Të dhëna zoologjike dhe ekologjike mbi klasën Diplopoda(Myriapoda).Fauna diplopode e Shqipërisë. Hajdar KIÇAJ. Abstract. Hyrje

Transcription

1 Të dhëna zoologjike dhe ekologjike mbi klasën Diplopoda(Myriapoda).Fauna diplopode e Shqipërisë. Abstract Hajdar KIÇAJ The object of this article is the data gathered on the Class Diplopoda (Millipedes) of the Arthropoda type. The data has been gathered from the studies and expeditions carried out by foreign and native experts in different regions of Albania, as well as from expeditions organized in the south of Albania. There are no complete studies about these invertebral creatures, although there is considerable variety of this group in our country. The wide literature used, mainly foreign one, is based on studies dating back to different periods of time in order to concisely present the variety of the Diplopoda, which is representative of this group in our country. Hyrje Objekti i këtij shkrimi janë të dhënat e grumbulluara mbi Klasën Diplopoda (Miriapodët) të tipit Arthropoda. Të dhënat janë grumbulluar mbi bazën e studimeve dhe ekspeditave të kryera nga ekspertë të huaj dhe vendas në rajone të ndryshme të Shqipërisë, por edhe mbi ekspedita të kryera në zonën jugore të Shqipërisë. Për këto gjallesa invertebrore nuk ka studime të plota, megjithëse llojshmëria e këtij grupi në vendin tonë është e konsiderueshme. Është shfrytëzuar një literaturë e gjerë, kryesisht e studiuesve të huaj mbi bazën e studimeve të kryera në periudha kohore të ndryshme, për të paraqitur në mënyrë të përmbledhur llojshmërinë e diplopodëve që përfaqësojnë këtë grup në vendin tonë. Disa konsiderata të përgjithshme Millipedët janë gjallesa tokësore relativisht të vogla, të përhapura në pjesën më të madhe të rruzullit tokësor. Pavarësisht nga emri që kanë asnjë millipede nuk ka njëmijë këmbë. Rekord është Illacme plenipes që ka 750 këmbë ose 375 cifte këmbësh. Shumica e tyre kanë nga këmbë. Millipedët janë të ndryshëm nga miriapodët e tjerë edhe për faktin se kanë nga dy cifte këmbësh për cdo segment, kjo sepse çdo segment është i 1

2 formuar nga dy segmente të ngjitura me njëri tjetrin.kjo i ndihmon këta të kryejnë lëvizje duke u shtyrë pa vështirësi dhe pa u zvarritur në tokë apo në lëvoren e drurëve. Tek të gjithë millipedët segmenti i parë është pa këmbë, kurse i dyti dhe i treti janë me një çift këmbësht. Këmbët e millipedëve kanë më shumë nyje se sa insektet dhe formohen nga: coxa, trochanter, prefemuri, femuri, postfemuri, tibia, tarset Çdo çift këmbësh ka çiftet individual të muskujve, që shërbejnë për lëvizjen e tyre. Kanë antena relativisht të shkurtra me tetë segmente. Goja është e thjeshtë, e pajisur me një nofull të ulët që quhet gnathochilar dhe një numër sythesh të vendosur përgjatë çdo ane që shërbejnë si organe ndijimi. Frymëmarrja kryhet me anë të disa gypave spiralorë rreth trupit, të vendosur në pjesën e poshtme të trupit aty ku bashkohen këmbët. Disa specie amerikane kanë aftësinë të marrin frymë në ujë si rezultat i një qeseje ajri në trup që punon si veprues fizik duke lejuar shkëmbimin e gazrave. Specie si Polydesmus mund të jetojnë deri në 75 ditë në ujë. Arrijnë gjatësi mm. Shumica e tyre janë dentrivorë ose herbivorë, por disa specie të rendit Callipodida njihen si ndërmjetës. Millipedët kanë eksoskelet të kalcifikuar, kanë një seri gjëndrash të cilat prodhojnë një substancë që shërben per t u mbrojtur në rast rreziku. Rekorde dhe specie të vecanta -Numri i specieve: afërsisht Me numrin më të madh të këmbëve: Illacme plenipes me 375 cifte ose 750 këmbë. -Me numrin më të vogël të këmbëve: Polyxenus lagurus me 12 cifte ose 24 këmbë. -Millipedët më të gjatë që jetojnë: Graphidostreptus gigas dhe Scaphistotreptus seychellarum që arrin 28cm. -Millipedët më të mëdhenj që janë njohur: Arthopleura sp. Me gjatësi 1.8m dhe gjerësi 0.45m -Millipedët më të vegjël: Polyxenus lagurus 2-3mm të gjatë. -Millipedë fosil më të vjetër: Kampecaris tuberculata e Silurit. -Millipedë që jetojnë në shpella: Aragosoma barbier -Millipedë të shkretëtirës: Archispirstreptus syriacus dhe Orthoporus ornatus 2

3 -Specie alpine: Trimerophorella nivicomes në 2500m mbi nivelin e detit dhe Trimerophorella niger në 2800m mbi nivelin e detit. - Millipedë drunor (që jetojnë në drurë): Tachypodiulus niger dhe Nemasoma varicorne -Millipedë që kërcëjnë : Diopsiulus Regressus -Millipedë të shndritshëm: Shumica në gjininë Motyxia ( = Luminodesmus ) (Polydesmidae) dhe shunica ne Kaliforni si Motyxia sequoiae Ekologjia Millipedët janë kafshë të pastra. Kanë furça pastruese për antenat, gonopodet etj. Njihen katër tipe të ndryshme millipedësh që kanë formë cilindrike, të sheshtë, rrethorë dhe qimefortët. Millipedët cilindrikë ndahen në: a) buldozerët si julidët që çajnë dheun me kokë dhe lëvizin përmes mbeturinave. b) turjelët si colobognathët, të quajtur millipedë thithës, të ngashëm me julidët, por që vijnë duke u ngushtuar nga segmenti në segment. Kjo formë ju shërben për t u future në tunnel dhe për të lëvizur brënda tij. Kanë këmbë të vogla të padukshme nga lart, mandibul të reduktuar, janë zakonisht të verbër dhe ushqehen me vegjetacion në kalbëzim. Millipedët e sheshtë, të njohur si fiksues, janë Polidesmidët. Kanë pjesën e sipërme të çdo segmenti të sheshtë. Punojnë në tunelin e tyre duke u fiksuar në segmentin e parë, duke ngritur trupin tek pjesa e fiksuar dhe duke shtyrë. Millipedët e rrumbullaktë janë përfaqësues të Rendit Glomerida dhe Sphaerotheridae. Janë buldozerë nga natyra dhe kanë aftësinë për t u mbledhur si top. Qimefortët janë punëtorë,nuk ndërtojnë strofkulla, mbulohen me qime te forta, janë shumë të vegjël si Polyxenus lagurus që arrin 2-3mm. Të tre grupet e fundit, millipedët e sheshtë, të rrumbullaktë dhe qimefortët kanë më pak segmente se sa millipedët cilindrikë. Disa millipedë jetojnë në zonën e dekompozimit, kurse të tjerë i janë përshtatur jetesës në lëvoren e drurëve 3

4 Millipedët janë specie të dobishme për përpunimin e shumë habitateve. Në disa zona tropikale janë më të rëndësishëm se krimbat e tokës. Roli i tyre kryesor është pjesëmarrja në dekompozim. Fauna diplopode e Shqipërisë Fauna diplopode e Shqipërisë përfaqësohet nga rreth 50 gjini dhe 150 lloje, të dhëna këto që dalin nga përcaktimet e bëra në vendet fqinje, në nivel ballkanik dhe më gjerë, nga literatura e grumbulluar për diplopodët e Shqipërisë dhe studimet e kryera në zonën jugore të vëndit. Me gjithkëtë duhet thëne se për këtë grup gjallesash mungon një studim i plote qoftë në zoogjeografinë qoftë në zoologjinë dhe ekoogjinë e tyre.studimet e bëra kanë qënë të shkëputura, me ekspedita lokale që ka çuar në përcaktimin e mbi 30 llojeve të diplopodëve. Përfaqësueshmëria e tyre është si më poshtë: NËNKLASA PENCILLATA (PSELATHOGNATHA) Rendi Polyxenida Gjinia Polyxenus -Polyxenus lagurus NËNKLASA PENTAZONIA Rendi GLOMERIDA Familja Glomeridae Gjinia Glomeris -Glomeris hexasticha -Glomeris pustulata -Glomeris pulchra -Glomeris pustulata NËNKLASA HELMINTHOMORFA Rendi JULIDA 1.Familja julidae Gjinia acanthoiulus -Acanthoiulus fushipes 4

5 Gjinia brachyiulus -Brachyiulus apfelbeckii (Anaploiulus apfelbeckii) -Brachyiulus varibolinus Anaploiulus pusillus Gjinia cylindroiulus Cylindroiulus boleti Gjinia leptoiulus(oroiulus) -Leptoiulus macedonicus -Leptoiulus trilineatus Gjinia megaphyllum -Megaphyllum bosniese -Megaphyllum hercules -Megaphyllum karschi -Megapfyllum imbecilum Gjinia pachiulus -Pachyiulus cattarensis -Pachyiulus dentiger -Pachyiulus hungaricus -Pachyiulus varius - Pachyiulus kryvolutskyi -Pachyiulus valonensis Gjinia chromatoiulus -Chromatoiulus podabrus bosniense 2.Familja Blaniulidae Gjinia nopoiulus -Nopoiulus kochii 5

6 Rendi CHORDEUMATIDA 1.Familja schizopetalidae Ginia apfelbeckia Apfelbeckia ëohberedti 2.Familja Arthroleucosomatidae Gjinia Anamastigona -Anamastigona albanensis Rendi CALLIPODIDA 1.Familja Schizopetalidae Gjinia a/canthopetalum Acanthopetalum subpatens 2.Familja callipodidae Gjinia callipodella Callipodella fashiata Rendi POLYDESMIDA 1.Familja paradoxosomatidae Gjinia Metonomastus -Metonomastus petrelensis 2.Familja polydesmidae Gjinia brachydesmus -Brachydesmus herzogoëinensis -Gjinia polydesmus -Polydesmus herzogoëinensis -Polydesmus mediterraneus oertsenis Rendi POLYZONIIDA Familja polyzoniidae Gjinia polyzonium Polyzonium germanicum 6