MINUSTAH: Èske se yon fòs k ap mentni lapè, Oubyen k ap conspire kont li?

Transcription

1 MINUSTAH: Èske se yon fòs k ap mentni lapè, Oubyen k ap conspire kont li? Yon revi konsènan dwa moun nan dosye Misyon Nasyon Zini pou Eztabilizasyon an Ayiti HealthRoots Student Organization Harvard School of Public Health Co-pwodwi pa: Other Worlds/ Yon Lot Mònn Posib Tradui pa Doktè Joe N. Pierre Oktòb 2011 HealthRootsseyonòganizasyonetidyanketoutmoun rekonètofisyèlmannanlekòlsantepiblikharvardla. NonHarvardlaakplakpwoteksyonVERITASlasemakPrezidanHarvardla,epi seinivèsiteharvardlakibaypèmisyonpouitilizefakilteinivèsiteharvardla. 1

2 Mwenswetemwentekapabdikesesèlmansayoki sekonplotèkontlapènanpeyidayiti,menmwen pakapab...poumounsayo,byennètayitipagen okennenpòtans;sanmounkapkoulepaanyen; siksènanenstitisyonlibpaanyen,epikonstate destwiksyonyonpeyivwazen,sepaanyen.. Frederick Douglass AnsyenKonsil JeneralanAyiti, EkspozisyonMondyal,nanChicago,1893 Douglasdemisyonekitepozisyonlian nanlane1891anbaopozisyonkontpolitikamerikenan,anayiti 2

3 TABLE OF CONTENTS Rezime Egzekitif Entwodiksyon 1 Orijin Manda MINUSTAH a ke Pèsòn Pa Vle Wè a 2 Èske Pral Gen Vid nan Sekirite an Aprè MINUSTAH Ale? 2 Dosye Dwa Moun Vyolans ki Baze sou Sèks 5 Degèpisman Gwo Ponyèt 8 Mank Koòdinasyon 10 Yo Refize Mennen Ankèt sou Lanmò Gérard Jean-Gilles 11 Eleksyon Noanm 2010 yo 12 Repons Vyolan kont Pwotestasyon Politik 14 Kolera 15 Dènye Nouvèl sou Akò Fòs ak Kozman Enpinite 18 Kontèks Politik pou Prezans MINUSTAH nan: Piplis Limyè avèk WikiLeaks 18 Konparezon ant Sòlda e Fòs 21 Konklizyon 21 Otè (Moun ki Ekri yo) 23 Remèsiman 24 3

4 MINUSTAH: Èske se yon fòs k ap mentni lapè oubyen k ap konspire kont li? Yon revi konsènan dwa moun ki nan dosye Misyon Nasyon Zini pou Estabilizasyon an Ayiti G HealthRoots Student Organization Harvard School of Public Health 1 Other Worlds/Yon Lot Mònn Posib Rezime Egzekitif EN yon lane edmi depi tranbleman tè an te rive an Ayiti. Misyon Nasyon Zini pou Estabilizasyon an (MINUSTAH ki se non fransè li an abreje) kontinye ap elaji wòl li nan non sekirite, estabilite, epi soulajman. Sepandan, depi jou yo etabli li nan peyi an, nan lane 2004 lan, se anpil òganizasyon endepandan sou kozman dwa moun k ap lonje dwèt sou yon bann ak yon pakèt vyolasyon dwa moun misyon sa a ap komèt sou Ayisyen yo. Derapaj sa yo ap kontinye san rete depi tranbleman tè an. Nan sans sa a, MINUSTAH parèt piplis kòm yon menas pou estabilite ak sekirite pou Ayiti, olye pou se amelyore pou l ta ap ede amelyore sitiyasyon an. Akote bann abi sa yo, genyen anpil vwa anndan peyi an ak nan òganizasyon entènasyonal yo k ap lanse pwotestasyon kont misyon sa a. Pwotestatè sa yo jwenn anpil sipò nan rapò sou kozman dwa moun ak nan kabl telefonik ak lòt dokiman ki chape. Tout evidans sa yo montre klèman ke se pa sou jwenn solisyon pou pwoblèm Ayisyen ap konfwonte, motivasyon MINUSTAH ak moun k ap koopere avèk li yo konsantre. Anplis tout kozman sa yo, se aprè yo te bay gouvènman demokratikman eli Jean Bertrand Aristide lan yon koudeta avèk sipò puisans entènasyonal yo, ke yon gouvènman enkonstitisyonèl, ke pèsòn pat eli, te bay pèmisyon pou MINUSTAH vini enstale li nan peyi an. Lè nou konprann kijan MINUSTAH pèdi wòl li kòm yon misyon imanitè pou lapè, lè nou konprann akipwen li se yon zouti ki la pou sèvi estrateji gwo peyi zotobre yo nan entèvansyon jeopolitik y ap fè pou sèvi enterè ekonomik pa yo, nou vini konprann klèman tou kijan fòs enpopilè ki fè zewo sa a nan pifò operasyon li yo, kontinye ap jwenn manda renouvèlman li yo chak lane san rete. Premye sòlda MINUSTAH yo pantkò gen yon lane depi yo debake nan peyi an, yo te deja ap komèt zak malonnèt tankou vòlè, fè bwitalite sou moun, touye moun, fè kadrejak, komèt dap piyank seksyèl sou timoun piti. Anpil òganizasyon imanitè endepandan dokimante ka zak sal sa yo. 1 Prèv yo kontinye ap ogmante e yo kontinye ap montre ki kote MINUSTAH fè tankou li pa wè kijan divès gwoup ame ak paramilitè ap atake, bat, epi touye gwoup sivil k ap eseye mobilize pou yo pwoteje kominote yo. Sa ki pirèd ankò, genyen sòlda MINUSTAH ki sèvi kòm fòs sekirite pèsonèl pou geriya yo. 2 Kalite misyon sa yo souvan lakòz ke moun ki inosan pèdi lavi yo, sitou nan ka kote mesye sa yo gen dwa atake yon katye antye avèk gwo frap militè, anpil kout mitrayèz, itilizasyon gwo tank blende, epi eklatman anpil grenad. Lè se yon fòs militè ak okipan entènasyonal k ap komèt kalite zak agresif sa yo nan tan lapè lakay yon peyi ki souvren, ki granmoun lakay li, se vyole fòs MINUSTAH sa a ap vyole chat oubyen règleman entènasyonal yo. Yon sitiyasyon ki dwòl, sèke manda MINUSTAH gen pwovizyon tou kote 1 HealthRoots is an officially recognized student organization at the Harvard School of Public Health. The Harvard name and the VERITAS shield are trademarks of the President and Fellows of Harvard College are used by the permission of Harvard University. 4

5 gouvènman ayisyen an akòde iminite pou sòlda li yo. Depi jou kote MINUSTAH vini chita nan peyi an, anpil santèn sòlda li yo, ki komèt tout kalite zak kriminèl, rive jwenn mwayen pou yo evite lajistis gras a kondisyon iminite sa a yo benefisye an. 3 Depi aprè tranbleman tè an, pwoblèm sa yo vini pi mal. MINUSTAH pa reyisi pwoteje moun sa yo tranbleman tè an deplase yo, e ki ap viv nan kan yo. Sèl sa sòlda ak polis sa yo fè, se kèk patwouy andeyò kan yo. Nan tout kote ki bezwen èd yo, sòlda ak polis MINUSTAH yo pa pale kreyòl, e chèf responsab yo pa janm fè aranjman pou gen sifizamman entèprèt pou ede sòlda ak polis k ap fè patwouy yo. Pwoblèm sa ap poze lontan, alò ke UN genyen piplis pase 20 an depi l ap monte desann nan peyi an. MINUSTAH fè zewo tou nan aktivite kote li ta dwe angaje l nan travay ak divès òganizasyon debaz sa yo, k ap fè efò, pou ede viktim nan kan deplase yo, moun ki viktim anba vyolans seksyèl yo, ak malere sa y ap degèpi pa fòs yo. Kote misyon sa a pa reyisi travay avèk sipò lidè lokal yo, se manm kominote viktim yo, yo abandone anba mechanste gang ak pwopriyetè tè kote kan yo enstale yo. 4 Depi anvan tranbleman tè an, te deja genyen rapò ki te denonse anpil ka bwitalite ak kadrejak seksyèl, epi tout kalite lòt vyolans sòlda MINUSTAH yo t ap komèt sou Ayisyen yo. Aprè tranbleman tè an, menm abi sa yo, anpil fwa sou timoun piti, toujou kontinye ap repete. 5,6 Dis mwa aprè tranbleman tè an, sòlda MINUSTAH yo pwouve akipwen yo kapab neglijan. Yo montre nan ki mezi yo pa kapab pran bonjan ak anpil prekosyon debaz nan domèn ijyèn. Se neglijans ak malpwòp yo ki fè y al jete poupou moun nan yon rivyè dlo ki tou prè yo, eke moun nan zòn lan itilize pou yo bwè. Se zak sa lakòzke yon epidemi kolera gaye e kòmanse touye moun. Rive nan dat jodi an, plis pase 6,000 moun pèdi lavi yo. Maladi sa a menm travèse ale nan Repiblik Dominikèn. Malgre anpil rapò ki ekri sou sa avèk bonjan temwayaj pou soutni yo, malgre rezilta etid syantifik avanse avèk patisipasyon ekspè an epidemyoloji ak jenetik ki pwouve ke sous epidemi an se lakay sòlda MINUSTAH yo li ye, misyon sa pat kapab pran responsablite pou dega sa a pandan prèske yon lane. Nan mwa d Out 2010, yo te jwenn yon jenn ti gason ki rele Gérard Jean-Gilles pann nan yon baz MINUSTAH nan lavil Kap-Ayisyen. Jenn viktim sa a te gen laj 16 lane. 7 Malgre te gen egzamen otopsi aprè lanmò an ki sigjere ke se ansasinen yo te ansasinen Jean-Gilles, e malgre tou, te gen temwen ki rapòte ke se maltrete yo t ap maltrete ti gason an, anvan yo touye li, MINUSTAH te refize mennen yon envestigasyon sou zak kriminèl sa a. 8 Kontrèman a kondisyon sa yo, ke li gen nan manda li an, pou l ede peyi an reyalize eleksyon ki lib e onèt, MINUSTAH te jwe yon gwo wòl nan eleksyon prezidansyèl fomanmit sa yo ki te dewoule nan sezon lotòn 2010 lan. Nan eleksyon sispèk sa yo, te genyen eksklizyon anpil pati politik avèk sitou pati sa a ki pi popilè nan peyi an. Yo te fèmen pòt pou anpil sitwayen majè pat vote. Se nivo twoublay politik yo, oubyen ankò potansyalite pou twoublay sa yo, y ap itilize pou yo jistifye nesesite pou MINUSTAH kontinye rete dodo meya nan peyi d Ayiti. An reyalite, gen peyi ki manm nan MINUSTAH, tankou Brezil, ki gen pousantaj asasinay twafwa piwo pase pousantaj moun sa kriminèl yo ap touye an Ayiti an. Depi aprè tranbleman tè an, tout leve kanpe sa ki parèt pi miskle an Ayiti yo, se kont MINUSTAH manifestan yo ap dirije yo. Yo repwoche MINUSTAH pou jèm kolera a li pòte nan peyi an, pou kondisyon kè sote nan kan yo li pa ede jwenn bonjan sekirite yo. Pèp lan pa padone MINUSTAH pou eleksyon chanpwèl li ede reyalize yo. Kont tout pwotestasyon pezib sa yo, se avèk anpil gwo vyolans MINUSTAH reyaji. Solda l yo benyen etidyan ak moun nan kan deplase yo anba gaz lakrimojèn. Anpil jandam misyon sa bouskile epi bat divès jounalis ayisyen ak etranje. Yo menm tire sou timoun piti, y ale jiska touye moun ki t ap manifeste pezibleman. 9,10,11 5

6 Depi MINUSTAH rive nan peyi an, travay l ap fè se destabilizasyon ak zak vyolasyon dwa moun. E li kontinye poze zak san manman sa yo aprè tranbleman tè an. Anplis bann vyolans abitrè sa yo, kozman kolera a MINUSTAH pòte nan peyi an, epi refize li refize pran responsablite pou li an, tout derapaj tèt fè mal sa yo montre ki kalite pwoblèm sistèm sa a genyen anndan li, kijan tout misyon an se yon misyon ki pa gen respè pou peyi an. Tout sa se evidans ke y opa nan plas yo, y ap aji mal avèk pèp ayisyen an. MINUSTAH se senpleman yon dezas menmjan ak tranbleman tè an, epi epidemi kolera a. Se paske MINUSTAH tèlman koze dega, kif è ke Ayisyen yo deside kole tèt yo ansanm pou mennen mouvman solidarite san vyolans e manc long san kanpe tou kont fòs sa a. Men malgre tout rele anmwe ak tout chalbawou sa yo, se toujou avèk vyolans MINUSTAH kontinye ap mete baboukèt nan bouch tout moun k ap pwoteste kont li yo. Paske MINUSTAH deside jwe wòl zouti ki la pou defann enterè entènasyonal yo, li pa gen mank nan lenjistis ansan ak represyon politik l ap pwopaje tout kote nan peyi d Ayiti. Se jou aprè jou l ap poze zak kont enterè Ayisyen yo, yon fason pou li satisfè nesesite jeopolitik ak ekonomik puisans etranje yo, oubyen lòt peyi k ap emèje yo, e ki ap chèche entegrasyon pou yo ka al chita bòtab la, nan mitan puisans etranje yo. Alò ke MINUSTAH ap itilize enstablite ak vyolans an Ayiti kòm pretèks pou li jistifye egzistans li, se pito MINUSTAH limenm ki se yon menas pou sekirite ak pwogrè an Ayiti. Dayè depi aprè tranbleman tè an, pretèks MINUSTAH ap chèche yo pa sanble yo rive sèvi li jan l ta renmen wè sa a. Anba tout kalite moman difisil sa a nan listwa d Ayiti, anplis tout lane sa yo peyi sa a pase nan soufrans ak nan echèk pwogram li yo, nan fè efò ki pa bay bon rezilta, anba represyon ak vyolasyon dwa moun ki anrejistre nan anpil dokiman, lè an rive pou MINUSTAH mèyè respekte volonte pèp ayisyen an, ansanm ak volonte sitwayen nan peyi kote sòlda li yo sòti yo. Li lè pou MINUSTAH rache manyòk li, pou li bay peyi an. Pa gen okenn agiman konsènan piplis enstabilite nan peyi an, aprè MINUSTAH, ki kapab jistifye abi ak vyolans sa yo ke MINUSTAH kontinye ap aplike kont Ayisyen yo. Se menm jan an, enkyetid pou enstabilite aprè MINUSTAH, pa ka jistifye pa menm yon sèl nan vyolasyon dwa moun sa yo ke fòs d okipasyon sa a ap komèt yo, pa gen okenn solisyon pou pwoblèm Ayiti yo ki dwe nesesite prezans fòs militè etranje sou sòl peyi sa a. Si donk UN ansanm avèk asosye li yo vle bay sipò pou ede Ayiti, tout kantite kòb sa a, prèske yon milya dola vèt, ki nan bidjè MINUSTAH a, yo kapab itilize l de preferans pou ede Ayiti rezoud pwoblèm li yo nan domèn ijyèn, sante, lojman, enfrastwikti, epi edikasyon. Yo pa dwe ap gaspiye kòb sa yo nan zàm fann fwa ak sòlda k ap touye moun, fè kadrejak ak trafik seksyèl, mete baboukèt pou toufe demokrasi pandan y ap mare de men ak de pye demokrasi. 6

7 G ENTWODIKSYON EN PIPLIS pase yon lane edmi depi tranbleman tè 12 janvye 2010 lan te rive kòm youn pami dezas natirèl ki pi devastatè yo nan listwa modèn lan. Se youn pami pigwo efò soulajman yo, nan listwa, ki rive an Ayiti aprè tranbleman tè sa tou. Sepandan, pou anpil moun jodi an, k ap viv nan peyi d Ayiti, sitiyasyon nan kominote yo pa chanje. Sitiyasyon sa a menm vini pi grav pou anpil Ayisyen ki te deja nan soufrans. Lè nou konsidere elajisman wòl Misyon Estabilizasyon Nasyon Zini an Ayiti (MINUSTAH ki se non fransè an abreje li) nan efò soulajman intènasyonal li yo, avèk tout bann istwa zak vyolasyon dwa moun l ap komèt yo, nou rive kwè ke misyon sa a merite yon analiz patikilye nan moman jodi an. Nan anpil ka zak ki pa sa, se oubyen MINUSTAH fèmen je l tankou l pa wè, oubyen limenm tou, li angaje aktivman nan komèt zak abi sou dwa moun. Gen anpil endividi, òganizasyon oubyen enstitisyon, ki dokimante tout kalite zak abitè sa yo sou pèp ayisyen an. MINUSTAH pa reyisi pwoteje popilasyon tout kalite moun sa yo, ki vilnerab anba piplis vyolans yo, epi se jou aprè jou, divès otorite ap itilize MINUSTAH ki la pou ede chèf yo kraze sitwayen ayisyen k ap patisipe nan manifestasyon politik ki lejitim yo. Divès gouvènman etranje, Etazini an patikilye, ap itilize MINUSTAH kòm yon zouti politik pou yo reyalize objektif politik etranje ki nan enterè pa yo. Tandis ke pwotestasyon kont MINUSTAH pa yon fenomèn tounèf, nan mwa sa yo ki vini aprè tranbleman tè an, nou konstate ke leve kanpe pèp ayisyen an kont MINUSTAH pran piplis vitès. Nou konstate tou ke menm lakay anpil peyi ki kontribye nan fòs MINUSTAH yo, gen mouvman sosyal k ap soutni demand manifestan yo an Ayiti. Trannbleman tè an rann echèk operasyon MINUSTAH yo pi grav. Anplis sa, epidemi kolera sa a ke MINUSTAH, limenm, li pòte nan peyi an, ofri yon leson seriez sou feblès fòs sa a genyen nan responsablite sa l ap pran yo. Tout kozman sa yo ogmante jistifikasyon mouvnman popilè ki vle pouse do MINUSTAH pou mete l deyò an. Anpil pami kritik ki sòti lakay patisipan nan mouvman dechoukaj MINUSTAH jodi an, te deja kòmanse anrasine e dokimante, sa gen lontan, nan rapò etidyan an dwa nan Inivèsite Harvard lan yo (Harvard Law Student Advocates for Human Rights and Center for Global Justice). Tit rapò sa se Mentni Lapè An Ayiti? Nou jwenn menm kozman sa yo tou nan divès jounal ak lòt dokiman sou dwa moun. Anpil pami rekòmandasyon ak kritik ki te fòmile nan lane 2005 yo toujou kontinye kapab aplike jodi an. Nan kontèks kote Ayiti ap chèche rekanpe sou pye li yo aprè tranbleman tè a, youn pami eleman ki pi kritik nan manda MINUSTAH a, chita sou atik 4 Rezolisyon 1927 Nasyon Zini an. Yo pase atik sa a nan dat 4 Jen 2010 lan, kote li deklare: Nou rekonèt nesesite pou MINUSTAH aiste Gouvènman d Ayiti an, kote li dwe ba li pwoteksyon kòrèk pou popilasyon an, avèk atansyon patikilye pou satisfè bezwen moun ki deplase yo ak lòt gwoup vilnerab, espesyalman fanm ak timoun. Devwa sa a dwe akonpli avèk patisipasyon manm kominote k ap jere kan yo ansanm avèk dispozisyon ranfòsman pou kontwole vyolans seksyèl ak abi sou yon sèks detèmine; mezi sa yo dwe fè fas kare tou a tout zak vyolans gangstè, krim òganize, ak trafik vann timoun piti. 12 Li parèt klè ke aprè sèt lane kote MINUSTAH anba manda pou l bay pwoteksyon pou Ayiti estabilize li, fòs sa a pa reyisi reyalize objektif ke chèf sa ki voye l yo, te defini yo. Dokimantasyon ki montre kote sòlda MINUSTAH yo patisipe nan anpil krim adwat agoch, nan divès abi sou dwa moun, ak nan tout lòt kalite zak malonnèt, kontinye montre ke se agrave 7

8 MINUSTAH vini agrave pwoblèm peyi an, olye pou se amelyore pou li ta ap amelyore kondisyon imanitè yo an Ayiti, aprè tranbleman tè a. Rapò sa a pral montre akipwen MINUSTAH manke sou devwa li, epitou li pral bay bonjan egzanp pou konplent sa yo. Nou pral prezante ka pou n pwouve ke prezans MINUSTAH an Ayiti pa apwopriye. N ap montre ke MINUSTAH pa gen anpil kapasite pou l pwoteje pèp ayisyen an kont vyolasyon dwa moun, e ke li plis mete l osèvis puisans etranje sa yo ki plis enterese nan defann pwòp enterè estratejik pa yo an Ayiti. Konsiderasyon sa yo mennen moun ki redije rapò sa a nan sitiyasyon pou l montre kijan mouvman sosyal yo an Ayiti pwouve ke koulye la a, MINUSTAH pap jwe okenn wòl pozitif nan pwosesis rekonstwiksyon an Ayiti. Tout patisipan MINUSTAH yo dwe fè aranjman pou yo rache manyòk yo, pou yo bay tè an blanch. Se konsa ya kapab satisfè volonte pifò moun nan popilasyon ayisyèn lan. S ORIJIN MANDA MINUSTAH SA A KE PÈSÒN PA VLE WÈ A A KI genyen nan mitan deba sa a ki konsène MINUSTAH ak komisyon abi dwa moun li an, se kondisyon prezans li ki pa apwopriye sou sòl ayisyen an, anba Kòd Lwa Nasyon Zini yo. Selon Chapit I ak VII Kòd Lwa sa a, si, òdinèman, Nasyon Zini pa gen konsantman nasyon sa k ap resevwa li a, li pa gen nonpli otorite pou l deplwaye fòs lame anndan teritwa yon peyi ki souvren oubyen ki se granmoun lakay li. 13 Deplwayman fòs MINUSTAH yo an Ayiti nan lane 2004 lan bwouye liy sa a ki separe konsantman pou mentyen lapè anba Chapit VI (solisyon diplomatik kote ki gen twoublay) ak obligasyon pou itilize lafòs pou retabli lapè anba Chapit VII (sanksyon nan Atik 41 ak fòs lame nan Atik 42). Aspè enpòtan an nan operasyon Chapit VII lan ki otorizasyon pou deplwayman fòs ame an, sèke fòs sa yo prezan nan teritwa yon peyi souvren ki granmoun tèt li, sèlman, paske leta a konsanti pou kooperan sa yo prezan. 14 Puiske ayiti pa janm genyen yon konfli ame avèk lòt peyi, e puiske li pa gen non pli yon akò pou twoublay nan lapè ki nesesite itilizasyon fòs gwo ponyèt, pa janm genyen nesesite anba chapit VII lan pou ta genyen nan peyi sa a yon misyon pou mentni lapè ki, de preferans ap vyole souverènte li. Nan mwa Mas 2004, ansyen Chèf Kabinè Prezidan Luis Inacio Lula da Silva a, Jose Dirceu te eksplike bay Otto Reich, Emisè Espesyal Mezon Blanch Ameriken an, ke Brezil t ap sèlman patisipe nan yon misyon pou mentni lapè anba Chapit VI lan. Brezil pa t la pou l patisipe anba Chapit VII la. Puiske Ayiti genyen yon gouvènman ki eli demokratikman depi nan lane 2006, e ke pa gen zak agresyon k ap menase lapè ak estabilite nan peyi sa a, oubyen lakay vwazen li yo pa gen donk jistifikasyon pou yon misyon anba Chapit VII ta vini etabli li nan peyi sa a. Malgre pèp ayisyen an ap fè manifestasyon tou patou depi lane 2004 lan, Konsèy Sekite Nasyon Zini an fèk renouvle Manda MINUSTAH a, anba Chapit VII lan, pou yon lòt lane nan mwa Oktòb 2010 lan. 15 A ÈSKE PRAL GEN YON VID NAN SEKIRITE NAN PEYI AN APRÈ MINUSTAH ALE? GIMAN sa zotobre yo bay pou MINUSTAH ka kontinye rete an Ayiti an, li souvan baze sou nesesite ki genyen pou yo pwoteje Ayiti kont dezòd gang yo kapab fè, ansanm ak ensekirite politik nan sosyete ayisyèn lan. Men kijan ka a prezante pou MINUSTAH: si MINUSTAH ale, peyi an ap kraze anba yon anchènman vyolans. Aprè sa, li pap janm ka sòti nan difikiltel yo pou l reprann wout lavi nòmal li. Ansyen chèf MINUSTAH a, Edmond Mulet, te klèman eksplike 8

9 kozman sa konsa, lè li te deklare ke peyi an ap eklate si MINUSTAH ta fè malèt li pou l ale. Misye te idantifye peyi an kòm yon sosyete, yon kominote ki komèt yon suisid kolektif. 16 Malgre malantandi ki genyen osijè anlèvman ak fòs ke yo te komèt nan lane 2004 sou yon presidan ki te eli demokratikman, epi nominasyon enkonstitisyonèl Premye Minis Gerald Latortue avèk sipò ameriken yo ki te pòte misye an Ayiti nan avyon sòti lakay li nan Florida pou l te ale pran plas Premye Minis lan, Konsèy Sekirite Nasyon Zini an te bay tout sipò pa li pou aktè ki pat pase nan eleksyon sa yo, sòti nan lane 2004 rive nan lane 2006, pandan yo t ap kontinye reklame ke yo te la selon akò avèk Konstitisypn Ayisyèn lan. 17 Sepandan, li pa konstitisyonèl ditou pou yo anlve yon prezidan ki te eli demokratikman nan yon leta ki souvren. Nan yon kontèks tipikman ayisyen, nou ka konprann tou kozman degrenn goch sa a, konsènan yon gouvènman souvren atravè kadr sa a y ap rele Responsablite pou Pwoteksyon an (RPP), ki redefini souverènte kòm responsablite yon leta genyen vizavi pwòp pèp lakay li. 18 Konsèpt sa a nan lane 1996 lan, te sòti nan Brookings Institute, ki te soutni lide ke kominote entènasyonal lan dwe gen dwa pou l entèvni kay yon pèp lè gouvènman pèp sa a pa pran responsablite pa li kòm sa dwa. 19 Nan lane 2001, yon komisyon [International Commission on Intervention and State Sovereignty (ICISS)] te pibliye yon rapò enpòtan anba tit Responsablite pou Pwoteksyon, e se nan rapò sa a ke ICISS te deklare ankò ke kominote entènasyonal lan (ki vle di Konsèy Sekirite Nasyon Zini an) gen dwa pou l fè entèvansyon militè lè yon popilasyon ap soufri anpil, akoz dezòd ki se rezilta echèk zak ke gouvènman pèp sa a ap poze yo. 20 Malge RPP pa ni yon trete, ni yon lwa entènasyonal, kominote entènasyonal lan ki gen peyi tankou Etazini, Kanada ak Lafrans, te adopte tankou yon lwa, redefinisyon RPP sa a konsènan souverènte an an tèm responsablite. 21 Nan lane 2005, Dokiman Somè Mondyal Nasyon Zini an te pran defans RPP an tou, 22 epi nan lane 2006 lan, Konsèy Sekite an, nan tou pa li, te pran menm wout lan tou. Konsènan MINUSTAH, Rezolisyon Konsèy Sekirite an, ant 2004 e 2006, te fè deklarasyon sa a sou baz RPP, 23 kote li te sitou deklare ke wòl MINUSTAH se mete yon bemòl nan vyolans gang yo k ap menase pèp ayisyen an, nan yon leta ki frajil. 24 Lè nou sonje prensip ICISS yo konsènan entèvansyon etranje nan ka yon leta frajil k ap echwe oubyen ki gen dezòd, nou kapab konprann ke kalite pretèks kominote entènasyonal lan chèche pou l kenbe MINUSTAH a, sitou chita sou pwoteksyon pèp ayisyen an kont dezòd gang yo ap fè yo. Li te bonè nan dat 9 Janvye 2004 lan, lè pòt pawòl Depatman d Eta Ameriken an, Richard Boucher te gen tan avèti ke gang gouvènman an sipòte t ap simaye nan fè dega nan plizyè ri nan kapital la. Lòt deklarasyon tou an Oktòb 2004, te mansyone ke gang ak gwoup ame sa yo k ap sipòte ansyen Prezidan Jean-Bertrand Aristide lan, yo te lanse yon kanpay sistematik pou yo te ranvèse gouvènman pwovizwa a, e konsa yo t ap bloke kominote entènasyonal lan nan efò li t ap fè pou l ede pèp ayisyen an. Malgre te gen rapò konsènan anpil zak vyolan fòs ame ak gang, pou e kont gouvènman pwovizwa a t ap mennen, pa t gen deklarasyon paralèl ki te pibliye avèk detay konsènan kanpay sistematik fòs rebèl yo te lanse kont gouvènman an nan menm epòk lan. Pami òganizasyon rebèl yo, te genyen Fwon pou Avansman ak Pwogrè pou Ayiti [FRAPH] kit e geb ofisye Fòs Ame d Ayiti yo [FAd H officers]. Nan aksyon yo kont vyolans gang yo nan katye popilè pòv Pòtoprens yo, yo konsidere aktivite militè yo an Ayiti kòm operasyon kont ensijan oubyen moun k ap revolte. Toulède dokiman operasyon militè kont ensijans yo, Ameriken e Kanadyen, (US 25 and Canadian 26 ), yo defini ensijans kòm yon mouvman òganize ki gen objektif pou yo ranvèse yon gouvènman ki etabli, epi yo endike klèman ke se an Ayiti. Pi lwen toujou, nan dokiman kote lame amerikèn lan pibliye doktrin pa li konsènan operasyon pou estabilizasyon an, chèf sa yo eksplike ke yon gouvènman pèdi lejitimite li depi li deklare lagè kont popilasyon nan pwòp peyi pa li an, oubyen 9

10 si se li k ap ankouraje atak kont vwazen li yo. 27 Selon doktrin militè yo an Ayiti, pwotestasyon sa yo kont yon gouvènman defakto se ensijans. Men militè sa yo pa janm poze kesyon konsènan kilès moun ki nan gang yo ak poukisa yo te kontinye reziste. Yo pa chèche konnen kisa ki lakòz politik enstabilite a. Kèk pami koz sa yo se fason lant Bank Entè-Amerikèn Devlopman an t ap debouse kòb sa li ta dwe bay yo, jan yo te jele kòb yo ta p prete peyi an nan lane yo, epi ankò jan etranje yo te enpoze avèk severite lòt règleman politik sou peyi an 28. Alò, se konsa kominote entènasyonal lan te jwenn dwa pou l fè entèvansyon militè anba kozman responsablite pou pwoteksyon an (RPP). Lè nou konsidere ki kalite wòl gouvènman etranje yo jwe nan kreyasyon enstabilite ak nan ankouraje vyolans an Ayiti anvan yo te ranvèse gouvènman Aristide lan, nan lane 2004, lè nou gade kijan yo enstale yon gouvènman defakto nan peyi an, nan lane yo (gravite kozman sa a depase rapò nou an), nou kapab mande kijan yo fè rive ap itilize RPP pou y ap jistifye wòl MINUSTAH kont ensijans, kont revòlt ak pou yo diminye vyolans gang yo. Nou ka poze kesyon sa yo sitou lè nou plase Ayiti nan kontèks rejyonal pa li an. Selon estanda ensekirite sa mesye dàm yo itilize pou yo jistifye kontinyasyon prezans MINUSTAH a, se kote ki gen pigwo nivo vyolans yo nan plizyè peyi vwazen nan Karayib lan, peyi tankou Jamayik, Trinidad, epi Zil Vyèj Ameriken yo, ki ta dwe merite efò estabilizasyon entènasyonal. Sepandan, pou divès rezon politik, se pa sa ki rive. Lè nou konsidere kozman sekirite an Ayiti, nan lane 2011, menm Depatman d Eta Ameriken an, te rive deklare ke malgre manman povrete ak movè politik k ap dechèpiye pèp ayisyen an, malgre mankman lwa pou kontwole anpil zàm, genyen etid ki montre ke Ayiti se kote yo ansasinen mwens moun, lè nou konpare li ak vwazen li yo nan Karayib lan ak nan Lamerik latin lan. 29 Nou wè tou tranzisyon pezib gouvènman an Ayiti nan lane 2006 ak nan lane Kantite moun yo ansasinen pou chak sanmil, an 2010 Peyi Popilasyon (2010) Moun yo Touye To pou 100,000 (2010) Zil Vyèj USA 110, Jamayik 2,600, Trinidad 1,300, Brezil 189,953,000 50,113* Ayiti 9,600, * Dènye done konplèt Ministè Jistis Brezilyen an, konsènan kantite moun yo ansasinen lakay yo, te pibliye nan lane 2008 Konsa, vini genyen piplis difikilte pou yo jistifye kijan pou MINUSTAH fè kontinye ap rete toujou an Ayiti. Yon analiz detaye konsènan zak sa MINUSTAH ap poze yo, zak ki dokimante nan divès rapò ki disponib sou sitiyasyon an aprè tranbleman tè an, revele ke fòs sa angaje li yon ti jan plis nan operasyon polis ki konsène krim kont moun ak kont pwopriyete. Travay sa yo se ta plis responsablite pa Polis Nasyonal Ayisyen an (PNH), e nan kozman sa yo, si PNH te jwenn plis sipò, plis resous, ak plis fòmasyon, li ta kapab reyalize yon pi bon travay pase MINUSTAH. Sa ki parèt vrèman dwòl, sèke nan peyi Brezil, peyi sa a k ap dirije MINUSTAH a, nivo vyolans sou sivil yo, depase anpil fwa, plis pase twasan pou san, sa k ap rive an Ayiti yo. Nan lane 2008, Jeneral Jose Elito Carvalho Siquiera, ansyen kòmandan brezilyen ki te antèt fòs Nasyon Zini yo an Ayiti an, te deklare ke si nou ta konpare nivo povrete an nan peyi d Ayiti ak 10

11 povrete nan São Paulo oubyen nan lòt vil yo, lòt bò lakay nou, nan Brezil, genyen piplis vyolans. 35 Reyèlman, pa gen manti nan sa ; men kanmenm, zotobre sa k ap mennen yo, yo kontinye ap itilize pretèks ki chita sou ensekirite politik ak sou vyolans san kanpe ak san pran souf, kòm rezon pou yo kontinye kenbe prezans MINUSTAH yo an nan peyi an. DOSYE KI CHITA SOU DWA MOUN VYOLANS SA KI VIZE SEKS YO KOM sa souvan rive aprè gwo papa dezas yo, vyolans sa yo ki vize sèks yo vini ap vale plis teren an Ayiti depi aprè tranbleman tè an. Kalite vyolans sa yo jwenn piplis vitès avèk demolisman kominote yo, absans pwoteksyon pou moun yo, epi kondisyon gwo presyon k ap toupizi moun yo; epi avèk tout sa, absans sèvis medikal debaz, ak absans sèvis espesyal ki ta konsidere kozman sèks, lakòz ke fanm ak ti jenn fi yo tonbe viktim piplis anba zak kriminèl yo. Kanta MINUSTAH menm, nan wòl pa li konsènan solisyon pou pwoblèm sa yo, lè se pa zewo li fè, se dezòd danjre l ap koze. Byen anvan tranbleman tè an, epi pirèd ankò aprè katastwòf sa a, se tanzantan sòlda MINUSTAH yo tonbe anba akizasyon pou tout kalite zak abi seksyèl y ap komèt sou pèp ayisyen an. Pami eskandal sa ki fè piplis bwi yo, nan lane 2007, yo te voye enpe sòlda etranje tounen lakay yo paske te gen akizasyon kote yo te jwenn ke sòlda etranje sa yo t ap fè dap piyank seksyèl sou timoun piti. Nan ka sa yo, viktim yo pat benefisye okenn jistis legal. 36 Aprè tranbleman tè an, tout moun, Ayisyen kou etranje, te konstate kijan sòlda MINUSTAH yo fè kaderjak sovaj sou yon jenn Ayisyen ki gen 18 tan. Gwo papa eskandal sa a anrejistre sou video e li t ap simaye sou entènèt la ak nan tout lòt medya yo. 37 Gen anpil lòt prèv tou ki montre kijan sòlda MINUSTAH yo ap anmize yo nan achte plezi seksyèl pou detwa pyas nan kouche ak anpil ti moun piti. Krim endesan sa yo lakòz anpil gwosès ak responsiblite pou elve timoun san sipò papa yo, paske se pase jandàm etranje sa yo ap pase nan peyi an. Yo genyen pou yo retounen lakay yo aprè peryòd sa y ap apse kòm sòlda nan misyon Nasyon Zini sa a. 38 Anplis zak bwitalite ak eksplwatasyon seksyèl anpil sòlda MINUSTAH ap komèt dirèkteman sou mèdàm yo, misyon militè ak polisyè sa a fè yon lòt zewo nan sèvis pwoteksyon kont abi seksyèl li ta dwe bay moun ki deplase al viv nan kan yo, paske se sitou nan zòn sa yo ke fanm ak ti jenn fi yo pi vilnerab. Se santiman dezespwa, fwistrasyon, epi kòlè tèt chaje ki pi ap domine nan anviwònman kan deplasman sa yo. Se ladan yo, anpil fanm ak timoun piti pi ap soufri anba nivo vyolans ki ekstrèmman elve, e yo kontinye ap viv anba anpil risk, anpil danje, epi anpil kè sote. 39 Pami òganizasyon sa k ap akonpaye viktim yo, genyen 2 ladan yo, KOFAVIV ak SOFA, ki dokimante respektivman 640 ak 718 ka abi seksyèl pandan yon peryòd ki kouvri sèlman detwa mwa, e dokimantasyon sa yo anrejistre nan ti klinik pou bay èd ke 2 òganizasyon sa yo ap debouye yo pou yo fè fonksyone. 40 Yon lane aprè tranbleman tè an, nan premye rezilta Lekòl de Dwa Inivèsite Nouyòk la (NYU) te reyalize, yo te jwenn ke 14% pami 365 menaj nan 4 kan diferan ki te ranpli ak viktim deplase te rapòte ke, pou pi piti, yon moun nan chak fanmi nan kan sa yo te viktim anba zak bwitalite seksyèl. 41 Plizyè lòt envestigasyon ansanm avèk temwayaj te afime anpil nivo ekrazan bwitalite seksyèl bandi yo te komèt sou anpil fanm ak ti jenn fi san pwoteksyon ak san sekou. 42 Menm jan ak anpil sitiyasyon kote ki gen vyolans seksyèl, pifò pami ka sa yo rete anba silans kote pèsòn pa rapòte yo (dayè menm nan peyi Etazini, genyen estimasyon ki endike ke yo pa rapòte 61% ka kadrejak yo). 43 Akoz absans pwoteksyon lapolis ak sèvis sosyal, epi tou, akoz anbarasman sa a moun ki viktim anba kalite zak sa yo souvan santi nan lespri yo an, nou kapab estime avèk sètitid e tristès ke pousantaj 11

12 viktim seksyèl yo an Ayiti anpil fwa piwo pase ka sa ki dokimante yo, e ki reprezante sèlman yon ti fraksyon tou piti devan kantite zak dap piyank seksyèl sa ke kadrejakè yo reyèlman komèt yo. Gen yon kantite prèv ekrazan ki endike ke gouvènman ayisyen an ak aktè entènasyonal yo fè tankou yo pa wè kantite kadrejak ak vyolans seksyèl sanzave yo ap komèt kont fanm yo. Nan mwa d Oktòb 2010, yon koalisyon òganizasyon debaz, ayisyen e ameriken, te ekri yon petisyon kote yo te mande Komisyon Entè-Amerikèn sou Dwa Moun lan pou l mete piplis presyon sou gouvènman ayisyen an ansanm avèk ajans Nasyon Zini yo pou yo pran ouvètman responsablite konsènan vyolans seksyèl k ap rive an Ayiti yo. 44 Gouvènman ayisyen an, atravè Ministè Zafè Fanm yo, te fè kèk efò pou l aplike rekòmandasyon Komisyon an te fè yo. Se konsa kèk mèdàm ki te viktim te jwenn kèk swen medikal e psikolojik nan men fanm ki espesyalize nan matyè sa yo. Gen kote nan kan yo tou ki te jwenn plis limyè elektrik. Men efò sa yo pa anpil lè nou konpare yo ak kantite bezwen ki genyen sou teren an. Konsèy Sekirite Nasyon Zini an te pran angajman bò kote pa l tou pou l te ogmante kapasite fòs nasyonal yo ansanm ak fòs Nasyon Zini yo pou yo fè fas kare a vyolans kont fanm yo. Kòm rezilta, Pwogram Nasyon Zini pou Devlòpman an (UNDP) ansanm avèk MINUSTAH te ede recwite plis pase 1,000 nouvo manb pou polis nasyonal lan (HNP). Sepandan, lè se ogmante yo senpleman ogmante kantite ajan polis yo san yo pa konsidere tou absans oubyen feblès enfratwikti sa a ki pa reyisi bloke zak abi yo, yo pa reyèlman pòte bonjan solisyon kòm sadwa pou pwoblèm lan. Yo te otorize Divizyon Polis Nasyon Zini an (UNPOL), fòs Nasyon Zini sa a ki espesyalman bay PNH lan sipò an pou l te ajoute yon tyè anplis sou kapasite li te deja genyen an, e pou l te plase tou Yon ti Inite pou asire sèvis dirèkteman nan kan yo ak yon lòt ti Inite Spesyalize nan Pwoblèm Sèks tou. 45 Nan dat 31 Jiyè 2011, Nasyon Zini te rapòte ke te genyen 3,524 polisye UNPOL plis 8,728 sòlda MINUSTAH an Ayiti 46. Pami pèsonèl sa yo, gen yon inite ak 110 polisye fanm ki sòti nan peyi Bangladesh. 47 Sòlda tounèf ak lòt fòs yo te pwomèt y ap kenbe yon prezans solid nan apeprè 20 kan, plis visit oubyen patwouy plizoumwen regilye nan plis pase 100 lòt kan. Yo te pwomèt tou ke y ap pi agresiv nan konsiderasyon ka kadrejak yo. Sepandan, paske MINUSTAH pa reyisi kolabore avèk PNH, inite tounèf yo pa sanble ke y ap fè yon bon travay. 48 Anplis sa, lè nou konnen ke mwayen ki te deja la pou kontrekare zak vyolans seksyèl yo te deja pa tap fonksyone byen, e ke menm nouvo sòlda ak polisye yo jwenn menm pwoblèm sa ki t ap bare ansyen ajan yo, nou vini konprann ke sòlda ak polisye anplis yo pa pòte okenn diferans nan sitiyasyon an. Plizyè envestigasyon endike ke se toujou pawòl anpil, se toujou tout voum se do ki pa chita sou anyen k itil k ap kontinye. Moun k ap viv nan divès gwo kan tankou sa sou Channmas lan prèske pa wè ditou okenn moun MINUSTAH yo antre nan kan sa yo. Gen kote MINUSTAH rapòte ke twoup li yo prezan pandan 24 è, alò ke an reyalite, moun nan kote sa yo prèske pa janm wè limyè prezans MINUSTAH. 49 Amnisti Entènasyonal deklare ke absans sekirite anndan ak alantou kan yo se youn pami faktè sa yo ki lakoz anpil vyolans seksyèl ap kontinye rive san rete. Li ajoute ke yo pa janm entegre sifizamman mwayen pou pwoteksyon nan repons imanitè ki nesesè yo. 50 Selon yon etid ke United States Institute of Peace te reyalize, 75% moun k ap viv nan kan yo te deklare ke yo prèske pa wè, oubyen yo pa janm wè okenn ajan polis PNH oubyen Nasyon Zini nan kan sa kote y ap viv lan. 51 Genyen kan tankou sa ki nan Place des Artistes lan, kote rezidan yo aranje yo yomenm, pou yo òganize pwòp fòs sekirite pa yo. Men volontè vijilan sa yo pa reyisi remèt yon bon travay paske yo pa jwenn pwofesyonèl ki pou bay yo bon fòmasyon, yo preske pa genyen 12

13 okenn zàm pou yo defann pwòp tèt pa yo, yo pa gen inifòm, epitou paske yo pap touché anyen si se pa pafwa kèk ONG ki pòte kèk ti tchyotchyo oubyen kèk ti grenn pyas ba yo. Nan rapò l nan mwa Janvye 2010 lan, Amnisti Entènasyonal rekòmande pou tout sistèm Nasyon Zini an, avèk MINUSTAH, ogmante prezans polisye yo nan kan yo. 52 Sepandan, gen dokimantasyon kote sòlda MINUSTAH yo refize antre nan anpil pami kan sa yo ki chaje ak moun deplase ki pi vilnerab yo. 53 Gen yon dokiman Jounal Al Jazeera ki dekri kijan kondisyon yo, 6 mwa aprè tranbleman tè an, pa amelyore ditou. Dokiman sa a eksplike kijan gen gen ofisyèl, nan yon baz MINUSTAH, ki pa konn anyen ditou konsènan ogmantasyon lòbèy kadrejak ki t ap rive nan yon kan ki te la tou prè baz yo an, anba nen yo. 54 An jeneral, pifò patwouy sòlda ak polis MINUSTAH yo fè, se sou wout ki pase devan kèk kan, e genyen pami kan sa yo ki gen anpil milye moun. Rapò chak 6 mwa International Action Ties (IAT) la, rapòte, limenm tou, menm kalite ka sa yo, kote a plizyè repriz, gen moun ki te al plenyen bay divès ofisyèl nan dives MINUSTAH yo konsènan yon kan nan Site Solèy, kote te gen divès repetisyon atak bandi andeyò kan an, t ap fè sou rezidan yo. Sèl ti èd chèf MINUSTAH yo te ofri se te senpleman ogmante patwouy nan machin sou wout ki pase devan kan yo. Menm yomenm, yo dakò ke sa y ap fè an pap gen okenn efè sou danje sa a ki pandjye sou moun k ap viv nan kan yo. 55 Puiske yo pat gen lòt chwa, kèk lidè kominotè nan kan an te mande pou MINUSTAH bay yo yon ti kòb pou yo ta òganize pwòp sistèm sekirite pa yo anndan kan an, men MINUSTAH pa t janm reponn yo sou demach sa a. Sa se youn pami egzanp kote rezidan nan kan yo te jwenn asistans kèk obsèvatè entènasyonal nan kozman dwa moun, ki te reyalize kèk soulajman, epi pale avèk lòt ofisyèl byenke efò sa a te egzije konesans nan fransè ak nan anglè ki te nesesè pou kèk apèl telefonik ak òganizasyon reyinyon. Men malgre tout efò sa yo, rezidan nan kan yo kontinye nan sitiyasyon kote yo prèske pa jwenn asistans pou pwoteksyon nan men MINUSTAH. MINUSTAH pa reyisi nonpli pran kontak avèk òganizasyon debaz fanm yo, alò ke tout moun konnen ki wòl enpòtan òganizasyon sa yo ap jwe nan sipò y ap bay anpil viktim tranbleman tè k ap soufri anba vyolans seksyèl yo. Nan mwa Desanm 2010, yon gwoup koòdinasyon nan Misyon Nasyon Zini an te kreye yon lis estrateji kont vyolans seksyèl pou nouvèl lane a, men nan lis sa a, chèf yo yo pat mansyone patisipasyon òganizasyon fanm ayisyèn sa yo k ap goumen kont vyolans seksyèl yo e ki ap bay viktim yo sipò an. 56 An reyalite, pandan 6 mwa aprè tranbleman tè an, chèf yo te kontinye ap fè reyinyon sa yo an anglè, epi pita, reyinyon sa yo te kontinye an fransè, men seksyon Nasyon Zini responsab lan te refize chèche tradiktè pou patisipan sa yo ki konprann sèlman kreyòl lan. Yon lane aprè tranbleman tè an, koòdinatè gwoup Nasyon Zini an te deklare ke li t ap fatigan pou yo ta itilize tradiktè, e ke li te itil pou reyinyon yo fèt an fransè, paske sa te pèmèt patisipan yo kominike youn ak lòt. 57 Yo pat kontinye avèk entèpretasyon similtane, ki ta poutan yon sèvis ase bon mache. Non sèlman pwoblèm blokaj nan lang lan anpeche yo ofri sekirite kòm sa dwa pou kan yo, men li diminye tou kapasite ayisyen yo nan nivo koòdinasyon kote y ap planifye pwogram sa yo dwe aplike yo. A DEGEPISMAN GWO PONYET NPLIS kondisyon sa yo, tout moun k ap viv nan kan pou deplase yo ap fè fas ak plis e piplis ensètitid akoz posiblite ki genyen pou otorite kontinye ap degèpi yo pa fòs. Nan dègèpisman san pitye gwo ponyèt lan la, yon endividi, yon fanmi, oubyen yon kominote kapab okipe yon kay oubyen yon mòso tè san yo pa gen dokiman pou pwoteje yo. Konsa, otorite kapab pouse do moun sa yo, mete yo deyò swa definitivman oubyen tanporèman san se pa yomenm ki chwazi sòti. 58 Dabitid, lè se pa otorite fòmèl lajistis ki bay otorizasyon pou sa, zak degèpisman an pa 13

14 legal e moun ki fè l konsa yo, yo vyole dwa ayisyen ak dwa entènasyonal lan. Anplis Amnisti Entènasyonal, genyen Institute for Justice & Democracy in Haiti (IJDH) lan, plizyè moun deplase nan kan yo, epi anpil lòt gwoup dwa moun ki adrese divès rapò kont zak degèpisman illegal sa yo, selon dwa ayisyen ak dwa entènasyonal moun yo, ke Ayiti ta dwe respekte. Jiskan mwa Jiyè 2011 lan, te gen yon popilasyon 600,000 Ayisyen ki te kontinye ap viv anba tant nan anviwon 900 kan pou viktim deplase yo. 59 Se tousuit aprè tranbleman tè an, 2 mwa pantkò pase, lè premye degèpisman fòse an te rive. Aprè sa, se chak jou sa vini pirèd. Nan mwa Septanm 2010, nan yon rapò Ban Ki-Moon te adrese, Segretè Jeneral Nasyon Zini sa a te rekonèt, ke yo te estime ke 29% pami 1,268 kan yo te etidye yo, te fèmen ak fòs gwo ponyèt. Sa vle di ke se avèk vyolans yo te lage anpil milye moun nan lari an. 60 Yon lane aprè tranbleman tè an, gen rapò sou dwa moun ki pibliye e ki revele ke yo deja fèmen 17% pami 106 kan yo etidye kòm echantiyon yo, epi anplis sa gen yon lòt 15% ki anba menas pou yo fèmen. 61 Nan mwa Septanm 2011, nan yon deklarasyon Nasyon Zini pibliye, yo endike ke genyen 67,162 moun yo degèpi lage nan lari an. Men kantite moun nan ka sa yo kapab anpil fwa piplis pase sa ki nan dokiman ofisyèl yo. 62 Se sou pwopriyete prive yo ki genyen piplis pase 72% nan kan yo, ke piplis dègèpisman gwo ponyèt yo rive pi souvan. Dabitid, se nan aktivite degèpisman yo, bandi yo pwofite vyole lòt dwa moun yo. Trè souvan, se koupe yo koupe sèvis vital tankou distribisyon dlo ak manje pou yo fòse rezidan an sòti kite kan an. Nan anpil kan, nan degèpisman an, gen vyolans kote yo kraze zefè pèsonèl malere ak malèrèz yo. Nan mechanste sa yo, gen divès ka vyolan ki anrejistre tankou kote ki gen bann gang ki menase ke y ap kraze tant moun yo, y ap vòlò, y ap mete dife, y ap pase bouldozè, e men gen yon ka kote ke se touye yo touye youn nan rezidan kan yo. 63 Nan mwa d Avril 2010, Nasyon Zini the rekòmande pou yo fè yon kanpe pandan twa mwa sou degèpisman an. Sepandan, chèf yo te bay vag e yo te kontinye kite moun ki gen lenterè fèmen kan yo. 64 Aprè tout plent divès moun ak òganizasyon pòte kont mechanste sa yo, se sèlman kèk grenn fwa Nasyon Zini ofri ki kalite aksyon yo ta dwe fè pou anpeche degèpisman gwo ponyèt san pitye sa yo. Pa janm gen ONG tou ki eseye kanpe pou yo ta defann dwa legal viktim yo genyen po yo ta kontinye viv nan kan deplase yo. Nan dat 2 Novanm 2010, Mario Joseph ki se yon avoka nan kozman dwa moun, te mande pou yo pwolonje repo oubyen moratwa Nasyon Zini te fè sòti pou sispann degèpisman fòse nan kan yo. 65 Aprè yon misyon d ankèt te soumèt rapò li bay Komisyon Entè-Ameriken sou Dwa Moun lan, komisyon sa a, nan dat 16 Novanm 2010, te mande gouvènman ayisyen an pou l te prese pran yon aksyon kont zak degèpisman gwo ponyèt yo. 66 Malgre tout gwo demach gwo zotobre sa yo fè yo, MINUSTAH pa janm reyisi pran bonjan desizyon pou l bay pwoteksyon pou viktim malere sa yo k ap viv anba vye kondisyon nan kan sa yo. Genyen siyal ke se nan konplisite li ak yon bann entrigan ki lakoz ke MINUSTAH kontinye echwe nan sa li ta dwe fè pou bloke degèpisman sa yo ansanm ak tout zak vyolans ki souvan rive nan ka sa yo, e pi patikilyèman nan divès ka kote inite MINUSTAH yo ta resevwa dirèkteman enfòmasyon konsènan danje k ap rive nan anpil kan. Atitid neglijans ak mepri sa yo pa mache ak tout kondisyon sa yo ki nan manda MINUSTAH a. Genyen anpil kan kote genyen anpil dokiman sou ka kote fòs MINUSTAH yo bay vag lè yo rele yo pou zak degèpisman k ap fèt aklè, gwo jounen. 67 Oganizasyon sou dwa moun IJDH menm anrejistre yon ka kote se fòs MINUSTAH yo, yomenm, ki ranplase ajan PNH yo nan bay degèpisè yo pwoteksyon pou choute moun yo nan yon kan. 68 Se sitou nan ka echèk MINUSTAH sa yo, sitou kote ki te deja gen menas vyolans anvan yo kòmanse degèpisman reyèl lan, nou jwenn prèv feblès nan mekanis machin pwoteksyon sa a 14

15 MINUSTAH ap opere an. Anplis sa a, lè nou konsidere gwo enfliyans politik ak tout kantite resous ke MINUSTAH genyen pou l travay, echèk li yo, kote l pou l ta kanpe kont zak degèpisman gwo ponyèt yo, se prèv materyèl ki montre konplisite MINUSTAH nan zak vyolasyon dwa moun yo. N ABSANS KOÒDINASYON AN NIVO elve kote chèf yo ap pran desizyon konsènan operasyon pratik MINUSTAH yo, li fasil pou yon obsèvatè konstate kijan priyorite yo genyen magouy lè se moman pou chèf sa yo poze zak pwoteksyon sou teren an kont vyolasyon dwa moun yo. Nan mwa d Avril 2010, yo te nonmen Nigel Fisher kòm Depite Espesyal pou Reprezante MINUSTAH. Pita, nan menm lane an, yo te nonmen menm misye sa a tou kòm Koòdinatè Rezidan Imanitè. 69 Nan yon rapò Refugees International te lage anba tit Ayiti: Toujou Pran nan Gonm Faz Mache Prese a te gen kritik kont desizyon sa a, kote otorite yo te konbine 2 wòl enpòtan, nan menm tan an, nan men yon sèl grenn endividi ki pou bay repons imanitè nan kozman vyolasyon dwa moun. 70 Se reyalite sa a kote Nasyon Zini konsidere pòs Koòdinatè Imanitè pou Ayiti an kòm yon djyòb a tan pasyèl la, epi kote tou pozisyon sa a mele avèk objektif politik MINUSTAH yo, ebyen, tout sa se prèv kote sitiyasyon malere sa yo k ap trennen nan kan deplase yo pa reyèlman gen enpòtans pou Nasyon Zini. 71 Refugees International te fè remake ke Sistèm Koòdinasyon Nasyon Zini an, an Ayiti, pa bay gwo enpòtans konsènan aktivite kòm sa dwa pou pwoteje dwa moun yo. 72 Byenke gen Biwo Gwo Komisè pou Dwa Moun lan (OHCHR) lan ki entegre nan MINUSTAH, komisyon sa a pa jwe okenn wòl kote l ta dwe konplete fòmasyon òganizasyon misyon Nasyon Zini an. Gen anpil ka d egzanp kote MINUSTAH ak OHCHR ap goumen pou resous moun ak lajan. Gwo papa gouf ki separe kantite kòb 2 gwoup sa yo ap resevwa pou fonksyònman yo an, montre nati priyorite degrenn goch sa Misyon Nasyon Zini an bay, ak ki kote li bay li, an Ayiti. Pa egzanp, aprè eksplozyon epidemi kolera a, an Oktòb 2010, OHCHR te mande kominote entènasyonal lan pou l bay 160 milyon dola vèt pou yo ka konbat maladi an, epitou pou yo kapab anpeche li gaye piplis, men se sèlman 20% lajan sa ke OHCHR te resevwa. 73 An konparezon, bidjè sa a MINUSTAH te pwopoze san pàn nan mwa d Avril 2011lan depase 853 milyon USD. 74 Sa ki jwe pi gwo wòl nan ogmantasyon kriz povrete ak mizè nan peyi an, se sitou yon konbinezon nan fason woutinyè sa a MINUSTAH adopte pou l ranfòse sekirite politik la ansanm avèk kreten l ap komèt chak jou nan aktivite kote li dwe pòte solisyon pou pwoblèm sekirite pèsonèl yo. Rapò Inivèsite Harvard te lage nan lane 2005 lan fè remake dimansyon enkapasite MINUSTAH nan envestigasyon zak abi sa yo ke divès moun ap rapòte yo. Rapò an te deklare: Nan yon sans byen reyèl, echèk MINUSTAH pou l mennen envestigasyon yo, montre plis pase konplisite fòs sa a avèk menm moun sa yo k ap komèt zak abi nan dwa moun yo, e ki merite pou yo ta anba envestigasyon yo. 75 Echèk nan òganizasyon MINUSTAH a pou yo ta angaje yon kantite sifizan moun ki pale fransè ak kreyòl sou teren an vini konplike difikilte yo. Sa kondui a pwoblèm nan kominikasyon ki lakòz ke envestigasyon yo pa byen avanse, ki fè yo mal abouti. Kozman pwoblèm kominikasyon sa a te toujou ekziste. Rapò 2005 Harvard lan rekòmande tou pou MINUSTAH etabli yon pon nan kozman langaj lan sou twou sa a ki ekziste ant anplwaye Nasyon Zini yo e pèp ayisyen an. Li ta dwe kapab anplwaye oubyen fòme detwa espesyalis swa nan kreyòl, swa nan fransè, ou swa nan toulède lang sa yo, oubyen si se posib, li ka anplwaye entèpretè 15

16 pwofesyonèl ki pou fasilite kominkasyon, tankou nan akonpayman aktè yo sou teren an. 76 Paske yo pa toutafè konsidere rekòmandasyon sa yo, sa gen anviwon 6 lane, nou abouti a yon sitiyasyon kote yo sakrifye pwoteksyon elemantè pèp ayisyen an bezwen an. Lè nou konnen ke depi lane 1993 Nasyon Zini toujou prezan nan peyi d Ayiti sou yon fòm oubyen yon lòt, nou vini genyen seryezman enkyetid konsènan abilte oubyen volonte Misyon Nasyon Zini ta reyèlman genyen pou l kominike tout bon vre oubyen byen koòdone zak sa l ap poze yo avèk popilasyon local lan. 77 Absans patenarya sa a, avèk transparans, kominikasyon epi onètete tou, tout sa pouse anpil Ayisyen rive kote key o konsidere ke Nasyon Zini se yon fòs militè ki kont enterè yo, yon fòs yo pa ka fè konsyans, yon enstitisyon ki pi ap defann enterè entènasyonal olye pou se ede pou l ap ede malere nan peyi d Ayiti. 78 Nan sezon lete 2010 lan, Nasyon zini te etabli yon fòs polis ki genyen 600 fanm ki sòti nan peyi Bangladesh ki gen responsablite pou yo patwouye kan moun deplase yo. 79 Nou ta ka konsidere ke yon jès konsa se yon jès pozitif, sepandan, ajan polis sa yo pa ka pale ni kreyòl, ni fransè, e konsa, li te difisil pou yo kominike, pou yo diskite pwoblèm sekirite avèk moun k ap viv nan kan yo. 80 Refugees International, nan rapò li fè sòti an Oktòb 2010 lan, eksplike ke MINUSTAH ta dwe ogmante pèsonèl nan inite fòs polis sa a li asiye nan nan kan deplase yo, pou l ta sitou anplwaye piplis entèprèt ak bay yo plis mwayen transpò. 81 Echèk MINUSTAH sa a, kote li pa fè efò pou l itilize resous lengwistik pèp ayisyen an, (kote gen anpil pami yo ki kapab pale fransè, anglè, ou menm panyòl) se yon mankman nan opòtinite ki ta kapab bay yo piplis konpreyansyon ak piplis fòs nan sekirite sa a yo dwe bay pèp ayisyen an. Nan menm demach sa yo tou, yo ta patisipe tou nan ede kreye piplis djyòb nan vil sa yo kote piplis pase 70 pousan moun pap travay. P KOTE OTORITE YO REFIZE MENNEN ENVESTIGASYON SOU LANMO GERARD JEAN-GILLES ETET youn pami pi gwo ekzanp ki pwouve kijan MINUSTAH refize fè envestigasyon sou abi k ap poze sou dwa moun (ak kote pwòp sòlda MINUSTAH yo ap komèt krim touye moun), se ka lanmò Gérard Jean-Gilles. Nan dat 17 Out 2010, yo te jwenn kadav Gérard Jean-Gilles, yon ti gason ki gen laj 16 zan pann nan baz yon inite polis MINUSTAH nan lavil Kap Ayisyen, nan nò d Ayiti. Bonè nan jou sa a, nan lotèl Henri Christophe ki tou prè an, anplwaye yo te tande vwa yon moun k ap rele, k ap di «men y ap toufe mwen!» 82 Lè 72 zè aprè yo te remèt kadav lan, li te klè ke se pat suisid ti gason an te komèt, puiske pat gen youn nan vètèb ki nan zòn kou viktim lan ki te kraze tankou lè se nan ka pandezon sa rive. 83 Selon deklarasyon zanmi ak fanmi Gérard Jean-Gilles yo te fè, ti jenn gason sa a t ap travay sou baz lan, kote li t ap fè kèk vye djyòb pou sòlda Nepalè yo ki te konn peye li swa avèk yon ti kòb oswa avèk manje. Yo te akize Jean-Gilles ke se limenm ki te vòlè 200 USD nan pòch yon entèprèt k ap travay sou baz lan, e ki rele Joëlle Rozéfort. 84 Nan dat 26 Septanm, 17 Ayisyen nan òganizasyon sosyete sivil yo te ekri yon lèt ouvèt yo te adrese voye bay Edmond Mullet, chèf MINUSTAH a. Nan lèt sa a, Ayisyen yo te akize MUNISTAH ke li t ap koze obstwiksyon jistis paske li refize envestige lanmò Gérard Jean- Gilles. Oganizasyon sa yo, ki pami yo te genyen òganizasyon ayisyen pou respè dwa moun ak egzaminatè medikal ayisyen yo, te egzije pou te genyen yon ankèt endepandan sou koz lanmò Jean-Gilles sa a. 85 MINUSTAH kontinye refize reponn a tout temwayaj divès moun prezante konsènan ka asasinay sa a. Li bloke tout efò jistis ayisyèn lan fè pou fè limyè sou ka sa a. Moun ki te temwen zak sa a, jan sa sanble li te rive nan baz Kap Ayisyen an, gen rezon pou yo kwè ke se Rozéfort ki 16

17 sanble li te lonje dwèt sou Jean-Gilles. Sepandan, Mulet reklame ke entèprèt lan te gen dwa a iminite, malgre kondsyon anplwa li se kondisyon kontraktè, se pa kondisyon pèsonèl. Nan ka madanm sa a, akizasyon kont li yo pa gen rapò a fonksyon li nan kalite djyòb sa li t ap fè an, konsa, li pa ta kapab nan benefisye iminite tou anba kondisyon Status of Forces Agreement (SOFA) a. 86 An tou ka se san okenn rega, depi mwa septanm 2011, tout envestigasyon te sispann nan ka lanmò Gérard Jean-Gilles. A ELEKSYON NOVANM 2010 YO KÒZ pwoblèm ki te poze avèk tranbleman tè an, yo te oblije rekile jisko 28 Novanm 2010, eleksyon nasyonal sa yo ki te dwe fèt nan sezon prentan 2010 lan. Nan eleksyon sa yo, pèp ayisyen an te vote pou tout kandida chanm bas yo ki pral pase 4 lane kòm depite. Yo te vote tou pou eli yon prezidan pou 5 an, epi pou yon tyè nan chanm senatè yo pou 6 zan. Akòz gwo kòve k ap tann pou rekonstwi peyi an aprè tranbleman tè an, eleksyon sa yo te pami sa ki pi enpòtan yo nan listwa peyi d Ayiti. Sepandan, se pa t ditou lide eleksyon demokratik ak patisipasyon tout sitwayen yo ki te nan lespri anpil chèf nan jounen sa a. Se kòm si yo t ap kontinye menm eleksyon fomanmit sa yo te fè pou eli senatè ayisyen yo nan lane 2009 lan. Konsèy Eletoral Pwovizwa (KEP) Ayiti an, yon lòt fwa, te kite Fanmi Lavalas deyò. Fanmi Lavalas, se pati politik ki pi popilè nan peyi an. Yo te fèmen pòt tou sou anpil lòt gwoupman politik. (Anpil gwo medya te konpare eleksyon san patisipasyon Fanmi Lavalas tankou si yo ta retire Repibliken oubyen Demokrat yo nan Eleksyon nan peyi Eta Zini). 87 Paske se René Préval limenm ki te pèsonèlman chwazi manm KEP yo, e paske pat janm gen yon konsèy elektoral pèmanan tankou jan Konstitisyon 1987 lan preskri sa a, desizyon magouyè gwoponyèt René Préval yo te alò vyole konstitisyon ayisyèn lan. Konsa, te oblije genyen yon komisyon endepandan pou sipèvize eleksyon yo. 88 Anplis tout sa, te genyen motivasyon politik ki soutni desizyon sa yo te pran pou mete Fanmi Lavalas deyò nan eleksyon 2010 yo. Desizyon sa yo te gen sipò US, men yo pat gen jistifikasyon lejitim selon dwa ayisyen yo. 89 Se avèk siyifikasyon eleksyon sa yo nan lespri yo, ke nan dat 7 Oktòb 2010, Palemantè ameriken an, Madàm Maxine Waters avèk 44 lòt manm nan Paleman Ameriken an, te voye yon lèt bay Segretè d Eta Ameriken an, Madàm Hillary Rodham Clinton, kote yo te mande madeanm sa a pou l pòte sipò pa li pou te genyen eleksyon lib e onèt an Ayiti. 90 Nan yon deklarasyon ki te tonbe bonè nan mwa Jiyè an, Senatè Richard Lugar pat kache pawòl li, lè li te deklare ke absans eleksyon demokratik pou mete moun ki kapab nan plas yo kapab plonje peyi an nan tchyouboum galimatchya. 91 Se nan menm mwa sa a tou ke mouche Ban Ki-Moon, Segretè Jeneral Nasyon Zini an, te mande pou chèf yo te òganize eleksyon ki transparan e kredib nan peyi d Ayiti. 92 Nan rezolisyon 1542 an, manda MINUSTAH a endike ke premye bi MINUSTAH se bay sipò pa li nan dewoulman pwosesis politik ki konstitisyonèl; bay asistans li nan òganizasyon, obsèvasyon, epi reyalizasyon eleksyon ki lib, onèt e demokratik pou peyi an kapab genyen majistra, palemantè epi prezidan. Sepandan, MINUSTAH pankò janm di anyen sou sa ki konsène tout jwèt koken byen dokimante sa yo ki te rive nan eleksyon 28 Novanm lan yo. 93 Te gen jounalis ak obsèvatè ki te la sou plas pou dokimante anpil bwat koken yo t ap boure ilegalman avèk tikè pèpè degrenn goch, te gen anpil ekzanp koken, te gen vyolans nan biwo eleksyon yo, te gen operasyon dwèt long, bwitalite, kraze brize, zàm ki t ap tire, moun yo te agrese, atake, avèk zak asasinay. 94 Pat manke obsèvatè pou te kritike eleksyon yo, e pami kritik 17