UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË DISERTACION

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE TË DHËNA TAKSONOMIKE DHE BIO-EKOLOGJIKE MBI MUSHKONJAT CULEX (DIPTERA: CULICIDAE) NË SHQIPËRI Disertanti: Elton ROGOZI Udhëheqësit: Prof. Dr. Anila PAPARISTO Prof. Asoc. Dr. Mihallaq QIRJO Tiranë, 2013

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË Programi i Doktoratës: Biologjia e Ruajtjes DISERTACION Paraqitur nga: ELTON ROGOZI për marrjen e gradës DOKTOR I SHKENCAVE TEMA: TË DHËNA TAKSONOMIKE DHE BIO-EKOLOGJIKE MBI MUSHKONJAT CULEX (DIPTERA: CULICIDAE) NË SHQIPËRI Mbrohet më datë / / 2013, para Komisionit të përbërë nga: 1. Kryetar 2. Anëtar / oponent 3. Anëtar / oponent 4. Anëtar 5. Anëtar

3 Parathënie Mushkonjat (Diptera: Culicidae) janë një grup shumë i rëndësishëm i invertebrorëve tokësorë dhe ujor (stadet larvare dhe pupë bëjnë jetë plotësisht ujore në kundërshtim me stadin adult që jeton në tokë dhe është fazë fluturake). Ato kanë një rol të rëndësishëm në ekosisteme, sepse shërbejnë si hallka të zinxhirit ushqimor, por edhe se kanë rëndësi në transmetimin e agjentëve të ndryshëm patogjen, që janë shkaktarë të sëmundjeve infektive për njeriun. Studimet mbi mushkonjat në vendin tonë janë të pakta. Studimi nga Dr. Jorgji Adhami mbi mushkonjat kulicine (ISHP gjatë viteve dhe të publikuara në 1997), si edhe disa studime të shkurta sporadike nga autorë të huaj (gjatë viteve ), kanë qenë piknisje për studimin tonë duke bërë krahasim mbi shpërndarjen dhe praninë e llojeve në vend. Fillimet e para dhe baza e njohjes mbi biologjinë e mushkonjave janë marrë gjatë zhvillimit të një kursi 6 mujor intensiv të kryer në Institutin e Kërkimeve Mjekësore, Kuala Lumpur, Malajzi gjatë vitit 2010 (periudha Maj-Tetor). Gjatë këtij kursi, veç zhillimit të 14 moduleve, praktikave laboratorike dhe në terren, si edhe tematikave të ndryshme, u ndërmor një studim kërkimor shkencor i titulluar: Teknikat e kapjes së mushkonjave në parqet pushuese të Selagorit dhe roli i tyre në shëndetin publik. Në këtë kurs janë marrë bazat e para mbi studimin e mushkonjave në terren, përcaktimin e tyre dhe të njohjes së biologjisë së llojeve. Në realizimin e kësaj doktorate rol të rëndësishëm kanë luajtur edhe bashkëpunimet e vazhduara me studiues të huaj si: Prof. Francis Schaffner (Universiteti i Zyrihut, Zvicër), Dr. Francesco Severini (Instituti Superior i Shëndetit, Romë), Prof. Michele Dottori (Instituti i Zooprofilaksisë së Lombardisë dhe Emilia Romania, Breshia) dhe Prof. Paul Reiter, entomolog i shquar (Instituti Paster, Paris, Francë). Bashkëpunimi me ta ka rritur së tepërmi sigurinë profesionale gjatë punës në terren, në përcaktimin e materialit, mbi ekologjinë e vektorëve dhe biologjinë e llojeve, si edhe pjesëmarrjen në konferenca dhe seminare të ndryshme. Realizimi i kësaj pune është bazuar në një periudhë trevjeçare ( ) në periudhën Nëntor Gusht Studimi i kësaj doktorate do të shërbejë si një bazë e mirë të dhënash mbi biologjinë, rolin në shëndetin publik dhe kontrollin e mushkonjave në vendin tonë, për t u përdorur më vonë si piknisje në studime të reja dhe specifike, por edhe në bashkëpunim me entomologë dhe partnerë të huaj. i

4 Të dhëna taksonomike dhe bioekologjike mbi mushkonjat Culex (Diptera: Culicidae) në Shqipëri Përmbledhje Fauna e mushkonjave dhe roli i tyre në shëndetin publik janë pak të studiuara në vendin tonë. Mbi to janë bërë studime sporadike që në 1918 nga studies të huaj dhe në 1997 nga Dr. J. Adhami. Qëllimi ishte të ndërmerrej një studim në pjesën më të madhe të Shqipërisë për të mbledhur të dhëna mbi faunën e mushkonajve, preferencat për habitate, aktivitetin pickues, si edhe ekzaminimin për infeksione të mundshme, në periudhën Nëntor 2010 Gusht Studimi ynë mbuloj pjesën më të madhe të bregdetit, disa zona në pjesën veriore, lindore dhe jug-lindore të Shqipërisë. U përzgjodhën 75 stacione (fshatra, zona suburbane dhe urbane) në 18 rrethe të vendit. Ne përdorëm tre teknika për kapjen e mushkonjave adulte (kurthet me dritë CDC, kapjen në trupin e njerëzve dhe kapjen në qëndrim) dhe teknikën për marrjen e larvave dhe vezëve në ujë. Nga ky studim u raportuan 49 lloje dhe 8 gjini. 14 nga këto lloje raportohen për herë të parë në Shqipëri, nga të cilat 5 lloje i përkasin gjinisë Culex. Cx. pipiens (46.12%) dhe Oc. caspius (28.54%), ishin dy llojet më dominante duke përbërë 74.66% të gjithë materialit entomologjik. Cx. pipiens ishte i vetmi lloj ubikist, i cili u gjet në 75 stacionet e studiuara dhe u kap me të gjitha teknikat e kapjes së adultëve, larvave dhe vezëve. Larvat e Cx. pipiens kolonizojnë një gamë të gjerë habitatesh si në pellgje, gropa, kanale kulluese dhe vaditëse, pellgje me ujë lehtësisht të kripur, në kanaçe dhe kontenierë të tjerë me një sasi të vogël uji. Larvat e Cx. pipiens kanë qenë të pranishme në ujëra shumë të ndotur, eutrofik, me baltë dhe papastërti, me plehra, ujëra të ndotur dhe madje edhe në ujëra të pastër dhe të ftohtë. Studimi ynë tregoj që ekziston një llojshmëri e lartë e faunës së mushkonjave në Shqipëri. Fjalët kyçe: mushkonja, taksonomi, bioekologji, përbërje llojore, virus i Nilit Perëndimor, Shqipëri. Taxonomical and bioecological data on Culex (Diptera: Culicidae) mosquitoes in Albania Abstract Mosquito fauna and their role in public health are insufficiently studied in Albania. Sporadic studies have been performed since 1919 period from foreign researchers, and in 1997 from J. Adhami. The aim was to undertake a field survey throughout Albania, to gather new records on the mosquito fauna, species habitat preferences, biting activities, and testing for the presence of infections, from November 2010 to August Our study covered areas in all along the coast, some North, East and South-East parts of Albania. 18 districts were selected as study sites represented with 75 stations (mainly villages, suburban, and urban areas). We used three techniques for the adult collection (CDC-light traps, human landing catch and resting catch), and one technique of stagnant water sampling for larvae and eggs collection. We recorded the presence of 50 species and 8 genera. 14 mosquito species were recorded for the first time; 5 of which belonged to Culex genus. Cx. pipiens (46.12%), and Oc. caspius (28.54%) were the most predominant species comprising 74.66% of all the entomological collected material. Cx. pipiens was the only ubiquist species, which was present in all the 75 stations, and was captured with all the adult, larvae and eggs collection techniques. Cx. pipiens larvae colonize a broad range of habitats. They were found in very different ponds, pools, basins, irrigated and drained channel, lightly saline water, also in small cans and other small containers with water. They were present in very eutrophic water, stagnant, sludgy, polluted water, and even in clear and cold water. Results showed a high diversity of mosquito fauna in our country. Key Words: Mosquito, taxonomy, bioecology, species composition, West Nile virus, Albania. ii

5 PASQYRA E LËNDËS Faqja Parathënie... i Përmbledhje... Pasqyra e lëndës.. Hyrje... 1 Qëllimi 2 Objektivat... 2 Rëndësia e Studimit 3 PJESA TEORIKE KAPITULLI 1 1. Njohje e përgjithshme mbi mushkonjat Njohje mbi mushkonjat në Europë Të dhëna taksonomike mbi gjininë Culex në Europë Të dhëna krahasuese mbi shpërndarjen e mushkonjave në Shqipëri, Evropë dhe vendet fqinje Krahasimi i rezultateve mbi praninë e llojeve Të dhëna mbi gjininë Culex Të dhëna mbi gjininë Anopheles Të dhëna mbi gjininë Aedes Të dhëna mbi gjininë Ochlerotatus Të dhëna mbi gjininë Culiseta Të dhëna mbi gjininë Coquillettidia Të dhëna mbi gjinisë Uranotaenia Të dhëna mbi gjinisë Orthopodomyia Njohja e deritanishme e mushkonjave në Shqipëri Studim mbi mushkonjat e nënfamiljes (tribusë) Culicinae Studime mbi mushkonjat Culex në Shqipëri Culex (Barraudius) modestus Culex (Culex) laticinctus Culex (Culex) mimeticus Kompleksi Culex (Culex) pipens Culex (Culex) pipens ii iii iii

6 Culex (Culex) molestus Culex (Culex) vishnui Culex (Culex) theileri Culex (Culex) tritaeniorhynchus Culex (Culex) univitatus/perexiguus Culex (Neoculex) impudicus Culex (Neoculex) hortensis Culex (Culex) territans Shpërndarja e mushkonjave Culex sipas studimeve të mëparshme KAPITULLI Të dhëna të përgjithshme mbi mushkonjat (Culicidae) Biologjia e përgjithshme dhe morfologjia e mushkonjave Vezët dhe morfologjia e tyre Larvat dhe morfologjia e tyre Pupat dhe morfologjia e tyre Adultët dhe morfologjia e tyre Klasifikimi i mushkonajve Culex Klasifikimi i nëngjinisë Culex Roli i mushkonjave në shëndetin publik Aktiviteti pickues i mushkonjave Teknikat e mbledhjes dhe kapjes së mushkonjave Kurthet me dritë CDC Kapja e mushkonjave në trupin e njeriut (KTN) Kapje e mushkonjave në qëndrim (KQ) Ndikimi i shpejtësisë së erës në kapet me CDC Mundësia e kapjes së mushkonjave adulte me teknika të ndryshme Teknikat molekulare për testimin e mushkonjave Kontrolli dhe Survejanca e Mushkonjave PJESA E VEÇANTË KAPITULLI 3 3. MATERIALI DHE METODAT Metodika e punës Përzgjedhja e stacioneve iv

7 Stacionet e studimit Teknikat e kapjes dhe grumbullimit të mushkonjave Teknikat e kapjes dhe grumbullimit të adultëve Kurthe me dritë CDC Kapja e mushkonjave në qëndrim Kapja e mushkonjave në trupin e njerëzve Llogaritja e aktivitetit pickues Metodika e kapjes dhe grumbullimit të larvave dhe vezëve Metodika e kapjes dhe grumbullimit të larvave Metodika e kapjes dhe grumbullimit të vezëve Ruajtja, etiketimi dhe transportimi i mushkonajve Manipulimi i materialit të grumbulluar Kultivimi dhe rritja e larvave në laborator Teknika dhe mënyra e ushqyerjes së larvave në laborator Montimi i adultëve Përcaktimi i mushkonjave Përcaktimi i adultëve Përcaktimi i larvave Ndikimi i shpejtësisë së erës në kapjen me CDC Efektiviteti i teknikave në kapjen e mushkonjave adulte Analiza statistikore Treguesi i ngjashmërisë llojore Treguesi i diversitet llojor të Simpsonit Teknikat molekulare për testimin e infeksioneve Metodika e përdorur për protokollimin e mushkonjave Hetimi i viruseve me metoda molekulare Llogaritja e raportit midis femrave dhe meshkujve Ndërtimi i hartave me programin GPS 60 KAPITULLI 4 4. REZULTATET DHE DISKUTIMI Të dhëna taksonomike mbi mushkonjat e studiuara Të dhëna krahasuese mbi llojet dhe stacionet në studim me studimet e mëparshme nga Adhami. 63 v

8 Përbërja llojore e gjinive të studiuara Përbërja e llojeve të studiuara Përbërja llojore e gjinisë Culex Gjendja aktuale për llojin Cx. tritaeniorhynchus e Cx. vishniu Përbërja llojore e gjinisë Aedes Përbërja llojore e gjinisë Anopheles Përbërja llojore e gjinisë Ochlerotatus Përbërja llojore e gjinisë Culiseta Përbërja e Coquillettidia, Orthopodomyia dhe Uranotaenia Llojet e mushkonjave të raportuara për herë të parë në Shqipëri Raporti midis femrave dhe meshkujve Grupimet zoogjeografike ose llojet korologjike të mushkonjave Shpërndarja dhe hartëzimi Disa të dhëna mbi shpërndarjen vertikale të mushkonjave Shpërndarja dhe hartëzimi sipas lartësisë mbi nivelin e detit Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Culex Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Aedes Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Anopheles Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Culiseta Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Ochlerotatus Shpërndarja e Orthopodomyia, Uranotaenia dhe Coquillettidia Analiza ekologjike e të dhënave Numri mesatar i mushkonjave për CDC Frekuenca e mushkonajve Culex në rrethet në studim Llojet konstante Preferencat për habitate dhe bujtës Preferencat për habitate dhe bujtës të mushkonjave adulte Preferencat për habitate të larvave të mushkonjave Bashkëshoqërimet e llojeve Bashkëshoqërimet e adultëve Bashkëshoqërimet e larvave Ngjashmëria llojore midis stacioneve Llojshmëria midis stacioneve vi

9 4.4. Ndikimi i erës në sjelljen dhe kapshmërinë e mushkonjave adulte me përdorimin e kurtheve me dritë CDC në disa zona të Shqipërisë Efektiviteti dhe krahasimi i teknikave për kapjen e mushkonjave Krahasimi i teknikave të kapjes së mushkonjave Aktiviteti pickues i disa mushkonjave Aktiviteti pickues i mushkonjave Culex Aktiviteti pickues i Aedes albopictus dhe Ae. vexans Aktiviteti pickues i Ochlerotatus caspius Të dhëna krahasuese mbi aktivitetin pickues të llojeve të ndryshme të mushkonjave në Shqipëri Analiza molekulare për infeksione virale KAPITULLI 5 5. ÇELËSAT E PËRCAKTIMIT Çelësi për përcaktimin e gjinisë Çelësi për përcaktimin e llojeve të gjinisë Culex Disa tipare përcaktuese të mushkonjave adulte 135 KAPITULLI 6 6. PËRFUNDIMET REKOMADIMET FALËNDERIMET. 142 KAPITULLI 7 7. LITERATURA SHKURTIME 155 FJALORTH 156 KAPITULLI 8 8. SHTOJCAT Shtojca 1. Disa tabela me të dhëna mbi punën e kryer 159 vii

10 HYRJE Studimet mbi mushkonjat e gjinisë Culex në vendin tonë tregojnë për një përhapje shumë të gjerë (Adhami 1997). Gjatë 20 viteve të fundit studimet mbi mushkonjat janë sporadike, jo të mirëfillta dhe nuk ka patur programe mbi kontrollin e tyre (Velo & Rogozi 2009). Studimet e deritanishme mbi mushkonjat në vendin tonë janë kryer nga ekipet antimalarike të forcave ushtarake franceze dhe austrohungareze në periudhën , nga Dr. Jorgji Adhami, Instituti i Shëndetit Publik, Tiranë duke filluar nga fundi i viteve 50 deri gjatë viteve 1970 (publikuar në 1997) dhe nga Laboratori i Entomologjisë Mjekësore, ISHP gjatë periudhës si studime të rastësishme (Velo & Rogozi 2009). Mushkonjat janë grupi më i rëndësishëm i klasës Insecta, tipi Arthropoda, që luajnë rol në transmetimin e sëmundjeve infektive tek njerëzit. Ato janë vektorë të disa sëmundjeve infektive si malaria, virusi i Nilit Perëndimor, ethet Dengue, Chikungunya, ethet e Verdha, encefaliti japonez, encefaliti lindor dhe perëndimor i kuajve, encefaliti LaCrosse, encefaliti St. Louis, filariaza dhe abroviroza të tjera. Veç rolit si vektorë transmetues, mushkonjat mund të shkaktojnë edhe bezdisje, shqetësime dhe reaksione alergjike tek njerëzit (Jerome 2000, Bruce & John 2004). Shpërndarja e tyre në habitate është thuajse kozmopolite (Service 1993). Edhe në Shqipëri, mushkonjat janë të përhapura në habitate nga më të larmishmet (Adhami 1997). Habitatet e tyre shpesh herë mbivendosen me zonat urbane, zonat rurale, zonat turistike dhe sidomos zonat e plazheve ku prania e njerëzve është më e lartë (Adhami 1974, Adhami & Murati 1975, 1987, Adhami & Reiter 1998). Sëmundjet infektive, që transmetohen nga mushkonjat klasifikohen në virale, bakteriale dhe parazitare (Newson 1977, Rohani 2008). Ekzistojnë shumë lloje patogjenësh si: viruset, parazitët, bakteret, të cilët mund të transmetohen nga insektet dhe mushkonjat janë grupi kryesor dhe më i rëndësishëm i tyre për transmetimin e infeksioneve tek njerëzit (WHO 1975, 1992, 2002). Mushkonjat Culex shërbejnë si vektorë të virusit të Nilit Perëndimor (WNV - West Nile virus), që shkakton sëmundje të rënda nervore ose encefalite, duke filluar nga më të lehta dhe asimptomatike dhe deri në format më të rënda, deri në raste fatale me një përqindje të lartë vdekshmërie tek njerëzit (Eltari et al. 1993, RKPBV 1997, Jerome 2000, Reiter 2001, Bruce & John 2004, CDC 2005). Një pjesë e zonave të pushimit për njerëzit si plazhet, parqet, zonat turistike etj., gjenden afër vendeve të riprodhimit të mushkonjave. Në këto kushte, shumë njerëz përpiqen, që të shmangin pushimet në vende të tilla duke ditur rolin dhe aftësinë mbartëse të sëmundjeve infektive ose kapacitetin vektorial, që ato kanë për një sërë agjentësh patogjenë (Newson 1977, Rohani 1999, 2008, Rogozi 2011). Kjo gjë, gjatë sezonit të plazhit shkakton ulje të numrit të pushuesve dhe turistëve në zona ku dendësia e mushkonjave është e patolerueshme (Newson 1977, Rohani 1999, 2008, Rogozi 2011). 1

11 Përcaktimi i mushkonjave, përcaktimi i përhapjes së tyre, i preferencave për habitate, përcaktimi i të dhënave bioekologjike dhe sistematike të tyre, luajnë një rol shumë të rëndësishëm për të parandaluar dhe për të patur nën kontroll sëmundjet infektive, që transmetohen nga to (Eltari et al. 1993, RKPBV 1997, Vazeille-Falcoz et al. 1999, Reiter 2001, CDC 2005). Sezonaliteti dhe ritmi cirkadian i popullatave të mushkonjave, si edhe tipare të tjera ekologjike si ato të sjelljes, ndikohen fuqimisht nga faktorët klimatik si temperatura, reshjet, lagështira, era dhe gjatësia e ditës (Reiter 2001). Modeli i aktivitetit sezonal dhe ditor të mushkonjave, janë të nevojshme si informacione bazë për të kuptuar dinamikën e transmetimit të patogjenëve me origjinë nga këta vektorë (Reiter 2001, Lord 2004) dhe është studiuar gjerësisht për shumë lloje mushkonjash në të gjithë botën (Guimarães et al. 2000a.b). Qëllimi Qëllimi i këtij kërkimi trevjeçar është studimi i biologjisë, ekologjisë dhe taksonomisë së mushkonjave Culex në vendin tonë. Objektivat Duke iu referuar qëllimit të këtij punimi, objektivat e studimit kanë qenë: Përcaktimi i llojeve të mushkonjave të gjinisë Culex në pjesën më të madhe të territorit të vendit tonë duke patur si prioritet zonat e përcaktuara për këtë studim. Grumbullimi i të dhënave mbi përhapjen gjeografike dhe hartëzimi: shpërndarja vertikale dhe horizontale në habitate, tipet e habitateve në zonat urbane, suburbane dhe rurale. Analizimi i të dhënave bio-ekologjike, treguesit ekologjik frekuencë, konstante, preferenca për habitate, si edhe larmia biologjike midis llojeve të mushkonjave në stacione me natyrë të ndryshme. Llogaritja e aktivitetit pickues dhe përbërjes llojore të mushkonjave në tre stacione Tiranë, Kozarë-Kuçovë dhe Lushnjë-Divjakë (zona e plazhit). 2

12 Rëndësia e studimit Njohja e ciklit jetësor, bioekologjisë, preferencave për habitate, kërkesave ekologjike, riprodhimit, numrit të breznive etj, janë të dhëna shumë të rëndësishme për kontrollin e popullatave të mushkonjave dhe kontrollin e sëmundjeve infektive, të cilat transmetohen nga to. Kjo temë ka si qëllim krijimin e një baze të dhënash të përgjithshme mbi mushkonjat në Shqipëri, në mënyrë që në të ardhmen të shfrytëzohet për studime të tjera mbi to dhe për të përshtatur dhe zbatuar programe mbi kontrollin sa më efektiv të tyre. Krijimi i kësaj baze të dhënash do të shfrytëzohet si piknisje për studime të tjera më të detajuara, të cilat do të ndërmerren në Institutin e Shëndetit Publik në bashkëpunim me partnerë të huaj. 3

13 PJESA TEORIKE KAPITULLI 1 1. Njohje e përgjithshme mbi mushkonjat 1.1. Njohje mbi mushkonjat në Evropë Mushkonjat janë të përhapura në të gjithë botën, duke populluar habitate nga më të ndryshmet. Në Evropë raportohen 8 gjini dhe 103 lloje (Snow and Ramsdale 2003). Respektivisht, Anopheles përfaqësohet me 17 lloje, Aedes 8 lloje, Ochlerotatus 48 lloje; Coquillettidia 2 lloje, Culex 16 lloje; Culiseta 10 lloje; Orthopodomyia 1 lloj dhe Uranotaenia përfaqësohet me 1 lloj. Snow (2003) citon se: lista e llojeve ndryshojnë në vazhdimësi dhe kërkimet shkencore pasuese, të bazuara në përdorimin e teknikave morfologjike dhe molekulare të përcaktimit, zbulojnë lloje të reja duke modifikuar taksonominë e tyre. Studime të tjera faunistike mbi mushkonjat shpjegojnë futjen e llojeve të reja, si rezultat i ngrohjes globale dhe tregtisë ndërkombëtare (Snow and Ramsdale 2003) Të dhëna taksonomike mbi gjininë Culex në Evropë Mushkonjat Culex janë shumë të përhapura në Evropë dhe sot numërohen 17 lloje të raportuara nga Schaffner (2001): Cx. pipiens Linnaeus, 1758; Cx. modestus Ficalbi, 1890; Cx. vishnui Theobald, 1901; Cx. tritaeniorhynchus Giles, 1901; Cx. mimeticus Noe, 1899; Cx. deserticola Kirkpatrick, 1925; Cx. torrentium Martini, 1925; Cx. territans Walker, 1856; Cx. theileri Theobald, 1903; Cx. laticinctus Edwards, 1913; Cx. brumpti Galliard, 1931; Cx. martinii Medschid, 1930; Cx. hortensis hortensis Ficalbi, 1889; Cx. impudicus Ficalbi 1890; Cx. pusillus Macquart, 1850; Cx. perexiguus/univitatus Theobald, 1903 dhe 1 nënlloj Culex hortensis maderensis Mattingly, Klasifikimi sipas Schaffner 2001 konsideron llojet Cx. pipiens Linnaues, 1758 dhe Cx. molestus Forskal, 1775 si një lloj të vetëm (Schaffner et al. 2001). Studiues të tjerë Snow and Clement (2003) raportojnë për Evropën këto 16 lloje: Cx. modestus Ficalbi, 1890; Cx. pusillus Macquart, 1850; Cx. brumpti Galliard, 1931; Cx. laticinctus Edwards, 1913; Cx. tritaeniorhynchus Giles, 1901; Cx. deserticola Kirkpatrick, 1925; Cx. hortensis hortensis Ficalbi, 1889; Cx. mimeticus Noe, 1899; Cx. perexiguus/univitatus Theobald, 1903; Cx. pipiens Linnaeus, 1758; Cx. theileri Theobald, 1903; Cx. torrentium Martini, 1925; Cx. europaeus Ramos, Ribeiro & Harrison, 2003; Cx. impudicus Ficalbi 1890; Cx. martinii Medschid; 1930, Cx. territans Walker,

14 Studimet e fundit mbi llojshmërinë dhe taksonominë e mushkonjave në Evropë, kanë bërë që numri i llojeve të raportuara të rritet (Schaffner et al. 2001). Në vendet fqinje si Italia janë raportuar lloje të ngjashme Culex me vendin tonë (Chester & Harold 1997). Në Greqi raportohen pothuajse të njëjtat lloje si në vendin tonë; siç është edhe lloji Cx. tritaeniorhynchus i raportuar në Greqi në 2003 (Samanidou 1993a.b, 2003) Të dhëna krahasuese mbi shpërndarjen e mushkonjave në Shqipëri, Evropë dhe vendet fqinje Në analizën mbi shpërndarjen dhe përbërjen llojore të mushkonjave në vendin tonë, kemi paraqitur edhe një tablo të përgjithshme mbi llojet prezente në Evropë dhe vendet fqinje, duke analizuar vetëm llojet, që janë të pranishme në Shqipëri. Në tabelën 1.1 paraqiten llojet e mushkonjave (8 gjini dhe 54 lloje) të raportuara në vendin tonë nga ky studim dhe nga Adhami, në krahasim me praninë e tyre në Evropë dhe vendet fqinje si Greqia, Italia dhe Maqedonia, si edhe vendet e afërta por jo kufitare, që karakterizohen nga pothuajse të njëjta kushte klimaterike, përhapje habitatesh dhe reliev të ngjashëm si Serbia/Sllovenia (quajtur Jugosllavia gjatë kohës kur është bërë studimi, 1999), Turqia, Bullgaria, Rumania, Kroacia, Sardenja dhe Siçilia Krahasimi i rezultateve mbi praninë e llojeve Ky krahasim është bërë vetëm për 54 llojet e mushkonjave të raportuara në vendin tonë (Adhami 1997, Rogozi 2012) me të dhënat nga Snow & Ramsdale 1999, për shpërndarjen e tyre në Evropë dhe vendet fqinje me Shqipërinë Të dhëna mbi gjininë Culex Nga tabela 1.1 shohim se Cx. pipiens është i pranishëm si në vendin tonë, ashtu edhe në vendet fqinje dhe të afërta me Shqipërinë. Cx. brumpi është i pranishëm vetëm në Shqipëri (në vendin tonë lloji raportohet për herë të parë nga studimi ynë) dhe Sardenjë. Cx. hortensis hortensis është i përhapur në të gjitha vendet dhe në vendin tonë. Cx. hortensis maderensis është një lloj i ri dhe është i pranishëm vetëm në vendin tonë (në vendin tonë lloji raportohet për herë të parë nga studimi ynë), ndërsa për vendet e tjera nuk ka të dhëna të qarta. Cx. theileri është i pranishëm në të gjitha vendet, përveç Kroacisë dhe Serbisë/Sllovenisë ku lloji nuk është raportuar. 5

15 Cx. territans është i pranishëm në të gjitha vendet, përveç Siçilisë dhe Sardenjës ku lloji nuk është raportuar. Cx. torrentium është i pranishëm në Shqipëri (në vendin tonë lloji raportohet për herë të parë nga studimi ynë), Itali, Rumani dhe Serbi/Slloveni, në vendet e tjera lloji nuk është raportuar. Cx. tritaeniorhynchus është raportuar vetëm në vendin tonë dhe së fundmi edhe në Greqi. Ky lloj nuk është raportuar në asnjë vend tjetër të Evropës. Cx. deserticola është një lloj i veçantë, që është raportuar si lloj i ri dhe për herë të parë në vendin tonë nga ky studim dhe nuk është i raportuar në asnjë vend tjetër të Evropës. Cx. martinii është raportuar vetëm në Shqipëri (në vendin tonë lloji raportohet për herë të parë nga studimi ynë), Itali, Kroaci, Siçili, Sardenjë dhe Rumani. Ky lloj mungon në Greqi, Maqedoni, Bullgari, Serbi/Slloveni dhe Turqi. Cx. modestus është raportuar i pranishëm në të gjitha vendet dhe në Shqipëri. Cx. molestus është i raportuar në vendin tonë, ndërsa për vendet e tjera nuk ka të dhëna, duke qenë se lloji është shumë i ngjashëm me llojin Cx. pipiens dhe në disa klasifikime emërtohet si lloji Cx. pipiens. Cx. laticinctus është raportuar në Shqipëri, Itali, Greqi, Kroaci, Siçili dhe Rumani; ndërsa mungon në Turqi, Serbi/Slloveni, Sardenjë, Maqedoni dhe Bullgari. Cx. impudicus është raportuar vetëm në Shqipëri, Siçili dhe Sardenjë; ndërsa mungon në të gjitha vendet e tjera. Cx. mimeticus mungon vetëm në Kroaci dhe Serbi/Slloveni dhe është i pranishëm në të gjitha vendet e tjera. Cx. perexiguus/univitatus është i raportuar në Shqipëri, simboli +(A) tregon se ky lloj është raportuar në vendin tonë nga studimi i Adhami Ky lloj është raportuar edhe në Itali, Greqi, Maqedoni, Bullgari, Siçili dhe Turqi; lloji mungon në Rumani, Serbi/Slloveni, Sardenjë dhe Kroaci. Cx. vishnui është raportuar vetëm në Shqipëri nga Adhami 1997 dhe disa ekzemlparë janë përcaktuar morfologjikisht si Cx. vishnui me 95% ngjashmëri me metoda molekulare, por situata mbi këtë lloj është e paqartë Të dhëna mbi gjininë Anopheles An. algeriensis mungon vetëm në Maqedoni, Serbi/Slloveni dhe Rumani dhe është i pranishëm në të gjitha vendet e tjera. An. cinereus është i pranishëm në Shqipëri (në vendin tonë lloji raportohet për herë të parë nga studimi ynë), Itali, Siçili dhe Sardenjë dhe mungon në vendet e tjera. 6

16 An. claviger, An. hyrcanus dhe An. maculipennis kompleks janë të pranishme në të gjitha vendet dhe në Shqipëri. An. maculipennis maculipennis mungon vetëm në Sardenjë. An. marterii nuk është raportuar në Kroaci, Maqedoni, Turqi, Rumani dhe Serbi/Slloveni; lloji raportohet në Shqipëri, Itali, Bullgari, Siçili, Sardenjë dhe Greqi. An. plumbeus raportohet në të gjitha vendet në vendin tonë. An. sacharovi mungon vetëm në Siçili. An. sergentii është një lloj i ri i raportuar në vendin tonë; ky lloj nuk gjendet në asnjë vend tjetër të Evropës. An. superpictus raportohet në Shqipëri, Itali, Greqi, Bullgari, Kroaci, Siçili, Turqi dhe Serbi/Slloveni; ndërsa mungon në Sardenjë, Maqedoni dhe Rumani. An. melanoon është raportuar në Shqipëri, Itali dhe Sardenjë; mungon në Turqi, Rumani, Serbi/Slloveni, Maqedoni, Bullgari, Kroaci dhe Siçili. Në Greqi ky lloj është i izoluar, por i dyshimtë. An. messea është raportuar në Shqipëri, Itali, Greqi, Maqedoni, Bullgari, Kroaci, Serbi/Slloveni dhe Rumani; lloji mungon në Siçili, Sardenjë dhe Turqi Të dhëna mbi gjininë Aedes Ae. albopictus është raportuar në Shqipëri, Itali, Greqi dhe Sardenjë; për vendet e tjera lloji nuk është raportuar ende nga studimet e fundit. Ae. vexans është raportuar në të gjitha vendet dhe në Shqipëri. An. vitattus është raportuar Shqipëri (në vendin tonë lloji raportohet për herë të parë nga studimi ynë), Itali, Siçili dhe Sardenjë; lloji nuk është raportuar në vendet e tjera. Ae. aegypti është raportuar në Shqipëri nga Adhami (në koleksionin tonë mungon) dhe nuk është raportuar në asnjë vend tjetër. Ky lloj ka një status sporadik, i importuar në Itali, Kroaci, Siçili, Sardenjë dhe Turqi. Lloji mendohet i zhdukur në Greqi, ndërsa mungon në Rumani, Serbi/Slloveni, Maqedoni dhe Bullgari. Ae. echinus është raportuar në vendin tonë nga studimet e Adhami Në koleksionin tonë ky lloj mungon. Gjithashtu, lloji është raportuar edhe në Itali, Greqi, Maqedoni, Bullgari, Siçili, Sardenjë dhe Turqi; ndërsa mungon në Kroaci, Serbi/Slloveni dhe Rumani. 7

17 Të dhëna mbi gjininë Ochlerotatus Oc. berlandii është një lloj i raportuar për herë të parë në vendin tonë nga ky studim; gjithashtu, ai është raportuar edhe në Itali, Greqi, Siçili dhe Sardenjë. Lloji mungon dhe nuk është raportuar në Turqi, Rumani, Serbi/Slloveni, Bullgari, Maqedoni dhe Kroaci. Oc. cantans është raportuar në Shqipëri (në vendin tonë lloji raportohet për herë të parë nga studimi ynë), Itali, Greqi, Bullgari, Kroaci, Rumani dhe Serbi/Slloveni; lloji mungon në Turqi, Siçili, Sardenjë dhe Maqedoni. Oc. caspius është raportuar në të gjitha vendet dhe në Shqipëri. Oc. dorsalis është raportuar në Shqipëri, Greqi, Maqedoni, Bullgari, Kroaci, Serbi/Slloveni dhe Rumani; lloji mungon në Turqi, Siçili dhe Sardenjë; ndërsa në Itali lloji konsiderohet si i izoluar, por i dyshimtë. Oc.geniculatus është rregjistruar i pranishëm në të gjitha vendet dhe në Shqipëri. Oc. lepidonotus është raportuar në Shqipëri (në vendin tonë lloji raportohet për herë të parë nga studimi ynë), Greqi dhe Turqi. Ky lloj nuk është raportuar ende në Itali, Maqedoni, Bullgari, Kroaci, Siçili, Sardenjë, Serbi/Slloveni dhe Rumani. Oc. zammittii raportohet në Shqipëri, Itali, Greqi, Bullgari, Kroaci, Siçili, Turqi dhe Serbi/Slloveni; mungon në Sardenjë dhe Maqedoni; ndërsa në Rumani lloji është i izoluar, por i dyshimtë. Oc. detricus është raportuar në vendin tonë nga studimi i Adhami 1997; nuk është kapur në studimin tonë. Lloji gjendet gjithashtu, në Itali, Greqi, Bullgari, Siçili, Sardenjë, Serbi/Slloveni dhe Rumani; lloji mungon në Turqi, Kroaci dhe Maqedoni. Oc. pulchritarsis është raportuar në vendin tonë nga sudimet e Adhami 1997; nuk është kapur në studimin tonë. Lloji gjendet gjithashtu, edhe në të gjitha vendet e tjera. Oc. rusticus është raportuar në vendin tonë nga sudimet e Adhami 1997; nuk është kapur në studimin tonë. Lloji gjendet gjithashtu, në të gjitha vendet e tjera me përjashtim të Rumanisë, ku lloji nuk është raportuar. Oc. sticticus është raportuar në vendin tonë nga studimet e Adhami 1997; nuk është kapur në studimin tonë. Lloji gjendet në Itali, Bullgari, Kroaci, Serbi/Slloveni dhe Rumani; lloji mungon në Turqi, Siçili, Sardenjë, Greqi dhe Maqedoni Të dhëna mbi gjininë Culiseta Cs. longiareolata dhe Cs. annulata janë të raportuara në të gjitha vendet. Në vendin tonë janë raportuar më parë nga Adhami 1997 dhe nga studimi ynë. Cs. ochroptera është një lloj, që raportohet në pak vende. Në vendin tonë lloji raportohet për herë të parë nga studimi ynë dhe është kapur vetëm një individ i vetëm në një tualet të jashtëm në shtëpi private në Paraspuar të Beratit, zonë me lartësi mbi 700m mbi nivelin e detit dhe shumë e izoluar. Ky lloj është raportuar edhe në Rumani 8

18 dhe mungon në Itali, Greqi, Bullgari, Maqedoni, Kroaci, Siçili, Sardenjë, Serbi/Slloveni dhe Turqi. Cs. litorea është raportuar në vendin tonë nga sudimet e Adhami 1997; nuk është kapur në studimin tonë. Gjithashtu, lloji është raportuar edhe në Itali, Siçili dhe Sardenjë; ndërsa në të gjitha vendet e tjera lloji nuk është raportuar. Cs. fumipennis është raportuar në vendin tonë nga sudimet e Adhami 1997; nuk është kapur në studimin tonë. Lloji është raportuar në të gjitha vendet e tjera Të dhëna mbi gjininë Coquillettidia Cq. richardii është raportuar në Shqipëri dhe në të gjitha vendet e tjera. Cq. buxtoni nuk është raportuar nga asnjë studim deri tani në vendin tonë, por lloji raportohet në Siçili, Sardenjë dhe Rumani; nuk është raportuar në Turqi, Serbi/Slloveni, Kroaci, Bullgari, Maqedoni, Greqi dhe Itali Të dhëna mbi gjinisë Uranotaenia Ur. unguiculata është raportuar në vendin tonë dhe në të gjitha vendet e tjera Të dhëna mbi gjinisë Orthopodomyia Or. pulchripalpis është raportuar në vendin tonë dhe në të gjitha vendet e tjera. 9

19 Tabela 1.1. Prania e mushkonjave në Shqipëri, Evropë dhe vendet fqinje. (Burimi: Snow 1999). Llojet Evropë Prania (+) ose mungesa (-) e llojeve të mushkonjave në Europë, Shqipëri dhe vendet fqinje Shqipë Greqi Itali Siçili Sardenjdoni Maqe- Serbi/ Kroa Bullg- Rumani Turqi -ri Sllove -ci ari Gjinia Culex pipiens brumpti* hortensis hortensis hortensis maderensis* + +?????????? theileri territans torrentium* tritaeniorhynchus deserticola * martinii* modestus molestus + +?????????? laticinctus impudicus mimeticus ? + univitatus/perexiguus + +(A) vishnui + +(A) Gjinia Anopheles algeriensis cinereus* claviger hyrcanus maculipennis kompleks maculipennis maculipennis marterii plumbeus sacharovi z + sergentii* superpictus

20 melanoon + + iz (d) messea Gjinia Aedes albopictus vexans vitattus* aegypti + + z s-i s-i s-i - - s-i - - s-i echinus + +(A) Gjinia Ochlerotatus berlandi* cantans* caspius dorsalis iz (d) geniculatus lepidonotus* zammittii iz (d) + detricus + +(A) pulchritarsis + +(A) rusticus + +(A) sticticus + +(A) Gjinia Culiseta longiareolata annulata ochroptera litorea + +(A) fumipennis + +(A) Gjinia Coquillettidia richardii buxtoni Gjinia Uranotaenia unguiculata Gjinia Orthopodomyia pulchripalpis : Lloji është i pranishëm; - : lloji mungon;? : nuk ka të dhëna; iz(d) : i izoluar, i dyshimtë; +(A) : i pranishëm në Shqipëri, por i raportuar nga Adhami 1997; s-i": sporadik, i : importuar; z : zhdukur 11

21 1.3. Njohja e deritanishme e mushkonjave në Shqipëri Studimet mbi mushkonjat në përgjithësi në vendin tonë kanë qenë sporadike. Deri më sot nuk ka patur studime të plota. Studimet e para mbi mushkonjat datojnë në vitet gjatë periudhës së Luftës së Parë Botërore dhe janë ndërmarrë nga ekipet antimalarike të forcave ushtarake franceze të dislokuara në Ballkan (Blanc dhe Eckenroth 1918, Goyon 1919) dhe ato austrohungareze (Marcuzzi 1943). Studime mbi mushkonjat në vendin tonë janë kryer edhe më vonë (Senevet dhe Andarrelli 1956). Në këtë studim përmenden tetë lloje të tribusë (familjes) Culicinae. Ndërsa mbi gjininë Anopheles janë bërë studime të thella rreth viteve 30 në laboratorin e Fondacionit Rockfeller të Tiranës, nga W. Batesm, L.W. Hackett dhe nga D.J. Lewis, duke zbatuar dhe një sërë teknikash të reja entomologjike, që më pas u përdorën gjerësisht në të gjithë botën. Studimi mbi inventarizimin, bioekologjinë dhe kontrollin e mushkonjave Culex në vendin tonë kanë filluar rreth fundit të viteve 50 (Adhami 1966, 1997). Këto studime janë kryer si rezultat i situatës së rënduar malarike të viteve 60 dhe ndikimit që përhapja e madhe e mushkonjave kishte tek turistët dhe banorët e zonave turistike, bregdetare, plazheve, ato urbane dhe rurale (Adhami 1966, 1997). Në vendin tonë studimet mbi mushkonjat kanë kontribuar në shtimin e numrit të llojeve të raportuara (Adhami 1997, Velo & Rogozi 2009) Studim mbi mushkonjat e nënfamiljes (tribusë) Culicinae Familja e madhe e mushkonjave (Culicidae), përfshin dy tribu (nënfamilje): nënfamiljen Anophelinae ku bëjnë pjesë gjinitë Anopheles (mushkonjat anofeles), Chagasia dhe Bironella (Reid 1968), dhe nënfamiljen Culicinae ku bëjnë pjesë gjinitë dhe llojet e tjera të mushkonjave (Service 1993.a.b, Adhami 1997). Nga gjinia Aedes ose Ochlerotatus (këto dy gjini kanë qenë të klasifikuara në të njëjtën gjini), përmendim 4 nëngjini dhe 12 lloje: gjinia Mansonia ose Coquillettidia e raportuar vetëm një lloj, gjinia Orthopodomyia vetëm një lloj, gjinia Theobaldia ose Culiseta 4 lloje, gjinia Uranotaenia një lloj, gjinia Culex 12 lloje (Adhami 1997). Gjinia Coquillettidia, Orthopodomyia dhe Uranotaenia edhe në Evropë përfaqësohen vetëm nga një lloj, respektivisht: Cq. richardii, Or. pulcripalpis dhe Ur. unguiculata (Clement dhe Keith 2003). Tabela 1.2 paraqet gjinitë dhe llojet e mushkonjave të nënfamiljes Culicinae (Adhami nuk ka raportuar mbi mushkonjat e nënfamiljes Anophelinae, mushkonjat anofeles), gjinitë dhe llojet, të cilat bëjnë pjesë në këtë nënfamilje (nga studimi i Adhami dhe ekspedita Franceze dhe Austrohungare). 12

22 Tabela 1.2. Llojet e mushkonjave të raportuara në vendin tonë për periudhën nga Adhami dhe nga ekspedita Franceze dhe Austrohungare (Burimi: J. Adhami 1997). Familja CULI- CIDAE Nënfami -lja Culicinae Gjinia Nëngjinia Llojet Aedimorphus Aedes vexans Finlaya Aedes echinus Aedes geniculatus Ochlerotatus caspius Ochlerotatus detricus Aedes Ochlerotatus dorsalis (Ochlerotatus) Ochlerotatus Ochlerotatus pulchritarsis Ochlerotatus rusticus Ochlerotatus sticticus Ochlerotatus zammittii Stegomyia Aedes (Stegomyia) albopictus Aedes (Stegomyia) aegypti Coquillettidia Coquillettidia Coquillettidia(Mansonia) richardi Orthopodomyi a Orthopodomyi a Orthopodomyia pulchripalpis Culiseta (Theobaldia) Culiseta (Theobaldia) Culiseta (Theobaldia) annulata Culiseta (Theobaldia) litorea Culiseta (Theobaldia) longiareolata Culiseta (Theobaldia) fumipennis Uranotaenia Uranotaenia Uranotaenia unguiculata Studime mbi mushkonjat Culex në Shqipëri Në tabelën 1.3 jepet lista e llojeve të mushkonjave Culex të raportuara në vendin tonë nga ekspedita austrohungareze (Marcuzzi 1943); nga ekipet antimalarike të forcave ushtarake franceze (Blanc and Eckenrot 1918, Goyon 1919) në periudhën e LPB 1918; nga studime të mëvonshme (Senevet & Andarrelli 1956); si edhe nga studimi i J. Adhamit gjatë periudhës (Adhami 1966, 1974). Nga kjo gjini në vendin tonë janë raportuar 12 lloje në tre nëngjini: nëngjinia Barraudius me llojin Cx. modestus Ficalbi, 1890; nëngjinia Culex me llojet Cx. laticinctus Edwards, 1913, Cx. mimeticus Noe, 1899, Cx. Culex pipens Linnaeus, 1758, Cx. Culex molestus Forskal 1775, Cx. theileri Theobald, 1903, Cx. tritaeniorhynchus Giles, 1901, Cx. univitatus Theobald, 1901, Cx. vishnui Theobald, 1901 dhe nëngjinia Neoculex me llojin Cx. hortensis Ficalbi, Shkurtimisht, më poshtë paraqiten disa karakteristka bioekologjike dhe shpërndarjen e llojeve të mushkonjave në vendin tonë. 13

23 Tabela 1.3. Llojet e mushkonjave të gjinisë Culex të raportuara në vendin tonë në periudhën dhe EFA (Burimi: Jorgji Adhami 1997). Llojet Culex Culex modestus Ficalbi, 1890 Culex laticinctus Edwards, 1913 Culex mimeticus Noe, 1899 Culex pipiens Linnaeus, 1758 Culex molestus Forskal 1775 Culex theileri Theobald, 1903 Culex tritaeniorhynchus Giles, 1901 Cx.univitatus/perexiguus Theobald, 1901 Culex vishnui Theobald, 1901 Culex hortensis Ficalbi, 1889 Culex impudicus Ficalbi 1890 Culex territans Walker, 1856 Viti kur lloji Rrethet ku janë raportuar raportohet për herë të parë Gjetur nga studiues të huaj Adultët përcaktuar nga Shkolla e Mjekësisë Tropikale, Londër. Vlorë, Himarë, Lukovë (Sarandë) Tepelenë, Patos, Gjanicë, Shkodër 1959 (Rragam). Në të gjithë rrethet 1918 Korçë, Durrës, Balldren, Tiranë, Kavajë, 1950 Berat, Elbasan, Fier, Vlorë, Sarandë, në të gjithë rrethet (mbi 1200m). Përgjatë gjithë bregdetit, Pogradec, Korçë, 1964 (mbi 100m mbi nivelin e detit) Sarandë, Vlorë, Tiranë, Elbasan, Berat, Lugina e Shkumbinit. Sarandë (Qafë Gjashtë dhe Kranë) 1960 Fier (Stop), Vlorë, Sarandë (Vrinë) 1956 Korçë, Gramsh, Vlorë (në zona kodrinore 1959 mbi 1000m). Sarandë (Livadhja) dhe Divjakë Durrës, Shijak, Lushnjë, Lapardha (Berat), Rrëmbec, Tiranë Ekspedita AustroHungareze Culex (Barraudius) modestus (Ficalbi, 1890) Treva e përhapjes së llojit është në Evropën Jugore, Ukrainë dhe Rusi deri në krahinën e Moskës, Siberi Jugore, Azinë e afërt dhe atë Qendrore (Adhami 1997). Në vendin tonë është identifikuar si adulte vetëm nga koleksioni i Shkollës së Mjekësisë Tropikale të Londrës (Adhami 1997) Culex (Culex) laticinctus (Edwards, 1912) Ky është një lloj mesdhetar dhe treva e përhapjes është Mesdheu (Adhami 1997). Por njihet edhe në Ishujt Kanarie, Sudan, Somali, Eritre dhe Arabi deri në Gjirin Persik (Senevet & Andarrelli 1956). Në Shqipëri është gjetur në Vlorë (Adhami 1966), në Lukovë dhe Himarë, ku janë gjetur si larva në fuçi me ujë të ndenjur (Adhami 1997). 14

24 Culex (Culex) mimeticus (Noe, 1899) Është e përhapur në Mesdhe, në Lindjen e Afërt dhe të Mesme, e deri në Indi, Kinë dhe Tajvan (Senevet & Andarrelli 1956, Adhami 1997). Në vendin tonë është kapur një adult në Tepelenë në një ahur (Adhami 1997). Ndërsa si larvë është gjetur në Lalm (Tiranë), Grecë (Tiranë), Llakatund (Vlorë), Patos, shtrati i Gjanicës, Shtepaj (Elbasan), Stror (Gramsh), Rragam (Shkodër). Larvat janë gjetur në shtrat me gurë zalli në breg të lumenjve dhe përrenjve, lehtësisht të rrjedhshëm dhe të pastër, e shoqëruar me larva të disa llojeve të tjera (Adhami 1997) Kompleksi Culex (Culex) pipens (s.l.), (Linnaues, 1758) Në vendin tonë ky kompleks përfaqësohet nga 2 lloje, që dallohen nga tiparet biologjike dhe ekologjike, si autogjenia, stenogamia, mungesa e diapauzës dimërore, karakteristikat dhe kërkesat e habitateve larvore etj (Adhami 1997). Këto dy lloje janë që të dyja mushkonja holoarktike (Adhami 1997). Në vendin tonë hasen në trevat e Korçës, Durrësit, Balldren (Lezhë), Tiranë, Kavajë, Berat, Elbasan, Fier, Vlorë dhe Sarandë (Adhami 1997). Më vonë janë gjetur në të gjitha rrethet e vendit në 228 stacione, si edhe janë gjetur në habitate larvash në të gjitha rrethet, që nga bregdeti deri në lartësitë e mëdha 1200m mbi nivelin e detit. Mund të gjendet edhe në lartësi më të mëdha, por nga studimi është shkuar deri në këtë lartësi (Adhami 1997) Culex (Culex) pipens (Linnaeus, 1758) Kjo mushkonjë zhvillohet në habitate me natyrë të ndryshme, që nuk varen nga prania dhe afërsia e qendrave të banuara. Shoqërimet larvore të saj kanë rezultuar me Cx. theileri, Cx. hortensis, Cx. tritaeniorhynchus, Cs. annulata, An. maculipennis, si edhe me shumë lloje të gjinive të tjera (Adhami 1997) Culex (Culex) molestus (Forskal, 1775) (sinonim Culex (Culex) autogenes (Roubaud, 1935) Ky lloj është adaptuar në kushte jetese në zona urbane, por edhe në zona rurale (Adhami 1997). Cx. molestus është përshtatur për të jetuar në habitate të ndryshme në banesat e njerëzve duke zhvilluar një jetë antropofile (mushkonja, që tërhiqen nga njerëzit dhe ushqehen me gjakun e tyre) dhe duke gjetur mikroklima dhe kushte të përshtatshme në këto habitate. Habitatet larvare të tyre janë gropat septike, kanalet e ujërave të zeza, puseta, ujëra me fekale të holluara, ujërat në bodrumet e pallateve (në ato bodrume, që mbajnë ujë për një kohë të gjatë) (Adhami 1997). Kjo mushkonjë zhvillohet edhe në errësirë të plotë, në të çara dhe vrima shumë të vogla, mjafton që të kenë lidhje me mjedisin e jashtëm (Adhami 1997). Cx. molestus është lloji urban dhe komensal më i përhapur në zonat urbane dhe të banuara në vendin tonë (Adhami 1997). 15

25 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË Culex modestus Culex laticinctus Culex mimeticus Culex theileri Culex univitatus Culex vishnui Culex impudicus DETI JON Culex tritaeniorhynchus GREQIA Figura 1.1. Shpërndarja e 8 llojeve të gjinisë Culex nga studimet e mëparshme nga autorë të huaj dhe vendas. Llojet Cx. modestus, Cx. mimeticus, Cx. laticinctus, Cx. theileri, Cx. univitatus, Cx. vishnui, Cx. impudicus dhe Cx. tritaeniorhynchus. (Burimi: Jorgji Adhami Harta: E. Rogozi 2012). 16

26 Duke qenë lloj antropofil, ky lloj bëhet shumë bezdisës për njerëzit jo vetëm gjatë verës por edhe gjatë periudhës së dimrit (Adhami 1997). Duke mos patur diapauzë dimërore ato e kalojnë dimrin në formën adulte. Këto lloje mushkonjash pickojnë aktivisht edhe gjatë dimrit. Në laborator, në 17-22ºC janë zhvilluar 4 brezni autogjene nga larvat e kapur në bodrume (Adhami 1997). Habitatet larvare të tyre janë gropat septike, kanalet e ujërave të zeza, puseta, ujëra me fekale të holluara, ujërat në bodrumet e pallateve (në ato bodrume, që mbajnë ujë për një kohë të gjatë) (Adhami 1997). Kjo mushkonjë zhvillohet edhe në errësirë të plotë, në të çara dhe vrima shumë të vogla, mjafton që të kenë lidhje me mjedisin e jashtëm (Adhami 1997). Cx. molestus është lloji urban dhe komensal më i përhapur në zonat urbane dhe të banuara në vendin tonë (Adhami 1997). Duke qenë lloj antropofil, ky lloj bëhet shumë bezdisës për njerëzit jo vetëm gjatë verës por edhe gjatë periudhës së dimrit (Adhami 1997). Duke mos patur diapauzë dimërore ato e kalojnë dimrin në formën adulte. Këto lloje mushkonjash pickojnë aktivisht edhe gjatë dimrit. Në laborator, në 17-22ºC janë zhvilluar 4 brezni autogjene nga larvat e kapur në bodrume (Adhami 1997) Culex (Culex) vishnui (Theobald, 1901) Cx. vishnui është mushkonjë e rajonit Oriental (Adhami 1997). Në Palearktik njihet në Japoni, Kinë, Kore, Pakistan, Iran dhe Irak (Adhami 1997). Në Mesdhe dhe Evropë është gjetur vetëm në Shqipëri, në Sop të Fierit, në Vlorë dhe në Vrinë Sarandë (Adhami 1997) Culex (Culex) theileri (Theobald, 1903) Treva e përhapjes së këtij lloji është rajoni i Etiopisë, Palearktiku, Mesdheu deri në Indi (Adhami 1997). Në vendin tonë është gjetur për herë të parë në Sarandë dhe Kavajë, por nga studimet e mëvonshme është vërtetuar se kjo mushkonjë është e përhapur në të gjitha trevat bregdetare dhe fushore të vendit tonë, por edhe në fushën e Korçës dhe Pogradecit, si edhe në Nivicë të Tepelenës në 1000m lartësi (Adhami 1997). Larvat e tyre preferojnë habitate të përkohshme, me ujë të pastër dhe bimësi vertikale, kallamishte etj, në zona jokënetore dhe të rrahura nga dielli. Më rrallë është gjetur në toka të kripura dhe ujë të ndenjur (Adhami 1997). Bashkëjetesa e saj është vërtetuar më një numër të madh larvash të llojeve të mushkonjave dhe invertebrorëve të tjerë, siç janë përfaqësuesit e familjeve Culicoidae, Chironomidae etj (Adhami 1997). Adultët strehohen rrallë në ahurë ose banesa (Adhami 1997). 17

27 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË Culex territans Culex hortensis Culex pipiens Culex molestus DETI JON GREQIA Figura 1.2. Hartë që tregon shpërndarjen e 4 llojeve të tjera të gjinisë Culex nga studimet e mëparshme nga autorë të huaj dhe vendas. Llojet: Cx. pipiens, Cx. molestus, Cx. territans dhe Cx. hortensis. Të gjithë llojet kanë një përhapje të gjerë në të gjitha rrethet e vendit. (Burimi: Jorgji Adhami Harta: E. Rogozi 2012). 18

28 Culex (Culex) tritaeniorhynchus (Giles, 1901) Gjendet nga bregdeti Jugor i Siberisë dhe Japonia deri në Sulavesi dhe nga India deri në Turqi, në vendet Arabe deri në Egjipt dhe në pjesën më të madhe të Afrikës deri në Madagaskar (Adhami 1997). Në Evropë njihet vetëm në Shqipëri, e raportuar për herë të parë në Sarandë dhe Vlorë, por edhe më gjerë në bregdet dhe Tiranë, Elbasan, Berat deri në 150m lartësi (Adhami 1997). Mendohet të jetë e përhapur edhe në vendet fqinje (Adhami 1997). Zhvillimi i ciklit jetësor fillon në Maj deri në Tetor, me intensitet më të madh në Gusht. Larvat preferojnë habitate të përkohshme, të rrahura nga dielli, me ujë të pastër, sidomos ujë filtrimi, të cekët, me bimësi vertikale barishtore, më rrallë është gjetur në biotope pa bimë ose me bimë kënetore (Adhami 1997). Larvat durojnë përqëndrime të ulta të kripësisë, deri në 3 (Adhami 1997). Larvat kanë pigment me ngjyrë kafe në të errët në formë kokrrizash sferike të imta me madhësi të ndryshme, në indet e tergiteve tek ose çift, të alternuara dhe më të theksuar në segmentin I dhe II të mesit (Adhami 1997). Larvat shoqërohen me shumë lloje larvash, që i përkasin mushkonajve të llojeve të tjera; por edhe me lloje të tjera larvash insektesh si ata të familjeve Chironomidae dhe Culicoidae dhe gjallesa ujore invertebrore (Adhami 1997) Culex (Culex) univitatus/perexiguus (Theobald, 1903) Cx. univitatus/perexiguus është e përhapur pothuajse në të gjithë Afrikën, në Evropën Jugore dhe thuajse në të gjithë bregdetin e Mesdheut dhe deri në Turkmeni dhe Penxhap (Adhami 1997). Larvat gjenden në habitate të freskëta dhe me përmbajtje kripe deri në 2 (Adhami 1997). Në vendin tonë janë kapur vetëm në Qafë Gjashtë dhe Kranë të Sarandës në pellgje të cekëta me ujë të freskët dhe bimësi të shkurtër vertikale (bimësi barishtore) (Adhami 1997). Larvat e tyre shoqërohen me shumë lloje larvash të tjera mushkonjash (Adhami 1997) Culex (Neoculex) impudicus (Ficalbi, 1890) Cx. impudicus është e përhapur në Mesdheun Perëndimor, nuk gjendet në Greqi dhe Ish Jugosllavi. Në vendin tonë është kapur në Livadhja të Sarandës në vende orizoresh dhe në Divjakë në një pus me thellësi rreth 1m dhe me ujë të pastër, së bashku me larvat e Cx. pipiens (Adhami 1997) Culex (Neoculex) hortensis (Ficalbi, 1889) Cx. hortensis është e përhapur në Kanaier, Marok, Azi Qendrore, Bretanja, Alaskë, Ukrainë dhe Kaukaz (Adhami 1997). Në vendin tonë është kapur në 13 fshatra të rrethit të Korçës dhe Gramshit, si edhe në Vlorë (Adhami 1997). 19

29 Që nga 1959 është hasur në 74 stacione të shpërndara në të gjitha trevat gjeoklimatike, nga bregdeti deri në lartësitë mbi 1000m mbi nivelin e detit, në livadhet e Hamsit dhe Gusmarit. Lloji është më i shpeshtë në trevat kondrinore dhe malore dhe larvat preferojnë habitate me ujë të pastër qoftë me bimësi barishtore qoftë të zhveshura, të rrahura nga dielli dhe jo rrallë me ujë lehtësisht të rrjedhshëm, prandaj gjendet e shoqëruar me shumë lloje larvash të tjera, që i përkasin gjinisë Culex, Anopheles dhe Aedes (Adhami 1997) Culex (Culex) territans (Walker, 1856) Cx. territans është i pranishëm në vendin tonë dhe është raportuar nga studiuesit e huaj që në vitet (Adhami 1997). Më vonë, në vendin tonë, është raportuar në 4 rrethe: Lushnjë, Lapardha (Berat), Rrëmbec (Fier) dhe Tiranë (Adhami 1997). Larvat preferojnë habitate në përrenj me ujë të freskët dhe me bimësi barishtore të pakët, dhe në një rast të veçantë është gjetur në një gomë të përdorur me pak ujë të ndotur. Larvat shoqërohen me larva të shumë llojeve të tjera (Adhami 1997) Shpërndarja e mushkonjave Culex në Shqipëri sipas studimeve të mëparshme Harta në figurën 1.1 dhe 1.2 tregojnë shpërndarjen e 12 llojeve të mushkonjave Culex në vendin tonë të kryer nga studiues të huaj dhe vendas. Veç shpërndarjes, këto harta tregojnë llojet e mushkonjave Culex të raportuara në vendin tonë nga ekspedita austrohungareze (Marcuzzi 1943) dhe nga ekipet antimalarike të forcave ndërluftuese franceze (Blanc and Eckenroth 1918, Goyon 1919) në periudhën e Luftës së Parë Botërore, , si edhe nga studime të mëvonshme (Senevet & Andarrelli 1956). Studime të tjera janë kryer nga Dr. Jorgji Adhami, Instituti i Shëndetit Publik, gjatë periudhës (Adhami 1966, 1974). Hartat tregojnë edhe dendësinë e mushkonjave në vendin tonë gjatë këtyre studimeve. 20

30 KAPITULLI Të dhëna të përgjithshme mbi mushkonjat (Culicidae) Mushkonjat bëjnë pjesë në tipin Arthropoda, klasa Insecta, nënklasa Pterygota, rendi Diptera, nënrendi Nematocera. Ato përfaqësohen nga rreth 3300 lloje të klasifikuara në 41 gjini dhe bëjnë pjesë të gjitha në familjen Culicidae (Service 1993a.b). Nga të gjithë llojet e mushkonjave rreth 100 prej tyre shërbejnë si vektorë të sëmundjeve infektive për njeriun (Service 1993a.b). Familja Culicidae ndahet në tre nënfamilje Toxorhynchitinae, Anophelinae (mushkonjat anofeles) (Reid 1968) dhe Culicinae (mushkonjat kulicide) (Service 1993a.b). Mushkonjat kanë një shpërndarje në të gjithë botën, prandaj disa prej tyre njihen edhe si lloje kozmopolite. Ato hasen përgjatë gjithë rajoneve tropikale dhe të buta dhe shtrirja e habitateve të tyre është zgjeruar deri në veri brenda Rrethit Arktik. Zonat e vetme ku ato nuk janë raportuar janë disa ishuj të Paqësorit dhe Antarktidës. Vezët Faza e parë larvare Adulti Cikli jetësor i mushkonjave (i përgjithësuar) Faza e dytë larvare Pupa Faza e tretë larvare Faza e katërt larvare Shënim: Çdo fazë larvare është më e madhe sesa faza para saj. Zhveshja ndodh ndërmjet çdo faze larvare dhe stadit pupë. Stadet larvare dhe pupë bëjnë jetë ujore, ndërsa adultët janë forma fluturake dhe bëjnë jetë tokësore. Figura 2.1. Cikli jetësor i përgjithësuar i mushkonjave. Burimi: MosquitoesLifeCycle. 21

31 Ato janë gjetur deri në lartësi 5500m mbi nivelin e detit dhe në thellësi të tokës në miniera deri në 1250m nën nivelin e detit (Harbach and Knight 1980, 1981, Harbach and Kitching 1998, 2005). Sëmundje infektive parazitare si malaria (Loong et al. 1998) dhe filariasis, si edhe sëmundje të tjera me origjinë virale si Dengue, Chikungunya, ethet e Verdha, ethet e Nilit Perëndimor, encefalitet, encefaliti japonez etj, janë sëmundje infektive, që po përhapen me shpejtësi në të gjithë botën (Service 1993a.b, Jerome 2000, Jozan et al. 2003, Coler 2006, Yokiko et al. 2007, Tunkel et al. 2008, Onyido et al. 2009). Në vende me klimë të butë ato janë më tepër të rëndësishme si insekte bezdisëse sesa si vektorë (Service 1993a.b, Jerome 2000, Jozan et al. 2003, Coler 2006, Yokiko et al. 2007, Tunkel et al. 2008, Onyido et al. 2009). Mushkonjat janë insekte me trup të vogël dhe jeta e tyre kalon në katër faza jetësore, figura 2.1 dhe 2.2. Femrat e rritura i lëshojnë vezët në ujë të qëndrueshëm, që mund të jetë ujë i kripur i moçaleve dhe kënetave, liqen me ujë të ëmbël, pellgje, rezervuarë dhe kontenierë natyralë, në pemë të çara, zgavra dhe gropa në trungje të trasha pemësh, kontenierë artificialë si kova plastike, kanaçe, orendi kuzhine të hedhura, që mund të mbajnë një sasi të vogël uji etj (Service 1993a.b). Tre fazat e para të jetës së tyre zhvillohen plotësisht në ujë. Larvat dhe pupat janë notuese, ndërsa faza e rritur është plotësisht tokësore fluturuese (Service 1993a.b). Ndryshimet e faktorëve ekologjik ndikojnë në rritjen e numrit të breznive të mushkonjave gjatë sezonit të riprodhimit (Service 1993a.b; Velo & Rogozi 2009) Biologjia e përgjithshme dhe morfologjia e mushkonjave Mushkonjat kanë 4 faza të dallueshme në ciklin e tyre jetësor: vezët, larvat, pupat dhe adultët (Service 1993a.b). Figura 2.2. Cikli jetësor i mushkonjave. Burimi: MosquitoesLifeCycle. 22

32 Në varësi të llojit, vezët lihen në sipërfaqen e ujit, depozitohen në tokë të lagur ose në objekte të tjera, të cilat përmbyten ose mbulohen shpesh nga uji (Service 1993, MosquitoesLifeCycle). Larvat kanë katër faza dhe në secilën prej tyre ndodh një zhveshje larvare (figura 2.1 dhe 2.2). Pas çdo zhveshje trupi i tyre rritet. Në varësi të llojit, një femër prodhon vezë në një lëshim të vetëm (Service 1993a.b). Shumë lloje i lënë vezët e tyre direkt në sipërfaqë të ujit, veç e veç si tek Anopheles ose të ngjitura bashkë në grumbuj ose rafte notuese si tek Culex (Service 1993a.b). Në zonën tropikale, vezët zakonisht çelin brenda 2-3 ditësh, ndërsa në zona më të ftohta është e nevojshme një periudhë më e gjatë për çeljen e tyre. Disa lloje si Aedes i lënë vezët e tyre direkt mbi sipërfaqen e ujit ose në baltë të lagur dhe çelin vetëm kur ato përmbyten ose mbulohen nga uji (Service 1993a.b). Nëse lihen të thata ato mbeten të shëndetshme për disa javë derisa të mbulohen nga uji dhe të çelin (Service 1993a.b, MosquitoesLifeCycle). Zbulimi gjatë shekullit të 20-t, se agjentët patogjenë të malaries dhe ethes së verdhë transmetoheshin nga mushkonjat, menjëherë ngritën tezën se këto sëmundje mund të eleminohen nëpërmjet shkatërrimit të habitateve të mushkonjave (Harbach & Knight 1982, Jorge 2001, Kent S). Mjekët, punonjësit e shëndetësisë dhe entomologët filluan studimet mbi taksonominë dhe biologjinë e mushkonjave. Që atëherë identifikimi i mushkonjave është mbështetur kryesisht në ndryshimet e tipareve të pjesëve të sklerotizuara të trupit (Harbach & Knight 1982, Jorge 2001, Kent S). Si pasojë, u prodhua një fjalor gjithëpërfshirës i anatomisë dhe morfologjisë së mushkonjave, i cili kishte si qëllim të ndihmonte stabilitetin e terminologjisë anatomike duke përfshirë në vazhdimësi korrigjime dhe shtesa pasuese (Harbach & Knight 1982, Jorge 2001, Kent S) Vezët dhe morfologjia e tyre Tipari i përbashkët për të gjithë llojet e mushkonjave është se ato i lënë vezët në kontakt me ujin e rrjedhshëm ose në një sipërfaqe të lagura. Në momentin e depozitimit vezët kanë ngjyrë të bardhë dhe brenda orësh ato errësohen deri në ngjyrë të zezë. Veza ka përmasa sa 1/20 e centimetrit (0.5 mm). Vezët e shumë llojeve kanë pamje të njëjtë kur shihen me sy të lirë, përjashtim bëjnë ato të gjinisë Anopheles, vezët e të cilave kanë fshikëza notimi të ngjitura në të dyja anët (Service 1993a.b, MosquitoesLifeCycle). Lëvozhga ose korioni i vezëve të mushkonjave është i formuar nga dy shtresa. Shtresa e parë ose korioni i brendshëm, i cili është i errët dhe shtresa e jashtme ose korioni i jashtëm, i cili është transparent. Tek vezët e sapo lëshuara korioni i brendshëm është gjithashtu transparent dhe kështu vezët duken të bardha kur lëshohen nga femra, më pas me kalimin e kohës, ato bëhen të errëta (Harbach and Knight 1980, 1982). Fundi i përparmë i vezëve ka diskun mikropilar, që rrethon një hapje të vogël, e cila quhet mikropilë. Mikropila lejon spermatozoidët të hyjnë brenda gjatë depozitimit të vezëve. Vezët e kulicinëve janë zakonisht të zgjatura dhe në formë ovale. Forma e vezëve është një karakteristikë e gjinive të ndryshme. Strukturat e shenjave të fiksuara në pjesën e jashtme të korionit sigurojnë karakteristika të rëndësishme për taksonominë. 23

33 a. Culex pipiens (Linnaeus, 1758) b. Anopheles spp. c. Aedes albopictus (Skuse, 1894) Figura 2.3. Vezët e gjinisë a. Culex pipiens në formë rafti, b. Anopheles dhe c. Aedes. Burimi: MosquitoesLifeCycle. Vezët e anofelinëve kanë formë varke (Harbach and Knight 1980, 1982). Nga ana dorsale korioni i jashtëm është modifikuar duke formuar një kreshtë të dalë, e cila pjesërisht rrethon një çati dhe një çift fshikëzash laterale. Ndryshimet në këto struktura së bashku me tuberkulat loboze në fund të çatisë, sigurojnë tipare për të dalluar llojet e afërta (Harbach and Knight 1980, 1982, MosquitoesLifeCycle, Jorge 2001). Vezët lihen veçmas në disa lloje si tek Ae. albopictus (Skuse 1984) (Figura 2.3.a), të tjerat i lënë së bashku duke formuar grumbuj të quajtura rafte si tek llojet e gjinisë Culex (Figura 2.3.c). Periudha e inkubimit (koha nga lënia e vezëve deri në çeljen e tyre) varion në mënyrë të konsiderueshme midis llojeve (Service 1993a.b, MosquitoesLifeCycle). Vezët e mushkonjave, që lihen në ujëra të qëndrueshme dhe të palëvizshme, depozitohen në sipërfaqe të ujit dhe çelin pas 1-3 ditë në varësi të temperaturës (Service 1993a.b, MosquitoesLifeCycle). Mushkonjat, që i depozitojnë vezët në ujë të rrjedhshëm, në tokë të lagur ose në substrate të tjera të lagura, paraqesin variacion në zgjatjen e periudhës së inkubimit. Çelja e vezëve bëhet edhe në varësi të llojit dhe kushteve ekologjike. Në varësi të temperaturës dhe lagështirës relative të mjedisit, ato çelin duke filluar nga 5 ditë deri në disa javë ose disa muaj pas lëshimit (Service 1993a.b, MosquitoesLifeCycle). Disa lloje kanë vezë, që durojnë temperatura shumë të ulta gjatë dimrit. Ato mund të përballojnë thatësirën dhe të rezistojnë për disa vite pa çelur derisa të shfaqen kushtet e përshtatshme siç janë lagështira ose përmbytjet (Harbach & Knight1980, 1981, Service 1993a.b, Jorge 2001, MosquitoesLifeCycle). 24

34 Larvat dhe morfologjia e tyre Larvat e të gjitha mushkonjave jetojnë në ujë dhe kanë katër periudha zhvillimi ose faza. Ato quhen faza e parë larvare, faza e dytë, faza e tretë dhe faza e katërt (figura 2.1 dhe 2.2). Pas çdo faze ato kanë trup më të madh sesa faza paraardhëse. Në fund të çdo faze, larva zhvesh lëkurën e saj nëpërmjet një proçesi, që quhet zhveshje larvare. Larva është një fazë aktive, që ushqehet me pjesëza ose materiale organike në ujë (Figura 2.4.a, 2.4.b, 2.4.c). Larvat e shumë llojeve kryejnë frymëmarrje dhe duhet që herë pas here të dalin në sipërfaqe të ujit për të marrë oksigjen (Service 1993a.b, MosquitoesLifeCycle). a. Aedes albopictus (Skuse, 1894) b. Culex spp. c. Culex pipiens (Linnaeus, 1758) Figura 2.4.a. Larvat e Aedes albopictus, b. Culex spp. dhe c. Culex pipiens. Burimi: MosquitoesLifeCycle. 25

35 Koha e plotë që larvat kalojnë në një fazë larvare varet nga lloji i mushkonjave, temperatura e ujit dhe sasia e ushqimit. Larvat e disa llojeve mund të zhvillohen brenda 5 ose 6 ditësh (Harbach & Knight 1980, 1981, Jorge 2001). Pas rritjes së larvës, faza e katërt zhvishet për t ia lënë radhën stadit të pupës (Harbach & Knight 1980, 1981, Service 1993a.b, Jorge 2001, MosquitoesLifeCycle). Përcaktimi i mushkonjave në stadin larvar bëhen në përgjithësi në fazën e katërt larvare (Harbach and Knight 1980, 1982, Jorge 2001). Tipare të tilla si prania e një furçe të zhvilluar mirë tek buzët, shkrirja e segmenteve toraksike, zmadhimi i tyre dhe sifoni tubular i dalë në pjesën dorsale të segmentit të VIII, janë të pranishme tek të gjitha gjinitë e mushkonjave përveç gjinive Anopheles, Bironella dhe Chagasia (Harbach and Knight 1980, 1982, Jorge 2001). Ky është një tipar, që dallon larvat e mushkonjave nga larvat e dipterëve të tjerë. Larvat e mushkonjave kanë tre pjesë përbërëse të trupit: kokën, toraksin dhe abdomenin, të cilat paraqiten në figurën 2.5. Culex pipiens KOKA TORAKSI ABDOMENI Segmentet abdominale I-VIII Qimet laterale Qimet kaudale Tufa ventrale Sifoni Valvulat spirakulare Syri Pllaka e trurit Qimet e sipërme të kokës Qimet e poshtme të kokës Qimet preantenale Antena Furça e gojës Qimet e antenës Krëhëri Segmenti anal Furça anale Velëzat anale Pekteni Samari (saddle) Furça dorsale Qimet kaudale (të bishtit) Figura 2.5. Morfologjia dhe anatomia e jashtme e larvës. Burimi: MosquitoesLifeCycle. Koka është një kapsulë e sklerotizuar, e cila mban pjesët e gojës, sytë dhe antenat. Ajo lidhet me toraksin me një cerviks membranor ose qafë. 26

36 Toraksi është i përbërë nga shkrirja e protoraksit, mezotoraksit dhe metatoraksit, të cilët janë të dallueshëm nga seri çifte qimesh të vendosura në mënyrë bilaterale dhe periferike. Abdomeni është konik nga ana posteriore dhe përbëhet nga 9 segmente të dukshme. Meqë segmenti i VIII përbën segmentin e VIII dhe IX embrional, segmenti i fundit njihet si segmenti i X. Segmenti VIII mban një sifon dorsal me një aparat spirakular në majë, i cili rrethon sifonin. Abdomeni mban shumë qime në sipërfaqe të cilat përdoren si tipare në klasifikimin dhe përcaktimin e llojeve (Leopoldo 2004). Larvat e anofelinëve nuk kanë sifon dhe spirakuli ndodhet në pjesën dorsale të segmentit VIII (Harbach and Knight 1980, 1982, Jorge 2001). Përcaktimi i larvave të mushkonajve në nivel lloji varet nga vendosja dhe numri i degëve të qimeve ose ketotaksia (Carpenter et al. 1946, Richard 1952, Breeland and Lyoles 1989, Darsie and Morris 1998, Michele and George 2008, MosquitoesLifeCycle). Në stadin e 4 larvar gjenden më shumë se 193 çifte qimesh të vendosura më mënyrë simetrike (Carpenter et al. 1946, Richard 1952, Breeland and Lyoles 1989, Darsie and Morris 1998, Michele and George 2008, MosquitoesLifeCycle). Një grup prej 6 çifte qimesh ndodhen tek antenat dhe një maksimum prej 19 çiftesh gjenden tek kraniumi, 15 tek protoraksi, 14 tek mesotoraksi, 13 tek metatoraksi, 12 tek segmenti abdominal i I, 15 tek segmentet abdominale II-VII, 7 tek segmenti VIII abdominal, 13 tek sifoni (pllakëza e pektenit tek anofelinët) dhe aparatin spirakular dhe 4 mbi segmentin X të abdomenit (Carpenter et al. 1946, Richard 1952, Breeland and Lyoles 1989, Darsie and Morris 1998, Michele and George 2008, MosquitoesLifeCycle). Tiparet më të përdorshme në përcaktimin e mushkonjave gjenden në kokë dhe në fundin e segmenteve abdominale (segmentet VIII dhe X dhe sifoni), por disa qime toraksike dhe abdominale, zakonisht ato laterale të dukshme, përdoren për identifikimin e larvave (Carpenter et al. 1946, Richard Foote 1952, Harbach and Knight 1980, 1982, Breeland and Lyoles 1989, Darsie and Morris 1998, Jorge 2001, Michele and George 2008, MosquitoesLifeCycle) Pupat dhe morfologjia e tyre Në dallim nga insektet e tjera, pupat e mushkonjave janë shumë aktive dhe ashtu si edhe larva jetojnë në ujë. Ato dallojnë dukshëm nga larva në formë dhe pamje. Pupa ka një formë trupi si presje, që ndahet në dy zona ose rajone të dallueshme. Zona frontale ose e përparme, që përbëhet nga koka dhe toraksi (cefalotoraksi), i cili është shumë i madh. Në anën e sipërme të kokës gjenden një palë gypa ose trompa respiratore (Figura 2.6.a.b.). Trompa del në mënyrë periodike në sipërfaqe të ujit për të marrë oksigjen. Zona e dytë e trupit është abdomen, i cili është i përbërë nga segmente, që lëvizin lirshëm me një palë shtojca ose apendikse në formë lopatash (paddle) në fund të tij (Service 1993a.b, MosquitoesLifeCycle). Gjatë kësaj faze mushkonjat nuk ushqehen. 27

37 a. Culex pipiens, (Linnaeus, 1758) b. Anopheles spp. Figura 2.6. Pupa e: a. Culex pipiens dhe b. Anopheles spp. Burimi: MosquitoesLifeCycle. Cefalotoraksi mban një çift apendisesh dorso-laterale, që njihen si trompa ose gypi, i cili mban spirakulat mesotoraksike (Harbach and Knight 1980, 1982, MosquitoesLifeCycle, Jorge 2001). Abdomeni është i përbërë nga nëntë segmente dhe përfundon me një çift lopatash të shtypura, që e mundëson pupën të notojë në mënyrën e karkalecit të detit duke tërhequr abdomenin. Pupat nuk kanë rëndësi të veçantë në përcaktim dhe taksonomi, përveç disa raste të veçanta (Harbach and Knight 1980, 1982). TRUMPETAT E AJRIT Culex pipiens ABDOMENI KOKA TORAKS I SYRI PENDA E NOTIMIT Figura 2.7. Morfologjia dhe anatomia e jashtme e pupës. Burimi: MosquitoesLifeCycle. 28

38 Stadi i pupës zgjat vetëm për disa ditë dhe është faza ku indet larvare ndryshojnë në inde të adultit. Adulti del direkt nga këllëfi i pupës në sipërfaqe të ujit (Harbach & Knight 1980, 1981, Service 1993a.b, Jorge 2001, Kent S.). Në ndryshim nga pupat e insekteve të tjera, pupat e mushkonjave janë aktive dhe notojnë shpejt me përmbysje kur tremben. Trupi është i përbërë nga abdomeni dhe nga një cefalotoraks i madh, që përfaqëson kokën dhe toraksin, si në figurën Adultët dhe morfologjia e tyre Mushkonjat adulte bëjnë jetë plotësisht tokësore dhe janë të afta për të fluturuar në distanca të largëta. Femrat dhe meshkujt ushqehen me nektarin e luleve, të cilin e përdorin për energji. Ato çiftëzohen 3-5 ditë pas daljes nga stadi pupë. Mushkonjat çiftëzohen vetëm një herë (Harbach & Knight 1980, 1981, Service 1993a.b, Jorge 2001). Meshkujt përgjithësisht jetojnë vetëm një javë. Vetëm femrat ushqehen me gjak, të cilin e marrin gjatë kohës kur pickojnë një bujtës (Harbach & Knight 1980, 1981, Service 1993a.b, Jorge 2001). a. Culex pipiens (Linnaeus, 1758) b. Aedes albopictus (Skuse, 1894) c. Culex pipiens (Linnaeus, 1758) e mbushur me gjak Figura 2.8. Adultët e: a. Cx. pipiens majtas lart; b. Ae. albopictus djathtas lart, dhe poshtë c. Culex pipiens e mbushur me gjak vektor i VNP. Burimi: MosquitoesLifeCycle. 29

39 Femrat marrin pak lëndë ushqimore nga gjaku, që marrin tek bujtësit e tyre, por ai është i rëndësishëm sepse shërben për zhvillimin e vezëve dhe pjekjen e tyre (figura 2.8.c.). Shumë lloje mushkonjash ushqehen në bujtës shpendë dhe gjitarë me gjak të ngrohtë (Harbach & Knight 1980, 1981, Service 1993a.b, Jorge, 2001). Megjithatë, disa lloje preferojnë të marrin gjak edhe nga kafshët me gjak të ftohtë. Disa lloje preferojnë më shumë shpendët dhe më rrallë gjitarët. Llojet, që ushqehen me gjak shpendësh quhen lloje ornitofilike. Këtu bëjnë pjesë edhe disa lloje të gjinisë Culex (figura 2.8.a.) Fatkeqësisht, shumë lloje mushkonjash kërkojnë të marrin gjak në një gamë të gjerë gjitarësh me gjak të ngrohtë dhe shpesh sulmojnë edhe njerëzit (Harbach & Knight, 1980, 1981, Service 1993a.b, Jorge 2001). Kur një femër është plotësisht e mbushur me gjak ajo fluturon në një vend me hije derisa vezët e saj të jenë plotësisht të zhvilluara (për 3-5 ditë). Pas kësaj periudhe femra realizon lëshimin e vezëve (Harbach & Knight 1980, 1981, Service 1993a.b, Jorge 2001, Kent S, MosquitoesLifeCycle). Nëse një femër mbijeton gjatë lënies së vezëve, ajo shumë shpejt do të filloj të kërkojë për të marrë një tjetër vakt me gjak pas së cilit do të lëshojë një tjetër grumbull vezësh, pa nevojën për t u çiftëzuar për herë të dytë (Harbach & Knight 1980, 1981, Jorge 2001). Përgjithësisht, një femër do të jetojë aq gjatë sa mund të lëshojë 1-3 grumbuj me vezë. Shumë lloje mushkonjash kërkojnë aktivisht për një vakt me gjak në orët e mbrëmjes, pak para errësimit deri në 2-3 orë pas tij ose më shumë. Ngandonjëherë, në varësi të llojit, ato do të kërkojnë bujtës për gjak edhe deri në orët e para të mëngjesit. Gjatë ditës femrat normalisht qëndrojnë në zona të freskëta dhe me bimësi të dendur ku lagështira është e lartë dhe janë të mbrojtura nga thatësira, temperaturat e larta dhe grabitqarët (Service 1993, MosquitoesLifeCycle). Mushkonjat femra pickojnë më shpesh gjatë ditës, nëse njerëzit dhe kafshët afrohen dhe pushojnë në vende me drurë dhe bimësi ose habitate të tjera natyrale. Megjithatë, Ae. albopictus Skuse, 1894 është një pickuese agresive, që preferon të ushqehet edhe gjatë orëve të ditës me diell (figura 2.8.b.). Shpesh, ajo është një bezdisëse në zonat urbane por edhe në ato rurale (Harbach & Knight 1980, 1981, Jorge 2001, Kent S, MosquitoesLifeCycle). Mushkonjat adulte janë zakonisht 3-6mm të gjata, por disa lloje të gjinisë Toxorhynchitines arrijnë afërsisht deri në 20mm gjatësi duke përfaqësuar kështu edhe llojet me përmasat më të mëdha midis përfaqësuesve të këtij grupi (Harbach and Knight 1980, 1982, MosquitoesLifeCycle). Ashtu si edhe tek insektet e tjera, edhe tek mushkonjat trupi është i ndarë në tre pjesë kryesore: koka, toraksi dhe abdomen, të cilat paraqiten në figurën 2.9 (Harbach and Knight 1980, 1982, Mosquitoes.LifeCycle). Koka ndodhet në pjesën e përparme të trupit. Ajo mban sytë e përbërë, antenat dhe pjesët e gojës. Koka ndahet nga pjesa e dytë e trupit ose toraksi, nga një gyp membranor i quajtur cerviks ose qafa. 30

40 Këmba e përparme Tarset ose tarsomerët Culex pipiens Krahu: venat gjatësore Tibia Femuri Proboksis Flagjelomerët KOKA Kosta Subkosta Radiusi Media Antena Palpet Sytë e përbërë Oksipitali Kubitusi Anali Antepronotumi Skutumi TORAKSI Skutelumi Postnotumi Halterat Venat kryq Radio-mediale Medio-kubitale Humerale Këmba e Mesit Segmentet abdominale I-VII ABDOMENI Cerciet Këmba e Pasme Figura 2.9. Morfologjia dhe anatomia e jashtme e adultit. Burimi: MosquitoesLifeCycle. 31

41 Toraksi përbëhet nga tre segmente. Secili prej tyre mban nga një çift këmbësh. Segmenti më i madh dhe i mesit mban krahët dhe segmenti i tretë mban halterat ose krahët e reduktuar (Harbach and Knight 1980, 1982, Mosquitoes.LifeCycle). Abdomeni është pjesa e tretë e trupit. Ai përbëhet nga dhjetë segmente dhe struktura fundore gjenitale, që merr rol në riprodhim. Organet gjenitale mashkullore janë shumë të rëndësishme në përcaktimin e llojit për disa gjini (Leopoldo 2004). Përveç elementëve të sklerotizuar të gypit tretës dhe sistemit riprodhues, anatomia e brendshme nuk përdoret në taksonominë dhe përcaktimin e mushkonajve (Harbach and Knight 1980, 1982, MLAFMEL, Mosquitoes.LifeCycle). Prania dhe mungesa e qimeve të trasha ose qimeve (setave) si edhe vendosja dhe ngjyra e luspave sigurojnë tipare të rëndësishme për përcaktimin e llojit. Trupi i mushkonjave është pak a shumë i veshur nga qime dhe luspa në krahasim me dipterë të tjerë, që kanë vetëm qime. Qimet mund të jenë të zbehta dhe të errëta. Qimet me ngjyrë të errët variojnë nga e kuqe-kafe në të zezë në varësi të llojit dhe më pak nga mosha e individit (Harbach and Knight 1980, 1982, MosquitoesLifeCycle). Disa mushkonja kanë luspa me ngjyrë metalike, të cilat në varësi nga gjatësia e valës së dritës, duken blu, të gjelbra, ngjyrë ari, të kuqe ose vjollcë. Luspat me ngjyrë të zbehtë duken të bardha, ngjyrë argjendi, të verdhë ose ngjyrë ari. Luspat mund të jenë të gjera ose të rrafshëta, të ngushta dhe të lakuara, ose të drejta dhe të bigëzuara në majë. Luspat bien lehtë nga trupi. Në këtë mënyrë, tipare të rëndësishme përcaktimi mund të dëmtohen kur trupi i tyre preket me duar. Ngjyra e cipës së luspave, gjithashtu varion nga lloji në lloj dhe mund të ndikojë në ngjyrën e përgjithshme të saj (Harbach and Knight 1980, 1982, MosquitoesLifeCycle, Jorge 2001, Kent S) Klasifikimi i mushkonjave Culex Mushkonjat Culex përbëjnë gjininë më të përhapur dhe që ka më shumë përfaqësues nga gjinitë dhe grupet e tjera të mushkonjave. Kjo gjini ka një përhapje kozmopolite dhe përshin 769 lloje të ndara në 26 nëngjini (Harbach and Kitching 1998). Sistemi i fundit i këtij klasifikimi është bazuar kryesisht në tiparet e jashtme të adultëve, veçanërisht tipare të organeve gjenitale mashkullore. Llojet e nëngjinive të mëdha janë të caktuara në një klasifikim të thjeshtë, që përfshin ndarje, seri, grupe, nëngrupe dhe komplekse. Kategoritë infra të nëngjinive, shpesh bazohen në ngjashmëri sipërfaqësore, që nuk mund të pasqyrojnë lidhje natyrale. Në përgjithësi, sa më i madh të jetë grupi, aq më pak i mundshëm mund të jetë mbledhja monofiletike e llojeve. 32

42 Tabela 2.1. Klasifikimi i gjinisë Culex në nëngjini nga autorë të ndryshëm. Gjinia Nëngjinia Autori dhe viti Nëngjinia Autori dhe viti Culex 1. Acalleomyia Leicester 14. Aedinus Lutz (1904) (1908) 2. Acallyntrum Stone dhe Penn (1948) 15. Afroculex Danilov (1989) 3. Allimanta Casal dhe 16. Aneodioporpa Dyar (1923) Garcia (1968) 4. Barraudius Edwards (1921) 17. Belkinomyia Adames dhe Galindo (1973) 5. Carrollia Lutz (1905) 18. Culex Linnaeus (1932) 6. Culiciomyia Theobald (1907) 19. Eumelanomyia Theobald (1909) 7. Kitzmilleria Danilov (1989) 20. Lasiosiphon Kirkpatrick (1925) 8. Lophoceraomyai Theobald (1905) 21. Maillotia Teobald (1907); 9. Melanoconion Theobald (1903) 22. Micraedes Coquillett (1906) 10. Microculex Theobald 23. Nicaromyia Gonzales Broche, (1907) Rodriguez R, Neoculex Dyar (1905) 24. Oculeomyia Theobald (1907) 12. Harbach & 25. Rossi & Harbach Phenacomyai Peyton (1992) Phytotelmetamyia (2008) 13.Sirivanakarni us Tanaka (2004) 26. Tinolestes Coquillett (1906) Klasifikimi i nëngjinisë Culex Klasifikimi i brendshëm i nëngjinisë Culex sot është në një situatë të papërcaktuar mirë. Kjo nëngjini është studiuar në të gjithë botën nga Edwards (1932), i cili e ndau atë në dy grupe: në grupin Sitiens (Bota e Vjetër) dhe në grupin Pipiens (kozmopolitet). Që të dy grupet janë komplekse dhe përfshijnë lloje, të cilat nuk përshtaten me grupe të tjera. Më pas u njohën 4 grupe: 1. Grupi Guiarti (Edwards, 1941) për shumë lloje Afrotropikale; 2. Grupi Atriceps (Belkin, 1962) për tre lloje të Paqësorit të Jugut; 3. Grupi Coronator (Forattini, 1965; Bram, 1967) për disa lloje Neotropikale, dukshëm të lidhura midis tyre dhe 4. Grupi Duttoni (Harbach, 1988), për llojin Afro-tropikal të pazakontë Cx. duttoni. Heinemann dhe Belkin (1977) dhe studime të mëvonshme raportuan dy grupe në rajonin Neotropikal: 1. Grupi Declarator 2. Inflictus, por këta autorë nuk përmendin se cilat lloje përfshiheshin në këto grupe. 33

43 Stickman (1989) bëri një referencë në grupin Declarator, por ai nuk përmend se cilat lloje përfshiheshin në këtë grup. Klasifikimi i brendshëm i këtyre gjinive, bazohet në informacionin e marrë dhe integruar nga punët e Edwards (1932, 1941), Belkin (1962), Forattini (1965), Bram (1965), Sirivanakan (1976), Tanaka et al. (1979) dhe Harbach (1988) Roli i mushkonjave në shëndetin publik Mushkonjat bëjnë pjesë tek insektet, që jetojnë në habitate natyrale si pyje të dendur me lagështirë dhe ujë, pranë kënetave dhe moçaleve, zonave me ujë të ndenjur, por edhe në zonat e banuara nga njerëzit ose afër tyre. Kjo është shumë e rëndësishme dhe thelbësore për mbijetësën e tyre (sidomos për llojet antropofilike). Meqë njerëzit bëjnë pjesë tek kafshët me gjak të ngrohtë, ata shërbejnë si bujtës ku mushkonjat femra mund të marrin një vakt gjak para lëshimit të vezëve. Bujtësit më të preferuar të mushkonjave janë kafshët si gjedhët, lopët, derrat, delet, dhitë, kuajt dhe zogjtë. Njerëzit nuk shërbejnë si bujtësit parësorë të mushkonjave femra, por ata mund të bëhen aksidentalisht bujtës të tyre. Por, për disa lloje njerëzit luajnë rolin e bujtësit kryesor, p.sh. siç është lloji antropofilik Cx. molestus Forskal, 1775 (Harbach and Knight 1980, 1982, Service 1983a.b, RKPBV 1997, Reiter 2001, Jorge 2001). Mushkonjat kanë një kapacitet të lartë vektorial në transportimin dhe transmetimin e agjentëve patogjenë tek njeriu dhe kafshët e larta. Ato janë grupi më predominant ndër insektet dhe artropodët e tjerë, që shërbejnë si vektorë të një sërë agjentësh patogjenë, të cilat shkaktojnë sëmundje infektive të rënda. Agjentë patogjenë të ndryshëm jetojnë dhe riprodhohen në brendësi të organeve jetësore të mushkonjave dhe po aq mirë mund të ushqehen dhe riprodhohen aty. Kapacitet i lartë vektorial i mushkonjave do të thotë aftësia dhe mundësia që ato kanë për të mbajtur, zhvilluar dhe transportuar një gamë të gjerë agjentësh patogjenë si viruset, bakteret, parazitët etj, te kafshë të larta dhe njerëziit (Reiter 2001; RKPBV 1997, htm). Problemet, që mushkonjat u shkaktojnë njerëzve janë të shumta. Këtu mund të përmendim rolin e mushkonjave në transmetimin e sëmundjeve infektive, kapacitetin vektorial të tyre për transmetimin e patogjenëve të ndryshëm, bezdisjen, shqetësimin, pickimet, toksicitetin, reaksionet alergjike, pushtimin e indeve të bujtësit, frikën, parazitozat false, toksinat dhe helmet, reaksionet imunitare të bujtësit etj (Reiter 2001, RKPBV 1997, ncidoc/diseases/ list_ mosquitoes.htm). Llojet e gjinisë Anopheles, përveç transmetimit të malaries, janë edhe vektorë të filariazës (Wuchereria bancrofti, Brugia malayi dhe Brugia timori) dhe të disa arbovirozave (Reiter 2001; RKPBV 1997). Në Evropë dhe vendin tonë, mushkonjat e gjinisë Culex kanë rëndësi sepse shërbenjë si vektorë të virusit të Nilit Perëndimor, etheve të verdha, viruseve të encefaliteve, etheve Dengue, Chikungunyia dhe të shumë arbovirozave të tjera (Reiter 2001, RKPBV 1997). Disa lloje mushkonjash Culex transmetojnë Wuchereria bancrofti dhe shumë lloje arbovirozash në rajonet tropikale dhe subtropikale (Rohani et al. 1999). 34

44 Lloji Cx. pipiens Linnaeus, 1758 është vektori kryesor i transmetimit të VNP (Jozan et al. 2003, Abroug et al. 2006). Ky lloj është jo vetëm një lloj antropofilik (që merr gjak nga njerëzit), por edhe ornitofilik (që merr gjak nga zogjtë). Ai është një lloj komensal, që jeton në të njëjtin habitat me njerëzit duke filluar nga zonat e banuara urbane, suburbane dhe ato rurale. Në zonat urbane, më i përhapur është lloji Cx. pipiens molestus Forskal 1775, i cili është i pranishëm edhe gjatë sezonit të dimrit. Lloji Cx. molestus Forskal, 1775 mbijeton dhe e kalon dimrin në formën adulte duke marrë gjak të cilin e shndërron në lipide, që t i rezistoj temperaturave të ulta (Jozan et al. 2003, Abroug et al. 2006). Ai krijon mikrohabitate me kushte të përshtatshme të lagështirës dhe temperaturës për mbijetese në bodrumet e pallateve, të çarat në mure, dhoma dhe shtëpi banimi etj (Jozan et al. 2003, Abroug et al. 2006). Cx. pipiens Linnaeus, 1758 duke qenë ornitofilik, ushqehet me gjakun e zogjve shtegtarë, që janë rezervuarët kryesorë të VNP (Jozan et al. 2003, Abroug et al. 2006). Tek këta zogj, viremia është aq e lartë sa të lejojë marrjen e një sasie gjaku, që ka aq viruse, sa të shkaktojnë infeksion edhe në një bujtës tjetër gjitar ose shpend të painfektuar (Jozan et al. 2003, Abroug et al. 2006). Ndër këta zogj mund të përmendim zogjtë shtegtarë, zogj të rendi Paseriformes, korvidët etj (Jozan et al. 2003, Abroug et al. 2006). Si rezervuarë dytësorë shërbejnë edhe kuajt, dhitë dhe kafshë të tjera. Rezervuarët dytësorë nuk mund të ndikojnë në përhapjen e mëtejshme të virusit nëse pickohen nga mushkonjat. Për shkak të trupit të madh të gjitarëve, viremia (sasia e virusit në gjak) është aq e ulët sa pickimi dhe marrja e një sasie gjaku nga mushkonjat nuk është e mjaftueshme për të shkaktuar një infeksion të ri, nëse mushkonja pickon një bujtës tjetër të painfektuar (Jozan et al. 2003, Abroug et al. 2006) Aktiviteti pickues i mushkonjave Aktiviteti pickues, koha dhe frekuenca ose shpeshtia e tij varen nga lloji i mushkonjave, kushtet e mjedisit dhe kërkesat ekologjike të tyre. Mushkonjat e gjinisë Aedes pickojnë kryesisht në muzg, nga ora 18:00 21:00 dhe në agim ndërmjet orëve 06:00-08:00 (Rogozi et al. 2011). Mushkonjat Culex pickojnë nga 21:00 23:00 dhe ndonjëherë gjatë gjithë natës dhe gjatë orëve të para të mëngjesit (Rogozi et al. 2011). Mushkonjat Anopheles pickojnë pas orës 23:00, po aq mirë edhe në orët e para të mëngjesit 02:00 04:00 (Reid 1968; Loong 1998; Rogozi et al. 2011). Lloje të tjera si Mansonia, Amigeres etj, kanë kohë dhe frekuencë të aktiviteti pickues të ndryshëm (Cheong et al. 1984, 1988, Rogozi et al. 2011). Koha dhe frekuenca e pickimeve varen nga cikli gonotrofik i mushkonjave (Rogozi et al. 2011). Pas pickimit të parë, mushkonjat lëshojnë vezët, të cilat zhvillohen shpejt (2, 3 ose më shumë ditë) (Cheong et al. 1988, Onyido et al. 2009; Rogozi et al. 2011). Vezët lihen në sipërfaqe të ujit dhe pastaj mushkonja është e gatshme të realizojë një 35

45 pickim tjetër për të marrë një tjetër vakt gjaku. Pikërisht koha nga një lëshim vezësh deri në kohën e marrjes së një tjetër vakti gjaku, quhet cikël gonotrofik (Rogozi et al. 2011). Sa më i shkurtër të jetë cikli gonotrofik, aq më e shkurtër është koha e zhvillimit të vezëve dhe aq më shpesh do të pickojnë mushkonjat femra (Rogozi et al. 2011). Shumë lloje tregojnë preferencë për kafshë dhe disa të tjera për njerëzit (Cheong et al. 1988, Onyido et al. 2009, Rogozi et al. 2011). Ato tërhiqen nga era e trupit, dioksidi i karbonit, që nxjerrin njerëzit dhe kafshët, si edhe nga emetimi i nxehtësisë së trupit të tyre (Cheong et al. 1988, Onyido et al. 2009, Rogozi et al. 2011). Disa lloje preferojnë të pickojnë gjatë disa orëve të caktuara, p.sh. në mbrëmje, në agim ose mesnatë. Ushqyerja zakonisht realizohet gjatë orëve të natës, por edhe gjatë ditës për disa lloje mushkonjash. Disa lloje preferejnë të ushqehen në pyje, disa jashtë shtëpive të banimit të njerëzve (llojet ekzofile) dhe disa lloje brenda tyre (llojet endofile) (Cheong et al. 1988, Onyido et al. 2009, Rogozi et al. 2011) Teknikat e mbledhjes dhe kapjes së mushkonjave Mbledhja dhe vlerësimi i informacionit mbi mushkonjat adulte është shumë i rëndësishëm për vendimmarrjet, që duhen marrë për kontrollin e tyre. Lidhja midis llojeve të mushkonjave mund të sigurojë të dhëna për të kuptuar biologjinë e tyre dhe rolin që ato kanë në transmetimin e patogjenëve. Grumbullimi i adultëve është një nga teknikat, që ndërmerret më shpesh, sepse mushkonjat e rritura përgjithësisht janë më të lehta për t u studiuar, për t u mbledhur dhe për t u përcaktuar në krahasim me stadet e tjera larvare dhe pupë (Eliningaya et al. 2009). Ndër metodat kryesore të grumbullimit të mushkonjave adulte të përdorura gjatë këtij studimi janë: Kurthet me dritë CDC Kurthet me dritë CDC janë të kufizuara në përdorim për të mbledhur të dhëna mbi dendësinë dhe përbërjen llojore të mushkonjave, që bëjnë jetë aktive gjatë natës dhe tërhiqen nga drita. Disa lloje të gjinisë Anopheles dhe Aedes nuk tërhiqen shumë nga drita dhe përdorimi i kurtheve me dritë për mbledhjen e tyre nuk është shumë efektiv (Dekker and Takken 1998, Loong et al. 1998, Rohani et al. 1999). Disa lloje të gjinisë Aedes dhe Ochlerotatus tërhiqen shumë fortë nga kurthet me dritë, p.sh. Ae. vexans, Oc. sollicitans dhe Oc. taeniorhynchus (WHO 1975, Hock 2004). Ekzistojnë disa lloje kurthesh me dritë të përdorura nga literatura (Vythilingam et al. 1992;, Oli et al. 2005, Cameron & Richard 2005, Aynsley and Fiona 2007, Holly and Patricia 2008). 36

46 Roli përforcues i CO 2 ose akullit të thatë dhe BD-Lure (lloj substance kimike, që shërben për tërheqjen e mushkonjave), i bënë kurthet me dritë më efektiv për tu përdorur si standard gjatë kampionimit (Service 1993a.b, Dekker and Takken 1998, Holly and Patricia 2008, Hock 2004) Kapja e mushkonjave në trupin e njeriut (KTN) Kapja e mushkonjave në trupin e njeriut është një teknikë, e cila është e dobishme për të përcaktuar dendësinë e popullatës të mushkonjave antropofile, që nuk tërhiqen nga kurthet me dritë (mushkonjat, që pickojnë dhe tërhiqen nga njerëzit) dhe për një kontroll të shpejtë të popullatës së tyre (Rohani et al. 1999, Rogozi et al. 2011). Kjo teknikë krijon një indeks të uljes së mushkonjave në trupin e njeriut. Ky indeks llogaritet duke numëruar mushkonjat femra, që ulen për të pickuar një person gjatë një periudhe kohe të caktuar. Megjithatë, kjo teknikë mund të rrisë ekspozimin e personave vullnetarë të studimit ndaj sëmundjve, që mbarten nga mushkonjat antropofilike (WHO 1975, Rohani et al. 1999, Rogozi et al. 2011). Prandaj, gjatë shpërthimit të ndonjë sëmundje me origjinë nga mushkonjat, personat, që do të kryejnë studimin duhet të përdorin masa mbrojtëse personale, si rrjeta për kokën dhe mëngë, që mbështillen dhe ngrihen, por nuk duhet të përdorin repellent për largimin e insekteve antropofilike (WHO 1975, Rohani et al. 1999, Rogozi et al. 2011). Të gjithë personat, që marrin pjesë në studim duhet të jenë nën një kemoprofilaksi të rekomanduar në zonën, që do të merren mostrat (WHO 1975, Rohani et al. 1999, Rogozi et al. 2011). Kjo teknikë nuk duhet të përdoret në rast se në zonën e studimit është e pranishme një sëmundje me origjinë nga mushkonjat për të cilën nuk ka kemoprofilaksi, vaksinë ose trajtim (WHO 2002) Kapje e mushkonjave në qëndrim (KQ) Kapja në qëndrim është një teknikë, e cila konsiston në kontrollin dhe kapjen e mushkonjave adulte, që janë në qëndrim. Gjatë natës, kontrolli kryhet duke përdorur elektrik dore dhe aspirator mekanik ose gojor për kapjen e mushkonjave (WHO 1975, Rohani et al. 1999, Rogozi et al. 2011). Ato mund të fshihen midis gjetheve të pemëve, degëve të tyre, vrimat në drurë dhe pemë, bimësi barishtore dhe shkurre, në të çarat dhe gropat e shkëmbinjve dhe në vende të tjera ku mushkonjat adulte mund të fshihen dhe mbrohen nga grabitqarët e natës, nga temperaturat e ulta gjatë natës, lagështira etj (WHO 2002) Ndikimi i shpejtësisë së erës në kapjen e mushkonjave me CDC Shpejtësia e erës ndikon në aktivitetin e mushkonjave gjatë ditë-natës (Service 1980, Anderson et al. 2007). Aktiviteti fluturues i tyre zvogëlohet dukshëm nga shpejtësia e erës, por llojet që jetojnë në pyje dhe vende të tjera të mbrojtura nga era ndikohen më pak nga shpejtsia e erës (Service 1980). Nëse zvogëlohet mudësia për të fluturuar, do të ulet edhe aftësia riprodhuese dhe aktiviteti pickues i tyre (Service 1980). Kjo gjë 37

47 ndikon edhe në ndryshimin e mundësisë së kapjes të mushkonjave adulte me përdorimin e kurtheve me dritë CDC (Hoffman and Miller 2003, Chuang et al. 2011). Por ka edhe lloje mushkonjash të cilat nxiten nga shpejtësia e erës për të lëvizur dhe zhvendosur pasivisht (Service 1980). Sa më i vogël të jetë insekti në trup, aq më shumë do të ndikohet aktiviteti dhe sjellja e tij nga shpëjtësia e erës. Shpejtësia e erës prej 3 Km/orë, e zvogëlon në maksimum aktivitetit pickues dhe lëvizjen e disa lloje mushkonjash (Service 1980). Llojet që jetojnë në vende të mbrojtura janë më pak të prekura nga shpëjtësia e erës. Për disa lloje kufiri për zvogëlimin e aktivitetit fluturues dhe pickues, është 3 Km/ore dhe në 8 Km/orë fluturimi ndërpritet, por për disa lloje të rajonit arktik që shumohen në tundra, nuk do të ndikohen nga shpejtësi 8 Km/orë, kurse kufiri i sipërm i shpejtësisë është 11 Km/orë (Service 1980). Disa lloje të rajoneve subarktike në Kanada fillojnë zvogëlimin e aktivitetit fluturues në shpejtësi prej 28 Km/orë dhe më shumë (Service 1980) Mundësia e kapjes së mushkonjave adulte me teknika të ndryshme Mundësia e kapjes së llojeve të mushkonjave adulte është e lidhur me teknikën e grumbullimit të tyre. Kurthe dhe teknika të ndryshme mund të tërheqin lloje të ndryshme mushkonjash adulte. Teknika e përdorur për kapje, gjithashtu, ndikon në numrin e llojeve dhe numrin e individëve të kapur (Brown 2008). Disa mushkonja tërhiqen nga zogjtë dhe nga kurthet ku zogjtë përdoren si karrem tërheqës (Darbro & Harrington 2006). Kurthet për mushkonjat me vezë plotësisht të zhvilluara, mund të tërheqin kryesisht mushkonjat, që i përkasin gjinisë Culex (Kesavaraju 2011), por kurthet tërheqëse si ato me CO 2 dhe okten-1-ol-3, mund t i tërheqin gjithashtu këto lloje (Vythilingam et al. 1992, Li et al. 2010). Mushkonjat e gjinisë Anopheles tërhiqen më tepër nga trupi i njerëzve dhe mund të kapen më mirë me teknikën KTN (Reid 1968, Loong et al 1998, WHO 1992, Sithiprasasna et al. 2004, Rohani et al. 2008, Rogozi et al. 2011). Kurthet për mushkonjat adulte për të kapur dhe grumbulluar Ae. albopictus, vihen në nivel me tokën (Obenauer et al. 2009, Hoel et al. 2009). Teknika KTN tërheq lloje mushkonjash, që tërhiqen nga era e trupit të njerëzve (Cheong et al. 1998, Onyido et al. 2009, Rogozi et al. 2011). Kurthet me dritë janë të kufizuar për të mbledhur të dhëna mbi dendësinë dhe përbërjen llojore të mushkonjave adulte, që janë aktive gjatë natës dhe, që tërhiqen nga drita. Disa Anopheles dhe Aedes tërhiqen shumë pak nga kurthet me dritë (Rohani 2008), prandaj përdorimi i kurtheve me dritë për kapjen dhe studimin e tyre nuk është efektiv. Megjithëse kurthet me dritë nuk rekomandohen të përdoren për të kapur dhe mbledhur këto lloje, disa mushkonja Aedes dhe Ochlerotatus tërhiqen shumë nga drita (psh. Ae. vexans dhe Oc. caspius) (WHO 1975). Prandaj, për të rritur efektshmërinë e kurtheve me dritë dhe për të kapur mushkonjat adulte, shtohen lëndë të tilla si CO 2 ose akulli i thatë, përbërje të tjera dhe ekstrakte aromash të trupit të kafshëve, që tërheqin mushkonjat adutle (Vythilingam et al 1992, Service 1993a.b; Cameron & Russell 2005). Studimet e fundit tregojnë për një efiçencë të lartë të kurtheve me dritë me shtimin e akullit të thatë (CO 2 ) (Vythilingam et al 1992, Service 1993a.b; Cameron & Russell 2005). 38

48 2.8. Teknikat molekulare për testimin e mushkonjave Studime të shumta tregojnë për mënyra të ndryshme të testimit të mushkonjave adulte për praninsë e infeksioneve të ndryshme virale, bakteriale dhe parazitare, që ato mund të kenë. Ndër këto teknika të përmendura nga literatura e huaj (cituar pas shpjegimit të çdo teknike), mund të përmendim: Izolimi i AND-së nga mushkonjat e ushqyera me gjak. Teknika përfshin prerjen e abdomenit me gjak të mushkonjave dhe testimin e tij me metoda molekulare si PCR për izolimin e AND-s (Molaei et al. 2006). Sekuencimi me prajmera të tjerë mund të kryhet gjithashtu për këtë metodë. Para fillimit të kryerjes së PCR, duhet të bëhet procesimi i mushkonjave, ku çdo mostër e mushkonjave do të testohet nëpërmjet analizës së nukleazës 5 RT-PCR-s duke përdorur tre grupe të veçanta të sondave-prajmera, të cilat shënojnë rajone të ndryshme të gjenomit të ARN-s së VNP dhe nëpërmjet analizës nga kulturat qelizore (Shi et al. 2001). Mostrat do të konsiderohen pozitive nëpërmjet analizës së kulturës qelizore, kur ndodh imunofluoreshencë pozitive ose kur gropzat e mostrave fluoreshojnë (Nasci et al. 2002). Teknikë tjetër, që shërben për izolimin e viruseve, është ajo e Lanciotit, e cila teston tubat me mushkonja të homogjenizuara nëpërmjet RT-PCR-s reverse TaqMan (Lanciotti et al. 2000). Por, tubat pozitiv mund të testohen nëpërmjet analizimit të mostrës në një pllakëz me qeliza Vero dhe gjithashtu me inokulimin e qelizave C6/36 të Ae. albopictus, për izolimin e ndonjë virusi të mundshëm (Beaty et al. 1989). Si përfundim, përdoret analiza specifike për lloj e PCR-s për të konfirmuar identifikimin morfologjik të mushkonjave të protokolluara në tuba (Aspen et al. 2003, Farajollah et al. 2005). Si teknikë tjetër për izolimin e viruseve përmendet edhe metoda e disekimit të mushkonjave. Disekimi kryhet nën stereomikroskop duke përdorur teknikën e shkëputjes së ovareve në dy segmentet e fundit të abdomenit. Shkëputja dhe tërheqja e dy segmenteve të fundit të abdomenit nxjerr në pah ovaret të cilat shkëputen me një majë të hollë, nëpërmjet teknikës së Hok dhe Shaub (Hoc & Schaub 1996). Një prej ovareve shkëputet dhe lihet të thahet në ajër për tu ekzaminuar mbi paritetin (lëshimi ose jo i vezëve, parus, që ka lëshuar vezë dhe nulliparus, që nuk ka lëshuar vezë), duke përdorur teknikën e Detinovës (Detinova 1962). Faza e zhvillimit të folikulave primare rregjistrohet dhe përcaktohet nëpërmjet përdorimit të fazave të Kristofer dhe Mer (Clements 2000). Matjet e ovareve përdoren për të llogaritur përqindjen e folikulave primare dhe sekondare për të përcaktuar induksionin e oravere diapauzike (Spielman and Wong 1973, Farajollah et al. 2005). Spermatekat transferohen në një pikë tretësire kripe Hejs dhe ekzaminohen me zmadhimin X për të parë praninë e spermatozoideve. Këto procedura kryhen për mushkonjat, që janë kapur gjatë dimrit tek llojet dimëruese (Farajollah et al. 2005, Hamer et al. 2008). Izolimi i ARN-s së virusit mund të kryhet edhe nëpërmjet këmbëve të mushkonjave. AND dhe ARN ekstraktohen nga këmbët e mushkonajve duke përdorur një kit pastrimi si kolonë Qiagen (LaBeaud et al. 2011). 39

49 2.9. Kontrolli dhe survejanca e mushkonjave Survejanca dhe kontrolli i mushkonjave janë ndër hapat e parë, që duhet të ndërmerren për parandalimin e sëmundjeve, që transmetohen nga to, për të zvogëluar bezdisjen nga to, shkaktimin e inflamacioneve dhe reaksioneve alergjike etj. Mirëkoordinimi i të gjitha këtyre hallkave do të çojë në një kontroll sa më efektiv dhe zvogëlim të popullatave të tyre. Survejanca e mushkonjave. Informacioni mbi epidemiologjinë e sëmundjeve me origjinë nga insektet është thelbësor në kontrollin e këtyre sëmundjeve. Studimet entomologjike, parazitologjike dhe klinike sigurojnë informacion të nevojshëm mbi karakteristikat e transmetimit të sëmundjes në një zonë, si edhe natyrën dhe habitatet e llojeve vektoriale specifike. Studimet entomologjike luajnë disa role të rëndësishme në kontrollin e sëmundjeve vektoriale (WHO 1992, Becker et al. 2010), duke përfshirë: përcaktimin e vektorëve përgjegjës për transmetimin e sëmundjes, përgatitjen e informacionit bazë mbi natyrën dhe habitatet e llojeve vektorë për qëllime të planifikimit të masave efektive të kontrollit, monitorimi i ndikimit të masave të kontrollit dhe kontribimi në hetimin e zonave problematike ku masat e kontrollit janë provuar të pasuksesshme. Studimet entomologjike janë gjithashtu të rëndësishme në vlerësimin e ndikimit të pritur të masave të kontrollit. Kjo ndihmon për të vendosur nëse disa masa kontrolli janë më të dobishme sesa të tjera dhe nëse disa janë të rrezikshme të zbatohen (AFPM 2002, Becker et al. 2010). Survejanca e bujtësve përfshin monitorimin e kafshëve për infeksione dhe sëmundje. Kjo gjë, në rastin e shpërthimit të sëmundjes së shkaktuar nga VNP, duhet të bëhet kryesisht tek zogjtë e ngordhur, veçanërisht anëtarë të korvidëve si sorrat, grifshat blu dhe zogjtë këngëtarë si harabelat dhe gushëkuqat (WHO 1975, 2002, Becker et al. 2010). Kontrolli i mushkonjave. Kontrolli i mushkonjave përfshin të gjitha format dhe mënyrat e zvogëlimin e popullatave të mushkonjave në një zonë. Kontrolli i larvave nga ai i adulteve është i ndryshëm, kërkon substanca dhe teknika të ndryshme për kontrollin dhe ka kosto të ndryshme. Nëse kontrolli i larvave bëhet nëpërmjet Bti (Bacilus turingensis israeliensis), ka kosto më të lartë dhe në vendin tonë nuk është zbatuar ndonjëherë. Mënyrat e kontrollit të popullatave të mushkonjave, si në formën adulte dhe atë larvare, përfshin disa lloje kontrolli. Kontrolli biologjik i mushkonjave. Kryhet nëpërmjet peshqve larvivorë (Gambusia affinis), Bti etj. Derisa larvat dhe pupat e mushkonjave jetojnë në ujë dhe duhet të marrin frymë në sipërfaqe të ujit, është llogjike që kontrolli i tyre mund të ndërmerret edhe nëpërmjet teknikave dhe mënyrave, që pengojnë ajrimin e ujit ose izolimin e sipërfaqes së ujit me vajra të ndryshëm (McCullough 1981, Coates 1981, 1984, Wildekamp 1985, Salah 1985a, 1985b). Kontrolli kimik. Përdorimi i insekticideve kimike duhet të bëhet me përkujdesje dhe paralajmërime, sepse ato mund të jenë shumë toksike edhe për peshqit edhe për organizma të tjerë ujorë (WHO 1975, 1982, 2002, Vittal 1982, Katz et al. 2008). 40

50 3. MATERIALI DHE METODAT 3.1. Metodika e punës Përzgjedhja e stacioneve PJESA E VEÇANTË KAPITULLI 3 Për të përzgjedhur dhe përcaktuar zonat dhe stacionet e studimit, jemi referuar në disa karakteristika dhe kritere (Colas 1969), ku mund të përmendim: Veçantitë biologjike të llojit, kërkesat që kanë llojet në lidhje me habitatin ku jetojnë. Shpërndarja gjeografike e stacioneve dhe habitateve, që ka të bëjë me shpërndarjen vertikale dhe horizontale të tyre, zonat bregdetare, zonat e ulta, kondrinore, paramalore dhe malore etj. Gjendja natyrore e stacioneve dhe habitateve, që ka të bëjë me kontaktin me njeriun, bagëtitë etj (prania e bagëtive në një zonë rrit praninë dhe zhvillimin e ciklit jetësor të disa lloje mushkonjash). Përfaqësueshmëria e tyre, zonat dhe stacionet (habitatet) e marra në studim duhet të bëjnë pjesë në përfaqësueset e vlerave natyrore të vendit tonë, si zonat bregdetare, zonat turistike, zonat e plazheve etj, ku ndikimi dhe bezdisja nga prania e mushkonjave është më e lartë dhe masat paraprake të kontrollit duhet të merren në mënyrë urgjente Stacionet e studimit Para se të fillohej me grumbullimin e materialit në terren, përcaktimin dhe analizimin e llojeve të mushkonjave, është bërë një studim i hollësishëm lidhur me kërkesën për habitate, kërkesën për kushtet ekologjike mbi llojet e raportuara deri më sot nga studiues të huaj dhe vendas (Service 1996, 2000, 2004, 2008, Elena 2000, Reiter 2001, Knight & Stone 1977, Harbach, & Kitching 1998, Harbach & Knight 1980, 1981), si edhe rolin që ato luajnë si vektorë të një sërë infeksionesh virale, bakteriale, parazitare etj (Bruce & John 2004, Jerome 2000). Studimi i literaturës dhe studimi i drejtpërdrejtë i habitateve në terren ka bërë të mundur përcaktimin e habitateve më të përshtatshme për praninë e mushkonjave. Në tabelën 3.1 dhe hartën në figurën 3.1, jepen stacionet e studimit ku është realizuar grumbullimi i materialit entomologjik. Materiali është grumbulluar në 18 rrethe, 75 stacione të shpërndara në 61 fshatra (zona rurale), 5 zona periurbane dhe 7 zona urbane. 41

51 Përhapja e stacioneve është bërë sipas objektivave të përcaktuara për këtë temë: Zona bregdetare dhe e Ultësirës Perëndimore ku bëjnë pjesë rrethi i Sarandës, Vlorës, Fierit, Lushnjës, Durrësit, Kurbinit (Laçit), Lezhës dhe Shkodrës; Zona Lindore dhe Jug-Lindore ku bëjnë pjesë rrethet e Korçës, Pogradecit, Ersekës dhe Përmetit; Zona Veriore dhe Veri-Lindore ku bëjnë pjesë rrethet e Kukësit, Dibrës, Bulqizës, Matit dhe Malësia e Madhe në zonën veri-perëndimore; Zona Qendrore ku bënë pjesë qyteti i Tiranës, Beratit dhe Kuçovës. Shpërndarja e stacioneve sipas fshatrave të këtyre rretheve është bërë në bazë të studimit në terren për mundësinë e pranisë së mushkojave dhe habitateve të adultëve dhe larvave të tyre siç janë prania e pellgjeve me ujë, kanaleve, kasolleve të bagëtive, pularive, stallave për bagëti të ndryshme, shtëpi banimi, etj., si në tabelën 3.1. Tabela stacionet e studimit për periudhën e studimit Rrethi N. St Emri Stc. Rrethi Nr Stc Emri Stc. Rrethi N. St Emri Stc. 1 Seman 27 Sakë 53 Qytet lokal 2 Grykë Lezhë 28 Shëngjin Pogradec 54 Lagja 1 Maj Fier 3 Afrim i Ri 29 Balldre 55 Tushemisht 4 Sop 30 Vukpalaj 56 Buçimas 5 Cerkovinë 31 Brigje 57 Dishnicë 1 Vlorë 6 Panaja 32 Rapsh 58 Malavec 7 Bestrovë 33 Grabon 59 Goskovë 8 Vlorë Malësi e 34 Hot Korçë 60 Voskop 9 Orikum Madhe 35 Çelaj 61 Drithas 10 Vrinë 36 Tamarë 62 Dishnicë 2 11 Ksamil 37 Selcë 63 Dhvoran 12 Butrint 38 Vermosh Laç 64 Gorre Sarandë 13 Qytet 39 Vermosh 65 Fushëkuqe 14 Borsh 40 Q.Bordolec 66 Klos periferi 15 Çukë 41 Gr e Selcës Burrel 67 Kongrasht 16 Shënvasil 42 Gr e Selcës 68 Burrel perife 17 Kolsh 43 Kushe 69 Suç 18 Gostil 44 Hotel Devi Përmet 70 Qytet perifer Kukës 19 Krenzë 45 Periferi 71 Petran 20 Nangë Ersekë 46 Selenicë 72 Çarçovë 21 Bicaj 47 Taç Shkodër 73 Trush Dibër 22 Melan 48 Helmës 74 Velipojë 23 Grevë Bulqizë 49 Qytet 1 75 Bërdicë 24 Erebarë 50 Qytet 2 Durrës 25 Shënpjetër Kuçovë 51 Kozarë 26 Shënpjetër Lushnjë 52 Divjakë 42

52 MALI I ZI DETI ADRIATIK Selcë Grabon DETI JON KAVAJË KRUJË TROPOJË PUKË PEQIN MIRDITË ELBASAN HAS Kolsh Krenzë Kozarë GRAMSH Grykë Afrim Ri BERAT VLORË Orikum Vermosh Q.Bordolec Gr.Selcës Tamarë Rapsh Hot Vukpalaj Kushe Velipojë Bërdicë Trush Shëngjin Sakë Fushëkuqe Shënpjetër Seman Sop Cerkovinë Divjakë Balldre Panaja Bestrovë Gorre MAL- Borsh Brryli Shënvasil Kongrasht Burrel TEPELENË Sarandë Ksamil Suç Profarma Yzberisht Porcelan Grevë Klos SKRAPAR Përmet Petran GJIROKASTËR Vrion Butrint Vrinë Gostil Nangë Bicaj Melan Bulqizë LIBRAZHD Erebarë Pogradec Drithas Goskovë Voskop Selenicë KOSOVË Buçimas Tushemisht Helmës Ersekë Taç Çarçovë Malavec Dishnicë MAQEDONI Dhvoran GREQI LEGJENDË Stacionet e studimit Periudha: Figura 3.1. Stacionet për periudhën e studimit Stacioni 1 Stacioni 75. Për çdo stacion janë rregjistruar dhe shënuar të dhëna gjeografike gjatë ekspeditave në terren si: lartësia mbi nivelin e detit, gjerësia gjeografike, gjatësia gjeografike, tipi i habitatit dhe bujtësit etj. Çdo stacion është emërtuar me emrin e fshatit dhe rrethit përkatës, si në tabelën 3.2. Në tabelën 3.2 është shënuar edhe data e kapjes ose marrjes së mostrës për çdo stacion, numri ose kodi i stacionit, rezultati i kapjes, mënyra ose teknika e kapjes dhe marrjes së mostrave, habitati ku marrja e mostrës është bërë etj. Të dhënat për të gjithë stacionet e studimit gjenden në pjesën e anekseve në fund. 43

53 Në çdo stacion është vënë një numër variabël kurthe me dritë CDC si në tabelën 3.3. Mostrat e larvave janë marrë në pellgje, kanale, kontenierë të ndryshëm dhe në goma të përdorura me ujë të ndenjur. Kapja e mushkonjave me teknikat KTN dhe aspirator mekanik dhe KQ, është bërë vetëm në disa stacione të përcaktuara si në tabelën 3.3. Tabela 3.2. Protokolli i ndjekur dhe matjet e bërë për stacionet e studimit për periudhën e studimit Fier Lartës ia mbi niv. e detit Gjatësia gjeografi ke në gradë Gjerësia gjeografi ke në gradë Nr i Stc Stc Stc Stc Stc Stc. 6 Teknika e kapjes dhe tipi i habitatit ku materiali biologji është grumbulluar Kanal i vogël 1m 2 me ujë të ndotur në pyll pishe, bregdet, shumë papastërti. Gropa dhe pellgje të mëdhenj në breg të detit, me papastërti. Dendësi shumë e lartë larvash. 1 CDC në kasolle pulëdeti, rosa, pata dhe pulë shqerake. 1 CDC në kasolle lopësh 1 CDC në shtëpi banimi njerëzish Data Vendi Rrethi Fshati Seman Rezul -tati i kapje s Pozitiv Seman Pozitiv Grykë Pozitiv Grykë Afrim i Ri Pozitiv Pozitiv Teknikat e kapjes dhe grumbullimit të mushkonjave Kapja dhe grumbullimi i mushkonjave është bërë në tre fazat të ciklit jetësor të tyre: adulte, larvare dhe vezëve. Teknikat e kapjes dhe mbledhjes janë të ndryshme në varësi të stadit të mushkonjës. Adultet kanë teknika të ndryshme në krahasim me kapjen dhe mbledhjen e larvave dhe vezëve (Vythilingam et al. 1992, Service 1993a.b, Dekker and Takken 1998, Hock 2004, Oli et al. 2005, Cameron & Richard 2005, Coler 2006, Feltner and Ferrao 2008; Rogozi et al. 2011). Larvat dhe vezët gjenden në ujë dhe kanë teknika grumbullimi të ndryshme nga adultët (Adhami 1974, Service 1993a.b, Eliningaya et al. 2009) Teknikat e kapjes dhe grumbullimit të adultëve Grumbullimi i mushkonjave në fazën e rritur është bërë në tre mënyra: 1. Kurthe me dritë CDC, 2. Kapja e mushkonjave kur ato janë duke pushuar (qëndruar) dhe 3. Kapja e mushkonjave gjatë uljes së tyre në trupin e njerëzve. 44

54 Shpeshtia e tre teknikave të përdorura gjatë kapjes së mushkonajve adulte paraqitet në tabela 3.3. Gjatë vitit 2011 janë vënë në total 45 kurthe me dritë CDC, ndërsa në vitin 2012 janë vënë 45 kurthe me dritë CDC të tjerë. Në total gjatë gjithë periudhës së studimit janë vënë 90 kurthe me dritë CDC. Gjatë vitit 2011 teknika KQ është përdorur në 7 stacione, ndërsa në vitin 2012 është përdorur 3 herë. Në total kjo teknikë është zbatuar 10 herë. Teknika KTN është zbatuar në vitin 2011 vetëm në tre stacione nga tre netë secili, 9 herë; ndërsa në vitin 2012 kjo teknikë është përdorur vetëm një herë. Në total kjo teknikë është zbatuar 10 herë. Pjesën më të madhe të metodave të përdorura e përbëjnë kurthet me dritë CDC (81.8%), ndërsa teknikat e tjera kanë një përqindje përdorimi nga 9.1% për secilën. Kurthet me dritë CDC janë përdorur në pjesën më të madhe të teknikave të grumbullimit të mushkonjave adulte sepse është më e përshtatshme për kapjen e adultëve dhe ka përdorim më të lehtë. Përdorimi i teknikës KTN dhe KQ janë shumë të vështira për t u zbatuar sepse është e vështirë të sigurohet personel vullnetar për të punuar gjatë natës. Tabela 3.3. Shpeshtia e teknikave të përdorura për kapjen e mushkonjave adulte gjatë studimit në vitin 2011 dhe Grykë-FR 2 Afrim-FR 3 Bestrovë 5 Vrinë-SR 2 Ksamil-SR Teknika CDC Teknika KQ Teknika KTN Vlorë Panaja-VL, Helmës-ER, Kozarë-KV, 2 Grykë-FR 30 minuta në 5 minuta në 3 netë 12 orë: 2 Afrim-FR lëndinë banjë lokali 18:00-06:00 2 Vermosh 2 Shënpjetër 2 Goskovë 1 Voskop 3 Dishnicë 3 Grevë-DI 2 Melan-DI 1 Taç-ER 1 Leskovik 2 Çarçovë 1 Petran-PR 1 Kolsh-KU 2 Bicaj-KU 1 Nangë-KU 1 Gostil-KU 1 Gorre-LA 2 Shëngjin 1 Balldren 2 Trush-SH 3 Bestrovë 4 Vrinë-SR 2 Ksamil 1 Butrint 1 Goskovë 3 Dishnicë 1 Erebarë 2 Grevë 3 Melan-DI 1 Taç-ER 1 Leskovik 2 Çarçovë 1 Petran-PR 1 Kolsh-KU 2 Bicaj-KU 1 Nangë-KU 3 Gostil-KU 1 Gorre-LA 2 Shëngjin 1 Balldren 2 Trush-SH Sarandë, 15 minuta, banjë shtëpie Rapsh-MA, 20 min, fuçi Pogradec, 20 min, fuçi Pogradec, 20 min, banjë Kozarë-KV, 30 min/natë për 6 netë Divjakë-LU, 1 orë/natë për 3 netë Dishnicë-KO 30 min. stallë derrash Malavec-KO 30 min. stallë derrash Tiranë, 3 netë 12 orë: 18:00-06:00 Divjakë-LU, 3 netë 12 orë: 18:00-06:00 Orikum- VL, 30 min, 19:20-19:50 45 CDC 45 CDC 7 herë 3 herë 9 herë 1 herë 45

55 Kurthe me dritë CDC Përdorimi i kurtheve me dritë CDC ka qenë teknika kryesore (përbën 81.8% të teknikave të grumbullimit të adultëve), për kapjen e mushkonjave adulte dhe është kryer në përputhje me literaturën (Vythilingam et al. 1992, Service 1993a.b, Dekker and Takken 1998, Hock 2004, Oli et al. 2005, Cameron & Richard 2005, Coler 2006, Feltner and Ferrao 2008, Rogozi et al. 2011). Figura 3.2. Vendosja e kurtheve me dritë CDC në kasolle lopësh, mbledhja e mushkonjave me aspirator mekanik, futja e tyre në gota përkatëse dhe termoboks me pllaka akulli. Stacioni Trush në Shkodër. Në çdo stacion gjatë ekspeditave është vënë një kurth me dritë CDC në habitate si kasolle bagëtish si lopë, dele, dhi, kuaj, derra, si edhe në kasolle pulash, pulëdeti, pata, rosa dhe shtëpi banimi. Në asnjë rast nuk janë vënë 2 kurthe me dritë CDC në të njëjtin habitat (kasolle të njëjta), por në secilin fshat janë vënë kurthe në kasolle në vende dhe shtëpi të ndryshme, kjo tregohet në tabelën

56 Kurthet janë vënë gjatë orëve të mbrëmjes ndërmjet orëve 19:00 dhe 22:00 dhe janë hequr herët në mëngjes ndërmjet orëve 06:00 dhe 08:00 në përputhje me literaturën. Pas mbledhjes së kurtheve me dritë CDC herët në mëngjes janë përdorur aspiratorë mekanik ose kapuratorë dhe aspirator gojor për thithjen e mushkonjave të kapura. Nga aspiratorët thithës mushkonjat janë transportuar në gota përkatëse të etiketuara. Gotat më pas janë futur në kuti më të mëdha të pajisura me pambuk të lagur për të krijuar lagështirën e nevojshme. Vetë kutia e madhe është futur në termoboks me pllaka akulli të ftohta por jo të ngrira, për t i ruajtur adultët të gjallë deri në laborator (figura 3.2). Pas kësaj proçedure, pas përfundimit të ekspeditës përkatëse është bërë menjëherë trasportimi i mushkonjave për të analizuar dhe manipuluar materialin e grumbulluar në laborator Kapja e mushkonjave në qëndrim Kapja e mushkonjave në qëndrim është një ndër teknikat për kapjen e adultëve. Kjo teknikë është përdorur më pak (9.1%) në krahasim me teknikën e përdorimit të kurtheve CDC më dritë (81.8%) dhe është zbatuar vetëm në disa stacione, tabela 3.3. Figura 3.3. Kapja e mushkonjave adulte në qëndrim dhe mbledhja e tyre me aspirator mekanik dhe elektrik në vendqëndrime. Foto majtas në stacionin Panaja Vlorë. Foto djathtas kapja e mushkonjave adulte në qëndrim në stallë derrash me aspirator mekanik në Malavec të Korçës. Kjo teknikë është zbatuar për 6 netë rresht nga 30 minuta në Kozarë të Kuçovës gjatë periudhës Dhjetor 2010; në Divjakë në Gusht 2011 për 3 netë rresht nga një orë; në Pogradec 20 minuta në një fuçi plastike me pak ujë në fund dhe 20 minuta në tualetin e një hoteli të madh në rikonstruktim në Korrik 2011; në Panaja të Vlorës në Maj 2011 për 30 minuta në një lëndinë (figura 3.3); në Sarandë për 15 minuta në tualetin e një apartamenti në Maj 2011, në Rapsh të Malësisë së Madhe në një fuçi metalike gjysmë me ujë në Qershor 2011 dhe në Malavec dhe Dishnicë të Korçës në stalla të mëdha derrash (figura 3.3). 47

57 Realizimi i kësaj teknikë është bërë gjatë orëve të mbrëmjes dhe pasdites. Stacionet e përzgjedhura kanë qenë banesat në zonën urbane të Tiranës, Pogradecit dhe Sarandës; në zonën rurale të Kozarës së Kuçovës dhe Rapsh, Malësi e Madhe; zonën e plazhit në Divjakë në kabinat e plazhit, në Panaja të Vlorës në lëndinë afër zonës bregdetare dhe në Malavec dhe Dishnicë të Korçës në stalla të mëdha derrash Kapja e mushkonjave në trupin e njerëzve Gjatë muajit Gusht 2011 është kryer një vlerësim mbi aktivitetin pickues të mushkonajve adulte femra në tre stacione në Shqipëri. Përzgjedhja e stacioneve është kryer në bazë të lehtësisë për të qëndruar gjithë natën zgjuar dhe për të kapur mushkonjat, që ulen për të pickuar në trupin e njerëzve. Figura 3.4. Kapje e mushkonajve në trupin e njerëzve me tuba plastik dhe aspirator në zonën ushtarake në Orikum të Vlorës. Kjo mënyrë është zbatuar në 4 stacione (Kozarë të Kuçovës, Tiranë në shtëpi private tek zona e Profarmës, në Divjakë në zonën e plazhit në kabina dhe në Orikum të Vlorës). Në secilin nga tre stacionet e para për tre netë rresht vetëm një person ka qëndruar gjatë gjithë natës nga ora 6 e mbrëmjes deri në 6 të mëngjesit duke mbledhur mushkonjat në trupin e tij. Në këtë studim është përfshirë vetëm një person, meqenëse është një teknikë shumë e vështirë për t u zbatuar dhe kërkon personel vullnetar të qëndrojë gjatë gjithë natës 48

58 zgjuar. Përzgjedhja e këtyre stacioneve është bërë për vetë faktin e lehtësisë së realizimit të studimit. Ndërsa në Orikum të Vlorës kjo teknikë është zbatuar vetëm një natë gjatë mbrëmjes ndërmjet orëve 19:20-19:50, për 30 minuta. Në këtë rast 2 persona u përdorën si karrem për të tërhequr mushkonjat femra në trupin e tyre. Studimi del më i plotë nëse krijohen 3-4 grupe me nga 3 persona secili dhe secili grup më vete kryen kapjen e mushkonajve në mënyrë të pavarur nga grupi tjetër, më pas rezultatet bashkohen dhe interpretohen si një rezultat i vetëm. Krijimi i grupeve për studimin tonë ishte praktikisht i pamundur; kërkohet personel, përkushtim dhe kosto. Kjo teknikë përdoret vetëm për të mbledhur mushkonja adulte femra, që ulen në trupin e tyre për të pickuar. Në studimin tonë, kjo teknikë është realizuar vetëm nga një person dhe në zona dhe stacione të kufizuara dhe ka patur në pjesë të vogël (9.1%), në krahasim me teknikën e përdorimit të kurtheve me dritë CDC (81.8%). Kjo është një nga mënyrat që nevojitet për të plotësuar studimin mbi matjen dhe llogaritjen e aktivitetit pickues të disa lloje dhe gjini mushkonjash në disa zona (stacione) të vendit tonë. Gjatë kohës së zbatimit të kësaj metode në terren, gjatë çdo ore numri i adultëve të kapur futeshin në tuba të vegjël 2ml dhe etiketoheshin me kujdes duke shënuar orën e kapjes së adultëve, vendin dhe datën. Individët e kapur janë ndarë sipas orës kur janë kapur për të tre ditët e studimit, për të bërë llogaritje që tregojnë sesa është mundësia që një person të pickohet nga mushkonjat në një orë gjatë natës në një zonë të caktuar. Praktikat në terren mbi grumbullimin e materialit me këtë teknikë paraqitet në figurën Llogaritja e aktivitetit pickues Në fund të studimit, aktiviteti pickues i mushkonjave është përllogaritur me formulën e mëposhtme. Nga këto llogaritje nxirret mundësia që ka një person të pickohet nga mushkonjat në një orë të caktuar të natës. Llogaritja është bërë për secilin lloj mushkonjash antropofilike më vete. Rezultatet e përqindjeve të pickimeve që merr një person gjatë një ore, paraqiten në pjesën e shtojcës në fund të librit. Përqindja e pickimeve = Persona në orë = numri total i mushkonjave të mbledhura për lloj numri i personave të përdorur në orë për mbledhje numri i personave vullnetarë të përdorur për kapje numri i orëve të përdorur në kapjen Metodika e kapjes dhe grumbullimit të larvave dhe vezëve Metodika e kapjes dhe grumbullimit të larvave Në çdo ekspeditë janë marrë mostra me larva në ujëra të ndenjura në habitate si kanale, pellgje, goma të përdorura, fuçi, kova plastike etj. Tipet e ndryshme të habitateve ku janë mbledhur larvat gjatë ekspeditave janë të paraqitura në figurën

59 Figura 3.5. Marrja e larvave në thellësi me dipper në kanale kulluese të lidhur edhe me ujërat e zeza të kafshëve Drithas, Korçë dhe Vrinë, Sarandë, si edhe manipulimi i larvave me tabaka plastike dhe transferimi i tyre me pipeta të vogla në shishe të etiketuara. Të njëjtat matje dhe shënime janë bërë edhe për stacionet ku janë marrë larva, në rastet kur nuk janë vënë kurthe me dritë CDC. Larvat janë futur në kamera përkatëse ose në shishe në disa ekspedita. Përdorimi i shisheve plastike është bërë për të evituar thyerjen dhe dëmtimin e kamerave, që përdoren për çeljen e larvave dhe vezëve. Larvat pas transportimit janë lënë për të çelur në laborator dhe për t i përcaktuar më vonë në fazën adulte (Adhami 1974, Service 1993a.b, Eliningaya et al. 2009). Nga të gjitha mostrat me larva janë marrë disa individë për t u ruajtur në alkool dhe për t u përcaktuar më vonë në këtë fazë. Në fillim larvat janë vrarë me ujë të nxehtë 65-70ºC dhe më pas janë futur në tuba me alkool 70 gradë. Përcaktimi i bërë në fazën larvare ka përforcuar përcaktimin e adultëve të dalë nga larvat e së njëjtës mostër. Në të gjitha rastet përcaktimi i larvave të së njëjtës mostër me adultët e dalë prej saj kanë rezultuar të të njëjtit lloj. Temperatura e ujit për të vrarë mushkonjat duhet të jetë rigoroze midis 65ºC dhe 70ºC. Temperatura më të ulta se 65ºC nuk do ta vrasin menjëherë individët duke bërë që ata të lëvizin më shumë dhe të dëmtojnë qimet, që janë tiparet më kryesore të përcaktimit të larvare. Temperatura mbi 70-75ºC do të rezultojë me vrasje të shpejtë por me ngjyrosje në kafe të indeve të larvave dhe në errësimin e tipareve, që do të shihen në stereomikroskop (Adhami 1974, Service 1993a.b, Eliningaya et al. 2009). 50

60 Habitatet e larvave të mushkonjave variojnë në varësi të llojit. Ato mund të gjenden në habitate siç janë pellgjet e mëdhenj në këneta dhe moçale me ujë të pastër dhe të tjerë me ujë të ndotur; kanale vaditëse dhe kulluese; kolektorë ujërash për vaditje; fuçi të ndryshme plastike dhe metalike; kanale të ujërave të zeza të njerëzve dhe kafshëve; si edhe kanale dhe pellgje të tjerë të përkohshëm me ujë shumë të ndotur dhe me një sasi të madhe plehrash (Adhami 1974, Service 1993a.b, Eliningaya et al. 2009) Metodika e kapjes dhe grumbullimit të vezëve Grumbullimi i vezëve të mushkonjave është bërë në të njëjtën kohë kur janë marrë edhe mostrat me larva. Në figurën 3.6 tregohen vezët, që janë grumbulluar në terren gjatë kryerjes së ekspeditave: Cx. pipiens, Ae. albopictus dhe An. maculipennis. a b c Figura 3.6. Vezët e grumbulluara : a) në grupe (rafte) tek Cx. pipiens, b) të paisura me fshikëza notimi si tek An. maculipennis kompleks dhe c) të ndara veç tek Ae. albopictus. Vezët e mushkonjave të marra në habitate të ngjashme me larvat, janë transportuar në laborator. Vezët e paçelura janë vënë në kamera rritëse të larvave deri në çeljen e tyre. Pas çeljes larvat e stadit të parë të dalë prej tyre janë ushqyer sipas teknikës së propozuar nga CAGN, 2012 (komunikim personal). Më pas larvat e dala nga çelja e vezëve, janë rritur në adulte dhe më pas është bërë përcatikimi i tyre. Në rastin e vezëve të marra nga mushkonjat Anopheles, ato janë vëzhguar me kujdes në stereomikroskop me dritë dhe më anë të çelësave të përcaktimit të llojeve, nëpërmjet vezëve është bërë përcaktimi i llojit. Kjo është bërë vetëm për mushkonjat Anopheles të kapura me teknikën KQ në stallat e mëdha të derrave në Malavec dhe Dishnicë të Korçës dhe në Shënpjetër të Durrësit Ruajtja, etiketimi dhe transportimi i mushkonajve Janë tre fazat pasuese gjatë punës në terren. Edhe këto faza janë shumë të rëndësishme dhe duhet të kryehen me përpikmëri në mënyrë, që trupi i individëve të kapur të ruhet mirë që pjesë si qimet, luspat, krahët dhe këmbët të mos dëmtohen. 51

61 Ruajtja: Pas kapjes së mushkonajve me teknikat e përdorura, ato janë futur në gota të vogla, shishe ose tuba të vegjël dhe janë izoluar me pambuk të lagur për të ruajtur lagështirën e duhur për mos t u dëmtuar dhe ngordhur, si një figurën 3.2.a. Ruajtja e gjallë e individëve ka disa përparësi sepse janë të padëmtuar, përcaktohen me lehtësi meqë tiparet e nevojshme për përcaktim ruhen mirë. Ruajtja e larvave dhe vezëve të marra në pellgje dhe kontenierë të tjerë me ujë është bërë në kamera për çeljen e larvave dhe vezëve, në shishe plastike dhe vazo qelqi. Etiketimi: Pas futjes së individëve të kapur në gota, shishe ose tuba, secila nga këto paisje është etiketuar me kujdes duke shënuar datën, vendin, kodin, bujtësin, habitatin ku është kapur, teknikën e kapjes (CDC, kapje në qëndrim ose gjatë uljes në trupin e njeriut), si edhe koha kur është bërë kapja e individit në rastin e kapjes gjatë uljes në trupin e njeriut dhe kapjes në qëndrim, si në figurat 3.2.a, 3.3.a.b dhe 3.4. Në metodat KTN dhe KQ, çdo individ i kapur është ndarë idividualisht në tuba të vegjël dhe janë futur për t u ruajtur në termobokse me pllaka akulli të ftohta për t u mbrojtur nga temperaturat e larta dhe lagështira e ulët. Transportimi: Transportimi i mostrave të grumbulluara është bërë që herët në mëngjes pas përfundimit të çdo ekspedite dhe është çuar në laborator për të evituar kohën e gjatë të qëndrimit në termoboks. Koha nga momenti i kapjes deri në laborator varion nga stacioni dhe vendi i grumbullimit, duke filluar nga 2-3 orë deri në 7-8 orë pas grumbullimit të tij Manipulimi i materialit të grumbulluar Mushkonjat e gjalla ose të ruajtura në frogorifer, janë pregatitur për t u manipuluar më tej. Në rastin kur kanë qenë në frigorifer, ato janë lënë derisa të shkrijnë për zbutjen e trupit në mënyrë që mos të dëmtohet gjatë montimit Kultivimi dhe rritja e larvave në laborator Larvat dhe vezët e grumbulluara në terren, janë transportuar në laborator me shishe përkatëse ose me kamera rritëse. Kamerat janë etiketuar me kujdes duke shënuar të gjitha të dhënat në etiketën e mostrave në terren. Figura 3.7 paraqet instrumentat e përdorur për kapjen e larvave dhe vezëve. Në foton lart majtas paraqiten dipper-i (marrës në thellësi), tabakaja për mbledhjen e larvave, pipeta për marrjen dhe transferimin e larvave nga tabakaje në tub dhe tubi ose gota për ruajtjen e larvave deri në laborator. Foto sipër djathtas dhe majtas poshtë paraqesin kamerat rritëse të larvave. Foto djathtas poshtë paraqet një dipper me vëllim 250ml të mbushur me ujë dhe larva në terren. Në laborator larvat janë transferuar nga shishet ose tubat përkatës në kamera rritëse për larvat. Këto janë instrumenta entomologjik, që janë të ndërtuara nga dy dhoma: dhoma e poshtme ku rri uji dhe larvat dhe dhoma e sipërme ku rrinë adultët pas daljes nga larvat. Vetë ndërtimi i tyre lejon që adultët e dalë të kalojnë lehtësisht nga dhoma e poshtme në atë të sipërme. Dhoma e sipërme është e pajisur edhe me një hapësirë 52

62 me rrjetë, që shërben për ushqimin e adultëve me pambuk të lagur me tretësirë sheqeri dhe për ajrosjen e kamerës. Larvat janë ushqyer në laborator për disa ditë me radhë deri në fazën e katërt larvare. Më pas, një pjesë më e vogël e larvave janë vrarë në ujë të ngrohtë 60-65ºC për të bërë ngordhjen e menjëhershme të tyre dhe për t i ruajtur në alkool etilik 70º për përcaktim në fazën larvare. Adulët e çelur nga larvat pastaj janë futur në tuba, janë etiketuar me kujdes dhe një pjesë e tyre janë montuar për përcaktim në fazën adulte. Figura 3.7. Seti i marrjes së larvave në ujë: dipper, tabaka, pipeta, shishe mbajtëse dhe rritësit e larvave Teknika dhe mënyra e ushqyerjes së larvave në laborator Ushqyrja e larvave në laborator është bërë me një përzierje të tre lloje ushqimesh, që janë friskies (ushqim macesh), tetraminë (ushqim peshqish) dhe maja. Ushqimi pas llogaritjes dhe peshimit është hedhur në kamerat rritëse me larva. Hedhja e ushqimit është bërë çdo ditë ose për dy ditë rresht dhe në rastin e fundjavave është hedhur një sasi ushqimi për tre ditë. 53

63 Për të gjithë mostrat është llogaritur numri total i larvave dhe ndarja e tyre në larva të stadit I, II, III, dhe IV. Sasia e ushqimit është llogaritur për një larvë dhe shumëzohet me numrin total të larvave në kamerën rritëse. Kjo është bërë në përputhje me literaturën, për rritjen e larvave të Ae. albopictus në laborator (CAGN, 2012). Nëse larvat janë shndëruar të gjitha në stadin pupë, hedhja e ushqimit ndërpritet sepse ky stad nuk ushqehet, por ndodhin vetëm ndryshime fiziologjike dhe morfologjike të shndërrimit të pupës në adult (CAGN, 2012) (komunikim personal) Montimi i adultëve Montimi i adultëve është bërë në laborator. Montimi është kryer për adultët e kapur në terren me kurthet me dritë CDC ose me teknikat e tjera të kapjes, por edhe mbi adultët, që kanë dal nga larvat e grumbulluara si në figurën 3.8. Monitimi i tyre është bërë në dy mënyra, me letra trekëndore ose drejtkëndore dhe solucion ngjitës, si edhe me letra trekëndore ose drejtkëndore dhe gjilpëra entomologjike si në figurën 3.8. Vetëm një pjesë shumë e vogël e materialit është arritur të montohet, për shkak të numrit shumë të madh të individëve të grumbulluar. Materiali i grumbulluar numëron mbi individë adultë dhe ishte praktikisht e pamundur, që të montohej i gjithë. Janë montuar individët më të mirë me tipare të qarta dhe me krahë dhe këmbë të padëmtuara. Pjesa më e madhe e individëve është përcaktuar duke i manipuluar në pjata të vogla petri me pinceta të imta dhe gjilpëra të vogla, të cilat janë fiksuar në bukëpeshku ose fletë polistiroli. Në fillim çdo individ i kapur është montuar dhe fiksuar në copa shumë të vogla letre të prerë në formë trekëndore me përmasa 6 x 6 x 2mm dhe 12 x 12 x 3.5mm ose në letra në formë drejtkëndore me përmasa 15.5 x 5.5mm dhe 18.7 x 8.7mm. Këto copa letre trekëndore ose drejtkëndore janë lyer me solucion ngjitës (Shellac Gel Nr. 1160) dhe pastaj mushkonjat janë ngjitur në të nga ana ventrale midis çifteve të këmbëve për të mos mbuluar zonat e rëndësishme, që shërbejnë si tipare për identifikimin e llojit. Ky montim është përdorur më rrallë sepse përdorimi i solucionit ngjitës mund të mbulojë zona dhe tipare të rëndësishme për përcaktim dhe mund të dëmtojë më lehtë individët e montuar. Montimi është bërë edhe nëpërmjet përdorimit të gjilpërave të vogla (minuten pin me masë dhe nr dhe 0.2), me të cilat trupi i mushkonjave është shpuar në vende dhe pozicione ku nuk dëmtoheshin tiparet për përcaktimin e tyre. Shpimi në pjesë trupi është bërë në mënyra të ndryshme për gjini dhe lloje të ndryshme mushkonjash. Kjo është bërë sepse në varësi të zonës ku do të bëhet shpimi, disa lloje kanë tipare përcaktimi në zonën e skutumit dhe skutelumit, lloje të tjera mushkonjash kanë tipare përcaktuese në zonën pre dhe postspirakular, ndërsa disa lloje të tjera nuk kanë tipare të tilla në pjesët ku bëhet shpimi. Veç gjilpërës së vogël është fiksuar edhe një gjilpërë e madhe entomologjike me nr. 000, 00, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 dhe 7, të cilat shërbejnë për fiksimin e mushkonjës së montuar në tabakë bukëpeshku ose në kuti ruajtëse për mushkonjat adulte. 54

64 Figura 3.8. Montimi i adultëve me gjilpëra të vogla dhe gjilpëra entomologjike ose me solucion ngjitës, si edhe etiketimi dhe ruajtja e tyre në kuti të veçanta Përcaktimi i mushkonjave Përcaktimi i mushkonjave të montuara është bërë direkt pas montimit të tyre. Rreth 90-95% e materialit është përcaktuar pa u montuar. Për përcaktimin e mushkonjave është përdorur kryesisht çelësi i përcaktimit The Mosquitoes of Europe të Fransis Schaffner (Schaffner et al. 2001), por edhe çelësa të tjerë ndihmës (Knight and Stone 1977, IMRDME 1997, Leopoldo 2004, LEBCMTM 2004a.b, Di Luca et al. 2006). Përcaktimi është kryer në dy faza: në fazën adulte (IMRDME 1997, LEBCMTM, 2004a) dhe në fazën larvare të stadit të katërt (LEBCMTM 2004b). Kjo e fundit i ka ardhur në ndihmë përcaktimit në fazën adulte (LEBCMTM 2004a) dhe ka bërë një konfirmim të përcaktimit të llojit Përcaktimi i adultëve Përcaktimi është bërë nën stereomikroskop me dritë duke përdorur disa çelësa përcaktimi paralel për krahasim dhe siguri të dallimit të tipareve përcaktuese në stereomikroskop (Knight and Stone 1977, IMRDME 1997, Schaffner et al. 2001, Leopoldo 2004, LEBCMTM 2004a). 55

65 A B C D E Figura 3.9. Disa nga tiparet morfologjike të jashtme, që janë përdorur gjatë përcaktimit të mushkonjave adulte të montuara në stereomikroskipin me dritë: A Pozicionimi i nervurës R2-R3 (radial 2 dhe radial 3) në lidhje me pikën ku përfundon subkosta (pika ku subkosta bashkohet me kostën), tek Cx. vishnui dhe Cx. tritaenionrhynchus (në fugurë pikbashkimi i R2-R3 ndodhet në të njëjtin drejtim me vendbashkimin e subkostës me kostën dhe kjo është karakteristike për llojin Cx. tritaenionrhynchus). B Pjesa apikale e tibies së tre çifteve të këmbëve tek Cx. vishnui dhe Cx. tritaenionrhynchus, në figurë duket se pjesa e fillimit të tibies, aty ku mbaron femuri, ka të pranishme një unazë të bardhë dhe është karakteristikë për llojin Cx. tritaeniorhynchus. C Prania e unazës së bardhë tek pjesa e mesit të proboskis, e cila është tipar dallues, që tek gjnia Culex e kanë vetëm llojet Cx. mimeticus, Cx. vishnui dhe Cx. tritaenionrhynchus. D Spirakulumi tek Oc. caspius, i cili është i paisur dhe qime në zonën prespirakulare dhe postspirakulare, karakteristikë për këtë gjini dhe lloj. E Bandat e zeza tek krahët e grupit kompleks An. maculipennis kompleks. Pas përcaktimit, secili individ është etiketuar me kujdes me një etiketë të vogël, e cila i është atashuar gjilpërës montuese. Në etiketë janë shënuar vendi i kapjes, qyteti dhe fshati, data, metoda e kapjes, habitati ku është kapur dhe emri i koleksionuesit dhe përcaktuesit. 56

66 Një pjesë e ekzemplarëve të kapur si dhe ato, që janë lloje të rrallë dhe, që kapen me vështirësi, janë ruajtur në kuti përkatëse. Këto kuti prej polistiroli ose druri shërbëjnë për t i ruajtur adultët e montuar nga lagështira dhe mola. Një pjesë e madhe e individëve adultë të grumbulluar janë protokolluar në tuba të vegjël 2 ml për t u ruajtur në frogorifer -70ºC për testime molekulare për praninë e infeksioneve të ndryshme, që mund të kenë. Një pjesë tjetër e adultëve janë ruajtur në frigorifer -20 gradë për t u përcaktuar dhe konfirmuar në bashkëpunim me studiues italianë, belg, francezë dhe anglezë. Në figurën 3.9 tregohen disa nga tiparet, që janë përdorur gjatë procedurës së përcaktimit të adultëve në strereomikroskop me dritë. Këto janë ndër tiparet kryesore të dallimit të llojeve të ngjashme në një grup brenda gjinisë Përcaktimi i larvave Përcaktimi në fazën larvare është bërë në stadin e katërt sepse pjesët trupore kanë arritur madhësinë e duhur për dallimin e tipareve dhe veçorive, që janë shumë të rëndësishme për përcaktim (Knight and Stone 1977, IMRDME 1997, Schaffner et al. 2001, Leopoldo 2004, LEBCMTM 2004b). Fillimisht larvat e stadit të katërt janë transportuar në ujë të nxehtë 60-70ºC për të bërë ngordhjen e menjëhershme të tyre. Më pas larvat përcaktohen në stereomikroskop me dritë në pjata petri në tretësirë alkooli etilik 70%. Një pjesë e larvave janë konservuar në tuba të vegjël në tretësirë alkooli etilik 70% për t u ruajtur dhe përcaktuar më vonë Ndikimi i erës në sjelljen dhe kapjen e mushkonjave adulte me CDC Për të njohur efektin që ka shpejtësia e erës në sjelljen dhe kapjen e mushkonjave adulte me CDC, gjatë vitit 2011 u ndërmor një vlerësim në disa zona të Shqipërisë duke rregjistruar shpejtësinë e erës për stacionet ku u vunë kurthet me dritë CDC. Kurthet me dritë CDC u vunë në stacione si kasolle lopësh, kuajsh, derrash, pulash, delesh, dhish, rosash, pata, pulëdeti dhe në shtëpi njerëzish, nga ora 6 e pasdites deri në 6 të mëngjesit. Shpejtësia e erës së rregjistruar u siguruar nga Meteoalb Tiranë, nëpërmjet përdorimit të anemometrit Efektiviteti i teknikave në kapjen e mushkonjave adulte Gjatë vitit 2011 u kryen një vlerësim mbi krahasimin e efektivitetit dhe atraktueshmërinë ndaj mushkonjave në lidhje me teknikat e kapjes së tyre. Tre teknika të kapjes së mushkonjave adulte u kryen gjatë këtij vlerësimi: kapja me kurthe me drirë CDC, kapja në qëndrim KQ dhe kapja në trupin e njerëzve. Përdorimi i kurtheve me dritë CDC u bë në të gjithë stacionet e studimit, KQ është zbatuar vetëm në stacione 6 në 2011 (Kozarë, Divjakë, Pogradec, Sarandë, Rapsh dhe Panaja), ndërsa KTN është aplikuar vetëm në tre stacione (Korarë, Divjakë dhe Tiranë). 57

67 3.4. Analiza statistikore Analiza statistikore është përdorur për të studiuar dendësinë e kapjes së mushkonjave me kurthe CDC dhe larva, frekuencën e tyre, preferencat dhe kërkesat për habitate dhe bujtës, ngjashmërinë llojore midis stacioneve, llojshmërinë në çdo stacion, si edhe në lidhjen, që ekziston midis temperaturës dhe lagështirës së mjedisit dhe numrit të adultëve të kapur me kurthet me dritë CDC Treguesi i ngjashmërisë llojore Ky tregues përdoret për të krahasuar ngjashmërinë llojore midis dy stacioneve të ndryshme. Treguesi i ngjashmërisë llojore llogaritet nëpërmejt formulës së Sorensenit (Sorensen 1948) dhe llogaritet nëpërmjet formulës së mëposhtme: ku: A është numri i llojeve në stacionin 1; B është numri i llojeve në stacionin 2; C është numri i llojeve të njëjtë në të dy stacionet, që krahasohen së bashku. Për ta shprehur vlerën e këtij treguesi në përqindje vlera, e cila del nga formula shumëzohet me Treguesi i diversitet llojor të Simpsonit Diversiteti llojor i Simpsonit është llogaritur nga formula statistike e mëposhtme: Nëse n i është numri i individëve të llojit i, dhe N është numri total i të gjithë individëve të kapur, atëherë arrihet në formulën e mëposhtme: Vlera e D luhatet midis vlerës 0 dhe vlerës 1 (0 D 1). Nëse vlera e D afrohet shumë afër vlerës zero, kjo i korrespondon një ekosistemi heterogjen ose me diversitet llojor të lartë; e kundërta, nëse vlera e D afrohet më shumë vlerës 1, atëherë kjo i korrespondon një ekosistemi më shumë homogjen dhe me diversitet llojor të ulët. 58

68 3.5. Teknikat molekulare për testimin e infeksioneve Nga koleksioni i materialit entomologjik për vitet 2011 dhe 2012, një pjesë e mushkonjave adulte të kapura me kurthet me ditë CDC, janë protokolluan në tuba plastik të vegjël 2ml dhe janë ruajtur në frigorifer në temperaturën -70ºC. Ruajtja e mushkonjave në këtë temperaturë menjëherë pas kapjes, transportimit dhe përcaktimit, bënë të mundur ruajtjen e viruseve për t u detektuar me metodën molekulare PCR (polymerase chain reaction), si edhe për izolimin e viruseve. Mushkonjat adulte të kapura në kurthet me dritë CDC, që herët në mëngjes janë ruajtur me kujdes në termobokse me pllaka akulli në temperaturë të freskët për t i transportuar të gjalla në laborator dhe për të eleminuar ngordhjen e tyre dhe në mënyrë që virusi të ruhet sa më gjatë dhe më mirë. Në laborator, përcaktimi është bërë në stereomiktoskop me pllaka akulli dhe pjata petri sipër tyre për të ruajtur mushkonjat dhe për të siguruar minimumin e kohës së qëndrimit jashtë frigoriferit gjatë përcaktimit. Pjesa më e madhe e materialit pas kryerjes së çdo ekspedite është ruajtur në frigorifer -20ºC deri në momentin e përcaktimit dhe konfirmimit. Sasia e mushkonjave të kapura në secilën ekspeditë ka qenë shumë e madhe dhe ishte praktikisht i pamundur përcaktimi i gjithë materialit të grumbulluar për çdo ekspeditë. Prandaj, ato janë ruajtur në frigorifer -20ºC deri në momentin e përcaktimit. Pas përcaktimit ato janë futur në tuba 2ml dhe janë protokolluar në frigorifer -70ºC deri në momentin e dërgimit në laboratorë reference për detektimin dhe izolimin e VNP dhe viruseve të tjera të mundshme tek mushkonjat Metodika për protokollimin e tubave me mushkonja adulte Pjesa më e madhe e tubave me mushkonja adulte të protokolluara janë ndarë nga 20, 25 deri 30 individë secili. Në varësi edhe të dendësisë dhe rezultatit të kapjes nga kurthet CDC në terren, ato janë ndarë edhe nga 2, 5, 10 dhe 15 individë secili. Kjo ndarje është bërë në varësi të numrit të individëve për lloj të kapur në çdo stacion. Tubat, që kanë patur individë të kapur me metodikën kapje në qëndrim dhe kapje në trupin e njerëzve, kanë patur numër më të vogël individësh dhe janë ndarë veç individëve të kapur nëpërmjet kurtheve me dritë CDC Hetimi i viruseve me metoda molekulare Tubat e protokolluar në Institutin e Shëndetit Publik janë dërguar në Institutin e Zooprofilaksisë të Lombardisë dhe Emilia Romania, Breshia, Itali, për testimin dhe izolimin e viruseve të ndryshme. Mushkonjat do të testohen për praninë e VNP, flaviviruseve, Dengue, Chikungunya dhe Yellow fever. Për secilin virus përdoret një kit i veçantë. Tubat e protokolluar me mushkonja të të njëjtit lloj, dhe në disa raste vetëm të të njëjtit seks, i janë nënshtrur disa procedurave të ndryshme për homogjenizimin, pastrimin, precipitimin e ADN-s, ruajtjen e saj, përzierjen me tretësira buferike dhe kitin përkatës dhe së fundi amplifikimin e ADN-s dhe sekuencimin e saj nëpërmjet 59

69 sekuenciatorëve. Në fund është kryer izolimi dhe tipizimi i virusit. Këto janë procedura, që kërkojnë kohë për kryerjen e plotë dhe janë shumë të kushtueshme. Nëpërmjet teknikave të ndryshme, tubat me mushkonja adulte janë procesuar, homogjenizuar dhe ekstraktuar për të fituar ARN e viruseve të pranishme. Ekstraktimi është kryer duke përdorur reagentin Trizol LS Reagent (Invitrogen, Carlsbad, CA). Sinteza e cadn-s është arritur duke përdorur hekzamerët e rastësishëm (Roche Diagnostics, Mannheim, DE) dhe SuperScript II Transkriptazë e Kundërt (Invitrogen, Carlsbad, CA), duke iu referuar udhëzimeve të prodhuesit. Mushkonjat janë analizuar duke përdorur dy protokollet e PCR-s (Reaksionit të Polimerizimit Zinxhir të Vargut): 1. PCR tradicionale, e cila shënon fragmentet NS5 të gjeneve për detektimin e gjinisë së flaviviruseve në përputhje me metodikën e Skaramozinos (Scaramozzino et al. 2001) dhe 2. PCR në kohë-reale (real-time PCR) për detektimin e VNP duke përdorur metodën e Tang (Tang et al. 2006). Pas amplifikimi pozitiv të mostrave: fragmentet e e gjinisë flavivirus të marra nga PCR-ja janë sekuencuar me një teknikë të automatizuar me bazë fluoreshence sipas udhëzimeve të prodhuesit (ABI-PRISM 3130 Genetic Analyzer, Applied Biosystems, Foster City, CA). Për fitimin e fragmenteve të VNP, procedura duhet të kryehet sipas protokollit tradicional të PCR-s mbi mostrat, që kanë rezultuar pozitive për VNP. Kjo u arrit me përdorimin e prajmerave të përshkruar dhe përdorur nga Lancioti (Lanciotti et al. 2000). Këto prajmera shënojnë për pjesët C dhe prm të gjeneve Llogaritja e raportit midis femrave dhe meshkujve Raportin midis femrave dhe meshkujve e kemi llogaritur duke u bazuar në teknikat e grumbullimit të materialit në terren, meqë disa teknika janë të predispozuara më tepër për kapjen e mushkonjave femra. P.sh.: tenknika KTN zbatohet vetëm për kapjen e mushkonjave femra. Gjithashtu, teknika e kapjes nëpërmjet kurtheve me dritë CDC aplikohet për kapjen e mushkonjave femra dhe më rrallë të ndonjë mashkulli. Llogaritja e seks-ratio është bërë vetëm për mushkonjat e kapura me teknikën KQ të adultëve dhe teknikat e grumbullimit të larvave dhe vezëve. Përdorimi i këtyre teknikave ka mundësi të barabartë për kapjen e femrave dhe meshkujve. Individët e kapur me teknikat e tjera nuk janë marrë parasysh në llogaritjen e seks-ratio Ndërtimi i hartave me programin GPS Ndërtimi i hartave është kryer nëpërmjet rregjistrimit të koordinatave gjeografike me aparatin GPS. Këto të dhëna të detajuara për secilin stacion janë paraqitur në pjesën e anekseve me tabela përkatëse. Më pas këto të dhëna janë hedhur në një bazë të dhënash, e cila është përdorur për të ndërtuar hartat me programin GIS. Pikprerja e koordinatave të gjerësisë dhe gjatësisë gjeografike në hartë jep stacionin përkatës ku janë bërë rregjistrimet gjatë zhvillimit të ekspeditave. Hartat nuk tregojnë dendësinë e popullatave të mushkonjave, por vetëm shpërndarjen e tyre. 60

70 KAPITULLI 4 4. REZULTATET DHE DISKUTIMI 4.1. Të dhëna taksonomike mbi mushkonjat e studiuara Të gjitha mushkonjat bëjnë pjesë së tipin Arthropoda, klasa Insecta, nënklasa Pterygota, rendi Diptera, nënrendi Nematocera dhe familja Culicidae. Kjo familje ndahet në dy nënfamilje: Anophelinae (që përfshin mushkonjat e gjinive Anopheles, Chagasia dhe Bironella) dhe Culicinae (që përfshin mushkonjat e gjinive Aedes, Culex, Ochlerotatus, Culiseta, Orthopodomyia, Uranotaenia, Coquilletiddia etj). Gjinia Chagasia dhe Bironella janë gjini, që janë të përhapura në zona të ngrohta dhe tropikale dhe nuk gjenden në vendin tonë, as në Europë (Rohani 2008). Studimi, i kryer në periudhën Nëntor 2010 deri në Gusht 2012, raporton 8 gjini dhe 49 lloje mushkonjash, nga të cilat 14 lloje janë raportuar për herë të parë në vendin tonë. Nga gjinia Culex, raportohen për herë të parë 5 lloje: Cx. brumpti, Cx. hortensis maderensis (nënlloj), Cx. martinii, Cx. torrentium dhe C. deserticola. Në tabelën 4.1 tregohen 8 gjinitë e kapura dhe 49 llojet respektive për secilën gjini. Tabela tregon numrin total të individëve, numrin e femrave dhe numrin e meshkujve për secilën gjini dhe lloj. Me simbolin yll paraqiten llojet e reja të mushkonajve për vendin tonë. Nga 49 lloje, 2 prej tyre janë në gjendje të papërcaktuar si Anopheles sp. dhe Ochlerotatus sp., ndërsa 2 lloje të tjera janë përcaktuar morfologjikisht dhe përcaktimi i tyre ka mbetur në nivlein midis 2 llojeve: Oc. leucomelas ose Oc. riparius dhe An. atroparvus ose An. labranchiae. Tabela 4.1. Klasifikimi taksonomik i mushkonjave të studiura. Nr. Gjinia Nr. Lloji Tot. 1 pipiens brumpti* hortensis hortensis hortensis maderensis* impudicus laticinctus Culex 7 martinii* mimeticus modestus molestus territans theileri torrentium* tritaeniorhynchus deserticola* Total për Culex 15 lloje albopictus

71 2 Aedes 2 vexans vitattus* Total për Aedes 3 lloje algeriensis (Cellia) cinereus* claviger hyrcanus maculipennis kompleks maculipennis maculipennis Anopheles 7 marteri plumbeus sacharovi (Cellia) sergentii* (Cellia) superpictus claviger/petragnani atroparvus/labranchiae* melanoon messea Anopheles sp Total Anopheles 16 lloje Coquillettidia 1 richardii annulata Culiseta 2 longiareolata ochroptera* Total për Culiseta 3 lloje berlandi* cantans* caspius Ochlerotatus 4 dorsalis geniculatus lepidonotus* leucomelas/riparius* Ochlerotatus sp zammittii Tot Ochlerotatus 9 lloje Orthopodomyia 1 pulchripalpis Uranotaenia 1 unguiculata Totali për të gjitha gjinitë 49 Lloje në total * Lloji raportohet për herë të parë në Shqipëri. Materiali entomologjik i grumbulluar gjatë gjithë periudhës tre vjeçare të studimit (2010, 2011 dhe 2012), rregjistron një numër total prej individë të kapur me të gjitha teknikat e grumbullimit për adultët dhe larvat. Nga ky numër individë i përkasin femrave dhe 6164 individë i përkasin meshkujve. Shfazimi midis numrit të 62

72 meshkujve dhe femrave të kapur, ka ndodhur për shkak të teknikave të grumbullimit të aplikuara Të dhëna krahasuese mbi llojet dhe stacionet në studim me studimet e mëparshme nga Adhami ( ) Tabela 4.2 paraqet koefiçientin e ngjashmërisë llojore për të njëjtat stacione, të raportuara nga Adhami 1997 dhe studimi ynë. Ky koefiçient është përllogaritur me treguesin e Sorensenit. Ngjashmëria më e madhe llojore nga të dy autorët është në rrethin e Tiranës, Korçës dhe Pogradecit (50%), Saranda (46.7%), Kurbini (Laç) dhe Berati (42.9%) dhe Vlora me Fierin (40%). Ngjashmëri më të vogël llojore për të dy autorët kanë rrethet e Matit (10%), Dibra (22.2%), Lezha (28.6%), Durrësi (26.1%) dhe Lushnja (30.8%). Tabela 4.3 paraqet shpërndarjen e llojeve të gjinisë Culex për Adhami 1997 dhe nga studimi ynë. Lloji Cx. pipiens është kapur në gjithë rrethet e studimit nga Adhami dhe studim ynë. Cx. molestus, Adhami e raporton në 5 rrethe, ndërsa studimi ynë e raporton vetëm në dy rrethe. Cx. univitatus/perexiguus, raportohet nga Adhami vetëm në Sarandë, ndërsa në studimin tonë ky lloj nuk është kapur. Cx. hortensis hortensis, raportohet nga Adhami në 10 rrethe, ndërsa në studimin tonë raportohet vetëm në tre rrethe. Cx. modestus, nuk është raportuar nga Adhami, por është raportuar e pranishme në Shqipëri nga London School of Tropical Medicine, në studimin tonë raportohet vetëm në dy rrethe. Cx. tritaeniorhynchus, raportohet nga Adhami në 10 rrethe, ndërsa studimi ynë e raporton në katër rrethe. Cx. vishnui, raportohet nga Adhami në tre rrethe, ndërsa nga studimi ynë është në status të dyshuar, sespe nevojiten analiza molekulare të larvarve dhe adultëve. Cx. deserticola, Cx. martinii, Cx. brumpti, Cx. hortensis maderensis dhe Cx. torrentium, nuk janë raportuar më parë nga Adhami, në studimin tonë këto lloje raportohen për herë të parë, tre llojet e parë janë të pranishëm në një rreth, kurse dy llojet e tjera raportohen në 4 dhe 5 rrethe. Cx. impudicus, raportohet nga Adhami në një rreth, ndërsa nga studimi ynë raportohet në 14 rrethe. Cx. mimeticus, raportohet nga Adhami në 8 rrethe, nga studimi ynë raportohet në një rreth. Cx. theileri, raportohet nga Adhami në 12 rrethe, ndërsa nga studimi ynë raportohet në katër rrethe. Cx. territans, raportohet nga Adhami në 4 rrethe, ndërsa nga studimi ynë raportohet në 7 rrethe. 63

73 Tabela 4.2. Krahasimi i llojeve të raportuara nga Adhami 1997 dhe studimi ynë për rrethet e marrë në studim. Rrethet / Stacionet Ngj % Llojet e mushkonjave të raportuara nga Jorgji Adhami 1997 në rrethet/stacionet në studim 16 Lloje: Ae. vexans, Oc. geniculatus, Oc. caspius, Ae. rusticus, Oc zammittii, Sarandë 46.7 Cx. laticinctus, Cx. pipiens, Cx. theileri, Cx. tritaeniorhynchus, Cx. perexiguus, Cx. vishnui, Cx. hortensis hortensis, Cx. impudicus, Cs. longiareolata, Cs. annulata, Ur. unguiculata 15 Lloje: Oc. caspius, Ae. detricus, Ae. rusticus; Cx. laticinctus, Cx. Vlorë 40 mimeticus, Cx. pipiens, Cx. molestus, Cx. theileri, Cx. tritaeniorhynchus, Cx. vishnui, Cx. hortensis hortensis, Cx. territans, Cs. longiareolata, Cs. annulata, Ur. unguiculata 12 Lloje: Ae. echius, Oc. caspius, Ae. detricus, Cx. mimeticus, Cx. pipiens, Cx. Fier 40 theileri, Cx. tritaeniorhynchus, Cx. vishnui, Cx. hortensis hortensis, Cs. longiareolata, Cs. annulata, Ur. unguiculata Lushnjë Lloje: Oc. caspius, Cx. pipiens, Cx. theileri, Cx. tritae, Cx. h. hortensis, Cx. territans, Cs. longiareolata, Cs. annulata, Ur.unguicuulata 18 Lloje: Ae. vexans, Oc. caspius, Ae. detricus, Ae. detricus, Oc. dorsalis, Ae. Durrës 26.1 rusticus, Ae. sticticus, Ae. albopictus, Cx. pipiens, Cx. molestus, Cx. theileri, Cx. tritaeniorhynchus, Cx. hortensis hortensis, Cs. longiareolata, Cs. fumipennis, Cs. litorea, Cs. annulata, Ur. unguiculata Kurbin 10 Lloje: Oc. caspius, Ae. albopictus, Cx. pipiens, Cx. theileri, Cx. (Laç) 42.9 tritaeniorhynchus, Cx. hortensis hortensis, Or. pulchripalpis, Cs. Lezhë 28.6 Shkodër 37.5 longiareolata, Cs. annulata, Ur. unguiculata 12 Lloje: Ae. vexans, Oc. geniculatus, Oc. caspius, Ae. detricus, Cx. pipiens, Cx. theileri, Cx. tritaeniorhynchus, Cx. hortensis hortensis, Cq. richardii, Cs. longiareolata, Cs. annulata, Ur. unguiculata 10 Lloje: Oc. caspius, Ae. albopictus, Cx. mimeticus, Cx. pipiens, Cx. theileri, Cx. tritaeniorhynchus, Cx. hortensis hortensis, Cs. longiareolata, Cs. annulata, Ur. unguiculata Dibër Lloje: Cx. pipiens, Cs. longiareolata Tiranë Lloje: Ae. echius, Oc. geniculatus, Ae. sticticus, Ae. albopictus, Cx. mimeticus, Cx. pipiens, Cx. molestus, Cx. theileri, Cx. tritaeniorhynchus, Cx. territans, Or. pulchripalpis, Ur. unguiculata Llojet e mushkonjave të raportuara në rrethet/stacionet nga studimi ynë 14 Lloje: An. maculipennis kompleks, An. sacharovi, Cx. pipiens, Oc. caspius, Ae. vexans, Ae. albopictus, Cx. tritaeniorhynchus, Cx. impudicus, Oc. dorsalis, Oc. berlandi, Ur. unguiculata, Cx. hortensis maderensis, Or. pulchripalpis 15 Lloje: Cx. pipiens, Cx. tritaeniorhynchus, Ae. albopictus, Cs. annulata, Oc. caspius, An. claviger, Cx. impudicus, Cx. laticinctus, Cs. longiareolata, An. maculipennis kompleks, Cx. modesus, An. plumbeus, Cq. richardii, Cx. torrentium, Ae. vexans 7 Lloje: Oc. caspius, Cx. pipiens, Cx. impudicus, Cx. tritaeniorhynchus, Ae. albopictus, An. hyrcanus, An. maculipennis kompleks 4 Lloje: Oc. caspius, Ae. vexans, Cx. pipiens, Cx. impudicus 5 Lloje: Ae. albopictus, Cx. pipiens, Cq. richardii, An. sacharovi, Cs. annulata 4 Lloje: Cx. pipiens, Cx. impudicus, Oc. caspius, Cx. tritaeniorhynchus, 9 Lloje: Cx. pipiens, Oc. caspius, Cx. impudicus, Cx. territans, Cx. torrentium, Ur. unguiculata, Ae. vexans, Oc. lepidonotus, Ae. vitattus 6 Lloje: Cx. pipiens, Ur. unguiculata, Oc. caspius, Cx. impudicus, Cx. hortensis maderensis, Oc. lepidonotus 16 Lloje: Cx. pipiens, Cx. martini, An. maculipennis kompleks, Cs. annulata, Cx. hortensis maderensis, Cx. territans, Cs. longiareolata, Oc. caspius, An. sergentii, An. algeriensis, An. plumbeus, An. claviger, Cx. impudicus, An. sacharovi, Oc. berlandi, An. claviger/petragnani 14 Lloje: Cx. pipiens, Cs. longiareolata, Ae. albopictus, Cs. annulata, Cx. hor. hortensis, Cx. theileri, An. melanoon, An. maculipennis kompleks, Oc. geniculatus, Ae. vexans, Cx. hortensis maderensis, Cx. molestus, Ur. 64

74 unguiculata, Or. pulchripalpis Korçë 50 9 Lloje: Oc. caspius, Oc. dorsalis, Cx. pipiens, Cx. theileri, Cx. hortensis hortensis, Cx. territans, Cq. richardii, Cs. annulata, Ur. unguiculata 15 Lloje: Cs. longiareolata, Cx. pipiens, An. maculipennis kompleks, An. sacharovi, An. maculipennis maculipennis, Cx. impudicus, Oc. caspius, Oc. dorsalis, Oc. zammittii, Ur. unguiculata, An. melanoon, An. messea, Cx. theileri, An. claviger, Cs. annulata Pogradec 50 2 Lloje: Cx. pipiens, Cx. theileri 4 Lloje: Cx. pipiens, Cx. territans, Cx. impudicus, An. maculip komple Mat (Burrel) 10 2 Lloje: Oc. geniculatus, Cx. pipiens 8 Lloje: Cx. pipiens, Ae. albopictus, Cx. laticinctus, Cx. territans, Cx. cinereus, Cx. maculi kompl, Cx. modestus, An. atroparvus/labranchiae Berat Lloje: Cx. tritaeniorhynchus, Cs. longiareolata, Cs. annulata, Ur. unguiculata 10 Lloje: Cs. ochroptera, Cx. territans, Cx. pipiens, Ae. albopictus, Cx. molestus, Cs. longiareolata, Cs. annulata, An. maculipennis kompleks, An. plumbeus, An. algeriensis Tabela 4.3. Krahasimi i rretheve ose stacioneve për llojet e gjinisë Culex raportuar nga Adhami 1997 dhe studimi ynë. Llojet Rrethet ku llojet janë raportuar nga Adhami 1997 Rrethet ku llojet janë raportuar nga studimi ynë Culex pipiens Është raportuar në të gjitha rrethet Është raportuar në të gjitha rrethet Culex molestus Durrës, Vlorë, Tiranë, Himarë, Vlorë Tiranë, Kuçovë Cx perexiguus/univtatus Sarandë Nuk është raportuar Culex laticinctus Vlorë, Sarandë, Himarë Bulqizë, Mat (Burrel), Vlorë Cx hortensis hortensis KO, GR, VL, SR, FR, LU, DR, LE, SH, LA Tiranë, Malësi e Madhe Culex modestus Raportuar nga London School of Tropical Medicine Mat (Burrel), Vlorë Culex tritaeniorhynchus SR, VL, TR, EL, BR, FR, LU, DR, LE, SH Fier, Kurbin (Laç), Vlorë, Sarandë Culex vishniu Fier, Vlorë, Sarandë Fier, Vlorë, Sarandë (e dyshuar) Culex deserticola Nuk është raportuar Ersekë Culex martini Nuk është raportuar Dibër Culex torrentium Nuk është raportuar PR, LE, MA, VL Cx hortensis maderensis Nuk është raportuar DI, MA, SH, TR, SR Culex brumpti Nuk është raportuar Bulqizë Culex impudicus Sarandë DI, FR, LU, PR, ER, KO, PG, KU, LA, LE, MA, SH, SR, VL Culex mimeticus TP, TR, PE, VL, FR, SH, SK, EL Ersekë Culex theileri KJ, SR, PG, KO, TP, FR, LU, DR, LA, LE, TR, SH ER, KO, MA, TR Culex territans LU, VL, TR, KO BR, BA, DI, MA, ER, PG, LE 65

75 Përbërja llojore e gjinive të studiuara Analiza e përbërjes llojore e shprehur në përqindje tregon se gjinitë e mushkonjave të grumbulluara kanë një përbërje jo të njëjtë midis tyre. Kjo përbërje paraqitet në grafiku 4.1. Gjinia Culex (59.9%) dhe Ochlerotatus (28.9%) kanë frekuencë të përbërjes llojore 88.8% të materialit të grumbulluar. Ndërsa gjinitë Culiseta (3.15%), Aedes (5.37) dhe Anopheles (2.86%), kanë frekuencë të përbërjes llojore në përqindje të përafërta duke u përfaqësuar nga frekuenca mesatare. Tre gjinitë e tjera Uranotaenia (0.13%), Coquillettidia (0.043%) dhe Orthopodomyia (0.033%), përfaqësohen nga shumë pak individë të kapur. Orthopodomyia 0.033% Coquillettidia 0.043% Uranotaenia 0.13% Anopheles 2.86% Culiseta 3.15% Aedes 5.37% Ochlerotatus 28.9% Culex 59.9% Grafiku 4.1. Frekuenca e 8 gjinive të mushkonjave në vendin tonë Përbërja e llojeve të studiuara Gjinitë Uranotaenia, Orthopodomyia dhe Coquillettidia përfaqësohen nga 1 lloj dhe shumë pak individë të kapur. Nga gjinia Aedes dhe Culiseta janë rregjistruar nga 3 lloje të kapur për secilën, ndërsa nga gjinia Culex janë rregjistruar 16 lloje, nga gjinia Anopheles janë rregjistruar 16 lloje dhe nga gjinia Ochlerotatus janë rregjistruar 9 lloje. 66

76 Përbërja llojore e gjinisë Culex Studimi raporton 15 lloje për këtë gjini, nga të cilat 5 lloje raportohen për herë të parë në vendin tonë (Cx. brumpti, Cx. hortensis maderensis, Cx. martini, Cx. torrentium dhe Cx. deserticola). Pas llojit Cx. pipiens, i cili ka një frekuencë 74.46% në përbërjen llojore të gjinisë Culex, më i përhapur është lloji Cx. tritaeniorhynchus, i cili një frekuencë 11.89% në përbërjen llojore të gjinisë Culex dhe gjendet në zonën e ulët dhe atë bregdetare si Sarandë, Vlorë, Fier dhe Kurbin (Laç). Llojet e tjerë të kësaj gjinie përfaqësohen nga një koleksion i vogël individësh dhe përbëjnë një pjesë të vogël të gjinisë Culex në vendin tonë. Frekuenca e tyre llojore në përqindje luhaten nga më e vogla 0.008% për Cx. martinii deri në 3.33% Cx. impudicus dhe 3.51% Cx. theileri. Të gjitha llojet e tjera kanë frekuencë në përqindje midis 0.008% dhe 3.33% (grafiku 4.2). martinii deserticola brumpti mimeticus laticinctus torrentium modestus hortensis maderensis territans molestus hortensis hortensis impudicus theileri tritaeniorhynchus pipiens 0.008% 0.016% 0.087% 0.1% 0.18% 0.2% 0.2% 0.28% 0.64% 1% 1% 3.33% 3.51% 11.89% 74.46% Grafiku 4.2. Frekuenca e llojeve të gjinisë Culex në vendin tonë Gjendja aktuale mbi llojin Cx. tritaeniorhynchus dhe Cx. vishniu në Shqipëri Situata mbi prezencën e llojit Cx. vishnui është në gjendje jo të përcaktuar mirë. Nga përcaktimet tona, pjesa më e madhe e materialit entomologjik të dyshuar midis llojit Cx. tritaeniorhynchus dhe Cx. vishnui, rezultoi Cx. tritaeniorhynchus. Një pjesë e vogël e këtij materiali (21 individë) në bazë të përcaktimeve me përdorimin e tipareve morfologjike dhe përdorimin e çelësit standard të përcaktimit të mushkonjave të Europës të Schaffner F. 2001, ka rezultuar lloji Cx. vishnui. Përcaktimi u krye disa 67

77 herë dhe u përdorën të gjitha tiparet morfologjike, që ekzistonin në këtë çelës. Të gjitha rrugët dhe tiparet e shfrytëzuara për përcaktim, na çuan në llojin Cx. vishnui (për 21 individë). Individët e dyshuar si Cx. vishnui u dërguan për analiza molekulare në Universitetin e Zyrihut dhe analizat u kryen nga Prof. Francis Schaffner. Schaffner konfirmoi se nga përcaktimi me anë të çelësit morfologjik (Schaffner 2001), lloji rezulton Cx. vishnui. Nga analizat molekulare të individëve të dyshuar si Cx. vishniu, të kryera nga Scaffner, rezultoi se ata kishin ngjashmëri gjenetike 99.52% me Cx. tritaeniorhynchus dhe 95% me llojin Cx. vishnui. Prof. Schaffner pohon se prania e llojit Cx. vishnui është e mundur në vendin tonë, por analiza gjenetike të tjera të detajuara duhet të kryhen dhe është e nevojshme analiza gjenetike e një numri të madh adultësh dhe larvash të këtij lloji në mënyrë që të konfirmohet me saktësi prania e Cx. vishnui në vendin tonë Përbërja llojore e gjinisë Aedes Nga gjinia Aedes, studimi raporton vetëm tre lloje: Ae. albopictus, Ae. vexans dhe Ae. vitattus. Nga kjo gjini, vetëm Ae. vitattus raportohet për herë të parë në vendin tonë. Grafiku 4.3 paraqet frekuencën llojore të gjinisë Aedes. Ae. albopictus përfaqëson llojin dominues të kësaj gjinie me 74.12%, më pas vjen lloji Ae. vexans me një frekuencë prej 25.7% dhe lloji Ae. vitattus përfaqësohet nga shumë pak individë të kapur me një sasi të papërfillshme në krahasim me dy llojet e para (0.18%). 0.18% 25.7% albopictus vexans vitattus 74.12% Grafiku 4.3. Frekuenca e llojeve të gjinisë Aedes në vendin tonë Përbërja llojore e gjinisë Anopheles Kjo gjini në studimin tonë përfaqësohet nga 14 lloje, nga të cilat 3 lloje raportohen për herë të parë An. (Cellia) cinereus, An. (Cellia) sergentii dhe An. atroparvus/labranchiae. Gjithashtu, janë kapur 2 lloje të tjera të papërcaktuara: 68

78 Anopheles sp. dhe An. claviger/petragnani. Diferencimi llojor midis tyre do të bëhet në studime në vazhdim me metoda molekulare përcaktuese në laboratorë reference. Llojet me frekuencë më të lartë nga kjo gjini janë An. maculipennis maculipennis (43.6%) dhe An. maculipennis kompleks (23.6%). Grupi An. maculipennis kompleks përfaqësohet nga 4 lloje An. labranchiae, An. subalpinus, An. atroparvus dhe An. melanoon. Përcaktimi i tyre në nivel llojor me anë të tipareve morfologjike është praktikisht e pamundur. Për përcaktimin e tyre janë të nevojshme metoda molekulara, të cilat janë shumë të kushtueshme dhe nuk mund të realizohet në vendin tonë, por në bashkëpunim me studiues të huaj. Në studimin tonë përcaktimin i tyre është kryer deri në nivel nëngjinie, duke qenë se mushkonjat Anopheles nuk janë objekt kryesor studimi. An. cinereus përfaqësohet me 14.75%, ndërsa llojet e tjera kanë frekuencë më të vogël si në grafikun 4.4. Vetë gjinia Anopheles ndahet në dy nëngjini, në atë Anopheles dhe Cellia. Tek grupi ose nëngjinia Cellia nga koleksioni ynë bëjnë pjesë An. (Cellia) cinereus, An. (Cellia) sergentii dhe An. (Cellia) superpictus. Të gjitha llojet e tjera bëjnë pjesë në grupin ose nëngjinisë Anopheles. messea hyrcanus claviger/petragnani marteri algeriensis atroparvus/labranchiae melanoon plumbeus sacharovi superpictus Anopheles sp. sergentii claviger cinereus maculipennis kompleks maculip.. maculipennis 0.16% 0.33% 0.33% 0.66% 0.66% 1% 1% 1.14% 1.31% 1.64% 2.13% 2.78% 4.92% 14.75% 23.6% 43.6% Grafiku 4.4. Frekuenca e llojeve të gjinisë Anopheles në vendin tonë Përbërja llojore e gjinisë Ochlerotatus Oc. caspius zë 98.7% të të gjitha mushkonjave të gjinisë Ohclerotatus të kapura në këtë studim. Në grafikun 4.5 paraqitet frekuenca në përqindje për 9 llojet e gjinisë Ochlerotatus. 69

79 Nga kjo gjini janë katër lloje, që raportohen për herë të parë: Oc. berlandi, Oc. cantans. Oc. lepidonotus dhe Oc. leucomelas/riparius. Llojin Oc. leucomelas/riparius e kemi lënë në këtë stad përcaktimi duke qenë se me përdorimin e tipareve morfologjike nuk mund të ndahet se cili lloj është. Përcaktimi llojor për Oc. leucomelas/riparius realizohet vetëm me metoda molekulare përcaktimi. Duke qenë se gjinia Ochlerotatus nuk është objekt kryesor i studimit tonë, përcaktimin e kemi lënë në këtë nivel. Tetë llojet e tjera të gjinisë Ochlerotatus përfaqësohen nga shumë pak individë (1-4 individ për lloj), janë shumë herë më pak të përhapura sesa lloji Oc. caspius, i cili është dominues i zonave bregdetare, por edhe atyre më të larta. Ochlerotatus sp % cantans 0.016% zammittii 0.032% leucomelas/riparius 0.048% berlandi 0.065% dorsalis 0.13% lepidonotus 0.47% geniculatus 0.54% caspius 98.7% Grafiku 4.5. Frekuenca e llojeve të gjinisë Ochlerotatus në vendin tonë Përbërja llojore e gjinisë Culiseta Gjinia Culiseta edhe në Europë përfaqësohet nga shumë pak lloje (Schaffner 2001, Snow 2003). Për vendin tonë ky studim raporton 3 lloje. Lloji Cs. ochroptera raportohet për herë të parë. Dy llojet e tjera Cs. longiareolata dhe Cs. annulata, janë kapur më shpesh se Cs. ochroptera. Grafiku 4.6 tregon frekuencën e llojeve të kësaj gjinie, me predominancë të dukshme të Cs. longiareolata dhe Cs. annulata. Cs. longiareolata përbën pjesën më të madhe të kësaj gjinie duke u përfaqësuar me 60.2% në koleksionin tonë. Cs. annulata përfaqëson 39.64% të kësaj gjinie, ndërsa Cs. ochroptera përfaqëson vetëm 0.16% të gjinisë Ochlerotatus. 70

80 0.16% 39.64% 60.2% longiareolata annulata ochroptera Grafiku 4.6. Frekuenca e llojeve të gjinisë Culiseta në vendin tonë Përbërja llojore e gjinive Coquillettidia, Orthopodomyia dhe Uranotaenia Këto tre gjini përfaqësohen vetëm nga një lloj në këtë koleksion: gjinia Coquillettidia përfaqësohet vetëm me llojin Cq. richardii (0.043%); gjinia Orthopodomyia përfaqësohet vetëm me llojin Or. pulchripalpis (0.033%) dhe gjinia Uranotaenia përfaqësohet vetëm me llojin Ur. ungiuculata (0.13%). Edhe në Europë, këto tre gjini përfaqësohen me shumë pak lloje (Ramsdale and Snow 1999, 2001, Schaffner 2001, Snow 2003). Në Europë janë raportuar këto lloje: për gjininë Coquillettidia llojet Cq. richardii dhe Cq. buxtoni; për gjininë Orthopodomyia lloji Or. pulchripalpis dhe për gjininë Uranotaenia lloji Ur. ungiuculata (Ramsdale and Snow 1999, 2001, Schaffner 2001, Snow 2003). Mund të themi se këto tre gjini dhe llojet respektive kanë një shpërndarje dhe prani të njëjtë si në Shqipëri edhe në Europë. Në vendin tonë nuk është raportuar ende lloji Cq. buxtoni e gjinisë Coquillettidia ose Mansonia Llojet e mushkonjave të raportuara për herë të parë në Shqipëri Ky studim raporton 14 lloje të reja mushkonjash: 5 lloje Culex, 1 lloj Aedes, 1 lloj Culiseta, 4 lloje Ochlerotatus dhe 3 lloje Anopheles. Numri i individëve për këto lloje, si edhe klasifikimi i tyre, paraqitet në tabelën 4.4. Llojet An. atroparvus/labranchiae dhe Oc. leucomelas/riparius, kanë mbetur në këtë stad përcaktimi me përdorimin e të gjitha tipareve morfologjikë, por secili prej dy llojeve është i ri për vendin tonë (An. atroparvus ose An. labrabchiae dhe Oc. leucomelas ose Oc. riparius). Këto lloje do të përcaktohen me metoda molekulare në vazhdimësi. 71

81 Tabela 4.4. Llojet e reja të mushkonjave në Shqipëri, të raportuara për herë të parë. Gjinia Nr. Lloji Tot. 1 brumpti hortensis maderensis Culex 3 martinii deserticola torrentium Aedes 6 vitattus (Cellia) cinereus Anopheles 8 (Cellia) sergentii atroparvus/labranchiae Culiseta 10 ochroptera berlandi Ochlerotatus 12 cantans lepidonotus leucomelas/riparius Raporti midis femrave dhe meshkujve Tabela 4.5 paraqet raportin midis femrave dhe meshkujve për llojet e mushkonjave, që janë kapur vetëm me teknikat, që kanë mundësi të kapin në mënyrë të barabartë si femrat dhe meshkujt. Në tabelë duket qartë se përqindja e femrave dhe meshkujve janë pothuajse të barabarta për pjesën më të madhe të llojeve të kapur. Vetëm në rastin e Cx. molestus dhe Cx. hortensis maderensis janë kapur vetëm femra. Ky është një rast i veçantë meqenëse kapja e Cx. molestus është kryer vetëm me teknikën KQ dhe është realizuar gjatë sezonit të dimrit, kur vetëm mushkonjat femra janë aktive dhe pickojnë aktivisht për të rritur përqëndrimin e lipideve në trup. Tabela 4.5. Seks-ratio për mushkonjat e kapura si larva, vezë dhe me teknikën KQ. Lloji % % Lloji % % Cx. brumpti Cx. tritaeniorhunchus Cx. hortensis hortensis Ur. unguiculata Cx. hortensis Ae. albopictus maderensis Cx. impudicus Cs. annulata Cx. laticinctus An. cinereus Cx. mimeticus Oc. caspius Cx. modestus An. claviger Cx. molestus Oc. geniculatus Cx. pipiens Cs. longiareolata Cx. territans An.maculipennis kompleks Cx. theileri An.maculipe maculipennis Cx. torrentium

82 Në rastin e Cx. hortensis maderensis, individët janë marrë nga larva në terren shkëmbor në pellgje të krijuara në shtratin e një lumi dhe është diçka rastësore. Për 21 llojet e tjerë, tek të cilat është e mundur të llogaritet sex-ratio, vlerat janë të përafërta me dominancë të lehtë të femrave për disa lloje dhe të meshkujve për disa lloje të tjera. Sex-ratio është llogaritur vetëm për 23 lloje mushkonjash nga 50 lloje në total. Seks ratio nuk është llogaritur për 27 llojet e tjera, sepse këto lloje kanë kapje sporadike dhe kanë numër individësh të kapur shumë të vogël, nga 1 deri në individë për lloj. Këta pak individë të kapur, gjithashtu janë mbledhur në stacione të ndryshme dhe në kohë të ndryshme monitorimi Grupimet zoogjeografike ose llojet korologjike të mushkonjave Llojet e studiuara në këtë punim i përkasin dy grupimeve: grupit europian dhe atij invaziv ose ekzotik. Në grupin e parë bëjnë pjesë pjesa më e madhe e llojeve të kapura (47 lloje), ndërsa në llojet invasive ose ekzotike bënë pjesë lloji Ae. albopictus, Cx. vishnui (akoma nuk është vërtetuar në koleksionin tonë, por raportuar nga Adhami 1997, Ae. aegypti (raportuar në vendin tonë në koleksionin e ekspeditës austro-hungareze 1918, në Durrës) (Medlock 2012). Lloji i fundit mendohet të jetë zhdukur pas Luftës së Dytë Botërore nga një process spontan ose i filluar si i tillë dhe i shpjeguar nga përdorimi i DDT-s kundër malaries (Adhami 1997). Në Europë janë futur disa lloje mushkonjash invazive si: Ae. albopictus, Ae. aegypti, Cx. vishnui, Ae. koreicus, Ae. triseriatus, Ae. japonicus dhe Ae. atropalpus. Tre llojet e para hasen edhe në vendin tonë (Adhami 1987, 1997, Medlock 2012). Por, prania e Cx. vishnui mbetet sërish për t u konfirmuar. Ky është një lloj Oriental dhe është vektor kryesor i virusit të encefalitit japonez (Medlock 2012). 73

83 4.2. Shpërndarja dhe hartëzimi Disa të dhëna mbi shpërndarjen vertikale të mushkonjave Materiali entomologjik është marrë në stacione nga lartësia m mbi nivelin e detit. Zonat me lartësi të ulët janë ato bregdetare, ndërsa ato me lartësi mbi 1000 janë ajo lindore (Erseka) dhe në pjesën veri-perëndimore (Vermosh, Malësi e Madhe). Në grafikët e mëposhtëm paraqiten të ndarë me segmente lartësia mbi nivelin e detit nga vlera më e vogël, deri tek vlera më e lartë ku lloji është kapur. Llojet e gjinisë Culex laticinctus territans torrentium impudicus maderensis hortensis theileri pipiens Lartësia mbi nivelin e detit në metër Grafiku 4.7. Shpërndarja vertikale sipas lartësisë për 8 llojet e gjinisë Culex. Në grafikun 4.7 paraqitet shpërndarja vertikale për 8 lloje të gjinisë Culex. Cx. pipiens ka shpërndarjen më të gjerë vertikale, nga 0m deri në 1400m mbi nivelin e detit. Shpërndaje të gjerë kanë edhe lloje Cx. theileri, Cx. hortensis hortensis dhe Cx. hortensis maderensis. Ndërsa, Cx. laticinctus, Cx. territans, Cx. torrentium dhe Cx. impudicus kanë një shpërndarje maksimale nga m mbi nivelin e detit. 74

84 Llojet e gjinisë Culex martinii mimeticus brumpti deserticola tritae. modestus molestus Lartësia mbi nivelin e detit në metër Grafiku 4.8. Shpërndarja vertikale sipas lartësisë për 7 llojet e tjera të gjinisë Culex. Në grafikun 4.8 paraqitet shpërndarja vertikale për 7 llojet e tjera të gjinisë Culex. Këto lloje kanë një shpërndarje më të kufizuar, për shkak edhe të numrit të vogël të individëve të kapur. Grafiku 4.9 paraqet shpërndarjen vertikale për 7 lloje të gjinisë Anopheles. Këto lloje kanë një shpërndarje të kufizuar vertikale. Kjo gjë shpjegohet me numrin e ulët të individëve të kapur për secilin lloj. Llojet e gjinisë Anopheles hyrcanus maculipennis marteri melanoon messea sergenti superpcitus Lartësia mbi nivelin e detit në metër Grafiku 4.9. Shpërndarja vertikale sipas lartësisë për 7 llojet e gjinisë Anopheles. 75

85 Llojet e gjinisë Anopheles atroparvus / labranchiae cinereus algeriensis plumbeus sacharovi claviger maculipennis kompleks Lartësia mbi nivelin e detit në metër Grafiku Shpërndarja vertikale sipas lartësisë për 7 llojet e tjera të gjinisë Anopheles. Grafiku 4.10 paraqet shpërndarjen vertikale për 7 llojet e tjera të gjinisë Anopheles; llojet An. maculipennis kompleks, An. claviger, An. sacharovi, An. cinereus, An. algeriensis dhe An. plumbeus, kanë një shpërndarje vertikale relativisht të gjerë nga 0m deri në m dhe m mbi nivelin e detit. Në grafikun 4.11 paraqitet shpërndarja vertikale për 3 llojet e gjinisë Aedes. Ae. albopictus ka shpërndarje të gjerë m mbi nivelin e detit dhe Ae. vexans ka një shpërndarje m mbi nivelin e detit. Llojet e gjinisë Aedes vitattus albopictus vexans Lartësia mbi nivelin e detit në metër Grafiku Shpërndarja vertikale sipas lartësisë për 7 llojet e tjera të gjinisë Anopheles. Në grafikun 4.12 paraqitet shpërndarja vertikale për 8 llojet e gjinisë Ochlerotatus. Oc. caspius ka shpërndarjen më të gjerë në këtë grup nga 0m deri në 1400m mbi nivelin e detit. Llojet e tjera të kësaj gjinie kanë një shpëndarje vertikale mesatare. Llojet Oc. geniculatus, Oc. zammittii, Oc. dorsalis dhe Oc. berlandi, kanë gjithashtu një shpërndarje të gjerë nga 0m deri në m mbi nivelin e detit. Tre llojet e tjera kanë një shpërndarje të kufizuar duke qenë se kanë numër të ulët individësh. 76

86 Llojet e gjinisë Ochlerotatus cantans lepidonotus leucomelas / riparius zammittii geniculatus berlandi dorsalis caspius Lartësia mbi nivelin e detit në metër Grafiku Shpërndarja vertikale sipas lartësisë për 8 llojet e gjinisë Ochlerotatus. Grafiku 4.13 paraqet shpërndarjen vertikale për 3 llojet e gjinisë Culiseta (Cs. annulata, Cs. longiareolata dhe Cs. ochroptera), si edhe për llojet Uranotaenia unguiculata, Orthopodomyia pulchripalpis dhe Coquillettidia richardii. Cs. annulata dhe Cs. longiareolata kanë një shpërndarje të gjerë nga 0m deri në m mbi nivelin e detit. Edhe llojet e tre gjinive të fundit, kanë shpërndarje mesatarisht të gjerë nga 0m deri në m mbi nivelin e detit. Cs. annulata Cs. longiareolata Cs. ochroptera Or. pulchripalpis Ur. unguiculata Cq. richardii Lartësia mbi nivelin e detit në metër Grafiku Shpërndarja vertikale sipas lartësisë për 3 llojet e gjinisë Culiseta, për Or. pulchripalpis, Ur. unguiculata dhe Cq. richardii. 77

87 Shpërndarja dhe hartëzimi sipas lartësisë mbi nivelin e detit Paragrafët më poshtë paraqesin shpërndajen për të gjithë llojet dhe gjinitë e studiuara. Veç shpërndarjes ose pranisë së llojeve, hartat parqesin edhe të dhëna mbi shpërndarjen vertikale të llojeve. Të gjitha hartat janë të shoqëruara me një legjendë tjetër në krahun e majtë, e cila shpjegon ndarjen e zonave sipas lartësisë mbi nivelin e detit në varësi të ngjyrave dhe intensitetit të ngjyrës. Kjo ndarje është bërë në 12 grupe lartësish, nga të cilat vetëm 9 grupe i përkasin vendit tonë Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Culex Kjo gjini përfaqëson pjesën më të madhe të koleksionit tonë dhe vetëm lloji Cx. pipiens përfaqëson 59.9% të të gjithë materialit entomologjik të grumbulluar gjatë gjithë periudhës së studimit. Ky lloj është gjetur në të gjithë stacionet e studiura. Harta në figurën 4.1 paraqet shpërndarjen vetëm të llojit Cx. pipiens, i cili është lloji më i përhapur dhe i pranishëm në çdo stacion. Nga harta kuptojmë se lloji Cx. pipiens ka një përhapje pothuajse uniforme në të gjitha stacionet dhe zonat. Cx. pipiens është gjetur prezent dhe është kapur në: Paraspuar (Berat); në Kozarë (Kuçovë); në qytetin e Bulqizës; në Erebarë, Grevë dhe Melan të Dibrës; në periferi të qytetit të Burrelit në fshatin Suç dhe Klos. Cx. pipiens është gjetur edhe në rrethin e Durrësit në Shënpjetër; në rrethin e Fierit është kapur në fshatrat Afrim i Ri, Seman, Grykë, Çlirim, Shtyllas dhe Sop; në rrethin e Lushnjës është gjetur vetëm në zonën e plazhit të Divjakës e kapur me teknikat KQ dhe KTN në zonën e kabinave të plazhit; në rrethin e Përmetit është kapur në fshatin Petran dhe Çarçovë; në rrethin e Ersekës (Kolonjë) është gjetur në qytet, në Taç dhe Selenicë; në rrethin e Korçës është gjetur në këto fshatra Goskovë, Voskop, Dishnicë, Malavec, Dhvoran, Drithas dhe Korçë qytet; në rrethin e Pogradecit është gjetur në tre vende në qytet në lagjen 1 Maji, në Buçimas, Tushemisht dhe Piskupat; në rrethin e Kukësit ky lloj është kapur në fshatrat Kolsh, Krenzë, Nangë, Bicaj dhe Gostil. Në rrethin e Shkodrës është gjetur në Bërdicë, Trush dhe Velipojë; në rrethin e Laçit (Kurbin) është gjetur në Gorre dhe Fushëkuqe; në rrethin e Lezhës është gjetur në Shëngjin (lagja Sakë) dhe Balldren; në rrethin e Malësisë së Madhe ky lloj është gjetur i pranishëm në shumë fshatra deri në lartësi të mëdha. Ai është gjetur i pranishëm në Hot, Rapsh-Starje, Vukpalaj, Selcë, Vermosh, Qafë Bordolec, Tamarë, Grabon dhe Kushe të rrethit të Malësisë së Madhe. Në rrethin e Tiranës, Cx. pipiens është gjetur në apartamente në dhomat e ndenjes dhe kryesisht në dhomat e gjumit (ku Cx. pipiens dhe lloji i ngjashëm i saj Cx. molestus dimërojnë në fazën adulte dhe pinë gjak aktivisht). Në Tiranë është gjetur edhe në ISHP, Dajt në lartësinë rreth 1030m, në Dajt tek restoranti King-Park në lartësinë rreth 900m, në Linzë dhe në Farkë. Në rrethin e Delvinës është gjetur vetëm në Vrion; në Sarandë është gjetur edhe në fazën adulte edhe në fazën larvare në qytet në një apartament në katin e 10 në breg të detit në një kovë me ujë të ndenjur. Cx. pipiens është gjetur në fshatin Shënvasil të Sarandës, në Borsh, Vrinë, Butrint dhe Ksamil. 78

88 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË LIQENE Lartësia në metër Culex pipiens DETI JON GREQIA Figura 4.1. Shpërndarja e llojit Culex pipiens në vendin tonë. 79

89 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LIQENE Lartësia në metër DETI JON GREQIA LEGJENDË Culex brumpti Culex deserticola Culex martinii Culex torrentium Culex hortensis maderensis Figura 4.2. Shpërndarja e 5 llojeve të raportuara për herë të parë në vendin tonë: Cx. brumpti, Cx. deserticola, Cx. torrentium, Cx. martinii dhe Cx. hortensis maderensis. 80

90 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË LIQENE Lartësia në metër Culex modestus Culex mimeticus Culex molestus Culex tritaeniorhynchus DETI JON GREQIA Figura 4.3. Shpërndarja e 4 llojeve të tjera: Cx. modestus, Cx. mimeticus, Cx. molestus dhe Cx. tritaeniorhynchus. 81

91 Në rrethin e Kavajës janë gjetur vetëm tre larva Cx. pipiens në Golem afër një pusi në pellgje të vegjël në datën 16 Janar 2011; në rrethin e Vlorës është gjetur në Cerkovinë dhe Panaja, Orikum, në gotat me lule natyrale zbukuruese në restorantin e një hoteli në afërsi të Radhimës, brenda në qytetin e Vlorës janë gjetur larva të Cx. pipiens në tre vende, në një pusetë me ujë të ndenjur në rrugën kryesore në lagjen Çole, në një kanal me ujë shumë të ndotur, bimësi barishtore shumë të dendur, kalamishte, plehra, mbeturina dhe ujë të papastërt në lagjen Çole, si edhe në një kanal të vogël kullues betoni në breg të detit në restorantin dhe hotelin Santrope. Në rrethin e Vlorës është gjetur në Bestrovë dhe në Panaja. Po në qytetin e Vlorës është gjetur në ballkonët e shtëpive private në lagjen Çole; në Himarë të rrethit të Vlorës një individ është kapur me teknikën KTN në zonë e plazhit të Livadhit. Harta në figurën 4.2 paraqet shpërndarjen e 5 llojeve të kësaj gjinie, që raportohen për herë të parë në vendin tonë: Cx. brumpti, Cx. deserticola, Cx. martinii, Cx. torrentium dhe Cx. hortensis maderensis (nënlloj). Cx. brumpti është kapur në stadin larvar në një kanal kullues me kallamishte, papastërti, plehra dhe mbeturina të tjera organike (ujë eutrofik). Ky lloj raportohet i pranishëm vetëm në qytetin e Bulqizës në pjesën periferike të qyteti. Cx. martinii është kapur në stadin adult në Grevë dhe Melan të Dibrës në një kasolle lopësh dhe pulash me kurth me dritë CDC. Cx. torrentium është kapur në formën larvare dhe pas çeljes së larvave në laborator është përcaktuar si adult. Ky lloj është kapur në Vermosh dhe Selcë (Malësi e Madhe), Trush (Shkodër), Cerkovinë (Vlorë), Petran dhe Çarçovë (Përmet). Cx. deserticola është kapur në formën adulte, vetëm dy individë në Helmës të Ersekës në lartësinë 1000m, në tualetin e një lokali prej druri në rrugën kryesore me teknikën kapje në qëndrim. Cx. hortensis maderensis është kapur në formën larvare, por edhe më pak në fazën adulte, Vrinë (Sarandë), Tiranë (qytet) dhe Dajt, Grevë dhe Melan (Dibër), Bërdicë (Shkodër) dhe Vermosh (Malësi e Madhe). Harta në figurën 4.3 paraqet shpërndarjen e Cx. modestus, Cx. mimeticus, Cx. molestus dhe Cx. tritaeniorhynchus. Cx. modestus është kapur në Kongrasht të Matit (Burrel) në formën larvare në një fuçi metalike me pak ujë të pastër në fund dhe rërë, në një gomisteri dhe lavazh. Gjithashtu ajo është kapur edhe në Cerkovinë të Vlorës në formën larvare në një kanal kolektor më ujë të pastër dhe lehtësisht të rrjedhshëm, me plehra, pak papastërti dhe bimësi barishtore të dendur, kryesisht gram. Cx. mimeticus është kapur vetëm në formën larvare në pellgje të përkohshëm me ujë të pastër në shtratin e tharë të një lumi me gurë dhe zall. Ky lloj u kap në Selenicë të Ersekës në lartësinë 1000m. 82

92 Cx. molestus është kapur vetëm gjatë periudhës së dimrit në muajin Dhjetor 2010 dhe Janar 2011 si adult në shtëpi banimi kryesisht në zona urbane dhe rurale. Ky lloj është kapur në gjashtë shtëpi banimi private dhe apartamente në pallate në Tiranë në zonën e Profarmës, Xhamllikut dhe Brrylit, si edhe në Kozarë të Kuçovës në shtëpi private banimi në zonë rurale. Cx. molestus është një lloj shumë rezistent ndaj temperaturave të ulta të dimrit dhe dimëron në fazën adulte. Cx. tritaeniorhynchus është kapur në Gorrë të Laçit (Kurbin), Shtyllas dhe Sop (Fier), Cerkovinë (Vlorë), Orikum (Vlorë) dhe Vlorë qytet, si edhe në Vrinë të Sarandës. Harta në figurën 4.4 paraqet shpërndarjen e llojeve: Cx. theileri, Cx. territans, Cx. laticinctus, Cx. impudicus dhe Cx. hortensis hortensis. Cx. theileri është kapur në Selenicë (Ersekë), Goskovë (Korçë), Rapsh-Starje (Malësi e Madhe), Vermosh (Malësi e Madhe, Dajt dhe Tiranë. Kryesisht është kapur më tepër në formën larvare në pellgje me ujë të pastër, në gropa të përkohshme me ujë të pastër dhe më pak në formën adulte me kurthe me dritë CDC. Cx. territans është kapur në Paraspuar (Berat), Bulqizë (qytet), Grevë (Dibër), Suç (Mat, Burrel), Taç (Ersekë, Kolonjë), Pogradec (qytet, lagja 1 Maji) dhe Balldren (Lezhë). Kryesisht është kapur më tepër në formën larvare në pellgje me ujë të pastër, në gropa të përkohshme me ujë të pastër dhe më pak në formën adulte me kurthe me dritë CDC. Cx. laticinctus është kapur në Bulqizë (qytet në formën larvare), Suç (Mat, Burrel) në formën larvare në kanale kullues me pak ujë të pastër dhe me bimësi barishtore tepër të dendur, në Bestrovë (Vlorë) si adult i kapur me kurthe me dritë CDC në kasolle me lopë dhe pula dhe në qytetin e Vlorës i kapur me teknikën kapje në qëndrim. Cx. hortensis hortensis është kapur në Hot, Rapsh-Starje, Tamarë, Grabon dhe Vermosh të gjithë fshatra të rrethit të Malësisë së Madhe, si edhe në qytetin e Tiranës. Të gjithë individët janë kapur në formën larvare në ujëra të pastër, por edhe në ujëra të ndotur dhe me plehra. Cx. impudicus është kapur në Grevë dhe Melan (Dibër), Divjakë, zona e plazhit (Lushnjë), Çlirim, Grykë dhe Sop (Fier), Petran (Përmet), Selenicë dhe Taç (Ersekë), Dishnicë (Korçë), Pogradec qytet (lagja 1 Maji), Nangë dhe Bicaj (Kukës), Gorre (Laç, Kurbin), Balldren (Lezhë), Tamarë dhe Vermosh (Malësi e Madhe), Trush (Shkodër), Vrinë (Sarandë) dhe Bestrovë (Vlorë). Ky lloj në mbi 95% të kapjeve është kapur në formën adulte me kurthe me dritë CDC të vëna në kasolle lopësh, pulash, delesh dhe derrash, por edhe në shtëpi banimi njerëzish. 83

93 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LIQENE Lartësia në metër DETI JON GREQIA LEGJENDË Culex theileri Culex territans Culex laticinctus Culex impudicus Culex hortensis hortensis Figura 4.4. Shpërndarja e 5 llojeve të fundit: Cx. theileri, Cx. territans, Cx. laticinctus, Cx. impudicus dhe Cx. hortensis hortensis. 84

94 Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Aedes Kjo gjini përfaqëson një pjesë të vogël të koleksionit tonë dhe lloji mbizotërues i kësaj gjinie është Ae. albopictus. Dy llojet e tjera Ae. vitattus (raportohet për herë të parë në vendin tonë) dhe Ae. vexans janë kapur më rrallë. Harta në figurën 4.5 paraqet shpërndarjen e tre llojeve të gjinisë Aedes, ku duket dominanca e Ae. albopictus. Nga harta kuptojmë se lloji Ae. albopictus ka një përhapje pothuajse uniforme në një pjesë të mirë të stacioneve dhe zonave të studimit. Ae. vitatus është kapur vetëm në Sakë-Shëngjin (Lezhë) në një kasolle me lopë dhe dele, nëpërmjet kurtheve me dritë CDC. Ae. vexans është kapur në Divjakë (zona e plazhit, Lushnjë) me përdorimin e teknikave KQ dhe KTN; në Çarçovë (Përmet), Shëngjin (Lezhë), Ksamil (Sarandë), Bestrovë (Vlorë) dhe Dajt, Tiranë. Në të gjitha rastet e tjera ky lloj është kapur nëpërmjet kurtheve CDC në kasolle lopësh, delesh dhe pulash. Ae. albopictus është kapur në Kozarë (Kuçovë) dhe Tiranë me teknikën KTN, gjithashtu në Klos (Mat, Burrel), Shënpjetër (Durrës), Çlirim (Fier), Çarçovë (Përmet) dhe Përmet qytet, Hot, Çelaj, Brigje, Selcë, Tamarë dhe Vermosh të Malësisë së Madhe, Linzë dhe Dajt (Tiranë nëpërmjet përdorimit të kurtheve për vezë ovitraps), Vrinë (Sarandë, KTN gjatë ditës) dhe Sarandë qytet (larva në kovë plastike në tualet), Radhimë dhe Bestrovë (Vlorë) dhe Vlorë qytet me përdorimin e teknikës KTN dhe larva në vazo lulesh në një restorant, si edhe në Livadh të Himarës (Vlorë). Një pjesë e larvave të Ae. albopictus janë marrë edhe nga kurthet e vezëve ovitrap në kuadër të projektit EDENext për të dhënat mbi Ae. albopictus në Shqipëri Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Anopheles Shpërndarja e 6 llojeve të para të gjinisë Anopheles paraqitet në figurën 4.6; llojet: An. plumbeus, An. sergentii, An. messea, An. cinereus, An. marteri dhe An. superpictus. An. plumbeus është kapur në Kozarë (Kuçovë) si adulte në mur, në korridorin e jashtëm të një shtëpie private; në Grevë (Dibër) dhe Bicaj (Kukës) nëpërmjet kurtheve më dritë CDC në kasolle lopësh dhe pulash, si edhe në Cerkovinë (Vlorë) në formën larvare në një kanal kolektor me materiale inerte dhe mbeturina të hedhura. An. sergentii është kapur vetëm në formën adulte nëpërmjet kurtheve me dritë CDC në kasolle bagëtish, në Grevë (Dibër) dhe Çarçovë (Përmet). An. messea është kapur me aspirator në Malavec të rrethit të Korçës në një stallë të madhe derrash. Individë është përcaktuar nëpërmjet vëzhgimit të vezëve në stereomikroskop duke vëzhguar madhësinë, formën, hullitë dhe shenja të tjera. 85

95 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË LIQENE Lartësia në metër Aedes albopictus Aedes vitattus Aedes vexans DETI JON GREQIA Figura 4.5. Shpërndarja e 3 llojeve të gjinisë Aedes: Ae. albopictus, Ae. vitattus dhe Ae. vexans. 86

96 An. cinereus është kapur vetëm në fazën larvare në Kongrasht (Mat, Burrel) në një pellg shumë të cekët me bimësi barishtore të dendur, kryesisht gram, në një zonë të izoluar në një varrezë makinash. An. marteri është kapur vetëm në Bicaj (Kukës) në formën larvare në një pellg të madh në terren gëlqeror, ujë eutrofik, me shumë kallamishte në dekompozim. An. superpictus është kapur vetëm në fazën adulte nëpërmjet kurtheve me dritë CDC në një kasolle lopësh dhe pulash në Petran (Përmet). Figura 4.7 paraqet shpërndarjen e 5 llojeve të tjera të gjinisë Anopheles; llojet: An. algeriensis, An. sacharovi, An. hyrcanus, Anopheles sp. dhe An. artoparvus/labranchiae. An. algeriensis është kapur në Kozarë (Kuçovë) me teknikën KQ në korridorin e një shtëpie private, në Grevë (Dibër) dhe Bicaj (Kukës) në kasolle lopësh dhe pulash me përdorimin e kurtheve me dritë CDC. An. sacharovi është kapur në Grevë dhe Melan (Dibër) me kurthe CDC në kasolle pulash, Petran (Përmet) si adulte me CDC në kasolle lopësh dhe pulash, në Dishnicë (Korçë) në një stallë të madhe derrash, në Ksamil (Sarandë) u kapën 2 individë femra në tualetin e një lokali në breg të detit. An. hyrcanus është gjetur në Sop (Fier) si adulte e kapur me kurthe me dritë CDC në kasolle lopësh dhe pulash. Anopheles sp. në formën larvare e papërcaktuar në nivel lloji, në një gomë me ujë dhe një sasi ndotje nga nafta. An. atroparvus/labranchiae është gjetur në Kongrasht (Mat, Burrel) në formën larvare në një pellg të vogël me pak ujë dhe bimësi graminore të dendur, si edhe në Gostil (Kukës) me kurthe me dritë CDC në kasolle lopësh dhe pulash. Harta në figurën 4.8 paraqet shpërndarjen e 6 llojeve të fundit të gjinisë Anopheles; llojet: An. melanoon, An. claviger, An. maculipennis maculipennis, An. maculipennis kompleks dhe An. petragnani/claviger. An. melanoon është gjetur Dishnicë dhe Malavec të Korçës, në një stallë të madhe derrash, si edhe në Dajt nëpërmjet përcaktimit të formave të vezëve të lëna në kurthe vezësh ovitrap. An. claviger është gjetur në Grevë (Dibër) në formën adulte në kurthet me dritë CDC në kasolle lopësh dhe pulash; në Goskovë (Korçë) me kurthe CDC në kasolle lopësh dhe pulash në formën adulte; në Bicaj (Kukës) me përdormin e kurtheve CDC në kasolle lopësh dhe pulash; Vermosh (Malësi e Madhe) në formën larvare në një kanal me ujë të pastër dhe të rrjedhshëm dhe temperaturë 7-8ºC; në Orikum (Vlorë) është gjetur në formën larvare në një kanal afër bregdetit me ujë të pastër. 87

97 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LIQENE Lartësia në metër DETI JON LEGJENDË Anopheles plumbeus Anopheles sergentii Anopheles cinereus Anopheles marteri Anopheles superpictus Anopheles messea GREQIA Figura 4.6. Shpërndarja e 6 llojeve të gjinisë Anopheles: An. plumbeus, Ae. sergentii, An. cinereus, An. marteri, An. messea dhe An. superpictus. 88

98 An. maculupennis kompleks është gjetur në Kozarë (Kuçovë) në formën adulte, e kapur në mur të një korridori në një shtëpi private. Gjithashtu, kompleksi i këtij lloji është gjetur në Bulqizë në periferi në pellgje të mëdhenj; gjithashtu është gjetur edhe në Erebarë dhe Grevë të Dibrës në kasolle lopësh dhe pulash; në Kongrasht (Mat, Burrel); në Sop (Fier) si adulte në kasolle lopësh; Çarçovë (Përmet) si adulte në kasolle lopësh; Selenicë (Ersekë, Kolonjë) në formën larvare në pellgje të përkohshëm në shtratin me gurë të një lumi të tharë dhe në Taç (Ersekë, Kolonjë) në formën larvare. Në Dishnicë (Korçë), An. maculipennis kompleks është gjetur në një stallë të madhe derrash; në Drithas (Korçë) në një kanal me pak ujë; në Buçimas (Pogradec) në një pellg në një shtëpi private; në Nangë dhe Gostil të Kukësit në kasolle lopësh dhe pulash; në Çukë (Sarandë) në kanale me ujë të rrjedhshëm; në Borsh (Sarandë) në kanale me ujë të ndotur; në Cerkovinë (Vlorë) në një kanal kolektor me ujë pak të rrjedhshëm dhe në Dajt (Tiranë) me teknikën KTN në një pyll në lartësinë rreth 1200m. An. macilupennis maculipennis është gjetur në Dishnicë dhe Malavec të rrethit të Korçës në një stallë të madhe derrash dhe në Vermosh (Malësi e Madhe) në formën larvare në një kanal me ujë të rrjedhshëm dhe të pastër me temperaturë shumë të ulët 7-8ºC. An. petragnani/claviger është gjetur në Melan (Dibër) në formën adulte e kapur me kruthe me dritë CDC në kasolle lopësh, si edhe në Bicaj (Kukës) në formën adulte e kapur me kurthe me dritë CDC në kasolle lopësh dhe pulash. 89

99 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË LIQENE Lartësia në metër Anopheles algeriensis Anopheles sacharovi DETI JON GREQIA Anopheles hyrcanus Anopheles sp. Anopheles atroparvus /labranchiae Figura 4.7. Shpërndarja e 5 llojeve të gjinisë Anopheles: An. algeriensis, An. sacharovi, An. hyrcanus, Anopheles sp. dhe An. atroparvus/labranchiae. 90

100 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË LIQENE Lartësia në metër DETI JON Anopheles melanoon Anopheles claviger Anopheles maculipennis maculipennis Anopheles maculipennis kompleks Anopheles petragnani /claviger GREQIA Figura 4.8. Shpërndarja e 5 llojeve të gjinisë Anopheles: An. melanoon, An. claviger, An. maculipennis maculipennis, An. maculipennis kompleks dhe An. petragnani/claviger. 91

101 Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Culiseta Cs. longiareolata është gjetur në Kozarë (Kuçovë) në formën larvare në një kanal kullues; në Bulqizë qytet në pellgje në kullotë me bimësi barishtore të dendur dhe mbejtje organike në formën larvare; në Grevë (Dibër) si adulte në kasolle lopësh; në Ersekë periferi është gjetur si larvë dhe në Taç (Ersekë) është gjetur në formën larvare në një gomë më ujë të ndenjur. Në Korçë qytet, Cs. longiareolata, është gjetur në një gomë në formën larvare; në Dishnicë (Korçë) larva në një gomë të madhe; në Rapsh-Starje (Malësi e Madhe) adulte në një fuçi me ujë; në Selcë dhe Vermosh (Malësi e Madhe) në vaska betoni me ujë të pastër; në Tiranë dhe Linzë në kanale kulluese me pak ujë; si edhe në Orikum dhe Vlorë (zona e qytetit) në fromën larvare në pellgje të vegjël dhe kanale kulluese. Cs. annulata është gjetur në Kozarë (Kuçovë), larva në kanale kulluese; në Bulqizë në të njëjtin habitat si Cs. longiareolata, Erebarë dhe Grevë të Dibrës në CDC në kasolle lopësh, Shënpjetër (Durrës) larvë në një vaskë metalike me pak ujë, Dishnicë (Korçë) në formën adulte me CDC në kasolle pulash, Drithas (Korçë) larva në kanale me ujë shumë të ndotur dhe fekale bagëtish, Goskovë (Korçë) në një gomë të madhe më ujë të ndotur. Në Rapsh-Starje (Malësi e Madhe) u gjet në formën larvare në fuçi plastike me ujë të ndenjur, Vermosh (Malësi e Madhe) është gjetur në formën larvare në vaska betoni me ujë të ndenjur; në Dajt (Tiranë) është gjetur në formën larvare në kanale me ujë të ndenjur dhe eutrofik dhe e kapur me teknikën KTN në pyll në lartësinë rreth 1200m, Bestrovë (Vlorë) është gjetur në formën adulte në kasolle të madhe me lopë, dele, dhi dhe pula. Cs. ochroptera është kapur vetëm një individ i vetëm në një tualet me blloqe larg shtëpisë private në Paraspuar të Beratit, një zonë e thellë malore shumë larg zonës urbane. 92

102 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË LIQENE Lartësia në metër Culiseta annulata Culiseta ochroptera Culiseta longiareolata DETI JON GREQIA Figura 4.9. Shpërndarja e 3 llojeve të gjinisë Culiseta: Cs. annulata, Cs. longiareolata dhe Cs. ochroptera. 93

103 Shpërndarja dhe hartëzimi i gjinisë Ochlerotatus Nga kjo gjini raportohen 9 lloje dhe në figurën 4.10 paraqitet harta e shpërndarjes së 6 llojeve nga kjo gjini; llojet Oc. berlandii, Oc. zammittii, Oc. cantans, Oc. geniculatus, Oc. lepidonotus dhe Oc. dorsalis. Oc. berlandii është gjetur vetëm në formën adulte dhe është kapur me kurthe me dritë CDC në Melan (Grevë) në kasolle lopësh, Petran (Përmet) në kasolle lopësh dhe pulash, Çarçovë (Përmet) në kasolle lopësh dhe në Vrinë (Sarandë) në kasolle lopësh. Oc. cantans është gjetur vetëm një individ në Helmës (Ersekë, Kolonjë) në tualetin e një lokali prej dërrase afër rrugës kryesore dhe është kapur me teknikën KQ dhe aspirator mekanik. Oc. zammittii është gjetur vetëm në formën adulte dhe në të gjitha rastet është kapur me kurthe me dritë CDC në Çarçovë (Përmet) në kasolle lopësh dhe në Dishnicë (Korçë) në kasolle lopësh dhe pulash me përdormin e kurtheve me dritë CDC. Oc. geniculatus është gjetur në Çarçovë (Përmet) në kasolle lopësh dhe pulash, në Dajt (Tiranë) me teknikën KTN në pyll në lartësinë rreth 1200m, në formën larvare në Vermosh (Malësi e Madhe) në vaska betoni me pak ujë, si edhe në Vrëpckë (Ersekë, Kolonjë) me një teknkë të veçantë Kapje në Trupin e Kafshëve (KTK). Ky individ i fundit i llojit Oc. geniculatus është kapur në trupin e një dhie gjatë qëndrimit të tyre në vath. Oc. lepidonotus është gjetur vetëm në formën adulte dhe është kapur nëpërmjet kurtheve me dritë CDC në kasolle lopësh, në Shëngjin (Lezhë) dhe në Trush (Shkodër). Oc. dorsalis është gjetur vetëm në formën adulte dhe është kapur vetëm me kurthet me dritë CDC në kasolle lopësh, pulash dhe delesh, në Çarçovë (Përmet) në kasolle prej dërrase me bar të thatë, Dishnicë (Korçë) në kasolle pulash, Vrinë (Sarandë) në kasolle lopësh dhe në Butrint në një CDC të varur në pyllin e Amfiteatrit dhe një individ u kap me teknikën KTN gjatë orëve të paradites për rreth 30 minuta qëndrim gjatë orëve 10:30-11:00. Harta në figurën 4.11 paraqet shpërndarjen e 3 llojeve të tjera të gjinisë Ochlerotatus; llojet Oc. caspius, Oc. riparius/epimelas dhe Ochlerotatus sp. Oc. riparius/epimelas dhe një lloj i paidentifikuar i mbetur në stadin Ochlerotatus sp., por, që bënë pjesë në gjininë Ochlerotatus, janë gjetur vetëm në formën adulte në Çarçovë (Përmet) në një kasolle të vogël prej dërrase me 2 qingja, 2 viça dhe një qen, e mbushur me bar të thatë. Oc. caspius ka një shpërndarje të gjerë dhe është një nga llojet, që ka patur dendësinë më të madhe të kapjeve për stacion. Numri i individëve të Oc. caspius të kapur në një kurth CDC për një natë në kasolle me 5 krerë lopë, ka qenë mbi 3000 individë, çka përbën dendësinë më të madhe të kapjeve me CDC gjatë gjithë studimit tonë. 94

104 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË LIQENE Lartësia në metër Ochlerotatus berlandii Ochlerotatus cantans Ochlerotatus zammittii Ochlerotatus geniculatus DETI JON GREQIA Ochlerotatus lepidonotus Ochlerotatus dorsalis Figura Shpërndarja e 6 llojeve të gjinisë Ochlerotatus: Oc. berlandii, Oc. cantans, Oc. zammittii, Oc. geniculatus, Oc. lepidonotus dhe Oc. dorsalis. 95

105 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË LIQENE Lartësia në metër Ochlerotatus caspius Ochlerotatus sp. Ochlerotatus leucomelas/riparius DETI JON GREQIA Figura Shpërndarja e 3 llojeve të tjera të gjinisë Ochlerotatus: Oc. caspius, Ochlerotatus sp. dhe Oc. leucomelas/riparius. 96

106 Oc. caspius është gjetur në formën adulte në Grevë dhe Melan të Dibrës; në Afrim i Ri, Seman, Grykë, Shtyllas dhe Sop të Fierit; në Petran (Përmet); në Dishnicë (Korçë); në Gostil (Kukës); në Ksamil, Butrint dhe Vrinë të Sarandës; në Gorre (Laç, Kurbin); në Balldren dhe Shëngjin të Lezhës; ; në Trush (Shkodër); në Divjakë është kapur në formën adulte, por me teknikën KQ në kabinat e plazhit; Rapsh-Starje dhe në Vermosh të Malësisë së Madhe është kapur në formën larvare, në Vrion (Delvinë) është gjetur në formën larvare; në Cerkovinë është gjetur si larvë. Oc. caspius është gjetur, gjithashtu në Bestrovë (Vlorë) në formën adulte në kasolle lopësh dhe pulash dhe në Panaja (Vlorë) është kapur me aspirator mekanik gjatë orëve të pasditës 18:00-19:00 gjatë kohës që ato ishin duke qëndruar në bimësi dhe gjethe të bimëve. Në Orikum është kapur si adulte me përdormin e teknikës KTN gjatë 30 minutave 19:20-19:50, ku dy persona u përdorën si atraktantë për mushkonjat femra dhe kapja u bë me thithje me përdorimin e aspiratorëve mekanik. Dendësia e kapjes dhe numri i pickimeve që merrte një person për një orë luhatesh nga 70 pickime deri në 100 pickime për një orë, gjatë orëve të pikut të pickimeve Shpërndarja e gjinisë Orthopodomyia, Uranotaenia dhe Coquillettidia Harta e paraqitur në figurën 4.12 tregon shpërndarjen e tre llojeve të gjinive Coquillettidia, Orthopodomyia dhe Uranotaenia. Nga këto gjini është kapur një numër i kufizuar individësh në zona të kufizuara dhe nga një lloj për secilën gjini. Or. pulchripalpis është gjetur në Kolsh (Kukës) në formën adulte me CDC në kasolle lopësh, Bicaj (Kukës) në kasolle lopësh dhe pulash në formën adulte me përdorimin e CDC-ve, Grabon (Malësi e Madhe) në formën larvare në pellgje me ujë të pastër në terren shkëmbor, ujë të rrjedhshëm dhe të ftohtë, në Tiranë në formën adulte në Yzberisht gjatë periudhës së dimrit në shtëpi banimi në kuzhinë, si edhe në Vrinë (Sarandë) në kasolle lopësh me përdorimin e kurtheve me dritë. Ur. unguiculata është gjetur në Dishnicë (Korçë) me përdorimin e kurtheve me dritë CDC të vënë në kasolle lopësh dhe pulash, Shëngjin (Lezhë) është kapur si adulte me CDC në kasolle lopësh, kasolle pulash dhe kasolle delesh, në Trush (Shkodër) është kapur si adulte me CDC në stallë lopësh dhe derrash, në Tiranë është kapur si adulte me përdorimin e teknikës KQ në shtëpi banimi private dhe apartamente në kuzhinë dhe dhoma, në Vrinë (Sarandë) është kapur si adulte në kasolle lopësh, delesh dhe pulash. Cq. richardii është gjetur në Shënpjetër (Durrës) në formën larvare në një vaskë metalike me pak ujë të ndotur. Në Helmës (Ersekë, Kolonjë) është kapur vetëm një individ në tualetin e një lokali prej dërrase me teknikën KQ, si edhe në Orikum (Vlorë) është kapur si adulte me përdormin e teknikës KTN gjatë 30 minutave 19:20-19:50, ku dy persona u përdorën si atraktantë për të tërhequr mushkonjat femra. 97

107 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LEGJENDË LIQENE Lartësia në metër Orthopodomyia pulchripalpis Uranotaenia unguiculata Coquillettidia richardii DETI JON GREQIA Figura Shpërndarja e 3 llojeve Cq. richardii, Ur. unguiculata dhe Or. pulchripalpis. 98

108 4.3. Analiza ekologjike e të dhënave Materiali entomologjik i grumbulluar i është nënshtruar analizave ekologjike mbi numrin mesatar të adultëve për CDC për stacion dhe habitat, mbi preferencat për habitate dhe bujtës, mbi frekuencën dhe konstanten, mbi ngjashmërinë llojore dhe llojshmërinë, si edhe efektin e faktorëve klimatik si shpejtësia e erës mbi sjelljen dhe shpërndarjen e mushkonjave Numri mesatar i mushkonjave për CDC Numri mesatar i mushkonjave për CDC llogaritet veç për adultët dhe veç për larvat, meqenëse ato jetojnë në habitate të ndryshme dhe nuk kanë lidhje me njëra-tjetrën. Numri mesatar i mushkonjave për CDC është llogaritur vetëm për ato, të cilat janë kapur nëpërmjet kurtheve me dritë CDC. Duke qenë se teknikat e tjera të kapjes (KTN dhe KQ) së mushkonjave adulte nuk janë aplikuar në stacionet ku janë vënë kurthet me dritë CDC, atëherë mushkonjat e kapura me to nuk janë llogaritur mbi numri mesatar i mushkonjave për CDC. Tabela 4.6 paraqet numrin mesatar të mushkonjave për CDC në stacionet për vitin 2011, numrin total të individëve të kapur në secilin habitat, femrat dhe meshkujt, periudhën e kapjes dhe emërtimin e stacionit, rrethi dhe fshati përkatës. Tablea 4.6. Numri mesatar i mushkonjave adulte për CDC të kapura në çdo stacion për vitin Stacioni Rrethi Fshati Data 2011 Nr. CDC të vëna Nr. total mushkonja NMK* për pipiens NMK për caspius NMK për Total mushkonja Dibër Grevë Dibër Melan Fier Afrim i Ri Fier Grykë Përmet Petran Ersekë Taç Korçë Dishnicë Korçë Goskovë Kukës Bicaj Kukës Gotil Kurbin Gorre Lezhë Balldren Lezhë Shëngjin M. Madhe Vermosh Shkodër Trush Sarandë Ksamil Sarandë Vrinë Vlorë Bestrovë *NMK: Numri mesatar i individëve të mushkonjave të kapura për 1 kurth CDC. 99

109 Siç tregohet edhe në tabelën 4.6 dhe hartën në figurën 4.13, numri mesatar i mushkonjave adulte për CDC varion nga stacioni në stacion. Ai është më i madh në zonat bregdetare, kryesisht në Sarandë (Vrinë, NMK=25.7), Vlorë (Bestrovë, NMK=330), Fier (Grykë, NMK=64), Shkodër (Trush, NMK=104.5) dhe Lezhë (Shëngjin, NMK=52.5). Numri mesatar i mushkonjave adulte për CDC është më i ulët në zonat malore në pjesën jug-lindore, lindore, veri-lindore dhe veriore të vendin, respektivish në rrethet Ersekë (Taç, NMK=4), Korçë (Goskovë, NMK=3), Dibër (Melan, NMK-3.7), Kukës (Gostil dhe Bicaj, NMK=4), Malësi e Madhe (Vermosh, NMK=0.7). Tabela 4.7 Numri mesatar i mushkonjave adulte për CDC të kapura në çdo stacion për vitin Stacioni Rrethi Fshati Data 2012 Nr. CDC të vëna Nr. total mushkonja NMK* për pipiens NMK për caspius NMK për Total mushkonja Dibër Erebarë Dibër Grevë Dibër Melan Fier Afrim i Ri Fier Shtyllas Fier Grykë Fier Sop Fier Sop Përmet Çarçovë Përmet Petran Ersekë Taç Korçë Dishnicë Korçë Voskop Korçë Goskovë Kukës Kolsh Kukës Gostil Kurbin Gorre Lezhë Balldren Lezhë Shëngjin Shkodër Trush Sarandë Ksamil Sarandë Vrinë Vlorë Bestrovë Vlorë Qytet Siç tregohet edhe në tabelën 4.7 dhe në hartën në figurën 4.13, numri mesatar i mushkonjave adulte për CDC është më e lartë në zonat bregdetare dhe më e ulët në zonat malore në pjesën jug-lindore, lindore, veri-lindore dhe veriore të vendin. NMK më e lartë e kapjes nëpërmjet kurtheve më dritë CDC, për vitin 2012, paraqitet në Fier (Sop, NMK=205.5 dhe Shtyllas, NMK=189), Lezhë (Shëngjin, NMK=165 dhe 100

110 Balldren, NMK=196.5), Shkodër (Trush, NMK=282), Kurbin (Gorre, NMK=111) dhe në Sarandë (Vrinë, NMK=1235.8). Stacionet me NMK tepër të ulët paraqiten në Dibër (Melan, NMK=4.5 dhe Erebarë, NMK=5), në Fier (Afrim i Ri, NMK=11 dhe Grykë, NMK=1), Përmet (Petran, NMK=2), Ersekë (Taç, NMK=7), Korçë (Voskop, NMK=2 dhe Goskovë, NMK=5), Kukës (Kolsh, NMK=2 dhe Gostil, NMK=4.7), Sarandë (Ksamil, NMK=3.5) dhe Bestrovë (Vlorë). Rast i veçantë (NMK=1235.8) mund të përmendim stacionin e Vrinës në Sarandë, ku me 4 kurthe CDC janë kapur 4943 individë mushkonja dhe vetëm me një CDC të vënë në një kasolle të ndërtuar me blloqe me 5 krerë lopë, janë kapur 3946 individë mushkonja adulte, mbi 98% e tyre janë femra. Mbi 90% e individëve të kapur i përkasin llojit Oc. caspius dhe me përqindje të vogël paraqiten llojet Cx. pipiens, Cx. tritaeniorhynchus dhe Oc. berlandii. Harta në figurën 4.13 paraqet krahasimin e NMK së kurtheve CDC gjatë vitit 2011 dhe Siç duket edhe në hartë NMK përputhet për stacionet në të dy vitet. Stacionet, që kanë pasur NMK të lartë kapje në vitin 2011, kanë patur dëndësi të lartë kapje edhe gjatë vitit Ndërsa stacionet, që kanë patur NMK të ulët kapje gjatë vitit 2011, gjithashtu kanë patur NMK të ulët edhe gjatë vitit Për të dy vitet, zonat me NMK të lartë janë ato bregdetare në Sarandë, Vlorë, Fier, Lezhë dhe Shkodër, ndërsa ato me NMK të ulët dhe shumë të ulët janë zonat malore dhe me lartësi të madhe mbi nivelin e detit ( m mbi nivelin e detit), si Erseka, Korça, Dibra dhe Kukësi. Harta në figurën 4.14 paraqet shpërndarjen e NMK për lloji Cx. pipiens për vitet 2011 dhe Simboli me ngjyrë të kuqe tregon NMK e Cx. pipiens në vitin 2011, ndërsa simboli me ngjyrë blu tregon NMK e llojit Cx. pipiens gjatë vitit Madhësia e simbolit tregon madhësinë e vlerës së NMK të këtij lloji, llogaritur me numrin total të mushkonjave Cx. pipiens të kapura në një stacion, pjesëtuar me numrin e kurtheve me dritë CDC të vëna në të njëjtin stacion. Harta në figurën 4.15 paraqet shpërndarjen e NMK për llojin Oc. caspius për vitet 2011, Madhësia dhe ngjyra e simbolit tregon madhësinë e vlerës së NMK të këtij lloji, llogaritur me numrin total të Oc. caspius të kapura në një stacion, pjesëtuar me numrin e kurtheve me dritë CDC të vëna në të njëjtin stacion. Nga tre hartat e mëposhtme vërejmë se në disa stacione të njëjta, në të njëjtën periudhë grumbullimi për 2011 dhe 2012, ka një ndryshim midis NMK për këto dy vite. Kjo shpjegohet me faktin se faktorët klimatik si era, temperatura dhe reshjet nuk kanë qenë të njëjta (matjet dhe vlerat e temperaturave, lagështirës relative dhe shpejtësisë së erës për stacionet gjatë vitin 2011 dhe 2012, ku janë vënë kurthe me dritë CDC, janë paraqitur në pjesën e shtojcës). P.sh.: në rastin e stacionit në Balldren, Lezhë, në vitin 2011 NMK për CDC është e ulët në krahasim me vitin Kjo ka ndodhur sepse gjatë vitit 2011 temperatura ka qenë më e ulët dhe shpejtësia e erës ka qenë më e lartë, kjo ka çuar në NMK të ndryshme për të njëjtin stacion. E njëjta gjë shpjegohet edhe për stacionet e tjera, të cilat kanë NMK të ndryshme për të njëjtët stacione në sezon të njëjtë për dy vite të ndryshme. 101

111 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LIQENE Lartësia në metër LEGJENDË DETI JON GREQIA Figura Paraqitja në hartë e NMK së mushkonajve adulte për stacionet e 2011 dhe

112 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LIQENE Lartësia në metër LEGJENDË DETI JON GREQIA Figura Paraqitja në hartë e NMK së Cx. pipiens adulte për stacionet e 2011 dhe

113 MALI I ZI KOSOVA DETI ADRIATIK MAQEDONIA LIQENE Lartësia në metër LEGJENDË DETI JON GREQIA Figura Paraqitja në hartë e NMK së Oc. caspius adulte për stacionet e 2011 dhe

114 Frekuenca e mushkonajve Culex në rrethet në studim Tabela 4.8 paraqet përbërjen llojore në përqindje për 15 lloje të gjinisë Culex në të gjithë stacionet dhe rrethet e marrë në studim në lidhje me numrin total të individëve, që i përkasin vetëm gjinisë Culex dhe në lidhje me numrin total të individëve të grumbulluar për të gjitha llojet dhe gjinitë e tjera të mushkonjave të studiuara (8 gjini, 49 lloje). Cx. pipiens ka frekuencën më të lartë në krahasim me të gjithë llojet e tjera. Ky lloj përfaqëson 70.4% të të gjithë llojeve dhe gjinive dhe 70.8% vetëm për llojet Culex në rrethin e Beratit. Në rrethin e Kuçovës, lloji përfaqën 90.4% të mushkonjave dhe 99.4% vetëm të mushkonjave Culex. Përqindja e Cx. pipiens për të gjithë llojet e mushkonjave në rrethe varion nga më e ulta në Sarandë 12.4%, deri në 93.8% në Durrës. Në total Cx. pipiens përfaqëson rreth 46.1% të të gjitha mushkonjave të grumbulluara dhe 77.4% brenda mushkonjave Culex. Më tepër detaje mbi frekuencën e llojit Cx. pipiens në rrethet e tjera të vendin tonë, paraqiten në tabelën 4.6. Për llojin Cx. tritaeniorhynchus frekuenca për të gjitha mushkonjat është 42.6% në Fier, 0.26% në Kurbin (Laç), 6.63% në Sarandë dhe 29.6% në Vlorë. Ndërsa përsa i përket frekuencës për këtë lloj por vetëm në lidhje me mushkonjat Culex, ajo varion nga më e ulta në Kurbin me 0.36%, 28.7% në Sarandë dhe deri tek më e larta në Fier 55.7% dhe Vlorë 55.8%. Në total Cx. tritaenirhynchus përbën 7.14% të të gjitha mushkonjave dhe 12% brenda mushkonjave Culex. Për llojin Cx. theileri frekuenca në lidhje më të gjitha mushkonjat varion nga 1.8% në Korçë, 3.8% në Malësi të Madhe, 8.05% në Ersekë, deri në 21.9% në Tiranë. Në total ky lloj ka frekuencë 2.09% të të gjithë mushkonjave dhe 3.51% të mushkonjave Culex. Për llojin Cx. impudicus frekuenca mbi të gjitha llojet e mushkonjave varion nga 0.08% në Korçë, 0.25% në Lezhë, 0.3% në Malësi të Madhe dhe duke vazhduar me frekuencë më të lartë në rrethin e Kukësit (15.8%) dhe Lushnjës (14.2%). Në total ky lloj ka frekuencë 1.98% në të gjitha llojet e mushkonjave dhe 3.33% të mushkonjave Culex. Për llojin Cx. molestus frekuenca varion për të gjitha llojet e mushkonjave 0.53% në Kuçovë dhe 6.68% të mushkonajve Culex. Në total ky lloj ka frekuencë 0.58% në të gjithë llojet e mushkonjave dhe 0.95% për mushkonjat Culex. Për llojin Cx. hortensis hortensis frekuenca për rrethet dhe stacionet e studimit varion, për të gjitha llojet dhe gjinitë e mushkonjave, nga 0.41% në Tiranë, deri në 8.9% në Malësi të Madhe; ndërsa brenda mushkonjave Culex frekuenca është 0.53% në Tiranë dhe 10.1% në Malësi të Madhe. Në total ky lloj ka frekuencë 0.59% për të gjitha mushkonjat dhe 0.99% të mushkonjave Culex. Për llojin Cx. hortensis maderensis frekuenca për këtë lloj në lidhje me të gjitha mushkonjat e studiuara, varion nga 0.05% në Sarandë, 0.07% në Shkodër dhe më e larta 1.95% në Malësi të Madhe. Ndërsa brenda grupit të mushkonjave Culex varion nga 0.12% në Shkodër, 0.15% në Dibër dhe më e larta në Malësi të Madhe 2.21%. Në 105

115 total ky lloj ka frekuencë 0.17% të të gjitha mushkonjave dhe 0.28% brenda mushkonjave Culex. Për llojin Cx. territans frekuenca për rrethet në studim në lidhje me të gjitha llojet e mushkonjave, varion nga më e ulta në 0.13% në Dibër, 0.16% në Lezhë dhe më e larta është në Berat (29%). Ndërsa në lidhje vetëm me mushkonjat Culex frekuenca varion nga 0.15% në Dibër, 0.21% në Bulqizë, deri tek më e larta në Berat 29.1%. Në total ky lloj për të gjitha llojet ka frekuencë 0.38%, ndërsa për mushkonjat Culex frekuenca e tij është 0.64%. Për llojin Cx. torrentium frekuenca në lidhje me të gjitha llojet e mushkonjave varion nga 0.17% në Vlorë dhe më e larta 2.22% në Përmet. Në total ky lloj ka frekuencë të vogël 0.11% për të gjitha llojet e mushkonjave dhe vetëm për llojet Culex frekuenca e tij është 0.19%. Për llojin Cx. brumpti frekuenca për të gjitha mushkonjat është 2.03% në Bulqizë dhe për mushkonjat Culex është 2.32%. Në total ky lloj ka frekuencë shumë të vogël 0.05% për të gjitha mushkonjat dhe 0.08% për mushkonjat Culex. Për llojin Cx. laticinctus frekuenca për të gjitha llojet e mushkonjave varion nga 0.11% në Vlorë, 0.37% në Bulqizë dhe 4.38% në Mat; ndërsa përsa i përket frekuencës në lidhje me mushkonjat Culex, ajo varion nga 0.22% në Vlorë, 0.42% në Bulqizë dhe 6.39% në Mat. Në total ky lloj ka frekeuncë 0.1% për të gjitha mushkonjat dhe 0.18% për mushkonjat Culex. Në lidhje me llojin Cx. modestus, ai ka frekuencë të vogël në Vlorë 0.06% për të gjitha llojet e mushkonjave dhe 0.11% për mushkonjat Culex. Në total ky lloj ka frekuencë 0.12% për të gjitha mushkonjat dhe 0.21% të mushkonjave Culex. Për llojin Cx. mimeticus frekuenca për të gjitha mushkonjat është 8.72% në Ersekë dhe 26.5% nga mushkonjat Culex. Në total ky lloj ka frekuencë 0.17% për të gjitha llojet, ndërsa tek mushkonjat Culex frekuenca e tij është 0.1%. Për llojin Cx. martinii frekuenca është 0.13% në Dibër për të gjitha llojet e mushkonjave dhe 0.15% vetëm për mushkonjat Culex. Në total ky lloj ka frekuencë 0.005% për të gjitha llojet e mushkonjave dhe 0.008% për mushkonjat Culex. Për llojin Cx. deserticola frekuenca për të gjitha llojet është 1.34% në Ersekë dhe 2.12% vetëm për mushkonjat Culex. Në total ky lloj ka frekuencë 0.009% për të gjitha mushkonjat dhe 0.016% në lidhje me mushkonjat Culex. 106

116 Tabela 4.8. Frekuenca në përqindje për 15 llojet e mushkonjave Culex në të gjithë stacionet dhe rrethet e marrë në studim në lidhje me numrin total të individëve, që i përkasin vetëm gjinisë Culex dhe në lidhje me numrin total të individëve të grumbulluar për të gjitha llojet dhe gjinitë e tjera të mushkonjave të studiuara (8 gjini, 49 lloje). Stacioni / Rrethi Nr. lloje/ rreth Nr tot indivi gjithë llojet Nr tot indivi për Culex pipiens tritaeniorhynchus theileri impudicus molestus hortensis maderensis % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. Berat Kuçovë Bulqizë Dibër Mat Durrës Fier Lushnjë Përmet Ersekë Korçë Pogradec Kukës Kurbin Lezhë M.Madhe Shkodër Kavajë Tiranë Delvinë Sarandë Vlorë Nr. total individ

117 Stacioni / Rrethi Nr tot indivi gjithë llojet Nr tot indivi për Culex territans torrentium brumpti laticinctus martinii modestus deserticola mimeticus % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. % Mu. % Cx. Berat Kuçovë Bulqizë Dibër Mat Durrës Fier Lushnjë Përmet Ersekë Korçë Pogradec Kukës Kurbin Lezhë M.Madhe Shkodër Kavajë 3 3 Tiranë Delvinë Sarandë Vlorë Nr. total individ % Mu. Frekuenca për secilin lloj të gjinisë Culex në lidhje me të gjithë individët e kapur për të gjitha llojet e mushkonjave së bashku. % Cx. Frekuenca për secilin lloj të gjinisë Culex në lidhje me të gjithë individët e kapur vetëm për mushkonjat e gjinisë Culex. 108

118 Llojet konstante Nga studimet dhe të dhënat tona, arrijmë në përfundim se lloji më konstant është Cx. pipiens (një lloj quhet konstant kur ai gjendet në të gjithë stacionet dhe gjatë gjithë kohës së monitorimit). Ky lloj është kapur në të gjitha stacionet e studimit. Në të gjitha rastet e vënies së kurtheve me dritë CDC në habitate të ndryshme për vitin 2011 dhe 2012, Cx. pipiens ka qenë i pranishëm në të gjitha kurthet. Ai është kapur në 25 nga 25 stacionet (fshatrat) ku janë vënë kurthe me dritë CDC ose 100% të stacioneve. Edhe në stacionet ku janë marrë larva, lloji paraqitet konstant edhe në fazën larvare, ku ai është gjetur në 90% ose në 56 nga 62 stacione (fshatra) ku janë marrë larva Preferencat për habitate dhe bujtës Llojet e ndryshme të mushkonjave kanë preference të ndryshme për habitate dhe bujtës. Disa lloje parapëlqejnë të jetojnë në habitate si kasolle bagëtish, disa të tjera në shtëpitë e banimit duke u bërë shkaktarë bezdisës, disa të tjera parapëlqejnë të qëndrojnë në pyje, disa në zona lagunore, kënetore, moçalore etj. Përsa i përket preferencave dhe tërheqjes për bujtës, disa lloje mushkonjash tërhiqen nga bagëtitë si lopë, dhi dhe dele; disa të tjera tërhiqen nga derrat (si llojet Anopheles); disa lloje tërhiqen nga zogjtë dhe shpendët shtëpiak; por disa lloje të tjera tërhiqen edhe nga njerëzit. Larvat kanë habitate krejtësisht të ndryshme nga adultët. Ato jetojnë në ujë të ndenjur, por edhe të pastër. Disa larva të gjinisë Anopheles preferojnë ujë të pastër dhe nuk tolerojnë ndotjen e ujit; përkundrazi disa lloje Culex dhe Culiseta kërkojnë që uji të jetë shumë i ndotur dhe me papastërti. Disa lloje larvash janë të përhapura në ujëra të kripura të kënetave dhe moçaleve, si ato të llojeve Oc. caspius, Cx. pipiens, Cx. impudicus dhe Ur. unguiculata, që tolerojnë nivele të ulta kripe (Rogozi et al. 2012) Preferencat për habitate dhe bujtës të mushkonjave adulte Adultët e Cx. pipiens janë kapur pothuajse në të gjitha tipet e habitateve ku janë vënë kurthe CDC, atu ku janë zbatuar teknikat e kapjes në trupin e njerëzve dhe nëpërmjet kapjes në qëndrim. Cx. pipiens është kapur në kasolle lopësh, pulash dhe delesh, por edhe në dy shtëpi banimi në Kozarë të Koçovës dhe 2 shtëpi private dhe 4 apartamente në Tiranë. Ky lloj tregon një tendencë antropofilike (që tërhiqet nga njerëzit për gjak), por është edhe një lloj ornitofilik (që tërhiqet nga shpendët për gjak). Pjesa më e madhe e adultëve janë kapur në kasolle bagëtish, shtëpi banimi dhe më pak në kasolle derrash dhe kuajsh. Cx. tritaeniorhynchus (adultët janë kapur vetëm në kasolle lopësh dhe pulash në Vrinë të Sarandës, Bestrovë të Vlorës, Sop dhe Shtyllas të Fierit dhe më pak se 1% janë kapur me teknikën KQ në shtëpi banimi dhe restorante në qytetin e Vlorës), Cx. impudicus (adultët janë kapur vetëm kasolle lopësh dhe pulash në Shkodër, Lezhë, Kurbin, Fier, Vlorë dhe Sarandë), Oc. caspius (adultët janë kapur vetëm në kasolle lopësh dhe pulash në Shkodër, Lezhë, Kurbin, Fier, Vlorë dhe Sarandë, Korçë dhe Dibër, Oc. dorsalis, Oc. lepidonotus, Ae. vitattus (adultët e këtyre tre llojeve janë kapur në kasolle lopësh dhe delesh në Shkodër dhe Lezhë), Ae. vexans (adultët janë 109

119 kapur në kasolle lopësh dhe pulash në Bestrovë të Vlorës, Çarçovë të Përmetit dhe me teknikën KQ dhe KTN në zonën e plazhit të Divjakës, Lushnjë), Cs. annulata, Cs. longiareolata dhe Ur. unguiculata (adultët e këtyre tre llojeve janë kapur në kasolle lopësh dhe pulash në Shkodër, Lezhë, Vlorë dhe Sarandë). Këto lloje nuk janë kapur në shtëpi banimi dhe stallë derrash. An. maculipennis kompleks, An. maculipennis maculipennis, An. messea, An. melanoon, An. sacharovi, janë kapur vetëm në stalla të mëdha derrash dhe në kasolle derrash, këto mushkonja tregojnë një tendencë preferencë për gjak kundrejt derrave sesa bagëtive, shpendëve ose njerëzve. Lloje të tjera nga kjo gjini janë kapur vetëm në kasolle lopësh dhe pulash të përziera, si An. sergentii, An. superpictus, An. sacharovi, An. algeriensis, An. plumbeus. Këto lloje kanë treguar preferencë për bujtës si lopët dhe pulat. An. algeriensis dhe An. plumbeus janë kapur edhe me teknikën KQ në muret e shtëpive private në zonat rurale (vetëm më pak se 5% e tyre janë kapur në këto habitate). Llojet Cx. theileri, Cx. territans, Cx. hortensis hortensis dhe Cx. hortensis maderensis janë kapur shumë rrallë në kurthe me dritë CDC në kasolle bagëtish, shpendësh, derrash (vetëm 5-7% e tyre janë kapur me këtë teknikë). Këto lloje më tepër janë kapur në fazën larvare, ndërsa si adultë me teknikën KQ (më pak se 2-3%), një pjesë janë kapur më rrallë në këto habitate dhe në shtëpi banimi njerëzish si në zonat rurale dhe ato urbane. Oc. cantans dhe Cx. deserticola janë kapur nga një individ me teknikën KQ në tualetin e një lokali në lartësinë 1000m në zonën e Ersekës (Helmës). Cx. molesus është kapur vetëm gjatë muajve të dimrit në zona urbane dhe rurale në dhomat e shtëpive të banimit. Ky lloj dimëron si adult dhe pickon aktivisht edhe gjatë dimrit duke krijuar mikrohabitate në bodrume pallatesh, të çara dhe vrima të vogla në mure. Ky lloj është kapur vetëm me teknikën KQ dhe tregon tendencë të qartë për të pickuar dhe tërhequr nga njerëzit. 1-5 individë të Cx. laticinctus, Cx. modestus dhe Cx. torrentium janë kapur vetëm me kurthe me dritë CDC në kasollë bagëtish dhe shpendësh. Cx. hortensis hortensis dhe Cx. hortensis maderensis janë kapur më rrallë si adultë (4-7% e tyre janë kapur si adultë) dhe një pjesë e vogël janë kapur me CDC në kasolle bagëtish dhe shpendësh shtëpiakë (5-10%). Cx. brumpti, Cx. modestus, Cx. torrentium, Cx. martini, Cx. mimeticus, një pjesë e Cx. territans dhe Cx. theileri, si edhe pjesa më e madhe e Cx. hortensis hortensis (mbi 85%) dhe Cx. hortensis maderensis (mni 85%), janë kapur në fazën larvare. Ae. albopictus është kapur nga 1-3 individë në një kurth me dritë CDC në kasolle bagëtish, shpendësh dhe derrash (3.5%). Individët e kapur në këto habitate kanë qenë sporadik. Pjesa më e madhe e adultëve të kapur janë mbledhur me teknikat KTN (12.6%) dhe KQ (1.89%). Pjesë e madhe e tyre janë kapur në fazën larvare në habitate ujore me ujë të pastër ose pak të ndotur (mbi 82%). 110

120 An. marteri, An. cinereus dhe An. hyrcanus janë kapur vetëm në fazën larvare. Oc. geniculatus është kapur në trupin e njerëzve me teknikën KTN, në trupin e kafshëve me teknikën KTK (ALC) dhe pjesa më e madhe në formën larvare (mbi 90%) Preferencat për habitate të larvave të mushkonjave Larvat kanë habitate dhe teknika kapje krejtësisht të ndryshme nga adultët e tyre. Ato bëjnë jetë plotësisht ujore, që kalon në 4 faza larvare dhe një fazë pupë, pas së cilës del adulti. Cx. pipiens është lloji më i përshtatshëm dhe më tolerant përsa i përket pranisë dhe jetës në habitate ujore nga më të ndryshmet. Ky lloj në fazën larvare është gjetur duke filluar nga kanalet e ujërave të zeza, kanalet e mëdha kulluese me ujë shumë të ndotur, papastërti, mbeturina dhe bimësi barishtore shumë të dendur; si edhe në goma me ujë të ndotur, kontenierë me ujë të ndotur dhe të pastër, kanale vaditëse, kanale me ujë të rrjedhshëm, enë të ndryshme të vogla me pak ujë, në pellgje shumë të cekët dhe të përkohshëm, në fuçi plastike dhe metalike, si edhe në çfarëdo lloj kontenieri ose pellgu, që mund të mbaj ujë. Pothuajse të njëjtën preferencë kanë edhe disa lloje të tjera të kësaj gjinie si Cx. impudicus, Cx. theileri, Cx. territans, Cx. torrentium, Cx. hortensis hortensis, Cx. hortensis maderensis, Oc. caspius, por këto lloje nuk tolerojnë ndotje dhe papastërti në të njëjtën mënyrë siç e toleron Cx. pipiens. Larvat e gjinisë Anopheles janë gjetur në ujëra të pastër ose me një ndotje të vogël. Këto lloje nuk tolerojnë ndotje të lartë ashtu siç toleron Cx. pipiens dhe llojet e përmendura më sipër. Larvat e An. maculipennis maculippenis, An. maculipennis kompleks, An. plumbeus, An. cinereus, janë kapur në pellgje të vegjël me ujë të pastër, të freskët dhe pa papastërti. Ato kanë qenë të përhapura dhe të pranishme edhe në kanale me kallamishte dhe ujë të pastër dhe të rrjedhshëm. Llojet e gjinisë Culiseta si Cs. longiareolata dhe Cs. annulata në mënyrë të ngjashme me Cx. pipiens dhe llojet e tjera të ngjashme me të, tregojnë tendencë që larvat e tyre të jetojnë në ujë shumë të ndotur, në kanale të ujërave të zeza, kanale të mëdhenj me ujë të papastërt etj Bashkëshoqërimet e llojeve Bashkëshoqërimet e adultëve Përka i përket bashkëshoqërimeve me lloje të tjera themi se lloji Cx. pipiens në fazën adulte është i përhapur në habitate ku kanë qenë të pranishëm edhe lloje të tjerë të gjinisë Culex dhe gjinive të tjera të mushkonjave. Veç mushkonjave në kurthe janë kapur edhe anëtarë të Chironimidae të rritur, flutura nate të vogla, miza shtëpie, koleopterë të vegjël, flebotome, etj. 111

121 Cx. pipiens në kapjet me kurthe me dritë CDC më tepër është gjetur në bashkëshoqërim me Oc. caspius, Cx. impudicus, Ae. vexans, Ur. unguiculata, Cs. annulata, Cs. longiareolata, Or. pupchripalpis dhe më rrallë me disa lloje Anopheles. Mushkonjat Anopheles kanë preference për habitate, për bujtës dhe bashkëshoqërime shumë të ndryshme në lidhje me të gjitha mushkonjat e tjera. Nga studimet tona është vënë re se numri i mushkonjave Anopheles të kapura në kurthe me dritë CDC së bashku edhe me llojet e tjera, ka qenë shumë i vogël dhe praktikisht i papërfillshëm për të nxjerr konkluzion mbi preferencën për bashkëjetesë. Kapjet e tyre me CDC kanë qenë sporadike dhe në 1 CDC mund të jenë kapur 1, 2 ose 3 individë mushkonjash Anopheles. Mushkonjat Anopheles kanë tendencë të priren si lloje të vetmuara në lidhje me gjinitë e tjera dhe disa lloje të tjera po të kësaj gjinie. Në stallat e derrave dhe kasollet e vogla me pak derra, janë kapur vetëm mushkonja të kësaj gjinie dhe më rrallë disa individë të Cx. pipiens. Edhe vetë brenda gjinisë preferencat për habitate variojnë. Disa Anopheles si An. maculipennis kompleks, An. maculipennis maculipennis, An. melanoon, An. messea, An. sacharovi, An. labranchiae kanë preferencë të dukshme për stallat e derrave dhe pjesa më e madhe e individëve adultë të kapur janë kapur pikërisht në këto stalla. Disa lloje të tjera si An. sergentii, An. superpictus, An. claviger, An. algeriensis, An. plumbeus dhe An. hyrcanus, kanë treguar një prirje për të pickuar dhe për t u tërhequr nga lopët, delet dhe pulat; në këto raste ato kanë qenë në bashkëshoqërim me lloje të tjera të gjinisë Culex, Ochlerotatus, Culiseta, Orthopodomyia dhe Uranotaenia dhe janë kapur me kurthe me dritë CDC Bashkëshoqërimet e larvave Përsa i përket bashkëshoqërimeve në fazën larvare mund të themi se larvat e Cx. pipiens janë gjetur së bashku me larvat e shumë llojeve të tjera si ato të llojit Cx. ipmudicus, Oc. caspius, Cx. hortensis maderensis, Cx. hortensis hortensis, Cx. torrentium, Cx. theileri, Cx. territans. Cs. longiareolata dhe Cs. annulata. Larvat e Cx. pipiens kanë një koeficient të lartë tolerance ndaj ndotjes dhe mbeturinave organike, ato janë gjetur edhe në ujëra eutrofik të lartë, në kanale me ujë shumë të ndotur dhe me praninë e fekaleve dhe urinës së bagëtive (Service 1993ab, Adhami 1997). Në këto habitat, larvat e Cx. pipeins janë gjetur vetëm dhe nuk kanë qenë të bashkëshoqëruara më asnjë lloj larve tjetër. Kjo tregon për tolerancën e lartë, që kanë këto larva për habitatet ujore. Disa individë të gjinisë Anopheles sp, janë gjetur në një gomë me pak ujë të ndotur dhe me një sasi të lartë naftë në të. Llojet Anopheles sp. në lidhje me Cx. pipiens janë ndër llojet e larvare, që janë gjetur në bashkëshoqërime me njëra tjetrën më shumë sesa me lloje të tjera ku bashkëshoqërimet kanë qenë sporadike dhe të rastësishme. Larvat e mushkonjave Anopheles janë gjetur kryesisht të vetme në habitate, por ka patur edhe raste kur ato janë gjetur së bashku me Cx. pipiens. Përsa i përket gjinisë Ochlerotatus nuk janë kapur larva, vetëm në stacionin e Vrionit (Delvinë); ku janë 112

122 kapur për herë të parë larva të Oc. caspius. Llojet e tjera të kësaj gjinie janë kapur vetëm në fazën adulte. Coquillettidia dhe Orthopodomyia nuk janë kapur në fazën larvare, por vetëm në atë adulte. Nga gjinia Aedes janë kapur larva vetëm për llojin Ae. albopictus. Në disa raste individë larvash të këtij lloji janë gjetur në bashkëshoqërim me Cx.pipiens, Cs. annulata, Cs. longiareolata dhe Cx. impudicus. Larvat e këtij lloji janë gjetur kryesisht në gomat e përdorura të makinave të hedhura në vende të ndryshme së bashku me Cx. pipiens dhe Cs. annulata. Por larvat e Ae. albopictus janë gjetur edhe në kontenierë të tjerë me ujë të ndotur. Larvat e Ae. albopictus kryesisht kërkojnë kontenierë artificialë të vegjël me ujë të pastër, por në mungesë ato mund të shtohen dhe të gjenden të pranishme edhe në kontenierë dhe pellgje me ujë të ndotur. Ato nuk mund të tolerojnë ndotjen e ujit që toleron Cx. pipiens, Cs. annulata dhe Cs. longiareolata Ngjashmëria llojore midis stacioneve Llogaritjet mbi ngjashmërinë e llojeve midis dy stacioneve janë bazuar në formulën e Sorensenit. Tabela 4.9 paraqet vlerat e treguesit të ngjashmërisë llojore midis rretheve të marra në studim, që kanë patur numër të njëjtë investigimesh dhe teknika të njëjta grumbullimi për mushkonjat adulte dhe në formën larvare. Koeficienti i ngjashmërisë llojore është llogaritur për 20 rrethe: Berat, Kuçovë, Bulqizë, Dibër, Mat, Durrës, Fier, Lushnjë, Përmet, Ersekë (Kolonjë), Korçë, Pogradec, Kukës, Kurbin (Laç), Lezhë, Malësi e Madhe, Shkodër, Tiranë, Sarandë dhe Vlorë. Treguesi është llogaritur për të krahasuar dy rrethe (stacione) dhe në këtë mënyrë janë përllogaritur treguesit për të gjithë 20 rrethet e krahasuar me njëri tjetrin. Nga të dhënat e tabelës shohim se ngjashmëria llojore e mushkonjave është e ulët midis rretheve bregdetare në krahasim me ata të zonave malore, veriore dhe lindore. Rrethi i Beratit ka ngjashmëri shumë të ulët në krahasim me pjesën më të madhe të rretheve të tjera duke variuar nga 10.5% deri në 28.6%. Ngjashmëri më të madhe ky rreth ka me rrethin e Pogradecit, Bulqizës, Lezhës dhe Matit (tabela 4.9). Rrethi i Kuçovës ka ngashmëri të ulët në krahasim me rrethet e tjera duke variuar nga 11.7% (Lezhë) deri në 37.7% (Mat). Ky rreth ka ngjashmëri më të lartë me rrethin e Tiranës, Bulqizës, Vlorës, Malesi e Madhe dhe Kukësin (tabela 4.9). Rrethi i Bulqizës ka ngjashmëri të ulët, që varion nga 17.4% (Përmet) deri në 36.7% (Dorrës dhe Korçë). Ky rreth ka ngjashmëri më të lartë me rrethin e Pogradecit, Kuçovës dhe Dibrës (tabela 4.9). Rrethi i Dibrës ka ngjashmëri më të ulët me rrethin e Durrësit, Beratit dhe Matit. Ngjashmëri më të madhe ky rreth ka me rrethin e Malësisë së Madhe, Vlorës, Kuçovës, Kukësit, Sarandës, Përmetit dhe Bulqizës (tabela 4.9). 113

123 Rrethi i Matit ka ngjashmëri të ulët me rrethin e Malësisë së Madhe, Shkodër, Lushnjës, Kurbinit dhe Korçës. Ngjashmëri më të madhe Mati ka me rrethin e Bulqizës, Pogradecit dhe Fierit (tabela 4.9). Rrethi i Durrësit ka ngjashmëri shumë të ulët me pothuajse pjesën më të madhe të rretheve të tjera nën 30%. Ngjashmëri më të madhe ai ka me Kuçovën dhe Vlorën. Rrethi i Fierit ka ngjashmëri të ulët me rrethin e Beratit, Malësisë së Madhe, Tiranës, Bulqizës dhe Ersekës. Ngjashmëri më të madhe ky rreth ka me rrethin e Kurbinit, Lushnjës, Pogradecit, Shkodrës, Vlorës. Kukësit dhe Përmetit (tabela 4.9). Rrethi i Lushnjës ka ngjashmëri të ulët me rrethin e Matit dhe Kuçovës (16.6%), Bulqizës (18.2%), Korçës (21%) dhe Durrësit (25%). Ngjashmëri më të madhe llojore ky rreth ka me rrethin e Lezhës (61.5%), Shkodrës (60%), Fierit (54.5%), Laçit (Kurbinit) dhe Pogradecit (50%), Sarandës (47%) dhe Malësisë së Madhe (44.4%). Rrethi i Përmetit ka më pak ngjashmëri llojore midis mushkonjave me rrethin e Beratit, Bulqizës, Durrësit, Matit, Kuçovës, Shkodrës dhe Ersekës. Ngjashmëria llojore më e madhe gjendet në krahasim me rrethin e Sarandës, Dibrës, Fierit, Vlorës. Rrethi i Ersekës ka një ngjashmëri llojre të ulët në krahasim me rrethin e Durrësit, Lezhës, Shkodrës, Sarandës, Laçit, Lushnjës, Beratit dhe Kukësit. Ngjashmëri më të madhe Erseka ka me rrethin e Pogradecit, Bulqizës dhe Matit (tabela 4.9). Rrethi i Korçës ka ngjashmëri llojore më të ulët me rrethin e Beratit, Matit, Durrësit dhe Lushnjës. Ngjashmëri më të madhe ky rreth ka me rrethin e Malësisë së Madhe, Tiranës, Vlorës Sarandës, Dibrës dhe Bulqizës (tabela 4.9). Rrethi i Pogradecit ka ngjashmëri të vogël llojore me rrethin e Malësisë së Madhe, Tiranës, Durrësit, Përmetit, Korçës, Laçit dhe Vlorës. Ngjashmëri më të lartë llojore ky rreth ka me rrethin e Beratit, Fierit, Bulqizës, Matit, Lushnjës, Ersekës, Lezhës, Kukësit dhe Shkodrës (tabela 4.9). Rrethi i Kukësit ka ngjashmëri llojore më të vogël me rrethin e Durrësit, Beratit, Bulqizës, Tiranës, Ersekës, Përmetit, Korçës, Pogradecit, Lezhës dhe Malësisë së Madhe. Ngjashmëri më të madhe ky rreth ka me rrethin e Dibrës, Fierit, Kuçovës, Sarandës, Laçit dhe Vlorës (tabela 4.9). Rrethi i Laçit ka ngjashmëri llojore të ulët me rrethin e Kuçovës, Matit, Bulqizës, Tiranës, Ersekës dhe Durrësit. Ngjashmëri më të madhe ai ka me rrethin e Fierit, Shkodrës, Sarandës, Vlorës dhe Kukësit (tabela 4.9). Rrethi i Lezhës ka ngjashmëri më të ulët llojore me rrethin e Kuçovës, Durrësit, Ersekës, Matit, Bulqizës, Tiranës dhe Kukësit. Ngjashmëri më të madhe ky rreth ka me rrethin e Shkodrës, Malësisë së Madhe, Lushnjës, Pogradecit dhe Sarandës. Rrethi Malësisë së Madhe ka ngjashmëri më të ulët llojore me rrethin e Matit, Beratit, Pogradecit, Fierit, Bulqizës dhe Ersekës. Ngjashmëri më të madhe llojore ky rreth ka me rrethin e Tiranës, Vlorës, Dibrës, Korçës, Kuçovës, Lushnjës dhe Sarandës. 114

124 Tabela 4.9. Ngjashmëria llojore në përqindje e stacioneve të krahasuar me njëri-tjetrin, e llogaritur me formulën e Sorensenit. Rre BR KV BZ DI MT DR FR LU PR ER KO PG KU LA LE MA SH TR SR VL thet BR KV BZ DI MT DR FR LU PR ER KO PG KU LA LE MA SH TR SR VL

125 Rrethi i Shkodrës ka ngjashmëri të ulët llojore me rrethin e Kuçovës, Matit, Bulqizës, Tiranës dhe Durrësit. Ngjashmëri më të madhe ky rreth ka me rrethin e Lezhës, Laçit, Lushnjës, Sarandës, Fierit, Pogradecit dhe Malësisë së Madhe (tabela 4.9). Rrethi i Tiranës ka ngjashmëri të ulët llojore me rrethin e Beratit, Shkodrës, Laçit, Pogradecit, Kukësit, Lezhës dhe Matit. Ngjashmëri më të madhe ky rreth ka me rrethin e Malësisë së Madhe, Kuçovës, Sarandës dhe Korçës (tabela 4.9). Rrethi i Sarandës ka ngjashmëri të vogël llojore me rrethin e Beratit, Bulqizës, Ersekës, Durrësit, Kuçovës dhe Matit. Ngjashmëri më të madhe Saranda ka me rrethin e Vlorës, Përmetit, Shkodrës, Tiranës, Fierit, Dibrës, Lezhës, Malësisë së Madhe, Korçës, Laçit (Kurbin) dhe Kukësit (tabela 4.9). Rrethi i Vlorës ka ngjashmëri të ulët me rrethin e Beratit, Matit dhe Shkodrës. Ngjashmëri më të madhe ky rreth ka me rrethin e Sarandës, Malësisë së Madhe, Dibrës, Fierit, Përmetit dhe Korçës (tabela 4.9). Nga analiza e ngjashmërisë llojore midis rretheve (stacioneve) arrijmë në përfundim se rrethet dhe stacionet bregdetare kanë ngjashmëri të lartë me njëri tjetrin dhe ngjashmëri të ulët me atë të rretheve (stacioneve) në pjesën veriore, veri-lindore dhe lindore të vendit. P.sh: rrethi i Sarandës, Vlorës dhe Fierit kanë ngajshmëri të lartë llojore, që varion nga 78.8% midis Vlorës dhe Sarandës, 50% midis Fierit dhe Sarandës dhe 45.5% midis Fierit dhe Vlorës. Po ashtu rrethet në pjesën veriore dhe verilindore të vendit, kryesisht në zonat malore dhe në lartësi të madhe mbi nivelin e detit, kanë ngjashmëri llojore të vogël me ato të zonave të ulta dhe bregdetare, ndërsa midis tyre kanë ngjashmëri më të lartë. Kjo shpjegohet me faktin se habitate të ngjashme nga pikëpamja e vendosjes vertikale dhe horizontale, kushteve klimaterike dhe tipit të habitateve dhe terrenit; vendosen lloje të ngjashme. P.sh: në zonat bregdetare mbizotëron lloji Oc. caspius, Ae. vexans, Cx. tritaeniorhynchus dhe Cx. pipiens. Në zonat e banuara urbane mbizotëron lloji Cx. pipiens, Cx. molestus (sidomos në sezonin e dimrit) dhe Ae. albopictus. Në zonat rurale, afër kasolleve të bagëtive mbizotërojnë lloje si Oc. caspius, Cx. pipiens dhe disa lloje Anopheles. Në kasollet e derrave në zonat rurale mbizotërojnë llojet e Anopheles. Nxjerrim si përfundim se në stacionet e zonave malore dhe në lartësi të madhe mbi nivelin e detit kemi gjetur shumë lloje mushkonjash për të njëjtin habitat, pavarësisht se numri i individëve të kapur ka qenë shumë i ulët, numri i llojeve ka qenë i lartë. Kjo gjë tregon për një llojshmëri të lartë. Në zonat bregdetare, ku dendësia e mushkonjave për kurthe CDC dhe për stacion ka qenë shumë herë më e lartë krahasuar me ato të zonave të larta malore, numri i llojeve ka qenë i ulët. 116

126 Llojshmëria midis stacioneve Vlera e D ose koefiçientit i llojshmërisë, është midis vlerës 1 dhe vlerës zero. Sa më afër vlerës zero të jetë vlera jonë aq më i lartë është llojshmëria, ndërsa sa më afër vlerës 1 të jetë vlera e D, aq më e vogël është llojshmëria. Nga llogaritjet tona, kemi marrë vlerën e D=0.3. Kjo vlerë është shumë më afër vlerës zero sesa vlerës 1. Me këtë rezultat nxjerrin si përfundim se: vlera e D, afër vlerës zero, tregon për një ekosistem heterogjen ose kjo vlerë i korrespondon një ekosistemi me llojshmëri të lartë. Me fjalë të tjera kjo do të thotë që llojshmëria për të gjitha stacionet e studimit tonë (75 stacione në 18 rrethe të vendit dhe në 75 fshatra, zona urbane, suburbane dhe periferike urbane) është e lartë (49 lloje dhe 8 gjini mushkonjash). Ky rezultat nxjerr si përfundim se llojshmëria e mushkonjave në stacionet në studim është e lartë Ndikimi i erës në sjelljen dhe mundësinë e kapjes së mushkonjave adulte me CDC në disa zona të Shqipërisë Një total prej 568 individë mushkonjash adulte janë grumbulluar në 21 stacione në vitin 2011, nga të cilat 505/567 ishin femra dhe 62/567 meshkuj (tabela 4.10). Llojet bënin pjesë në 8 gjini: Culex (213; 37.57%), Anopheles (26; 4.58%), Aedes (228; 40.21%), Ochlerotatus (77; 13.58%), Culiseta (19; 3.35%), Orthopodomyia (1; 0.18%), Coquillettidia (1; 0.18%) dhe Uranotaenia (2; 0.35%). Llojet më dominante të kapura me kurthe me dritë CDC ishin Ae. vexans (226; 39.35%), Cx. pipiens (119; 20.99%), dhe Cx. impudicus (86; 15.17%). Nga analiza statistike e bërë, rezulton se këto janë edhe llojet që tolerojnë shpejtësi të lartë të erës. Disa individë të tyre janë kapur me kurthe CDC edhe kur shpejtësia e erës ka qenë midis Km/orë. Në tabelën 4.10 dhe në grafikun 4.14 tregohet se ekziston një lidhje e kundërt midis shpejtësisë së erës dhe numrit të adultëve të kapur. Në shpejtësi të larta të erës numri i adultëve të kapur është i ulët, dhe zero për shpejtësi të mëdha. Shpejtësia e ulët ka tendencë të shoqërohej me një numër të lartë individësh të kapur. Vlera e llogaritur statistikisht për këtë korrelim rezultoi Kjo vlerë tregon për një korrelim negativ të lartë. Sipas matjeve të bëra, tregohet se ka një shpërndarje eksponenciale me ekuacion dhe të dhëna sipas tabelës së paraqitur në grafikun Ekziston një lidhje invers proporcionale midis shpejtësisë së erës dhe numrit të individëve të mushkonjave adulte të kapura në CDC. Shpejtësia e erës zvogëlon në maksimum aktivitetin dhe sjelljen e mushkonajve adulte. 117

127 Tabela 4.10 Numri i mushkonjave adulte të kapura me kuthet me dritë CDC në lidhje me shpejtësinë e erës në km/orë, për vitin Stacionet e kapjes me CDC Data Nr. total i V mes ( ) Rrethi Fshati mushkonjave në Km/orë M. Madhe Vermosh Sarandë Ksamil Kukës Gostil Dibër Melan Lezhë Balldren Ersekë Taç Dibër Grevë Përmet Pertan Kurbin Gorre Korçë Dishnicë Fier Grykë Përmet Çarçovë Fier Afri i Ri Korçë Goskovë Lezhë Shëngjin Vlorë Bestrovë Sarandë Vrinë Grafiku Korrelimi midis numrit të individëve të kapur dhe shpejtësisë së erës. 118

128 4.5. Efektiviteti dhe krahasimi i teknikave për kapjen e mushkonjave adulte Ky vlerësim është kryer gjatë periudhës së verës 2011 (Maj-Gusht) për të krahasuar atraktueshmërinë (fuqinë tërheqëse) të mushkonjave adulte në lidhje me teknikën e kapjes së adultëve. Kapja me kurthet me dritë CDC është përdorur në pjesën më të madhe të stacioneve, KTN është përdorur vetëm Kuçovë (Kozarë); Lushnjë (Divjakë) dhe Tirana, ndërsa KQ është kryer në Vlorë (Panaja); Sarandë; Korçë (Dishnicë, Malavec dhe Voskop); Pogradec; Durrës (Shënpjetër) dhe Malësi e Madhe (Rapsh). Në total u mblodhën 1219 individë me të tre teknikat. 567/1219 (46.51%) u mblodhën me kurthe me dritë CDC; 320/1219 (26.25%) u mblodhën me teknikën KQ dhe 324/1219 (26.58%) u mblodhën me teknikën KTN. Lloji më predominant i kapur me kurthe CDC ishin Ae. vexans (226/567; 39.35%), Cx. pipiens (119/567; 20.99%) dhe Cx. impudicus (86/567; 15.17%) (tabela 4.11). Llojet më dominate të kapura me teknikën KQ ishin Cx. pipiens (168/320, 52.5%) dhe Oc. caspius (85/320, 26.56%). Tablea 4.11 Mushkonjat adulte të kapura me kurthe me dritë CDC në Gjinia Lloji Nr. total % Culex pipiens Culex (213; 37.57%) Culex impudicus Cx. hortensis maderensis Culex territans Culex torrentium Cx. tritaeniorhynchus Aedes (228; 40.21%) Aedes vexans Aedes vittatus An. superpictus Anopheles (26; 4.58%) An. atroparvus labranchiae An. claviger /pentagnani An. plumbeus An. algeriensis An. sergenti An. sacharovi Culiseta (19; 3.35%) Culiseta annulata Cs. longiareolata Oc. dorsalis Ochlerotatus (77; 13.58%) Oc. caspius Oc. zammitii Oc. lepidontus Ochlerotatus sp Uranotaenia (2; 0.35%) Ur. unguiculata Orthopodomyia (1; 0.18%) Or. pulcripalpis Coquillettidia (1; 0.18%) Cq. richardii Totali 25 lloje në total %

129 Llojet më dominante të kapura me teknikën KTN ishin Cx. pipiens (144/324, 43.44%) dhe Ae. albopictus (85/324, 26.24%). Studimi ynë tregoj se Cx. pipiens tërhiqet nga të tre teknikat e grumbullimit të adultëve, Oc. caspius u kap më shumë me teknikën KQ dhe Ae. albopictus kapet më mirë me teknikën KTN. Cx. impudicus dhe Ae. vexans u mblodhën më tepër me kurthe më dritë CDC. Tabela 4.11 tregon gjinitë, numrin e llojeve dhe numrin e individëve femra dhe meshkuj të grumbulluar me kurthet me dritë CDC pa akull të thatë. Këto mushkonja u klasifikuan në 8 gjini dhe 25 lloje. Nga gjinia Culex me këtë teknikë u kapën 6 lloje, nga gjinia Anopheles u kapën 7 lloje, nga gjinia Culiseta u kapën 2 lloje, nga gjinia Ochlerotatus u kapën 5 lloje, gjinitë Uranotaenia, Orthopodomyia dhe Coquillettidia respektivisht me nga një lloj. Tabela 4.12 Mushkonjat adulte të kapura me teknikën KQ. Genus Species Total No. % Cx. hortensis maderensis Culex Culex impudicus Culex pipens Anopheles An. cinereus An. algeriensis An. sacharovi Aedes Ae. albopictus Ochlerotatus Oc. caspius Culiseta Culiseta annulata Culiseta longiareolata Uranotaenia Ur. unguiculata Totali 11 lloje në total % Tabela 4.13 Mushkonjat adulte të kapura me teknikën KTN. Gjinia Lloji Nr. total % Culex pipiens Culex Cx hortensis maderensis Culex impudicus Aedes Ae. albopictus Aedes vexans Ochlerotatus Oc. caspius Culiseta Cs. annulata Cs. longiareolata Uranotaenia Ur. unguiculata Anopheles An. algeriensis Totali 10 lloje në total % Tabela 4.12 tregon mushkonjat e kapura me teknikën KQ. Me këtë teknikë u kapën 11 lloje në 6 gjini; 3 lloje nga gjinia Culex, 3 lloje nga gjinia Anopheles, një lloj nga 120

130 gjinia Aedes, 2 lloje nga gjinia Ochlerotatus, 2 lloje nga gjinia Culiseta dhe një lloj nga gjinia Uranotaenia. Tabela 4.13 tregon llojet e mushkonjave të kapura me teknikën e tretë, KTN. Me këtë teknikë u kapën 10 lloje mushkonjash; gjinia Culex 3 lloje, gjinia Anopheles 3 lloje, gjinia Aedes 2 lloje, gjinia Ochlerotatus një lloj, gjinia Culiseta 2 lloje dhe gjinia Uranotaenia një lloj Krahasimi i teknikave të kapjes së mushkonjave Në tabelën 4.14 paraqitet numri total i individëve për secilin lloj mushkonjash dhe përqindja e individëve të kapur në lidhje me teknikën e kapjes së tyre. Teknikat për kapjen e tyre janë për adultët: kurthet me dritë CDC, kapja në qëndrim (KQ) dhe kapja në trupin e njerëzve (KTN), ndërsa për larvat dhe vezët është vetëm marrja e mostrave me ujë të ndenjur. Tabela Përqindja e mushkonjave të kapura sipas teknikës së kapjes. Nr. total % e mushkonjave te kapura me 4 teknika Llojet e mushkonjave % Larva % CDC % KQ % KTN Cx. pipiens % 10.32% 1.45% 1.59% Cx. brumpti % Cx. deserticola 2 100% Cx. hortensis hortensis % Cx. hortensis maderensis % 13.89% 5.56% 8.33% Cx. impudicus % 73.7% 2.84% 2.84% Cx. laticinctus & 8.7% Cx. martinii 1 100% Cx. mimeticus % Cx. modestus % Cx. molestus % Cx. territans % 3.7% Cx. torrentium 25 60% 40% Cx. vishnui % Cx. tritaeniorhynchus % 52.45% 0.08% Ae. albopictus % 3.54% 1.88% 12.62% Ae. vexans % 12.2% Ae. vitattus 2 100% An. algeriensis 4 50% 25% 25% Anopheles sp % An. atroparvus/labranchiae % 33.33% An. cinereus % An. claviger 30 90% 10% An. claviger/petragnani 2 100% An. hyrcanus 2 100% An. maculipennis kompleks % 11.8% 0.7% 0.7% maculipennis maculipennis % 99.62% An. marteri 4 100% An. melanoon % 83.33% An. messea 1 100% An. plumbeus % 28.57% 14.29% An. sacharovi 8 75% 25% 121

131 An. sergenti % An. superpictus % Oc. caspius % 94.14% 1.35% 1.91% Oc. berlandi 4 100% Oc. cantans 2 100% Oc. dorsalis 8 75% 12.5% 12.5% Oc. geniculatus % 3.04% 60.6% Oc. lepidonotus % Oc. leucomelas/riparius 3 100% Oc. zammittii 2 100% Ochlerotatus sp % Cs. longiareolata % 0.495% 7.67% 0.255% Cs. annulata % 10.15% 6% 2.29% Cs. ochroptera 1 100% Cq. richardii % 77.78% Or. pulchripalpis % 42.85% 14.29% 14.29% Ur. unguiculata % 29.63% 29.63% 22.22% Llojet e mushkonjave që janë kapur me të 4 teknikat e kapjes, janë Cx. pipiens, Cx. hortensis maderensis, Cx. impudicus, Ae. albopictus, An. algeriensis, An. maculipennis kompleks, Oc. caspius, Oc. geniculatus, Cs. longiareolata, Cs. annulata, Or. pulchripalpis dhe Ur. unguiculata. Përsa i përket krahasimit të tre teknikave të kapjes së mushkonjave adulte, si rezultat i studimit jo i nxjerrë me llogaritje statistikore, por vetëm nëpërmjet karahasimit të përqindjes së individëve për lloj të kapur me secilën teknikë; kemi këtë interpretim: Duke krahasuar 3 teknikat e kapjes së mushkonjave adulte, në bazë të rezultateve në tabelë, shohim se lloji Cx. pipiens adult kapet me të tre teknikat: CDC, KTN dhe KQ, por më shumë dominojnë individët e kapur me CDC. Ae. albopictus, kapet më tepër nëpërmjet teknikës KTN dhe më pak me CDC dhe KQ. Kapjet me këto dy teknikat e fundit janë sporadike, duke ditur se Ae. albopictus nuk tërhiqet nga CDC (Vythilingam 1992). Oc. caspius në mbi 90% të rasteve është kapur me kurthet me dritë CDC, ndërsa shumë pak individë janë kapur si larva dhe me teknikën KTN dhe KQ. Cx. impudicus kapet më tepër me CDC dhe më pak me teknikat KTN dhe KQ. 73/7% e këtij lloji janë kapur me kurthet me dritë CDC. An. maculipennis maculipennis, An. melanoon, An. messea dhe An. maculipennnis kompleks, janë kapur kryesisht me teknikën KQ në mbi 85% të kapjeve. Or. pulchripalpis, Cq. richardii dhe Ur. unguiculata, janë kapur në mënyrë pothuajse të barabartë me të tre teknikat e kapejs së mushkonjave adulte. Përsa i përket llojeve të tjera, të dhëna të detajuara mbi përqindjen e individëve të kapur në lidhje me të gjitha teknikat, paraqiten në tabelën

132 4.6. Aktiviteti pickues i disa mushkonjave Aktiviteti pickues i mushkonjave Culex Grafiku 4.15 jep paraqitjen grafike të aktiviteti pickues për mushkonjat Culex (Cx. pipiens dhe Cx. impudicus). Ky aktivitet më tepër i takon llojit Cx. pipiens (144 individë) meqë është në numër shumë më të lartë individë të kapur, sesa Cx. impudicus (12 individë). Nga grafiku shohim se këto mushkonja kanë një aktivitet pickues me disa piqe gjatë natës Kozarë Tiranë Divjakë 1 0 Grafiku 4.15 Paraqitja grafike e aktivitetin pickues për mushonjat Culex në tre zonat/stacionet e marra në studim për këtë qëllim. Pickimet e para fillojnë rreth orës 6-7 pasdite duke paraqitur pikun e parë të pickimeve midis orëve 9-10 të mbrëmjes, një pik tjetër në midis orëve të mesnatës, një pik të dytë gjatë orëve 1-2 të mesnatës, një pik tjetër gjatë orëve 3-4 të para të mëngjesit dhe një pik të pestë midis orëve 5-6 të mëngjesit. Kjo është për aktiviteti pickues për të tre zonat e studimit. Siç e shohim edhe nga grafiku, Cx. pipiens paraqet disa piqe të parregullt pothuajse gjatë gjithë natën me kulm në mesnatë dhe gjatë orëve të para të mëngjesit. Ndërsa përsa i përket krahasimit të piqeve të pickimeve për Cx. pipiens në të tre vendet e kapjes, mund të themi se ato kanë pothuajse të njëjtin aktivitet pickues dhe shpërndarje të numrit të piqeve. Piqet paraqiten pak të zhvendosur nga njëri vend në tjetrin, gjë, e cila është normale sepse koha e pickimeve varet nga aktiviteti që kanë mushkonjat në një vend dhe kjo ka lidhje me kushtet klimatike si lagështirë, temperaturë, moti, si edhe nga prania dhe lloji i bujtësve. Në zonat rurale veç njerëzve të pranishëm, ka edhe bagëti të ndryshme, ndërsa në zonat urbane dhe të plazheve në periudhën e verës ka vetëm njerëz. 123

133 Në Kozarë të rrethit të Kuçovës, Cx. pipens ka tre piqe, i pari midis orëve të mbrëmjes, i dyti ndërmjet orëve pas mesnatës dhe një pik tjetër ndërmjet orëve 3-4 të mëngjesit. Në qytetin e Tiranës, Cx. pipiens ka katër piqe: i pari ndodh menjëherë ndërmjet orëve 9-10 të mbrëmjes, i dyti ndodh ndërmjet orëve pas mesnatës, piku i tretë shfaqet ndërmjet orëve 2-3 të para të mëngjesit dhe piku i katërt shfaqet ndërmjet orëve 5-6 të mëngjesit. Ndërsa në zonën e plazhit të Divjakës, aktiviteti pickues i këtij lloji paraqitet nga katër piqe të rregullt gjatë natës, i pari shfaqet menjëherë ndërmjet orëve 9-10 të mbrëmjes, piku i dytë është ndërmjet orëve të mesnatës, piku i tretë ndodh ndërmjet orëve 1-2 pas mesnatës dhe piku i katërt shfaqet ndërmjet orëve 3-4 të para të mëngjesit Aktiviteti pickues i Aedes albopictus dhe Aedes vexans Grafiku 4.16 jep paraqitjen grafike të aktiviteti pickues për mushonjat Ae. albopictus në Kozarë të Kuçovës dhe në Tiranë, si edhe i Ae. vexans në Divjakë, zona e plazhit. Këto mushkonja kanë një aktivitet pickues që është karakteristik për pjesën më të madhe të llojeve të gjinisë Aedes. Studimi tregoi, se ato karakterizon nga 2 piqe, i pari ndodh menjëherë në fillim të muzgut ndërmjet orëve 6-7, por më pak edhe gjatë orëve 7-8; si edhe nga një pik tjetër në orët e para të mëngjesit 5-6, dhe 4-5 për Ae. vexans, por që ky pik i mëngjesit është më i vogël se ai që ndodh gjatë mbrëmjes Kozarë Tiranë Divjakë 2 0 Grafiku 4.16 Paraqitja grafike e aktivitetin pickues për mushonjat Ae. albopictus në Kozarë të Kuçovës dhe në Tiranë, si edhe i Ae. vexans në Divjakë zona e plazhit. 124

134 Paraqitja grafike na ilustron piqet e aktivitetit pickues për këto 2 lloje. Linja blu, paraqet aktivitetin pickues për Ae. albopictus në Kozarë të Kuçovës; shohim se piku fillon menhëherë me rënien e muzgut, pak pas perëndimit të diellit. Ky është piku i parë për këtë lloj, ai pasohet nga një tjetër pik por më i vogël gjatë orëve 5-6, të para të mëngjesit. Linja e kuqe paraqet aktivitetin pickues po për këtë lloj, por në qytetin e Tiranës. Paraqitja grafike tregon se aktiviteti pickues për Ae. albopitus është i njëjtë në të dy stacionet. Linja e gjelbër paraqet aktivitetin pickues të Ae. vexans në zonën e plazhit të Divjakës. Ky aktivitet ka ngjashëri me atë të Ae. albopictus, vetëm se paraqitet me një zhvendosje të lehtë të pikut. Piku i parë për Ae. vexans shfaqet ndërmjet orëve 7-8 dhe 8-9 të mbrëmjes, gati një orë më vonë se ai i Ae. albopictus. Ky lloj ka edhe një pik tjetër gjatë orëve të para të mëngjesit, ndërmjet orëve 4-5 dhe më shumë 5-6. Nga studimi ynë treditor në zonën e plazhit të Divjakës, vumë re mungesën e Ae. albopictus, ndërsa Ae. vexans është lloji i gjinisë Aedes, që është kapur në dendësi të madhe në këtë plazh. Prania e Ae. albopictus nuk mund të përjashtohet në zonat e plazheve dhe ato bregdetare (Adhami 1997). Në zonat urbane, mbizotëron Ae. albopictus (Adhami 1997; Rogozi 2011). Ae. albopictus është një lloj më shumë urban në krahasim me llojin Ae. vexans (Adhami 1997; Rogozi 2011) Aktiviteti pickues i Ochlerotatus caspius Grafiku 4.17 jep paraqitjen grafike të aktiviteti pickues për Oc. caspius në Divjakë, zona e plazhit. Këto mushkonja kanë një aktivitet pickues, që është karakteristik për pjesën më të madhe të llojeve të gjinisë Ochlerotatus. Nga grafiku shohim se këto mushkonja fillojnë të pickojnë ndëmjet orëve 6-7 dhe 7-8 të para të mbrëmjes Divjakë 1 0 Grafiku 4.17 Paraqitja grafike e aktivitetin pickues për Oc. caspius në Divjakë zona e plazhit. 125

135 Pickimet e para fillojnë pak pas perëndimit të diellit. Këto mushkonja karakterizohen nga një pik i fuqishëm, i cili ndodh ndërmjet orëve 7-8. Pickimet e tyre vazhdojnë me një intensitet në rënie edhe ndërmjet orëve 8-9, derisa shuhen plotësisht. Studimi ynë për tre ditë rresht tregoi se mushkonjat Oc. caspius kanë vetëm një pik gjatë orëve të mbrëmjes dhe nuk kanë pik tjetër gjatë natës dhe mëngjesit Të dhëna krahasuese mbi aktivitetin pickues të mushkonjave në Shqipëri Nga analizimi i grafikëve 4.15, 4.16 dhe 4.17 mund të themi se mushkonjat e gjinisë Culex (kryesisht llojet Cx. pipiens dhe Cx. impudicus) kanë cikle të aktiviteti pickues gjatë natës shumë të ndryshme nga mushkonjat e gjinive Aedes dhe Ochlerotatus. Culex kanë aktivitete pickues, që kanë disa piqe gjatë gjithë natës duke qenë aktive gjatë gjithë natës. Mushkonjat e gjinisë Aedes (Ae. albopictus dhe Ae. vexans) dhe ato të gjinisë Ochlerotatus (Oc. caspius) kanë aktivitet të ndryshëm nga ato Culex. Këto mushkonja pickojnë kryesisht në fillim të muzgut, pak pas perëndimit të diellit dhe një pik tjetër më të vogël gjatë orëve të para të mëngjesit, në kundërshtim me ato Culex, që janë aktive gjatë gjithë natës duke u karakterizuar nga disa piqe (3, 4 ose ndonjëherë edhe 5 piqe), nga ora 6 e mbrëmjes deri në 6 të mëngjesit. Zhvendosja e cikleve të aktiviteti pickues gjatë natës, mund të ndodh si rezultat i shmangies së kohës së ushqyerjes dhe shmangies së konkurrencës ndërllojore (Cheong 1988, Rohani 2008, Onyido 2009, Rogozi 2011). Por kjo varet shumë edhe nga lloji dhe aktiviteti që lloji ka (Cheong 1988, Rohani 2008, Onyido 2009, Rogozi 2011). Cx. pipens, që përfaqëson pjesën më të madhe të gjinisë Culex në këtë studim, parapëlqen të pickoi gjatë gjithë natës me disa piqe të parregullta. Kjo është një mushkonjë antropofilike, por, që tërhiqet edhe nga zogjtë dhe kafshët e tjera shtëpiake dhe bagëtitë. Oc. caspius është një pickuese agresive kundrejt njerëzve, por nuk klasifikohet si një lloj antropofilik primar. Në mungesë të bujtësve primarë, ato nuk hezitojnë të tërhiqen dhe të pickojnë njerëzit. Ae. albopictus është një lloj pickues agresive, që tregon tendencë për të pickuar njerëzit. Ajo nuk është aktive vetëm gjatë muzgut dhe orëve të para të mëngjesit, por është aktive dhe gjatë orëve të ditës. Ae. albopictus është një nga llojet e pakta që pickojnë aktivisht gjatë gjithë të ditës (Vazeille-Falcoz 1999, Velo & Bino 2002, Velo & Rogozi 2009). Shmangia e aktivitetit pickues të mushkonjave gjatë orëve të mbrëmjes dhe gjatë gjithë natës, bëhet për shkak të kushteve klimaterike të papërshtatshme gjatë orëve të ditës ku temperaturat janë shumë të larta, lagështira është shumë e ulët dhe mundësia për tu kapur nga grabitqarët është më e madhe (Service 1993a.b 2004, 2008, Rohani 2008, Rogozi 2011). 126

136 4.7. Analiza molekulare për infeksione virale Tubat e protokolluar me mushkonja adulte të kapura vetëm me përdorimin e kurtheve me dritë CDC, janë testuar me metoda molekulare në Institutin e Zooprofilaksisë të Lombardisë dhe Emilia Romania, Breshia, Itali. Testimi është kryer për praninë e VNP, Flaviviruse dhe Bunyaviruse. Rezultatet e analizave paraqiten në tabelën Nga kjo tabelë tregohet se në total janë analizuar 22 lloje mushkonjash, 7135 individë, 7008 femra dhe 126 meshkuj. Pjesën më të madhe të individëve të testuar e përbëjnë llojet Cx. pipiens (10.3%), Oc. caspius (68.5%) dhe Cx. tritaeniorhynchus (11.62%). Tabela Llojet dhe numri i individëve të mushkonjave të testuara për praninë e VNP, Flaviviruseve dhe Bunyaviruseve. Lloji i testuar Tot. Nr. % Nr. Nr. VNP Flavi rus Bunya virus Culex pipiens Neg Neg Culex impudicus Neg Neg Culex theileri Neg Neg Culex territans Neg Neg Culex torrentium Neg Neg Cx. hortensis maderensis Neg Neg Culex tritaeniorhynchus Neg Neg Ochlerotatus caspius Neg Neg Neg Ochlerotatus zammittii Neg Neg Neg Ochlerotatus lepidonotus Neg Neg Neg Ochlerotatus sp Neg Neg Neg Ochlerotatus dorsalis Neg Neg Neg Anopheles sacharovi Neg Neg Neg Anopheles superpictus Neg Neg Neg An. maculipen kompleks Neg Neg Neg Anopheles sergentii Neg Neg Neg Aedes vexans Neg Neg Neg Aedes vitattus Neg Neg Neg Culiseta annulata Neg Neg Neg Culiseta longiareolata Neg Neg Neg Uranotaenia unguiculata Neg Neg Neg Coquillettidia richardii Neg Neg Neg 22 lloje në total. Nr total ind. të testuar Nga këto analiza rezultoi se të gjitha mostrat e të gjithë llojeve rezultuan negative për PCR e pan-flaviviruse dhe PCR-Real time për virusin e Nilit Perëndimor. Gjinitë e tjera, veç gjinisë Culex, u testuan edhe për pan-bunyaviruse dhe rezultuan të gjitha negative. Edhe pse rezultatet tona në testimin e 7135 mushkonjave adulte dolën negative, është e qartë rëndësia, që ato pareqesin si vektorë të këtyre viruseve, si edhe viruseve dhe patogjenëve të tjerë. Mundësia e izolimit të viruseve tek mushkonjat adulte është shumë e ulët. Duhet të kryhen studime specifike për to në mënyrë që numri i individëve të testuar të jetë sa më i madh. 127

137 KAPITULLI ÇELËSI PËR PËRCAKTIMIN E MUSHKONJAVE ADULTE TË SHQIPËRISË (E. ROGOZI 2013, Burimi: CD Rom Key Schaffner et al. 2001) ÇELËSI PËR PËRCAKTIMIN E GJINISË Përcaktimi i seksit: Antenat me shumë qime të gjata dhe të dendura...mashkull Antenat me qime të shkurtra dhe të rralla.. Femër Përcaktimi i gjinisë: 1. Koka: gjatësia e palpit maksilar - më të shkurtra se proboskis pothuajse sa gjatësia e proboskis...anopheles 2(1). Toraksi: qimet në zonën spirakulare - qimet spirakulare të pranishme qimet spirakulare mungojnë (2). Krahët: prania e alulave (qime zgjatëse në bazën e krahut) - pa qime si thekë...uranotaenia (Ur. unguiculata) - me qime si thekë.....culiseta 4(2). Toraksi: qimet në zonën postspirakulare - qimet të pranishme qimet mungojnë (4). Këmba e tretë: ngjyra e tarsomerit të parë - me dy banda të zbehta në majë dhe në bazë......ochlerotatus - i gjithi i errët ose me një bandë të zbehtë në bazë të tarsomerit të parë (5). Abdomeni: ngjyra e bandave të luspave në tergitin e 3 dhe të 5 të abdomenit - i gjithi i errët ose me dy lobe... Aedes - me luspa të bardha të shpërndara në mënyrë të çrregullt.7 7(6). Organi gjenital: forma dhe zgjatimet e insulës - në formë gjuhe dhe me qime....aedes - në formë buze me qime të zhvilluara mirë ose tuberkula.ochlerotatus 8(4). Krahët: prania e alulave (qimeve zgjatuese në bazë të krahëve) - pa qime si thekë. Uranotaenia 128

138 - me qime si thekë (8). Këmba e parë: gjatësia e tarsomerit të 4 - më i shkurtër se tarsomeri i Orthopodomyia (Or. pulchripalpis) - i njëjtë ose më i gjatë se tarsomeri (9). Këmba e dytë: ngjyra e tarsomerit 1 - me dy banda të zbehta në majë dhe në bazë.....coquillettidia - i gjithë i errët......culex ÇELËSI PËR PËRCAKTIMIN E LLOJEVE TË GJINISË CULEX 1. Koka: ngjyra e labiumit - me një unazë ose bandë të bardhë në mes pa unazë ose bandë (1). Krahët: ngjyra e venës së kostës - me tre banda të bardha...cx. mimeticus - me një linjë të bardhë përgjatë venës..cx. tritaeniorhynchus - e gjitha e zezë...3 3(2). Krahët: lokalizimi i bazës së venës R 2 -R 3 në lidhje me majën e subkostës - baza e R 2 -R 3 në të njëjtin nivel ose pas majës....cx. tritaeniorhynchus - baza e R 2 -R 3 para majës së subkostës......cx. vishnui 4(1). Toraksi: prania e luspave në zonën postspirakulare - me luspa pa luspa (4). Toraksi: numri i luspave në zonën e poshtme mezepimerale - pa luspa.. Cx. deserticola - me një luspë me dy ose më shumë luspa.18 6(5). Toraksi: numri i luspave në zonën prealare - pa luspa.cx. modestus - me një luspë me të paktën dy luspa (6). Këmba e parë: ngjyra e luspave të koksës - më shumë luspa të zbehta.cx. modestus - me luspa të zbehta dhe të errëta..cx. torrentium 8(6). Këmba e parë: ngjyra e luspave të koksës - më shumë luspa të zbehta me luspa të zbehta dhe të errëta

139 9(8). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët ose me disa luspa të zbehta në majë.cx. modestus - me një unazë të zbehtë në majë me një bandë të bardhë gjatësore. Cx. theileri 10(9). Këmba e dytë: ngjyra e tibies: - e errët me të paktën disa luspa të zbehta...cx. brumpti - me një unazë të zbehtë në majë (10). Këmba e tretë: gjatësia e tarsomerit të parë në krahasim me atë të tibies - tarsomeri i gjatë sa tibia tarsomeri më i shkurtër se tibia......cx. perexiguus 12(11). Krahët: lokalizimi i bazës së venës R 2 -R 3 në lidhje me majën e subkostës - baza e R 2 -R 3 në të njëjtin nivel ose pas majës baza e R 2 -R 3 para majës së subkostës....cx. perexiguus 13(12). Krahu: ngjyra e venës kostale - e gjithë e errët......cx. brumpti - me një linjë të bardhë. Cx. perexiguus 14(8). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë me një unazë të zbehtë në majë.....cx. hortensis hortensis 15(14). Këmba e dytë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta me një unazë të zbehtë në majë..cx. torrentium 16(15). Këmba e tretë: gjatësia e tarsomerit të parë në krahasim me atë të tibies - tarsomeri i gjatë sa tibia tarsomeri më i shkurtër se tibia......cx. hortensis maderensis 17(16). Abdomeni: ngjyra e tergitit të tretë - me një bandë luspash të zbehta posteriore.cx. hortensis maderensis - me bandë posteriore që zgjatet përpara në formë trekëndore... Cx. deserticola - me banda të zbehta postero-laterale...cx. hortensis maderensis 18(5). Toraksi: bandat e luspave në zonën prealare - me një luspë cx. torrentium - me të paktën dy luspa (18). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjitha e errët me disa luspa të zbehta në majë. Cx. torrentium - me një unazë të zbehtë në majë......cx. perexiguus 20(19). Toraksi: numri i qimeve në zonën e poshtme mezepimerale - me një qime me dy ose më shumë qime

140 21(20). Toraksi: bandat e luspave në zonën prealare - pa luspa me një luspë me të paktën dy luspa (21). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjitha e errët me disa luspa të zbehta në majë.23 - me një unazë të zbehtë në majë (22). Këmba e parë: ngjyra e luspave të koksës - me më shumë luspa të zbehta (bardha) me luspa të zbehta dhe të errëta (23). Këmba e dytë: ngjyra e tibies - e errët me disa luspa të zbehta me një unazë të zbehtë në majë.cx. pipiens 25(24). Këmba e dytë: ngjyra e pjesës së jashtme të femurit - me luspa të errëta dhe të zbehta me një bandë të bardhë gjatësore....cx. pusillus 26(25). Këmba e tretë: gjatësia e tarsomerit të parë në krahasim me atë të tibies - tarsomeri i gjatë sa tibia tarsomeri më i shkurtër se tibia (26). Këmba e tretë: ngjyra e tibies: - e gjithë e errët me një unazë të zbehtë në majë.....cx. pipiens 28(27). Krahët: lokalizimi i bazës së venës R 2 -R 3 në lidhje me majën e subkostës - baza e R 2 -R 3 në të njëjtin nivel ose pas majës.....cx. pipiens - baza e R 2 -R 3 para majës së subkostës (28). Abdomeni: ngjyra e tergitit të tretë - i gjithë i errët me disa luspa të zbehta të shpërndara...cx. martini - me një bandë luspash të zbehta posteriore..cx. impudicus - me një bandë të zbehtë postero-laterale...cx. martini 30(26). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me një unazë të zbehtë në majë....cx. pusillus 31(30). Krahët: ngjyra e venës kostale - e gjithë e errët.. Cx. impudicus - me një linjë të bardhë në bazë të venës... Cx. pusillus 32(23). Këmba e dytë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë me një unazë të zbehtë në majë... Cx. pipiens 131

141 33(32). Këmba e tretë: gjatësia e tarsomerit të parë në krahasim me atë të tibies - tarsomeri i gjatë sa tibia tarsomeri më i shkurtër se tibia (33). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me një unazë të zbehtë të majë (34). Krahët: lokalizimi i bazës së venës R 2 -R 3 në lidhje me majën e subkostës - baza e R 2 -R 3 në të njëjtin nivel ose pas majës.....cx. pipiens - baza e R 2 -R 3 para majës së subkostës.....cx. impudicus 36(34). Krahët: lokalizimi i bazës së venës R 2 -R 3 në lidhje me majën e subkostës - baza e R 2 -R 3 në të njëjtin nivel ose pas majës.....cx. pipiens - baza e R 2 -R 3 para majës së subkostës......cx. territans 37(32). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët..cx. impudicus - me një unazë të zbehtë në majë...cx. territans 38(22). Këmba e parë: ngjyra e luspave të koksës - të gjitha të zbehta (bardha)... Cx. pipiens - të zbehta dhe të errëta.39 39(38). Këmba e dytë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta me një unazë të zbehtë në majë...cx. pipiens 40(39). Këmba e tretë: gjatësia e tarsomerit të parë në krahasim me atë të tibies - tarsomeri i gjatë sa tibia tarsomeri më i shkurtër se tibia (40). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta.cx. pipiens - me një unazë të zbehtë në majë (41). Krahët: lokalizimi i bazës së venës R 2 -R 3 në lidhje me majën e subkostës - baza e R 2 -R 3 në të njëjtin nivel ose pas majës.....cx. pipiens - baza e R 2 -R 3 para majës së subkostës cx. territans 43(39). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta Cx. impudicus - me një unazë të zbehtë në majë...cx. territans 44(21). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta me një unazë të zbehtë në majë...cx. pipiens 45(44). Këmba e parë: ngjyra e luspave të koksës - të gjitha të zbehta (bardha)... Cx. pipiens 132

142 - të zbehta dhe të errëta.46 46(45). Këmba e dytë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta.cx. pipiens - me një unazë të zbehtë në majë (46). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët.. Cx. pipiens - me një unazë të zbehtë në majë..cx. pipiens, Cx. torrentium 48(21). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta...cx. torrentium - me një unazë të zbehtë në majë...cx. brumpti 49(20). Toraksi: numri i luspat në zonën prealare - pa luspa me një luspë me të paktën dy luspa (49). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta me një unazë të zbehtë në majë (50). Këmba e parë: ngjyra e luspave të koksës - me shumë luspa të zbehta (bardha) Cx. pipiens - të zbehta dhe të errëta.52 52(51). Këmba e dytë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë me një unazë të zbehtë në majë...cx. pipiens 53(52). Këmba e tretë: gjatësia e tarsomerit të parë në krahasim me atë të tibies - tarsomeri i gjatë sa tibia tarsomeri më i shkurtër se tibia (53). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë...cx. pipiens - me një unazë të zbehtë në majë (54). Krahët: lokalizimi i bazës së venës R 2 -R 3 në lidhje me majën e subkostës - baza e R 2 -R 3 në të njëjtin nivel ose pas majës.....cx. pipiens - baza e R 2 -R 3 para majës së subkostës......cx. territans 56(53). Krahët: lokalizimi i bazës së venës R 2 -R 3 në lidhje me majën e subkostës - baza e R 2 -R 3 në të njëjtin nivel ose pas majës cx. laticinctus - baza e R 2 -R 3 para majës së subkostës....cx. territans 57(50). Këmba e parë: ngjyra e luspave të koksës - me shumë luspa të zbehta (bardha)......cx. pipiens - të zbehta dhe të errëta

143 58(57). Këmba e dytë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë me një unazë të zbehtë në majë (58). Këmba e tretë: gjatësia e tarsomerit të parë në krahasim me atë të tibies - tarsomeri i gjatë sa tibia tarsomeri më i shkurtër se tibia...cx. laticinctus 60(59). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë...cx. pipiens - me një unazë të zbehtë në majë......cx. pipiens, Cx. laticinctus 61(58). Këmba e tretë: gjatësia e tarsomerit të parë në krahasim me atë të tibies - tarsomeri i gjatë sa tibia tarsomeri më i shkurtër se tibia...cx. laticinctus 62(61). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë...cx. pipiens - me një unazë të zbehtë në majë...cx. pipiens, Cx. laticinctus 63(50). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë me një unazë të zbehtë në majë (63). Këmba e parë: ngjyra e luspave të koksës - me shumë luspa të zbehta(bardha)... Cx. pipiens - të zbehta dhe të errëta.65 65(64). Këmba e dytë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë...cx. pipiens - me një unazë të zbehtë në majë (65). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët Cx. pipiens - me një unazë të zbehtë në majë. Cx. pipiens, Cx. torrentium 67(63). Këmba e parë: ngjyra e luspave të koksës - me shumë luspa të zbehta (bardha) Cx. pipiens - të zbehta dhe të errëta.68 68(67). Këmba e tretë: gjatësia e tarsomerit të parë në krahasim me atë të tibies - tarsomeri i gjatë sa tibia tarsomeri më i shkurtër se tibia (68). Këmba e tretë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët.... Cx. pipiens - me një unazë të zbehtë në majë...cx. pipiens, Cx. laticinctus 70(68). Këmba e parë: ngjyra e tibies - e gjithë e errët me disa luspa të zbehta në majë. Cx. torrentium - me një unazë të zbehtë në majë...cx. laticinctus 134

144 Disa tipare përcaktuese dhe diferencuese të mushkonjave adulte Figura 1, 2 dhe 3 paraqesin disa nga tiparet, të cilat janë përdorur në çelësin e përcaktimit për përcaktimin e llojeve të ndryshme të mushkonjave. Këto figura ilustrojnë çelësit e ndërtuar më sipër. Figura 1 paraqet formën e bandës së luspave në pjesën apikale të tergitit të tretë abdominal, e cila është karakteristike për llojin Cx. deserticola. Aty paraqitet skutelumi me tre lobe, karakteristik për mushkonjat kulicine. Skutumi me tre vija të bardha gjatësore si tek Oc. caspius. Spirakulumi tek pjesa anësore e toraksit dhe mungesa e qimeve post dhe prespirakulare. Abdomeni i Cx. pipiens dhe antenat me qime të rralla dhe të shkurtra tek femra e Oc. caspius. Figura 2 paraqet majën e bardhë të labiumit tek Oc. caspius, njollat ose bandat e zeza në krahët e disa llojeve të gjinisë Anopheles, gjatësinë e palpeve labiale në krahasim me gjatësinë e proboskis; në figurë është paraqitur krahasimi tek mushkonjat Anopheles, ku palpet labiale kanë të njëjtën gjatësi më proboskis. Në figurë paraqiten edhe unazat e bardha ose të zbehta në pjesët apikale dhe bazale të tibies dhe tarsomerëve, si edhe bandat e luspave dylobëshe në tergitet e abdomenin të Ae. vexans. Në figurën 3 paraqiten ndyshimet midis Cx. vishnui dhe Cx. tritaeniorhynchus. Në foton e parë paraqitet proboskis me një unazë të bardhë të mes, shumë mirë të dallueshme, e cila është karakteristikë për të dy llojet dhe i diferencon ato nga të gjitha llojet e tjera të mushkonajve Culex (këtë lloj proboskis ka edhe Cx. mimeticus, i cili ndahet në të njëjtin grup me Cx. vishnui dhe Cx. tritaeniorhynchus që kanë labiumin me një unazë të bardhë qartësisht të daullueshme në mes). Në dy fotot e krahëve paraqitet dallimi kryesor midis Cx. vishnui dhe Cx. tritaeniorhynchus. Tek foto sipër Cx. vishnui, fundi ose mbarimi i nervurës subkosta, ndodhet para pikës së bashkimit të nervurave radius 2 dhe radius 3 (R 2 -R 3 ). Ndërsa tek foto poshtë Cx. tritaeniorhynchus, fundi i subkostës ndodhet në të njëjtin nivel me pikbashkimin e R 2 - R 3 ose me përpara tij. Dy fotot e tjera në këtë figurë paraqesin bandat ose unazat e bardha ose të zhehta që ndodhen tek pjesa apikale dhe bazale e tibies dhe tarsomerëve. 135

145 Forma e bandës së luspave në tergitin III tek Cx. deserticola Skutelumi me tre lobe Skutumi me tre vija të bardha gjatësore Mungesa e qimeve prespirakulare Spirakulumi Mungesa e qimeve postspirakulare Abdomeni i Culex pipiens Antenat me qime të shkurta dhe të ralla tek femrat Banda e luspave në pjesën apikale të segmentit Figura 5.1. Disa karakteristika të përcaktimit të mushkonjave adulte me anë të çelësave të përcaktimit tek Cx. pipiens, Cx. deserticola dhe Oc. caspius. 136

146 Labiumi i bardhë në majë Krahu me tre njollabanda të errëta si tek An. maculipennis Proboskis Palpet labiale Palpet labiale të gjata sa edhe proboskis. Karakterestik për Anopheles Unaza e zbehtë në pjesën apikale dhe bazale të tibies Bandat dylobëshe apikale të abdomenit tel Ae. vexans Figura 5.2. Disa karakteristika të tjera përcaktuese te mushkonjat adulte tek Anopheles, Oc. caspius dhe Ae. vexans. 137

147 Tek Culex vishnui Proboskis me një unazë të bardhë në mes si tek Cx. vishnui dhe Cx. tritaeniorhynchus Pjesa ku mbaron subkosta Pjesa ku bashkohet R2 me R3 Unazat e bardha në pjesën apikale dhe bazale të tibies dhe tarsomerëve 1-5 Tek Cx. tritaeniorhynchus Pjesa ku mbaron subkosta Unaza e bardhë në pjesën bazale të tarsomerit të I si te Cx. tritaeniorhynchus Pjesa ku bashkohet R2 me R3 Figura 5.3. Disa karakteristika diferencuese midis Cx. vishnui dhe Cx. tritaeniorhynchus. 138