Repons sanitè apre tranblemanntè a nan peyi d Ayiti (janvye 2010)_ Leson ki tire sizoka yon gwo katastwòf demen

Transcription

1 1 Repons sanitè apre tranblemanntè a nan peyi d Ayiti (janvye 2010)_ Leson ki tire sizoka yon gwo katastwòf demen Claude de Ville de Goyet Juan Sarmiento François Grünewald Décembre 2011

2 2 Table des matières Introduction Ayiti anvan tranblmemann tè a Sitiyasyon sosyo-ekonomik ak politik Sitiyasyon sanitè a Jesyon ak rediksyon ris yo Ayiti: yon ka patikilye Trablemanntè 12 janvye 2010 la Enpak Global Enpak sou lasante a... 6 a. Mòtalite... 6 b. Mòbidite... 6 c. Deplasman popilasyon yo... 7 d. Kalte twomatis yo Entèvnan imanitè yo Entèvenan ayisyen yo... 8 a. Pèsonèl lasante nasyonal la... 8 b. Ayisyen ki ap viv lòtbò dlo yo Entèvnan entènasyonal yo... 8 a. Entèvnan ki sou tèren an... 8 b. Entèvnan ki te deplwaye pou seyis lan menm c. Peyi Amerik Latin ak Karayib yo Leson yo Repons touswit la Operasyon pou sove lavi nan sans lasante Tretman blese yo a. Kontribisyon ekip medikal ak lopital kanpay yo b. Chwa blese yo c. Pwoblèm medikal espesyalize Repons difere: pi lwen pase swen pou blese yo Swen sante primè pou deplase yo Maladi transmib yo Sante mantal ak sikososyal Sante pou repwodiksyon ak vyolans a. Sante pou repwodiksyon b. Vyolans ki baze sou diferans ant fanm ak gason Apwovizyònman a. Pwogram medikaman esansyèl (PROMÈS) b. Don medikaman ak jesyon yo Reyabilitasyon andikape apre seyis la Dlo, jesyon twalèt ak ijyèn a. Dlo potab b. Asenisman nan kan ak lopital yo Alimantasyon ak nitrisyon Jesyon enfòmasyon an Evalyasyon rapid pou koumanse Analiz enpak la Ankèt espesifik yo a. Lis e kat ajans ak òganizasyon yo b. Envantè ak anrejistreman don materyèl yo c. Kontribisyon medya ak rezo sosyal yo... 19

3 7. Kowòdinasyon an Kowòdinasyon nasyonal Kowòdinasyon entènasyonal a. Refòm imanitè a Leson estratejik pou yon pwochenn katastwòf a. Remete estritikti nasyonal sante yo nan pòz pilotaj yo b. Yon kontwòl kalite pou èd medikal la c. Amelyore konwòdinasyon an Lyen ant sekou ak devlopman Conclusion

4 4 Introduction Piblikasyon sa a prezante pou kominote frankofòn nan sa ki se nannan kontni yon ouvraj Òganizasyon Pan Amerikèn Lasante (OPS/OMS) ; «Health response to the earthquake in Haiti January 2010 Lessons to be leard for the next massive sudden-onset disaster». Bi travay sa yo se souliye bon jan leson pou yon pi bon repons nan ka yon lot katastwòf ki ka frape sanzatann youn nan peyi ki pi vilnerab nan mond lan. Li konsantre li sou twa premye mwa repons lan, nan moman inisyal la, yon bann èrè te ap fèt san rete soti katastwòf pou ale sou katastwòf. Otè yo ap remèsye tout kòlèg Ayisyen ak etranje ki pataje eksperyans, enfòmasyon ak fason yo wè repons sanitè nan moman youn nan pi gwo trajedi ki afekte yon nasyon ki te deja gen anpil pwoblèm. 1. Ayiti anvan tranblmemann tè a Ayiti, yon nasyon endepandan depi plis pase desan lane, okipe yon pati nan lil Ispanyola ak Repiblik Dominikèn. Popilasyon an estime a anviwon 10 milyon abitan, pi fò pale kreyòl epi yon minore, sa ki plis edike yo pale franse. Anviwon 2,3 milyon ladan yo ap viv nan Pòtoprens, kapital la Sitiyasyon sosyo-ekonomik ak politik Ayiti se youn nan peyi ki pi pòv sou tè a (Pwodui Nasyonal Brit li se 850 dola pa abitan, konpare ak dola pou Repiblik Dominikèn). Transparency International klase Ayiti kòm youn nan peyi ki pi kòwonpi nan mond lan, endèks kòripsyon li se youn nan sa ki pi wo yo, nan menm nivo ak Pakistan, yon lòt peyi ki te konnen yon gwo seyis an 2005). Ayiti konnen yon istwa mouvmante. Li konnen yon koudeta an 1991 te pwovoke yon anbago entènasyonal, yon entèvansyon militè ak disparisyon lame peyi a. An 2004, Nasyonzini te mete sou pye yon fòs pou kenbe lapè, MINUSTAH 1 ki ta pral jwe yon wòl kle apre trablemanntè a. Enstitisyon Leta yo fèb, yo fonksyone pou pi plis gras ak èd finansye entènasyonal la. Bayè yo bay bourad lajan pou pwogràm yo estime ki priyoritè pou yo, pa mwayen òganizasyon non Gouvènmantal (ONG) yo epi mete sou kote jis rive afebli otorite nasyonal yo Sitiyasyon sanitè a Estatistik yo, menmsi yo pa ka fè yo twòp konfyans, montre yon gwo pousantaj kontaminasyon maladi transmisib 2 yo, mwatye popilasyon an, moun ki pi pòv yo pa gen aksè ak swen sante. Si yon òf sante prive rezève ak elit yo egziste, an patikilye nan vil yo, 75% popilasyon an jwenn yon tip swen ki pa manm tout kote nan men ONG relijyez ak layik yo. Pi fò ONG yo mete sou pye priyorite ak règ lide yo di yo, souvan san pran ankont sa Ministè Lasante etabli. Se pa san rezon Ayiti pote non Repiblik ONG yo. 1 United Nation Stabilization Mission in Haiti 2 An wetan kolera vin parèt sèlman 9 mwa apre seyis la.

5 5 Sèvis espesyalize reyabilitasyon, sante mantal oubyen transfizyon, ki vin pa bon menm apre seyis la, pa koresponn ak estanda modèn yo ni ak bezwen yo nan tan nòmal. Se Òganizasyon Mondyal Lasante (OMS) ki ede jwenn medikaman esansyèl ak pwodui de baz yo, pa mwayen PROMES (Programme de Médicaments Essentiels) avèk api bayè lajan yo. Pou fini, 8 sou 10 milyon abitan nan peyi sa a pa gen aksè ak yon minimòm aksè ak sèvis dlo potab epi mwayen pou jere twalèt ak fatra Jesyon ak rediksyon ris yo Ayiti vilnerab anpil ak yon seri ris pami lòt klimatik. Nan ane anvan seyis yo, kominote entènasyonal la te fè yon efò konsiderab pou ranfòse pou lontan pwogram milti sektoryèl pou jere katastwòf yo nan Direksyon Pwoteksyon sivil (DPC). Efò sa a te pote pou pi plis sou ris ki pi frekan yo (Ouragan ak inondasyon). Ris yon gwo seyis, non zòn ibèn, te egziste, men pat atire twòp atansyon li merite. Moun pat konnen règ nan konstriksyon antisismik yo, pou lopital ak pou lòt enstalasyon ki enpòtan men ki nan mevo sitiyasyon yo, menm jan tou pou kay moun rete, nan yon kapital ki gen twòp moun, kote kay yo bati nan pant. Ministè Sante piblik, san ase ekipman pou reponn ak bezwen nan ka ijans chak jou, pa rive bay priyorite ak pwogram preparasyon pou katastwòf e nan sans sa a pa rive bay resous ki nesesè pou fè li mache byen Ayiti: yon ka patikilye Ayiti, nan yon sans, se yon ka patikilye tankou nan tout rejyon Amerik la ak pami peyi ki fenk sibi domaj gwo katastwòf ki touye anpil moun, sounami nan peyi Endonezi ak Sri Lanka (2004) oubyen tou Pakistan (2005). Tab 1 an rezime diferans ki pi enpòtan yo, li fè konprann sou plan devlopman Ayiti pi pre Pakistan pase lòt vwazen li yo oubyen lòt peyi ki te sinistre nan dènye ane sa yo. INDICATEUR AYITI RPIBLIK SRI LANKA PAKISTAN endonezi DOMINIKÈN Popilasyon (milyon) Pwodi nasyonal bri / kapi 650 (2010, Dola Ameriken) Esperans lavi (lane) Mòtalite bi ba pase 5 lane Vaksinasyon kont lawouj 58 (%) Doktè / ab

6 6 2. Trablemanntè 12 janvye 2010 la 2.1. Enpak Global Yon ti kras avan 5 è apre midi 12 janvye 2010 la, yon goudou goudou kategori 7 sou echèl Richter a frape kapital Ayiti a. Si mayitid la ak dire a (35 segonn) pa rive pou premye fwa, enpak li sou yon metwopòl ki deja gen twòp moun, kote mèg resous peyi a ak òganizasyon entènasyonal yo konsantre, pa gen parèy. Pi fò etablisman piblik yo detwi: palè nasyonal la, palman an, ministè Lajistis, Sante ak Edikasyon, Ayewopò ak enstalasyon pòtyè ak anpil lòt enfrastrikti. Pami pèt yo nou konte 50 lopital ak sant sante, lekòl ak sant edikatif epi tou kay pou moun rete. Pèt ekonomik yo koresponn ak yon bak 10 lane pou yon peyi tankou Ayiti ki tèlman pòv. Kominote entènasyonal la te sibi pèt pa li tou. Nasyonzini pèdi Eta Majò MINUSTHA a nan destriksyon katye jeneral yo epi pi fò ONG imanitè yo te sibi gwo pèt enpòtan tou Enpak sou lasante a a. Mòtalite Enfòmasyon sou nomb moun ki mouri yo varye tou depann de sous la. Kèk syantifik ak laprès entènasyonal kritike gwo chif ( mò, yon ane pi ta ) otorite nasyonal yo mete deyò a. Paske pa gen yon metodoloji klè, epi entèrè ki kache dèyè gwo chif yo nan nivo mobilizasyon pou jwenn èd kontribye pou ekspklike polemik sa a ant syantifik ak politik. Kèlke swa jan sa ye, nob dèsè ki pi pridan ki soti nan etid solid yo (ant e ) 3 fè nou wè yo menm tou kalte domaj seyis la pwovoke nan yon peyi tankou Ayiti. Pèt sa yo pa vle di seyis la te fò anpil, men pito vilnerabilite yo depase limit pou yon popilasyon pòv ak san abitid pou diminye ris. b. Mòbidite Nonb blese yo (plis pase dapre otorite ayisyèn yo?), menm si nou pa ka fè yo twòp konfyans, montre aklè kijan bezwen lasante nan yon sitiyasyon oubyen apre depase kapasite peyi a, kote pi fò resous sanitè yo sitiye yo nan zòn sinistre yo. Etid Inivèsite Michigann nan esplike 20% nan ka dèsè yo ta vini nan sis semenn apre katastwòf la ( swa moun). Estatistik mòbi-mòtalite sa yo pran sans vrèman lè nou konsidere gwosè peyi a. Tab 2 a konpare pèt yo pa milye abitan nan moman gwo katastwòf nan dènye deseni an. Endonezi (2004) Sri Lanka (2004) Pakistan (2005) Ayiti (2010) Popilasyon (Milyon) Desè Mòtalite pou 1 00 Blese ab Ant ,000 De 6.5 à 30 > >30 Mòbidite Pou 1000 ab. 3 Youn apre lòt, yon ki fèt sou demann US/AID (Schwartz, Pierre, Calpas 2011) ak yon ankè Inivèsite Michigann (Kolbe e al. 2010).

7 7 c. Deplasman popilasyon yo Nan kèk semenn apre trablemanntè a, yon milyon edmi moun t ap viv nan abri pwovizwa, nan prèske kan ki parèt te sanzatann sou plas piblik ak tout lòt espas lib nan rejyon metwopôlitèn kapital la moun te bije ale nan lòt depatman ki pat sibi domaj. Jesyon lojistik deplasman sa yo, se te yon gwo defi. d. Kalte twomatis yo Nan premye dis jou yo, pat gen anpil ekip medikal ki te ka bay enfòmasyon sou tip ka patoloji yo jwenn. Se sèlman apre de semenn yo te koumanse bay kèk estatistik sou tip entèvansyon yo, nan kèk lopital kanpay; chak moun te chwazi pwòp metòd pa yo pou klase (tèminoloji, nimeratè ak denominatè) epi peryòd yo te kouvri yo. Done gaye sa yo (li tab 3 a) montre pakont enpòtans ki lye ak chòk lan menm, chòk nan tèt, nan mwèl epinyè, manm koupe ak sendwom ekrazman. Lézyon / entèvansyon Intèval Kràn oubyen mwèl épinyè Ant 0,5 à 2% Frakti nan ekstremite yo 21.9% Pèdi manm Ant 0.2 e 16% Senwrom d ekrazman Ant 1.7 e 5.6 % Enfeksyon blese Ant 18.4 e 60.4% Gwo distans nan chif yo montre nati ak wòl etablisman yo (Soti nan ekip medikal polivalan pou ale sou lopital referans ki pi sofitike), melanj dyagnostik ak kalte entèvansyon nan rapò epi finalman peryòd yo kouvri yo. Kèk konklizyon nou remake: Enfeksyon segondè yo parèt lontan pi repete apre etap premye ijans lan. Prevalans ensifizans renal pòs-ekrazman parèt pi piti an konparezon ak sa nou rankontre nan lòt katastwòf (Van Holden e al, 2011). Eske se yon karans nan dyagnostik, sou yon pousantaj mòtalite yo ki lye ak ensifiszans òf swen nan premye semenn yo oubyen reyèlman yon ensidans pi ba? Yo te jwenn plis pase 135 ka parapleji kèk mwa apre tranblemanntè a 5. Yon lòt fwa, enfòmasyon sou nomb moun ki pa sove nan premye semenn nan pa disponib (Burns e al. 2010). Pou fini, se sèlman aprè plis pase de semenn konsiltasyon nan ijans yo vin tounen patoloji nòmal. 4 Gen anpil diskisyon sou chif sa yo. 5 Baz done konfidansyèl (Healing Hands for Haiti).

8 8 3. Entèvnan imanitè yo Repons ki pi rapid e alòs sa ki pi afektif la soti nan men ayisyen yo ak òganizasyon nasyonal yo. Repons deyò, toujou an reta, te vini an mas ak yon pakèt aktè diferan, ladan yo sila ki pa fin twò konpetan Entèvenan ayisyen yo a. Pèsonèl lasante nasyonal la Gen anpil obsèvasyon sou devouman pèsonèl lasante nasyonal la ki te bay sèvis nan premye jou yo, nan kondisyon pi difisil pase sila ekip medikal ki sot lòtbò yo. Lopital prive ki bay sèvis pou lajan yo te ouvè pòt yo bay tout kalte viktim. Se sèlman de mwa apre seyis la yo te fè resansman pèsonèl medikal sektè piblik la. Resansman an endike te gen sèlman 48 Doktè nan pòs yo nan zòn metwopolitèn nan. Chif sa a ki parèt alaman pa montre yon mankman etik pwofesyonèl men pito rezilta yon konkirans san limit ( Poaching oubyen yon batay nan lang angle) anpil ONG ak ekip eksteryè yo ki ofri 4 jiska 5 fwa plis kòb ak yon seri kondisyon travay e materyèl anfas sektè piblik la. Medsen San Frontyè (MSF) pa egzanp rekrite Ayisyen ak 260 etranje. b. Ayisyen ki ap viv lòtbò dlo yo Gen anpil Doktè ayisyen ki ap viv Ozetazini, Kanada ak Lafrans. Anpil ladan yo te bay kout men premye semenn yo. Entèlokitè lokal yo te apresye kontribisyon pèsonèl Doktè sa yo, men pa byen wè mankman yo genyen pou òganize tèt yo nan bi pou fonksyon tankou òganizasyon otonòm Entèvnan entènasyonal yo a. Entèvnan ki sou tèren an Yon pakèt òganizasyon imanitè oubyen devlopman te la tou bò kote ekip medikal MINUSTHA a. Menm si yo te gen anpil pèt, yo te mobilize depi nan premye è yo. Komite entènasyonal kwawouj, MSF, Medecins du monde, brigad medikal kiben yo ak yon pakèt lòt te pami premye entèvnan yo, depi jou swa seyis la. b. Entèvnan ki te deplwaye pou seyis lan menm. Obsèvasyon sou repons ekstèn nan moman Sounami rete pi pètinan pou Ayiti (Telford Cosgrave, Houdhton, 2006, 55): Anpil òganis entènasyonal enplike nan repons lan te ogmante san rete. Gran kou piti, konpetan kou enkonpetan, byen prepare kou mal prepare, layik kou relijyez, sa ki gen bonjan repitasyon kou sa ki pa twò serye, selèb tankou sa moun pa konnen, onbisye kou enb, opòtinis tankou angaje, afilyason gouvènmantal kou non gouvènmantl, nasyonal kou entènasyonal, bilateral kou miltilateral, byen etabli kou fenk-parèt pou sikonstans lan yo tout te gen tan la. Diferans lan kantitatif: In Banda Cace (Endonezi), yo konte plis pase 200 ajans, nan tout sektè yo. An Ayiti, yon te anrejistre anviwon 400 entèvnan nan yon sèl sektè (Sant kowòdinasyon pou Lasante).

9 9 c. Peyi Amerik Latin ak Karayib yo Pratikman tout peyi nan rejyon an te bay Ayiti kout men nan domèn sanitè ak medikal. Peyi vwazen yo te jwe yon wòl patikilyèman enpòtan nan èd Sid-Sid sa a: Repiblik Dominikèn ki te mobilize tout resous li yo pou bay swen ak yon pakèt milye Ayisyen, anpil ladan yo, blese seryezman, te al gonfle sou fwontyè a. Kiba akòz prezans sou plas plis pase 300 pwofesyonèl lasante ki te jwenn api lòt ekip entèvansyon te bay plis pase pasyan swen. Jamayik, ki, anplis asistans medikal nan non Kararayib yo, te bay yon èd pou pèsonèl medikal ayisyen te al pran repo pou tibout tan nan peyi Jamayik. d. Èd bilateral la Etazini, Kanada, Lafrans (Matinik ak Gwadloupe) ak anpil lòt peyi nan lòt rejyon nan mond lan te montre solidarite yo. Èd sa a te gouvènmantal, prive oubyen enstitisyonèl (inivèsite). Asistans sanitè peyi Etazini te notab depi nan gwo teknoloji medikal Bato lopital US Comfort pou kontribisyon klinik epidemyolojik Ministè Sante piblik ak popilasyon ak sant li yo ki la pou kontwole ak prevwa maladi (CDC). Nou ka tire anpil leson nan entèvansyon masiv gwoup inivèsitè yo, pami yo: Havard, Miami ak Chicago. Site sèlman yon gwoup inivèsitè ki gen renome mondyal pa ase pou genyen yon repons efektif. 1. Yon eksperyans anvan nan peyi a oubyen yon kolaborasyon kole ak yon patenarya lokal enpòtan anpil. 2. Angajman sa a dwe pwolonje non sèlman nan nivo medikal men tou nan nivo administratif, finansye ak lojistik Leson yo Kontrèman ak lòt gwo katstwòf ki fenk fèt yo (Tsunami 2004, Pakistan 2005): Òf medikal ekstèn nan te rete byen lontan pi piti pase bezwen yo alòske li te vin byen vit pa reprezante anyen nan moman Sounami an. Repons ekstèn nan te pi rapid (18 è olye 3 4 jou) akòz sitiyasyon jewografik peyi d Ayiti a. MINUSTHA ak fòs lame gwo peyi vwazen yo te byen konpanse absans api lojistik fòs lame lokal yo (yon atou enpòtan nan lòt ka yo). Doktè nan dyaspora a ak yon seri gwo inivèsite amerikèn te jwe yon wòl tounèf. Pakont yon seri lòt leson konfime sèlman yon tandans nou te wè nan ka anvan yo: miltiplikasyon san rete ak san kontwòl entèvnan medikal yo lakòz prezans yon pakèt aktè ki pa prepare pou sa, lè yo pa yo senpman enkonpetan. Mekanis pou triye ak kowòdone yo pat adapte ak kantite entèvnan yo.

10 10 4. Repons touswit la Nan yon sans abitrè, nou ka divize repons sanitè a an de faz: 1. Repons touswit laki te gen pou objekif sove plis vi posib. Li te konsantre sou sove ak swen ijans ak moun twomatize yo. 2. Faz apre a kote atansyon an te pote plis sou swen pòs-operatwa ak reyabilitasyon, retablisman pwogram nòmal yo ak antansyon pou amelyore sitiyasyon deplase yo (swen primè, alimantasyon, dlo, ijyèn ). Seksyon sa a kouvri repons touswit la. Akòz diferans ant kantite moun ki mouri ak resous disponib yo, faz sa a te dire de semenn an Ayiti, plis pase nan lòt katastwòf yo Operasyon pou sove lavi nan sans lasante Biwo kowòdinasyon afè imanitè Nasyonzini (UNOCHA) rapòte gen plis pase 60 ekip sovtaj ki te retire 162 moun tou vivan anba dekonm 6. Estatistik sa yo pa endike 78 ka ekiip nasyonal yo te reyalize yo; ekip nasyonal sa yo te gen pi bon ekipman ak antrenman pase pi fò ekip entènasyonal yo. Analiz entèvansyon pou sovtaj sa yo, nan nivo rezilta (vi sove) mennen nou sou yon seri konklizyon ak seri konklizyon annatandan: Efisyans nan nonb vi ki sove pa rapò ak deplwaman ekip lou yo ba anpil. Nan kèk ka, kou mwayen degajman yon moun te estime ak prèske yon milyon dola. Efikasite sa a te vin diminye avèk letan. Peyi Laswis, yon lidè nan domèn sovtaj te deside pou pa voye ekip rechèch deblèman, poutan li gen anpil eksperyans, li te voye pito ekip medikal li. Yo estime ak anviwon 200 nomb moun ki sove nan entèvansyon medikal sa a, yon chif ki plis pase rezilta travay preske 2000 sovtè yo. Envestiman fèb nan ekip nasyonal sekou d ijans yo (rechèch deblèman ak premye sekou) bay bon jan rezilta epi ta dwe vini gwo priyorite entènasyonal yo. Sektè sovtaj entènasyonal la pi byen òganize pase lasante a. Yo te devlope yon seri kritè ak nòm minimal nan dènye ane sa yo. INSARAG 7 te mete anplas yon posesis pou kontwole kalite ak klasifikasyon (pou nou pa di sètifikasyon). Malgre yo pako etidye nan sans kritik ak endepandan enpak inisyativ sa yo sou kalite ak pètinans asistans espasyalize sa a an Ayiti, sektè lasante a nan nivo entènasyonal la dwe enspire li de efò pou regilasyon ak kontwòl kalite asistans ekstèn nan Tretman blese yo Nan omwens premye è yo, Ayiti te konte sèlman sou pwòp resous li, poutan li te pèdi yon bon pati ladan l apre tranblemanntè a. Akòz katastwòf la te rive nan Kapital la ak absans rezèv (backup) nan lòt depatman ki pa afekte yo montre diferans ant Ayiti ak lòt peyi ki te konnen gwo kriz yo (Endonezi, Sri Lanka ak Pakistan) 8. 6 Pi fò ladan yo de soti lòtbò. 7 INSARAG (International Search and Rescue Advisory Group) se yon mekanis pou kowòdinasyon ak konsiltasyon; se OCHA ak prensipal peyi ki bay ekip sovtaj yo. 8 Nan Peyi Srilanka, blese nan Sunami an te jwenn swen nan nivo loka lak depatmantal. Lopital referans tèsyè (2000 kabann) nan Kolonbo pat vrèman enplike.

11 11 Nonb blese yo (plis pase ) depase lontan mèg kapasite tout patnè lasante yo ansanm (piblik, imanitè oubyen prive). Etid retwopektif Inivèsite Michigan estime ak 12% nonb blese ki trepase nan sis premye semèn yo. a. Kontribisyon ekip medikal ak lopital kanpay yo 18 è apre enpak la, premye Doktè etranje yo debake nan Lopital inivèsitè Leta Ayisyen (HUEH). Nan jou ak semèn apre yo, ekip ak lopital yo vini epi pati san posibilite e kèk fwa san volonte pou antre nan yon plan repons pi kowòdone. 24 jou apre enpak la, te genyen 91 estrikti pami yo 21 lopital kanpay nan Kapital la. Nan lòt katastwòf anvan yo, ekip etranje sa yo te rive twò ta nan moman kote sèvis nasyonal ak peyi vwazen yo te deja reponn ak bezwen ki pi ijan yo. Se pat leka an Ayiti kote demand swen pou twomatis oubyen òtopedik te lontan plis pase òf la, menm si li te jenerez anpil. Asistans medikal la te genyen ladan li 5 Bato-lopital (Etazini, Lafrans, Espagne, Meksik ak Kolonbi). Avèk kapasite ak nivo teknoloji varye, estrikti sa yo ki te rive apre plis pase yon semenn te pase ant 10 e 64 jou. Klinik ak lopital mobil tèrès yo te kolabore nan divès mannyè ak estrikti ak otorite lokal yo yo: soti nan yon atitid ki montre respè e kolaborasyon pou rive nan posesyon de facto estrikti piblik yo san patisipasyon pèsonèl lokal la. Majinalizasyon ak feblès otorite sante lokal yo, menm jan tou ak absans estanda ki te deja sou plas pat pèmèt yo mete fren nan aktivite yon seri ekip ak objektif ki te sèlman opòtinis e enterese oubyen ki te enkonpetan nan je kominote entènasyonal la. Malgre karans nan konpetans ak konpòtman, majorite ekip etranje yo te kontribye pou diminye kantite moun ki tap mouri oubyen ka pote gwo mak. b. Chwa blese yo Dezekilib ant nonb resous ki egziste nan premye semenn yo te fòse chak òganizasyon aplike prensip triyaj pa yo (fè plis pou pi gran nonb): depi yon senp tri, pou mete sou kote pasyan ki gen kapasite mobil ak vokal pou egzamen medikal, avèk yon seri kritè objektif ki kondisyone admisyon yo. Pi fò lopital militè yo te itilize dènye apwòch sa a. Objektif la se ale pi lwen nan itilizasyon resous ki la pou fè operasyon yo (imèn ak materyèl), sejou moun ki sibi operasyon yo te pi kout. Kreyasyon Bulles d excellence pat fèt san kreye pwoblèm sekondè tankou resantiman lakay pasyan yo refize san eksplikasyon e yon mank suivi pòs-operatwa pasyan yo, yon fwa yo fin pran swen entansif yo ki sèl priyorite estrikti yo. c. Pwoblèm medikal espesyalize Majorite entèvasyon yo te vize diminye frakti, debridman blesi enfekte e sitou swen enfimye pou suivi. Kèk sendwòm oubyen entèvansyon merite sepandan yon atansyon patikilye. Ensifiszans renal

12 12 Yo te souvan sou-dyagnostike sendwom d ekrazman (Crush Syndrome). Evolisyon ka sa yo konn souvan fatal apre kèk jou si yo gen bon jan mezi ki pote pou prevni yon ensifizans renal egi (Server, Lameire, Vanholder, 2009). Yon gwoup entèvansyon ki gen ladan l Sosyete entènasyonal Nefroloji espasyalize nan tretman (san konte dyaliz) ka sa yo te entèvni an kolaborasyon ak Medsen San Fwontyè (MSF) 9. Senk jou apre enpak la, 8 inite dyaliz te deja operasyonèl. Yo pat itilize tout kapasite inite sa yo pou plizyè rezon, pami yo pat enfòme patnè yo nan moman reyinyon kowòdinasyon (Cluster Lasante) kote MSF pat vle patisipe. Lezyon nan nivo mwèl epninyè Menm jan ak ka ensifizans renal yo, lezyon nan mwèl epinyèy pa ranpli kondisyon pou triyaj: pasyan ak pi gwo chans pou rete ak fèb resous. Pakont plis pase 150 ka te resevwa bon jan swen ka yo te merite, gras ak efò pwomosyon ak sèvis de gwoup pou tretman ak reyabilitasyon yo. Gwoup sa yo, te genyen yon seri ONG espesyalize nan reyabilitasyon ak tou Bato-Lopital Confort. Dapre opinyon ekspè yo, pwobalite swivi ak reyabilitasyon ka sa yo te lontan pi plis pase nan lòt sitiyasyon oubyen ka aksidan anvan seyis la. Pèt manm Yon premye rapò Handicap International twa semenn enpak la te soulve gwo pousantaj manm koupe yo. Pwojeksyon soti pou rive ka pèt manm te pral bese: ant e Pousantaj pèt manm pa rapò ak lòt entèvansyon varye konsiderableman tou depan de ekip medikal yo. Itilizasyon yon teknik rapid ki rele giyotin te rann difisil aplikasyon pwotèz, ki t ap mande yon seri operasyon korektris. Menm jan an, nivo manm yo koupe a enpòtan tou. Pami 107 ka Handicap international te rewè yo, 43% te fèt pi wo pase jenou. An brèf, enfòmasyon ki egziste yo pa pèmèt yo konfime yon nomb enpòtan ka anpitasyon pat nesesè, si nou pran an kont nan kondisyon gran mankman san parèy entèvansyon sa yo te fèt. Li pa evidan yon seri règ ak yon sistèm monitoring ta dwe mete an plas nan premye è yo nan moman yon lòt katastwòf. d. Swen pòs-operatwa, tansfè oubyen deplasman pasyan Swen pos-operatwa An Ayiti, menm jan ak nan anpil lòt peyi ki afekte, ekip medikal yo te konsantre yo sou operasyon an ijans pou neglije swen kontini. Swen operatwa yo mande plis tan, pasyans ak pèsonèl enfimye, kondisyon ki pa fasil nan domèn imanitè. Nou dwe fè yon eksepsyon: Lopital de Jimani (Repiblik Dominikèn), yon ONG an Ayiti (Love a child) ak OMS/OPS te ini efò yo pou konvèti yon lekòl an yon sant swen pòs-operatwa sou tèritwa ayisyen an ki te kapab resevwa jiska 400 blese. Lè nou pran an kont gwo pousantaj enfeksyon segondè yo, li endispansab pou bay plis atansyon ak pèsonèl enfimye nan ekip imanitè a. 9 The Renal Disater Relief Task Force (RDRTF).

13 13 Transfè ant antite yo Transfè pasyan ant antite yo te youn nan pwoblèm ki pi difisil pou rezoud: mank antite espasyalize pou resevwa se kèk rezon men tou se akòz karans sevè enfòmasyon ak kominikasyon ant diferan ekip ak lopital yo, chak te gen anpil travay e t ap opere pou kont yo (Bulles d excellence). Egzanp mank kowòdinasyon ak kominikasyon sa a genyen sant dyaliz ki pat itilize anpil ak ka lezyon nan mwèl yo te mete deyò akòz inyorans sou egzistans òganizasyon pou pran swen yo. Sèlman 4 semèn apre tranblemanntè a, responsab kowòdinasyon sanitè yo (Cluster) te kapab pibliye yon lis sèvis espesyalize ak nimewo telefòn. Evakyasyon medikal nan peyi etranje An Ayiti, kontrèman ak Endonéze, Sri Lanka ak Pakistan, pat gen ankenn posibilite pou evakye patoloji pi konplike yo nan lòt pwovens oubyen lòt depatman 10. Tout estrikti medikal ki te genyen yon sèten nivo te sitiye yo nan kapital la, ki te devaste nan seyis la. Sèl altènativ ki te genyen se tretman blese yo sou plas oubyen evakye yo nan peyi letranje (Etazini, Tèritwa fransè nan Karayib yo, eks.). Yo te evakye yon nonb endetèmine pasyan nan peyi sa yo depi nan premye jou a. Yon pakèt obstak te fòse yon rediksyon drastik pwosedi sa a: pami yo pwoblèm imigrasyon, dilèm etik (ak ekonomik) an patikilye pou tretman ka ki pran anpil tan yo (mank estrikti an Ayiti pou asire suivi ant lòt lezyon nan mwèl nan ka ta genyen re-patriyasyon), nesesite pou bay fanmi yo kote pou yo rete,... Yo te byen dekri mankman yon politik klè bò kote peyi ki t ap resevwa malad ak absans konsiltasyon otorite ayisyèn yo ak nan kèk moman fanmi yo pou ka non konplike yo. Altènativ dènye rekou sa a pral fè lobjè refleksyon ak konsiltatsyon pi pwofonn nan moman yon lòt katastwòf Jesyon Kadav yo Gen kounye a yon dokimantasyon solid ki montre kò viktim yo nan katastwòf natirèl pa prezante ris kredib pou epidemi. E, fòs komen yo pa genyen jistifikasyon sanitè. Kanpay d enfòmasyon OMS/OPS te lanse a sanble pote kèk rezilta. Pat gen twòp rimè an sikilasyon sou sijè sa a(eksepte nan kèk medya ki pa nan rejyon Amerik yo). Yon antèman tradisyonèl enpòtan anpil nan yon sans pèsonèl ak kiltirèl an Ayiti. Kontrent lojistik yo te iblije otorite yo pran mezi dispozisyon kolektiv san twòp seremoni pou antere plizyè dizèn milye kò ki te gaye nan kapital la. Yo pat pran onkenn mezi sistematik (foto, lokalizasyon kò yo, dokiman, deskripsyon, eks.) nan bi pou fasilite yon idantifikasyon apre. Lè n konsidere kantite ONG ki espesyalize nan sekou yo, li regretab pa genyen ladan yo ki okipe yo de aktivite sa a. 10 Nan moman tranblemanntè nan Bann an Iran (2003), yo distribye plis pase blese ant pwovens e nan 48 è sèlman anvan menm premye lopital kznpzy entranje yo rive.

14 14 5. Repons difere: pi lwen pase swen pou blese yo Apre 10 jou, operasyon rechèch ak sovtaj yo te fini ofisyèlman. Kat jou pi ta, otorite nasyonal y te bay priyorite ak swen sante primè e ak atansyon pou amelyore kondisyon moun ki deplase nan kan yo Swen sante primè pou deplase yo Depi nan dezyèm semenn nan, Gouvènman Ayisyen te mete anplas yon komisyon ak yon seri gwoup travay nan bi pou mete anplas yon bann sèvis minimòm pou popilasyon ki afekte yo. Depi 14 e jou a, minis Sante piblik Ayisyen an mande patnè imanitè yo pou pote efò yo sou swen sante primè non sèlman nan kan yo men tou nan depatman ki pat sibi dièkteman efè katastwòf la, kote anpil popilasyon an al pran refij. Li ensiste pou yo ta mete klinik yo di ki mobil yo sou pye depi sa ka fèt nan lokal sèvis sante yo. Si nan de semenn apre, plis pase 250 klinik te deplwaye nan sant tanporè yo, pa gen anpil ladan yo ki enstale oubyen menm kolabore ak sant sante ki pi pre yo. Sèvis yo rete konsantre nan rejyon metwopolitèn Pòtoprens lan, nan neglijans lòt depatman yo ki debòde ak yon kantite deplase. Depi 18 pou rive 25 mas, yon etid nan 206 kan montre sèlman 10% nan 79 klinik yo ap bay tout sèvis ki nan lo minimòm nan epi 72 kan sou 206 jwennn yon aksè sou plas pou sèvis sante yo. Yon lòt ankèt an jiyè montre pami yon echantiyonaj 286 klinik oubyen estrikti, 115 pat ap mache oubyen moun pat ka jwenn swen ladan yo Maladi transmib yo Menm si epidemi yo ra aprè jan de katastwòf natirèl sa yo, mete an plas rapid yon sistèm siveyans senplifye maladi transmisb yo se yon priyorite. An Ayiti, fòs enpak la ak gran nomb entèvnan nan sante piblik pouse pi lwen posesis sa a. Se sèlman 12 jou apre seyis la patnè yo te pral mete yo dakò sou yon fòmilè ki prezante 25 kondisyon. Yo te seleksyone 51 sit santinèl pou dwe ende 94 estrikti pèmanan kolabore avèk pwogram lit kon SIDA a 11. Sistèm sa a te gen anpil fay: Yo te mete li an plas byen ta 12, Yon lis kondisyon repòtab twò konplike ki pa adapte ak sitiyasyon ki montre yon konpwomi ant patnè yo, ki yo chal te gen priyorite pa yo; San pran ankont ekip imanitè (ladan yo lopital yo) nan sistèm siveyans lan. Pou peryòd soti 25 janvye pou rive 24 avril, okenn epidemi tounèf pat parèt. Patoloji yo jwenn yo koresponn nòmalman ak sitiyasyon peyi d Ayiti (enfeksyon respiratwa, palidis ak fyèv). Pami pwenn pozitif yo, fòk nou mansyone ranfòsman efikas laboratwa sante piblik gras ak èd li bay CDC a ak tou ranfòsman pwogram iminizasyon regilye yo. 11 US Predent s emergency Plan for AIDS relief - PEPFAR 12 Otorite Dominikèn yo te mete an plas yon sistèm siveyans epidemyolojik nan twa premye jou yo.

15 15 Pou di byen, ministè Sante piblik te deside avèk sajès pou pa ankouraje vaksinasyon endiskrimine kòm se leka nan moman katastwòf selèb yo. Priyorite yo te pote sou kèk pwen sa yo: Prevansyon tetanòs pòs-twomatik, ki difisil pou konte, pat klè ditou. Li siprenan pou nou di yon seri ekip medikal eksteryè pat gen seròm ak vaksen kont tenanòs; Yon kanpay vaksinasyon DPT pou bloke yon epidemi difteri ki te la anvan tranblemanntè a; Yon ranfòsman kouvèti (fèb anpil) vaksinasyon kont lawoujòl nan kan yo. Dènye direktiv sa a pat antre nan may kèk gwo ONG imanitè ki te deside aplike mòd estrateji ak kritè pa yo Sante mantal ak sikososyal Yo toujou itilize de tèm sa yo youn nan plas lòt. Anvan katastwòf la, swen mantal ka klinik sevè yo te vize sèlman entène moun nan youn nan de sant sikatrik yo. Sant sante ak lopital yo pat prepare pou ofri yon asistans espasyalize. Nan katastwòf anvan yo, te genyen yon sètèn obsesyon sou Sendrom estrès pòs-twomatik la ak madikalizasyon tretman yo. Menm jan OMS te bay pou fè li a: sante mantal ak asistans sikisosyal nan ijans yo kouvri plis pase sendrom yo. An Ayiti, OMS/OPS te estime nan yon moman te gen plis pase 110 òganizasyon oubyen gwoup ki di yo ap bay asistans espesyalize nan domèn sa a 13. Asistans sa a varye pou soti nan òganizasyon lwazi pou timoun pou ale sou ekspètiz sikatrik ki pi sofistike. Si enpak asistans sikososyal sou benefisyè yo pa ka mezire, sila ki sou politik ministè a ak atitid pèsonèl li a te klèman pozitif. Lasante mantal vin tounen yon priyorite nan swen sante primè yo. Yo te sezi yon opòtinite pou chanjman Sante pou repwodiksyon ak vyolans a. Sante pou repwodiksyon Menm jan li souvan leka, yon seri obsèvasyon montre yon nomb elve d akouchman anvan lè nan premye jou yo. Yon seri etid pi objektif montre tou yon pousantaj gwosès wo nan kan yo, doub pousantay nòmal la (12% olye de 6%). Ak èd Fon Nasyonzini pou Popilasyon (UNFPA), ministè a mete an plas byen vit yon gwoup travay. Fè pwomosyon swen obstetrik minimòm nan kontèks kote se swen òtopedik pou blese yo poze yon gwo defi kominote entènasyonal la te dwe leve. Yon ankèt nan 171 kan (jiye 2010) endike yon seri defisi enpòtan men globalman pi bon pase sa ki te disponib anvan katastwòf la. b. Vyolans ki baze sou diferans ant fanm ak gason Yo pa fin bay ase enfòmasyon sou prevalans vyolans seksyèl nan peyi d Ayiti nan tan nòmal. Apre tranblemanntè a, mekanis pwoteksyon defisyan anvan seyis la pa egziste ditou (Amnesty International 2010). Nan mwa mas 2010, Ministè a lanse yon pwotokòl ki endike nòm swen pou viktim vyolans seksyèl, yon inisyativ yon seri ONG te voye jete paske yo pat vle chanje fason yo te konn aji. Menmsi li pa twò fasil pou dokimante yon mannyè objektif ogmantasyon pwoblèm sa a, vilnerabilite popilasyon deplase yo mande yon aksyon rapid nan tèt ansanm ant diferan sektè (Sante, lòd piblik, eks.). 13 Sa vle di anviwon 1% ajans ki nan domèn sante a.

16 Apwovizyònman a. Pwogram medikaman esansyèl (PROMÈS) PROMES, ki ap jwe pratikman wòl famasi santral peyi d Ayiti, desèvi sèvis piblik la ak ONG nan medikaman ak pwodui esansyèl. Nan fen lane bidjetè 2009, estòk yo te fenk renouvle. Nan premye 45 jou yo, PWOMES te distribiye plis pase bwat malgre difikilte lojistik ak mank enfòmasyon sou posibilite sèvis sa a pami òganizasyon imanitè ki te fenk rive yo. Malgre efò yo, yo pat ka satisfè demand atik, ou ka jete lè w fin sèvi yo, nan moman tranblemanntè a (pansman, ti materyèl fasilitasyon, sereng, eks.) ak kèk materyèl ki pi konplike itilizasyon tankou aparèy òtopedik pou pou fiksasyon ekstèn. Mete sou pye yon estòk entènasyonal pou atik sa a ta ka yon bon chwa anvan yon lòt gwo tranblemanntè. b. Don medikaman ak jesyon yo OPS ak OMS te plede pandan plizyè ane pou respè nòm kalite nan moman don medikaman nan sitiyasyon kriz yo. An Ayiti, efò sa yo sanble pote anpil fwi. Kontrèman ak katastwòf an Azi (Sunami oubyen tranblemanntè), pousantaj medikaman ki pa ka itilize (ekspire ou nan lòt lang) rete ba. Pi fò lo ki pa apwopriye yo soti nan yon seri nouvo òganizasyon nan asistans imanitè ak tou yon seri peyi Amerik Latin Reyabilitasyon andikape apre seyis la Dis ane anvan, reyabilitasyon frakti yo ak enstalasyon pwotèz, se te travay ant de ak twa ajans espesyalize, pami yo Handicap International ak Komite entènasyonal Kwa wouj (CICR). AN Ayiti, 38 gwoup, ki pa nesesèman gen bon jan eksperyans ak zouti, te bay pwotèz epi lanse pwogram reyedikasyon. Etid ak aktivite pledwaye Handicap International ap mennen an favè andikape yo (estime ak plis pase moun an absans entèvansyon) te mobilize kominote nasyonal ak entènasyonal sou pwoblèm sanitè sa yo, men tou sosyo-ekonomik yo. Pi enpòtan, atitid rejè moun ki ap soufri ak enkapasite nan popilasyon an oubyen inaksyon Gouvènman an nan domèn sa a chanje dramatikman. Ayiti antouka sètènman pi byen ekipe ak motive kounye a pase anvan tranblemanntè a Dlo, jesyon twalèt ak ijyèn Aksè ak dlo potab, jesyon twalèt ak dechè ak ijyèn an jeneral se yon seri eleman esansyèl nan sante piblik 14. a. Dlo potab Apwovizyonman nan dlo potab nan Pòtoprens anpatikilye: yon sitèm komèsyal distribisyon dlo bonkalite, yon rezo pwen ak fontèn kominotè ak anfen yon sistèm kanalizasyon minisipal byen limite ki bay yon dlo kalite varyab. 14 Li chokan e regretab kowòdinasyon entènasyonal ki okipe l de aktivite sa yo diferan de sila ki okipe l de sante a. Anpil entèlokitè, an patikilye Ayisyen, regrèt dèske estrikti kowòdinasyon (Clusters) ki anplas nan Refòm Imanitè reponn plis ak manda ajans Nasyonzini yo pase enstitisyon nasyonal yo.

17 17 Gwo preyokipasyon apre tranblemanntè a se pat reparasyon kanalizasyon men pito relans distribisyon komèsyal ak kominotè ak mizanplas sistèm rezèvwa soup nan nivo kan deplase nan vil yo. Youn pami pwen ankourajan yo se te lidèchip Direksyon nasyonal Dlo Potab ak Asenisman (DINEPA). Enstitisyon nasyonal sa a te byen vit asime wòl direktè li nan kowòdinasyon repons entènasyonal nan Cluster a: Yon eksepsyon enpòtan ki kontrè ak wòl nan lonb ak majnalize lòt enstitisyon yo, ladan yo ministè Lasanté. DINEPA te adopte yon apwòch pragmatik nan domèn sa a: ogmante ti kras pa ti kras kantite dlo potab disponib la soti 3 pou rive 5 lit pou chak moun. Nan moman antrevi yo, pat gen okenn entèlokitè ki te estanda minimòm ki se 15 lit jan Pwojè SPHERE te mande sa a. Yon kantite ki pa reyalis ak yon objektif ki pa rantab lè nou konsidere sikonstans yo. b. Asenisman nan kan ak lopital yo Pòtoprens se yon vil ki dans anpil san yon seri sèvis pou jere twalèt ak fatra ki rive nan katye pòv yo. Mank espas nan kan yo rann enposib pou fouye latrin yo. Yo te enstale plis pase twalèt mobil sa ki egzije yon rezo antretyen konplèks ki koute anpil kòb. Si yon bò, bezwen latrin sou papye, dapre kritè SPHERE, pat ka satisfè, anpil entèlokitè konsidere sivis ki bay la lasiperyè ak sa ki te la anvan katastwòf la. Evakyasyon dechè medikal yo se yon pwoblèm ki la depi lontan men ki ogmante ak nomb estrikti tanporè yo ak konpòtman yo genyen. Yo te voye jete san prekosyon patikilye sereng, pansman ladan tou kèk ka manm moun ki koupe Alimantasyon ak nitrisyon Yon mank manje jeneralize, se pa yon pwoblèm serye apre yon tranblemanntè. Gwo pwoblèm nan se pèt mayen finansye olye destriksyon estòk yo. Yon lòt fwa estrikti kowòdinasyon an (Clusters) vin pa twò rasyonèl: nitrisyon, èd alimantè ak sekirite alimantè te trete tankou tèm separe ki te jere yo chak pa yon ajans diferan nan Nasyonzini (Bonder ak Grünwald, 2010). Sektè (Cluster) nitrisyon an te sepandan pèmèt ak UNICEF mete sou pye yon lòt fwa byen vit soutyen li konn bay ak pwogram nitrisyonèl et fè rekòmandasyon konsènan pami lòt ogmantasyon nitrisyonèl, don lèt an poud (non konseye men san gran siksè) ak bezwen patikilye fanm ki ap bay tibebe tete yo. Ant 40 e 50 òganizasyon te patisipe nan reyinyon kowòdinasyon yo, anviwon 15 ladan yo pat gen twòp konpetans sou lide valè nitrisyonèl manje yo. Sektè (Cluster) èd alimantè Pwogram Alimantè Mondyal (PAM) a te konsantre li sou distribisyon sipleman ki gen anpil kontni enèjetik ak melanj mayi-soja (CSB) pou popilasyon vilnerab ak distribis yo pwodi sa yo. An jeneral manje ki pi enpòtan te atenn yon pik 4 milyon benefisyè 15. Yo pat chwazi seryezman opsyon distribisyon lajan (san travay an retou) nan plas don manje ki lojistikman konplike e koute chè. Anpil ankèt byen montre to malnitrisyon klinik yo pa ogmante an Ayiti. Sa pa siprann pèsonn lè nou konsidere anpil manje ki distribiye ak transfè lajan ki te byen vini soti nan dysapora ayisyèn nan. 15 Gouvènman ayisyen an estime ak 1.5 milyon nonb moun ki afekte dirèkteman pa seyis la.

18 18 6. Jesyon enfòmasyon an Enfòmasyon nesesè pou yon repons efikas pa limite sèlman sou ka lanmò (done san valè pou operasyon yo), ak nonb blese (enposib pou mezire apre epi yo pa bezwen enfòmasyon sa yo ankò) oubyen ak resansman deplase (yon done ki itil men ki ap chanje toutan). Bezwen enfòmasyon varye, espesifik epi kapab san limit. Difikilte a se diferansye nan sa w ta renmen konnen ak sa ou dwe konnen) Evalyasyon rapid pou koumanse Premye evalyasyon sa a ki gen ladan pi fò entèvnan vize kolekte ranmase bezwen esansyèl yo, ki pa ka rezoud ak resous lokal ki egziste yo. Li ta dwe fèt pi vit pase pou li ta vle bay enfòmasyon egzat. Objektif esansyèl la se gide epi atikile asistans eksteryè men pa pou pwodui yon rapò oubyen bay done pou yon mobilizasyon resous kèk mwa apre. Asistans entènasyonal la gen sepandan pwòp dinamik ak lojik li (twò souvan politik). Li mobilize li menm moman e tankou yon etid te montre sa apre sounami 2004 la san li pa tann epi tou san li pa vreman pran an kont rezilta evalyasyon ant ajans yo. Premye evalyayon bezwen yo an Ayiti te koumanse avèk kominote entènasyonal la 11 jou apre enpak la. Patnè yo te jwenn rezilta yo sèlman plis pase yon mwa pi ta. Gen anpil defisyans nan premye evalyasyon sa a ki koute plis pase 3 milyon dola : yon keksyonè ki pa adapte ak kontèks Ayiti a(lang ak kilti); yon lis endikatè twò long (antrevi ki dire plis pase twa zèdtan) e san twòp pètinans ak bezwen operasyonèl imedya yo. Sa se rezilta yon apwòch baze sou konsansis ki pèmèt pou chak entèvnan pou kouvri tout tèm ki konsène enterè enstitisyonèl; yon rapò final ki genyen plizyè santèn tab e grafik sou bezwen yo san distenksyon an sa ki la depi lontan yo, ki soti nan povrete ak sila yo kise rezilta seyis la Analiz enpak la PDNA a (Post Disaster Need Assessment) se yon egzèsis miltisektoryèl sou responsabilite Gouvènman an. Objektif li se detèmine enpak fizik, pèt ekonomik (dirèk oubyen endirèk) epi konsekans katastwòf la sou moun ak sou sosyete a. PDNA a gen lide gide operasyon sekou yo men tou reyabilitasyon ak rekonstriksyon an. Menm jan li toujou fèt, etid sa a pote patikilyèman sou enfrastrikti alòske pi fò kontrent yo gen pou wè ak sektè gouvènans ak enstitisyonèl la. Nan sektè sante a, PDNA pèmèt yon refleksyon kolektiv sou yon seri lide tounèf pou refòm nan yon estad pwojè pilòt an Ayiti Ankèt espesifik yo An Ayiti menm jan ak nan lòt peyi ki sibi katastwòf sanzatann, nou te obsève yon gran nonb ankèt ak evalyasyon ki pi espesifik. Nan bi pou reponn ak yon seri bezwen enfòmasyon pi fikse sou yon disiplin patikilye osnon kèk gwoup benefisyè, rezilta yo antre nan yon aplikasyon dirèk pa ajans responsab ankèt. Mete done espasyalizee nan yon vizyon global pou tout moun se te defi a. Konklizyon kèk nan etid yo te gaye, kèk lòt ki te rete konfidansyèl. Fòmasyon gwoup travay pa OCHA nan nivo global ak ministè Lasante nan nivo sektoryèl nan bi pou pou konpile enfòmasyon yo (envantè ak ankèt) se yon demach positif.

19 Enfòmasyon sou asistans eksteryè a Yon flòt pèsonèl ak materyèl ki ap renouvle toutan te reponn ak sitiyasyon ijans lan. Efò pou resanse flòt sa a epi si gen posibilite ekilibre òf la ak demann nan pat rekonpanse ditou. Men, nou ta dwe mansyone de inisyativ: a. Lis e kat ajans ak òganizasyon yo: Yon lis entèvnan: kiyès ki fè kisa e kibò (3W: Who, What; Where nan lang angle) te devlope nan nivo rankont sektoryèl nan chak sektè, ladan yo tou sante. Valè enfòmasyon sa depann de kolaborasyon ak transparans nan tout sektè yo. Nan sektè sante a, 390 ajans te anrejistre bò kote mekanis kowòdinasyon (Cluster). Nonb sa a reprezante pwobableman byen pi piti pase mwatye aktè yo. Anpil ekip volontè pa wè itilite demach sa a. Valide enfòmasyon an, konplete l epi aktyalize l regilyèman te ka egzije resous zimèn ak lojistik epi mete sou kote lòt priyorite yo. Pwodiksyon kat detaye te yon aktivite. Pi fò ladan yo pèmèt obsèvasyon espasyal entèvansyon yo ak tout kalte resous sanitè. Sistèm enfòmasyon jewografik yo kapab sèlman sepandan gaye enfòmasyon disponib nan baz done yo, souvan ki enkonplèt epi moun pa ka fè yo konfyans (sa ki baze sou sa entèvenan yo pretann oubyen anvi fè). b. Envantè ak anrejistreman don materyèl yo Yon anrejistreman sistematik materyèl imanitè ki antre yo (san pran an kont kote yo soti ak kote yo prale) endispansab pou idantifye atik yonan mank oubyen eksedan lokalman oubyen globalman. Nan moman gwo katastwòf nan 20 dènye ane yo, OPS/OMS bay ekspètiz yon sistèm enfòmatize pou sipò lojistik imanitè (Suma/LSS). Aktive a Ayiti ak nan Repiblik Dominikèn nan premye jou yo, SUMA/LSS te bay toutan yon seri rapò detaye sou pwodui sanitè ak lòt ki soti repiblik dominikèn (pwen transit) oubyen dirèkteman an Ayiti. Kontrèman ak lòt sistèm enfòmasyon, SUMA/LSS te jere dirèkteman pa Direksyon proteksyon Sivil (DPC) e non pa òganizasyon entènasyonal yo. Menm si enfòmasyon SUMA/LSS te baze sou enspeksyon fizik antran yo (pò ak ayewopò), menm jan pou tout inisyativ ki vize repètorye èd eksteryè, itilite l depann de kolaborasyon ajans yo. Twòp entèvenan retisan pou pataje enfòmasyon sa a epi bliye direktiv Gouvènman konsènan anrejistreman an. c. Kontribisyon medya ak rezo sosyal yo Nan tout katastwòf yo, asistans eksteryè a detèmine prensipalman pou kouvri medyatik la. Li pa siprenan pou wè aktè imanitè an Ayiti sila ki gen kritè siksè ki mezire pa anplè resous yo mete disponib wè nan medya yo yon enstriman relasyon piblik oubyen pwomosyon priyorite yo e non yon kanal pou ledikasyon/enfòmasyon piblik. Nan Peyi d Ayiti, medya sosyal yo (Twitter, Youtube, Facebook, Skype, eks.) te rivalize pou yon premye fwa monopòl medya tradisyonèl yo (radyo ak televiszyon). Nan premye 24 trè, anpil imaj ak rapò pat vini apati milye mdyatik pwofesyonèl men de senp sitwayen an liy. Enpak tandans sa a pou katastwòf k ap vini yo pa klè. Men gen yon bagay ki sèten: yo pral mete an

20 20 keksyon monopòl leta sou enfòmasyon ( Sitiyasyon an sou kontwòl ) ak laprès sou kominikasyon pou piblik. 7. Kowòdinasyon an Bayè fon yo envesti anpil lajan pou kowòdinasyon entènasyonal tan yo ap mete èd bilateral anba mekanis yo mete anplas yo menm. Èske efò lajan sa yo bay rezilta? Si entèlokitè yo dakò sou yon pwen, se sou aspè kawotik repons eksteryè a. Yon fonksyonè Nasyonzini ki byen plase rive jiska konsidere mank kowòdinasyon sa a finalman tankou yon atou pou benefisyè yo, nan pèmèt ak anpil ti gwoup volontè ofri yon seri sèvis konkrè san okenn antrav. Premye keksyon an se, nan kontèks katastwòf natirèl, oblije kowòdone: Kominote entènasyonal la oubyen peyi ki nan ijans yo. Dokiman Nasyonzini yo e direktiv ki koresponn yo klè: Gouvènman nasyonal yo gen responsabilite sa a. An pratik, sitiyasyon sa a depann de ekilib fòs yo. An Ayiti, ant pwa gran bayè yo, prezans enpòtan ONG yo ak prezans politik yon misyon entegre Nasyonzini yo dirèkteman sou lejid yon reprezantan espesyal Sekretè Jeneral Nasyonzini, Gouvènman an pa fè pwa an konparezon ak kominote entènasyonal la ak Nasyonzini Kowòdinasyon nasyonal An Ayiti, ajans imanitè ak Bayè lajan yo majinalize nan yon sans pwolonje enstitisyon nasyonal ki parèt fèb ak kòwonpi nan je yo. Si pèsonn pat ka nye nesesite yon lidèchip entènasyonal pwovizwa nan yon katastwòf ki afekte tèlman estrikti nasyonal yo. Tèm pwolonje a se yon kle nan sans sa a (byen pi lwen twa mwa etid la kouvri yo). Bra operasyonèl pou kowòdoninasyon ijans yo an Ayiti, Direksyon pwoteksyon sivil (DPC), te objè yon api finansye enpòtan nan men Bank Mondyal yo, DFID ak Inyon Ewopeyèn. San enfliyans sou resous zimèn ak materyèl eksteryè ki antre nan peyi a, sans aksè dirèk ak enfòmasyon so kiyès ki ap fè kisa (Direktiv prezidansyèl ak entèvnan pou anrejistre yo bò kote ministè konpetan yo pat respekte 90% aktè yo) e pat genyen mwayen lojistik (nan men bilateral oubyen PAM), DPC pat rive ranpli wòl direktè li nan repons oubyen reyabilitasyon an. Prezidans lan te nome Anpil Komisyon pami yo youn pou sektè sante a. Opinyon varye ki gen rapò ak itilite komisyon sa nan kontèks ki gen anpil tansyon ki egziste nan biwokrasi Ministè a ak nivo politik la Kowòdinasyon entènasyonal a. Refòm imanitè a Komite pèmanan entè-ajans lan (Inter Agency Standing Committe-IASC) etabli an 1992 se foròm pou kowodinasyon ak priz desizyon konsènan aktè imanitè eksteryè yo. Peyi afekte yo pa patisite nan reyinyon kimite sa a. An 2005, l IASC te lanse yon refòm imanitè, ki entwodwi pami lòt apwòch Clusters dapre li aktivite ki nan kad yon domèn teknik kowòdone pa yon sèl ajans nan sistèm Nasyonzini. Tèm Clusters a pa siyifi sektè lè nou konsidere domèn teknik yo konresponn pito ak manda diferan ajans de IASC pito ak estrikti sektoryèl klasik sektè piblik peyi yo. Aplikasyon clusters yo nan ka Ayiti a pat fèt san pwoblèm. Fonksyon li te genyen yo (Kowòdinasyon, enfòmasyon ak priz desizyon estratejik) mande mobilizasyon rapid yon pakèt pèsonèl kalifye. Nan ka lasante, envestisman sa a pa fèt. Tan pou l ta chache apiye otorite yo,

21 21 mekanis sa yo ki soti nan refòm imanitè a te reyèlman la pou afebli yo san poutan pa reyisi kowòdone mond endividyalis èd imanitè efektivman pase Gouvènman an ta ka fè li. Eksperyans DINEPA se yon eksepsyon ki fè wè tablo sonb sa a. Menm jan nou di l pi wo a, ajans sa a ki fenk fèt la te rive enpoze lidèchip teknik li nan domèn dlo ak asenisman, men non san rezistans inisyal ajans ki se responsab Cluster a. DINEPA soti ak plis fòs nan sitiyasyon sa a. Sektè sante a, pa egzanp, divize an twa clusters (Nitrisyon, eau/asenisman ak sante). Asistans sikososyal (sante mantal), aspè medikal vyolans seksyèl la ak swen nan kan d ebèjman yo ap dirije pa youn oubyen plizyè clusters diferan. Otorite peyi a, Ministè Lasante pou nou byen di, pa gen lidèchip pou enpoze l la pou la nan Cluster a. Gen lòt faktè ki jwe yon wòl ladan tou: Kontrent lojistik ki difisil pou simonte. Ekspè yo te mobilize depi premye jou a pat jwenn mwayen transpò ak kominikasyon nesesè. Yon seri antrav te bloke deplasman pou preyokipasyon pwòp sekirite Nasyonzini. Yo te ehzajere ris la an Ayiti, sa ki te paralize non sèlman aktivite nan kowòdinasyon yo, men tou menm operasyon pou sove lavi apre solèy fin kouche 16. Yo te fikse twòp objektif nan tach sa a lè nou konsidere gwo nonb entèvnan avèk kapasite ak konpetans varyab, yo tout te konvenki sou aspè endispansab misyon yo. Kèk leson, nou te aprann twò ta nan ka Ayiti a, rete aplikab nan moman pwochenn katastwòf la: Ministè Lasante dwe asime depi nan kòmansman (ko-) prezidans Cluster a. Yon otorite kowòdinasyon reyèl sou aktivite ekstèn ak yon manda planifikasyon estratejik ap sèlman ranplase yon seri enstitisyon leta. Yon reyalite asistans entènasyonal la mete sou kote. Pwogrè yo fèt nan gwoup travay yo ki dirije pa chak cluster. Tèm yo gen ladan yo lopital kanpay, klinik pou deplase, sante mantal, siveyans... eks. Gwoup sa yo dwe etabli depi nan premye jou a ak sesyon plenyè ki pa fèt souvan ki tounen yon sòt foròm ladan li entèvenan ka pataje enfòmasyon yo genyen sou pwogrè yo reyalize. Gwo desizyon operasyonèl yo se sèl ti komite ajans ak ONG ki gen gwo mwayen ak yon prezans estab nan peyi yo ki ka pran yo. Travay ak konsensis pa posib nan yon foròm ki gen 400 ajans, anpil nan yo pa konn kontèks la epi gen kèk nan yo ki bay sèlman yon ti kontribisyon. An brèf, apwòch Cluster a jan li te aplike an Ayiti te vin pa pètinan epi te pwovoke yon bann machwè gonfle nan mitan responsab nasyonal yo. 16 Nivo ris Nasyonzini pibliye a te nan menm nivo ak nan Repiblik Demokratik Kongo ak Afganistan.