T E M A: SHTRIRJA E SHQIPES STANDARDE NË GJAKOVË

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËSISË Tel/Fax: Adresa: Rruga e Elbasanit, Tiranë Tezë për mbrojtjen e gradës Doktor i shkencave në gjuhësi T E M A: SHTRIRJA E SHQIPES STANDARDE NË GJAKOVË Punoi: Mr.sc. Sindorela Doli-Kryeziu Udhëheqës shkencor: Prof. dr. Shezai Rrokaj Tiranë,

2 DOKTORATË Përgatitur nga: Sindorela Doli-Kryeziu Për mbrojtjen e gradës shkencore Doktor në gjuhësi Specialiteti: Gjuhësi Fusha e veçantë: Dialektologji-Sociolinguistikë Titulli: SHTRIRJA E SHQIPES STANDARDE NË GJAKOVË Udhëheqës shkencor: Prof.dr. Shezai Rrokaj Mbrohet më, dt... para jurisë: 1. (Kryetar) 2. (Anëtar) 3. (Anëtar) 4. (Anëtar) 5. (Anëtar) Tiranë,

3 PASQYRA E LËNDËS PARATHËNIE...8 HYRJE...14 KREU I...21 TË DHËNA TË PËRGJITHSHME PËR GJAKOVËN Vështrim historik mbi komunën e Gjakovës Popullsia e Gjakovës Idioma mbizotëruese në komunikim Edukimi dhe arsimi Kultura e Gjakovës Toponimia e qytetit të Gjakovës...29 KREU II...33 PËRPJEKJET PËR NJË GJUHË STANDARDE Rruga e formimit të gjuhës standarde shqipe Përpjekjet e rilindësve për shqipen standarde Kongresi i Manastirit një ngjarje e rëndësishme për një gjuhë të përbashkët shqipe Komisia letrare shqipe e Shkodrës ( ) Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968) Kongresi i Drejtshkrimit, standardizimi i shqipes Baza dialektore e standardit KREU III...52 STANDARDI I FOLUR NË GJAKOVË vështrim fonetik dhe fonologjik Vështrime të përgjithshme fonetike Sistemi i sonanteve dhe konsonanteve Zanoret dhe bashkëtingëlloret në veçanti Zanoret Zanoret gojore Zanorja a

4 Zanorja e Zanorja ë Zanorja i Zanorja o Zanorja u Zanorja y Nazalizimi i zanoreve Diftongjet dhe togjet vokalike Bashkëtingëlloret/ Konsonantizmi...60 a) Bashkëtingëlloret q, gj, c, xh...61 b) Sonantet anësore l, ll...61 c) Bashkëtingëllorja nj...61 d) Bashkëtingëlloret th, dh...62 dh) Bashkëtingëlloret th, f...62 e) Bashkëtingëlloret r, rr...62 f) Bashkëtingëlloret z, x Grupet e bashkëtingëlloreve/ konsonantike...63 a) Grupi i bashkëtingëlloreve mb...63 b) Grupi i bashkëtingëlloreve nd...64 c) Grupi i bashkëtingëlloreve ngj Theksi Dukuri të tjera fonetike Shurdhimi Asimilimi Sonorizimi Disimilimi Afereza Sinkopa Apokopa Epenteza Aglutinacioni Metateza

5 KREU IV...69 ÇËSHTJE GRAMATIKORE NË TË FOLMEN E GJAKOVËS Emri Gjinia e emrit Shquarsia Shumësi i emrave...72 a) Shumësi i emrave mashkullorë...72 b) Shumësi i emrave femërorë Lakimi i emrit Nyjat Mbiemri Folja Mënyra dëftore...76 a) E tashmja e dëftores...76 b) E pakryera e dëftores trajta kishke...76 c) E kryera e thjeshtë e dëftores...76 d) E ardhmja e dëftores...77 e) Infinitivi m u kõn...77 f) E ardhmja e së shkuarës Mënyra habitore...77 a) E kryera e mënyrës habitore Mënyra lidhore Mënyra dëshirore Mënyra kushtore Mënyra urdhërore Numërorët Numërorët themelorë Numërorët rreshtorë Përemri Përemri pronor vetvetor i veti Përemri vetor Përemri vetvetor

6 Përemri dëftor Përemrat pronorë Përemrat pyetës çfarë dhe çka Përdorimi i gabuar i pjesëve të ligjëratës Përdorime të gabuara në fushën e emrave Përdorime të gabuara në fushën e mbiemrave Përdorime të gabuara në fushën e përemrave Përdorime të gabuara në fushën e parafjalëve Përdorime të gabuara në fushën e nyjave Përdorime të gabuara në fushën e foljeve Përdorime të gabuara në formimin e numrit shumës Çështje sintaksore...87 KREU V...93 ÇËSHTJE LEKSIKORE DHE HUAZIMET NDËRGJUHËSORE Leksiku i të folmes së Gjakovës Fjalë e shprehje turqizma Fjalë dhe shprehje arabizma Shprehjet e myslimanëve Shprehjet e katolikëve Huazimi i elementeve të huaja në leksikun e shqipes Ndikimi i gjuhës turke në gjuhën shqipe Ndikimi i gjuhës sllave në gjuhën shqipe Huazimet e vona në gjuhën shqipe KREU VI EUFEMIZMAT DHE FJALËT ME KUPTIM PEZHORATIV (keqësues) PËRMBLEDHJE BIBLIOGRAFIA

7 PARATHËNIA Në këtë punim synojmë që përmes hulumtimeve të vëmë në dukje dallimet themelore mes shqipes standarde dhe shqipes së folur në Gjakovë, për të përcaktuar nivelin e përvetësimit të standardit si dhe punën që duhet bërë në këtë drejtim për shtrirjen e tij. Arsyeja për përzgjedhjen e kësaj teme për punim doktorate është gjendja jo e kënaqshme e përdorimit të standardit të shqipes, ndonëse kanë kaluar 40 vjet nga standardizimi i saj në Kongresin e Drejtshkrimit, mbajtur në Tiranë, më Për t ia mbërritur këtij qëllimi fillimisht jemi ndalur në një kundrim historik, ku do të trajtohen përpjekjet për standardizimin e gjuhës shqipe që nga rilindësit tanë e këndej që të kemi një shtet, një komb dhe një gjuhë. Si edhe në raste të tjera, pas Kongresit të Drejtshkrimit të vitit 1972, ku u vendos unifikimi i shqipes standarde, zbatimi i saj në Kosovë, në tërësi e më konkretisht në Gjakovë, është prekur nga faktorët sociolinguistikë, psikolinguistikë, sociopolitikë, etnolinguistikë, ekolinguistikë etj., të cilët kanë ndikuar ndjeshëm në zhvillimin e saj. Shqipja standarde sot është një varietet që përdoret në të gjitha veprimtaritë si: administrata, mediet, sistemi arsimor, por edhe në këto drejtime ajo përdoret kryesisht në situata formale si një varietet i lartë. Në familje, në shoqëri, e në situata joformale, përdoren edhe varietetet e ndryshme lokale, që konkretisht janë vernakularët e dialektit gegë apo varietet i ulët. Problemet më serioze shfaqen në rrafshin fonetik, morfologjik, sintaksor, leksikor, diferenca të pjesshme fonologjike dhe semantike që e përbëjnë varietetin, problemet me ndikimet ndërgjuhësore dhe në çështje të tjera që janë reflektim i nivelit të ulët arsimor dhe kulturor të individit, në të cilin nuk jemi thelluar shumë. 7

8 Gjuha standarde shqipe në të folur është në një situatë krejt tjetër. Çdo vëzhgim deri diku sistematik i përdorimit të gjuhës së folur standarde në Kosovë lë përshtypjen që ky varietet gjuhësor në Kosovë ende është në konsolidim e sipër 1. Siç e përmendëm më lart, shqipja e folur standarde përdoret në domene zyrtare, arsimore dhe kulturore, kryesisht në situata formale. Por, edhe në ato raste ndodh që shpesh shqipja standarde të dalë si një kod i përzier me tipare dialektore të gegërishtes së folur, e krahas saj ndodh të përdoret edhe varieteti i gegërishtes së dikurshme letrare. Përmes këtij hulumtimi, në këtë punim jemi përpjekur të qartësojmë problemet me të cilat janë ballafaquar folësit gegë në Gjakovë, të cilët kanë paraqitur pak a shumë vështirësi të përvetësimit të standardit nga kjo pjesë e etnisë shqiptare. Trajtimi i kësaj çështjeje (jo vetëm për të folmen e Gjakovës), është mjaft aktual në trevat shqipfolëse, sidomos në kohën kur po zhvillohen debate shkencore dhe të tjera lidhur me standardin, vendin dhe pranueshmërinë e tij në arealin shqipfolës, konkretisht në Kosovë. Kemi vërejtur se nivelet e sistemit gjuhësor janë të ndjeshme në masa të ndryshme ndaj ndikimit të jashtëm (ndaj ndikimit të faktorëve shoqërorë), përkatësisht në Kosovë. Gjuhëtari italian Gaetano Berruto 2, në manualin «Fondamenti di sociolinguistica» (Bazat e sociolinguistikës), botuar më 1995-ën, paraqet në mënyrë vijuese se ku janë ndryshimet ndaj ndikimit të jashtëm nga ato më të voglat e deri në ato më të ndjeshme. Ai thotë: duke nisur nga niveli më pak i ndjeshëm, (po i një rëndësie shumë të veçantë) do të ishte kjo: morfologjia, sintaksa, fonologjia, leksikosemantika dhe në fund pragmatika gjuhësore. 3 Vihet re se mund të kemi ndryshime në realizimin e një njësie gjuhësore të caktuar (mund të variojë një fonemë) dhe në këtë rast duket se më i ndjeshëm është sistemi fonetik, por mund të kemi edhe ndryshime të inventarit të njësive (rritja e numrit të fjalëve) dhe, në këtë rast, më i ndjeshëm shfaqet niveli leksikor. 1 Shkumbin Munishi, Gjuha standarde në Kosovë dhe drejtimet e zhvillimit të saj, temë e doktoraturës, UP, Prishtinë, 2006, f Gaetano Berruto, Fondamenti di sociolinguistica, Laterza & Figli, Roma-Bari, 1995, f Gaetano Berruto, Fondamenti di sociolinguistica, Laterza & Figli, Roma-Bari, 1995, f. 65 8

9 Nga ana tjetër, dallimet në shqipen e folur, e parë kjo në shtrirjen gjeografike dhe evoluimin historik krahasuar me shqipen e shkruar, gjithashtu e shtrirë në arealin gjuhësor, si dhe në evolucionin historik vërehet se dinamika e zhvillimit të këtyre dy formave nuk është e njëjtë. Është i njohur fakti se gjuha e folur është vazhdimisht në lëvizje, në zhvillim të pandërprerë, ndërsa gjuha e shkruar, për vetë natyrën e saj, nuk u përgjigjet hap pas hapi këtyre zhvillimeve, që do të thotë se nuk ka lidhje organike midis të folurit dhe të shkruarit dhe, për pasojë, lind dhe thellohet vazhdimisht një hendek midis gjuhës së folur dhe gjuhës së shkruar. Duke qenë mjeti më i përsosur në përcaktimin e identitetit, gjuha vendos marrëdhënie edhe midis brezave të ndryshëm; ajo transmeton gjithë perceptimin kolektiv nga njëri brez në tjetrin, duke siguruar në këtë mënyrë vijimsinë e arketipit shoqëror të një bashkësie. Pavarësisht zhvillimeve teknologjike (të cilat janë të vonshme) për të dëshmuar trashëgiminë gojore, gjuha e shkruar mbetet mjeti më i mirë për të siguruar komunikimin midis brezave, për të përcjellë përvojën njerëzore nga brezi në brez. Për këtë arsye, ajo ka natyrë konservative dhe ruan njëjtësinë e normës drejtshkrimore, përndryshe, pas tre ose katërqind vjetësh, qoftë edhe këta rreshta që po shkruhen sot këtu, do të mund të lexohen vetëm nga filologët e specializuar. Është e vërtetë se zbatimi i parimit fonetik siguron në masë të madhe përputhjen e normës shkrimore me atë të gjuhës së folur (si një lloj ekonomizmi) por, nga ana tjetër, rishikimi i shpeshtë i normës drejtshkrimore për t'iu përgjigjur kërkesës së parimit fonetik do ta gjymtonte gjuhën. Kjo praktikë do t'i cenonte gjuhës edhe funksionet e saj. Në këtë punim kemi vërejtur edhe aspektin historik, sociolinguistik dhe psikolinguistik me të cilin është e ndërlidhur historia e popullit shqiptar ndër shekuj. Këta faktorë kanë pasur ndikime ndërgjuhësore si, bie fjala, në fjalët-huazimet serbe apo sllave, që deri diku kanë ekzistuar, por ekzistojnë ende në vernakularin e kosovarëve, duke u përdorur si në shqipen formale ashtu në atë joformale. Nga ana tjetër, anglicizmat e shfaqura sidomos pas luftës së Kosovës 1999 kanë zënë dhe po zënë një vend të pasaçëm në këtë të folme. 9

10 Diskutimet e ndryshme që po bëhen në lidhje me standardizimin e shqipes, nuk kanë reshtur dhe ka bërë vend ideja sikur faktori subjektiv ka një rol të rëndësishëm, madje vendimtar (e përpunon një standard, nuk e përpunon; e pranon një standard, nuk e pranon; krijon një standard të ri, ndërron një standard me një tjetër etj.), por sërish duhet kuptuar se nuk mund të jetë aspak kështu, duke iu referuar procesit të standardizimit. Kur i shikuam veçoritë e standardit në temën që e shtjelluam, ndryshe nga dialekti që përdoret vetëm në formën e folur, standardi përdoret si në formën e folur, ashtu edhe në atë të shkruar, për më tepër që është edhe i unisuar. Është e qartë se çdo folës është në gjendje të përdorë të paktën dy variante të një gjuhe. Gjatë analizës së dukurive apo problemeve që u shfaqen gjatë trajtimit të temës, vërejtëm gjithashtu se të rinjtë e sotëm në çdo shprehje të tyre gjuhësore përdorin edhe fjalë të huaja të panevojshme, kryesisht anglicizma. Atëherë shtrohet pyetja: këta po mundkan të përdorin edhe fjalë që nuk i kanë pasur në përdorim më herët, d.m.th. në të folurën e tyre joformale, po me rritjen dhe zhvillimin e tyre që e kanë mësuar një gjuhë të huaj, konkretisht anglishten, pse nuk e përvetësojnë shqipen standarde? Sigurisht këtu është aspekti psikologjik i kompleksit të njeriut, i cili vihet re qysh prej gjuhëve të mëparshme në kontakt si: turqishtja, serbishtja dhe tani anglishtja, dhe që lidhet me faktin e të ndjerit i privilegjuar. Gjuha si performancë pragmatike ndryshon edhe brendapërbrenda një bashkësie dhe na paraqitet si dukuri sociale, ku na kundrohet si subsistem edhe nga pikëpamja e faktorëve jashtëgjuhësorë. Siç shprehet dhe prof. Hasan Mujaj 4, nga vrojtimet eksterne të gjuhës si veprim, përfshihen këtu edhe aspektet kulturore të saj. Vështrime këto që na paraqiten nga këndi sociokulturor me reflekse të ndryshimeve shoqërore. Dhe termi i privilegjuar, në shoqëritë e zhvilluara ose, të paktën, në ato shoqëri që kanë pranuar përdorimin e një varianti gjuhësor standard, kjo gjë fillon e bëhet një dukuri zakonshme. 4 Hasan Mujaj, Kërkime sociolinguistike, Faik Konica, Prishtinë, 2012, f

11 Dihet se shqipfolësit joformalë, apo bartësit e një gjuhe fitojnë variantin dialektor si «gjuhë të nënës» apo gjuhë e zemrës dhe duke qenë se asnjë nga variantet dialektore nuk mund të jetë i njëjtë me variantin standard, duhet që ata të përftojnë edhe variantin standard si gjuhë e shtetit dhe e institucioneve apo si thuhet në ndonjë rast si «gjuhë e bukës». Duke e parë në këtë mënyrë, është i pambështetur shqetësimi prej bartësve të gegërishtes, të cilët ndoshta mund të ndihen të kompleksuar, ngaqë kanë më tepër vështirësi për të përqafuar standardin. Megjithëkëtë, nuk mund të gjejmë ndonjë arsye për të ndërruar standardin. Nga ana tjetër, është po aq e nevojshme të theksojmë se edhe të konsideruarit e standardit si një sistem i përfunduar, i mbyllur, është gjithashtu i gabuar. Si një dukuri dinamike, ai është një sistem i hapur ndaj ndryshimeve, të cilat vijnë kryesisht prej faktorëve shoqërorë. Në këtë mënyrë rrugët e pasurimit janë të larmishme, duke filluar nga gurra popullore dialektore e deri tek vetë zhvillimi i tij i brendshëm. Përfundimisht, nuk duhet të kërkojmë «rrugë të reja» për formimin, përmirësimin, ndërrimin, as edhe për mbrojtjen e standardit, por duhet thjesht ta njohim dhe ta lëvrojmë atë; të pranojmë se ai mbetet një sistem i hapur dhe të lëvrojmë, pa komplekse, edhe variantet letrare, në mënyrë që, me ndërmjetësinë e tyre, ky sistem i hapur të pasurohet natyrshëm nga gurra dialektore. Roli i edukimit shkollor në procesin e përvetësimit të gjuhës standarde 11

12 Duhet ta kemi parasysh faktin se në të gjitha proceset e ardhshme, që kanë të bëjnë me gjuhën standarde, një rol të shumë rëndësishëm luan sistemi arsimor. Në të gjithë shtrirjen e tij ky sistem duhet të jetë i unifikuar dhe të synojë ngulitjen e standardit në të gjitha rrafshet e gjuhës, kryesisht në të shkruar, por edhe në komunikimin gojor në të gjithë shtrirjen institucionale të shtetit, në mass-media dhe kulturë 5. Rregullat e drejtshkrimit të shqipes standarde duhet të mos jenë të ngurta, por fleksibile, të pasurohen dhe të krijohen mundësi reale për përvetësimin më të lehtë të normës standarde për shqipfolësit gegë nga varietetet e tyre popullore, po që gjithmonë të jenë brenda normës në të gjitha nivelet gramatikore. Në përfundim të kësaj parathënieje, lidhur me raportet gjuhë standarde dialekte, biem në një mendim me krahasimin e të drejtë të bërë prej prof. Musa Nushi 6, i cili thotë: Të dy dialektet e gjuhës shqipe, janë si të dy lumenjtë Drini i Bardhë dhe Drini i Zi, po që të dy bashkërisht derdhen dhe e formojnë Drinin e Madh. Prandaj, edhe shqipja standarde pa këto dy dialektet dhe nëndialektet e saj, nuk do të kishte fuqinë e saj që e ka sot, dhe që ne mburremi si shqiptarë se jemi një komb dhe kemi një gjak, po që dimë ta flasim dhe ta shkruajmë një gjuhë, shqipen standarde. 1. HYRJE 5 Shezai Rrokaj, Mësimdhënia e gjuhës shqipe në shkollë, në Studime Albanologjike, I, fak. Histori-Fil, UT, Tiranë 2011, f Musa Nushi, Gjuha e sotme shqipe I, Dukagjini Pejë, Gjakovë, 1998, f

13 Gjuha standarde është pjesë e gjuhës së popullit, por e ngritur në normë sipas kritereve shkencore. Nga ky konstatim kuptohet se varianti standard dhe koineja dialektore janë të pandashme dhe, si të tilla, ato paraqesin një unitet makrogjuhësor. Si pjesë e këtij uniteti makrogjuhësor dhe duke e shikuar nga aspekti sociolinguistik, anëtarët e një bashkësie folëse gjuhësore, përmes ndryshimesh subfonemike dhe fonemike në nyjëtim tingujsh, njëkohësisht pasqyrojnë indeksikalitetin e përkatësisë raojonale dhe sociale të folësit 7. Nga një kundrim diakronik i formimit të shqipes standarde mund të vihet re prirja e shqipes drejt konvergjencës së kryedialekteve të saj. Ky përafrim dialektesh ndikoi në krijimin e një lidhjeje më të fortë midis varieteteve gjuhësore të shqipes edhe në aspektin dialektor, por edhe në korrelacion me standardin që vihet re edhe në shumë gjuhë të tjera, sidomos në fazën e formësimit të standardit. Kjo ndërlidhje, gjuhë standarde-variant dialektor, mund të shihet në shumë disiplina linguistike ndër të cilat, mund të veçojmë edhe në stilistikën gjuhësore. Sikundër dihet stilistika gjuhësore, në studimet e filologjisë shqiptare, është shkencë relativisht e re, por me shumë interes për studimet e gjuhësisë moderne. Ajo kap të gjitha disiplinat e gjuhësisë, madje fusha e kërkimit të saj është aq e gjerë, sa cek edhe disiplina të tjera gjuhësore. Siç e shohim, ky shtjellim i temës sonë ka të bëjë me sociolonguistikën, e cila ka shumë pika takimi ndërplotësues me disa nëndisiplina që u referohen aspketeve të ndryshme gjuhësore-shoqërore, që zgjeron fushën e hulumtimeve në rrethana të ndryshme dhe ndërlidhen përmes gjuhës dhe shoqërisë. Një shtrirje më të gjerë dhe të rëndësishme për sociolinguistiken, janë disa dije të reja, p.sh.: gjeolinguistika, linguistika kontrastive, gerontolinguistika, genderlinguistika, ekolinguistika, sociologjia e dialekteve, sociometria, politolinguistika etj. 8 Si në çdo gjuhë, edhe për shqipen varianti dialektor paraqet një thesar shumë të pasur gjuhësor, i cili ka shërbyer dhe shërben edhe sot e gjithë ditën si një burim i pashtershëm i freskimit dhe i pasurimit të gjuhës standarde. Varietetet dialektore të gjuhës janë shumë të rëndësishme për pasurimin e gjuhës standarde. Lidhur me këtë 7 Hasan Mujaj, Kërkime sociolinguistike, Faik Konica, Prishtinë, 2012, f Hasan Mujaj, Kërkime sociolinguistike, Faik Konica, Prishtinë, 2012, f

14 çështje dy nga reformatorët e gjuhës gjermane, Jakob dhe Vilhelm Grim, pasurinë leksikore të përrallave të mbledhura në anë të ndryshme të Gjermanisë e shfrytëzuan për të pasuruar fjalorin e gjuhës standarde. Këtë visar të pasur leksikor ata e gjetën në varietetet dialektore të gjermanishtes. Një rrugë e ngjashme u ndoq edhe në gjuhë të tjera, përfshirë edhe shqipen. Nga kjo pikëpamje do parë edhe veprimtaria e leksikografëve shqiptarë që nga Pano Tase, pastaj Fjalori i Bashkimit, i Gazullit, i Kristoforidhit e deri te Fjalori i Mehmet Elezit dhe shumë fjalorë të tjerë të fjalëve të qëmtuara nga të folmet dialektore të shqipes. S ka dyshim se këta fjalorë përmbledhin një pasuri të madhe leksikore dhe janë me shumë interes për pasurimin e fjalorit të gjuhës standarde. Lidhja midis gjuhës standarde dhe varieteteve dialektore mund të shihet edhe në krijimtarinë letrare të shkrimtarëve të ndryshëm të letërsisë shqipe, të cilët gjuhën e varieteteve dialektore shpeshherë e përdorin në veprat letrare, me qëllim që të bëjnë tipizimin e fytyrave të skenave të veprës. Si gjithandej edhe në Gjakovë u kushtohet rëndësi ndërtimeve gjuhësore origjinale, duke u marrë më konkretisht me purizmin në përgjithësi si dhe duke u munduar që të jenë sa më të pastër ndaj shprehjeve të huazuara, që janë futur në përditshmërinë e të folurës sonë në Kosovë. Që prej rilindësve deri në kohët e sotme ka përpjekje të vazhdueshme për ta pastruar gjuhën shqipe, duke filluar me orientalizmat e asaj periudhe, e deri tek autorët e sotëm, të cilët mëtojnë ta fusin purizmin si pjesë e domosdoshme për një shqipe të pastër standarde. Nga ana tjetër, në komunën e Gjakovës, në dallim nga komunat e tjera të Kosovës, për të folmen e saj në këtë trevë ka ndikuar shumë faktori gjeografik dhe ai politik. Pse gjeografik? Dihet se gjeografikisht Gjakova shtrihet pranë shtetit amë Shqipërisë dhe nga aspekti teknologjik i televizionit të Shqipërisë (TVSH), sinjali televiziv gjithmonë është marrë në këtë komunë, pra e gjithë Gjakova me shumë ëndje dhe më një fshehtësi të madhe nga politika dhe pushtuesit serbë, i ka përcjellë të gjitha programet që janë transmetuar nga kanali i TVSH-së (Televizioni i Shqipërisë) që, doemos, ka ndikuar në të folmen e tyre më afër standardit sesa qytetet e tjera të Kosovës. Në aspektin politiko-historik vërehet sërish një veçori e njohur në këtë komunë ku, siç dihet, prej shekujsh nga kjo komunë kanë dalë patriotë me emër, të cilët janë përndjekur e keqtrajtuar nga regjimi serbo-sllav. Dihet gjithashtu se ka pasur një dendësi të lartë shkëmbimesh martesore me shqiptarët e Shqipërisë; tregtia ka qenë 14

15 më e hapur edhe për vetë faktin e shkëmbimeve sociale ku, komuna e Gjakovës ka qenë dhe është më afër standardit të gjuhës shqipe. Në studim të kësaj treve do të përpiqemi të marrim në shqyrtim shkencor mjaft raste ku mungojnë shumë të dhëna dialektologjike krahasuar me të folmet e trevave të tjera të Kosovës. Ky punim synon shqyrtimin e situatës së shtrirjes së shqipes standarde në Kosovë, në zonën e Gjakovës. Kjo çështje do të trajtohet, duke filluar që nga periudha e përpjekjes kolektive, e cila u finalizua në Kongresin e Manastirit (1908) prej nga doli alfabeti i sotëm. Më tej hapa të tjerë do të hidhen në këtë proces me Komisinë Letrare të Shkodrës ( ), me vendimet Konsultës Gjuhësore mbajtur në Prishtinë më 1968 e, në vijim, do të ndalemi sidomos te Kongresi i Drejtshkrimit të vitit Duke pasur parasysh rrethanat sociolinguistike dhe politike në të cilat u zhvillua shqipja (standardi i përcaktuar në Kongresin e Drejtshkrimit), pranimi i standardit dhe përhapja e tij ka përjetuar rrugë të ndryshme zhvillimi në arealin shqipfolës, në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni dhe në Mal të Zi. Ne në këtë punim do të analizojmë komunikimin e drejtpërdrejtë të folësve të shqipes të kësaj treve në Kosovë, me folës burimorë ose të lindur të dialektit, që është vënë nën trysninë e gjuhës standarde dhe që ka ndikuar në shkallën e pranimit të gjuhës standarde në këtë zonë të arealit shqipfolës. Kjo ka ndikuar drejtpërdrejt në krijimin e një situate të raportit të shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë, e në të gjitha trevat shqipfolëse jashtë kufijve administrativë të Shqipërisë. Për situatën e gjuhës standarde në raport me gjuhën e folur është vlerësuar fakti se në rastin e Kosovës bëhet fjalë për dallime varietetesh gjuhësore në krahasim me gjuhën standarde shqipe. Në aspektin e varieteteve gjuhësore, duke iu përmbajtur parimeve të përcaktuara nga Charles Fergusson (1959) 9, del se në rastin e shqipes ka një situatë varietetesh gjuhësore. Në punim, gjithashtu, do të paraqitet gjendja në zbatimin e normës drejtshkrimore dhe drejtshqiptimore të shqipes standarde Metodat 9 Richard A. Hudson, Sociolinguistika, Dituria, Tiranë, 2002, f

16 Metodat që do të përdorim në trajtimin e çështjes sonë do t i kemi të mbështetura në punime dhe në anketim, vëzhgim dhe interpretim. Do të përpiqemi të sjellim një pasqyrë më të qartë të raporteve të vernakularëve të folur në rastin e shqipes, gjithmonë në rastin e shtrirjes së standardit në Gjakovë. Për t ia dalë mbanë kësaj gjëje do të përdorim metodën e hulumtimeve të materialeve teorike për aktet themelore që kanë shtjelluar ecurinë e formësimit e standardit nga pikëpamja e kodifikimit si dhe një literaturë të gjerë në fushën dialektologjike dhe sociolinguistike të përgjithshme dhe të veçantë për zonën që trajtojmë. Metoda mbizotëruese do të jetë ajo e hulumtimit dhe interpretimit, ndërsa një vend me rëndësi në trajtimin e kësaj teme do të zërë edhe metoda e anketimit/pyetësorit rreth shtrirjes së gjuhës standarde në Gjakovë. Do të bëjmë krahasimin e situatës që po shtjellojmë për shqipen standarde, si dhe me situatat në gjuhët e tjera, të cilat kanë traditë më të gjatë të gjuhës standarde, gjithashtu edhe të vendeve që kanë situata të përafërta zhvillimore të standardit me atë të shqipes. Të dhënat e anketimit/pyetësorit do të përqendrohen në pikën qendrore/urbane, në institucionet shtetërore, në shkolla, në mediet e Gjakovës, si në të shkruar ashtu dhe me anë të incizimeve. Gjithashtu do të vëmë në punë metodën e krahasimit, e cila do të vihet në përdorim sa herë që do të na shërbejë për dallimin e problemeve që lidhen me devijimin nga standardi, kurse metoda e përshkrimit do të na ndihmojë për të përshkruar gjendjen reale në fushat që do të trajtohen. Nga ana tjetër, metoda statistikore do të zbatohet sa herë na paraqitet nevoja për të parë frekuencën e gabimeve gjatë interpretimit të rezultateve të anketës sociolinguistike që do ta përdorim në këtë punim. Metoda e analizës dhe sintezës na ka ndihmuar për të zbuluar faktet gjuhësore në rrafshe të ndryshme, si në fonetikë, fonologji, morfologji, sintaksë, leksik, duke i parë në krahasim si në të folur dhe në të shkruar. Kemi shfrytëzuar gjithashtu anketimet dhe pyetësorët që janë përmbajtur këtyre kritereve si: mosha të ndryshme, duke filluar nga parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç, mosha e adoleshencës 15-20, mosha e mesme si dhe mosha mbi 60 vjeç. Një kriter tjetër është edhe niveli i shkollimit të intervistuarve, në varësi të të cilit është parë edhe shkalla e përvetësimit të standardit. 16

17 Në këtë punim janë shfrytëzuar gjithashtu harta dialektore si dhe mjete teknike si: harta e kësaj komune dhe të dhëna të tjera të marra në komunë mbi popullsinë, rrjetin e edukimit shkollor në gjithë shtrirjen e saj etj. Në vijim në punim do të jepet interpretimi i rezultateve të anketimeve dhe të incizimeve që janë bërë në Gjakovë. Kemi marrë shembuj nga disa fusha, si: fonetika, morfologjia, sintaksa dhe leksiku. Përpos anketimeve të bëra, janë anketuar edhe në trajtën e folur përmes incizimeve, gjithmonë duke iu përmbajtur metodologjisë shkencore e kërkimore të mbështetur sipas metodës deduktive: nga e përgjithshmja drejt së veçantës. Në këtë studim do të ndalemi shkurtimisht në ngjarjet kryesore që lidhen me formësimin e kodit të koinesë standarde si: 1. Gjendja e standardit të gjuhës shqipe, shtysat gjithëkombëtare të unifikimit të standardit, duke filluar me historinë gjuhësore të saj në arealin shqipfolës në Kosovë. 2. Roli i rilindësve shqiptarë në rrugëtimin e pranimit të një gjuhe të përbashkët me moton kombëtare Një komb një gjuhë. 3. Nihmesa e autorëve që janë marrë me të folmen e qytetit të Gjakovës. 4. Rëndësia e Konsultës Gjuhësore të Prishtinës më 1968 dhe standardi gjuhësor. 5. Standardi i Kongresit Drejtshkrimor të vitit 1972, si dhe përhapja e tij që ka ndjekur rrugë të ndryshme zhvillimi në arealin shqipfolës në Kosovë. 6. Realiteti gjuhësor në Gjakovë, sipas nocioneve themelore mbi raportin dhe dallimet themelore të shqipes standarde me shqipen e folur në Kosovë, konkretisht nocionet e paraqitura sipas varieteteve. 7.. Problemet e mundshme që e ngadalësojnë përvetësimin e standardit si ato të: a) fonetikës-fonologjisë; b) morfologjisë; c) sintaksës; d) konteksteve të huazimeve ndërgjuhësore sipas problemeve leksikore; 8. Përpjekjet e përvetësimit të standardit nga roli i shkollës dhe roli i masmedias në Gjakovë. 9. Përfundime dhe vlerësime teorike sipas gjendjes reale të shtrirjes së standardit në Gjakovë. 17

18 10. Rekomandime të mundshme Arsyetim Trajtimi i kësaj çështjeje merr rëndësi të veçantë për kohën kur po zhvillohen debate shkencore dhe të tjera lidhur me standardin, vendin dhe pranueshmërinë e tij në arealin shqipfolës. Në vijim kjo rëndësi rritet me marrjen në shqyrtim dhe trajtimin e ligjërimit të kësaj treve, ku na mungojnë shumë të dhëna dialektologjike krahasuar me të folmet e trevave të tjera të Kosovës Ky shqyrtim do të mund të krijonte një ide më të qartë lidhur me dallimet themelore të shtrirjes së shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë, konkretisht në rastin e shqipes dhe do të mund të jepte, sipas gjykimit tonë, ndonjë orientim me vlerë për rrugët e mëtejshme të zhvillimit dhe kontributit të gjuhës standarde dhe ndërtimit të raporteve të gjuhës standarde me dialektet ose vernakularët e shqipes. Do t i përmendim shkurtazi dallimet kryesore midis dy kryedialekteve të shqipes, duke u ndalur tek tiparet dialektore mbi të cilat u vendos normëzimi. Do të përshkruhen problemet që kanë dalë tek vernakularët e gegërishtes së vjetër, të cilët ruajnë edhe sot e kësaj dite një mori mënjanimesh nga standardi i serive zanore me gjatësi funksionale dhe nazalitet, drejtshkrimi i zanores ë, sipas sistemit konsonantik (afrikatet dhe tingëllueset sonante, frikativet h:f, th:f,), togjet e bashkëtingëlloreve (mb, nd, ngj), që kanë nevojë për rishqyrtim, formimi i shumësit të emrave, për një saktësim të mëtejshëm paradigmatik, paskajorja e gegërishtes etj. Do të paraqesim trajtën e shkruar të gjuhës standarde në Kosovë, e në veçanti në Gjakovë, ku standardizimi ka nevojë ende për pasurim nga varietetet e të folmeve me qëllim që t u përshtatet kërkesave të sotme të shqipfolësve. Paraqitja e situatës reale gjuhësore në Kosovë na ndihmon për të këqyrur sa afër apo sa larg jemi nga shkrimi autentik të shqipes si dhe për të vënë në dukje preokupimet e kosovarëve për të shkruar drejt shqipen standarde, zbatueshmërinë e saj në mënyrë korrekte, si dhe gabimet që shfaqen në fusha të ndryshme ku kosovarët përpiqen t ia dalin me mjaft korrektësi. Në vijim në një vëzhgim më të posaçëm do të trajtohet trajta e folur në Gjakovë, ku është bërë hulumtimi i realitetit të sotëm gjuhësor, studimet që janë bërë 18

19 deri tani, për të arritur në konstatime të ndryshme të albanologëve të tjerë bashkëngjitur edhe me hulumtimet tona. Në Kreun e parë janë paraqitur përpjekjet historike për një gjuhë standarde, si: rruga e formimit të gjuhës standarde shqipe, përpjekjet e rilindësve për shqipen standarde, Kongresi i Manastirit, si ngjarje e rëndësishme për një gjuhë të përbashkët shqipe, Komisia letrare shqipe e Shkodrës ( ), Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968), Kongresi i Drejtshkrimit, standardizimi i shqipes, baza dialektore e standardit. Në Kreun e dytë janë paraqitur problemet fonetike dhe fonologjike, që ndikojnë në përvetësim më të ngadalshëm të gjuhës standarde, pra tek ligjërimi i folur, sipas veçorive të përgjithshme fonetike, sistemit të sonanteve dhe konsonanteve, zanoret dhe bashkëtingëlloret në veçanti, theksi, dukuritë fonetike, shurdhimi, asimilimi, sonorizimi, disimilimi, afereza, sinkopa, apokopa, epenteza, aglutinacioni, metateza, opozicioni fonologjik i zanoreve etj. Në Kreun e tretë janë problemet morfologjike (sipas sistemit gramatikor të pjesëve të ligjëratës, si: emri, mbiemri, folja, numërorët, përemrat etj.) Në Kreun e katërt trajtohen problemet sintaksore. Në veçanti trajtohen kalket sintaksore, paraqitja e gabuar e fjalive me ndikime ndërgjuhësore. Po kështu do të trajtohen edhe çështjet leksikore, si: leksiku i të folmes së Gjakovës, sipas pikëpamjeve fetare, huazimi i elementeve të huaja në leksikun e shqipes, ndikimi i gjuhës turke në gjuhën shqipe, ndikimi i gjuhës sllave në gjuhën shqipe, huazimet e vona në gjuhën shqipe etj. Prej këtij shqyrtimi do të mund të krijohet një ide më të qartë lidhur me dallimet themelore të shtrirjes së shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë. Në Kreun e pestë do të trajtohen çështjet leksikore dhe huazimet ndërgjuhësore si: leksiku i Gjakovës; fjalë dhe shprehje nga ndikimet e huaja si turqizma, arabizma, sllavizma, huazimet e vona të futura në të folmen e kësaj komuneje, ku të gjitha këto paraqesin probleme sintaksore. Në veçanti, trajtohen kalket sintaksore, paraqitja e gabuar e fjalive me ndikime ndërgjuhësore. Po kështu do të trajtohen edhe çështjet leksikore, si: leksiku i të folmes së Gjakovës, sipas pikëpamjeve fetare (asaj myslimane dhe katolike), etj. 19

20 Prej këtij shqyrtimi do të mund të krijohet një ide më të qartë lidhur me dallimet themelore të shtrirjes së shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë. Në Kreun e gjashtë do të paraqesim eufemizmat dhe fjalët me kuptim pezhorativ (keqësues), ku komuna e Gjakovës është e njohur për këtë përdorim të shpeshtë në të folmen e tyre, ku përmes metaforës i zbusin emrat keqësues apo me fjalë mikluese duke bërë zbunim syresh të emërtimeve eufemistike që i ndeshim anëkënd familjeve gjakovare. Si dhe, si përfundim të temës sonë që jemi munduar ta shtjellojmë sadopak, kemi nxjerrë edhe rekomandimet tona ku mendojmë se do të ndikojmë pozitivisht për shtrirjen sa më të lehtë të shqipes standarde në Gjakovë. KREU I TË DHËNA TË PËRGJITHSHME PËR GJAKOVËN 20

21 4. Para se të fillojmë në studimin tonë me trajtimin e çështjeve gjuhësore, po paraqesim disa të dhëna për këtë komunë, duke u nisur nga historia e datimit të saj. Harta e Kosovës. Harta e Gjakovës. 21

22 Sipas nenit 8 të status projektit të Komunës së Gjakovës, territori i kësaj komune ka gjithsej 88 fshatra, të cilat janë: Bardhaniq, Batusha, Beci, Berjah, Bardosan, Bishtazhin, Bitesh, Brekoc, Brovinë, Cërmjan, Dallashaj, Demjan, Devë, Doblibare, Dobrixhe, Dobrosh, Dol, Dujaka, Duzhnje, Firajë, Firzë, Gërqinë, Gërgoc, Goden, Guskë, Hereq, Jabllanicë (Shqiponjë), Jahoc, Janosh, Kodrali, Korenicë, Koshare, Kralan, Kusar, Kushavec, Lipovec, Llugagji, Guskë, Marmull, Meje, Orize, Meqe, Moglicë, Morinë, Molliq, Nec, Nivokaz, Novosella Epërme, Novosellë Poshtme, Osek Hyla, Osek Pasha, Pacaj, Palabardhë, Pjetërshan, Planqor, Ponoshec, Popoc, Raqa, Qerim, Rakoc, Rakovinë, Ramoc, Rashkoc, Rogovë, Rracaj, Rrypaj, Madanaj, Skivjan, Smaq, Smolic, Sopot, Sheremetaj, Shishmani i Bokës, Shishmani Rrafshi t Ujëz, Trakaniq, Vogovë, Vraniq, 22

23 Zhabel, Zhdrellë, Zhub, Zylfaj, Prush, Rrezinë, Fshaj, Netic, Babaj Bokës, Lugbunarë. 10 Gjakova njihet si një vend me pozitë të përshtatshme gjeografike. Ky qytet shtrihet në pjesën jugperëndimore të fushëgropës së Rrafshit të Dukagjinit, në mes të rrugës Prizren-Pejë. Në të kaluarën, nëpër këtë rrugë kalonte një pjesë e rrugës Via de Zenta, që fillonte nga Shëngjini në detin Adriatik, vazhdonte në qytetin e Shkodrës e në luginën e Drinit të Bardhë në drejtim të Prizrenit, dhe më tutje drejt lindjes në Nish, Sofje dhe në Kostandinopojë. 4.1.Vështrim historik mbi komunën e Gjakovës Gjakova mendohet të jetë e banuar që nga parahistoria. Varrezat e gjetura në Brekoc dhe Moglicë (fshatra të rrethinës së Gjakovës), të quajtura tumulare, si dhe gjetje të tjera dy pitosë, tre gypa ujësjellësi romak, monumente epigrafie sepulkrale dëshmojnë për jetën e ilirëve në këtë trevë 11. Në vitin 1594/5 ishte Sylejman Hadim aga, i cili ndërtoi Xhaminë e Hadumit, shkollën, bibliotekën, hamamin, hanin dhe muvakit hanin. Për herë të parë mendohet se Gjakova është përmendur si fshat dhe vend pazari në vitin Gjakova si emërtim pësoi ndryshime gjatë shekujve, ku si fillim është përmendur si Jak, antroponim i përhapur nga vetë vendasit dhe me një prapashtesë osmanishte ovasi, që do të thotë fushë. Pra, fusha e Jakut, që ishte Jak Vula i cili e lejoi Hadum agën të ndërtojë xhaminë dhe objektet e përmendura më lart, me kusht që të marrë emrin e tij. Një mendim tjetër është se fjala Jak, ka prejardhjen e fjalës gjak, meqë në këtë qytet gjithmonë ka pasur luftime dhe gjak, nga ku e mori emrin si Fusha e Gjakut. Emërtimi Jakovë figuron në të gjitha burimet gjer më Pas pushtimit serb e ndryshoi emrin në Gjakovë për shqiptarët dhe Gjakovica për serbët. Ky qytet shpejt u kategorizua si qytet dhe qendër me vlera të rëndësishme zejtare, tregtare, arsimore, politike dhe kulturore, e cila gjithmonë lidhej me Shkodrën, Kosovën, Sanxhakun dhe me vende të tjera të Ballkanit dhe të Evropës. Sidomos për pozitën e saj gjeografike, kishte edhe një rëndësi strategjike dhe njihej 10 Marrë nga " 11 Sipas Guidës turistike të Komunës së Gjakovës, shkruar nga prof. dr. Masar Rizvanolli, 2010, ErpoPrint (mbështetur nga Kuvendi Komunal Gjakovë). 23

24 për banorë shumë të zgjuar dhe arsimdashës. Këtë e pasqyron sixhili, kronika e qytetit, ku pasqyrohej tërë historia e tij deri më 1912, kur u asgjësua në Luftën e Parë Ballkanike nga forcat serbo-malazeze. 12 Me rritjen e numrit të myslimanëve, gjakovarët pa dallim feje organizuan qëndresën kundër sundimit otoman. Qëndresën e gjakovarëve e shfrytëzuan gjithmonë Fuqitë e Mëdha sa herë që kishin nevojë për luftë kundër Perandorisë Osmane. Më 1689, me Pjetër Bogdanin në krye, mijëra kryengritës gjakovarë iu bashkuan ushtrisë austriake, e cila hyri në Gjakovë dhe qëndroi deri pas disfatës së saj në Kaçanik më Këto kryengritje në trevën e Gjakovës u pakësuan në gjysmën e shekullit XVII dhe në gjysmën e parë të shekullit XVIII. Megjithatë, falë vullnetit të gjakovarëve dhe zhvillimit ekonomik të Çarshisë së Madhe, ajo e kapërceu këtë situatë. Gjakova e rrethinat e saj u përfshinë në të gjitha kryengritjet antiosmane të shekujve XIX-XX, që u organizuan gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare, ku disa herë arriti të dëbojë përkohësisht forcat qeveritare dhe të shpallë vetëqeverisjen lokale. Përgatitjet për formimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit filluan në Gjakovë, që më 1877, kur Haxhi Zeka dhe Ahmet Koronica kontaktuan anglezët dhe vazhduan deri në formimin e saj më 10 qershor Gjakova ishte arenë luftimesh dhe kryengritjesh edhe gjatë viteve 1909, 1910 dhe Më 6 nëntor 1912, forcat serbo-malazeze ndanë qytetin e Gjakovës në dy pjesë të tjera. Ata i konvertuan me forcë myslimanët dhe katolikët shqiptarë në ortodoksë. Me vendimin e Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913 Gjakova mbeti nën dominimin serb. Gjatë Luftës së Parë Botërore, deri më 1918, kur e mori përsëri ushtria serbe, Gjakova ishte nën sundimin austro-hungarez. Pas kapitullimit të Jugosllavisë më 1941, u kthyen në Gjakovë shumë djem të shkolluar në Shqipëri, të cilët u punësuan në arsim, administratë, institucione të tjera dhe në pozita vendimmarrëse të asaj kohe. Historia shekullore po përsëritet gjithmonë në Gjakovë, historia liridashëse u përsërit edhe në luftën e UCK-së (Ushtria Çlirimtare e Kosovës). Në këtë qytet gjetën strehim me bujari të lartë shumë fshatarë të zonave të ndryshme që ishin të përfshira 12 Sipas Guidës turistike të Komunës së Gjakovës, shkruar nga prof. dr. Masar Rizvanolli, 2010, ErpoPrint (mbështetur nga Kuvendi Komunal Gjakovë). 24

25 në luftë (afërsisht 50 mijë), por këtë bujari gjakovarët e paguan me kokë. Ishte i vetmi qytetet që e kundërshtoi haptas dhe ashpër luftën kundër shpërnguljes së stërgjyshërve. Gjatë kësaj kohe forcat ushtarake serbe dogjën Çarshinë e Madhe me çdo gjë përreth, një përsëritje ironike kjo e historisë shekullore e Komunës së Gjakovës Popullsia e Gjakovës Popullsia e Gjakovës është shqiptare, pasardhës të ilirëve, ndërsa një pakicë është serbe, e më vonë pas kolonizimit edhe malazeze. Për nga feja janë myslimanë dhe katolikë (shqiptarët), kurse pakica e serbëve dhe malazezëve janë ortodoksë. Në 95 % të popullsisë shqiptare, rajoni i Gjakovës paraqet njërën nga hapësirat më homogjene të strukturës kombëtare. Mirëpo, gjatë periudhave të ndryshme popullsia e Gjakovës me rrethinat e saj përjetoi migrime të shumta për shkaqe politike, fetare, ekonomike, psikologjike etj. Popullsia e qytetit vlerësohet rreth banorë. Numri i banorëve është rritur ndjeshëm për shkak të shpërnguljeve në qytet me rastin e shkatërrimit të fshatrave gjatë luftës. Tani llogaritet që komuna të ketë një popullsi mbi banorë Idioma mbizotëruese në komunikim Idioma mbizotëruese në komunikim është e dialektit gegë. Siç do të shihet gjerësisht me tej, gjithmonë ka pasur në Gjakovë një patriotizëm gjuhësor për një ruajtje esenciale të purizmit gjuhësor ndaj kontekstit me serbishten Edukimi dhe arsimi Gjakova është shquar për një traditë të pasur të arsimit dhe të kulturës që në fillimet e jetës qytetare. Mësues misionarë françeskanë kanë hapur shkolla private që në fillim të shek. XVIII. I pari ndër ta ishte Gjon Nikollë Kazazi, doktor i teologjisë e i filozofisë dhe arkipeshkv i Dioqezës së Shkupit, i cili e hapi një shkollë të tillë shqipe në shtëpinë e tij, në Gjakovë, ku të rinjtë përgatiteshin për studime të rregullta në kolegjet papnore në Itali. Për nxënësit botoi në shqipe më 1743 Doktrinën e Krishten. Kjo traditë vazhdoi në shek. XIX e më tutje pranë kishës katolike ku mbanin mësim meshtarë dhe mësues 25

26 laikë, të cilët vepronin në bazë të parimeve patriotike të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Më 1912 don Pashk Krasniqi kërkoi nga përfaqësuesi austro-hungarez hapjen e një gjimnazi katolik në Gjakovë. Më 1707 Murat pasha themeloi Medresenë e Madhe, që ishte një qendër e rëndësishme arsimi dhe edukimi në frymën fetare dhe kombëtare, ku gjithnjë mësimi organizohej në gjuhën shqipe. Mësimdhënësit dhe nxënësit e saj u dalluan në lëvizjen kombëtare shqiptare. Më 1770 Tahir efendi Gjakova themeloi Medresenë e Vogël. Mësuesit gjakovarë hapën gjithandej shkolla shqipe, si në fshatra përreth po edhe në tërë qendrat e tjera të Kosovës. Pas kapitullimit të Jugosllavisë më 1941, në Gjakovë u hapën tri shkolla shqipe, në të cilat punonin mësuesit e vjetër gjakovarë, mësuesit e rinj të shkolluar në Shqipëri, si dhe mësuesit e ardhur nga Shqipëria. Më 1942 u hap shkolla normale Gjon Nikollë Kazazi, ndërtesën e së cilës e ngritën vetë gjakovarët. Po aty hapi dy paralele kursi për femra. Pas Luftës së Dytë Botërore në Gjakovë hapet normalja e vetme shqipe, që përgatiste mësues për të gjitha viset shqiptare të Jugosllavisë. Më 1967 hapet Shkolla e Lartë Pedagogjike, i vetmi institucion i arsimit të lartë në ish-jugosllavi, ku mësimet zhvilloheshin në gjuhën shqipe. Tani kjo shkollë është shndërruar në Fakultetin e Edukimit, që vazhdon po me të njëjtin mision arsimor. Gjendja aktuale e arsimimit në komunën e Gjakovës me mësimdhënës dhe nxënës, është si vijon: - Gjithsej mësimdhënës në shkollat fillore dhe të mesme në Komunën e Gjakovës janë 1237 Shkolla fillore janë 39 amë dhe 11 paralele të ndara Të dhënat e përpiluara nga DKA (Drejtoria Komunale e Arsimit) për vitin shkollor

27 -Mësimdhënësit në shkollat fillore sipas gjinisë: M 404 F 560 GJ 964 -Sipas kualifikimit: Fakultet 416 SHLP 144 (SHLP-Shkolla e Lartë Pedagogjike) SHM. 105 (Shkollat e mesme) -Numri i nxënësve në shkollat fillore: M 8577 F 7748 GJ Shkolla të mesme janë 5 me 3 paralele te ndara të gjimnazit. -Mësimdhënësit në shkollat e mesme sipas gjinisë: M 129 F 144 Gj 273 -Sipas kualifikimit: Fakultet 247 SHLP 16 SHM. 10 -Numri i nxënësve në shkollat e mesme M 3137 F 2499 GJ Çerdhje/ Kopshte janë 1 dhe 6 punkte tjera ndihmëse. 27

28 -Nr i fëmijëve 617 -Mësimdhënës në IP G. Terbeshi Fakultet 1 SHLP 20 SHM 28 GJITH. 49 -Shkolla e ulët e muzikës 327 nxënës -Shkolla e mesme e muzikës 62 nxënës Ka po ashtu konvikt nxënësish dhe studentësh me 80 bujtës. 4.5.Kultura e Gjakovës Gjakova shquhet për kulturën e saj. Veprimtaria kulturore artistike ka traditë mbi 250-vjeçare. Për të filluar me muzikën, e cila është karakteristike për këtë qytet, përmenden tri grupe artistike: Shoqëria Muzikore Gajret, Kosova dhe në vitet , Shoqëria Muzikore Agimi. Tani ekzistojnë edhe shumë grupe ose shoqëri muzikore, si Hajdar Dushi, e formuar që në vitin 1960, Sh.M. Ymer Riza, Sh.M. Shote Galica, Sh.M. Metaliku, Sh.M. Hadi Bajrami, Kori i Burrave, Skofiarët, Ganimete Tërbeshi etj. Gjakova ka dhënë shumë kompozitorë, dirigjentë dhe instrumentistë të njohur edhe jashtë vendit. Dy prej tyre janë anëtarë të ASHAK (Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës), një dirigjent në Holandë, si dhe violinisti, shqiptari i vetëm në Filarmoninë e Vjenës, Shkëlzen Doli. Gjithashtu, Gjakova ka edhe Muzeun Etnografik dhe Muzeun e degës së Lidhjes Shqiptare në Gjakovë, ka dhe Bibliotekën e qytetit Ibrahim Rugova, e cila ka qenë e themeluar si bibliotekë që në vitin Teatri Profesionist i Gjakovës, Teatri Amator Emin Duraku, Teatri i Kukullave dhe Teatri i të Rinjve janë shumë aktivë në këtë komunë. Gjakova ka Klubin Letrar Gjon Nikollë Kazazi dhe Degën e Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës. Që prej vitit 1964 organizohet për çdo vit Mitingu i Poezisë. Në fillim merrnin pjesë vetëm shkrimtarë nga Kosova, e tani së voni ka marrë karakter ndërkombëtar. Shumë prej veprave të njohura të shkrimtarëve 28

29 gjakovarë janë përkthyer në shumë gjuhë të botës. Për merita të jashtëzakonshme në fushën letrare janë edhe dhjetë anëtarë gjakovarë akademikë të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, tre prej të cilëve tashmë janë ndarë nga jeta Toponimia e qytetit të Gjakovës Qyteti i Gjakovës, përbëhet nga këto lagje: Mëhalla e Hadumit - lagjja me e vjetër, vendthemelimi i qytetit. Mëhalla e Cullakëve. Mëhalla e Haxhi Ymerit. Mëhalla e Gerqarve. Mëhalla e Geces. Mëhalla e Qylit. Mëhalla e Honkes. Mëhalla e Sefes. Mëhalla e Mulla Jusufit. Orize. Blloku i Ri. Burimet natyrore janë: lumi Erenik, liqeni i Radoniqit, lumi Drini i Bardhë, kodra e Cabratit, Shkugëza dhe Lugina e Krenës. Këto burime përdoren si vende turistike dhe argëtuese. Gjithashtu, Gjakova ka edhe monumentet e trashëgimisë kulturore, të cilat datojnë shumë herët dhe që tregojnë kulturën dhe arsimin e këtij qyteti. Kemi Xhaminë e Hadumit, të ndërtuar që më , e cila është edhe simboli i këtij qyteti, ku sipas traditës fillon jeta qytetare gjakovare dhe që simbolizon qendrën kulturore, arsimore dhe fetare. Është me rëndësi të theksohet se pranë saj është Biblioteka më e madhe se vetë xhamia dhe pranë ka edhe shkollën. Është djegur dy herë, një herë më 1012 dhe tani së voni më 1999, ku u asgjësuan shumë libra dhe dorëshkrime të vjetra të krijimeve letrare artistike të intelektualëve gjakovarë, të cilat ishin shumë të vlefshme për 14 Guida turistike e qytetit të Gjakovës, 2010, f

30 historinë e popullit tonë. Megjithatë, shpëtuan disa nga librat e rrallë, si Cuneus Prophetarum i Pjetër Bogdanit, i botuar në Venedik më 1691, dhe enciklopedia e Sami Frashërit Kamus ul alam e botuar më Në vijim si monumente historike mund të përmenden: - Xhamia e Kusarëve, e ndërtuar më Xhamia e Mahmut Pashës, e themeluar më Kisha e Shën Ndout (Shenjtorja e Shën Antonit të Padovës), quhej dhe kisha e Patër Milles (Emilio a Cles), e ndërtuar më Kisha e Shën Palit dhe Shën Pjetrit, e ndërtuar më Teqeja e Madhe Autoqefale Ballkanike e shek. XVII, e cila është teqeja më e vjetër e saadive jo vetëm në Gjakovë, por në tërë Rumelinë (Ballkani i Vjetër), që e themeloi sheh Sulejman Axhiza Baba ( ), me prejardhje nga familja e Bushatllinjve të Shkodrës. - Teqeja e sheh Eminit (arkitekt i njohur i Gjakovës) e shek. XVIII, që i takon Tarikatit Saadi, është ndërtuar më Teqeja e sheh Banit, që kishte një bibliotekë të pasur me dorëshkrime të vlefshme për historinë e kombit shqiptar. - Teqeja e sheh Danjollit e shek. XIX, e ndërtuar nga haxhi sheh Musaja, e cila ka dhënë shehlerë të arsimuar, që kanë shërbyer si mësues në Gjakovë dhe komuna të tjera. - Teqeja e Bektashinjve, e njohur për bibliotekën e saj shumë të vlefshme me 1700 libra, 180 prej të cilëve ishin vepra dhe dorëshkrime origjinale, e cila u dogj më Teqeja e Babës Ali, e themeluar nga sheh Cena në fillim të shek. XIX, ku shehlerët e kësaj teqeje ishin të gjithë të shkolluar dhe të gjithë gjakovarë; - Medreseja e Madhe e vitit 1707, që ishte qendër e arsimit fetar islam, pedagogët e së cilës ishin nga fakulteti teologjik Fatih i Stambollit, e cila në vitin 1912 u shndërrua në stallë kuajsh nga ushtria malazeze e, ku në vend të kashtës u shtruan fletët e librave me dorëshkrime shumë të rëndësishme, e cila u dogj plotësisht më

31 Në Gjakovë kemi monumente të tjera historike, si: -Ura e Tërzive e shek. XVIII, e ndërtuar nga esnafët gjakovarë, urë me 11 harqe mbi lumin e Erenikut, që lidhte Gjakovën dhe Prizrenin. Është ndërtuar rreth vitit Ura e Tabakëve e shek. XVIII, gjithashtu e ndërtuar mbi lumin Erenik, nga esnafët e tabakëve të Gjakovës më 1790, që lidhte Gjakovën me Shkodrën. -Ura e Fshejt e shek. XVIII, e ndërtuar mbi lumin Drini i Bardhë, në rrugën Gjakovë- Prizren. -Sahat Kulla, e ndërtuar po në këtë shekull, tregon për zhvillimin e shpejtë të zejtarisë dhe tregtisë, e cila imponoi nevojën për një rregullim kohor të punës në këtë qytet; Gjakova ka edhe hanet ose bujtinat e saj, gjë që dëshmon për hotelerinë publike të shek. XIX, për tregtarët e ndryshëm që vinin dhe shkonin në këtë qytet. Përmenden Hani i Haraqisë dhe i Islam Agës, të ndërtuara që në shek. XIX, kohë kur qyteti i Gjakovës kishte16 hane. Toponim i Gjakovës me vlerë të monumenteve historike është edhe Çarshia e Madhe. Përbëhej nga zejtarët e parë që kur Gjakova fitoi statusin e kasabasë më Kjo Çarshi kishte një numër të madh dyqanesh, në të cilat zhvilloheshin gati të gjitha llojet e zejeve që kishin për qëllim plotësimin e nevojave të tregut për komunën e Gjakovës, si dhe të eksportit: të metalpunuesve, të lëkurëpunuesve, të përpunuesve të tekstilit, të kazanxhinjve, të libralidhësve, të samarxhinjve, të qeleshexhinjve etj. Qyteti i Gjakovës, ka ende shtëpi të ruajtura si monumente historike, si: - Shtëpia e Rexhep Haxhi Ismailit e shek. XIX (tashmë si Muzeu Etnografik), e ndërtuar më Shtëpia e Abdullah Pashë Drenit e shek. XIX, që kanë qenë në Sarajet e Abdullah Pashë Drenit, e cila ishte shndërruar në kazermë ushtarake e ku zejtarët armëtarë punonin natë e ditë për të siguruar armë dhe municion, ndërsa për sistemimin e të plagosurve u caktuan shtëpi të veçanta në të cilat bejlerët dhe mjekët popullorë kujdeseshin për t ua shpëtuar jetën të plagosurve. Tashmë kjo shtëpi është shndërruar si Muzeu i Degës së Lidhjes Shqiptare të Gjakovës. - Shtëpia e Hasan Polloshkës, është ndërtuar gjithashtu nga mesi i shek. XIX, e cila ruhet sot e asaj dite. - Kulla e Mustafa Vokshit e shek.xix, e cila ka qenë vend për veprimtari të lëvizjes kombëtare shqiptare. Siç dihet, Sulejman Vokshi ka qenë nismëtar i 31

32 themelimit të lëvizjes kombëtare shqiptare dhe të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit më Sipas zhvillimit të zejeve të ndryshme në Çarshinë e Madhe, duhen përmendur: argjendarët, terzinjtë, lëkurëpunuesit, qeleshepunuesit, përpunimi i qilimave të leshit dhe të mëndafshit, qëndistarët, kazanxhinjtë, saraçet, çibukçinjtë. Fakt shumë interesant është libërlidhja, e cila është një zeje shumë e përhapur, që është praktikuar vetëm në qytetin e Gjakovës që në shek. XIX si zeje e muxhelitëve, të cilët merreshin me lidhjen e librave dhe dorëshkrimeve të ndryshme, me ndreqjen dhe riparimin e librave të vjetër, si dhe me kopjimin e dorëshkrimeve të autorëve të vjetër, nga ku pastaj i shpërndanin në biblioteka. Këta ishin njerëz që kryesisht merreshin me bukurshkrimin ose kaligrafinë. Këtë zeje në Gjakovë e kanë ushtruar deri vonë brez pas brezi pasardhësit e familjes Doli. Pra, vetë ekzistenca e kësaj zejeje e cila, me sa dimë, është ushtruar vetëm në këtë qytet, tregon për nivelin e lartë kulturo-arsimor të kësaj qendre mjaft të zhvilluar historikisht. 32

33 KREU II PËRPJEKJET PËR NJË GJUHË STANDARDE Në këtë kre do të trajtojmë përmbledhtazi çështje të tilla si: rruga e formimit të gjuhës standarde shqipe, përpjekjet e rilindësve për shqipen standarde, Kongresi i Manastiritnjë ngjarje e rëndësishme për një gjuhë të përbashkët shqipe, Komisia letrare shqipe e Shkodrës ( ), Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968), Kongresi i Drejtshkrimit, standardizimi i shqipes, si dhe baza dialektore e standardit Rruga e formimit të gjuhës standarde shqipe I tërë procesi i standardizimit të gjuhës shqipe ka kaluar nëpër një rrugë të gjatë historike, për afër një shekull. Kur flasim për historinë e gjuhës standarde të shqipes dhe sipas literaturës gjuhësore shqiptare është krijuar shpesh mendimi se gjuha shqipe është standardizuar në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, të mbajtur në Tiranë më , ose pas botimit të Rregullave të Drejtshkrimit (që ka qenë projekt asokohe) të 1967-s dhe vendimeve të Konsultës Gjuhësore, e cila ka pasur një rëndësi shumë të madhe, mbajtur në Prishtinë më Të gjitha këto kanë ndikuar në mënyrë kronologjike gjatë një rrugëtimi mjaft të vështirë historik, deri në standardizimin e gjuhës shqipe. Duke e pasur parasysh në një vështrim pak më të gjerë dhe më kompleks sesa ajo që shpesh është paraqitur në literaturën gjuhësore shqiptare do të mundohemi që të përshkruajmë rrugën (historikun) e formimit të shqipes standarde nën ndikimin e mjaft faktorëve të ndryshëm historikë, politikë, shoqërorë dhe kulturorë, që njihen në historinë e popullit shqiptar. Këta faktorë kanë ndikuar në formimin e një shteti të përbashkët, cili do të kishte me kalimin e kohës edhe më një gjuhë standarde të përbashkët. Është e drejtë të mendojmë se e gjithë veprimtaria në zhvillimin e shkrimit dhe të gjuhës shqipe, prandaj edhe në fushën e standardizimit dhe të planifikimit gjuhësor, do parë në kuadër të një tërësie të vetme të kulturës shqiptare, natyrisht me manifestime të shpeshta të organizimit specifik policentrik, qoftë për shkak të ndarjeve brenda vetë trupit kulturor, apo për arsye të imponimeve nga jashtë Instituti Albanologjik, Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Prishtinë, 1974, f Rexhep Ismajli, Në gjuhë dhe për gjuhë, Dukagjini, Pejë, 1998, f

34 Në mënyrë kronologjike gjatë zhvillimit historik të shqipes standarde, ky zhvillim lidhet ngushtë me përpjekjet për njësimin e alfabetit qysh me Shoqërinë e të shtypurit shkronjëza shqip të Stambollit (1879) dhe vijon me tubimin e shoqërisë Bashkimi të Shkodrës (1899) prej nga dolën tri alfabete të rëndësishme: ai i Stambollit, i arbëreshëve (1895 dhe 1897) dhe i Bashkimit të Shkodrës 17. Të gjitha këto përpjekje kolektive qenë finalizuar në fazën e dytë të kësaj etape: në Kongresin e Manastirit (1908) prej nga doli alfabeti i sotëm, i cili do të vihet në bazën e standardizimit të gjuhës shqipe në Komisinë Letrare të Shkodrës ( ) dhe më pas në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe më Njësimi i drejtshkrimit të gjuhës shqipe, i planifikuar në Kongresin e Manastirit arriti të realizohej fillimisht në periudhën e Luftës së Parë Botërore, në Komisinë Letrare Shqipe të Shkodrës më Në këtë ngjarje të rëndësishme lindi për herë të parë në historinë e popullit shqiptar gjuha e standardizuar shqipe, e normëzuar mbi bazën e elbasanishtes, e cila funksionoi për disa dhjetëvjetësha me radhë. Kjo gjuhë e standardizuar pati një drejtshkrim të mirëfilltë të botuar, i cili shërbeu me mjaft sukses për të gjithë ata që dëshironin ta respektonin në trajtën e shkruar dhe të folur. Duhet të përmendim se ky variant letrar është përdorur pas Luftës II Botërore edhe në Kosovë dhe Maqedoni si normë e vetme e folur dhe e shkruar e gjuhës letrare shqipe, gjer në Kongresin e Drejtshkrimit (1972), por gjithashtu, ka pasur një bazë pak më të gjerë dhe përfshinte elemente gjuhësore edhe të të folmeve të tjera të gegërishtes (sidomos të kosovarëve dhe të dibranasve etj.). Dyzet vjet më parë, në referatin e Kongresit të Drejtshkrimit ( 72) për Komisinë Letrare të Shkodrës, thuhej: Vendimet e Komisisë Letrare të Shkodrës i afruan mjaft të dy variantet letrare në shkrim dhe pasi u miratuan nga Kongresi Arsimor i Lushnjës më 1920, u bënë bazë e drejtshkrimit të shqipes në vitet të shekullit tonë. Të dy variantet krijuan një traditë të qëndrueshme për disa ortograme të rëndësishme, ku variantet letrare dialektore dalloheshin. Këto ortograme i kemi edhe 17 Alfabeti i shoqërisë Agimi të Shkodrës, është rezultat i punës individuale të Ndre Mjedës. 34

35 në drejtshkrimin e sotëm. Detyra për të krijuar një gjuhë letrare të njësuar e një drejtshkrim të vetëm i mbeti epokës sonë 18. Gjuha e standardizuar në Komisinë Letrare të Shkodrës nuk u përhap në tërë truallin gjuhësor të shqipes. Në pjesën jugore të Shqipërisë edhe më tej funksionoi varianti i toskërishtes letrare. Ndoshta, shkak i kësaj mund të ishte se pjesa dërrmuese e pjesëmarrësve të Komisisë Letrare të Shkodrës ishin shkodranë. Edhe përfaqësuesit e Shkodrës nuk e zbatuan normën e gjuhës standarde të Komisisë Letrare Shqipe të Shkodrës, sepse në praktikën e përditshme mbajtën variantin e shkodranishtes letrare. Shumica e gjuhëve letrare në fazat e hershme të zhvillimit historik të tyre kanë pasur variante letrare. 19 Por në rastet e gjuhës letrare kur brenda saj ka variante që nuk kanë pasur dallime në mes vete, kanë përfunduar në një formë të vetme të gjuhës standarde. Kjo mund të ndodhë te gjuhët standarde homogjene, të cilat fliten dhe shkruhen nga kombet homogjene. Mirëpo, kur flasim për dialektet e shkruara të gjuhës shqipe, ato shfaqen që në dokumentet e para të shkruara të kësaj gjuhe, si: Formula e pagëzimit (1462) dhe Fjalori i Von Harfit (1497), të cilat janë të variantit letrar të gegërishtes, ndërsa Ungjilli i Pashkëve i Shën Matheut, që i takon fundit të shek. XV, del në variantin letrar të toskërishtes. Megjithëkëtë, dallimet më të qarta dhe më të plota të varianteve letrare të shqipes dalin në gjysmën e dytë të shekullit XVI. Buzuku e shkroi Mesharin e tij në variantin e gegërishtes letrare, ndërsa vepra e Lekë Matrëngës, E mbsuame e krështerë, është shkruar në variantin e toskërishtes letrare. Më vonë, në shekujt XIX e XX mbi bazën e këtij varianti letrar do të formohet një variant tjetër. Me përhapje më pak të gjerë funksionoi varianti letrar i mbështetur në të folmen e Elbasanit, i cili është i njohur si variant i gegërishtes së mesme. U zgjodh kjo trajtë, ngase u munduan të gjenin një të mesme për të dyja dialektet ekzistuese në tërë territorin shqipfolës, kushte që i kënaqte letrarishtja e Elbasanit. Dihet se e folmja e Elbasanit me rregullat ortografike të saj parashihte ruajtjen e zanores ë të patheksuar në të gjitha pozitat e fjalës, mu ashtu siç dilte edhe në variantin letrar të toskërishtes. Në periudhën e qeverisë së Ahmet Zogut u pranua dhe u shpall gjuhë zyrtare e Shqipërisë me dekret në Fletoren Zyrtare të 1923-s, pasi që më parë e kishte pranuar edhe Kongresi Arsimor i Lushnjës, duke marrë 18 Androkli Kostallari, Gjuha e sotme letrare shqipe dhe disa probleme themelore të drejtshkrimit të saj, (materiale të konferencës shkencore të mbajtur në Tiranë më 7-8 dhjetor 1984), Tiranë, 1988, f Dalibor Brozović, Standardni jezik, Matica hrvatska, Zagreb, 1970, f

36 përfundimisht vulën e gjuhës së standardizuar 20. Mirëpo, qeveria shqiptare e pasçlirimit e injoroi këtë plotësisht, duke dërguar urdhëresa nga organet e larta të saj që në shkollat e gjithë Shqipërisë të përdorej abetarja e variantit të toskërishtes letrare 21. Është i njohur fakti se varianti verior i gegërishtes letrare ose shkodranishtja letrare ka një histori pak më të hershme se sa variantet e tjera, duke e dalluar që nga Meshari, (këtë e përmend Bahri Beci në kumtesën Për përkatësinë dialektore të Mesharit, Seminari XVIII, f. 393), tek autorët e tjerë të asaj kohe. Po ashtu, u përcoll shkodranishtja si variant letrar edhe në kohën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare në veprat e Gjergj Fishtës, të Filip Shirokës, të Ndre Mjedës, e të shkrimtarëve të tjerë shkodranë. Këto karakteristika të shkodranishtes letrare mund të kërkohen në tekstet gjuhësore dhe në shkrimet e tjera të Anton Xanonit, të Justin Rrotës, në Fjalorin e Bashkimit të Shkodrës etj. Pas mbarimit të Luftës së II Botërore, ka filluar të zbehet përdorimi dhe vlera e variantit të shkodranishtes, sidomos kur u bë standardizimi i shqipes letrare. E dimë se të dy varietetet e paraqitura, si ai i shkodranishtes dhe ai i elbasanishtes, në aspektin historiko-shoqëror kanë qenë e kushtëzuar nga lëvizja e përgjithshme bashkëvepruese në baza të thella popullore me synimin për t i shërbyer bashkimit kombëtar, që më shumë ka të bëjë me idealizmin dhe patriotizmin shqiptar të asaj kohe. Megjithatë, ish-variantet e shqipes, sikurse edhe dialektet e tyre, mbesin gjithnjë si thesar i çmueshëm për pasurimin e gjuhës standarde shqipe. 22 Siç do të shtjellohet në vijim, në aspektin gjuhësor burimin e kësaj dukurie e gjejmë në faktin se të dy variantet letrare të shqipes bazoheshin mbi gjuhën dhe gurrën popullore e të folurën dialektore shqipe. 20 Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f Bahri Beci, Gjuha letrare shqipe dhe baza e saj dialektore, Seminari XVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Toena, Tiranë, 1995, f Miço Samara, Roli i dialekteve të shqipes për zhvillimin e normës letrare në fushë të leksikut, Konferenca shkencore Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot, ShqAlb 2, Tiranë, 2002, f

37 2.2. Përpjekjet e rilindësve për shqipen standarde Trajtimi i shqipes standarde filloi që nga periudha e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, që daton nga gjysma e dytë e shek. XIX. Interesimi për shkrimin e shqipes letrare filloi me artikuj të ndryshëm të botuar në revistat e asaj kohe. Filloi të ngrihej ndërgjegjja kombëtare për një gjuhë të shkruar shqipe, me propagandën që të mos shkruajnë për interesat e shteteve të huaja të Stambollit, Athinës, Vatikanit dhe qendrave të ndryshme të Ballkanit, të cilat mundoheshin të mbizotëronin në vendin tonë përmes gjuhës dhe shkrimeve të tyre. As ndalimet e autoriteteve osmane, të cilat nuk lejonin të botoheshin revista dhe gazeta në gjuhën shqipe, as propaganda e shfrenuar antishqiptare e shteteve fqinje nuk i shkurajuan rilindësit tanë, ndaj ata i vazhduan përpjekjet për lëvrimin e mëtejmë të gjuhës letrare shqipe. Filluan të botoheshin revista dhe gazeta të ndryshme në vendet e tjera evropiane, si në Rumani, Bullgari, Itali etj. Gjatë Rilindjes u botuan mjaft revista të ndryshme në gjuhën shqipe dhe në gjuhët e tjera evropiane, madje edhe në arabisht 23, të drejtuara nga shoqëritë patriotike, persona privatë, organizatat politike fetare etj. Gazetat e para shqiptare janë të një rëndësie të veçantë, pasi paraqesin çështjen kombëtare për mbrojtjen e gjuhës letrare kombëtare shqipe, në të cilat trajtoheshin çështje dhe tema të ndryshme të kësaj fushe. Gazeta e parë shqiptare është Shqiptari i Italisë (L albanese d Italia), të cilën e drejtoi De Rada më 1848, gazeta Pellazgu 1860 nga arbëreshi grek Anastas Byku, gazeta Prizren në vitin në Prizren, si dhe gazeta Kosova në Prishtinë më në Prishtinë (të dyja këto u botuan në turqisht dhe serbisht) 24. Me pas, u botuan edhe gazeta të tjera, të cilat i kushtonin një rëndësi të posaçme mbrojtjes dhe zhvillimit të gjuhës letrare shqipe, si: Fjamuri i Arbërit ( ) dhe Drita-Dituria (1884). Gazeta e Anastas Kulluriotit ishte e tëra në shërbim të shqiptarëve për të mbrojtur dhe zhvilluar gjuhën letrare shqipe. Kjo gazetë iu kundërvu propagandës antishqiptare të qarqeve greke, sipas së cilës Gjuha shqipe nuk ishte e aftë për t u shkruar e për t i shërbyer idesë kombëtare për liri. 25 Gazeta iu kundërvu me mjaft 23 Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f

38 mjeshtëri kësaj propagande. Në të mbrohej me shumë dashuri dhe atdhetarizëm çështja e gjuhës dhe e arsimit shqiptar. Po ashtu, doli edhe revista Albania, e cila botohej në Bruksel dhe në Londër, gjatë viteve , të cilën e udhëhiqte njëri ndër personalitetet më të rëndësishme të Rilindjes Kombëtare, Faik Konica. Kjo revistë kishte si synim të posaçëm pastërtinë e gjuhës letrare shqipe nga elementet e huaja që mbizotëronin në atë kohë. U trajtuan edhe problemet e njësimit të alfabetit të shqipes, të drejtshkrimit të shqipes letrare, të trajtimit teorik të ortografisë shqipe nga mjaft autorë të njohur të kësaj periudhe si: Konica, Gurakuqi, Xhuvani, Logoreci e të tjerë 26. Siç u vu re më lart, vendet e tjera evropiane ku botoheshin revistat dhe gazetat e Rilindjes Kombëtare, ishin Rumania dhe Bullgaria. Në Bukuresht doli gazeta Shqipëria më , ku luajti rol mjaft të rëndësishëm për arsimin dhe ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve. Gjithashtu, ajo dha kontribut edhe për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Duhet përmendur se ishte gazeta e cila vazhdimisht e përdori alfabetin latin gjatë gjithë kohës së botimit të saj. Çështja e shqipes së përbashkët letrare u paraqit edhe në organin Dituria që doli në Selanik më Mund të thuhet se gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare u arrit një vetëdijesim më i lartë i shqiptarëve që të shikohet përshpejtimi i çlirimit të trojeve shqiptare nga osmanët, grekët etj., si dhe çështja e një rëndësie mjaft të çmueshme që mund të mburremi me këtë periudhë zhvillimi të njësimit të gjuhës letrare shqipe. Ndër burimet e para dhe të vjetra të dialektit të shqiptarëve në Kosovë që janë shkruar dhe botuar për herë të parë në ligjërimin e tyre, ka qenë vepra e Pjetër Bogdanit e shkruar në Padova të Italisë në vitin Pra, që nga ajo kohë janë të ruajtura gjurmët e të folmes së vjetër të kosovarëve sidomos në aspektin fonetik (pra ndërrimi i togut bashkëtingëllor kl, gl në k e g, cilësi kjo që tregon dhe vërteton vjetërsinë e një dukurie të të folmeve shqipe në Kosovë. Po ashtu një kohë jo shumë të gjatë pas Bogdanit, në gjuhësinë shqiptare është edhe shkrimi i gjakovarit Nikollë Kazazit, i cili më 1743 botoi në Romë Doktrinën e 26 Murat Blaku, Rreth trajtimit të gjuhës letrare në organet e shtypit të Rilindjes, Seminari 4, Rilindja, Prishtinë, 1980, f Ismet Dermaku, Rilindja Kombëtare dhe kolonitë shqiptare të mërgimit, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë 1983, f

39 krishtene, për të cilën në mungesë të materialit të plotë është gjetur një copëz e shkurtër, ku përveç trajtës së diftongut uo që e ndeshim rëndom edhe ue, nuk ka ndonjë vlerë të madhe për gjuhësinë shqiptare. Me vdekjen e Kazazit merr fund veprimtaria letrare e autorëve te vjetër shqiptarë ku ka pasur një pauzë të gjatë shkrimi të dialektit gegë. Në fillim të shekullit XX, prifti i Gjakovës, Kujunxhiq, botoi në Beograd më 1902, një fjalorth me titullin Srpsko-arnautski reçnik (Fjalor Serbisht-shqip) 28. Ky Fjalor e paraqet dialektin e Gjakovës për qëllime praktike, që t u mundësonte bashkëkombësve të vet të Serbisë së Jugut që të mësojnë mbi të folmet dialektore në viset e ndryshme të Kosovës, konkretisht të Gjakovës. Duhet theksuar se shkrimet e gjetura mbi të folmet dialektore gege, janë gjetur me alfabetin arabo-turk, dhe kjo lloj letërsie u bë një material i rëndësishëm dialektologjik, e cila filloi të shfaqej në krahinat e ndryshme që ishin të pushtuara prej turqve. Pra, janë gjetur vepra të shkruara me alfabetin arab, por në gjuhën shqipe, që janë dëshmi e gjallë e një rëndësie të veçantë për shkrimet për gjuhën shqipe. Vendin e parë për nga lashtësia e zë Vehbija e Tahir Efendi Gjakovës, që është shkruar më 1835, e botuar në Stamboll. Gjithmonë me po këtë alfabet arabo-turk, kah mbarimi i qindvjetshit (1900), u shkrua edhe një mevlud me autor Tahir Efendi Popova (prej Popovës së Vushtrrisë). Më vonë pastaj u zbulua në lëmin e letërsisë po me këtë alfabet, sheh Maliqi i Rahovecit Kongresi i Manastirit një ngjarje e rëndësishme për një gjuhë të përbashkët shqipe Vetëdijesimi i shqiptarëve të kësaj periudhe vazhdoi të rritej edhe më shumë. Ngjarjet e ndryshme politike në Perandorinë Osmane, ndikuan edhe më shumë në zhvillimin e veprimtarive patriotike për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe. Një detyrë me rëndësi të madhe kombëtare, shkencore dhe politike ishte edhe çështja e formimit të alfabetit të përbashkët, e cila në këtë periudhë mori një hov shumë të lartë. 28 Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960, f

40 Përpjekjet për të organizuar një kongres në nivel kombëtar për të parë dhe arritur në një përfundim të unifikuar të çështjes së alfabetit në interes të mbarë shqiptarëve po bëheshin të shumta. Iniciativën e mori klubi Bashkimi i Manastirit, i cili në mbledhjen e 23 gushtit të vitit 1908 vendosi të organizonte një kongres me qëllim që t i japim mbarim kësaj të madheje nevojë për bashkimin e të gjithë shqiptarëve në një abe 29. Në këtë kongres morën pjesë mjaft përfaqësues nga të gjitha vendet ku jetonin shqiptarët, ishin gjithsej 50 delegatë, përfaqësuesit e 23 shoqërive të klubeve shqiptare, ndërsa e drejta e votës iu pranua vetëm 32 vetëve. Morën pjesë drejtorë gazetash, shkrimtarë e gjuhëtarë, veteranë të Rilindjes Kombëtare, si dhe të deleguar nga qytetet e ndryshme ku jetonin shqiptarët 30. Këto punime zgjatën nëntë ditë, ndërsa interesimi ishte mjaft i madh, ku në seancën plenare morën pjesë afro 400 veta. Përmes diskutimeve u arritën qëndrime unike për alfabetin kombëtar për të gjithë shqiptarët. Po ashtu, në këto seanca plenare u aprovuan vendime të rëndësishme, siç ishin: a) U përkrah mendimi që baza e alfabetit të ardhshëm të gjuhës shqipe të ishte ekskluzivisht alfabeti latin; b) Kongresi zgjodhi një Komitet apo Komision prej 11 anëtarësh, 31 i cili do të vendoste për alfabetin e shqipes, ndërsa pjesëmarrësit e Kongresit qenë betuar se do t i pranonin vendimet e Komitetit të Kongresit. 32 Kongresi do t i shikonte shkronjat latine për alfabetin e gjuhës shqipe, sepse ato tri alfabete që ishin në qarkullim kishin ndryshime të vogla grafike të tingujve, të cilat nuk i ka gjuha latine, po që dilnin në gjuhën shqipe. Komiteti do të zgjidhte njërën ndër këto tri mundësitë ekzistuese: 1. Të merrte njërin nga të tri alfabetet që ishin më të përhapura të Stambollit, të Bashkimit ose të Agimit të Shkodrës me ndonjë ndryshim ose pa ndryshim, ashtu siç dilnin gjer atëherë; 29 Shezai Rrokaj, Çështje të gjuhës shqipe 2, botues Shkronjë pas shkronje, Tiranë, 2009, f. 66. Kongresi i Manastirit, Liria, Selanik 8 Vjeshtë e tretë 1908, Mot i parë, nr. 15, f. 1-3, cit. nga Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë 2005, f Mahir Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Libër me studime, materiale, dokumente nga Universiteti i Tiranës, Instituti i Historisë, Instituti i Gjuhësisë e Letërsisë, Shtypur në NISH të Shtypshkronjave "Mihal Duri" Tiranë, 1972, f Komiteti kishte këtë përbërje: 1. Gjergj Fishta (kryetar), 2. Mid'hat Fashëri 3. Luigj Gurakuqi 4. Gjergj Qiriazi 5. Ndre Mjedja 6. G. Cilka 7. Taqi Buda 8. Shahin Kolonja 9. Sotir Peçi 10. Bajo Topulli 11. Nyzhet Vrioni (Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005) 32 Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f

41 2. Të krijonte një alfabet me elementet e të tri sistemeve, duke shkrirë të tri alfabetet në një të vetëm; 3. Të krijonte një alfabet të ri, pa marrë parasysh alfabetet që ekzistonin dhe që ishin përdorur gjer atëherë 33. Komisioni vendosi të krijonte një alfabet të ri, pra iu përmbajt pikës së tretë. Diskutimet ishin të shumta sidomos për shkronjat që nuk i kishte latinishtja ( dh, gj, nj, ll, rr, ë, y, sh, th etj). 34 Pas nëntë ditësh pune Kongresi i Manastirit i përfundoi punimet me sukses më 22 nëntor 1908 dhe hyri në historinë e kulturës shqiptare si Kongresi që vendosi për unifikimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Ishte një fitore e një rëndësie të veçantë për mbarë popullin shqiptar, që nga periudha e Rilindjes Kombëtare shqiptare e gjer më sot, duke ndihmuar për formimin e gjuhës së përbashkët letrare shqipe. Siç thotë me të drejtë dhe prof. Rrokaj, që ky Kongres i dha përfundimisht shqiptarëve alfabetin latin duke i kthyer nga Perëndimi, ku i largoi ata prej kthetrave të turqve dhe lakmive territoriale të fqinjëve. Gjuha dhe gjaku ky binom i ADN-së së kombit tonë Komisia letrare shqipe e Shkodrës ( ) Pas Kongresit të Manastirit për caktimin e alfabetit latin u mendua që të mbahej edhe një kongres tjetër, por kësaj radhe t i kushtohej drejtshkrimit të gjuhës shqipe. Mirëpo, pas shumë ngjarjeve që rrodhën në atë periudhë, si çlirimi nga Perandoria Osmane, Lufta e Parë Botërore, si dhe duke pasur parasysh pushtimin e viseve të Shqipërisë Veriore dhe të Mesme nga Austro-Hungaria, për të mos i indinjuar edhe më shumë shqiptarët, vendosën që t iu japin disa të drejta shqiptarëve për çështjen e tyre kombëtare. Në kuadër të këtyre të drejtave pushtuesi austrohungarez u mundua kinse të zgjidhte çështjen e gjuhës së përbashkët mbarëkombëtare shqiptare, prandaj dërguan kuadro shkencore nga Akademia e Shkencave të Vjenës dhe u organizua Komisia Letrare Shqipe e Shkodrës, të cilën e drejtoi linguisti shqiptar dr. Gjergj Pekmezi. Në Komisinë Letrare Shqipe të Shkodrës pati luftëtarë të shquar e punonjës të njohur të kulturës shqiptare, ku morën pjesë: Luigj Gurakuqi, 33 Selman Riza, Tri monografina albanologjike, Abeceja-Drejtëshkrimi, AQSH, Tiranë 1944, f Shaban Demiraj, Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit, Botimi i Akademisë së Shkencave, Tiranë, 1978, f Shezai Rrokaj, Çështje të gjuhës shqipe 2, Shkronjë pas shkronje, Tiranë 2009, f

42 Ndre Mjeda, Aleksandër Xhuvani, Mati Logoreci, Sotir Peci, Hilë Mosi, Gjergj Fishta, At Ambroz Marlaskaj, Anton Paluca e të tjerë. Po ashtu morën pjesë edhe dy albanologë të huaj: Rajko Nahtigal e Maksimilian Lamberc, i pari nga Graci i Austrisë dhe i dyti nga Vjena 36. Komisia Letrare Shqipe e Shkodrës, e cila punoi një vit me ndërprerje të kohëpaskohshme, arriti që më 3 janar 1917 t i shpallte vendimet e saj në Shkodër. Ortografia e kësaj Komisie shënonte një hap të rëndësishëm për strukturën e fjalës, duke i ruajtur në maksimum varietetet letrare të shqipes. Kur jemi te varietetet, pra sa i përket bazës dialektore ku do të mbështetej ortografia, u ruajt varianti i gegërishtes së mesme. Këtë propozim e paraqiti kryetari i komisionit të Komisisë Letrare Shqipe të Shkodrës z. Luigj Gurakuqi. Duhej të mbështetej në këtë variant të gegërishtes së mesme, sepse ky variant letrar ka edhe elemente gjuhësore të toskërishtes letrare. Ky propozim i Luigj Gurakuqit gjeti miratim të plotë në Komisinë Letrare Shqipe të Shkodrës. Në këto vendime të kësaj Komisie parimi fonetik pati rëndësi të madhe për ortografinë e mëvonshme, pasi u arrit në një zgjidhje të drejtë gjuhësore. - U përmendën konkretisht fusha e vokalizmit të ruajtjes së ë-së së patheksuar, kur përdorej në trup të fjalës sipas pozicionit paratheksor (shtëpi, shëndet etj.); në pozicionin fundor tek emrat e gjinisë femërore (mollë, lugë, punë), tek shumësi i emrave të gjinisë mashkullore (punëtorë, fshatarë, qytetarë etj.) Po ashtu, edhe tek veta e parë dhe e tretë e dëftores së tashme (lexojmë, punojmë, rrëfejmë, shkojmë etj. dhe lexojnë, punojnë, rrëfejnë, shkojnë etj.) Ruajtja e ë-së në pozicionin fundor ishte edhe një arritje e përafrimit të gegërishtes letrare me atë të toskërishtes letrare. - Çështja e ruajtjes së dy varianteve letrare shqipe sipas afrimit të trajtave të shkruara, si dhe ruajtjes së strukturës së plotë u miratua edhe për përdorimin e grupeve të zanoreve të tipit ie, ue, ye (diell, miell, mësue, punue, lye, fyell) etj. - Ruajtja e shenjës grafike (^) vetëm në dy raste zâ, âsht, pê, frê etj. -Po ashtu grupet e bashkëtingëlloreve të ruhen të plota (mb, nd, ng, ngj etj.) 36 Jup Kastrati, Për historinë e ortografisë shqipe, Përparimi, Prishtinë, 1971, nr. 7, f Franc Jakopin, Kontributi i R. Nahtigalit shkencës së albanologjisë, Gja VII-1978, f Vilfrid Fidler, Maksimilian Lambertz, Gja 1965, 2, f cit. nga Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f

43 Drejtshkrimi i Komisisë Letrare Shqipe të Shkodrës ka rëndësi të madhe për drejtshkrimin e parë në historinë tonë në një tubim shkencor; përafrimin e dy trajtave të shkruara të varieteteve letrare të shqipes; dhe mund të themi se gjuha letrare shqipe për herë të parë u normëzua. Ky normizim u aprovua edhe në aktet zyrtare të qeverisë së Ahmet Zogut më Edhe pse nuk vazhdoi të jetë plotësisht triumfues deri më sot, standardizimi i Komisisë Letrare Shqipe të Shkodrës ishte një hap shumë i rëndësishëm për historinë e shqipes letrare Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968) Në dallim nga të gjitha ngjarjet që u zhvilluan për një standardizim të gjuhës shqipe të organizuara në Konsultën Gjuhësore të Prishtinës që u organizua nga Instituti Albanologjik dhe Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe të Fakultetit Filozofik të Prishtinës më prill 1968 me 150 pjesëmarrës, të gjithë autorët, shkrimtarët, politikanët, rilindësit e kësaj periudhe ishin nga Shqipëria etnike. Konsultën Gjuhësore të Prishtinës e hapi drejtori i këtij Instituti, Fehmi Agani. Ky takim kishte për qëllim të arrinte një qëndrim për gjuhën shqipe në Kosovë dhe në ato vise ku jetonin shqiptarët në ish-jugosllavi. Qëllimi ishte të caktohej njëra nga dy mundësitë ekzistuese që kishin dalë në projektin e 1967, pra nëse do të pranohej ortografia e gjuhës shqipe (1967), që nënkuptonte përfshirjen shqipes së përbashkët e shqiptarëve të Kosovës dhe viseve të tjera etnike, ose të vazhdohej rruga ekzistuese e shqipes letrare e viseve ku jetonin shqiptarët dhe të përdorej varianti i gegërishtes letrare. Të 150 pjesëmarrësit që morën pjesë në Konsultën Gjuhësore të Prishtinës 68, vendosën të zgjedhin variantin e parë që është rrugë më e drejtë, njësimi dhe unifikimi i gjuhës letrare shqipe. Konsulta Gjuhësore e Prishtinës 68, pati po ashtu një rëndësi të madhe, ku vërehet këmbëngulja e mbarë shqiptarëve për standardizimin e gjuhës shqipe; që ishte pa dyshim një hap i rëndësishëm në Kosovë dhe në mbarë trevat shqiptare. Kjo Konsultë Gjuhësore ishte rruga që i parapriu përgatitjes së Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe më Sipas anëtarit të kësaj Konsulte Gjuhësore prof. Idriz Ajetit, theksohet më së miri rëndësia e këtij takimi: Edhe pse në atë kohë nuk shifnim mundësinë e përhapjes së shpejtë të gjuhës së njësuar letrare shqipe, ngulmi 43

44 me të cilin u shtrua çështja e saj nga ekspertët dhe nga përfaqësuesit e tjerë të pranishëm në këtë Konsultë, disponimi i pa rezervë i tyre të përdorin gjuhën e përbashkët letrare shqipe na jepte shpresa më të mëdha se me t u miratuar ajo, do të përhapej shpejt në shkollë, në botime dhe në programet e radios dhe të televizionit Kongresi i Drejtshkrimit, standardizimi i shqipes Siç e përshkruam pak më lart rrugëtimin historik të gjuhës standarde shqipe, vihet re se shumica dërrmuese e shkrimeve, takimeve, kongreseve, kanë pasur për qëllim të arrijnë në një përcaktim të plotë të standardit të gjuhës shqipe në tërë territorin shqipfolës. Janë përcaktuar parime të ndryshme për një përvetësim adekuat të shqipes së shkruar, duke filluar nga parimi fonetik, parimi morfologjik dhe sintaksor (ku trajta e folur e gjuhës shqipe të ishte në afërsi të drejtpërdrejtë me gjuhën e folur të popullit). Standardizimi përfundimtar i gjuhës shqipe në tërë territorin shqipfolës ishte i një domosdoshmëri historike dhe aktuale për njësimin kombëtar. Kjo gjë filloi në vitin 1972 me mbajtjen e Kongresit të Drejtshkrimit që u mbajt në Tiranë, i cili duhet thënë pa mëdyshje se ishte si rezultat i përpjekjeve të shumta të tërë intelektualëve dhe të atdhetarëve të shquar për të cilët folëm më lart. Duhet theksuar se kjo koine erdhi si një rezultat mbarëkombëtar, si një gjuhë e imponuar që edhe shqiptarët më në fund do ta kenë një gjuhë të përbashkët dhe do të jenë më në fund një komb më organik e më i njësuar se më parë. Që nga koha e standardizimit përfundimtar të 72, kanë kaluar afro 40 vjet që po i përmbahemi me mjaft korrektësi mbrojtjes së standardizimit, gjithmonë duke pasur parasysh sfidat politike që kaloi populli i Kosovës. Mund ta themi tashmë se kjo gjuhë u ka qëndruar dhe po vazhdon t u qëndrojë sfidave të kohës. Kongresi i Drejtshkrimit i drejtohet në radhë të parë shkollës shqiptare si vatra themelore e formimit gjuhësor të brezave të rinj... që ajo ta vlerësojë përvetësimin e normave të njësuara të gjuhës letrare e të drejtshkrimit të miratuar nga Kongresi si detyrë themelore dhe të zbatojë plotësisht rregullat e reja të 37 Idriz Ajeti, Rruga e zhvillimit të gjuhës letrare në Kosovë, KDGJSH, IAK, Prishtinë, 1974, f

45 drejtshkrimit, duke filluar nga viti Prandaj, ishte e një rëndësie të veçantë që të mësohet drejt dhe sistematikisht formimi gjuhësor, duke filluar që nga 8-vjeçarët e asaj kohe të shkollave tona. Për ta përvetësuar drejt normën e gjuhës shqipe, rëndësi të madhe ka zbatimi i plotë i rregullave drejtshkrimore sidomos në tekstet shkollore. Në Kosovë, dihet se në një përqindje të lartë të literaturës shkollore ishte në gjuhën sllave (serbokroatisht), dhe ajo literaturë filloi të përkthehej në gjuhën shqipe, ku dalloheshin mjaft shkelje të normës, sidomos në fushën e sintaksës. Siç do të flitet në krerët vijues, këto shkelje i dallojmë edhe sot e kësaj dite, po tanimë jo aq në të shkruar sesa në trajtën e folur në Kosovë. Në Kongresin e Drejtshkrimit 72, u paraqit kodi i sanksionuar normativ i shqipes: Struktura e sotme e gjuhës letrare është e hapët dhe do të mbetet e tillë. Përndryshe zhvillimi i gjuhës letrare do të ndërpritej. Prandaj, kristalizimi përfundimtar i normës në të vërtetë nuk është kurrë përfundimtar, i përjetshëm, statik, por që zhvillohet dhe përsoset vazhdimisht. 39 Në përvetësimin e normës letrare sipas Kongresit të Drejtshkrimit të 72-shit, kosovarët u munduan në maksimum t i përmbahen standardizimit që të mos ketë sllavizma dhe përkthime joorigjinale dhe shpeshherë dilnin edhe me kuptime të ndryshme në tekstet e ndryshme shkollore. Kjo gjë u përforcua edhe me shkollimin e kosovarëve brenda Kosovës në Universitetin e Prishtinës, ku studiohej gjuha shqipe, duke mos pasur nevojë që të arsimoheshin në republikat e tjera të ish-jugosllavisë, ku medoemos ndikonte gjuha serbokroate. Po ashtu, në integrimin arsimor e kulturor ndikoi edhe ndryshimi e situatës politike në Kosovë, ndihmesat e mëdha të literaturës nga Shqipëria në përpilimin e teksteve jo vetëm të gjuhës, por edhe në lëndët e tjera, ku rëndësia ishte e shumëfishtë dhe me një dobi shumë të madhe në përvetësimin e standardit. Është për t u theksuar se zhvillimi i gjuhës standarde shqipe, kishte një mbështetje mbarëshqiptare, deri edhe tek arbëreshët e Italisë, duke sjellë një zhdërvjelltësi në vetë zhvillimin e mëtejshëm të vetë strukturës së gjuhës shqipe. Sipas profesor Fadil Rakës, 40 procesi i standardizimit të gjuhës shqipe ndahet në dy periudha kohore: e para, e viteve dhe, e dyta, nga viti 1990 deri në 38 Drejtshkrimi i gjuhës shqipe, ASHRPSH, Instituti i gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1973, f. 25. Cit. nga Fadil Raka në Studime rreth shqipes standarde, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2007, f Gazeta Koha ditore, Dymbëdhjetë propozime për pasurimin e standardit të shqipes, e diel, 19 dhjetor, Fadil Raka, Studime rreth shqipes standarde, Prishtinë, 2007, f

46 ditët e sotme. Mendojmë që një etapë e veçantë zhvillimi duhet trajtuar periudha e pas luftës në Kosovë pra, pas Për të trajtuar këtë çështje, duhet vëzhguar edhe roli i disa prej faktorëve të rëndësishëm jashtëgjuhësorë që ndikojnë drejtpërsëdrejti në të folmen e kosovarëve, duke marrë parasysh rrethanat, kontekstet gjeopolitike, kontaktet e ndryshme ndërgjuhësore etj. Nëpërmjet verifikimeve në strukturën e ligjërimit kemi arritur në disa përfundime teorike lidhur me mjaft dukuri sociolinguistike që kanë ndodhur aty. Këto dukuri do t i vëzhgojmë në krerët e mëposhtëm, pasi kanë të bëjnë me zhvillime të gjuhës standarde shqipe në aspektet e ndryshme gramatikore Baza dialektore e standardit Lidhur me paraqitjen grafike të shqipes së standardizuar, mund ta këqyrim nga këndvështrimi i dominimit të dy dialekteve kryesore të saj. 41 Pra, siç e dimë, dy dialektet kryesore të gjuhës shqipe ai gegë në veri dhe ai toskë në jug, janë të ndara afërsisht nga lumi Shkumbin. Gegërishtja dhe toskërishtja janë 41 Ky burim grafik i rolit të dialekteve në standard është marrë nga interneti. 46

47 degëzuar për së paku njëmijëvjeçar, dhe format e tyre më pak ekstreme janë në mënyrë të ndërsjellë më të kuptueshme. Dihet se të dyja dialektet kanë format e tyre specifike fonetike, morfologjike dhe sintaksore. Duke e parë nga këndvështrimi i zhvillimit të bazës dialektore të shqipes standarde, do të vërejmë disa tipare që janë të përbashkëta, por që kanë edhe dallime në mes të tyre. Do të mundohemi që t i paraqesim këto dallime në rrafshin fonetik, morfologjik, leksiko-semantik si dhe atë fjalë që nuk është marrë parasysh në shqipen standarde shqipe. Nga paraqitja kronologjike e zhvillimit të standardizimit të gjuhës shqipe, vumë re se sidomos gjatë Rilindjes Kombëtare por, edhe më vonë, gjatë viteve gjer nga fundi i shekullit 20, shqiptarët kanë pasur mjet komunikimi të dyja variantet (si në të folur ashtu edhe në të shkruar). Shqiptarët punuan dhe vepruan që të kenë një gjuhë të përbashkët mbarëkombëtare, e cila arriti përfundimisht të konfigurohet në Kongresin e Drejtshkrimit në vitin Në strukturën e gjuhës standarde shqipe, vihen re ato elemente gjuhësore të përbashkëta që janë përfshirë në sistemin gramatikor të standardit të gjuhës shqipe, si: - emrat: mal-i, thes-i, mur-i, - mbiemrat: i ri, i vjetër, bukurosh, - përemrat vetorë: unë, ti ai/ajo, ne, ju ata/ato, përemrat pyetës: cili, kush, - numërorët: dy, tre, pesë, - foljet ndihmëse: kam, ke, ka, kemi, keni, kanë, - ndajfoljet: atje, këtej, bukur, tepër, kur, në, sa etj. Pra, si për nga aspekti i strukturës fonetike ashtu edhe në trajtat gramatore e fjalëformuese, janë të njëjta në të dyja variantet e dialekteve dhe në gjuhën standarde shqipe. Siç dihet tashmë, gjuha shqipe i ka 7 zanore dhe 29 bashkëtingëllore, të cilat dalin në të dyja variantet e letrare të shqipes si dhe sipas vernakularëve të tyre. Për dallim nga dialekti i gegërishtes, që e ka sistemin e zanoreve hundore, dihet gjithashtu se ky sistem ka mbetur jashtë standardit të gjuhës shqipe. Grupet vokalike ie, ye janë të përhapura në të dyja dialektet tona, po që kanë përfunduar si zanore më të thjeshta (i, y), apo që njihen në veçanti në ndonjërin prej këtyre dialekteve. Ndër tiparet e përbashkëta të dy dialekteve kemi shquarsinë dhe pashquarsinë e emrave, sistemi i mbiemrave, shumica e trajtave të sistemit përemëror, mënyrat e 47

48 kohët e foljeve etj. Po ashtu, kemi rastet në leksikun e shqipes, ku bëjnë pjesë ndërkombëtarizmat, të cilat kanë hyrë në leksikun tonë dhe që janë bërë pjesë e pandashme e leksikut sidomos këto kohët e fundit me zhvillimet përkatëse në fusha të ndryshme. Kemi dallimet e sistemit fonetik, konkretisht përbërjen strukturore të zanores ë- të theksuar, që e zëvendëson â-hundore që është karakteristike e gegërishtes dhe të ish variantit të saj. Edhe fjalët jetë-a, punë-a, si dhe fjalët e tjera që e kanë -ë fundore të patheksuar janë marrë nga ish variantet letrare të shqipes, të cilat janë karakteristike në të folmen e toskërishtes. E dimë që e folura e gegërishtes e ka hequr zanoren -ë fundore dhe i është dhënë një përforcim më të theksuar zanores fqinje (je:t, pu:n etj). Me rëndësi është edhe procesi i rotacizmit, si: emër, rërë, bëri etj. që është marrë nga e folura e toskërishtes, mirëpo nuk duhet harruar edhe njësitë gjuhësore të cilat i kemi të futura në standardizim sipas së folmes së gegërishtes p.sh. ranishte, rini, zanore etj. Sidoqoftë, mbetet fakti që grupi i izoglosave të vjetra, domethënëse e relativisht kompakte, kufiri verior i të cilave (rotacizmi e zhvillimi i *uo në ue në [Gegë] apo në ua në [Toskë] në rrokje që mbarojnë me një tingëlluese) është përgjatë rrjedhës së lumit Shkumbin, e brezi jugor i të cilave shtyhet pak a shumë dhjetë deri njëzet kilometra në drejtim të jugut (me ndërrimin e *vo->va- me pozicion në mes), paraqesin një moment përcaktues në historinë e gjuhës shqipe, ndryshe nga gjuhët e tjera të cilat dallohen prej shqipes prej kontaktit që kanë pasur me latinishten. Njëjtë e kemi rastin tek togu zanor i gegërishtes ue që nuk është jashtë normës së shqipes standarde, që gjendet tek emrat e tipit, mësues, punues, lexues, botues etj. Gjithashtu,kjo dukuri vërehet edhe tek mbiemrat e prejardhur të formuar me prapashtesën produktive: shëm, p.sh. i lexueshëm, i punueshëm etj. Si dhe foljet me mbështetje të ish-variantit të gegërishtes të vetës së parë të mënyrës dëftore së kohës së tashme me j (puno-j, mëso-j, lexo-j etj), po që në të pakryerën e dëftores janë futur në normën e gjuhës shqipe sipas mbaresave vetore, si: -ja, -je, -nte (që është e njëjtë me mbaresën e gegërishtes), -nim, -nit, -nin (punoja, punoje, punonte, punonim, punonit, punonin), ku janë lënë anash nga ish varianti i gegërishtes:- jsha, -jshe,-nte, -jshim, -jshit, -jshin, (punojsha, punojshe, punonte, punojshim, punojshit, punojshin), si dhe është lënë anash standardit -nja, -nje, -nte, - njim, -njit, - njin (punonja, punonje, punonte, punjonim, punonjit, punonjin). 48

49 Një dukuri tjetër e rëndësishme është paskajorja e gegërishtes, e cila është e formuar nga pjesëza parafjalore dhe pjesorja gege (me shkue), që është hequr nga standardi i gjuhës shqipe, ndërkaq është futur në standard sipas tipit të mënyrës lidhore me pjesoren: për të lexuar, për të punuar etj. Lidhur me paskajoren, e cila është edhe koha e hershme e historisë së gjuhës shqipe pra, paskajorja me «me» e të pakryerës. Tiparet fonologjike kryesore janë në të njëjtën kohë emblematike, por edhe të datueshme. Fakti që ndarja mes dy dialekteve datohet mbas kontakteve me latinishten, është i qartë pasi huazimet latine pësojnë zhvillimet përkatëse në këto dy dialekte, psh orphanus > vorfën/varfër, (h)arēnus > ranë/rërë. Gjithashtu, është e sigurt që këto ndryshime kanë ndodhur përpara emigrimeve mesjetare të arvanitasve e të arbëreshëve, të cilat janë pa dyshim toske. Sidoqoftë, mes terminus ad quem e terminus a quo, shtrihet një periudhë prej shtatë ose tetë shekujsh gjatë së cilës ndodhi një ngjarje tjetër me rëndësi për historinë e shqipes: dyndjet e sllavëve. Rasti i pjesores së gjuhës standarde shqipe është futur në normë sipas mbështetjes së variantit të ish toskërishtes: lexuar, punuar, kënduar etj. Për sa i përket ndarjes mes gegërishtes dhe toskërishtes, ka tri mendime kryesore lidhur me kronologjinë e ndarjes së këtyre dy dialekteve: 1. ka qenë e kryer para kontaktit me gjuhët sllave; ka filluar përpara, por ka vazhduar edhe gjatë kontaktit me gjuhët sllave; 43 dhe 3. ka filluar mbas kontaktit me gjuhët sllave.44 Ka gjithashtu edhe një debat tjetër të hapur nëse dy tiparet kryesore, si për shembull, rotacizmi e dalja e schëa-së së theksuar (në fonetikë schëa quhet zanorja «ë». A duhen konsideruar si pjesë të një procesi të vetëm çhundorëzues?!. Pa hyrë këtu në detaje të këtij debati, mund të themi se huazimet sllave për kronologjinë e ndarjes mes gegërishtes e toskërishtes janë aq të pakta e komplekse. 42 Jorgji Gjinari, Dialektet e gjuhës shqipe, Tiranë 1989, Akademia e Shkencave a RPS të Shqipërisë, 43 Eric Hamp, Albanian. The Encyclopedia of Language and Linguistics, P R.E. Asher (ed.), f Oxford: Pergamon Press. 44 Janson Bernd, Etymologische und chronologische Unterzuchungen zu den Bedingungen des Rhotacizmus im Albanischen. Frankfurt am Main: Pater Lang,

50 Për të caktuar bazën dialektore të gjuhës standarde shqipe, puna e parë që është bërë është normëzimi i dukurive plotësisht të ngjashme në të dyja variantet e dialekteve pra, që përputhen në tërësinë e sistemit gjuhësor. Edhe pse shumica mendojnë që dialekti i toskërishtes është dialekti bazë i gjuhës standarde shqipe, kjo mund të vërehet edhe sipas përqindjes së shqipfolësve dhe përvetësimit të standardit. Mirëpo, folësit gegë kanë disa vështirësi gjuhësore në të folur, që do t i shohim edhe sipas përgjigjeve të anketuarëve dhe atyre që janë incizuar. Prandaj, edhe takime te shumta shkencore, simpoziume, konferenca e kongrese të nivelit shkencor, po shihet sërish mundësia e fleksibilitetit që duhet të ketë gjuha standarde, duke u zgjeruar drejt gjithëpërfshirjeve të ndryshme gjuhësore, të cilat gjejnë vend brenda sistemeve gramatikore në rrafshet fonetike, morfologjike, sintaksore, të leksikut e të fjalëformimit. Për të folmet e ndryshme në Kosovë, janë bërë shumë hulumtime dhe studime të trevave të ndryshme të viseve të Kosovës. Duke filluar nga Idriz Ajeti, i cili ka bërë një punim të rëndësishëm për ligjërimin shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX 45. Gjithashtu, lidhur me një vështrim historik të ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX si dhe Gjuha e Divanit të sheh Maliqit, Hilmi Agani na jep disa të dhëna me rëndësi dhe me mjaft interes në studimin e tij Fjalori i Ljubomir Kujunxhicit në dritën e shqipes së Rahovecit e të Gjakovës (1981). Nga ana tjetër, lidhur me Të folmen e Shalës së Bajgores kemi një studim të Latif Mulakut (2005) si dhe Ragip Mulaku ka bërë një studim monografik Për të folmen e Vuçitërnës e të fshatrave përreth (2005). Studime me vlerë mund të citohen: Mehmet Halimi Për të folmen e Karadakut (1978); Imri Badallaj Për të folmen e Hasit (2001); Zijadin Munishi Për të folmen e Gollakut (1979); Zihni Osmanit Për të folmen e disa fshatrave të Manastirit (1979); Remzi Nesimi Për të folmen e Pollogut (1989); Fadil Sylejmanit Për të folmen e Malësisë së Tetovës (1989); Qemal Murati Për të folmen e Tuhinit të Kërçovës (1980); Bahtiar Kryeziu Për të folmen e Hashanisë (1989); Naser Pajaziti Për të folmen e Opojës (2005); Bajram Mehmeti Për të folmen e Deçanit me rrethinë (2006); Fadil Rraka Për të folmen e Kaçanikut (1984); Adem Hajdaraj Për të folmen e Rugovës (1996). 45 Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960, f

51 Kemi edhe disa skica dialektologjike për të folmet në vijim: E folmja e lokalitetit të Klinës nga Shaqir Berani; Disa veçori morfologjike të së folmes së lokalitetit të Turiçevcit nga Hasan Mujaj; Vëzhgime mbi të folmen e e fshatrave të Lugut të Drinit të Bardhë nga Abdulla Zymberaj; Sistemi foljor i së folmes së Balincës nga Tafil Kelmendi; Isuf Musliu Për të folmen e Petreshticës (2010). Më konkretisht me të folmen e Gjakovës janë marrë vetëm dy profesorë të nderuar të gjuhësisë shqiptare: profesor Idriz Ajeti, i cili ka botuar Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX 46 ; si dhe Gjuha e Divanit të sheh Maliqit; Po ashtu dhe profesori gjakovar Hilmi Agani na jep disa të dhëna me rëndësi dhe me mjaft interes në studimin e tij Fjalori i Ljubomir Kujunxhiçit në dritën e shqipes së Rahovecit e të Gjakovës (1981). 46 Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë,

52 KREU III STANDARDI I FOLUR NË GJAKOVË vështrim fonetik dhe fonologjik 3.1.Vështrime të përgjithshme fonetike Përgjithësisht në të folurit e gjuhës shqipe problemet më të mëdha paraqiten në fushën e fonetikës. Ndryshimet më të mëdha të gjuhës sonë i hasim në realizimin e inventarit të fonemave zanore. Rreth kësaj problematike të paraqitjes dialektologjike, më së miri e kanë paraqitur dialektologët e njohur Jorgji Gjinari dhe Gjovalin Shkurtaj në librin universitar Dialektologjia, ku theksojnë me shumë të drejtë: Çdo areal kanë ka një inventar të caktuar fonemash, që e dallon atë nga arealet e tjera dialektore. Asnjë areal nuk e ka gjithë numrin e inventarit të fonemave zanore të të gjitha të folmeve të marra së bashku. 47 Edhe e folmja e Gjakovës bën pjesë në grupin e arealeve të gegërishtes, ku hyjnë grupet e zanoreve, togjet e bashkëtingëlloreve, po ashtu edhe ndërrimet fonetike ku përfshihen: asimilimi, shurdhimi, sonorizimi, disimilimi, reduktimi, kontraksioni i zanoreve dhe bashkëtingëlloreve, afereza, elizioni, sinkopa, apokopa, epenteza, metateza, aglutinacioni etj. Pra e folmja e Gjakovës është shumë e përafërt me pjesën veriore të Shqipërisë, konkretisht me Malësinë e Gjakovës, Bajram Currin dhe Shkodrën. Të gjitha këto veçori specifike në fushën fonetike dhe morfologjike do t i paraqesim gjatë shtjellimit të mëtejshëm Sistemi i sonanteve dhe konsonanteve Pjesa më e madhe e gegërishtes është e përbërë nga 19 fonema zanore (sonante) dhe 27 fonema bashkëtingëlloresh (konsonante), ku çiftet e palataleve q, gj janë zëvendësuar më afrikatet ç, xh, një dukuri kjo tipike për pjesën dërrmuese të 47 Jorgji Gjinari Gjovalin Shkurtaj, Dialektologjia, SHBLU, Tiranë, 2003, f

53 gegërishtes (me përjashtim të gegërishtes veriore konkretisht në Preshevë dhe Bujanovc) 48. Për të folmen e Gjakovës profesor Çabej shprehet : Asht mirë të kujtohet se në këtë të folun provohet mrekullisht nji rregull apo ligjë që vunë dijetarët gjuhëtarë n atë kuptim që ndryshimet dialektore, në të shumtën e rasës rrjedhin nga nji qendër prej kah rrezatojnë në vise të tjera skanjore të një gjuhë 49. Dihet se në shtjellimin e të folmes së gegërishtes veriore ka pasur ndërrime të ndryshme në fushën e tingullore. P.sh. fjalët gla, ga, gas etj. janë ndryshuar që nga veprimtaria e shkrimeve të Bogdanit në fund të shekullit XVII (1685). Gjuha shqipe ka shkurtësinë, gjysmëgjatësinë dhe gjatësinë e zanoreve, p.sh. fjala mal (e pashquar), a-ja është e shkurtër, ndërsa në trajtën e shquar mal-i, a-ja kthehet dhe bëhet e mesme, ndërsa me gjatësi të plotë vokalike janë fjalët: hata, ka dru, za etj. E folmja e Gjakovës ka edhe një gjatësi tjetër që paraqitet tek rrokja paraprijëse në fjalë ku ë-ja fundore del e reduktuar: patë=paat, fletë=fleet, borë=boor etj. Pra, edhe tek e folmja e qytetit që po shqyrtojmë, paraqiten të tria shkallët e gjatësisë së vokaleve të theksuara, ashtu si në të gjitha të folmet gege. Në fushën e vokalizmit, kur është fjala për kuantitetin e zanoreve, veçori paraqet hundorësia. Ku faktikisht hundorësia e vokaleve të një të folmeje gege dallon nga një ligjërim i një të folmeje gjithashtu gege. Nazalet e gegërishtes së vjetër, bie fjala, te Buzuku del një ë e reduktuar, gneh nierii pat dy biih ), Budi gjithashtu përdor një, nja, nji-, kurse te Bardhi hasim një, nja-, por te Bogdani vetëm nji- 50. Edhe në të folmen e Gjakovës hasim nji- e herë me ni e herë me nja. Në të folmen e Gjakovës dallohet shumë qartë hundorësia e zanoreve që ka vlerë të opozicionit fonologjik, edhe pse në një masë të caktuar është e kufizuar dhe e kushtëzuar nga shpejtësia e shqiptimit ku krijon një ngërthim njësish intonacionore dhe sintaksore gjatë procesit të komunikimit 48 Idriz Ajeti, Rreth disa vecorive të të folmeve shqiptare të rrethit të Presheves dhe Bujanovcit, te Studime gjuhësore në fushë të shqipes II, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë, 1985, f Eqrem Çabej, Unele probleme ale istoriei limbi albaneze, Buletin i Universitetit shtetëror të Tiranës, Tiranë, 1957, f Eqrem Çabej, Disa probleme themelore të historisë së vjetër të gjuhës shqipe, Buletin për shkencat shoqërore, Tiranë, 1955, f

54 3.3. Zanoret dhe bashkëtingëlloret në veçanti Zanoret Siç thamë, e folmja e Gjakovës ka zanore të gjata, të shkurtra, zanore gojore, zanore të përparme, të prapme dhe zanore hundore 51. Sipas varianteve fonematike po paraqitim skemën e sistemit zanor si vijon: i: y: e: a: o: u: ĭ Ў ě ǎ ǒ ǔ ĩ ỹ ẽ ã ữ Nga shtatë vokalet që ka repertori i të folmes së Gjakovës, i shtati vokal del shumë i rrudhur në përdorimin e tij, prandaj vokali (ë) është zhdukur dhe ka lënë gjurmë në sasinë e vokaleve Zanoret gojore Gjuha shqipe ka dallime midis të folmeve dialektore të cilat vërehen qartë në sasinë e fonemave zanore që ka një grup të folmesh ose një e folme e vetme në krahasim me një grup tjetër të folmesh. Prandaj, bëhen edhe dallimet e varieteteve të ndryshme brenda një dialekti. Lidhur me këtë çështje Jorgji Gjinari shprehet: Çdo e folme e marrë në vetvete si një sistem i veçantë, si një mikrosistem i gjuhës dialektore, ka sistemin e vet fonematik, por, duke i parë ato si variante të një gjuhe dhe duke i krahasuar me njëra-tjetrën, shihet se ato për nga sasia e fonemave zanore grupohen dhe formojnë disa areale me modele të ndryshme. 52 Sipas kuantitetit të vokaleve të theksuara e folmja e qytetit të Gjakovës, në përgjithësi, është e përafërt me të gjitha të folmet e gegërishtes, por dallon nga shkurtimi i vokalit të theksuar. Ky shkurtim është pak më karakteristik dhe më i 51 Zanoret e gjata i kemi shënuar me dy pika prapa tyre /: / si p.sh: /lo:p/, /ka:/, /dhi:/ etj. Të shkurtrat me / ˇ/, p.sh: mǎl, gǎz, kǎt etj. Zanoret hundore me / ˆ / p.sh: sŷt, pês, zô (zëri) etj. Zanoret e përparme i kemi shënuar me ế, p.sh. vokalin e, kështu: ế, vến, sến, dhến etj, kurse zanoret e prapme me ề. 52 Jorgji Gjinari, Dialektologjia shqiptare, P.S.H.2015, Tiranë, 1975, f

55 theksuar nga kjo e folme. Këtë dallim e kishte dalluar shumë mirë gjakovari Gjon Nikollë Kazazi 53 në shekullin XVIII. Të folmet gege, sikurse edhe ligjërimi i Gjakovës, sipas tekstit të Vehbijes, kanë edhe një gjatësi tjetër: gjatësinë kompensative, që përftohet nga rrokjet paraprijëse. Pra, ë-ja fundore bie e reduktuar, p.sh. pikë>piik>pik, ditë>diit>dit. Kurse zanoret e rrokjeve të shkurtra në rasën emërore marrin dhe zgjaten për një shkallë duke qenë ndërmjetëse të kuantitetit, p.sh: mǎl>máli, bǎc>báci, i mǎdh>i mádhi etj. Në këtë të folme hasim vazhdimisht gjatësinë e plotë të zanoreve, p.sh. Sikur i miri qi pengohet me shĕrr ashtu i kéqi shum hér pĕngohet me hajr. Mirëpo, ndodh që hasim edhe zanore të shkurtra, p.sh. I ngráti insǎn kah po gzóhet nuk dĭ ǎi, Kush jĕp bakshish pĕr çkado, s â pĕr kǎnd. Pra, kjo e folme na del shumë e afërt me standardin e gjuhës shqipe Zanorja a Vokalin a e hasim në të gjithë varietetin e gegërishtes verilindore, p.sh: me tha:, me la:, me ra:, vlla:, i ga:t (i gjatë) etj. Në leksemat foljore dhe mbiemërore, zakonisht zgjatja e kësaj zanoreje (a:) është pasojë e rënies së vokalit fundor të tyre. Zanoren a të gjatë në të folmen e Gjakovës e hasim edhe në trajtën e shumësit të emrave: tha:s, gra:, burra:, rrasa:, etj. Zanoren a gojore (e theksuar) e hasim shumë shpesh në këto fjalë, si: drapën, krahën, darsem, zharpën, bashqe, çare, çadër, sabër. E hasim po ashtu edhe në foljet e vetës së parë të kohës së tashme të mënyrës dëftore: shaj, laj, thaj, kaj (qaj) etj. Si dhe në gjithë të folmen e gegërishtes, në dallim nga toskërishtja dhe shqipja standarde që i ka të paraqitura mirë të dyja trajtat, në të folmen e Gjakovës emrat e pashquar: kalë, bar, përdoren gjithmonë në të shquarën: kali, bari. Zanoren a të shkurtër e hasim në fjalët: dǎsh, ǎsht, xhǎk (gjak), pǎk, fǎll, krǎh etj. E hasim shpesh zanoren a të kthyer në e, p.sh.: fjelë (fjalë), skrrej (skrraj, krimb), berk (bark), sej (sajë) etj. Kemi mjaft raste kur zanorja a kthehet në i nëpërmjet ë, p.sh: livrit (lëviz, lëvrit), livroj (lëvroj), livdoj (lëvdoj) etj. Zanoren a kur kthehet në o, po në të shumtën e rasteve e gjejmë në a hundore (â:), kâ:m, jâ:m, â:n etj. 53 Jorgji Gjinari, Dialektologjia shqiptare, P.S.H.2015, Tiranë, 1975, f

56 Zanorja e Zanoren e të gjatë e hasim në fjalë, si: dhe:, ple:h, fe:, be:, der:, ke:p (qepë), dre:k etj. Këtë zanore të gjatë e hasim edhe te foljet në paskajore: me pre:, me le: (lind), me ble: etj. Zanoren e të gjatë e gjëjmë edhe tek mbiemrat: i nxe:t (i nxehtë), i kre:hën, i dje:ge:n etj. Ndërsa zanoren ĕ të shkurtër e gjejmë tek këto fjalë: xhĕp, cĕl, cĕls, shĕs, djĕlt (djemt), djemt, djĕ, pardjĕ, vjĕt, sivjĕt etj. Si në të gjitha të folmet e gegërishtes veriore, edhe te ky varietet në diatezën pësorevetvetore të foljeve të kohës së tashme, zanorja e bie, si p.sh. msohna (mësohem), msohesh (mësohesh), msohet (mësohet), msohemi (mësohemi), msoheni (mësoheni), msohen (mësohen). Në kohën e pakryer të diatezës pësore, foljet marrin përpara pjesëzën u: u lajsha (lahesha), u lajshe (laheshe), u lake, u lajke (lahej), u lahshim (laheshim), u lahshit (laheshit), u lahshin (laheshin), etj. Si në të gjitha të folmet e gegërishtes edhe tek gjinia femërore, zanorja e, e bën dallimin e gjinisë femërore nga ajo mashkullore, si: p.sh. e bleme, e lyme, e terne, e shkurtune, e martune, e përvlune, e harxhume etj. Zanoren e gojore (të theksuar) e hasim edhe në këto fjalë: petull/petlla, letër/letra, mjegull/mjeglla, sjetëll/sjetlla (sqetulla), lepër/lepri, delma/delmja (delja), breshën/breshni, etj. Gjithashtu, edhe tek folja në veten e parë njëjës të mënyrës dëftore e hasim në këtë formë p.sh. krehi, çeli, veshi, shprehi, etj Zanorja ë Kjo zanore është karakteristike e gjuhës shqipe, si për kah ruajtja e saj (sidomos tek folësit toskë), ashtu edhe kah rënia apo reduktimi i theksuar (karakteristikë e gegëve) i këtij tingulli. Në të folmen e Gjakovës zanorja ë është kryesisht e patheksuar ose e gjysmëtheksuar, si në të gjitha të folmet e gegërishtes verilindore. 56

57 Edhe fjalori i Kujunxhiçit sipas Anton Çettës, 54 e ka të paraqitur shkronjën ë me apostrof, p.sh: g rshont (gërshërët), g shtojat (gështenjat), p r (për), n r (nër, ndër), mot r (motër), lund r (lundër) etj. Zanorja ë është një nga zanoret më të trajtuara në gjuhën shqipe. Studimet rreth kësaj zanoreje janë mjaft të rëndësishme, sidomos për drejtshkrimin e saj, për pasojat e mungesës, çka nënkuptojmë rënien apo zhdukjen e saj, që është karakteristikë e gegërishtes dhe që vështirëson përdorimin e saktë të gjuhës standarde shqipe. Në të folmen e Gjakovës, zanorja ë shpesh na del e shkurtër, p.sh: i thǎt (i thatë), i gǎt (i gjatë), vllǎ (vëlla) etj. Zanorja ë ka rënë sidomos në pozicionin fundor, duke shkaktuar kështu zgjatjen e zanores së fundit që ndodhet para saj. Kemi mjaft raste, si: shka:ll (shkallë), drra:s (dërrasë), di:t (ditë), na:t (natë), gu:sh (gushë), fu:sh (fushë); e ba:rdh (e bardhë), e ze:z (e zezë); me da:l (për të dalë), me ha:p (për të hapë), me ke:p (për të qepur), me pje:k (për të pjekur), me li:dh (për të lidhur), me ly:p (për të lypur) etj. Mirëpo ajo është ruajtur para konsonanteve të lëngëta l, r, rr: tomël, omël, gogël, e vogël, zemër, themër, motër, votër, sofër, vjehërr, i vocërr, mjekërr, etj. Po ashtu ruhet edhe në rasën kallzore të emrave, si p.sh: fẽmën (femër), ẽmën (emër), gjarpën (gjarpër), drapën (drapër), dhelpën (dhelpër), mollën, dorën, komënkamën (këmbën), motrën, votrën (vatrën), etj. Tek disa nga emrat dhe mbiemrat, zanorja ë bie në rrokjen e parë, p.sh: pllu:m, vlla:, prra:ll, i smu:t, i kpu:ten etj. Ndërsa, gjatë përdorimit të këtij tingulli në rasën gjinore dhe dhanore, kjo zanore kthehet në e, p.sh. gushes, fushes, lopes, udhes, etj. Një ndërrim tjetër fonetik nga ë në u bëhet edhe tek fjalët: kumo:n ( këmbanë) etj. Po një alternim tjetër i ë>u e hasim zakonisht tek prapashtesat turke llëk por, në dallim nga sufikset tjera që dalin në gjuhën shqipe me -lik, -llik, - llëk, -llak, në Gjakovë del me ў, -llўk. Bie fjala, çiflik, në Gjakovë thuhet çifllўk, gjyzllўk etj. Herë-herë del edhe me llǔk, p.sh. pazarllǔk / pacllўk (pastërti), axhamillǔk-axhamillўk (fëmijë, i papjekur/ i parritur), pazarllǔk/pazarllўk, xhamllǔk/xhamllўk (qelqurinat brenda dollapit), rahatllўkin (rehatinë), budallallëkǔn/budallallўkin. Pra, kjo trajtë tingëllon e qartë në të folmen e 54 Hilmi Agani, Fjalori i Ljubomir Kujunxhicit në dritën e shqipes së Rahovecit dhe Gjakovës, Rilindja, Prishtinë, 1981, f

58 Gjakovës, sidomos tek pjesa e shoqërisë që i takon mbi moshës së mesme, kurse të rinjtë nuk e përdorin shumë. Kemi raste kur zanorja ë e patheksuar kthehet në i, p.sh: thǐngjill (thëngjill), qǐlloj (qëlloj), çǐnis ( qëndis), lǐvore (lëvore), gjǐmoj (gjëmoj), i qǐrum (i qëruar) etj Zanorja i Zanoren i (i:) të gjatë e hasim në emrat: shpi:, qi:k (vajzë), thi:k, gurabi:, tepsi:, lajthi, jarani:, tradhti:, miqsi:, burrni: etj. Tek mbiemrat: i zi:, i ri:, i mi:r (i mirë), i shli:r etj. Zanoren i të shkurtër ( ĭ ) e gjejmë tek këto fjalë: mĭk, nĭp, gĭsht, bĭsht, krĭsht, trĭm, lĭs etj. Edhe fjalët me burim oriental i hasim me i të shkurtër, si p.sh. ĭbrik, ĭftar, ĭtibar, ĭbret, ĭnsan etj. Ndeshim gjithashtu edhe rastin e ndërrimit të i me y, p.sh: rrŷp, krŷp, xhŷlpǒnxhŷlpân (gjilpërë) etj. Zanoren i të shkurtër (ĭ) e hasim edhe tek emrat e gjinisë mashkullore, si p.sh. Afrĭm, Zgjĭm, Fitĭm, Gzĭm, Burĭm, Lulzĭm, Blerĭm, Shpëtĭm, Festĭm etj Zanorja o Shqiptimin e zanores o në të folmen e Gjakovës, e ndeshim normalisht si në shqipen standarde, për dallim nga varietetet tjera të gegërishtes. Veçoria e saj është kur e kthejmë nga o>a, ku ka ngjashmëri me të folmen e pjesës së përgjithshme të Kosovës. Këtë veçanti e hasim në këto fjalë: Asmon (Osman), katalik (katolik), ariz (oriz-në fshatrat e Gjakovës), nashta (ndoshta), u vanova (u vonova), axhak (oxhak), dallap (dollap), çaban (çoban), kavac (kovaç), aborr (oborr) etj Zanorja u Këtë tingull e ndeshim në shqiptim njëlloj si në të gjitha të folmet e gegërishtes, p.sh. u e gjatë e hasim fjalë si: bu:rr (burrë), fu:rr (furrë), tu:rr (turrë), bu:k (bukë), lu:g (lugë), dru: (drunj), ftu (ftonj); foljet: me shku: (për të shkuar), me tu:t (për të frikësuar), me hu:p (për të humbur), me mu:sh (për të mbushur) etj. Zanoren u të shkurtër ( ǔ ) e hasim në këto fjalë: brǔm, shkrǔm (shkrumb), rrǔsh, trǔp, ǔrt (ndajfolje që tregon mënyrën e qëndrimit për urtësinë), shkǔrt, thǔk (i 58

59 ngjeshur). E hasim edhe te përemrat pronorë, p.sh: dru:t e tǔ, djelt/djemt e tǔ, syt e tǔ, vesht e tǔ, librat e tǔ, thonjt e tǔ etj. Kemi alternim nga u në e, ku prapashtesa un në të folmen e Gjakovës del me e (e shkurtër (ĕ), p.sh. i thekĕn (i thekur), i terĕn (i terur), i rrjepĕn (i rrjepur), i dekĕn (i vdekur), i dalĕn (i dalur), i falĕn (i falur), i hapĕn (i hapur), i pakĕn (i mpakur) etj. Kalimin e u në ë e hasim në disa raste, si p.sh: kumëll (kumbull), lepër (lepur), petëll (petull), vetëll (vetull), sjetëll/sqetëll (sqetulla), hekër (hekur), flutër (flutur), i pjekën (i pjekur), i gjetën (i gjetur), i terën (i terur), i djegën (i djegur), i krehën (i krehur), i qethën (i qethur) etj. Ajo bie në trajtën e shquar të emrave Zanorja y Edhe zanoren y e hasim në forma të ndryshme shqiptimi. Tek y e gjatë (y:) e hasim në këta emra: bry:m, fry:m (era), dry: etj.; foljet: me ly:p, e kry:pi (e kriposi), me shty: etj. Ndërsa, y e shkurtër (ў), e hasim në emrat e pashquar, si p.sh. klўsh, brrўl, rrўp, fўt etj. Alternimin e y>i e hasim në të folmen e Gjakovës, siç e ka paraqitur edhe Hilmi Agani në fjalorin e Kujunxhiçit, p.sh. t shtimish 55 (shtym/fik), bilmet (bylmet) etj Nazalizimi i zanoreve Që në gjysmën e parë të shekullit XIX është vënë në dukje hundorësia ose nazalizimi i zanoreve në të folmen e Gjakovës. Siç shkruan dhe Idriz Ajeti 56, vokalet e kishin nazalitetin, madje jo vetëm aty ku historikisht është e shpjegueshme, por në disa raste edhe nazalitetin sekondar, të shkarkuar nga fqinjësia e konsonanteve nazale 57. Pra, këtë të folme të Gjakovës e karakterizojnë zanoret hundore të cilat janë konsonantet nazale m, n, nj. Hasim raste të tilla të një hundorësie mjaft të zhvilluar, sidomos të a në këto fjalë: jẩm, kẩm, njẩni/njoni (njëri), bẩni/boni (bëri), me dhẩn (për të dhënë), me thẩn (për të thënë), me bẩ/ bo (për të bërë) etj. 55 Hilmi Agani, Fjalori i Ljubomir Kujunxhicit në dritën e shqipes së Rahovecit dhe Gjakovës, Rilindja, Prishtinë, 1981, f Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960; O jeziku Divana, [marrë nga Hilmi Agani, tek Fjalori i Ljubomir Kujunxhiçit, Rilindja, Prishtinë, 1981, f Po aty. 59

60 Ndërsa, zanoren hundore e e gjejmë në fjalët: rrển (gënjeshtër), Bểc (fshtat afër Gjakovës), bểrk (barku), sển (asgjë), mểnt /men (mend), shểj (shenjë), skểj (skaj), skrrểj (krimb) fểmën (femër), ểjte (enjte), pểs (pesë), rrểm (rremb, bisk), pểm (pemë) etj. Kemi raste hundorësie edhe tek zanoret i, u, y, p.sh: flî (lloj brumi si petanik), mullî, thî (derr), brî, rrî etj.; smût (sëmurë), krûne, etj.; brŷ:m, frŷ:m, e krŷ:mne (e krimbur), etj. Vokalet të hundorësisë së shkallës së lartë kemi edhe te shumësi i emrave, p.sh: mển (mend), dhển (dhen) etj. Kemi gjithashtu raste të nazalitetit në procesin e labializimit të â nazale në o, duke vërejtur që kalimi në o orale shpeshherë është i kushtëzuar nga theksi i togfjalëshit sipas kontekstit të dhënë. Po ashtu, të njëjtin rast si nazale kemi kur e ka pranë sonanten paragjuhore n dhe merret si e nazalizuar. Gjithashtu, na paraqitet edhe si grup konsonantik ng, në trajta foljesh, duke u shkrirë në një ô hundore, p.sh: ish kon njoni n hôn (kishte qenë njëri në një han/bujtinë), njô (një), du me ma dhôn (dua të ma japësh), i bona zô (i bëra zë/e thirra), ish kon shum n zô (kishte qenë shumë në zë/me nam), e kish pas lôn (e kishte lënë), ish i rôn (ishte i rëndë), e kom dhôner/dhônder (e kam dhëndërr), ish rruga e xhôn (ishte rruga e gjerë), osht dhôndrri/ dhônrri jem moj zôj (është dhëndëri im moj zonjë) etj Diftongjet dhe togjet vokalike E folmja e qytetit të Gjakovës nuk ka ndonjë grup të caktuar vokalik. Kemi raste shumë të rralla, p.sh. fjala me punue, knue, mue etj., kur grupi vokalik -ue është asimiluar në u. Edhe te grupi vokalik ye, ka rënë zanorja e dhe ka ngelë vetëm y-, p.sh. kthye-kthy, krye-kry etj. Po ashtu, në togjet vokalike ie, është asimiluar në i, p.sh. milli (mielli), dilli (dielli), qilli (qielli) etj. Pra, për dallim nga gegërishtja e përgjithshme, ku i kemi të paraqitura si togje zanoresh, sidomos togu ue, në të folmen e Gjakovës kemi raste shumë të rralla që i hasim të atilla siç i përmendëm më sipër. 60

61 Bashkëtingëlloret/ Konsonantizmi Togjet e bashkëtingëlloreve në të folmen e gegërishtes i hasim me mjaft ndryshime nga shqipja standarde. I shohim si të asimiluara nga njëri konsonant në tjetrin. Ne do të ndalemi në veçanti për secilin konsonant që tregon interes për fushën e temës sonë. a) Bashkëtingëlloret q, gj, ç, xh Shqyrtimi i këtyre bashkëtingëlloreve në këtë folme vihet re se ka mjaft ndryshime si në të gjitha të folmet e gegërishtes. Ka një thjeshtëzim: nga katër bashkëtingëllore (q, gj, ç, xh) rezultojnë 2 (ç dhe xh). Pra, grupi i palataleve q dhe gj është shkrirë në grupin e afrikateve ç dhe xh. P.sh: t çesish gurin (të hedhësh gurin), dola en bashçe (dola në bashqe/kopsht), çika jeme (vajza ime), shum çefli (shumë qefli), sa çef (sa qejf), kish musteçe (kishte mustaqe), ishin pleç (ishin pleq), zemer e keçe (zemër e keqe), çekiçi i madh (çekici i madh), viçi i vogël (viçi i vogël), çen i keç (qen i keq), jam kah knaçna (jam duke u kënaqur) etj. Me bashkëtingëlloren xh kemi hasur këto fjalë: n xhum (në gjumë), kish xhak (kishte gjak), xhúmă topin (gjuama, ma gjuaj topin), përxhyms ish (përgjysmë ishte), xhith ishin kon (të gjithë kishin qenë), axhak i mushën (oxhak i mbushur), dul ho:xha (doli hoxha) etj. b) Sonantet anësore l, ll Në gegërishten verilindore janë të ruajtura shumë mirë konsonantet l dhe ll, po ashtu edhe në të folmen e Gjakovës. Mendohet se është më e theksuar ll, ngase dominon nga e folmja e serbishtes që vende-vende fjalët shqiptohen me ll, aty ku është e shënuar l. Rastet kur është ruajtur siç duhet sonantja l, i ndeshim në fjalë, si: bylbyl, brrўl (bërryl), pu:l (pulë), lu:l (lule); si dhe me ll: hamall, bakall, pllẩm/pllǒm (pëllëmbë), llǒm (llum) etj. Alternimin e dh>ll, e hasim në të folmen toske të jugut (sidomos në Gjirokastër) dhe në të folmen e veriut (Shkodrës). Në të folmen e Gjakovës, nuk e hasim shumë këtë dukuri, përveç në shembullin: livadh>livall, Po ashtu edhe anasjelltas nga ll>dh, nuk e hasim në të folmen e Gjakovës. 61

62 c) Bashkëtingëllorja nj Këtë bashkëtingëllore e hasim në të folmen e Gjakovës që në pjesën e parë të shekullit XIX, siç e provoi Idriz Ajeti në studimin që e bëri Vehbijes së Tahir Boshnjakut 58. Pra, nuk na paraqet ndonjë ndryshim nga e folmja e përgjithshme e gegërishtes. Nj-ja fundore del në shumësin e fjalëve si j, p.sh: ftoj (ftonj), patkoj (patkonj), thoj (thonj), prroj (përroi), dyjâja (dynjaja/bota), hûj (hunj), kûj (kunj), gûj (gjuri); po ashtu edhe në mbiemrat: e zoja (e zonja), t zij (të zinj), t rij (të rinj), t mdhaj (të mëdhenj); te numërorët: nimdhe:t (njëmbëdhjetë), dymdhe:t (dymbëdhjetë), katërdhet (katërdhjetë/dyzet), gjazhdhe:t (gjashtëdhjetë), nimi:/nimij (një mijë), niri: (njeriu) etj. d) Bashkëtingëlloret th, dh Këto dy bashkëtingëllore ruhen mirë në të gjithë gegërishten dhe nuk alternohen njëra me tjetrën. Pra, p.sh: tha:sh, thika, thẽmra (thembra), thot (thotë), thès etj. Ndërsa, në fjalët: m dhẽm (më dhëmb), me dhãn (për të dhënë), dhãmi (dhëmbi) etj. dh) Bashkëtingëlloret th, f Këtu kemi raste të alternimit të këtyre dy bashkëtingëlloreve. P.sh: thmî (fëmijë), ufëll (uthëll), the:rra (ferra), kfi:llet (kthjellohet) etj. e) Bashkëtingëlloret r, rr Në të folmen e Gjakovës (në dallim nga të folmet e vendeve të tjera në Kosovë), këto dy bashkëtingëllore nuk përzihen njëra me tjetrën, siç mund të ndodh në këmbimin nga r në rr (ku nuk bëhet dallimi në të folur, pos në të shkruar). Në Gjakovë, fjalët që ruhen ashtu siç shqiptohen janë: a:r, la:r, ve:r, de:r, kore etj. Të gjitha fjalët që kanë bashkëtingëlloren rr, i hasim ashtu siç shkruhen p.sh., karroca, rroja (rrënja), nxerr (nxjerr) etj. Gjithashtu, bashkëtingëllorja r ka në dallim nga vendet tjera të Kosovës një shqiptim disi më ndryshe. Dihet se për të shqiptuar bashkëtingëlloren r, gjatë nyjëtimit të saj trupi i gjuhës ngrihet lart dhe maja e saj mbetet në mes të gojës (afër 30 shkallë ngritjeje) dhe i afrohet alveolës së dhëmbëve të sipërm (pa i prekur 58 Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960, f

63 ata) dhe ka të njëjtin pozicion si për anësoret. Por, mendojmë se dallimi i kësaj bashkëtingëlloreje në të folmen e Gjakovës lidhet me pozicionimin e majës së gjuhës, e cila shkon afro 90 shkallë lart drejt qiellzës pa e prekur atë, p.sh., falemindeŕ:it shum (faleminderit shumë), miŕ:upafshim, tŕ:eni vijke (treni vinte), deŕ:a e shpis (dera e shtëpisë), bểŕ:ki po m dhẽm (barku po më dhëmb), kŕ:ahi i punës (krahu i punës), doŕ:en e madhe, ŕ:uvenia (ëmbëlsirë), pëŕ:paŕ:a e kisha, mŕ:ena isha (brenda, këtu kemi rastin e asimilimit dhe të sinkopës), e preki themŕ:en (e preku thembrën) etj. f) Bashkëtingëlloret z, x Edhe këto bashkëtingëllore i hasim ndonjëherë si të alternuara p.sh, kallxoj (kallëzoj/tregoj), u rrxu (u rrëzua) etj. Po ashtu, të alternuara janë edhe shkurtesat e emrave të njerëzve, si: Ximi (Gëzimi), Xata (Rrezarta), Xeni (Erzeni), Xeni (Shkëlzeni) etj Grupet e bashkëtingëlloreve/ konsonantike Dihet se historikisht gjuha shqipe i ka pasur togjet e bashkëtingëlloreve të ruajtura deri vonë, por gjatë evoluimit të gjuhës sonë ka pësuar thjeshtime në dialektet tona, konkretisht në dialektin gegë. e) Grupi i bashkëtingëlloreve mb Në të folmen e Gjakovës ky grup bashkëtingëlloresh nuk është i ruajtur. Edhe nëse e ndeshim në Fjalorin e Kujunxhiçit, te Çabej si dhe te Ajeti, 59 që e ka gjetur të ruajtur dhe të rregullt përdorimin e këtij grupi mb, te Tahir Boshnjaku, sikundër e kemi vërejtur në të folmen e Gjakovës, ky grup mb ka pësuar asimilim progresiv. Ndërrimi fonetik nga mb-ja ka kaluar në m, p.sh., marun (mbaruan), ma:n shpres (mbanë shpresë), demel (dembel), e mloj (e mbuloj), e myten (e mbyten), koma (këmba), me:sa e saj (mbesa e saj), pllŭm (pëllumb), e trẽmi (e trembi), kumull (kumbull), e muloi/mloi (e mbuloi). Po ashtu edhe tek numërorët pas numrit dhjetë, nuk dalin si mb, por si m, p.sh. dymdhet (dymbëdhjetë), pesëmdhet (pesëmbëdhjetë), tetëmdhet (tetëmbëdhjetë) etj. 59 Hilmi Agani, Fjalori Ljubomir Kujunxhiçit, Rilindja, Prishtinë, 1981, f

64 Ndeshim edhe raste të alternimit nga mb>t, p.sh: hupi (humbi), pshteti (mbështeti), prom (mbrëmë) etj. Pra, e folmja e Gjakovës për dallim nga shumë treva të Kosovës, nuk e ka ruajtur në asnjë shembull këtë grup konsonantik mb. f) Grupi i bashkëtingëlloreve nd Në dallim nga grupi bashkëtingëllor mb, që në Gjakovë u asimilua plotësisht, grupi bashkëtingëllor nd, në disa raste, del i paraqitur me hundoren n, por që shqiptohet si ń (për shqiptimin e bashkëtingëllores n, maja e gjuhës prek alveolat e dhëmbëve të sipërm, ndërsa në shqiptimin e të folmes sonë që po e shqyrtojmë, për shqiptimin e bashkëtingëllores n, maja e gjuhës nuk prek vetëm alveolat e dhëmbëve të sipërm por edhe vetë ata, pra maja e gjuhës fillon e shtrirë që nga dhëmbët e sipërm duke prekur rrethepërqark alveolat lart, p.sh: kom ńi (kam dëgjuar), moŕ:a ńima (mora ndihma), muńen me shku (munden të shkojnë), ńrecet (ndreqet/rregullohet), e ńgoj (e dëgjoj), ńdryshki e kish ka:p (ndryshku e kishte zënë), drońofille (trëndafile) etj. Ka dhe raste kur grupi i bashkëtingëlloreve -nd ruhet si i tillë, p.sh: ônderr (ëndërr), gônderr (gjëndër), pôndel (i leckosur, fjalë e sharë për një njeri që s ka asgjë), pendel etj. Parafjalët e gjuhës shqipe në, ndër, nën, në të folmen e Gjakovës, dëgjohen me n, shumë e theksuar është en, dhe nër për nën, p.sh., en Gjakov (në Gjakovë), en Fakulltet (në Fakultet), nër tavolinë e kishin (nën tavolinë e kishin), e kam nër men (e kam ndër mend) etj. Pra, grupi konsonantik -nd u asimilua në -n, e herë-herë edhe si ń: p.sh., kńu (kënduar), kńej (këndej), masańdej (masandej, pastaj), pêńdel (pendël), vań (vend), sań (send, asgjë) etj. Ndërsa, nd>n e hasim në këto shprehje, p.sh: me knu sonte (për të kënduar sonte), anej vjen (andej vjen), knej shkon (këndej shkon), huna e kuqe (hunda e kuqe), kish krune (kishte krunde), t u boft shnet (t u bëftë shëndet), u da prej tij (u nda prej tij) etj. g) Grupi i bashkëtingëlloreve ngj Ky grup bashkëtingëlloresh ngj nuk ka pësuar ndonjë ndërrim fonetik si në disa të folme gege, prej ngj>nj. E folmja e Gjakovës e ka ruajtur këtë grup konsonantik, por në shqiptimin e tyre jo si ngj por si nxh. P.sh: kinxh (qengj), nxhyj (e ngjyej), e 64

65 tonit. 62 Karakteristika themelore e shqipes standarde është se ka theks të nxhiti (e ngjiti), tunxhin (të tërë, me kuptimin të gjithë ngjitur), nxhimt (me kuptimin një pas një, me radhë, një rast i shqyrtuar edhe nga Çabej në studimin e tij. 60 ) Theksi Theksi zë vend me rëndësi në të folurit e arealit kosovar, sikundër konkretisht në të folmen e Gjakovës dhe në shqipen standarde. Dihet se fjalët përbëhen nga rrokjet, të cilat gjatë të folurit nuk shqiptohen të gjitha njëlloj. Theksi ka të bëjë me zanoret të cilat u përkasin rrokjeve të fjalëve. Veçoritë e theksit shfaqen edhe në grupe fonemash me vlerë polifonematike, siç janë diftongjet si edhe në rrokje që nuk përmbajnë asnjë zanore, por lidhen me disa bashkëtingëllore të caktuara rrokjeformuese, siç është rasti i bashkëtingëllores së tingullit /r/ në gjuhët sllave 61. Theksi është të spikaturit e rrokjes me anë të forcës, të gjatësisë dhe të lartësisë së qëndrueshëm, meqenëse gjatë lakimit ose zgjedhimit të fjalëve, theksi lëviz te disa fjalë nga numri njëjës në shumës: gjarpër- theksi mbi a, por gjarpërinj- mbi i, i madh- mbi a, por të mëdhenj- mbi e etj. Tek theksi kemi fjalë proklitike dhe enklitike. 63 Kemi edhe fjalë oksitone (ku theksi bie në rrokjen e fundit, në rrokjen e parë nga fundi i fjalës, p.sh. dréjt, gúr, rrúsh, drú, há, pí etj). Kemi gjithashtu edhe fjalët paroksitone (ku theksi është në pozitë parafundore, që bie në rrokjen e dytë nga fundi 64 ) si:. déle, lúle, móllë, púlë etj. Në të folmen e Gjakovës vihen re raste të ndryshme të theksit, kur kjo dukuri lidhet sidomos me origjinën e fjalës: veçanërisht te fjalët me prejardhje turke, që dallohen nga fjalët shqipe. Duhet pasur parasysh gjithashtu se fjalët e ruajtura nga huazimet turke, si: bakllavá, sixhadé, qeramidhé, kastilé, hafijé, xhezvé, penxheré, 60 Eqrem Çabej, Për historinë e konsonantizmit, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Tiranë, ribotim 1988, f Kolec Topalli, Theksi në gjuhën shqipe, Shtëpia Botuese Enciklopedike, Tiranë, 1995, f Asllan Hamiti, Fonetika dhe fonologjia e gjuhës standarde shqipe, Universiteti Shën Qirili e Metodi, Shkup, 2005, f Musa Nushi, Gjuha e sotme shqipe I, Dukagjini Pejë, Gjakovë, 1998, f Asllan Hamiti, Fonetika dhe fonologjia e gjuhës standarde shqipe, Universiteti Shën Qirili e Metodi, Shkup, 2005, f

66 kafé, daullé, çorapé, minaré etj., shqiptohen ndryshe për nga theksi në Gjakovë e në përgjithësi tek gegërishtja në Kosovë. Shqiptohen në këtë mënyrë: bákllavă, sixhádě, qeramídhě, kástilě, háfijě, xhézvě, penxhérě, káfě, daúllě, çorápě, minárě etj. Një numër fjalësh janë me theks fundor (oksitone), por ato janë të pakta dhe theksimi i tyre fundor del nga konteksti, pa qenë nevoja për ndonjë shenjë të veçantë: fe, rrufe, be, shtëpi, çati, parti, rini, liri, lumturi, bukuri, dashuri, dituri, egërsi, trimëri, si dhe disa fjalë me origjinë nga turqishtja, të cilat i përmendëm më lartë. Mirëpo, oksitonet ruhen në të folmet toske të Shqipërisë, kurse në disa vende të Kosovës, konkretisht në Gjakovë, shumica e fjalëve e kanë theksin në rrokjen e parafundit (paroksitone). Këtu edhe shqiptimi dallon kur ne mundohemi të flasim gjuhën turke, aq sa ngjan sikur nuk janë fjalë me origjinë turke Dukuri të tjera fonetike Dy kryedialektet e gjuhës shqipe i kanë edhe dukuritë e tyre fonetike, por që më të spikatura i ka dialekti gegë. Folësit e këtij areali i kanë ndryshuar, shkurtuar zanoren fundore ku ka pësuar ndryshim grupe tingujsh dhe si pasojë na dalin shumë ndryshime në të folur dhe në shqiptimin e zanoreve parafundore. Ne do të merremi vetëm me të folmen e Gjakovës për dukuritë që kanë dalë si pasojë e këtyre ndryshimeve p.sh., do:r (dorë), pu:n (punë), i ho:ll (i hollë), i gja:t (i gjatë): pastaj në rastet tjera: drra:s (dërrasë), shpi (shtëpi), e shnosh (e shëndoshë) etj Shurdhimi Në rastin e folësve gegë kemi të bëjmë edhe me shurdhimin si dukuri fonetike e shurdhimit të tingujve, p.sh., t kalpta/t kelpta (të kalbura), i krymt (i krimbur), i tharpt/ i thapt (i thartë) etj Asimilimi Fenomenin e asimilimit e shohim në disa raste te e folmja e Gjakovës. Kemi raste ku është futur asimilimi sidomos tek fjalët me prejardhje të huaj, ku kanë pësuar ndryshim tek ndonjë bashkëtingëllore ose tek ndonjë nga zanoret p.sh., boll marak jam bỏ (nga turqishtja merak, shumë merak jam bërë ), e bleva nji bylyzyk (nga turqishtja byzylyk, e bleva një byzylyk ) etj. 66

67 Sonorizimi Sonorizimi ka të bëjë me alternimin e një bashkëtingëlloreje të shurdhër ose të pazëshme, kur shqiptohet si e zëshme para një bashkëtingëlloreje tjetër të zëshme. Zakonisht i hasim tek mbiemrat, p.sh: t (të)> d para b-së: d bardha (të bardha), d buta (të buta) etj. T (të) > g-së: d grimcune (të grimcuara), d grime (të grira), d gatume (të gatuara), etj. T (të) > v-së: d vogla (të vogla), d verdha (të verdha), S>z: z di (s di), z duhet (s duhet), z vonohem (s vonohem), ai z vjedh (ai s vjedh), pra zakonisht te pjesëza mohuese s, e hasim si z Disimilimi Këtë dukuri e hasim në të gjitha të folmet gege, sidomos tek parafjalët nër/nën, ku më lart e kemi përmendur këtë parafjalë si një përfshirje e përgjithshme në të folmen e Gjakovës p.sh., librin ta lash nër tavolin (librin ta lash nën tavolinë), ish një gur nër der t aborrit (ishte një gur nën dyer të oborrit), i hina nërmjet (iu hyra ndërmjet), i ômel si shicer (i ëmbël si sheqer) etj Afereza Afereza ka të bëjë me rënien e tingujve ose rrokjeve në fillim të fjalëve, si p.sh: kshtu (kështu), ktu (këtu), drўshk (ndryshk), knoj (këndoj) etj Sinkopa Sinkopa ka të bëjë me rënien e tingullit apo disa tingujve në mes të fjalës p.sh., jãm en shpĭ (jam në shtëpi), e mshela deren (e mbylla derën), po e maroj fakulltetin (po e mbaroj fakultetin, ku anësorja -ll- te fjala fakulltet vjen si pasojë e serbishtes); po ashtu kemi rastet e numërorëve mbi numrin dhjetë, p.sh. gjazhdhe:t (gjashtëdhjetë), shtadhe:t (shtatëdhjetë), tetdhe:t (tetëdhjetë) etj Apokopa Dukuria e apokopës ka të bëjë me rënien e tingujve në fund të fjalëve, gjë që është mjaft e shprehur në të folmen që është objekt i studimit tonë. Është e përhapur sidomos tek pjesëza me, p.sh., shkova m u la: (shkova me u la, shkova për t u larë), i 67

68 thash m u martu (i thash me u martu, i thash që të martohet); edhe në numrin shumës të emrave e hasim kështu: gji (gjinj), mĭ (minj), t zĭ (të zinj), t rĭ (të rinj) etj Epenteza Epenteza ka të bëjë me shtimin e tingujve në disa fjalë që e kanë humbur trajtën e pashquar, ne i hasim në të folmen tonë sidomos në këtë rast: po lahem en deti (po lahem në det), etj. Kemi shtim tingujsh edhe në përemrat dëftor, p.sh: atijne (atij), ktijne (këtij), asejne (asaj), ksejne (kësaj), ksishne (kësi/këtij lloji), asishne (atij lloji) etj. Kemi rast të epentezës edhe në rastet e ndajfoljeve të vendit që përdoren të emërzuara, si p.sh: prej ktuhit shkova (prej këtu shkova, u largova), prej atjehit u nisa (prej atje u nisa) etj Aglutinacioni Aglutinacioni si fenomen i përngjitjes së fjalëve si tek të gjitha të folmet e gegërishtes, gjithashtu edhe tek e folmja e Gjakovës kemi raste të aglutinacionit, p.sh: çatje e lash librin (qe atje e lash librin), çanej shkova (që andej shkova), tekń:ej hajde (tek këndej hajde), kńejne osht rruga (këtej është rruga), anejne është shkolla (andej është shkolla), çikaç ke (qe kaq ishte) etj Metateza Me metatezë kuptojmë ndërrimin e vendit të tingujve, në këtë të folme përdoren këto fjalë: pshtoj për pak (shpëtoi për pak), ia shtërngova dorën (ia shtrëngova dorën), ti je element trubullus (ti je element turbullues), e bleva bylyzykun (e bleva byzylykun), frabikat s punojnë (fabrikat s punojnë), gjugji e dënoi (gjyqi e dënoi) (këto dy rastet e fundit i hasim tek mosha e tretë) etj. 68

69 KREU IV ÇËSHTJE GRAMATIKORE NË TË FOLMEN E GJAKOVËS E folmja e Gjakovës, e cila karakterizohet si dialekt i gegërishtes verilindore, njihet si njëra nga të folmet më të pastra të gegërishtes dhe të gjuhës shqipe që shtrihet në Kosovë. Tiparet e saj morfologjike përafrohen shumë me pjesën veriore të Shqipërisë, konkretisht me të folmen e Shkodrës. Siç e përmendëm më lart, folësit e trevës së Gjakovës kanë pasur kontakte të shumta tregtare që gjatë shekujve të kaluar, ku kanë spikatur veçanërisht ato ekonomike. Gjithashtu, kanë pasur kontakte edhe nga ana administrative me shumë vende të Shqipërisë, si me Shkodrën, Tropojën dhe fshatrat përreth. Dimë që Tropoja me fshatrat përreth quhet ndryshe dhe Malësia e Gjakovës. Prandaj, dhe në pikëpamje dialektore kanë mjaft veçori të përbashkëta me këto vise, por, natyrisht, kanë edhe disa elemente apo tipare të vogla dalluese. E folmja e Gjakovës është nëndialekt i gegërishtes, prandaj në studimin tonë për këtë të folme do të bëjmë shtjellimin e elementeve dialektore nga ana e morfologjike, ku do të vëmë në dukje dallimet dhe ngjashmëritë dialektore në krahasim me shqipen standarde. Në këtë të folme kanë ndikuar e vijojnë të ndikojnë shumë faktorët shoqërorë, kulturorë, ekonomikë, politikë dhe gjeografikë. Krahas sa u përmend më lart, dihet se një nga faktorët me rëndësi është edhe ndikimi dhe përhapja e mjeteve të informacionit, sidomos tani me zhvillimin e teknologjisë moderne përmes programeve elektronike, konkretisht të digitalbit, i cili është një rrjet elektronik i përhapur edhe në Kosovë, por edhe kontakti apo lëvizja shumë e shpeshtë e folësve gjakovarë në trevat e Shqipërisë politike. Zhvillimi i hovshëm i infrastrukturës, si një element shumë i rëndësishëm i lëvizjes së banorëve tek njëri-tjetri, martesat e shumta midis Gjakovës dhe qyteteve të ndryshme të Shqipërisë, po më të përhapura me qytetet e Shqipërisë Veriore. Mund të thuhet se kanë ndikuar si një element i zhvillimit, stilit dhe ndërlidhjes së grupeve shoqërore të një faktori situativ në procesin e komunikimit, komunikim ky që dikton një shtysë për ruajtjen e pastërtisë së gjuhës shqipe në këtë trevë. 69

70 4.1. Emri Gjinia e emrit Karakteristikë e gjinisë së emrit në gjuhën shqipe është gjinia asnjanëse e cila gjatë shekullit të kaluar ka filluar të reduktohet mjaft, por që këto tri gjini (femërore, mashkullore dhe asnjanëse) janë të dëshmuara që në veprat e para të gjuhës shqipe, nga autorët e vjetër shqiptarë që prej shekujve XVI-XVII. Rreth shqyrtimit të gjinisë asnjanëse, në fillim është marrë Holger Pederseni në veprën e tij Das albanesische Neutrum, pastaj vazhduan Jokl-i, i cili i miratoi Pedersenin në pikëpamjet dhe arsyet e reduktimit të asnjanësit në gjuhën shqipe, dhe u vijua me shkrime dhe të dhëna e autorëve shqiptarë, si nga Shaban Demiraj me Çështje të sistemit emëror të gjuhës shqipe, me Mahir Domin në Morfologjia historike e shqipes, me Jorgji Gjinarin te Dialektologjia shqiptare dhe Idriz Ajetin me Historia e gjuhës shqipe, morfologjia historike. Kemi shumë emra të gjinisë asnjanëse që na dalin të emërtuara kryesisht lëndë, si: ujë, djathë, mjaltë, ballët, leshtë, misht etj. Ka nga këta emra që kanë kaluar nga gjinia asnjanëse në gjininë mashkullore, p.sh. lesht, misht etj. Kemi rastin e emrit kry (kryet) që e hasim si emër të gjinisë asnjanëse, p.sh., Shka e ke unxh kryt dhe s po kçyr qysh duhet (çka e ke ulur kokën dhe s po shikon si duhet), mos e ço kryt përpjetë (mos e ço kokën lartë) etj; dhe nuk kemi ndeshur më emër tjetër asnjanës. Ndërsa tek emrat e prejardhur, prejmbiemërorë dhe prejfoljorë kemi raste të ndryshme, p.sh., t nxehtit (nga i nxehti), t ftoftit (nga i ftohti), t nxhymit (nga të ngjyerit), t krymtit (të krimburit), t shtremtit (nga të shtrembërit), t blemit (nga e blera), t fshimit (nga të fshirët), d bajtit (nga të larguarit), t kuqt (të kuqtë), d zitë (të hequrit keq) etj. Kemi raste kur emrat e gjinisë mashkullore na dalin në gjini femërore, p.sh., s ka me shń:e:t (s ka me shëndetin, ose s ka jetë pa shëndet), ń:era osht e atij (nderi është i atij), m ka kap ũja (kam uri) etj. Emrat e mirëfilltë të lëndës: djathë, miell, brumë, mish, mjaltë, bark, dyllë etj, tani kanë kaluar në gjininë mashkullore: djathi, mielli, brumi, mishi, mjalti, dylli etj. Ashtu si dhe në standard, në arealin e të folmes së Gjakovës, duhet përmendur edhe ndërrimi i gjinisë nga njëjësi në shumës. Të tillë janë emrat e gjinisë 70

71 mashkullore të cilët, kur dalin në shumës, i takojnë gjinisë femërore me -e, p.sh: mal-i (mal-e), livadh-i (livadh-e), faj-i (faj-e), katun-i (katun-e). Kur janë në shumës, përemrat dëftor dalin në gjininë femërore, p.sh: kto mal-e, kto livadh-e, kto faj-e, kto katun-e etj. Kemi emra orientalë që shkruhen njëlloj dhe dallojnë për nga gjinia në bazë të shqiptimit tingullor në fund të emrit, p.sh: Fehmĭ, Hilmĭ, Kadrĭ, Bedrĭ, Shukrǐ etj, ndërsa këta emra kur i thërrasim për gjininë femërore shqiptohen, si: Fehmi:, Hilmi:, Kadri:, Bedri:, Shukri: etj Rrallë dallohen këto dy llojet gjinish edhe kur i shqiptojmë, p.sh. kur i përmendim emrat e gjinisë femërore në rasën kallzore, i shqiptojmë në këtë mënyrë: Fehmijen, Hilmijen, Kadrijen, Bedrijen, Shukrijen, kurse emrat e gjinisë mashkullore i shqiptojmë si vijon: Fehminë, Hilminë, Kadrinë, Bedrinë, Shukrinë, etj. Ndërsa kur i thërrasim këto emra në gjininë femërore në rasën thirrore, këto emra dallohen qartë nga gjinia mashkullore, p.sh: Oj Fehmije, oj Bedrije...etj. Emrat e gjinisë mashkullore në rasën thirrore i shqiptojmë në këtë mënyrë: O Fehmǐ, o Bedri, o Shukrǐ etj Shquarsia Emrat në trajtën e pashquar dallohen qartë nga emrat e shquar në bazë të mbaresave morfologjike. Emrat e gjinisë mashkullore, sidomos emrat që mbarojnë me -k dhe -g, në gjuhën standarde në trajtën e shquar i hasim me mbaresën u, pra që i takojnë lakimit të dytë, p.sh: mik-u, armik-u, plak-u, gjak-u, bajrak-u, lak-u, burg-u, breg-u, kurse në të folmen e Gjakovës mbarojnë me mbaresën i, si: mik-i, armik-i, plak-i, gjak-i, bajrak-i, lak-i, burg-i, breg-i etj. Duke u ndalur sërish te gjinia mashkullore, emrat e pashquar të kësaj gjinie që mbarojnë me zanore të gjatë, si: vlla:, shka:, dhe:, thi: (derri), shi: etj, në të folmen e Gjakovës i hasim të dyja format e shquarsisë. Kryesisht te mosha e mesme i hasim të përfunduara me këto mbaresa: vllavi, shkavi, dhevi (shumë rrallë përdoret kjo formë), thivi, shivi etj., por siç thamë, i ndeshim edhe sipas standardit të gjuhës shqipe, p.sh: shkau, dheu, thiu, shiu etj. Më sipër kemi theksuar se emrat de:t, ka:l, ba:r, gu:r, peshq si në të folmen e Gjakovës, sikundër në të gjithë të folmen e Kosovës, dalin gjithmonë në të shquarën, p.sh: shkum n deti mu la (shkuam në det për t u larë), hipa n kerr me 71

72 kali (hipa në qerre me kuaj), mbledha do bari për lopt (mblodha ca bar për lopët), gjujke me guri çenin (gjuante me gurë qenin), dola n deti me gjujt peshqi (dola në det të gjuaj/zë peshq) etj. Kurse te emrat e gjinisë femërore i kemi këto raste, si p.sh: drapnat (drapërinjtë), shallat (shajet), shkinat (shkau-gjini mashkullore, shkina-gj.femërore), kingjat (qingjat), leprat (lepujt), thelba (thelpinj) etj Shumësi i emrave a) Shumësi i emrave mashkullorë Edhe e folmja e qytetit të Gjakovës nuk ka ndonjë veçanti dalluese nga e folmja e gegërishtes veriore. Shumësin e emrave mashkullorë te disa nga emrat abstraktë që mbarojnë me mbaresën e, e formojnë disa nga emrat mashkullorë, si: gzim-e, hidhnim-e, menime, gabim-e etj. Shumësin e emrave mashkullorë tek emrat konkretë që mbarojnë me mbaresën e, e formojnë disa nga emrat, si p.sh: aborr-e (oborr), katun-e ( katunde), mal-e, livadh-e etj.. Shumësin e emrave të gjinisë mashkullore që mbarojnë me mbaresën a, si në tërë të folmen e gegërishtes veriore, po ashtu edhe e folmja e Gjakovës ka të njëjtat veçori, si: thelb-a (thelpinj), plis-a, xhep-a, rryp-a, setr-a (xhaketa), pllum-a (pëllumba), msu:s-a (mësues), nxãns-a (nxënës), komandant-a, ballist-a, nip-a, macorr-a (maçokë), etj.. b) Shumësi i emrave femërorë Shumësi i emrave femërorë nuk ka ndonjë gjë që shërben për t u theksuar si veçori. Dihet se, përgjithësisht të gjithë emrat e gjinisë femërore në gjuhën shqipe e formojnë shumësin me mbaresën a, si p.sh: motër-motra, sofër-sofra, mo:ll-molla, fẽmën-femna, etj. Kemi emra të gjinisë femërore si: sjetëll (sqetull), vetëll (vetull), petëll (petull) etj. që, kur dalin në shquarsinë e tyre, nuk japin si në gjuhën standarde, si: sqetulla, vetulla, petulla, por na dalin në këtë formë: sjetlla, vetlla, petlla etj.. Disa nga emrat e gjinisë femërore në njëjësin e tyre na dalin me mbaresën a dhe ja, p.sh: shpija (shtëpia), dashnija (dashuria), tepsija, kusija, kutija, etj, ndërsa në rasën kallëzore na dalin në këtë formë: shpijen e marova (shtëpinë e 72

73 mbarova), dashnijen teme (dashurinë time), tepsijen ta ktheva (tepsinë ta ktheva), kusijen e bleva (kusinë e bleva), e gjeta kutijen (e gjeta kutinë) etj Lakimi i emrit Sa i përket lakimit të emrave në përdorim të rasave në të folmen e Gjakovës nuk ka ndonjë dallim të dukshëm me të folmen e gegërishtes. Në togfjalëshat emërorë me emrin në gjinore shfaqet shpesh pa nyjën e përparme, duke e bërë të shquar emrin paraprijës të togfjalëshit, p.sh: letra fletores (letra e fletores), data provimit (data e provimit), drita diellit (drita e diellit), djali kunatit (djali i kunatit) etj. Pra, këtu kemi një mënjanim tingullor të nyjës së gjinores dhe kjo është karakteristike e gjuhës së folur në këtë trevë. Gjithashtu, kemi rastin e ngjashëm edhe me rrjedhoren, duke e ruajtur përcaktimin e funksionit në sistemin rasor, ku del me specifika të përdorimit të kushtëzuar. Si rrjedhojë, rasa rrjedhore me mbaresën sh në shumës shfaqet në funksion përcaktues të emrit si me gjinoren e hershme të togfjalëshit, p.sh., dritë dielli, dhe krijon një kundërvënie si njëjës ashtu dhe shumës. Kemi rastin e përdorimit të trajtës rasore të shkurtuar, që shoqërohet me nyjën e pashquar do, p.sh., m u kan zgjidh do probleme (më janë zgjidhur disa probleme), m u kan tu:rr do çen (më janë sulur disa qenë) etj.. Numri njëjës i emrave që përfundojnë me bashkëtingëlloret k, g, h, të cilat janë të lakimit të dytë të emrit, që përfundojnë me u, në këto rasa lakohen në këtë mënyrë: i, e plakit (i, e plakut), i, e gjakit (i, e gjakut), i, e zogit (i, e zogut), i, e pllugit (i, e plugut), i, e krahit (i, e krahut), i, e plehit (i, e plehut) etj.. Emrat e mësipërm në rasën kallëzore dalin në këto trajta: plakin, gjakin, zogin, pllugin, krahin, plehin etj. Lakimi i disa prej emrave të lartshënuar: E pashquar E shquar E pashquar E shquar 73

74 Njëjës Shumës E. Plak Plaki Pleç Pleçt Gj. i, e plaki i, e plakit i, e pleçve i, e pleçve Dh. Plaki Plakit Pleçve Pleçve K. Plak Plakin Pleç Pleçt Rr. prej plaki prej plakit Pleçve prej pleçve E pashquar E shquar E pashquar E shquar Njëjës Shumës E. Krah krahi Krih Kriht Gj. i, e krahi i, e krahit i, e krihve i, e krihve Dh. Krahi Krahit Krihve Krihve K. Krah Krahin Kriht Kriht Rr. prej krahi prej krahit prej krihve prej krihve Nyjat Dihet se gjuha shqipe është e pajisur me dy palë nyjash: të përparme dhe të prapme. Në të folmen e Gjakovës hasim përdorimin e të dyja këtyre nyjave, por ndodh që nyja e përparme për arsye të shprehjeve efektive, del e munguar. F. Bopp 65 -i, e kishte theksuar tërësinë fonematike të mbiemrit me nyjën e tij të përparme. Kemi raste të ligjërimit të gjakovarëve, në mungesë të saj si: djali vllaut, vllavi shoqes (vëllai i shoqes) etj.. Nga ana tjetër, si edhe në standard, kemi përdorimin e nyjës së përparme si në rastet: lugi i bunarit, kroni i Pangjallës (emërtim i mikrotoponisë së qytetit), miki i shpisë (mik i shtëpisë), biri i çenit (biri i qenit), Kodra e Cabratit (po ashtu 65 Franc Bopp, Über Das Albanesische in Seinen Verwandtschaftlichen Beziehungen, Gjermani, 2010 f

75 mikrotoponim i qytetit të Gjakovës), nusja e kujshi:s (nusja e fqinjëve, -kojshi dhe - komshia fjalë me kuptim turk dhe sllav, fqinj) etj.. Siç e theksuam më lart, nyjat e prapme në të folmen e Gjakovës, te emrat e gjinisë mashkullore që i përkasin lakimit të dytë të emrit, që përfundojnë me k, g, h, janë shndërruar në i: plak-i, zog-i, krah-i etj. Ndërsa, te emrat e dikurshëm të gjinisë asnjanëse, si: djathtë, brumtë, milltë/mielltë, ujtë etj. Ashtu si dhe në standard, në të folmen e sotme i hasim në lakimin e parë të gjinisë mashkullore, si: djathi, brumi, milli (mielli), uji etj.. Kemi edhe nyjat joshquese një dhe disa, të cilat në të folmen gjakovare përdoren në trajtat nǐ dhe dǒ, p.sh: nǐ qi:k (një vajzë), nǐ kali (një kalë), nǐ dja:l (një djalë), dǒ lo:p (këtë e hasim më shumë në rrethinat/fshatrat e Gjakovës, -disa lopë), dǒ molla (disa mollë), dǒ dru: (disa dru) etj Mbiemri Mbiemrat nuk dallojnë shumë nga të folmet e tjera të gegërishtes. Zakonisht dallimet i hasim në numrin njëjës dhe shumës në të folmen e Gjakovës, p.sh: dja:l i vogel/ djem d vogjel (djalë i vogël/djem të vegjël), qi:k e madhe/qika tmdhaja (vazjë e madhe/ vajza të mëdha), ka:li i vogel/ kuaj tmdhaj (kalë i vogël/ kuaj të mëdhenj) etj.. Për nga formimi, dallojmë këto lloje mbiemrash: a) mbiemra të parmë: i madh, i vogël, i ri, plak etj.. b) mbiemra të prejardhur me parashtesa dhe prapashtesa: i përvlu:m (i përvëluar), i përgjaken (i përgjakur), i shtre:mt (i shtrembër) etj.. c) mbiemra me prapashtesën an: shurdhan, belban, çyçan, lazdran etj.. d) mbiemra me prapashtesën shëm: i pishëm, i ńershëm (i ndershëm), i ngushëm (i dëgjueshëm) etj.. e) mbiemra me prapashtesën t (ë): i mnasht (i mëndafshët), i kălbt (i kalbur), i prǐsht (i prishur), i vǒkt (i vakët), i ftǒht (i ftohtë), i nxẽht (i nxehtë), i shtrẽmt ( i shtrembër) etj.. f) mbiemra me prapashtesën turke -xhi: duhanxhi, zhurmaxhi, furraxhi, dugojxhi (dugoj- nga serbishtja dyqan), kafexhi, kpucaxhi (këpucëtar) etj.. 75

76 4.3. Folja Kjo kategori gramatikore ka rëndësi të veçantë për trajtimin e temës në fjalë. Jemi përpjekur të bëjmë një shqyrtim tërësor të formave foljore të së folmes së Gjakovës Mënyra dëftore Lidhur me foljet ndihmëse apo foljet e parregullta kam dhe jam thuhet se ndihmëtarja jam është e vetmja folje që shtihet në punë në sajimin e kohëve analitike dhe perifrastike 66. Kemi ndërtimet e kohës së kryer të mënyrës dëftore, p.sh: jam shku, jam kõn n luft, jam ardh en shpi, kam a:rdh heret etj. Po ashtu kemi edhe veten e tretë shumës, ku na dalin në ktë formë: jam, jemi dhe jena. Kurse, te veta e dytë shumës dallohen nga këto forma: jini shum t mire, kini fmij të rrallë, etj. Dhe veta e tretë e numrin njëjës të foljes jam, në të tashmen e dëftores del herë me trajtën ãsht, e herë- herë del e zvogëluar ã: (që pak a shumë del si formë pyetjeje). Në vetën e dytë njëjës, folja kam/ke del me ki, si: ti ki zo: të bukur, ti ki gjithshka, ki ardh sot?, shka ki bo?, etj. Foljet e zgjedhimit të tretë si: zë, rri, pi, ha i gjejmë me mbaresën mbështetëse vetore n, si: ai zen peshqi shum, ajo rrin shumë n mësim, ai pin shum, ajo han tepër, etj. a) E tashmja e dëftores Siç u vu re më lart, kjo formë del si: une jõm, ti jẽ, aį ǒsht; na jemi, ju jeni, ata/ato jǒn; une kǒm, ti kĭ, aį/ajo kă; na kemi, ju kini, ata/ato kăn. b) E pakryera e dëftores trajta kishke E pakryera e dëftores e foljeve jǒm dhe kǒm në të folmen e Gjakovës ekziston në këtë formë: ishna, ishe, ĭsh, ishim, ishit, ishin; kishna, kishe, kĭsh, kishim, kishit kishin. c) E kryera e thjeshtë e dëftores Në të folmen e Gjakovës kjo formë shfaqet në këtë mënyrë: une kěsh, ti kě, aį kě, na kěm, ju kět, ata/ato kě; une pata, ti pate, aį/ajo păt, na patem, ju patet, ata paten. Trajtat e shumësit i gjejmë në këtë formë: patem, patet, paten. 66 Idriz Ajeti, Studime gjuhësore në fushë të shqipes II, Rilindja, Prishtinë, 1985, f

77 h) E ardhmja e dëftores Në të folmen e Gjakovës trajtat e së ardhmes jam dhe kam, i gjejmë jom dhe kom si vijon: do t jǒm, do t jẽsh, do t jẽn, do t jemi, do t jini, do t jẽn; kom m u kõn, ki m u kõn, ka m u kõn, kemi m u kõn, kini m u kõn, kan m u kõn; do t kõm, do t kĭsh, do t kẽn; ki me pãs, ka me pãs, kemi me pãs, kini me pãs, kan me pãs. e) Infinitivi m u kõn Trajtëformimin me u, si element që përdoret në një numër të madh foljesh të gjuhës shqipe, të diatezave mesore, pësore dhe vetvetore, e hasim në këtë mënyrë: m u krenu = me u krenu ( për t u krenuar), m u krẽh = me u krẽh (për t u krehur), m u vẽsh =me u vẽsh (për t u veshur), m u përlã = me u përlã (për t u zënë), m u fôl = m e u fôl (për t u fejuar), m u martŭ = me u martŭ (për t u martuar) etj.. f) E ardhmja e së shkuarës Në të folmen e Gjakovës të ardhmen e së shkuarës së dëftores e hasim në këtë formë: do t kishna, do t kishe, do t kĭsh, do t kishim, do t kishit, do t kishin; do t ishna, do t isha, do t ĭsh, do t ishim, do t ishit, do t i ishin Mënyra habitore Në qytetin e Gjakovës këtë folje e dëgjojmë në këtë mënyrë: une paskna, ti paske, aį paska, na paskem, ju paskit, ata/ato paskan; une kokna, ti koke, aį koka, na kokem, ju koket, ata/ato kokan, koken. Trajtat koke, koka, kekem, koki, kokan etj., i hasim si të apokopuara (rasti i fenomeneve fonetike, pra këtu ka ndodhur apokopimi i sonantes n nga pjesorja kõn), e në vetën e parë të numrit njëjës e gjejmë si kokna nga folja kom (kam), pra u apokopuan me -om (am) dhe mbeti k përpara na. b) E kryera e mënyrës habitore Në këtë të folme foljet jom dhe kom shfaqen si vijon: pasna pãs, paske pãs, paska pãs, paskem pãs, pasket pãs, paskan pãs; kokna kõn, koke kõn, koka kõn, kokem kõn, koket kõn, kokit kõn, kokan kõn. 77

78 Mënyra lidhore Në të folmen e Gjakovës mënyra lidhore nuk ka ndryshime të mëdha në dallim nga shqipja standarde, ndeshim vetëm dy dallime: përkundër temës me je me atë ke, që dalin në vetat njëjës dhe shumës në standard, kurse në të folmen e Gjakovës dalin me temën jo përkatësisht ko, pastaj me ji, -ki dhe trajta e vetës së tretë njëjës në të folmen në fjalë ka formantin të, por që është shumë i ngjashëm me atë të shumësit. Veta e tretë shumës e foljes jom, si dhe veta e dytë e njëjësit po ashtu edhe e treta e shumësit e foljes kom kanë përdorime të ndryshme: (ata/ato t jẽn dhe t jǒn; ti t kẽsh dhe t kǐsh; ata/ato t kẽn dhe t kǐn. Pra, në të tashmen e lidhores del në këtë mënyrë: t jǒm, t jẽsh, t jẽn, t jemi, t jini, t jẽn; t kǒn, t kish, t kẽsh, t kẽn, t kemi, t kini, t kan. Koha e kryer dhe më se e kryera e lidhores nuk kanë ndonjë veçanti në të folmen e Gjakovës Mënyra dëshirore Në të folmen e Gjakovës trajtat e mënyrës dëshirore në vetën e dytë shumës të së tashmes i ndeshim në të dyja format: paçi dhe paçit, por më e përhapur është kofshi dhe kofshit, p.sh., paçit jet t gjat!, paç fat!, kofsh e lumtur!, kofshit me nafakë! (qofshi me fat, nafakë huazim nga turqishtja). Po ashtu edhe kemi edhe format e dëshirores në diatezën pësore vetvetore: U gzofsh! U gzofshit qi na pshtut (u gëzofshi që na shpëtuat), Rrnofsh! Rrnofshit sa malet! U rri:tsh e u plaksh!, U rritsh e u bofsh 100 vjeq (U rritsh e u bëfsh 100 vjeç!) Koha e kryer e dëshirores haset mjaft edhe në të folmen e Gjakovës, p.sh., T paça sa malet!, T i paçin marrë t ligat!, Ta paça borxh!, T i past marr t ligat!, T paçin lakmi! etj Mënyra kushtore Kjo formë e mënyrës kushtore në të folmen e Gjakovës, është shumë e ngjashme me të folmet e përgjithshme të gegërishtes. Sepse, këtu përdoret folja ndihmëse në të pakryerën me gjithë paskajoren e foljes që bart veprimin, p.sh: kisha me dal mrom (kisha për të dalë mbrëmë), kisha me bajt perime, etj.. 78

79 Në format e thjeshtuara të mënyrës kushtore i dëgjojmë në këtë formë: t kishna tho:n dishka, po ti m hidhnohesh (të kisha thënë diçka, por ti më hidhërohesh), mos t m kish tho:n aį, un s kisha fo:l (mos të më kishte thënë ai, unë s do të kisha folur) etj Mënyra urdhërore Siç dihet, mënyra urdhërore ka vetëm vetën e dytë njëjës dhe shumës, të cilat kur i shikojmë ne lidhje me standardin e gjuhës shqipe, nuk kanë ndonjë dallim të veçantë. Tipari kryesor i kësaj të folmeje në mënyrën urdhërore shfaqet në këtë formë: bĭma dhe bjerma (sille dhe sillma), unxhu (ulu), kńo (këndo) bĭma gastaren (sillma gotën), bĭma librin ktu, kńo ship/shqip (këndo shqip), etj Numërorët Gramatika e gjuhës shqipe i ka numërorët themelorë dhe rreshtorë, por tipar i numërorëve themelorë është dallimi i gjinisë te disa prej tyre Numërorët themelorë Fillojmë nga numri 1 (një) i cili, në të folmen gjakovare del si nǐ (pra me zanore të shkurtër shqiptimi), p.sh: nǐ femen (një femër), nǐ djal (një djalë), nǐ fmi (një fëmijë). Pra, e hasim në këtë formë kur lakojmë emrat në trajtën e pashquar njëjës, kurse kur fillojmë të numërojmë numrat nga fillimi, atëherë na dalin të shqiptuara në këtë mënyrë: njã (një), dў (për gjininë mashkullore) dhe dy: (për gjininë femërore), trě (për gjininë mashkullore) dhe tri: (për gjininë femërore), katër etj. Në dallim nga shqipja standarde ku kemi numrin nëntë, në të folmen e gegërishtes del nãnt dhe pastaj kur vazhdojmë mbi nëntë e sipër, kemi reduktimin e konsonanteve që i kemi përmendur në kreun e fonetikës, si: dhe:t, nimdhe:t, dymdhe:t, trimedhe:t,...nǐzet, tridhe:t, katërdhe:t, pezdhe:t, gjazhdhe:t, shtadhe:t, nondhe:t/nandëdhe:t, nǐciń (njëqind) etj Numërorët rreshtorë Te numërorët rreshtorë kemi gjithashtu si tipar dallimin e të dy gjinive me nyjet e përparme: 79

80 a. me nyje të përparme i për gjininë mashkullore: i pari, i dyti, i treti, i katërti... etj.. b. me nyje të përparme e për gjininë femërore: e para, e dyta, e treta, e katërta... etj.. Edhe në këto raste përsëriten të njëjtat reduktime të konsonanteve Përemri Përemri nuk ka ndonjë dallim të veçantë te e folmja e gegërishtes verilindore. Mund të vërehen elemente të një natyre dytësore, të cilat po i trajtojmë më poshtë Përemri pronor-vetvetor - i veti Dihet se shqipja krahas përemrit pronor që i ka të tria vetat, ka edhe vetvetorin e ndërtuar me anë të nyjëzimit, gjithmonë në funksion pronori. Ky përemër në gjuhën shqipe i vet, shkon gjithmonë në vetën e tretë. Pra, nuk përdoret asnjëherë në vetën e parë dhe të dytë, sepse bie në ndesh me sistemin gramatikor të gjuhës shqipe. Rastet e përemrit në vetën e tretë i hasim në këto trajta: Ai e ka d veten (Ai e ka të tijën), E kish kerrin e vet (E kishte qerren/makinën e tij), Ajo e kish marr: indeksin e vet (Ajo e kishte marrë indeksin e saj) etj Përemri vetor Te përemrat vetorë kemi numrin njëjës të vetës së parë, të paraqitur në dy forma apo trajta të ndryshme, si: un dhe une, p.sh., Une e thirra en mobil (Unë e thirra në celular/mobil) etj. Ndërsa, në rasën dhanore dhe kallzore, ky përemer përdoret në këtë formë: mu:, p.sh: mu: m tha nana (mua më tha nana/mamaja), mësusja m thirri mu: (mësuesja më thirri mua) etj. Në rasën rrjedhore kemi rastin méje, p.sh: pǐ/prej méje e ka ma:rr testin (nga mosha e mesme zakonisht përdoret pǐ, prej meje e ka marrë testin), pǐ méje u nisën për Shipni/Shqipni (prej meje u nisën për në Shqipëri.) etj. Në veten e dytë njëjës, shfaqet kjo trajtë: tǐ, p.sh., tǐ ishe atje, tǐ m pe kur kalova (ti më pe kur kalova) etj. Në emërore tǐ, në rasën dhanore ty:, si p.sh: ty: t dhash bukë (ty të dhashë bukë), ty: t pa:sh en kolonë (ty të pashë në kolonë) etj. Ndërsa, rasa rrjedhore ka gjithashtu formën e përemrit të vetës së parë njëjës (siç e theksuam pak më lart). 80

81 Veta e parë shumës, e cila në shqipen standarde është ne, në të folmen e Gjakovës del si e folmja e gegërishtes së vjetër (të autorëve/shkrimtarëve të hershëm gegë) na. Në rasën dhanore del në trajtën neve na:, p.sh. neve na: i ka pru djali paret (neve na i ka sjellë djali paratë) etj. Në rasën kallëzore kemi të paraqitur në këtë trajtë ne na:, p.sh: ne na: ka pa milicia (ne na pa policia, milicia është nga serbishtja, por që tani s përdoret shumë). Në rasën rrjedhore përdorim të dyja trajtat: neve dhe nesh. Kjo i shpjegon ekzistencën e dy formave ligjërimi. Te trajta nesh, ka të bëjë më shumë me subjekte, si p.sh., iki pǐ nesh (iku prej nesh), s ka gjo pǐ nesh (s ka gjë prej nesh), ndërsa neve ka të bëjë më shumë si formë e ndajfoljes së vendit, jo nga subjekti, p.sh., prej neve e murr adresen (prej nesh e mori adresën), prej neve e blevi kerrin (prej nesh e bleu makinën). Për nga kuptimi i ligjërimit, të dyja fjalitë e fundit tregojnë mënyrën se ku i morën dhe jo prej kujt. Në vetën e dytë shumës kemi trajtën jŭ, që është e ngjashme me të gjitha varietetet e gegërishtes. Në rasën emërore jŭ; në gjinore dhe dhanore i, e ju, -jush; në kallëzore -ju, -juve; dhe në rrjedhore jush dhe juve Përemri vetvetor Te përemri vetvetor nuk ndryshon asgjë nga sistemi gramatikor i gjuhës shqipe, ai shfaqet në të njëjtën formë. Shembuj: vet em thirri (vetë më thirri), shka i bon njiri vehtes s i bon kush (çfarë i bën njeriu vetes s i bën njeri/kush), u çova vet e niqindta (u ngrita vetë e njëqindta), a.. mas lufte shum njerëz kan fillu me fol vetmevete (aa..pas mbarimit të luftës, shumë njërëz kanë filluar të flasin vetmevete) Përemri dëftor Në të folmen e Gjakovës, te përemri dëftor kemi vërejtur shumë ndryshime për dallim nga shqipja standarde. Në rasën emërore, përemrat dëftor dalin në këtë formë: aį 67 dhe çaį, p.sh: aį djali kcente (ai djali kërcente), çaį djali em foli (qe ai djali më foli); ajo dhe çajo p.sh: ajo beba atje, çajo msusja ishte; kў dhe çekў p.sh: kў e kish telefonin, çekў erdh ma herët; kjo dhe çekjo p.sh: kjo lule, çekjo nusja 67 Zanorja -į do të shqiptohet si zanorja -i duke u shqiptuar si gjysmëzanorja -j. 81

82 ke; ata, kta, çata/çeta, p.sh., ata erdhen, çata folen, çata ishin (ata ishin, e ka kuptim e distancës më të largët), çeta këndojnë (tregon që janë më afër me distancë). Kur flitet për distanca të afërta kemi gati të njëjtën trajtë edhe në rasën gjinore dhe dhanore, pra kur folësi e ka fjalën për sendet që gjenden afër tij ai përdor këto trajta: i, e kti:, ktine:, ktina:, çeti:, çetina, kjǒ, çikjǒ, ksejně, asejně etj.. Në rasën kallëzore i gjejmë me ktã, çitã etj.. Pra, sipas rasave i kemi në këtë mënyrë: - emërore: aį, çaį, për gjininë mashkullore, dhe ajo, çajo për gjininë femërore; - gjinore-dhanore: ati:j / ati:jne, çatij / çatijne për gjininë mashkullore, dhe asaj/ asej/asejne/çasejne për gjininë femërore. - kallëzorja: atã, çatã, - rrjedhorja: pǐj çati:j, pǐ çatijne për gjininë mashkullore, dhe pǐ çasej, pǐ çasejne. Në përdorimin e rasës rrjedhore te këta përemra, hasim këto forma: ksi/çisi/çesi, pǐ çesej rruge ose pǐ çasaj rruge. Gjithashtu, kemi rastin e shquarsisë së frymorëve apo gjësendeve që përdoren në rasën rrjedhore, p.sh., ksi djali s ka, ksi çike nuk gjen, çisi buke s kam honger, çesi lugsh s paskna pa etj. Kemi edhe disa trajta që përdoren shumë shpesh (sidomos tek përsonat që kanë mungesë të shprehuri a mungesë të fjalorit gjuhësor, në formë pushimi të fjalëve), p.sh., ksishne, asishne, çasishne etj Përemrat pronorë Në të folmen e Gjakovës kemi vërejtur se nuk ka ndonjë ndryshim të madh me përemrat pronorë të krahasuar me varietetet e tjera të gegërishtes. Veta e parë e përemrit pronor në numrin njëjës, e shoqëruar me emër të shquar del në këtë formë: libri jẽm, lapsi jẽm etj. pra, në gjininë mashkullore, ndërsa në gjininë femërore ajo del në këtë formë: banka jẽme, maca jẽme, shpija jẽme etj. Kemi rastin edhe të përemrit pronor në numrin njëjës i cili, i shoqëruar me emër të pashquar, del në këtë formë: libër i jẽm, zog i jẽm, telefon i jẽm etj.. Kurse përemri pronor, që përdoret i pashoqëruar me emër, e zëvendëson emrin duke marrë funksionin e tij në këtë formë: i jẽmi/ e jẽmja; në dhanore: tẽmit/tẽmes; në kallëzore: tẽmin/ tẽmën; në rrjedhore: prej/pij tẽmes, prej/pij tẽmës. Veta e dytë e këtij përemri në rastin e gjinisë mashkullore del në këtë formë: rasti ўt, televizioni ўt, çeni ўt, topi ўt, kauçi ўt (kolltuku/divani yt), ndërsa në 82

83 gjininë femërore del në këtë formë: motra jote, tavolina jote, çanta jote, kpuca jote, blluza jote (bluza, -ll sërish na del si formë e serbishtes) etj.. Kur del i pashoqëruar me emër ka këtë formë: i yti/ e jotja, kallëzore: tõnit/ tõnes, rrjedhore: prej/pij tonit/ prej /pij tones. Kemi edhe përemrat: t mijat kto fjal janë t mijat, tujat/ kto kpuc jan tujat, tonat shkallt jan tonat t jujat kto shënime jan t jujat etj Përemrat pyetës çfarë dhe çka Në të folmen e Gjakovës në të folur nuk përdoret asnjëhërë përemri pyetës çka, por shka. P.sh: shka po bon ti?, shka tha msusja?, shka ka naj seń, kurse folja që shkon pas këtij përemri në të folmen e përditshme të Gjakovës si formë përshëndetjeje, thuhet: shka bone? (çfarë bëre?).; e herë - herë sha, p.sh: sha bone, sha pe thu, etj. (po kjo më shumë tek mosha e re). Kjo formë përshëndetjeje është e veçantë dhe nuk dëgjohet në asnjë të folme të gegërishtes së folur në Kosovë. Më poshtë do t i paraqesim përdorimet e gabueshme morfologjike që i kemi hasur gjatë hulumtimit tonë në të shkruar dhe në të folur Përdorimi i gabuar i pjesëve të ligjëratës 1. Përdorime të gabuara në fushën e emrave Kemi shkelje të normës në fushën e emrave në rastin e rasave të emrit, të shumësit të emrit, të gjinisë etj. Në rastin e rasave të emrit kemi këto lloj gabimesh, p.sh. parafjala në shpesh na del në rasën emërore në vend të rasës kallëzore. E hasim në këtë formë: Dje në ora 12 u mbajt..., është dashur të thuhet Dje në orën 12 u mbajt.... Rasti i shumësit të emrave me ë-, shpesh na del pa këtë mbaresë, p.sh.: disa këngëtar ishin prezent në..., është dashur të thuhet disa këngëtarë ishin prezent në... ; Është shpallur konkursi për tre profesor të..., është dashur të jetë Është shpallur konkursi për tre profesorë të... ; Kemi disa operator të telefonisë.., në vend të Kemi disa operatorë të telefonisë... Nuk e bëjnë dallimin në të shkruar të fjalës plak me plakë, p.sh. ne mediet tona...u gjet e vdekur një plakë..., ku doli që kishte të bënte me një plak, pra të gjinisë mashkullore. 83

84 Shkelje tjetër të rasave të emrit kemi rastin e rasës dhanore, ku gabimisht përdoret emri me parafjalën te. P.sh.... kërkoi që t i kalojë kërkesa te Qeveria, në vend të...kërkoi që t i kalojë kërkesa Qeverisë. c) Përdorime të gabuara në fushën e mbiemrave Kemi shkelje te normës drejtshkrimore tek emrat që i përcaktojnë emrat e gjinisë mashkullore, që në shumës e ndërrojnë gjininë, apo si i quajmë ndryshe emrat ambigjenë, të cilët në shumës i hasim po në formën e gjinisë mashkullore. Kjo mund të shihet nga shembulli: Njerëzit me karaktere të ndryshëm..,, në vend: Njerëzit me karaktere të ndryshme. 2. Përdorime të gabuara në fushën e përemrave Ka shkelje të normës, sidomos te trajtat e shkurtra të përemrit vetorë. Si p.sh. Do t iu them juve këtu që... në vend të Do t ju them juve këtu... ( trajta t iu them -ka të bëjë me veten e tretë të numrit shumës, e jo me kuptimin logjik për njerëzit që janë prezent aty, me veten e dytë të numrit shumës, pra t ju them juve këtu). Ne do të mendojmë atë që e thatë, në vend të Ne do ta mendojmë atë që e thatë, Po ashtu përemri pyetës çka përdoret pa kuptim në vend të përemrit lidhor që, si në të trajtën e folur ashtu edhe në të folur, p.sh. Atë çka dua të them është se..., në vend të Atë që dua të them është se.... Kemi rastet e gabuara të përdorimit të nyjës së përparme përpara përemrave pronorë të vetës së parë dhe të dytë njëjës dhe shumës, si p.sh. Vota e jonë shkoi huq, në vend të Vota jonë shkoi huq, Punët e tona nuk po ecin si duhet, në vend të Punët tona nuk po ecin si duhet, etj. Kemi shkelje të normës edhe të përemrave pronorë, si p.sh. Më tregoi shoqja e juaj që keni provim sot, në vend të Më tregoi shoqja juaj që keni provim sot, pra s ka nevojë për nyje të përparme. I shkruajta motres time, në vend të I shkruajta motres sime, Ardhmëria e Kosovës tonë varet nga rinia jonë, në vend të Ardhmëria e Kosovës sonë varet nga rinia jonë, etj. Po të shikojmë edhe trajtën e shkruar ka po ashtu mjaft gabime, sidomos tek trajta e shkruar e përemrit vetor t i që e shkruajnë gabimisht me ti ( që është veta e dytë e numrit njëjës), p.sh. Erdhi koha ti fillosh studimet, në vend të Erdhi koha t i fillosh studimet. 84

85 Kemi shkelje të normës edhe te përemrat lidhorë i cili, e cila në aspektin gjinor. P.sh. Do të organizohet takimi i grupit, e cila do të organizohet. Pra në vend të Do të organizohet takimi i grupit, i cili do të organizohet. 3. Përdorime të gabuara në fushën e parafjalëve Një shkelje të normës drejtshkrimore është shumë karakteristike në shkrimin e parafjalëve, po edhe në trajtën e folur ndodh kur parafjala tek shkruhet dhe shqiptohet edhe te fjalët që fillojnë me bashkëtingëllore (të cilën toskët e përdorin gati në të gjitha rastet), ku shpesh ndeshen të rrafshuara parafjalët te dhe tek. Kështu p.sh.: Si të shkohet tek komuna?, në vend të Si të shkohet te komuna?, ose Ju lutem shikoni tek indeksi notat, në vend të Ju lutem shikoni te indeksi notat Po ashtu shkelje të normës drejtshkrimore kemi te parafjalët në dhe nën, ku zakonisht këto të dyja i përziejnë në mes tyre edhe me parashtesën para. P.sh. Shkollën e ndërtuam nën ditët e para të shtatorit, kuptimin logjik të saj e kishin për parashtesën para, që kryesisht tregon tipar për një kohë më të hershme, është dashur të jetë Shkollën e ndërtuam para ditëve të para të shtatorit, ose Kënetat e dikurshme u shndërruan nën fusha pjellore, në vend të Kënetat e dikurshme u shndërruan në fusha pjellore, etj. 4. Përdorime të gabuara në fushën e nyjave Shkeljet e normës drejtshkrimore i kemi gjithsesi edhe në fushën e nyjave. Shumë raste si në trajtën e shkruar po edhe më shumë në trajtën e folur e kemi te nyjat e përparme të dhe së. P.sh. Kosova është zhvilluar përmes të cilës, në vend të Kosova është zhvilluar përmes së cilës, Rasti lidhet me fjalët e të kaluarës tonë, në vend të Rasti lidhet me fjalët e së kaluarës sonë. 5. Përdorime të gabuara në fushën e foljeve Problemi më i madh në trajtën e shkruar, po sidomos në trajtën e folur në Kosovë, e hasim në fushën e foljeve. Do t i analizojmë gjithë ato gabime në përdorimin e normës drejtshkrimore, të cilat do t i paraqesim më poshtë. Shkelje të normës kemi shënuar në përdorimin e vetës së tretë të lidhores në vend të vetës së tretë njëjës të së kryerës së thjeshtë dëftore, p.sh. Ajo mendojë njëjtë, në vend të Ajo mendoi njëjtë. Po ashtu, veta e parë njëjës e mënyrës dëftore të 85

86 kohës së tashme shkruhet pa ë-, p.sh. Unë po mësojë vazhdimisht, në vend të Unë po mësoj vazhdimisht ( këtë nuk e hasim në trajtën e folur), Të urojë shumë fat, në vend të Të uroj shumë fat. Kemi raste të shumta të foljeve në vetën e tretë njëjës të lidhores, të cilat shkruhen pa mbaresën ë fundore po edhe shqiptohen gabim, kjo është shkelja më e shumtë në fushën e foljeve. P.sh. Ajo nuk ka mundur të flas me nënën, në vend të Ajo nuk ka mundur të flasë me nënën, Nuk ka mundur ta regjistroj fakultetin, në vend të Nuk ka mundur ta regjistrojë fakultetin. Ose shkelje tjetër në trajtën e folur kemi përzirjen e vetës së parë me të tretën, p.sh. Po e përdori, në vend të Po e përdor. Një prej shkeljeve më të shpeshta ku është dallimi në mes të gegërishtes dhe gjuhës standarde është ai i përdorimit të pjesores së shkurtër në vend të pjesores së zgjeruar. P.sh. Ajo i ka përmend disa fakte që, në vend të Ajo i ka përmendur disa fakte, ose Kemi dëgju këngën, që e ka këndu ( është marrë nga një radio lokale Radio- Pandora nga Gjakova). Po ashtu kemi rastin e pjesores ku shkruhet pa ë- fundore, p.sh. Duke marr parasysh, në vend të Duke marrë parasysh Shkelja tjetër ndodh te foljet e zgjedhimit të tretë, të cilat në kohën e tashme dëftore njëjës shkruhen me një mbaresë n, kjo është forma të cilën e kemi hasur shumë shpesh në të folur. P.sh. Mami, e din ti që s gënjej, në vend të Mami, e di ti që s gënjej. 6. Përdorime të gabuara në formimin e numrit shumës Kemi po ashtu raste të shkeljes së normës në formimin e numrit shumës te emrat, mbiemrat, të cilët e formojnë shumësinë me ë, zakonisht shkruhen pa ë, po edhe shqiptohen po njëjtë, pa ë-. Kjo shkelje shfaqet si dukuri e shpeshtë. P.sh. Të menduarit opozitar, në vend të Të menduarit opozitarë. Kemi rastet ku shumësit të emrave ia shtojnë shquarsinë pa nevojë, p.sh. Bleva disa kilogramë molla, në vend të Bleva disa kilogramë mollë. Është edhe rasti i emrave të gjinisë femërore që mbarojnë me e- të patheksuar në shumësin e trajtës së folur në Kosovë po sidomos edhe në Gjakovë e thonë me a. P.sh. U frikësova se kishte disa maca, në vend të U frikësova se kishte disa 86

87 mace, ose përdorimi i gabuar i emrit mashkullor, p.sh. Atje ishin qenët, në vend të Atje ishin qentë, ose tjetra Murat ishin të pistë, në vend të Muret ishin të pistë. Po ashtu kemi shkelje tek ë-ja e shumësit edhe në emrat që shënojnë frymorë, p.sh. Berberat sot e paskan pushim, në vend të Berberët sot e paskan pushim, Kriminelat janë ende të lirë, në vend të Kriminelët janë ende të lirë. Kemi rastin edhe te qiellzorëzimi i bashkëtingëlloreve fundore i k në q. P.sh. Shtëpinë e kishte ndërtuar me blloka, në vend të Shtëpinë e kishte ndërtuar me blloqe, Kishte shitur dru me denga, në vend të Kishte shitur drunj me dengje, Na kishin ardhë çekat, në vend të Na kishin ardhë çeqet, etj Çështje sintaksore...gjuha jonë është e pasur, e bukur, e aftë për të shprehur çdo mendim e ndjenjë, sado e hollë qoftë, për të dhënë çdo ngjyrim të ligjërimit. Sot ajo ka të gjitha cilësitë e një gjuhe të përpunuar e të gjitha mundësitë e një zhvillimi të mëtejshëm për t iu përgjigjur sa më mirë nevojave të shoqërisë sonë, ritmit të shpejtë të ecjes përpara të saj. 68 Një problem i rëndësishëm për normën drejtshkrimore janë çështjet sintaksore. Në gjuhën e folur, ashtu si edhe të shkruar në Kosovë, përveç ndikimeve të huaja, që vërehen dendur dhe që do të duhej të studioheshin më nga afër, shfaqet edhe niveli i pamjaftueshëm arsimor e kulturor i përdoruesve të shqipes standarde, përmes formimeve sintaksore të fjalive, të cilat kanë mjaft gabime logjike, pa folur këtu për ndikimet e huaja në ndërtimet sintaksore (sidomos pas luftës së Kosovës më 1999, por për këtë do të flasim në krerët pasues). Mirëpo, çfarë po ndodhë sot? Askush nuk po shqetësohet për një mori fjalësh e shprehjesh të huaja që kanë hyrë tashmë në leksikun tonë, përkundër natyrës së gjuhës shqipe në tërësi dhe standardit, në veçanti, madje edhe nga gjuhëtarë ose syresh që vetën e quajnë të tillë. 68 Mahir Domi, Prapashtesa ilire dhe shqipe, përkime dhe paralelizma, Bashkimi,

88 Këto dallime ndërgjuhësore i kemi hasur gjatë pyetësorve të grupmoshave të ndryshme, se sa e flasin dhe e kanë të përvetësuar shqipen standarde të anketuarit e këtyre moshave: a. parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç; b. mosha e adoleshencës vjeç; c. mosha e mesme vjeç; d. mosha e tretë mbi 60 vjeç Rezultati me përqindje është mjaft interesant në këto grupmoshash: a. parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç 65% b. mosha e adoleshencës vjeç 20% c. mosha e mesme vjeç 40 % d. mosha e tretë mbi 60 vjeç 25% parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç mosha e adoleshencës vjeç mosha e mesme vjeç mosha e tretë mbi 60 vjeç Shpjegimi do të jetë edhe më i hollësishëm në krerët në vazhdim, ku i kemi paraqitur që nga mosha 5-10 vjeç, tek të cilët ka ndikuar zhvillimi i teknologjisë bashkohore të Digitalbit nga Shqipëria prej periudhës së viteve 2000 e këtej, ku kemi shumë programe të fëmijëve siç janë: Bang-bang, Çufo Tv, Junior etj. Dhe këta fëmijë kur e kuptonin që ne jemi duke i pyetur me gramatikë të shprehura fjalët sipas shqipes standarde, ata e kishin shumë të lehtë dhe me shumë kënaqësi bashkëbisedonin lirshëm tregimet dhe përjetimet që neve na interesonin. 88

89 - Ndërsa, mosha e adoleshencës vjeç më shumë kishte huazime ndërgjuhësore të shprehura me anglicizma, pra kur ne kërkonim nga ata që të na tregonin ndonjë ngjarje apo përjetim të tyre, mbi 60 % e fjalëve ishin sllang gjuhësor. I kemi pikasur këto shprehje: happy (i gëzuar), nice (shumë mirë), OK (në rregull), busy (i zënë), bordi (këshilli), sensibil/sensibël (i ndjeshëm), support (mbështetje) etj. Po i përmendim disa nga shprehjet që i vërejtëm gjatë intervistimeve tona, p.sh: No problem (S ka problem), Nuk tregoi asgjë ekselente (Nuk tregoi asgjë të shkëlqyeshme); Po paraqitemi lajv nga stadiumi..(po paraqitemi drejtpërdrejt nga stadiumi...), Humbi shansin e madh (Humbi rastin e madh), Dola për shoping (Dola për të blerë), A do ta paguash me para kesh? (A do të paguash me para në dorë) etj. Kurse, mosha e mesme vjeç kishin huazime sllave në të folmen e tyre, ku mundoheshin t i eliminonin, po ishte mjaft e sforcuar nga ana e tyre. Më së shumti i kemi hasur këto fjalë: struja (rryma), zidi (muri), fiokë (sirtar), grijalicë (ngrohëse), llavabo (pjatalarëse), kravatë (kollare), teslic (sqepar), dvoset (divan me dy ulëse) etj. Po i përmendim disa nga shprehjet që i kemi hasur gjatë intervistimit tone: Zajebanci është bre burr, (Mahi/humor është bre burrë); Na bjer nji sok apo na bjer disa soka..(na sill një lëng, apo na sill disa lëngje); I pash ni pal rroba t bukra en izllog..(i pashë një palë rroba të bukura në vitrinë); U shtriva në kauç...(u shtriva në divan); Isha i ulur en troset..(troset- divan me tri vende ulëse); Pas luftës i rash mallter shpisë...(pas luftës e bëra me llaç shtëpinë); Ma kapi vollanin prej dores..(ma mori timonin nga dora) etj. Mosha e tretë mbi 60 vjeç, moshë kjo që ka ndikuar historia e orientalizmave ku bën pjesë në shtresën e huazuar të leksikut të gjuhës shqipe. Depërtimi i tyre u bë në një periudhë të gjatë kohore dhe detyrimisht u futën në çdo sektor të jetës shqiptare. Dhe ne gjatë intervistimit të të anketuarëve të kësaj moshe kemi hasur në shumë shprehje turke apo arabe. P.sh. Merhaba (përshëndetje), ortak (përbashkët), misafir, dost (miq), pazar, byrek, raki, tepsi, sini, adet, amanet, boja, bullë, bela, hesap, bej/beg, aga, etj. Po i përmendim disa nga shprehjet që I pikasëm gjatë pyetësorit, p.sh.: ç ka barku e nxjerr bardaku (bardak-gota), bajrak- e morëm nusen me bajrak, çarshi- po dal në çarshi ; -helbete- helbete del naj send ; -hala- hala s u zgjidh kjo punë ; mahallë- Në mahallën tonë është edhe një xhami ; dakik- pritëm veç 2 dakika ; nishan- e mori në nishan etj. 89

90 Në fushën e sintaksës vërejmë shpesh përdorimin e emrit prejfoljor me parafjalë në vend të formës së foljes në formën e përcjellores. Kjo është bërë një dukuri e shpeshtë në shqipen e shkruar, por edhe në të folur. P.sh. Ata theksuan se janë në kërkim të një rroge më të mirë, në vend të Ata theksuan se janë duke kërkuar një rrogë më të mirë. Kemi mjaft raste të ndryshme ku shprehen në mënyrë të gabuar. Në vijim po japim disa shembuj: - Para tri dite, para dy vite (përpara tri ditësh, para dy vitesh: në këtë mënyrë i përdor edhe gegërishtja e mesme); - Shkolla që janë të thirrura ta mbrojnë shqipen tonë... (në mediet tona), në vend të shkollat që janë të afta ta mbrojnë shqipen tonë ; - Më vie keq: në vend të më vjen keq ; - Semestrin që vije s do të ketë rroga (po ashtu në mediet tona), në vend të: Semestrin që vjen s do të ketë rroga; - Me kaq po e përmbyllim këtë emision lajmesh (drejtuesit e lajmeve), kjo të jep të kuptosh se me kaq s do të ketë më lajme, u përmbyll; - Të konsulltohet literatura, (s ka se si konsultohet literatura, se për t u konsultuar duhet të jenë dy individë apo dy bashkëfolës); - Konsultoje mjekun (kur pacienti ka nevojë për mjekun, dhe logjika është që ky të konsultohet nga mjeku, e jo ky ta konsultojë mjekun që vet është në nevojë); - Mbledhja mbahet në 10 ora (është përkthim direkt nga sllavishtja, ku duhet thënë: mbledhja mbahet në orën 10 ); - Në një makinë, pesë persona janë plagosur rëndë pas një aksidenti...(top News, ) në vend të: Në një makinë, pesë persona janë plagosur rëndë në një aksident, etj; - Të shpejtohet dhe të përshpejtohet çështja...(marrë nga RTK me 25 shkurt 2013)- mjafton të jetë njëra nga këto shprehjet, të cilat kanë të njëjtin kuptim; - Ka risi të reja, (gjithashtu, marrë nga një reklamë nga RTK Nota brilante ), ku mjafton njëra nga këto fjalët sepse kanë të njëjtin kuptim; - Risia më e re (reklamë nga mediet tona), vetë fjala risi e ka kuptimin e re, pra edhe këtu s ka vend për të dy fjalët të së njëjtit kuptim, etj.. Një shkelje tjetër e normës së shqipes së standardizuar vërehet shpesh te shkrimi i gabuar i foljeve zgjedh~zgjidh, të cilat sipas Fjalorit të gjuhës së sotme 90

91 shqipe (1984) janë të dalluara shumë qartë jo vetëm në kohën e tashme të mënyrës dëftore, por edhe në mbarë paradigmat zgjedhore të tyre. Megjithëkëtë, mosnjohja e trajtëformave përkatëse të paradigmave të këtyre foljeve ndikon, sidomos në kohët e thjeshta, që këto të përdoren në vend të njëra-tjetrës si në shembullin: Ky problem kërkon të zgjedhet shpejt (Sem. XIX, f. 336.). Dihet mirëfilli se problemi kërkon të zgjidhet, prandaj një fjali e tillë do të duhej të ishte: Ky problem kërkon të zgjidhet shpejt. Një rast tjetër, si:: Të flasim për zgjedhjen e problemit. Ç është kjo zgjedhje problemesh, kush kërkon të zgjedhë problem? Ndërsa, zgjidhje po. Këto janë edhe gabimet që shpesh i dëgjojmë edhe te njerëz me funksione të larta publike. Siç po vërejmë, këto formime janë pak a shumë të gjuhës formale, që i kemi të para apo të dëgjuara në media tona, por që fatkeqësisht po e prishin palcën e shqipes, siç thotë dhe shkrimtari Amosz Osz: gjuha e kontaminuar e ka fuqinë shumë herë më të madhe se bomba bërthamore, sepse helmon disa breza. Pa shkuar shmë larg për të marrë shembuj, për futjen e ligjit për përdorimin e saktë të drejtshkrimit të gjuhës shqipe, mjafton të përmendim rastin kur Parlamenti i Maqedonisë ka miratuar Ligjin për përdorimin e gjuhës maqedonase në vitin 2008, në të cilin thuhet shprehimisht: Çdo tekst i pa lekturuar që do të publikohet nga personat juridikë, firmat, mediet, komunat, institucionet, do të sanksionohet me gjobë prej deri euro. Ndërkaq, me nga 700 deri 900 euro do të gjobiten ata që lejojnë të publikohet teksti i pa redaktuar. 69. Një rast tjetër të futjes së ligjit për përdorim të saktë të drejtshkrimit kemi edhe në Francë, ku po ashtu ministri i Kulturës Zhak Toubon, propozoi miratimin e ligjit për ruajtjen e pastërtisë së gjuhës frënge prej trysnisë gje gabimeve që bëheshin prej gjuhës angleze, i cili ka masa ndëshkuese për gabime drejtshkrimore. Imagjinoni në Kosovë se çfarë do të ndodhte?...s do të ngelej njeri pa dosje në Gjykatë, kuptohet me disa përjashtime. Shtrohet pyetja Si është gjendja e shqipes standarde në përdorimin shtetëror në Kosovë? Përgjigjja është- jo aq e mirë!. Po të dëgjojmë parlamentarët në Parlamentin e Kosovës, përpos zhargonit jo adekuat që e përdorin në Parlament ( kjo është çështje për një studim tjetër), po shqipen standarde e flasin me shkelje të normës së standardit të gjuhës shqipe, këtë e themi nga keqardhja (gjithmonë flasim me përjashtime, po përqindja është e vogël). Edhe ta dini se një përqindje goxha e lartë 69 Qemal Murati, Shqipja standarde do parë jo si sundim të njërit dialekt, IAK, 2010, Prishtinë, f

92 lexojnë, ku edhe gjatë leximit paraqiten shkelje të normës, kjo është për të ardhur edhe më keq. Dhe ne aty kemi elitën e shtetit tonë, kemi njerëzit që janë me nivele arsimore të larta, atëherë ku po qëndruaka ky problem?! Kur kërkojmë arsyen se përse flasin me zhargon familjeje dhe jo sipas gjuhës së standardizuar, arsyetimi është: Flasim kështu që të na kuptojë populli. Jo, se Kosova nuk e ka më problem analfabetizmin, mund të ishin justifikuar pas Luftës së Dytë Botërore, po fati edhe i atyre që kanë qenë në pushtet është se në atë kohë s ka pasur media dhe s ka pasur kush t i dëgjojë, se njerëzit janë përballur me kushte të tmerrshme ekonomike dhe atëherë po që ekzistonte analfabetizmi. Me gabimet e shumta sintaksore kemi hasur në raste të ndryshme kur mund të përdoret lidhorja e jo paskajorja në disa kategori fjalish të varura, siç shkruan T. Kelmendi : Në fjali kryefjalore e kundrinore të tipit përemëror jokorrelativ, në ndonjë rast të fjalisë përcaktore, në fjalitë vendore të njëkohësisë e të paskohësisë, në disa fjali me raporte të kundërvënies, të mjetit dhe sasiore 70. Një gjë duhet ta kemi të qartë se sintaksa është bazamenti i gjuhës. Në shqipen tonë, në të folurën formale dhe joformale, kanë ndikuar mjaft edhe gjuhët në kontakt, rasti i parë tek kosovarët është se ka qenë e pranishme gjuha serbe në institucione shkollore, qeveritare, teatrale, në lagjet tona, në farefis, kudo. Ndërsa, tani kemi po ashtu anglishten që po na mbizotëron në shumë vende, ku për këtë dot flasim në aspektin leksikor të shqipes së folur në Kosovë. Gjuhëtari M.Samara shprehet me të drejtë ku thotë: Detyrë e studentit, mësuesit, gjuhëtarit, gazetarit, shkrimtarit, shtetarit dhe e çdo qytetari shqiptar është ta dojë gjuhën letrare, ta mësojë e përvetësojë normën e saj të përpiqet të lëvrojë e zhvillojë më tej atë, ta pasurojë dhe të zgjerojë frymëmarrjen e saj, ta ruajë e ta mbrojë, sepse ajo është dhe mbetet vetëqenia e tij, burim, frymëzim dhe krenari kombëtare për secilindo. 71 Apo siç shprehet edhe Agim Vinca Kultura e gjuhës është thembra e Akilit e inteligjencës sonë Tafil Kelmendi, Kështjellat e Sinataksës, IAK, Prishtinë, 2006, f Miço Samara, Çështje të antonimise në gjuhën shqipe, Akademia e Shkencave e RPS te Shqipe rise, Instituti i Gjuhe sise dhe i Lete rsise, Tiranë, 1985 f Agim Vinca, Gjuha standarde shqipe dhe bota akademike, Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2012, f

93 KREU V ÇËSHTJET LEKSIKORE DHE HUAZIMET NDËRGJUHËSORE 5.1. Leksiku i të folmes së Gjakovës E folmja e Gjakovës me fshatrat përreth korpusi leksikor, që kemi verifikuar në terren, nga pikëpamja dialektologjike dhe fetare paraqet mjaft ndikime ndërgjuhësore të burimeve të ndryshme, të cilat do t i shtjellojmë më poshtë. Në komunën e Gjakovës, banorët e saj i përkasin fesë myslimane dhe katolike. Disa nga fshatrat përreth Gjakovës janë kryesisht katolikë, të cilët do t i trajtojmë në gjithë variueshmërinë shprehëse të nxjerrë nga hulumtimi ynë në terren Fjalë e shprehje turqizma Një tipar i përbashkët që i shquan gjuhët e Ballkanit nga gjuhët e tjera indoevropiane të kontinentit, është edhe prania e një shtrese fjalësh të ardhura nga turqishtja, të cilat disa studiues i quajnë thjesht turqizma e disa orientalizma, meqë një pjesë e mirë e tyre janë me burim nga arabishtja e nga persishtja dhe turqishtja ka qenë vetëm gjuha ndërmjetëse 73 Si në gjithë gjuhën shqipe standard e jostandard edhe në të folmen e Gjakovës ndeshim mjaft turqizma e serbizma, të cilat janë më të dukshme në të folmen e myslimanëve. Kemi takuar mjaft njerëz të moshave të ndryshme, po që kryesisht turqizmat i kemi hasur tek mosha e tretë, ndërsa serbizmat tek mosha e mesme. Te kjo moshë, nuk kemi hasur vetëm serbizma, po edhe turqizmat ishin të pranishme tek e folmja e përditshmërisë së tyre. Mosha e tretë, e cila kishte të folmen e përzierë me turqizma ishin kryesisht gra. Përqindja më e madhe e të intervistuarave ishin amvise. Këto dallime që i kemi hasur, janë të lidhura ngushtë me traditat dhe padashur është bërë ndarja shoqërore e 73 Emil Lafe, Vendi i orientalizmave ndër huazimet e shqipes, Studime filologjike, nr. 1-4, 1993, f

94 punës dhe e familjes, pra edhe mori karakterin e amvisërisë sidomos në fshatrat e Gjakovës. E themi këtë se mosha e tretë e gjinisë femërore ne brendësi të qytetit, kanë qenë kryesisht më të emancipuara, dhe zhargoni i tyre s i kishte të shprehur edhe aq shumë turqizmat, sa kishte serbizma. Siç e thotë me të drejtë dhe profesori Gjovalin Shkurtaj ndarja tradicionale e punës ka qenë njëherësh edhe një farë ndarjeje shoqërore e të folurit, e mënyrave të shprehjes Më poshtë do të vërejmë shprehje të ndryshme frazeologjike që i ndjek dhe njëkohësisht edhe e pasqyron qartë kategorinë gjinore sipas aspektit sociolinguistik, që i gjejmë të përziera kurdoherë në këto vise. Sigurisht, në intervistat tona nuk janë vetëm gratë fokus, po edhe meshkujt e kësaj mosheje kanë të njëjtin leksemë e të folurit të përditshëm të tyre. Shprehjet që i kemi hasur më shpesh janë këto që i kemi renditur më poshtë sipas rendit alfabetik. Fillojmë me: -Agë-a, em. turq. Zoti i shtëpisë, por që përdoret edhe për moshën e vjetër si formë nderimi. - akraba, em. tur. fis - aman, pasth. turq. të lutem! - allahile, pasth. arab. pashë Zotin! - angllatisë, folje. turq. Përshtat. - arushan, mb. ariu (kur duan të shajnë ndonjë si i madh dhe i pa ditur). - asajde, ndajf. andej, asaj ane (përdoret në fshatrat e Gjakovës). - ashqihone, em. turq. aneks kuzhine. - atijne/atina, përem. atij. - axha, em. xhaxhai (vëllai i babait). - avitem, folje, afrohem. - baballëk, em. turq. vjehrri i dhëndrit ose Babai i gruas. - bacë/baca, em, vëllai i madh. - baticë, em. serb. zonjë shtëpie, gruaja që e shikon mbarëvajtjen e shtëpisë. - badihava, ndajf. turq. kot, kot së koti. - bahce, em. turq. kopsht. - bajrak, em. turq. flamur. - bardak, em. turq. gotë. 74 Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, Tiranë 2003, f

95 - barazitë, f. serb. barazon. - baxhanak, em. turq. kunati, gratë motra. - belban, mb. njeri që i merret goja. - belbejk, mb. femër që i merret goja. - bereqatvers, pasth. arab. faleminderit. - besheret, mb. që ta shpifë (më shumë e përdorin në rrethinat e Gjakovës). - beter, mb. turq. njeri i shëmtuar. - buçuk, mb. ngushtë, e ka punën buçuk, e ka punën ngushtë. - budallë, em. budalla. - buallicë, em, gj. fem., (nga serbishtja) budallaçkë. - bukdhans, mb. mikpritës. - bujrum, pasth. turq. Mirë se erdhe! - burek, em. turq. byrek. - bunar, em. pus. - cakas, f, trokas. - cërgash -em. serb. jevg. - çaban/çoban, em. turq. çoban. - çarshi, em. turq. treg. - çemer, em. turq. lloj rripi. - çipoj, f. shkel, vë këmbën me forcë. - çeroj, f, Pastrim i pemëve/perimeve - çikë, em. vajzë (mendohet që rrjedh nga serbishtja kçi, kçer) - çibuk, em. turq. llullë duhani, cigarishte me bisht çitash, ndajf. tani, tash - çirak, mb. turq. ndihmës, në formë ironie gjoja ke bërë shumë (a me ke bërë çirak), - çorodit, f. njeri që ka dalë rodit, sojit, llojit të tij. - çurë, em. pulë deti. - çyçan, mb. njeri si qyqe, dembel. - çykë, f. me shumë vështirësi (me çykë të zorit...) - dakik, em. turq. minutë ose çast. - dert, em. turq. shqetësim- mundim. - delme, em. dele. 75 Mikel Ndreca Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena, Tiranë, 2007, f

96 -dërzhgoft, f. Trashëgohet, por thuhet edhe për blerje të gjërave të reja t i dërzhgoshit! - dogri, ndajf. menjëherë, - domacica, em. serb. zonja e shtëpisë, tani thuhet me ironi. - dost, mb. mik, dashamirës (ka filluar të përdoret nga të rinjtë). - dredhaxhi, mb. ai që bën dredha, për të arritur diçka. - dynja, em. turq. botë. - dynym, em. turq. matës sasie. - dhe:z, f. ndez. - evlat, em. turq. fëmijë. - ezbel, em. turq. orator, i shkathtë nga goja. - eshlef, em. turq. Gjithashtu, ka të njëjtin kuptim, por përdoret edhe për i mprehtë nga mendja. - fikall- ndajf. turq. i vetmuar (është fikall). - fońesh- em. femër e besimit katolik. - gabel- em. jevg, i sharë. - gërdi, ndajf. i pështirë. - gërbavem, f. kërrusem, gërmuqem. - gërhamë, frymarrja e fundit. - hajgare, f. tallje, humor. - halabak, mb. njeri i zhveshur, me kuptimin i pavlerë. - hala, ndajf. turq. ende. - hallvë, em. turq. ëmbëlsirë që bëhet me miell të skuqur, me vaj ose me gjalpë dhe me sheqer hanem- em. turq. zonjë. - hanëminxhe, em. turq. gruaja më e vjetër ndër kunata. - hasret, em. turq. djalë/vajzë e vetme si gjini apo si fëmijë. - harxh, em. turq. bën pazarin e shtëpisë. - helbete, ndajf. turq. ndoshta, (helbete del naj sen). - inxhe, em. turq. gruaja e xhaxhait. - itibar, em. turq. nderim, respekt. - Işareti, ndajf. turq. shenjë, 76 Po aty, 96

97 - izën, ndajf. tur. lejë për të shkuar (a po ma jepni izën). - jallah/jollah, ndajf. turq. shpejt, brof në këmbë. - jadranka, em. serb. sandale. - javash, ndajf. turq. ngadalë. - japi, em. turq. shtëpi. - jatagan, em. turq. pushkë. - jiti, em. serb. hekur për hekurosje. - jakne, em. serb. xhaketë. - kabile, em.mb. turq. familja e gjerë. - kaci, em. serb. lopatë me bisht të gjatë. - kalldrëm, em. tur. rrugë e shtruar me kalldrëm. - kalistruc, em. pozitë për mbajtjen e fëmijëve sipër supeve, sic duket është emër me kompozim, emër + emër = kali-struc. - kanop, em. konop. - kanun, em. turq. ligj, Kanuni i Lekë Dukagjinit. - karcyll, em. karkalec. - kasavet, ndajf. shqetësim (i ka futë vetes kasavet). - kauç, em. serb. divan. - kerr, em. tur. qerre, makinë. - konak, ndajf. turq. Odë, mikpritje për mysafirë. - kërsh, em. është shkrep, shkëmb thikë i lartë dhe me gurë, e shpesh përdoret për si metaforë (kërsh i ka punët- jo shumë mirë). - kinxh, em. qengj. - lluq, mb. pula që ulet për të bërë zogj, përdoret edhe për njerëzit dembelë, që ulen dhe nuk ngrihen nga vendi. - kërrutë, em. serb. bastun. - kudër, em. bushtër, femra e qenit, përdoret për sharje morali. - kukat, f. që bën si qyqja në raste vajtimi (mos kukat). - kimet, em. turq. rëndësi, vlerë. - kismet, ndajf. tur. fat, përdoret për të uruar në të ardhmen (kësmet po martohem). - kyvet, ndajf. tur. fuqi, forcë (i ka dhonë Zoti kyvet). - lke, f. i vihet pas, i lyhet ( m u ka lke:). - lulak, em. fëmijë i lidhur në djep. - llahusë, em. gruaja që ka lindur brenda 40 ditëve. 97

98 - lluk-lluk, ndajf. veprim për një person që i do gjërat falas. - llukmaxhi, mb. personi që i do gjërat gati dhe falas. - llugë, ndajf. për një përson që i ka punët të lidhura. - maçorr, em. maçok. - magar, em. gomar. - magaricë, mb. serb. gomaricë, e sharë për femrat (prapashtesa icë vjedh nga serbishtja). - mëhallë, em. turq. lagje, - mangall- em. turq. (tangar), enë prej metali në forme të rrumbullaktë me këmbëza, ku mbahet prushi për t u ngrohur. - magjup, em. cigan, romë. - mesele, em. turq. tregim, ndodhi. - misit, mb. turq. përson që shkon për shkuesi. - mixhë, em. turq. xhaxhai (përdoret vetëm në fshatrat e Gjakovës). - mraz, ndajf. serb. i ftohtë i madh. - mrrolan, mb. njeri i mërrolur, nopran. - nalet, em. turq. djall. dreq. - namrud, mb. nopran. - nashta, ndajf. ndoshta. - natje, ndajf. mëngjes. - nemenc, em. memec. - ngaj, f. vrapoj. - ngat, ndajf. afër. - ngihem, f. ngopem. - ngoj, f. dëgjoj. - nishan, em. tur. Shenjë. - ńorě, f. në dorë të Zotit, ose në doren time. - niri, em. njëri. - ńiva, f. dëgjova. - opcina, em. serb. familja e nuses. - oshtinë, em. serb. komuna (ka ngelë te mosha e vjetër, nuk thuhet më) - okë, em. turq. matëse sasia. - pacërrk, em. si lloj kungulli i fortë që dikur e kanë prerë për t u larë. - pares- ndajf. qëparë. 98

99 - pastork, em. thjeshtër. - pastërm, em. turq. mish gjedhi i konservuar për ushqim dimri. - penxhere, em. turq. dritare. - perejke, em. lasë prej druri, që përdoret për t i rrahur rrobat, ose e sharë për ndonjë lloj fytyreje. - pronore, em. serb. dritare (e përdorin në fshatrat e Gjakovës). - përnima, ndajf. vërtetë. - piskavicë/pleskavicë, em. lloj ushqimi si qofte me mish të grirë. - pilaf em, turq. ushqim me oriz, bereqet-mbarësi. - promë, ndajf. mbrëmë. - purri, em. preshë. - rixha, pasth. lutje, ankesë. - rrokatet, f. e humb logjiken nga mosha. - rrakshajë, em. e prishur, e sharë. - rrakrrake, em. lloj lodre për fëmijët e vegjël. - sabi:, em. turq. fëmijë. - sakicë, em. tur. sopatë. - saora, ndajf. menjëherë, shumë shpejt. - sonë, em. sanë, bar i thatë. - sarillyk, em. turq. sëmundja e verdhëzës. - serbez- ndajf. turq. i trimëruar. - sklubë- em. serb. giliqe, që bëhen rreth syrit. - spirrë, mb. serb. i/e hollë, zakonisht përdoret për të sharë. - spirroj, f. p.sh i spirroj drutë, i holloj drutë. - stupc, em. serb. dru i trashë, hu. - sokak, em. tur. rrugë. - shkoç, f. e heq, e shkoqis nga vendi - e heq nga vendi. - shtagë, em. serb. shkop. - shtres, ndajf. stres. - shtirë, mb. i vështirë, i egër, i ashpër (përdoret në fshatrat e Gjakovës). - tavan, em. turq. pjesa e sipërme që mbulon një dhomë. - tomel, em. qumësht, thuhet se rrjedh nga fjala shqipe d.m.th. i ëmbël-amël-omel. - teshem, f. u takova me dikë (përdoret në fshatrat e Gjakovës). - teslicë, em. serb. sqepar, vegël që përdoret nga marangozi. 99

100 - tezak, em. turq. cuni i tezes. - tërpijan, mb. njeri që ka neps për ushqim. - torishtë, em. vend ku rri bagëtia, vend i rrethuar me gardh. - troha/ trosha, em. serb. thërrmija. - trullejkë, mb. budallaqe e trullosur. - tutë, ndajf. frikë. - tutna, f. frikësohem. - thatikë, em. femër e thatë. - thmi, em. fëmijë. - vadit, f. ujis, lëshoj ujin në oborr. - vllavi, em. vëllai. - vllaznitë, em. vëllezërit. - sigloj, f. gudulis. - xekrri, em. insekti zekth. - xhade, em. turq. rrugë. - xham, em. turq. qelq. - zagar, em. qen gjahu, por që në të folmen e Gjakovës e kanë për të sharë dikë. - zullum, ndajf. turq. dëm, i bën zullum- i bën dëm. - zhabë- em. serb. bretkosë. - zhdryp, f. zbrit. - zhongel, em. leckaman. Përveç sa theksuam më sipër, në gjuhën shqipe përdoren krahas fjalëve turke, greke, angleze, italiane, serbe, edhe fjalë arabe Fjalë dhe shprehje arabizma Arabishtja në gjuhën shqipe është futur përmes pushtimit otoman, pra nuk është futur në mënyrë të drejtpërdrejtë. Fjalët arabe kanë hyrë në gjuhën shqipe kryesisht nëpërmjet Kuranit. Në Kosovë 92% e popullsisë janë myslimanë. Por, praktikues të fesë islame janë shumë më pak, afërsisht 30 %. Ashtu siç e cekëm te turqizmat dhe serbizmat, kemi mjaft shprehje me origjinë arabe, që lënë për të menduar se besohet më shumë në fenë myslimane dhe është futur në përdorim ky lloj fjalori që është shfaqur sidomos pas periudhës së luftës në Kosovë. Dallojmë shumë leksema të tilla që përmbajnë fjalën Allah, në vend të fjalës Zot dhe del kryesisht në mjediset fetare myslimane, te ithtarët 100

101 e devotshëm të kësaj feje. Në mjediset e Gjakovës dhe fshatrave të saj, ka filluar të shfaqet dendur jo vetëm shprehja mbi zotin apo allahun, po edhe shumë shprehje me origjinë arabe që ndoshta është ndikim i futjes së kësaj feje qysh me ndihmat e organizatave të huaja arabe që hynë në Kosovë për të ndihmuar financiarisht apo me ushqime të nevojshme që çonin shumë peshë për secilën familje në Gjakovë. Dhe kjo detyrimisht i futi të ndjenin simpati apo të krijonin një besim të ri që filluan ta praktikonin me një ritëm të lartë të fesë myslimane. Ky patjetër që është një fakt sociolinguistik, dhe temë në vete që do shumë hapësirë dhe hulumtim për diskutim, po me këto hulumtime apo shqyrtime më të thella nuk do të thellohemi ne në temën tonë Shprehjet e myslimanëve Në vijim po sjellim një seri fjalësi të marrë nga fusha turanike, gjithashtu të paraqitura sipas sistemit alfabetik: 1. All-llahu Ekber هللا) (ربكأ - Allahu (Zoti ) është më i Madhi Ajet (Kur anor), varg, fjalë, fjali, periudhë (Kur anor-e). 3. Azraili, ëngjëlli i vdekjes, që u merr njerëzve shpirtin, kuptohet me lejen e Zotit. 4. Abdesi, është një lloj pastrimi që duhet bërë para se dikush të falet apo të lexojë Kuranin. 5. Agjërim, kur një mysliman, gjatë muajit të Ramazanit ose ndonjë herë tjetër rri pa ngrënë dhe pirë nga syfyri deri në aksham. 6. Akide, besim. 7. Aksetizëm, kur një mysliman i jep përparësi Ahiretit përpara kësaj bote. 8. Aulemee,(ءاملع) (njëjësi: alim), njerëzit e ditur në Islam. 9. Aurf,(فرع) traditë. 10. Aiid,(ديع) fjala Eid është fjalë arabe, që do të thotë kremtim, festim, lumturi periodike dhe gosti. Në Islam janë dy Eid-e, që do të thotë festa e Ramadanit (Eid el-fitr) dhe festa e Sakrificës (Eid el Edhahii). 11. Aiid ul-edhahii ديع) (ىحضألا - Festa e Kurban Bajramit. 12. Aiid ul-fitr ديع) (رطفلا - Festa e Fiter Bajramit (pas Ramazanit). 13. Adab,(بدأ) letërsi. 77 Përkthim i H. Sherif Ahmeti, KUR ANI, botuar nga Kryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës,

102 14. Abd -(دبع) rob. 15. Adl (لدع) drejtësi. 16. Ahl al Kitab لهأ),(باتكلا të krishterët dhe jahuditë. 17. Ahad,(دحأ) një. 18. Ahkam,(ماكحأ) dispozitat. 19. Ahl al Bayt لهأ),(تيبلا familja. 20. Akhlaq,(قالخأ) moral. 21. Alamin,(نيملاع) sunduesi i të gjitha botëve. 22. Aalim,(ملاع) i ditur, dijetar. 23. Amial-Muminin, prijës i besimtarëve. 24. Akl,(لقع) logjikë. 25. 'Azl,(لزع) shaka. 26. Aërah,(ةروع) pjesë të trupit, që nuk do duhej t u zbuloheshin të tjerëve. Për meshkujt, kjo është prej kërthizës deri te gjuri. Për femrat, është i tërë trupi përveç duarve dhe fytyrës. 27. Biitullaah تيب),(هللا shtëpia e Zotit, (Qabeja). 28. Berakeh,(ةكرب) të mira (si materiale). 29. Berzah,(خزرب) jeta ne varr, deri në ringjallje. 30. Bid'ah,(ةعدب) risi. 31. Bint,(تنب) vajzë. 32. Bismil-leehi Rrahmeenirr-Rrahiim نمحرلا هللا مسب),(ميحرلا në emër të Allahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit. Me këtë shprehje muslimani fillon çdo punë të tij. 33. Burda,(ةدرب) xhybe, që e vesh hoxha. 34. Batili, i kotë. 35. Bejtul-Harami, Qabeja, Kibla. 36. Dexhxhal,(دج ال) kjo krijesë me emrin Dexhall, do të paraqitet para Kiametit (Fundi i kësaj Bote), 37. Dalel,(للض) devijim, humbje. 38. Deer Al-`Ahd راد),(دهعلا vend i marrëveshjes. 39. Deer Al-Emn راد),(نمألا vend i sigurt. 40. Deer Ad-Deaëah راد),(ةوعدلا vend i thirrjes. 41. Deer Al-Harb راد),(برحلا vend i luftës. 42. Deer Al-Isleem راد),(مالسإلا vend i Islamit. 102

103 43. Deer al-kufr راد),(رفكلا vend i kufrit të mosbesimit. 44. Deer Ash-Shahada راد),(ةداهشلا vend i dëshmisë. 45. Da`ëah,(ةوعدلا) thirrja në rrugë të All-llahut apo veprimtaria fetare. 46. Derëiish,(شيورد) fukara. 47. Dhimmi,(ذم ي) një jo-mysliman, i cili jeton nën mbrojtjen e një shteti mysliman. Ai është i liruar nga detyrimet islame si: shërbimi ushtarak dhe zekat, por në vend të kësaj duhet të paguajë një tatim të quajtur xhizje. 48. Diin,(نيدلا) mënyrë e jetës apo fe. 49. Duaa,(ءاعد) lutje, kërkesë drejtuar Allahut. 50. Dhikr,(ركذ) përmendja e Allahut 51. Dhuhr,(رهظلا) Namazi i drekës 52. Dunjee,(ايند) jeta e kësaj bote, e kundërta me jetën e përtejme. 53. Daif, i dobët. 54. Ders, ora. 55. Ed dalal, humbja, shmangia nga rruga e drejtë. 56. El- fisku, mosrespekti dhe mosbindja ndaj urdhrave të Allahut. 57. Ehlu Sunneti, pasuesit e rrugës së Muhamedit a.s. 58. El arrafe, profetizimi. 59. El guluvvu, kalimi i kufirit. 60. El itra, teprimi, kalimi i kufirit në lavdërim duke gënjyer. 61. El Kur anil-kerim, Kurani fisnik. 62. El kehane, falli. 63. En nusub, përmendoret. 64. Err rride, braktisja, dalja nga islami. 65. Es sihru, magjia, sehiret. 66. Essaleetu, namazi. 67. Et -- temathil, statujat në formë njeriu apo e ndonjë gjëje tjetër që ka shpirt. 68. Et tevessul, afrimi. 69. El- velau, miqësia. 70. Elhamdulileehi دمحلا),(هلل falënderimi i takon vetëm Allahut të Madhnuar. 71. El-eehirah,(ةرخآلآ) bota e ardhshme, Ahireti. 72. Emeeaneh,(ةنامأ) amanet. 73. Emiin,(نيمآ) amin. O Allah pranoje këtë lutje apo këtë vepër. 74. Ensaar,(راصنأ) ndihmues. 103

104 75. Erbeaiin,(نيعبرا) dyzet (40). 76. El-assr,(رصعلا) Namazi i obligueshëm i pasdites (ikindia). 77. Es-Sseleemu Alejkum مالسلا),(مكيلع kjo është përshëndetja e myslimanëve kur takojnë njëri-tjetrin. Kuptimi i saj është Paqja qoftë mbi ju. 78. Estagfirullaah رفغتسأ),(هللا kërkesë drejtuar Allahut të na falë gabimet. 79. Euudhu bil-leehi ذوعأ) :(هللاب Eudhubilahi mine shejtani rrahim, mbrohem me Allahun nga Shejtani (djalli) mallkuar. 80. Eëlijee (evlija),(ءايلوأ) të dashurit e Allahut. 81. Eejeh,(ةيآ) domethënia Arabe e Ajeh është: mrekulli apo shenjë. Kur ani konsiderohet të jetë mrekulli më vete. Secili varg apo fjali quhet Ajeh. Shumësi i Ajeh quhet Ajat, që do të thotë mrekullitë. 82. Eejetullaah ( ةيآ,(هللا shenjë nga Zoti i madhnuar,argument. 83. Edheen (ناذأ) Ezani, lajmërim i myslimanëve për hyrjen e kohës së namazit. Thirret nga Mu ezini ne xhami Fegjr,(رجف) agimi i Diellit, prej Agimi të Diellit e deri te lindja e Diellit duhet të falet Namazi i Sabahut (Lutjet e Mëngjesit). 85. Ferd (ضرف) Farz, diçka që është e obligueshme për myslimanin. Nganjëherë kjo përdoret si referencë ndaj pjesës detyruese të Namazit. 86. Feesik,(قساف) personi me karakter dhe moral të ulët, i cili bën mëkate të ndryshme. 87. Fetëee,(ىوتف) Fetva, opinion juridik lidhur me ligjin islamik. 88. Fikh,(هقف) domethënia e fjalës është: të kuptuar, përfshirje, dituri, dhe jurisprudencë në Islam, dituria dhe ligji islam. 89. Fii sebiili l-leeh ليبس يف),(هللا gjithçka që bëhet në emër të Allahut, për hir të Allahut, vetëm për Allahun. P. sh., i ndihmon dikujt pa shpërblim, i ndihmon për Allah etj. 90. Fitneh,(ةنتف) konflikt civil, luftë, trazirë. 91. Fitrah,(ةرطف) vitrat. Jepet një shumë e caktuar për person para Bajramit të Ramazanit. Ato jepen zakonisht në Bashkësi Islame, kurse ajo i shpërndan për nevojtarët. 92. Furkaan,(ناقرف) dallues. 93. Gafera,(رفغ) e fali (gabimin). 78 Abdul Mexhid Aziz ez- Zendani, Njëshmëria e Krijuesit, Furkan- ISM, Shkup,

105 94. Gaib,(بيغ) sendet e padukshme, të fshehta. P. sh., Bota e ardhshme. 95. Gusëll,(لسغ) pastrimi i tërë trupit dhe pastrimi i gojës dhe i hundës me gargarë. Gusëll duhet të merret p. sh., pas marrëdhënieve seksuale! 96. Haku, e drejta. 97. Hatme, quhet kështu leximi i tërë Kur anit. Pra, kur një njeri e përfundon leximin e tërë Kur anit themi se ka lexuar një hatme. 98. Haram,(مرح) diçka që është e paligjshme apo e ndaluar në Islam. 99. Hadiith,(ثيدح) transmetimet mbi thëniet dhe traditat e Pejgamberit Hadiith Kudsi, janë hadithe të cilat Profeti i tha si Allahu Haxh, shtyllë e Islamit Haxhinjët, njerëzit që shkojnë në Qabe për të kryer Haxhin Hallall, e lejuar Hafiz, quhet personi i cili e di gjithë Kuranin përmendësh Hidajet, udhëzim Hytbe, ligjërata Halilull-llah, mik i Allahut Haxherul Esvedi, gur i zi, i cili është i vendosur në Qabe Haniif,(فينح) njerëzit të cilët, gjatë periudhës së Xhahilijetit, refuzuan idhujtarinë në shoqërinë e tyre. Këta njerëz ishin në kërkim të fesë së vërtetë të pejgamberit Ibrahim Hasen (نسح) Hasen, 'I mirë', përdoret për një hadith i cili është autentik, por nuk e mbërrin kategorinë e lartë të Sahi-së Hixheeb,(باجح) mbulesë për gruan, përveç fytyrës duarve Hixhrah,(ةرجهلا) migrim Huduud,(دودح) kufi, zonë kufitare Ibeedah,(ةدابع) ibadet, adhurim Iblis,(سيلبإ) Shejtani, djalli Iftaar,(راطفإ) iftari Iman,(ناميإ) besimi vetjak Imam -- Është një udhëheqës fetar. Çdo njeri që prinë gjatë një namazi quhet Imam Imsaku, syfyri. 79 Imam Neveviu, Rijadus-Salihin, Komiteti i bashkuar Saudit, Prishtinë,

106 120. Inshee'eallah ءاش نإ),(هللا në dashtë Allahu. Insha Allah Islam (مالسإلا) Është një fjalë e gjuhës arabe e cila rrjedh nga fjala paqe 122. Isra dhe Miraxh (ءارسإلا) Udhëtimi i Muhamedit a.s. në shtatë qiejt Ihsani, virtyti Ikkra, lexo Ihsam, bamirësi Ilhad, të shmangurit nga e vërteta Je Allaah, O Allah Kufer, mohim, mosbesim Kijaameh, kijameti, fundi i botës Kafiir, jobesimtar, ate, i pafe Kur an, kur ani, libri i shenjtë i myslimanëve La ilahe il-all-llah, s ka Zot tjetër përveç Allahut Mehri, është një vlerë pasurore që burri ia jep gruas kur martohen. Kjo është pjesë e kontratës së martesës së myslimanëve Mashallah, këtë fjalë e themi kur shohim diçka mirë për të mos i rënë mësysh Muxhize, mrekulli Mulhid, Heretik, quhet njeriu që përhapë dyshime për fenë Islame Medh hebi, drejtimi (hanefi, selefi) Menhexh, metodë Mekami, pozita Mualim, mësuesi Mestet, lloj çorapesh mbi të cilat merret abdes, në kohë të ftohtë Mushrik, politeist Misk, lloj parfumi Misvak, lloj druri me të cilin i kanë larë dhëmbët. Brusha e dhëmbëve Nifaku, dyfytyrësia Nijeti, qëllimi Resulullah, Muhamedi a.s Ruku, përkulja gjatë namazit Radiallahu anhu, Allahu qoftë i kënaqur prej tij,saj Ruhul Kudus, shpirt i shenjtë. 80 Abdul Hamid, Ibrahim, Rruga e muslimanit, Organizata bamirëse 'El Haremejn, Tiranë,

107 151. Rejjan, quhet një derë e Xhenetit, nëpër të cilën do të hyjnë në Xhenet vetëm ata njerëz të cilët kanë agjëruar Ramazan, muaji i shenjtë i myslimanëve,në të cilin myslimanët agjërojnë Rizk, rrisku, furnizim Suneti, në përgjithësi fjala Sunah d.m.th. zakon, traditë ose normë 155. Sahabët, shokët e Pejgamberit a.s Sexhde, lëshimi i kokës në tokë gjatë faljes së namazit Sure, është një kapitull në Kur an. Gjithsej janë 114 sure në Kur an Sal-lall-llahu alejhi ue seleem, paqja dhe mëshira e Allahut qofshin mbi të Sadaka, lëmosha Selam, paqe Siraati, ura që duhet kaluar për të hyrë në Xhenet,e cila është e hollë sa maja e gjilpërës Saffar, radhitjet e njerëzve në rende, për ta falur namazin Sahih, e vërtetë Salatul-melaike, lutja e melaqeve Salatul-ademijine, lutja e njerëzve Salatullaah, lutja e Allahut Sabr, urim SubhenAllaah, i lartësuar qoftë Allahu Salavatet, përshëndetjet dërguar Muhamedit Shirk, është politeizëm, idhujtari d.m.th. kur dikush i bën shok Allahut dhe është mëkati më i madh që konsiderohet në Islam dhe që nuk falet Shefaat, ndërmjetësimi Sheriati, ligji Islam Shehadeti, dëshmia: Dëshmoj dhe deklaroj se nuk ka Zot tjetër përveç Allahut dhe se Muhamedi a.s. është rob dhe dërguar i Tij Tejmum, abdes simbolik me dhe kur nuk ka ujë Teshehud, deklarata Ted hinat, magji me lutje dhe tymosje Tur, kodra tek e cila Allahu xh.sh. i foli Muses a.s Muhammed Ali Fethull-llah, Ta mësojmë Islamin, Komiteti i bashkuar Saudit, Prishtinë,

108 178. Tavaf, të sjellurit rreth Ka'bës shtatë herë. Njerëzit zakonisht e bëjnë këtë gjatë Umres apo Haxhit Teëhiid,(ديحوت) njësim, njëanshmëri Teëraat, tevrati, shpallja të cilën Allahu ia ka zbritur Musait Ummeh,(الا م ة) umeti është komunitet apo popull. Kjo përdoret si referencë ndaj komunitetit të besimtarëve apo myslimanëve Umrah, është pelegrinazh më i vogël i cili s'është i detyrueshëm dhe mund të bëhet në çfarëdo kohe Ëali, kujdestar i ligjshëm, mik apo mbrojtës, dikush që duhet të përkujdeset për interesat e juaja Ëitr, Tek; Namazi i fundit natën Vitri, që përbëhet prej një numri tek rekatesh Xhehennem, Ferri, vendi ku njerëzit do të dënohen për mëkatet që i kanë bërë në tokë Xhahiliya,(الجاهلي ة) Xhahilijeti, periudha e injorancës. 187.,(ةعماج) Xhamia xhamia Xhenneh, Parajsa, vendi ku njerëzit do të shpërblehen për veprat e tyre të mira Xhiheed,(داهج) është një fjalë e gjuhës arabe që nënkupton përpjekje, mundim dhe luftë në emër të Allahut për mbrojtjen e jetës, tokës dhe fesë Xhinn (,(جن xhinët, djajtë Xhumuah,(ةعمج) lutja e së premtes Xhuz',(ءزج) pjesë e Kur'anit Xhibrili, ëngjëlli i shpalljes Xhunub, i papastër Xhemaati, kolektivi, njerëzit që shkojnë për t u falur Zem- Zem, burimi i ujit, krua në Qabe Zekat, bazohet në një nga principet më të rëndësishme të Islamit: të gjitha gjërat i përkasin Allahut dhe se pasuria i është dhënë njeriut në mirëbesim Përkthim i H. Sherif Ahmetit, KUR ANI, botuar nga Kryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës,

109 Shprehjet e katolikëve Në vijim do të trajtojmë fjalët që i kemi vërejtur gjatë hulumtimit tonë dhe që përdoren nga katolikët e qytetit të Gjakovës me fshatrat përreth (Doblibare, Bishtazhin, Rekë e keqe, Rracaj). Kemi vërejtur se edhe katolikët e kësaj krahine, kanë shprehje që i përdorin edhe nga turqishtja, arabishtja, si ndikim i shumë viteve sundimi otoman. Kemi bërë hulumtime në fshatrat e banuar kryesisht me katolikë, kemi takuar brezin e besimtarëve të moshuar, po ashtu edhe banorët e moshës së mesme, po që hasnim dallime kryesisht në shërbesat fetare, në lutjet e tyre (edhe pse kryesisht ishin të njëjta), por dallonte tek fjala Zot. P.sh.: Le t i lutemi Zotit, Bukën tonë të përditshme falna o zot, Pasha Zotin, N emen t Zotit etj. Tek mosha e vjetër e hasëm Pereni/a, Pashë Perenin, T rujt Perenia, etj. Këtu grupi i bashkëtingëlloreve nd, na del e asimiluar me n, dhe me zanoren fundore të gjatë a shumë të gjatë pereni: 83 Ndërsa, tek të rinjtë kishte shumë shprehje të ndryshme turke, arabe, serbizma, italizma, dhe tani së voni dhe anglicizma. Po i paraqesim më poshtë shprehjet që i kemi hasur tek katolikët e qytetit të Gjakovës dhe në ato fshatra ku kemi bërë hulumtim. Shprehjet do t i paraqesim në formë alfabetike: 1. Amen, fjalë hebraike, rrënja e së cilës nënkupton shumë domethënie: qëndrueshmëri, shpresë, e vërteta. Fjala amen do të thotë se ajo që është thënë konsiderohet si e vërtetë. Përkthimi ashtu qoftë shpreh një dëshirë, por nuk shpreh kuptimin e saktë të fjalës. 2. apostujt, nga greqishtja apostolos, i dërguari, përfaqësues zyrtarë. Në kuptimin e ngushtë të fjalës, apostujt janë dymbëdhjetë nxënësit që Jezusi i zgjodhi për shokë të tij të afërt, për dëshmitarë të tij para botës dhe për predikues të ungjillit të tij. Ndërsa në kuptimin e gjerë të fjalës apostull tregon atë që mbart mesazhin e ungjillit apo, më gjerësisht, atë që mbron një ide ose lufton për një gjë të mirë. 3. acik ndajf. veçmas, ndaras. (të ndarë më vete) 83 Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, SHBLU, Tiranë, 2003, f

110 4. adalet-i (hadalet), em. (turq) gja adalet, gjë e hatashme, e përbindshme, shëmtim, rrënim, p.sh., e bani adalet, bani adelet n tà. 5. aht-i, em. (turq.) e drejta që i përket dikujt, drejtësia, haku, jam n aht tan, jam përgjegjës ndaj teje, e ndjej veten fajtor ndaj teje, të kam hyrë ne hak. 6. amanet-i, em. (turq.) pasuri ose ndonjë gjësend që i lehet dikujt në besim, ja lash amanet, ia lash në besim që ta ruajë dhe të kujdeset për të. 7. apet (opet) ndajf. (sërb.) përsëri, prapë 8. allahile pasth. pashë Zotin! 9. akllagi-ja (më drejtë okllagi-ja) turq. petës, hollonjës, tëhollës, tëhollës. 10. azgan em. (turq.) trim; djalë azgan. 11. bace, em. me të cilin i drejtohen vëllait të madh. 12. badifokë-a, kuletë të hollash. 13. badihava (badiava) ndajf. (turq.) pothuaj falë, për një çmim fare të vogël, e bleva badihava, më kot, pa dobi, badihava po flet, badihava e ki atë punë. 14. bedat-i (bidati), em. modë, zakon, bidat i ri n katun t vjetër. 15. bërllog-u (barllag, bërllak), em. llum, pleh; mbeturinë fig. e bani bërllok, e fëlliqi fare. 16. brigë-a, em. (sërb.) brengë, kujdes, shqetësim, mërzi. 17. bucak-u, em. moçal, hurdhë, batllak. 18. babeli (Kulla e Babelit), nga hebr. Babel simbolizon përzierje gjuhësh, ndërsa greq. Babylon do të thotë dera e Zotit. Përshkrimi biblik i Kullës së Babelit është frymëzuar nga piramidat shkallë-shkallë të quajtura zigurat, rrënojat e të cilave mund gjenden në Mesopotami. 19. Bibla, em. Me kuptimin e përgjithshëm Bibël nënkuptojmë librin e frymëzuar të hebrenjëve dhe të të krishterëve. (Përkthimi i Biblës ka mundësuar krijimin e veprave letrare si: në Angli Versioni i Biblës ( ), në Gjermani Martin Luther me përkthimin e tij te Biblës, ka mundësuar formimin e gjermanishtes moderne 1534 ). 20. çallshis (çallëstis) f. përpiqem, kujdesem më të gjitha mënyrat për të rregulluar a për të arritur diçka, bëj çmos për të gjetur ose për të ndihmuar dikë. 21. çare-rja, em. (turq.) shpëtim, s ka çare, rrugëdalje, nashta ja gjan çaren vedit. 22. çejz-i, em. (sërb) qerre me dy rrota. 23. çirak-u, em.(turq.) shegert, djalë që pajtohet si shërbëtor për të mësuar zejen pranë ndonjë zejtari. 24. çapurit, f. shpupurish me këmbë, shpërpush, zhgurit. 110

111 25. dajma, ndajf. (turq.) gjithnjë, vazhdimisht, gjithmonë. 26. dallash, ndajf. (turq.) mbrapsht, keq, jo drejtë. 27. davë-a, em.(davà-ja), paditja në gjyç. 28. de-ja, ndarja. 29. dela, në shprehjen e jo delà e jo më 30. devër, me kamatë. 31. divanane-nja, em, korridor i gjatë në shtëpi prej nga kalojnë për të shkuar në dhoma. 32. dves, pyes. 33. dhezë, ndezë. 34. dhane, dhënë. 35. eukaristia, greq. euharistia d.m.th. vepër falënderimi; krah. në greqishten moderne efharisto faleminderit. 36. ferk-u, em. agim, n férk t dits, ja dha férku, filloi të agojë. 37. fesat i, em. (ar.) sherr, ngatërresë, grindje. 38. fllaniki, em. dollap i madh, çarranik i madh. 39. gërbavtë (i, e) mb. i kërrusur, me gërb. 40. gautë-a, em, lloj sorre me kraharor ngjyrë hiri. 41. gusë-a, em. (sërb) patë. 42. guxhë-a, em. copë e vogël hekuri apo e çfarëdo metali apo teneqeje, burmë, vidë që shtrëngon binarët mbi pragjet e hekurudhës. 43. halẽ, (hala), ende. 44. hallaqe, mb. e zgardhnuar, me gardh të prishur. 45. hamam-i, em. (turq.) banjo publike në qytetërimin oriental. 46. haxhet-i, em. (arab.) nevojë, kërkesë; ta jap me haxhet nji sén, ta jap për t u shërbyer. 47. hyqymet-i, em. (tur.) shteti, pushteti shtetëror, regjimi, ndërtesa ku janë vendosur organet e pushtetit, m kanë thirrë n hyqymet, në organet e pushtetit, punët e hyqymetit, punët e shtetit. 48. hyzmet-i, em. (turq.) shërbim, me i ba hyzmet, t i shërbesh, jam n hyzmet të, jam në shërbim të, s ja bani hyzmetin, nuk i ra mbrapa. 49. hyzmeqar-i, em. (turq.) shërbëtor, shërbyes. 50. ibret-i, em. (turq.) shumicë, shumë, ibret njerëzish ishin kanë mledhë; çudi, habi, shëmtim, ibret pej tina, u friksua prej tij. 111

112 51. igballi-i, em. (turq.) fat. 52. ilaf, mb. (turq.) hata, i përbindshëm, ilaf sèn. 53. insane-i, em. (turq.) njeri, fig. njeri i arsyeshëm, i kuptueshëm, banu insanë. 54. ispat-i, em. (turq.) dëshmitar, ndajf. e bani ispat, e tregoi vetën të mirë ose të keq se kush është, dëshmi. 55. itikat-i, em. (ar.) besimi, bindja në qënien e Zotit. 56. ize-ja (Rize, Riza), em. (turq.) mëshirë, dëshirë, vullnet, pr rizé t zotit, pash vullnetin e zotit. 57. izë-a (izëm) em. (turq.) leje, pëlqim. 58. jaran-i, em. (turq.) mik, dashamir, shok zemre. 59. jaz-i, em. (sërb) vijë e vogël që shpie ujin në rrotën e mullirit. 60. jetim prej menve, i lehtë nga mendja. 61. jangllash (jangllësh), ndajf. (turq.) gabimisht. 62. kajushë-a, em. lloj lejleku. 63. khã, ndajf. këtu. 64. lagraqë-a (lagragjë), em. copë druri me kërrabëz në njërën anë që shërben për të mbajtur saçin. 65. lazëm-zmi, em. (arab.) nevojë, pa qenë nevoja. 66. lpenër-nra, em. pupël. 67. llomis, f. (sërb.) grimcoj, dërmoj, rrah shumë. 68. manaja, em. zgjidhje. 69. mazu:n, mb. i vrërët në fytyrë, i pa disponuar. 70. mic-i, em. lloj monedhe. 71. mire-ja, em. pasuria e patundshme tokësore, tokat mbi të cilat e drejta e pronësisë i përkiste shtetit, pasuri shtetërore. 72. nafakë-a, em. fati, mënyra e jetës që i është caktuar njeriut nga fati (bashkëshorte). 73. nadje, në mëngjes. 74. nash, në dasht. 75. nashtë, s ka gjë, s prish punë. 76. ndue, vënë, vendosur. 77. noll, ndjell. 78. nrata, nadje, në mëngjes. 79. opçina, em. gjini, familje e nuses. 112

113 80. paranej, ndajf. përpara, më parë. 81. pede, epma, ma jep. 82. pade, pale, vallë, shiko a mos vallë po trembet 83. perze (perzete, perzet) lidh. Të them të drejtën, besa, vërtetë është se. 84. pocerkë-a, em. kungull ujës, lloj kungulli fryti i të cilit pasi të hiqen farat, shërben për të mbushur ujë, fig. kryemadh; tepja e kresë, n pocërk t kresë. 85. qerat, të tjerat, qetër tjetër. 86. razi-ja, me u ba razi, me u razitë, të pranosh të japësh pëlqimin. 87. rixha (rixhe), em. (turq.) lutje, kërkesë, t i lutesh dikujt të ta kryej një punë. 88. rue, ruajtur. 89. rytbe, respekt, autoritet. 90. rrokatem, f. (rrakatem), rrallohem nga mendja. 91. rrumlloj, f. rraptoj, rroplloj. 92. saora (sahora) ndajf. menjëherë, aty për aty. 93. sene-nja, em. (turq.) vit. 94. sos, f. ka dhe kuptimin 1. vendos, e kam sos me u nisë, e kam vendosur; 2. djeg, e dogji, 3. i sost mb. i djegur. 95. stom-i, em. në breg, buzës së, vend i ngritur në një shesh, apo rrafsh. 96. shafinë, f. e llomiti, e dërmoi. 97. shaj, shtypë, ndrydhë. 98. shpinak, shtëpiak, nikoqir. 99. shmani (fshani), rënkoj tabijat-i (tabihat), em. (arab) natyrë e njeriut, karakter, shprehi, ves, zakon tertip, dredhi, menyrë e mprehtë, plan tona, (toni, tanshi, tonshi, tevona) nga te e vona, mandej tryshe, ndryshe tybeja, em. (turq), pendim për mëkatin e bërë, kurrsesi, aspak, tybe se e ngucim ma thaj f. ka kuptimin fitoj në bixhoz, ja thava paret, ia fitova të hollat duke luajtur urishtë, em. dhé i ngritur mbi tokë nga urithi vaktile, asi vakti, në atë kohë, dikur verdhcinë-a, gjelbërim. Në këto fshatra të Gjakovës, i verdhë ka kuptimin i gjelbërt, ndërsa për ngjyrën e verdhë përdoret turqizma i saritë vesvese-sja, em. (turq.) dyshim; T u ka ba vesvese. 113

114 110. vurmak-u, em. zor, shtrëngim, I dha vurmak t madh xharë-a, em. zarë, petk mbulese e grave ymër-mri, em. jeta e njeriut, s pat ymër shum, nuk jetoi shumë ymyt-i, em. shm-e (turq.) shpresë yzt- yst, yjet zaif (zajf) mb. (turq), i/e dobët, i/e ligësht, ndf. dobët, po shkon zaif, është i dobët (me shëndet) zapoj, f. zaptoj; zapoj veten, përmbahem zare? vallë? ndajf. ndoshta? 118. zollum-i, (zullum), em. (turq.) padrejtësi, dëm, terror Huazimi i elementeve të huaja në leksikun e shqipes Gjuha vihet në funksion të shoqërisë për t i emërtuar dukuritë që lidhen me veprimtarinë e saj. Ajo pasurohet në vijimësi për t i ndjekur ndryshimet dhe zhvillimet e reja. Prej këndej rrjedh se, sikundër e vëren edhe studiuesi Xh. Lloshi, një purizëm tradicional ka dështuar. 84 Dihet se termi purizëm, (lat. pürus = i pastër, i qartë) duhet kuptuar si një lëvizje kulturore, shkencore e arsimore për të ruajtur një gjuhë nga ndikimi i gjuhëve të tjera, një dukuri kjo shumë aktuale në të gjithë botën. Lëvizje të tilla ka pasur në disa gjuhë të zhvilluara, ku përpjekjet kanë synuar në rajtjen deri edhe me fanatizëm të gjuhës së tyre. Përpjekje të tilla ka pasur në Gjermani që nga shekulli XVII ku, për qëllime të tilla janë themeluar shoqata gjuhëtarësh e studiuesish të shquar si: Opici, Lajbnici, etj. Lëvizje puriste gjejmë edhe Francë, Gjermani etj. sidomos kundër anglicizmave sidomos nga vitet 70-të të shekullit XX, me vendosjen mbi baza ligjore për mbrojtjen e pastërtisë së gjuhës. Pastërtia e gjuhës në shumë raste mbështetet në motive patriotike dhe kombëtare, ku gjuha amtare me të drejtë shihej jo vetëm e thjesht si mjet komunikimi, por edhe si bazë parësore e ngritjes së ndërgjegjes kombëtare dhe burim identifikimi Xhevat Lloshi, Botimet anglisht për Kosovën në shek. XX, IAK, Prishtinë, Hasan Mujaj & Sindorela Doli-Kryeziu, Diktohet një qëndrim më i lirë rreth purizmit, IAK, Prishtinë,

115 Pastërtia e gjuhës shqipe standarde, është pjesë e pandashme e Lëvizjes Kombëtare për të zgjeruar kulturën kombëtare, që nga veprimtaria e Pjetër Bogdanit e këndej i cili, me arsye, e kishte vënë re visarin e pasur të gurrës popullore, andaj edhe e qëmtoi me përkushtim të veçantë në interesin e dëlirësisë së shqipes nga fjalët e huaja dhe arriti, siç shkruante me ndrequn shumë fjalë që të mos varet (të humbasë) pasuria leksikore e gjuhës shqipe. Kjo lëvizje u thellua më shumë dhe më me ngulm gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe mund të thuhet se përherë është aktuale, andaj vazhdon edhe sot, sepse gjuha amtare meriton vëmendje të përhershme. Larmia leksikore e shqipes së sotme në Kosovë duhet parë edhe nga pikëpamja e qarkullimit të njerëzve anekënd botës, globalizmi si proces ndërlidhës midis shtetesh e popujsh, d.m.th. gjuhësh, literatura në gjuhët e huaja, shfrytëzimi i së cilës sa vjen e shtohet, bashkëpunimi me projekte të përbashkëta, zbulimet e reja teknike, teknologjike, elektronike etj. Janë disa nga arsyet e depërtimit të termave fushash të ndryshme nga gjuhët e huaja në gjuhën shqipe. Rast tjetër është përdorimi i dy apo më shumë gjuhëve brenda një familjeje, sidomos në familjet shqiptare të mërgatës, i cili konsiderohet një burim tjetër i depërtimit të interferencave dhe të transferencave gjuhësore, të cilat janë edhe tipike dygjuhësore. Një shteg tjetër prej ku depërtojnë fjalët dhe shprehjet e huaja është edhe fusha e përkthimit. Menjëherë pas vitit 1999 në Kosovë u vetëshpallën përkthyes nga gjuha angleze, gjermane, italiane individë të cilët kishin ndjekur ndonjë kurs 3-4 javor në këto gjuhë, pa e ditur mirë gjuhën e huaj dhe pa njohuri të mjaftueshme edhe nga gjuha standarde shqipe, pa folur këtu për njohuritë e tyre të pakta nga teoria e përkthimit, e cila është shumë e ndërlikuar dhe kërkon formim të gjerë nga disa disiplina shkencore gjuhësore dhe jogjuhësore. Puna e profesionistit u zëvendësua prej punës së një diletantizmi gjuhësor. Edhe vetë Shteti tregon pak vëmendje për zbatimin e drejtë të gjuhës standarde dhe ruajtjen e natyrës e saj burimore në të gjitha institucionet publike dhe private. Mungesa e një ligji për mbrojtjen e shqipes standarde lë të hapur mundësinë e mosrespektimit dhe të mënjanimit të kësaj vlere kaq të madhe kombëtare sikundër është gjuha standarde. 115

116 Ndikimi i gjuhës turke në gjuhën shqipe Nëse kthehemi mbrapa në histori, shohim se historia e popullit shqiptar është përballur me shumë zaptime si nga ana territoriale po edhe asaj sociale e gjuhësore. Me interes për temen tonë është të shikojmë ndikimin e orientalizmave në leksikun e të folmes së gjakovarëve. Historia e orientalizmave bën pjesë në shtresën e huazuar të leksikut të gjuhës shqipe. Depërtimi i tyre u bë në një periudhë të gjatë kohore dhe detyrimisht u futën në çdo sektor të jetës shqiptare. Faktorët kryesorë që ndikuan në depërtimin e tyre ishin islamizmi i popullit shqiptar, vendosja e administratës shtetërore ototmane, dhe autorët e letërsisë së bejtexhinjve që ndikuan me shkrimet e tyre dhe letërsia që zhvillohej në Perandorinë Osamane ndikoi që të fusnin shumë shprehje të saj në këto poezi që u bënë të njohura që në atë kohë. Në mbledhjen e orientalizmave në gjuhën shqipe është autori Tahir Dizdari, i cili botoi veprën e tij Fjalor i orienatizmave në gjuhën shqipe, që është me shumë vlerë për një mori syresh që i hasim në të folmen tonë të përditshme. Orientalizmat në Gjakovë datojnë shumë herët, përveç huazimit të fjalëve dhe të shprehjeve nga gjuha e folur, janë dhe mësimet fetare që zënë fill me arsimin e gjakovarëve q) nga periudha e pushtimit otoman. Siç e kemi përmendur më lartë në arsimin e qytetit të Gjakovës kjo gjuhë ishte gjuhë prestigji që tregonte për një shtresë arsimimi më të lartë për atë kohë. Se sa ka depërtuar kultura dhe leksiku oriental në e jetësen dhe zhvillimin e Gjakovës dhe të fshatrave përreth, dhe po ta filloja që nga përshëndetja e parë sipas dialektit apo varietetit gjakovar, si dhe ta përktheja në gjuhen turke përshëndetjen, do të hasnim këto fjalë: Merhaba (përshëndetje), ortak (përbashkët), misafir, dost (miq), etj. Depërtimi i orientalizmave u fut në çdo sferë të jetës, ato u trashëguan qysh herët dhe ngelen e depërtuan historikisht në gjuhën shqipe. Pra, kanë hyrë që nga shekulli XV. Fushat që janë prekur prej terminologjisë turke janë që nga jeta shtëpiake që i hasim edhe sot e kësaj dite, sidomos nga mosha e tretë. Nga kuzhina: 116

117 -pazar, byrek, raki, tepsi, sini, xhezve, tenxhere, kafjall- kahvalti, bakllava, kadaif, paçë, pekmez, pilaf, turshi, qofte, reçel, sheqer, bozë, niseshte, sheqerpare (ëmbëlsirë), tavë, taze etj. Nga gjërat shtëpiake: -çarçaf, çorape, perde, temel, oxhak, hajat, konak, bahshqe, zingjir, peshqir, qilim, legen, qyshk, kafaz, hanxhar, penxhere, hambar, hendek, bodrum,ballkon etj. Nga jeta shoqërore: -adet, amanet, boja, bullë, bela, hesap, teneqe, pishman etj. Nga administrata: -kadi, bej, aga, shahit, miftar, etj. Pra, ky fond i fjalëve turke, erdhi dhe u rrit edhe më shumë në fjalë të kuzhinës e të jetës shoqërore, kurse në fjalorin e administratës thuajse këto fjale nuk ekzistojnë më. Nga zhargoni fetar dhe personeli i shërbimit fetar: -Allah, abdes, dervish, duva, exhel, gjynah, hafiz, imam, mulla, teqe, tyrbe, pejgamber, xhami etj. Dimë se në fjalësin folklorik të shqipes gjenden rreth 3000 fjalë të përbashkëta me gjuhën turke. Mos të harrojmë se shumë nga këto fjalë janë asimiluar plotësisht nga shqipja dhe janë bërë pronë e saj, si: baba, top, xhep, tepsi, hendek, bilbil, kafe, xhezve, etj 86. Disa dhjetëra fjalë i ka asimiluar vetë shqipja, të tjera syresh janë zëvendësuar prej gjuhës shqipe me fjalë të burimit autokton, falë dinamizmit të saj në kushtet e ndryshimit të faktorëve jashtëgjuhësorë. Megjithë interferencat e shumta të turqizmave që vihen re në gjuhën tonë duhet pohuar se, siç thotë Kadareja në një poemë, «kështjellat e sintaksës nuk i morën dot». Në gjuhën shqipe, hynë shumë fjalë turke të cilat u profilizuan edhe me ngjyrime emocionale e stilistike, kryesisht edhe keqësues si: surrat, milet, dyfek, dynja, bejlerë, dembel, fajdexhinj, etj. Si shembull po sjellim këtu disa vargje nga vjersha e F. Nolit: Ku e lam' e ku na mbeti, vaj-vatani e mjer mileti, Se ç e shempne derbederet, 86 Jani Thomai, Leksikologjia e Gjuhës Shqipe, SHBLU, Tiranë, 1984, f

118 mercenaret dhe bejleret, se ç e shtypne jabanxhite, se ç e shtrythne fajdexhinjte. Një poezi e Andon Zako Cajupit Besa-Besë : Ku janë veftete pare, që kini dhënë yrnek? ku jini o shqipëtarë, pse z'dëgjohet një dyfek? -yrnek lloj, dyfek (tufek)- armë, pushkë Poezia e Ndre Mjedes Vaji i bylbylit. Kërkush ma hovin Atje s'ta pret Me zeher haejen Kerkush s'ta qet. -zeher (zehir)-helm Poezia e Hasan Zyko Kamberi Trahani Tetë muaj gjithë ç janë Që e zjejnë dhe e hanë, Fukarasë i mbanë hajanë, Dritë kush gjeti trahanë. -fukara, varfanjak, njeri i varfër; hajanë, jetën, shpirtin; trahanë, çorbë (brumë i thartë me miell gruri që zihet me kos a me qumësht e pastaj thahet në diell e thërrmohet). Po ashtu, kemi edhe autorë kosovarë si: Abdylmalih Hoxha apo, siç quhet ndryshe, Hilmi Maliqi (Sheh Mala), i cili lindi në Rahovec më Një ndër poezitë e tij quhet Sir i Bylbylit Me za tandin u shkrin ton, Me sevda të madh po ushton. Firak të madh po na çon, Apo kan a po këndon? Në sabah drita kur driton, Ku del dielli ku praron. 118

119 -sevda, dashuri; firak, dhembshuri; sabah, mëngjes. Shkrimtari Nezim Frakulla, i cili jetoi në shekullin XVII, te poezia Behari : Behari u lulëzua U zbukurua dynjaja. Jeta në shenllëk u mbulua, gëzojnë fukaraja. -behari, pranverë; dynjaja, bota; shenllëk, festë; fukaraja, të varfërit. Kemi gjithashtu poezi edhe nga shekulli i XVII, si: Anadrini prej autorit Dervish Hasani: Sheriatin e mora vesh, Me namaz e me abdes, Tarikatin e kom gjet, Osht esrari Muhamed, Ziqri yte ah medet, Nat e dit s po m le me fjet, Hakikat un jom vet, Un te un e kom gjet. (Këto janë katër parimet kryesore të bektashizmit). 87 Sipas poezisë së Dërvish Hasanit, niveli artistik flet qartë se shekulli XVII kishte shënuar rezultate në fushën e kulturës shqiptare me atë islame. Kalimi në islam pati ndryshime dhe pasojë në tiparet e kulturës shqiptare në përgjithësi e veçanërisht në letërsi. Gjuha zyrtare osmane-turke dhe gjuhët e burimeve fetare, arabishtja, e persishtja, u bënë gjuhë të kulturës shqiptare të proveniencës islame dhe kjo kryesisht në planin e jashtëm, sepse u nxorën nga përdorimi gjuhët e administratës mesjetare sllave, greke, italiane dhe ato të literaturës shkencore, latinishtja e greqishtja, por edhe serbishtja Shih Dr. Muhamet Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, IAK, Prishtinë Historia e letërsisë shqipe I-II, Botim i Akademisë së Shkencave, Tiranë, 1983, f

120 Që nga shekulli XVII, e këtej kemi mjaft poezi shqiptare të gërshetuara me fjalë turke, të shtresuara sipas vlerës së tyre në gjuhën e sotme shqipe, sipas kufizimit territorial, sipas ngjyrimit emocional, po që gjithmonë paraqitet nëpërmjet vështrimit historik të këtyre huazimeve. Këto fjalë i shpjegon Etimologjia, historia e gjuhës dhe gramatika, të cilat kanë arritur rezultate të palëkundshme, ndërsa këtu futet edhe leksikologjia, fonologjia, semiologjia, stilistika, si dhe shumë degë të reja, të mikrolinguistikës, si filozofia e gjuhës, sociolinguistika, psikolinguistika, etnolinguistika, gjuhësia kompjuterike, etj Faktorë këto që kanë ndikuar dhe ndikojnë në të folurën e çdo varieteti lingual. 89 Gjuha shqipe si edhe gjuhë të tjera vazhdojnë të pasurohen me ritme shumë të shpejta. Pasurimi vjen nga shumë anë, dhe rruga më e frytshme është ajo përmes fjalëformimit me prejardhje të ndryshme gjuhësore. Pastërtia e gjuhës karakterizohet me mbledhjen e pasurisë së leksikut nga gurra popullore dhe me aktivizimin e kritereve të caktuara për t i bërë rezistencë përdorimit të huazimeve të panevojshme. Dr. Irena Grickat lidhur me këtë thotë: «...Me këtë nuk do harruar se folësit të cilët i kanë afruar në këtë mënyrë sistemet e tyre, në rastin tonë kanë qenë në radhë të parë blegtorë të lashtë dhe bujq, pastaj tregtarë mesjetarë, zanatçinj, bredhës etj., e të tillët nuk çajnë kokën për normat e tyre (të gjuhëve), siç brengoset njeriu i arsimuar Gjuha shqipe duhet t i largojë apo të lirohet nga turqizmat që kanë sinonimi, por do të jenë të pazëvendësueshme dhe të nevojshme sa herë që në literaturë do të trajtohen motive lidhur me rrethanat historike. Kemi mjaft shembuj që autorët bashkohorë i shprehin në botimet më të reja, si p.sh.: dembel, kastile, çeshme, bardak, boshllëk, sokak, i javashëm, i rëzbitur, etj. Këto shprehje pak a shumë ka të bëjnë edhe me diglosinë e varietetit të ultë që përdorën në vernakularët e nëndialekteve në Kosovë. Po ashtu, frazeologjizmat që i kemi edhe në fjalët popullore, p.sh.: ç ka barku e nxjerr bardaku (bardak-gota), nuk e tret as 89 Sindorela Doli-Kryeziu Diglosia sipas vernakularëve të gjuhës shqipe në Gjakovë - interferencat gjuhësore të gjuhëve në kontakt, (vështrim gjuhësor në komunën e Gjakovës, kumtesë e mbajtur në Kongresin e II-të për gjuhën, historinë dhe kulturën e Ballkanit) Prizren,

121 mideja. Mirëpo, këto frazeologjizma janë në nivel kombëtar dhe nuk është e parëndësishme, pasi që këto përdoren për kolorit në stile të caktuara. Mos të harrojmë edhe traditën dhe kulturën artistike të këngëve të ndryshme, të cilat me një përqindje mjaft të madhe ndër shumë cikle të këngëve popullore, një vend të dukshëm e kanë zënë edhe këngët e ashtuquajtura: të ashikëve dhe dylberëve, shprehje turqishte në këngët e vjetra shqiptare e sidomos gjakovare. Një gjë është shumë e vërtetë, se këto këngë kanë frymuar, janë krijuar, janë kënduar dhe janë kultivuar shekuj më parë mbi hapësirën e trojeve etnike shqiptare, me çka mund të konkludohet se këto tekste janë me gjenezë bukur të lashtë historike. Këngët e ciklit të këtillë, janë ruajtur dhe përcjellë brez pas brezi deri në ditët e sotme. P.sh: - Kadalë, dalë po na vjen behari Lum kush asht arshik!... - Ditën e xhumasë, more lalë, Kesh tuj marrë abdes, Çunin e kam smutë, more lalë, Tutna, mos po m des?! T u kthehemi huazimeve në leksikun e diglosisë së Gjakovës, që janë ruajtur mjaft në kultivimin e përditshmërisë së saj. E folmja e Gjakovës, pra ka ndikime nga turqizmat, p.sh.: bahçe-kopsht, bajrak (bayrak)-flamur, badihava (bedava)-falas, kot, xham (cam)-qelq, sokak-rrugë, bosh (- boşluk)-zbrazët, çarshi (çerçi) -treg, dakik (dakika)-minutë ose çast, dert-shqetësimmundim, çirak-ndihmës, helbete (elbet)-sigurisht, hala (hayal, daha)-ende, kanun-ligj, nejse-gjithsesi, mëhallë (mahalle)-lagje, hava-ajër, nishan, işareti -shenjë-, akraba- fis, borxh (borç)-hua, aman të lutem!, pilaf ushqim me oriz, bereqet-mbarësi, tavanpjesa e sipërme që mbulon një dhomë, kapak-mbulesë, hallva (helva)- ëmbëlsirë që bëhet me miell të skuqur, me vaj ose me gjalpë dhe me sheqer 90, mangall (tangar)- enë prej metali, si legen me këmbëza, ku mbahet prushi për t u ngrohur 91 ; çibuk-llullë duhani, cigarishte me bisht të gjatë 92, etj. 90 Mikel Ndreca Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena,Tiranë, 2007, f Mikel Ndreca Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena,Tiranë, 2007, f Mikel Ndreca Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena,Tiranë, 2007, f

122 Mund të marrim shembuj nga vernakularët e Gjakovës për të gjitha këto fjalë që janë të futura në diglosinë gjakovare. Fjala -bahçe-, përpos së folurës së përditshme është edhe në këngët gjakovare, si: - dola n bahçe me mbledhë lula... ; -bajrak- e morëm nusen me bajrak ; -badihava aa... është i mençur, badihava e ki ; -xham- e kemi vitrinën prej xhamit ; -sokak- dolën fëmjët në sokak ; -bosh- e ka trurin bosh ; -çarshi- po dal në çarshi ; -dakik- pritëm veç 2 dakika ; -dert- mos ki dert, -çirak- aa... më ke bo çirak ; -helbete- helbete del naj send ; -hala- hala s u zgjidh kjo punë ; -kanun- e kemi Kanunin e Lekë Dukagjinit (përmbledhja e folklorit nga At Shtjefën Gjeçovi e botuar në vitin 1933 (katër vite pas vdekjes së autorit Gjeçovi) e mban titullin Kanuni i Lekë Dukagjinit. ; -nejse- nejse, kjo punë mund të bëhet më vonë ; -mahallë- Në mahallën tonë është edhe një xhami ; -hava- kur duan të lavdërojnë në Gjakovë, të çojnë në hava ; -nishan- e mori në nishan ; -akraba- atë djalin e kam akraba ; -borxh- je borxh te unë ; -aman- aman hajde ; -pilaf- sot për drekë kemi edhe pilaf ; -bereqet- a e hapet butikun?, ishalla me bereqet ; -tavan- mos m i mbaj sytë në tavan ; -kapak- e bleva një tenxhere me kapak ; -hallva- mos u çoni prej sofrës se kemi edhe hallvë ; -mangallë- u ftoh koha, merre mangallën ; -çibuk- rrinte në mendime me çibuk në dorë. 122

123 E folmja e Gjakovës, njihet si njëra ndër varietetet gjuhësore më të pastra të gjuhës shqipe, edhe pse nga të vjetrit përdoreshin fjalë lokale, në të shumtën e rasteve edhe me prejardhje turke si: XHYZENTI korridor; EKMIQIHONE bukëpjekës; PERDESYZ - i pa fytyrë; MASLLAHAT korrekt (e përdorin edhe për njeriun i cili është gati në çdo veprim); PRALLAZ deriçkë; ELTEME/ILETEME njeri i mërzitshëm; MUHALIF/MUHALIFGJI njëri që flet shumë e pa kuptim; PALLAVRAGJI njëri që flet vazhdimisht dhe s thotë asgjë; flet kot. Në rrafshin socio - psikolinguistik, e folmja e Gjakovës është konsideruar si një qytet me traditë dhe me vlera paksa më të veçanta në krahasim me qytetet e tjera të Kosovës. Arsyeja e parë lidhet me faktin se ka qenë vatër e zejtarisë, tregtisë, ekonomisë, që në kohën e sundimit turk. Për një kohë të gjatë, ashtu si dhe sot por pak më rrallë (sidomos në Prizren dhe në Prishtinë), turqishtja është përdorur edhe si gjuhë prestigji, por në situata të caktuara edhe si gjuhë e fshehtë, të cilën dy folës e kanë shfrytëzuar për të mos u kuptuar nga të tjerët në një ambient të caktuar, pra si një zhargon detyrues. Gjatë një hulumtimi të bërë në Gjakovë, në Fakultetin e Edukimit tek studentet e vitit te dytë të drejtimit Parashkollor, (në vitin 2012), iu është dhënë një temë ta shkruajnë në dialekt a sipas vernakularëve të tyre dhe ta kthejnë sërish në gjuhën standarde. Hulumtimi është bërë me 150 respondentë, të gjitha femra (shumë nga studentet janë edukatore kopshtesh me 20 e ca vjet përvojë pune), na dhanë këtë përfundim: standard dialekt te dyjat 0 1(komunë)

124 Përafro 90%, na janë prgjigjur që më lehtë e shkruajnë standardin se të shkruajnë në të folmen dialektore. Këtyre studenteve, po ashtu iu është kërkuar që të gjitha ta lexojnë para kolegëve të tyre të dy format e dialekteve të shkruara. Çka është vërejtur tek këta studentë! Kur lexonin dialektin gegë, ato vet qeshnin, pozita trupore ishte e përkulur, bënin grimasa të ndryshme, me një fjalë nuk ishin serioze në leximin e tyre. Ndërsa, kur filluan të lexojnë shkrimin e tyre në gjuhën standarde, nuk qeshnin, pozita trupore ishte shumë e drejtë (sikur të dilje para mediave), si dhe intonacioni i zërit ishte më kumbues dhe serioz. Problemet më të dukshme dolën: -përdorimi i zanoreve hundore të gjata; -asimilimi i grupeve të bashkëtingëlloreve me mb, -nd, që dalin si: m, n, ń -zëvendësim të bashkëtingëllores nj- me j-, ku ndodhet sidomos në fund të fjalës tek shumësi i emrave -mospërdorimi ë-së fundore të patheksuar dhe zgjatja e zanores së theksuar -monoftongimi i togjeve ua-, -ue- në u- -prania e paskajores së tipit me bâ- dhe kish pásë kónë- -n-ja ndërzanore nuk kalon r- ( rotacizmi) -forma e së ardhmes do të- del në formën kâm- të paskajores, etj Të gjitha këto të gërshetuara me frazeologjizma dhe orientalizma turke. Pra, këto studente i takojnë moshës së mesme, që janë edukatore dhe i kanë në duart e tyre, fëmijët e moshes 0-3, 3-6 vjeç, komplet fletë të bardha ku presim rrugëtimin e drejtë arsimor për ardhmërinë e fëmijëve tanë. Pra, gjuha ka funksion shoqëror, është mjet komunikimi si dhe identifikon grupet shoqërore. Studimet rreth përvetësimit të gjuhës nga individët kanë mbështetur tezën e ekzistencës së një fenotipi, të tipareve universale të gjuhës me të cilat është i pajisur fëmija, pavarësisht nga varianti gjuhësor që përdor 93. Çomski në lidhje më këtë ka thënë se: Ekziston një arsye që na bën të besojmë se njerëzit e kanë një organ, që merret direkt me përdorimin dhe interpretimin e gjuhës Nuri Gogaj, Baza të gjuhësisë së përgjithshme, Dritan, Shkodër, 1997, f Chomsky, Noam, New Horizonts in the Study of Language and Mind, Cambridge,

125 Pra, sigurisht mendohet se funksionet janë të lokalizuara në tru, të përqendruara me strukturat specifike të trurit, të cilat realizohen nga zona të veçanta të tij. Po vazhdojmë me pjesën hulumtuese, citimin e një fragmenti të një studenteje gjakovare S. K., e cila ka shkruar sipas mënyrës së shkrimit të vernakularëve, tema ishte «Një telefonatë e rëndësishme», po citoj: Shkollen e mesme «Gjimnazin», e kalova me sukses, po nuk pata nafak mu pranu ne fakultet fill mas marimit të gjimnazit... Po citoj sërish një studente A. D.: kur m boni zilja e telefonit, isha në çarshi në mahallë të Hadumit, kur më thirri një shoqe e më tha: A e don një haber të mirë, Po- i thash, ishalla është i mirë. -Për hajër së je pranuar në fakulltet! Në tekstin e mësipërm, që në fjalitë e para të këtyre studenteve janë shkruar fjalët nafak, çarshi, mahallë, ishalla, hajër. Të cilat kanë domethënie si: fat, treg, lagje, sikur të jetë ashtu, fat. Ky hulumtim është bërë këtë vit; studentet janë të moshës së re dhe në vernakularin e tyre kanë përdorur huazime turke. Po citojmë gjithashtu një nga shitësit (të moshës së thyer), të cilët punojnë në shitore të ndryshme në Gjakovë. Kur unë hyra në dyqan, më priti byjrym. Kur i kërkova një prodhim, që e kishte në dyqan, përgjigjja e tij ishte pekej. Pra, ndikimi më i thellë i turqishtes, që flitet në Gjakovë, është në rrafshin sintaksor. Si fillim është pranuar leksiku oriental edhe në të folmen e Gjakovës, ku siç e dimë shumë fjalë turke janë futur në fjalorin e gjuhës shqipe. Po me modernizimin e viteve të fundit, sikur janë zbehur paksa shprehjet e tilla, po që fatkeqësisht janë zëvëndësuar me anglicizma te mosha e re, po ndryshe qëndron puna me moshën e mesme Ndikimi i gjuhës sllave në gjuhën shqipe Ndikimi i gjuhës sllave, konkretisht serbishtes në leksikun e gjuhës shqipe, përben një korpus të veçantë studimi. Depërtimi i sllavishtes në gjuhën e sotme letrare, shndërrimet fonologjike, dhe gjendja bashkekzistuese e këtyre dy gjuhëve, lë vend për t u diskutuar. Megjithë rëndësinë e padiskutueshme që ka kjo çështje, ne nuk do ta 125

126 bëjmë objekt të posaçëm trajtimi, pasi kjo do të na shpinte jashtë temës që po trajtojmë. Dihet se sllavët erdhën në Ballkan që para 14 shekujsh dhe krijuan fqinjësi në këto vise të Ballkanit Perëndimor dhe Qendror. Që nga ajo kohë, Iliria e atëhershme u pushtua nga sllavët dhe ku medoemos gjuha shqipe ka rënë nën ndikimin e gjuhësor të sllavishtes. Është e vërtetë se gjuha shqipe ka pësuar huazime gjuhësore nga ndikimet e huaja pushtuese, duke shfaqur aftësitë e saj përthithëse si dhe duke e treguar forcën dhe pasurimin e saj. Në vijim do të vërejmë disa fjalë që janë futur në leksikun e gjuhës sonë, si: gjobë, lopatë, pushkë, opingë, rob, si edhe toponime si: Berat (bel+grad), Dropull (Drino+polje), Konispol (kon+polje), Velipojë (veliko+polje), Zadrimë (Za+Drin), Zagori (Za+Gor) etj. Është për t u theksuar në këtë studim për të folmen e Gjakovës se gjatë hulumtimeve tona me individët e incizuar vihet re një rënie e përdorimit të tyre në krahasim me vitet e paraluftës. Duhet të përmendim se fjalët që kemi hasur i gjejmë kryesisht te mosha e mesme dhe mosha e tretë, kurse tek të rinjtë dhe fëmijët e moshës 6-14, nuk kemi gjetur përdorime të gjuhës serbe në të folmen e tyre. Pra, në Gjakovë ka qenë një situatë e përdorimit të gjuhëve në kontakt, konkretisht në kohën e bashkëjetesës së ish-jugosllavisë me komunitetin serb, prandaj kemi pasur edhe përdorimin e varieteteve sipas kodeve të huaja siç ishte serbokroatishtja, ku me plot të drejtë e përmend Rexhep Ismajli duke e parë nivelin e gegërishtes dialektore si një shumësi kodesh e stilesh dialektore me bazë regjionale 95. Kjo gjë ndikoi në të folmen e kosovarëve në përgjithsi, pasiqë nuk ishte vetëm një e folur siç ka qenë rasti në Shqipëri, ku dihet që për një gjysmë shekulli kanë qenë të mbyllur pa hyrje-dalje, konkretisht të kodeve të ndryshme, pra kanë qenë më homogjenë në mes varieteteve brenda shqipes. Ndërsa, kosovarët po t i dëgjojmë në rrugë, në shkolla apo në media televizive, do të hasim me disa mangësi dhe përzierje kodesh që kanë ngelur që para luftës së Kosovës (1999). P.sh. në fakultetin tonë në Gjakovë: N sa ora është 95 Ismajli, Rexhep, Standarde dhe identitete, Dukagjini, Pejë,

127 provimi?, duhet të thuhet Në cilën orë është provimi? (pra, është përkthyer nga serbishtja -U koliko sati je...- përkthimi direkt nga serbishtja është Në sa ora është-, pra e ngjajshme me të folurën e kësaj studenteje), ose në dyqanet e ndryshme Këta xhempera (serbisht) janë tash in ( këtu kemi edhe huazimet nga anglishtja, tipike e pas luftës së Kosovës), po ta kthenim në shqipen standarde do të ishte Këto triko janë në modë tani, (ku edhe fjala triko është me origjinë franceze, po që është futur në shqipen standarde që ekziston në fjalorin e gjuhës shqipe si veshje e sipërme e trashë që bëhet me thurje 96 ). Po ashtu përkthimi i gabuar nga serbishtja e fjalës kyç (kuptimi i saj është përkthyer nga kjo gjuhë), që po përdoret shumë në të folurën tonë, si në media, në shoqëri, nga politikanët e ndryshëm etj. P.sh. ka ardhë koha të kyçemi me Partinë Demokratike të Kosovës 97, ose Sipas ekspertëve, prindërit nuk kanë kohë të mjaftueshme të merren me fëmijët... prandaj aparati televiziv i kyçur non-stop shihet si një zgjidhje ideale 98. Fjala kyç, ka kuptimin në shqip si mbyll diçka me kyç (e kyçi derën, dollapin apo sirtarin); kyçur- i mbyllur me kyç; dyqani rrinte kyçur 99 (në të folurën tonë është marrë nga serbishtja ukljućitise (të lidhesh). Këtu e përdorin me kuptimin e kundërt, pra nëse e përdorim ashtu si duhet, shembujt e mësipërm do të merrnin këtë kuptim: ka ardhur koha të mbyllemi me Partinë Demokratike të Kosovës, ose tjetra: Sipas ekspertëve, prindërit nuk kanë kohë të mjaftueshme të merren me fëmijët...prandaj aparati televiziv i mbyllur non-stop shihet si një zgjidhje ideale (që më parë e kishte fjalën për lidhjen e TV, që të jetë i hapur non-stop). Pra, në Gjakovë ka një dallim kuptimesh si pasojë e përkthimit direkt nga serbishtja, që mundohemi t i eliminojmë. Po i paraqesim shprehjet e ndryshme të respondentëve që i kemi intervistuar: - Zajebanci është bre burr, (Mahi/humor është bre burrë). - E kam degju nji shtos (apo vic) te ri...(e kam dëgjuar një barsoletë). - Na bjer nji sok apo na bjer disa soka..(na sill një lëng, apo na sill disa lëngje) 96 Fjalori i shqipes së sotme, Toena, Tiranë, 2002, f.1363, Si dhe në fjalorin e Mikel Ndrecës, Fjalor fjalësh e shprehjesh të huaja, Rilindja, Prishtinë, 1986, f. 709, [sqarim, fr. tricot- thurje] veshje e sipërme e trashë, që bëhet me thurje. 97 Marrë nga reklamat e spoteve politike në TV Syri (TV lokal i Gjakovës), dt Gazeta ditore Kosova sot, , f Fjalori i shqipes së sotme, Toena, Tiranë, 2002, f

128 - Mshele deren (apo dritaren) se promaja na mbyti..(mbylle derën apo dritaren se na zuri shkuja). - I pash ni pal rroba t bukra en izllog..(i pashë një palë rroba të bukura në vitrinë). - u shtriva në kauç...(u shtriva në divan). - isha i ulur en troset..(troset- divan me tri vende ulëse). - çohu prej dvosetit (dvoset, divan me dy ulëse). - bjerma ni çaçkalic...(sillma një rrëmojs, për kruarje/gërryerje dhëmbësh). - piktura n zid osht e bukur..(piktura në mur është e bukur). - e zidova shpinë...(e murosa shtëpinë). - pas luftës i rash mallter shpisë...(pas luftës e bëra me llaç shtëpinë). - ma kapi vollanin prej dores..(ma mori timonin nga dora). - vozitsha kerrin si pa kry...(e ngasja makinën si pa kokë). - kam kuçit fort...(kam frenuar fort/shumë). - kuçit bre burr:...(freno bre burrë). - i kam lon en fiok (i kam lënë në sirtar). - s kishim aq grijalic afër...(s kishim as ngrohëse afër). - e kemi ni cev qitu...(e kemi një gyp këtu). - i patëm lonë tanirat en llavabo...(i patëm lënë pjatat në lavaman/pjatalarës). - kravatën ia dhash për dhuratë...(kollaren ia dhashë për dhuratë). - e hapëm dhevin me teslic...(e hapëm dheun me sqepar). - s mujshim m i hap as sjalicat...(s mundeshim t i hapnim as llambat/poçet elektrike). Përdorimi i kalkeve gjuhësore nga serbishtja, ka filluar të zbehet shumë, duke u munduar në maksimum me një ndikim patriotizmi që gjakovarët po ndikojnë tek njëri-tjetri. Edhe pse ky ndikim nuk është hequr dot në formulimin sintaksor të gjuhës shqipe në të folmen dhe të shkruarën e gjakovarëve. E vëmë re sidomos në stilin e oratorëve politk, të dominuar sidomos në kohë fushateje politike me gabime morfosintaksore. 128

129 Kalket, siç dihet, prekin strukturën e gjuhës dhe kështu formohen konstrukte të përdhunshme, të cilat shpeshherë dalin si njësi gjuhësore të paqëndrueshme nga ana logjike e shprehjeve 100. Mund t i përmendim këto kalke që gjejmë më të përhapura në të folmen e : ndaj mendimin, bindjen, qëndrimin, dhimbjen, nga serbishtja delim mišlenje, kjo përdoret gati përditë në mbledhjet e ndryshme që i shohim në të folurën formale të shqipes. Kemi shprehjen dha betimin, nga serbishtja dao je zakletvu, duhet thënë...u betuan, Janë bërë kritika në llogari të tij nga serbishtja...na njihov raćun, duhet thënë Janë bërë kritika ndaj/ kundër tij.., etj. Me të drejtë shprehet R. Mulaku Kalket, konstruktet dhe modelet nga serbishtja janë aq të llojllojshme dhe janë ngulitur aq thellë në mendjen e disa intelektualëve të Kosovës, sa që duhen bërë përpjekje të mëdha për t i nxjerrë e për t i çrrënjosë nga gjuha jonë Huazimet e vona në gjuhën shqipe Është shumë e qartë se arsimi dhe edukimi në Gjakovë është themeluar, bazuar, zhvilluar, vlerësuar dhe gjithmonë është mbështetur në gjuhën standarde shqipe. Vlerat e çdo individi për të arritur kulmin e saj/tij intelektual është shprehur në mënyrën më të bukur të mundshme përmes gjuhës së pastër shqipe, e kur themi gjuhës shqipe nuk mendojmë tjetër përpos gjuhës standarde. Çdo ditë e më shumë hulumtimet dhe studimet në fushën e arsimit ndërlidhin çdo ngecje apo problematikë me mungesën e shqipfolurës së pastër, veçanërisht tek rinia jonë. Të rinjtë gjakovarë tani pa diskutim jo vetëm që përdorin termat e gjuhës angleze në komunikimin verbal të tyre në përditshmëri, por nuk e shohin atë fare as edhe si një problem që i kanoset shoqërisë sonë drejt arsimit të lartë. Rrjetet sociale janë bazë për zhvillimin e këtij fenomeni, i cili pastaj përcillet pa u hetuar edhe në rrethin shoqëror, si dhe atë familjar. Tanimë, edhe gjeneratat më të vjetra duken të jenë familjarizuar me këto shprehje të gjuhës së huaj, në rastin tonë gjuhës angleze, të cilën gjuhë do ta 100 Hasan Mujaj, Kërkime sociolinguistike, Faik Konica, Prishtinë 2012, f Ragip Mulaku, Disa ndikime të anglishtes dhe të serbishtes në gjuhën shqipe, IAK, Prishtinë, 2010, f

130 quanim jo gjuhë shqipe, e as gjuhë angleze, por një gjuhë e ashtuquajtur Albanglish. A duhet ne, si shoqëri intelektuale t iu tërheqim vërejtjen, duke iu bërë me dije se nuk jemi duke i kuptuar kur ata na qasen me terma të tilla? Si p.sh. Jam busy, jam happy, po dukesh nice. Apo ndoshta të komunikuarit e tillë iu lejon të rinjve, masës më të gjerë të shoqërisë kosovare, që t iu bëhet shprehi. Cilat janë përparësitë e këtij lloj komunikimi, nëse ka! Dhe cilat janë mangësitë? A mund të jetë përdorimi i kësaj gjuhë një vetë hakmarrje për zhvillimin e tyre intelektual në etapat e edukimit? Sllengu (slang-u) i adoleshentëve gjakovarë është edhe trajtimi i kësaj çështje si një dukuri që e kanë futur në fjalorin e tyre të përditshëm. Sllengu (slang-u) përdoret në të folurën joformale në një bashkësi të caktuar njerëzish, në varietete të ndryshme sipas vernakularëve shqipfolës ose sipas idiomës së tyre. Mirëpo, kjo është bërë modë kohëve të fundit në Kosovë në përgjithësi. Kudo, në të gjitha qytetet e Kosovës i dëgjon të rinjtë që vazhdimisht përdorin fjalë të huaja, konkretisht të gjuhës angleze, dhe me një mburrje që vetëm ata dinë ta flasin këtë lloj gjuhe. Kjo dukuri ka të bëjë me inferioritetin e tyre që ata dinë të flasin gjuhën angleze dhe ta inkorporojnë vend e pa vend në gjuhën shqipe, apo thjeshtë është pasojë e globalizmit që po ndikon tek të gjitha gjuhët e botës pos anglishtfolësve!. Dimë që shqiptarët me shekuj janë munduar të eliminojnë shprehjet e huaja nga sunduesit tashmë të njohur historikisht, me një përkushtim të veçantë në interesin e dëlirësisë së shqipes nga fjalët me ndikim ndërgjuhësor. Kjo u thellua më shumë dhe më me ngulm gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe mund të thuhet se përherë është aktuale, andaj vazhdon edhe sot, sepse gjuha amtare meriton vëmendje të përhershme. Por, një gjë e tillë duket shumë e pa arritshme sot. Sllengu te të rinjtë është tepër aktual, aq sa për një moment pranohet edhe si diçka e thjeshtë dhe e zakonshme, si normale. Ky fenomen qe karakterizon gjuhën e të rinjve kosovarë, e në rastin tonë adoleshentëve gjakovarë filloi zhvillimin më të madh të tij pas luftës se Kosovës. Ajo që ndihmoi në përfshirjen e sllengut tek të rinjtë padyshim që është avancimi i teknologjisë moderne, veçanërisht komunikimit online. 130

131 Dihet se në leksikun e shqipes standarde, në të folur, kanë zënë vend edhe huazimet e ndryshme, si pasojë e ndikimit të fuqishëm të anglishtes në rrethanat e sotme të globalizimit. Si në mbarë shqipen e më gjerë, të tilla kemi pasur prej shumë kohësh, që nga fillimi i shekullit të kaluar, si. basketboll, boks, bluz, futboll, golf, jaht, klub, kloun, kongresmen, marins, miting, penallti, piknik, pulovër, ring, sandviç, slogan, start, stop, uiski, xhol, etj, këtu janë vetëm disa fjalë, pa folur për fjalëformimin me këtë bazë fjalësh. Huazimi apo zëvendësimi i fjalës së re në gjuhën marrëse mund të ndikojë në tri mënyra Kuptimi i fjalës së re mund të ngatërrohet me kuptimin që ka ekzistuar më herët në gjuhën marrëse; 2. Fjala që ka ekzistuar më parë në gjuhën marrëse mund të zhduket; 3. Fjala e re dhe fjala e vjetër mund të mbijetojnë, secila po me kuptim të veçantë. Dihet se fjalët e huazuara, në të shumtën e rasteve, pësojnë ndryshime në gjuhën marrëse dhe quhen zëvendësime, kurse ato që nuk pësojnë ndryshime quhen të importuara a të huazuara. Siç duket, problem është edhe drejtshkrimi i huazimeve, ku ato i gjejmë të shkruara si në gjuhën nga kanë ardhur, po që nga aspekti fonetik janë të papërshtatshme, si: floppy, boss, advocacy, web, window, etj. Kemi rastin e moslakimit te emrat e përveçëm si ndikim i huaj, ku dihet nga struktura gramatikore e gjuhës shqipe se nuk lakohen, si pasojë e ndikimit të huaj. P.sh.: fjalët Ëatson, Jeopardy, Galaxy ( Koha ditore, e datës 16 janar 11, fq.20), Jimmy Carter, ose titulli (po aty) Miqtë e kujtojnë me humor Holbrooken, që pason me emrat e politikanëve Hilary Clinton, ose Blair ngulmonte për ndërhyrje tokësore në Kosovë,... ambasadori i SHBA-së në Prishtinë Christopher Dell, Intervistë me Pieter Feith, etj. Raste të huazimeve të huaja edhe kur ekzistojnë fjalët në gjuhën shqipe që kanë të njëjtin kuptim, p.sh. U caktua bordi këshillues ; Ishte një njeri mjaft i ndjeshëm dhe mjaft sensibil ; Ishte një tentativë për orvajtje... ; U implementua 102 Juriel Uanrah, Interferenca leksikore në Ndikime ndërgjuhësore, përgatitur nga Vesel Nuhiu, Rilindja, Prishtinë, 1990, f

132 dhe u zbatua plani tre mujor ; Prioritet me përparësi kishin minoritetet në Kosovë... etj. Po ashtu kemi huazime me prapashtesa ment, që janë futur në aspektin gramatikor, p.sh. Apartament, Departament, Statement= steitmenti, etj. Huazimet me parashtesa post që në shqipe shumë bukur e kemi fjalën pas. P.sh. U mbajt fjala post-mortem për..., Studimet postuniversitare.... Kemi parashtesën super, p.sh. Superman, Superfamilje, etj. Huazime të fjalës bi, p.sh. Bilateral, Biseksual, Bipartiak, etj. Kemi huazime edhe nga kompozitat dhe fjalët e përbëra, që ekzistojnë tri lloje të tyre: 1. Elementet e kompozitës mund të huazohen, p.sh. Spiderman, Autostop, Autostradë, etj. 2. Elementet e fjalës së përbërë të huazuar që mund të zëvendësohen në gjuhën shqipe, p.sh. No problem ( S ka problem), OK (mirë), etj. 3. Elementet mund të barten në gjuhën marrëse, kurse të tjerat zëvendësohen. Ekzistojnë disa thyerje të normës leksikore me fjalë të huaja, që janë si ndikim i globalizimit, gjë që krijon shmangje nga norma leksikore, si: Anomali ishte kjo punë, Ky njeri ka një eksperiencë të madhe..., Siç po shikoni është paraqitur një violencë tek kjo familje ; U shkatërrua definitivisht ; Definitivisht kishte manipulim votash (të gjitha këto janë marrë nga mediet tona). Një gjë shumë e ndjeshmë është huazimi që ndikon në sintaksë. Kemi anglishten që ka depërtuar në strukturën sintaksore, sidomos në të shkruar, si: Ka vdekur..., në vend të Vdiq... sipas gjuhës shqipe; Për ngrohjen e qytetit?, Po punohet në këtë drejtim, në vend të Për ngrohjen e qytetit?, Po punohet për këtë, Qeveria e Kosovës vazhdon rritjen e rrogave të..., në vend të Qeveria e Kosovës rrit rrogat, etj. Kemi mediet tona, p.sh. Amazing be njiri, Pro et contra, Hit-parade, Miss Kosova, Top Fest, etj. Emërtimet e sipërmarrjeve tregtare e industriale, stacioneve televizive, etj. P.sh. Z-Mobile, Digitalb-telecom, PCB (Procredit Bank), Raiffeisen Bank, etj. Mallëra e produkte, p.sh. baked rolls, crackers, coca-cola, fanta exotic, spirte, etj. 132

133 Grupet muzikore artistike, programet televizive e muzikore, në radio, në tekstet e këngëve, me fjalë të tjera të gjitha të emërtuara në anglisht, p.sh.: Energy band, Latino Band, Big mama, Top show, etj. Gjuha e informatikës, elektronikës dhe kompjuterit është tërësisht në anglisht, ku edhe në të përditshme të njëjta shprehje i përdorim po me një ndryshim, ku u kemi vënë edhe mbaresat e gjuhës shqipe; pra kjo punë i bie sikur jemi në rregull me termat e huaj!. P.sh.: klik-oj, softë-erat, fajl-et, CD-të, printer-i, insert-i, maus-in, disket-en, etj. Në fushën e sportit, kemi një stërngopje me anglicizma, si: - Skuadra nuk është adaptuar në këtë fushë (Adaptoj, adaptuar përshtat, përshtatur). - Vendasit kaluan në avantazh (Avantazh epërsi, përparësi). - Arbitër gjyqtar - Topi nuk arriti në destinacionin e duhur (Destinacion cak, qëllim). - Reparti defansiv Reparti mbrojtës. - Skuadra dominon në fushë Skuadra mbizotëron në fushë. - Nuk tregoi asgjë ekselente Nuk tregoi asgjë të shkëlqyeshme. - Po paraqitemi lajv nga stadiumi... Po paraqitemi drejtpërdrejt nga stadiumi... - Ofsajd pozitë jashtë loje. - Goditje perfekte Goditje e përkryer. - Humbi shansin e madh Humbi rastin e madh. Së këndejmi, edhe paraqitja e skuadrave bëhet me fjalë të huaja: Los Blankos për të bardhët e Realit të Madridit; Rosonerët për Milanin (kuqezinjtë); Biankonerët për Juventusin (bardhezinjtë); etj. Pastaj, kemi gabime morfo-sintaksore, ku për ndërtimin emëror me parafjalën për: për momentin, që është marrë nga modeli i anglishtes for the moment, kemi shprehjet tona të cilat shumë lehtë zëvendësohen : hëpërhë, tani për tani, etj. Ose shprehja tjetër e burimit të anglishtes që përdoret në sferën ekonomike, p.sh. Dola për shoping (Dola për të blerë), A do ta paguash me para kesh? (A do të paguash me para në dorë), pastaj kemi ndajfoljen nga anglishtja full, që përdoret nga të rinjtë sidomos Ishte kafiqi full (Ishte lokali i mbushur plot). Këtu kemi rastin edhe të huazimit nga serbishtja. Kemi mjaft po ashtu huazime nga gjuha sllave-serbishtja, ku mund t i përmendim, si: ndaj mendimin, bindjen, qëndrimin, dhimbjen, nga serbishtja delim mišlenje, kjo përdoret gati përditë në mbledhjet e ndryshme që i shohim në të folurën 133

134 formale të shqipes. Kemi shprehjen dha betimin, nga serbishtja dao je zakletvu, duhet thënë...u betuan, Janë bërë kritika në llogari të tij nga serbishtja...na njihov raćun, duhet thënë Janë bërë kritika ndaj/ kundër tij.., etj. Me të drejtë shprehet R. Mulaku kur thotë se Kalket, konstruktet dhe modelet nga serbishtja janë aq të llojllojshme dhe janë ngulitur aq thellë në mendjen e disa intelektualëve të Kosovës, sa që duhen bërë përpjekje të mëdha për t i nxjerrë e për t i çrrënjosë nga gjuha jonë. 103 Kemi kalke që kanë ngelur që nga koha e pushtimit otoman, por që këto kalke përdoren më shumë tek brezat e vjetër. Në të folurën e Gjakovës, aspekti psikolinguistik ka ndikuar në të folmen e tyre. Gjakova është konsideruar si një qytet me traditë dhe me vlera paksa më të veçanta në krahasim me qytetet tjera të Kosovës. Arsyeja e parë është që, ka qenë vatër e zejtarisë, tregtisë, ekonomisë që në kohën e sundimit turk. Turqishtja një kohë të gjatë, po që edhe sot, po pak më rrallë (sidomos në Prizren dhe në Prishtinë) - është shfrytëzuar edhe si gjuhë prestigji, por në situata të caktuara edhe si gjuhë e fshehtë, të cilën dy folës e kanë shfrytëzuar për të mos u kuptuar nga të tjerët në një ambient të caktuar, pra si një zhargon detyrues. Aspekt tjetër për vernakularin e Gjakovës, dallimi psikolinguistik nga Qendra dhe Periferia. Shpjegim për këtë është sërish kërkesa e dominimit gjuhësor në Gjakovë nga të ardhurit e vendeve të tjera, që për gjakovarët ka qenë dallim i menjëhershëm. Konkretisht është rasti sidomos tek të rinjtë e sotëm të Prishtinës, të quajturit cool-era- kullera, të cilët për të qenë më të veçantë nga një pjesë tjetër e shoqërisë, për të dominuar në këtë fushë, çdo fjalë të tyren e kanë kthyer mbrapsht. Kjo shpjegohet në aspektin sociolinguistikë dhe psikolinguistikë, thënë ndryshe gjuhë e prestigjit, pra kjo ka të bëjë me slang-un e të rinjve. Pra, gjakovarët e kanë një specifikë dalluese, humorin dhe përshtatshmërinë e gjërave konkrete me kombinim të hatashëm subjektiv, kjo gjë i dallon nga të tjerët në aspektin gjuhësor sipas vernakularëve të tyre. Po ashtu, në leksikun e gjuhës së folur në Kosovë, zënë vend edhe fjalët ndërkombëtare, që kanë të bëjë me jetën politiko-shoqërore (parti, klasë, kushtetutë, kongres, etj); në fushën e shkencës dhe të teknologjisë (filologji, filozofi, histori, 103 Ragip Mulaku, Disa ndikime të anglishtes dhe të serbishtes në gjuhën shqipe IAK, Prishtinë 2010, f

135 gramatikë, radio, mikroskop, kompjuter, internet, tank, etj); në fushën e artit (poemë, dramë, roman, peizazh, komedi, personazh, balet, opera, skenë, etj); po ashtu në fushën e transportit ( autobus, tren, aeroplan, furgon, makinë, limuzinë, etj), në fushën e sportit (futboll, golf, basketboll, volejboll, tenis, etj), në mjekësi (kirurgji, operacion, kardiologji, psikologji, gastronomi, neonatologji, etj). Sipas burimit të tyre, fjalët ndërkombëtare janë kryesisht me prejardhje nga greqishtja (gramatikë, morfologji, fonetikë, sintaksë, sinonim, homonim, histori, filozofi, etj) dhe nga latinishtja (linguistikë, republikë, senat, kushtetutë, etj). Pastaj, ka terma të ardhur nga gjuhët e tjera, si p.sh: nga italishtja (solo, kanto, tenor, soprano, etj), nga frëngjishtja (adresë, burokrat, deklaratë, ekip, etj), nga anglishtja (futboll, basketboll etj.). 104 Sot në Kosovë, po edhe në Gjakovë, kanë hyrë shumë fjalë të reja në leksikun e tyre të përditshëm. Specifikë tjetër është aspekti i të rinjve që kanë filluar ta përdorin një zhargon të tyre, të ashtuquajtur cool -erave (kullerave). Të cilët për të qenë më të veçantë nga një pjesë tjetër e shoqërisë, për të dominuar në këtë fushë, çdo fjalë të tyren e kanë kthyer mbrapsht. Kjo shpjegohet në aspektin sociolinguistikë dhe psikolinguistikë, thënë ndryshe gjuhë e prestigjit, pra kjo ka të bëjë me slang-un e të rinjve. Gjithë pesha e gabimit të përcaktimit për një kod shihet më së miri në antinominë Qendër-Perfieri. Nëse rastis të jesh në Periferi, atëherë çfarë do që bën, i gjithë repertori yt, sipas përkufizimit, mbetet inferior ndaj Qendrës, sepse ata të Qendrës gjithmonë do ta mjeshtërojnë më mirë se ti një çështje gjuhësore dhe gjithmonë do të jenë ata që do ta kenë lirinë e ndërrimit të gjuhës më shumë se Periferia. Edhe po ta flisni të njëjtën gjuhë, gjithmonë gjuha e Qendrës do të tingëllojë disi ndryshe, më bukur nga juaja, e madje kjo gjë mund t ju krijojë probleme gjatë të zënit me punë në ndonjë vend prestigjioz. Gjithmonë, Qendra do të jetë e lirë të bëjë ç të dojë në gjuhë, ndërkohë që Periferia gjithmonë duhet vetëm të çapëlojë e t i shkojë nga pas dhe të bëjë vetëm atë që tashmë është lejuar në Qendër. Kështu shkruan Itmar Even-Zohar në punimin e tij «Planifikimi kulturor dhe tregu: krijimi dhe mbijetesa e entiteteve socio-semiotike». Po të shikojmë të folurën e Qendrës, pra emisionet të cilat trajtojnë tema më serioze, ku pjesëmarrës do të jenë njerëz intelektualë, të fushave të ndryshme që deri 104 Jani Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, SHBLU, Tiranë, 1984, f

136 diku dinë ta flasin gjuhën standarde. Sepse, media televizive është vendi më i mirë edhe për studimin e varieteteve të tjera gjuhësore. P.sh. nëse fokusohemi në studimin e të folurit (slang-un) e grupeve të adoleshentëve dhe të rinjve (peer groups), perfekt do të ishin emisionet televizive që janë të përgatitura nga vet të rinjtë. Aty do të shohim se si ka ndryshuar e folura e të rinjve të Prishtinës, quajtur ndryshe gjuha e prestigjit prishtinas, që do të thotë: Qendra po tingëllon ndryshe nga qytetet lokale apo thënë ndryshe Periferia. Slang-u i Prishtinës është bërë i pranishëm edhe në komunat tjera, gjithmonë përmes programeve, filmave apo serialeve të ndryshme të paraqitura në TV-te tona qendrore. Gjithmonë, kemi parasysh faktin e ngritjes së kulturës gjuhësore, shoqërore e historike. Duhet të jemi të vetëdijshëm se, me zhvillimin e teknologjisë, shumë shprehje dhe huazime i kemi të futura në leksikun tonë të përditshëm, ngase, hë për hë nuk kemi bërë ndonjë zbulim tonin që t u vëmë emrin objekteve. Kjo gjuhë është pasojë e përdorimit të teknologjisë moderne, kryesisht komunikimit në rrjetet sociale, të cilat padyshim se do t iu kushtojnë të rinjve në edukimin dhe arsimimin e vazhdueshëm të tyre. Shkurtesat janë pjesë e komunikimit tek adoleshentët. Ata arrijnë të kuptohen mes vete duke përdorur shkronja apo shenja që nuk iu thuhen fjalë, po në të vërtetë janë fjali dhe porosi që vetëm ata mund t i kuptojnë. Nga një studim i bërë lidhur me përdorimin e internetit dhe gjuhës që adoleshentët gjakovar përdorin në komunikimin e tyre të përditshëm, në pyetjen se pse ata përdorin shprehje të shkurtra dhe gjuhën tashmë të njohur për të gjithë, d.m.th. sllengun, 92% e tyre pohojnë se fjalët apo fjalitë e gjata janë humbje kohe dhe se me një gjuhë të tillë kuptohen fare mirë, pa ndonjë problem. Kur është fjala për kohën, në të cilën jetojmë dhe veprojmë në shtetin tonë të ri të Kosovës jemi më se të vetëdijshëm se rinia gjakovare vuan nga sëmundja e papunësisë më tepër se komunat tjera të vendit tonë. Sipas çdo individi të vetëdijshëm dhe intelektual shpresa e tyre e vetme është aftësimi dhe avancimi i tyre arsimor, ndërsa sipas tyre shpresa e vetme është jeta jashtë vendit sepse nuk shohin kurrfarë të ardhme në qytetin e tyre. Adoleshentët tanë mendojnë se komunikimi përmes kësaj gjuhe ndihmon ata të mbajnë kontakte dhe të zgjerojnë rrethin e tyre shoqëror dhe se përdorimi i sllengut 136

137 është faktori kryesor për t u pranuar në rrethin modern të shoqërisë. Kjo njihet si gjuhë prestigjioze, e përzier me gjuhën angleze si gjuhë dominuese në globin tonë. Po e përmend një shembull, ku një nxënës i klasës së dhjetë në komunën e Gjakovës, ndërsa ishte vlerësuar me notën më të dobët në gjuhën angleze, çdo komunikim i tij në facebook përmbante terma të gjuhës së huaj, kryesisht të gjuhës angleze. Si p.sh. Jam shumë happy, po dukesh nice, nuk mund të dal menjëherë se jam busy, etj., përderisa në orën e gjuhës angleze pothuajse nuk merr pjesë në asnjë aktivitet leximi, shkrimi apo komunikimi. Duke u bazuar në këtë fakt, mendojmë dhe arrijmë në përfundimin se monotonia e tillë ka kufizuar çdo aktivitet që çon drejt përparimit dhe suksesit, prandaj ata gjejnë një lloj afërsie në shoqëri përmes komunikimit të tillë, qe në fakt është i gabuar. Kujtoj se shfrytëzimi maksimal i rrjeteve sociale ku gjuha e rrugës nëse mund ta quajmë kështu, pa vetëdije iu kufizon mundësitë e përdorimit të internetit për të marr informata dhe për të lexuar dhe nxënë në mënyrë që të pasurojnë intelektin e tyre dhe ku njëkohësisht do të jenë më afër shqipes standarde. Është dëshpëruese për ne mësimdhënësit, si shoqëri me ndikim në mësimnxënien e nxënësve tanë, të shohim se si kjo valë e përdorimit të sllengut tek të rinjtë kanos vlerat e gjuhës sonë të pastër, në një anë e dëgjojmë dhe e shohim, ndërsa nuk mund ta përballojmë, e prapë se prapë nuk kemi forcë ta ndalojmë. Kjo po që është një shprehi që tashmë e ka infektuar rininë gjakovare. Por cila është rruga që do të mund ta zhdukë apo ta reduktojë të paktën? A duhet ata të vetëdijesohen se një gjuhë e huaj është kot të mësohet nëse nuk e njohin gjuhën e tyre amtare? Se deformimi i gjuhës sonë po ndodh pikërisht nga vetë sulmi që ata po i bëjnë shqipes sonë me futjen e fjalëve të huaja? A duhet t i injorojmë kur ata kapërdijnë shkronjat në fjalët e bukura shqipe për të dhënë një mesazh të shkurtër? Pra, është koha kur e gjithë shoqëria gjakovare dhe kosovare në tërësi, duke filluar nga familja, duhet të kontribuojë në çdo lloj forme për amortizimin e këtij fenomeni i cili padyshim do te jetë hakmarrës në zhvillimin e tyre intelektual. Nuk janë vetëm fjalët e huaja dhe shkurtesat e famshme, si flm (faleminderit), sps (s ka përse), thnx (thanks/faleminderit) e shumë e shumë të tjera, format e vetme të të folurit dhe të shkruarit të gjuhës që përdorin adoleshentët tanë sot. Janë edhe format tjera të cilat tani më janë bërë zhargon trendi në komunikimin e përditshëm brenda dhe jashtë rrjeteve sociale. 137

138 Përkundër gjithë këtij qortimi, adoleshentët tanë po tregohen shumë të zotë. Ata arrijnë të flasin edhe duke i kthyer fjalët mbrapsht. P.sh. Op për po, jemi qnak për jemi kënaq, etj. Nga disa intervista që i realizuam me disa adoleshentë të gjimnazit Hajdar Dushi në Gjakovë lidhur me këtë formë të komunikimit mes tyre, një nxënëse tha: Zakonisht kështu flasim në prezencë të personave të cilët nuk kemi dëshirë të kuptojnë se çka flasim. Kjo ndodh edhe në lokalet e shkollës kur jemi me shokë, por jo edhe para anëtarëve të familjes, sepse nuk na lejojnë, gjithmonë na qortojnë. Një nxënës tjetër tha se është një shprehi që tanimë nuk mund ta ndryshojmë, dukemi in kur flasim në këtë mënyrë. Këtë të fundit nuk e kuptova. Dhe pasi që e morra shpjegimin e kuptova se sipas tyre kisha qenë out, sa i përket kësaj gjuhe komunikuese. Përderisa një shok i këtij grupi hezitonte të fliste për këtë çështje, të tjerët i luteshin që të merrte pjesë duke i thënë: eja dhe ulu këtu pashë lafimen, që nënkuptonte pashë familjen. Përderisa tjetri qëndronte afër dhe nuk fliste, e ky sipas shokëve të tij e kishte krejt asfallt që do të thoshte e kishte rrafsh, nuk i bëhej vonë për asgjë. Ishin momente kur e kuptova se për herë të parë gjuha shqipe nuk po shkatërrohej më nga pushtuesit por nga vetë shqiptarët, nga brezi që i gjithë kombi pret dhe shpreson. Një formë tjetër çoroditëse që është më mirë ta kuptojnë të gjithë se përndryshe shumë lehtë ofendohesh, janë shprehjet shqipe të cilave të rinjtë tanë iu ndryshojnë kuptimin. Ose, më mirë të themi mendojnë ndryshe e shprehen ndryshe. Një ditë, gjatë orës së mësimit, përderisa po zhvillonim një njësi mësimore që kishte të bënte me festat e popujve të ndryshëm përmendeshin ushqimet tradicionale dhe ato moderne. Gjatë një debati mes dy nxënësve, njëra i thotë tjetrës: Nëna ime nuk është normal çfarë ëmbëlsira përgatit. Reagimi shumë i qetë i bashkëbisedueses më bëri të kuptoj se nuk kishte qëllim negativ kjo thënie e saj. Sipas tyre, nëna e vajzës ishte kuzhiniere e përkryer e aspak një grua me të meta fizike apo psikike. Këtë shprehje tashmë e dëgjojmë çdo ditë, si dhe shumë të tjera të kësaj forme, si p.sh. Je shumë i forte a? Je i trent, njeri, Mos ke qkit (rrëshqitë), etj. Veç medieve, rrjeteve sociale dhe filmave mos ndoshta ka ndikim edhe muzika aktuale e stërpëlqyer nga të rinjtë? 138

139 Te kjo muzikë janë të shkruara dhe të kënduara vargjet që përmbajnë këtë zhargon trendi, këtë gjuhë që e dëgjojmë çdo ditë në mesin e rinisë kosovare/gjakovare. Autorët e këtyre teksteve me siguri që shqiptarë janë, vetëm se shqip nuk flasin si duket. Është koha që të veprojmë drejt kësaj gjuhe të sakatosur e cila gjithçka mund të jetë, vetëm gjuhë shqipe jo. Ajo që na huton shpesh herë është mos pajtueshmëria mes grupeve të shoqërisë sonë, se kujt duhet t i hidhet faji. Mësimdhënësit shumë shpesh e vënë në diskutim këtë dukuri aktuale që po e shkatërron rininë dhe sipas tyre kjo ka të bëjë me edukatën në familje. Ndërsa, prindërit në anën tjetër akuzojnë shkollën si institucion që është i obliguar t i ndalojë këto barbarizma. E kur qëllojnë këto dy grupe bashkë i gjithë faji iu vihet mbi supe vetë të rinjve, si të papërgjegjshëm dhe jo serioz në zhvillimin e tyre individual e intelektual. E në fund ata e dënojnë ashpër shtetin si element kryesor për demoralizimin e tyre në jetë. Të gjitha sa u thanë më lartë për ndikimet ndërgjuhësore që po na paraqiten në grupmosha të ndryshme dhe me specifika po kaq të ndryshme, do t i parqesim rezultatet e repondetëve që i kemi shfrytëzuar përmes anketimeve dhe pyetësorëve që janë përmbajtur këtyre kritereve si: mosha të ndryshme, duke filluar nga parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç, mosha e adoleshencës 15-20, mosha e mesme 40-60, si dhe mosha mbi 60 vjeç. Një kriter tjetër është edhe niveli i shkollimit të intervistuarve, në varësi të të cilit është parë edhe shkalla e përvetësimit të standardit. Sa e flasin dhe e kanë të përvetësuar shqipen standarde të anketuarit e këtyre moshave: e. parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç; f. mosha e adoleshencës vjeç; g. mosha e mesme vjeç; h. mosha e tretë mbi 60 vjeç Rezultati me përqindje është mjaft interesant në këto grupmoshash: e. parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç 65% (me ngjyrë blu) f. mosha e adoleshencës vjeç 20% (me ngjyrë të kuqe) g. mosha e mesme vjeç 40 % (me ngjyrë jeshile) h. mosha e tretë mbi 60 vjeç 25% (me ngjyrë vjollcë) 139

140 parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç mosha e adoleshencës vjeç mosha e mesme vjeç mosha e tretë mbi 60 vjeç Shpjegimi është siç e kemi paraqitur edhe në brendësi të shtjellimit të temes sonë, tek mosha 5-10 vjeç ka ndikuar zhvillimi i teknologjisë bashkohore të DigitAlbit nga Shqipëria nga periudha e viteve 2000 e këtej, ku kemi shumë programe të fëmijëve siç janë: Bang-bang, Çufo Tv, Junior etj. Dhe këta fëmijë kur e kuptonin që ne jemi duke i pyetur me gramatikë të shprehura fjalët sipas shqipes standarde, ata e kishin shumë të lehtë dhe me shumë kënaqësi bashkëbisedonin lirshëm tregimet dhe përjetimet që neve na interesonin. - Ndërsa, mosha e adoleshencës vjeç më shumë kishte huazime ndërgjuhësore të shprehura me anglicizma, pra kur ne kërkonim nga ata që të na tregonin ndonjë ngjarje apo përjetim të tyre, mbi 60 % e fjalëve ishin sllang gjuhësor. I kemi pikasur këto shprehje: happy (i gëzuar), nice (shumë mirë), OK (në rregull), busy (i zënë), bordi (këshilli), sensibil/sensibël (i ndjeshëm), support (mbështetje) etj. Po i përmendim disa nga shprehjet që i vërejtëm gjatë intervistimeve tona, p.sh: No problem (S ka problem), Nuk kallzonte kurgjo ekselente (Nuk tregoi asgjë të shkëlqyeshme); Po folim lajv nga stadjumi..(po flasim drejtpërdrejt nga stadiumi...), E hupi shansin e madh (Humbi rastin e madh), Dola për shoping (Dola për të blerë), A do ta paguash me pare në kesh? (A do të paguash me para në dorë) etj. Kurse, mosha e mesme vjeç kishin huazime sllave në të folmen e tyre, ku mundoheshin t i eliminonin, po ishte mjaft e sforcuar nga ana e tyre. Më së shumti i kemi hasur këto fjalë: struja (rryma), zidi (muri), fiokë (sirtar), grijalicë (ngrohëse), llavabo (pjatalarëse), kravatë (kollare), teslic (sqepar), dvoset (divan me dy ulëse) etj. 140

141 Po i përmendim disa nga shprehjet që i kemi hasur gjatë intervistimit tonë: Zajebanci është bre burr, (Mahi/humor është bre burrë); Na bjer nji sok apo na bjer disa soka..(na sill një lëng, apo na sill disa lëngje); I pash ni pal rroba t bukra en izllog..(i pashë një palë rroba të bukura në vitrinë); U shtriva në kauç...(u shtriva në divan); Isha i ulur en troset..(troset- divan me tri vende ulëse); Pas luftës i rash mallter shpisë...(pas luftës e bëra me llaç shtëpinë); Ma kapi vollanin prej dores..(ma mori timonin nga dora) etj. Mosha e tretë mbi 60 vjeç, moshë kjo që ka ndikuar historia e orientalizmave ku bën pjesë në shtresën e huazuar të leksikut të gjuhës shqipe. Depërtimi i tyre u bë në një periudhë të gjatë kohore dhe detyrimisht u futën në çdo sektor të jetës shqiptare. Dhe ne gjatë intervistimit të të anketuarëve të kësaj moshe kemi hasur në shumë shprehje turke apo arabe. P.sh. Merhaba (përshëndetje), ortak (përbashkët), misafir, dost (miq), pazar, byrek, raki, tepsi, sini, adet, amanet, boja, bullë, bela, hesap, bej/beg, aga, etj. Po i përmendim disa nga shprehjet që i pikasëm gjatë pyetësorit, p.sh.: ç ka barku e nxjerr bardaku (bardak-gota), bajrak- e morëm nusen me bajrak, çarshi- po dal en çarshi ; -helbete- helbete del naj send ; -hala- hala s u zgjidh kjo punë ; mahallë- Në mahallën tonë është edhe një xhami ; dakik- pritëm veç 2 dakika ; nishan- e mori në nishan etj. Përjashtim tek pikat c (mosha e mesme vjeç) dhe pika d (mosha e tretë mbi 60 vjeç), tek të anketuarit kur kemi vënë re nivelin e shkollimit të tyre në varësi të të cilit është parë edhe shkalla e përvetësimit të standardit, kemi ndryshim përqindjeje në të folmen e tyre. 141

142 mosha e mesme vjeç mosha e tretë mbi 60 vjeç Tek mosha e mesme vjeç të cilët kishin nivel më të lartë shkollimi (qoftë me fakultet, master apo doktoratë), gjuha standarde e tyre ishte mbi 80 % e përdorur në të folmen gjatë intervistimit tonë. Ndërsa, mosha e tretë mbi 60 vjeç, të cilët po ashtu kanë nivel më të lartë shkollimi, gjatë të folmes së tyre në intervistat tona, standardi i tyre ishte mjaft i kënaqshëm në krahasim me numrin tjetër të të anketuarve, përqindja e tyre siç e pamë dhe në grafikon është mbi 60 %. Duke pasur parasysh se një nga pikat kryesore të planit kombëtar ka qenë, është dhe gjithmonë do të jetë gjuha e pastër shqipe duhet të pranojmë çdo vërejtje e kritikë dhe të punojmë me përkushtim drejt vetëdijesimit te rinisë kosovare për përdorimin sa me te pastër te gjuhës standarde shqipe. Gjuha duhet të vendosë marrëdhënie edhe midis brezave të ndryshëm, duhet të transmetojë idetë nga një brez në tjetrin, të sigurojë kështu trashëgiminë. Pavarësisht zhvillimeve teknologjike, gjuha e shkruar është mjeti më i mirë për të siguruar komunikimin midis brezave, për të përcjellë përvojën nga brezi në brez. Për këtë arsye, ajo duhet të ruajë njëjtësinë e normës drejtshkrimore, përndryshe, pas tre ose katërqind vjetësh, këto radhë që po shkruhen sot këtu, do të mund të lexohen vetëm nga filologët e specializuar. Si përfundim pajtohemi me citimin e Kolec Topallit, ku thotë: Një komb-një gjuhë që na bashkon të gjithë shqiptarët si në Kosovë, Maqedoni, Çamëri dhe në diasporë Kolec Topalli - [citim në një emision special në RTK, që është marrë nga Konferenca gjuhësore e mbajtur me datën dhjetor 2010 në Durrës]. 142