DUKURI TË ZHVILLIMIT TË LETËRSISË SHQIPTARE PAS VITEVE 90-TË. A.Tufës, Z.Çelës, R.Dibrës, etj.)

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I LETËRSISË DISERTACION DUKURI TË ZHVILLIMIT TË LETËRSISË PAS VITEVE 90-TË Z.Çelës, A.Tufës, R.Dibrës, etj.) PËR MBROJTJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE NË LETËRSI SHQIPE PUNOI: MA. MARISA KËRBIZI UDHËHEQËSE SHKENCORE: PROF. DR. FLORESHA DADO TIRANË 2013

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I LETËRSISË DISERTACION I paraqitur nga MA.MARISA KËRBIZI Në kërkim të gradës shkencore Doktor. Tema: DUKURI TË ZHVILLIMIT TË LETËRSISË PAS VITEVE 90-TË (Tipare moderniste dhe postmoderniste të prodhimit romanor të V. Zhitit, F.Kongolit, Z.Çelës, A.Tufës, R.Dibrës, etj.) Udhëheqëse shkencore: Prof. Dr. Floresha Dado Mbrohet me datë Komisioni i vlerësimit: 1. Prof. Dr. Dhurata Shehri - kryetar jurie 2. Prof. Dr. Adem Jakllari - oponent 3. Prof. Dr. Stefan Çapaliku - oponent 4. Prof. Asoc. Dr. Kristaq Jorgo - anëtar 5. Prof. Dr. Shaban Sinani - anëtar

3 PASQYRA E LËNDËS HYRJE...i 1.Përzgjedhja e temës...i 2.Vështirësitë e punimit...i 3.Pse është lloji i romanit objekt i këtij studimi?...ii 4.Metodat e përdorura...iii 5.Shtrirja kohore dhe hapësinore e studimit...iii 6.Objektivat e temës...iv 7.Struktura e punimit...iv 8.Falënderime.vi 1.ZHVILLIMI I SHTRATIT ROMANOR PAS VITEVE 90-TË Mozaiku letrar shqiptar. Plotësimi dhe zhvillimi i tij Prirje të zhvillimit të romanit shqiptar, pas viteve 90-të Modernizmi dhe postmodernizmi. Një qasje teorike Marrëdhëniet mes modernizmit dhe postmodernizmin Studimet teorike mbi veprat moderniste dhe postmoderniste shqiptare KARAKTERISTIKAT GJUHËSORE NË LETËRSINË MODERNISTE DHE POSTMODERNISTE Prirjet dominate gjuhësore në letërsinë moderniste dhe postmoderniste shqiptare Reduktimi i shenjave zhanrore që ndajnë prozën nga poezia Poetika e krijimeve të reja leksikore. Ndryshimet formale dhe funksionale mes neologjizmave në romanet me prirje moderniste dhe postmoderniste Shthurja e variantit tradicional të ndërtimit të fjalisë Prirja drejt eksperimentit / risive gjuhësore në nivel rrëfimi, dialogu, monologu Tehuajëzimi. Situata e Averroe-s versus situatës së Eco-s Shumësia e diskurseve. Teknika e montazhit Prishja e distancës mes gjuhës formale e informale ONTOLOGJIA E PERSONAZHIT NË ROMANET SHQIPTARE Personazhi në letërsinë moderniste dhe postmoderniste. Afri dhe ndryshime mes konceptit të personazhit në letërsinë shqiptare dhe atë evropiane Operacionet e tjetërsimit të personazhit Personazhi i rrafshët (apo dy dimensional) dhe tkurrja e atributeve Personazhi si veprues dhe funksionaliteti i tij brenda vijës narrative Aktivizimi i personazhit të heshtur apo të padukshëm Subvercioni i personazhit si antihero Qendërzimi i personazhit arketipal Rifunksionalizimi i personazhit mitik POETIKA E NARRATIVITETIT NË ROMANET BASHKËKOHORE Deformimet e instancës narrative në letërsinë moderniste. dhe postmoderniste...130

4 4.2 Tjetërsimi i marrëdhënies autor-narrator-personazh. Transpozimi i të vërtetës Kodifikimi i dyfishtë Lidhjet transtekstuale midis teksteve: intertekstualiteti, intratekstualiteti, etj Fragmentarizimi i narracionit Thyerja nëpërmjet polisemisë kuptimore Thyerja nëpërmjet rrëfimeve paralele, degëzimeve rrëfimore, etj Thyerja nëpërmjet aktivizimit të shpeshtë të anakronisë Thyerjet narrative nga shumësia e rrëfimtarëve, pikëvështrimeve dhe niveleve të rrëfimtarisë Thyerja nëpërmjet ndërfutjeve të zërit epistolar, eseistik PËRFUNDIME BIBLIOGRAFI SHTOJCA I SHTOJCA II

5 1. Përzgjedhja e temës. HYRJE Studimi i prirjeve moderniste dhe postmoderniste në letërsisë shqiptare të pas viteve 90-të, është një domosdoshmëri. Kjo letërsi ka specifika të dallueshme nga ana e formës dhe përmbajtjes, stilit dhe përftesave letrare, lirisë krijuese, etj. Kësisoj, qasja teorike ndaj kësaj letërsie vjen si nevojë e shumëfishtë: Së pari, në shumësinë e teksteve të botuara, lexuesi ndjen nevojën e kritikës letrare, për t u orientuar drejt vlerës së mirëfilltë. Numri i botimeve që dalin në treg është mjaft i madh, aq sa shprehja proverbiale e Gjergj Fishtës shkrivana po na dalin kah nji për kaçubë, tingëllon shumë aktuale. Lexuesi bashkëkohor, i gjendur shpesh nën efektin e mpirjes mediatike, e ka të vështirë ta gjejë tekstin cilësor. Së dyti, ndryshimi i hierarkisë zyrtare në letrat shqipe, pas rënies së diktaturës komuniste, bëri që jo vetëm lexuesit, por dhe studiuesit të ndjenin nevojën e dritës udhërrëfyese të kritikës letrare. Ndërhyrja teoriko-shkencore në lëmin e letërsisë bashkëkohore, nuk priret drejt vendosjes së hierarkive të reja, as legjitimitetit të atyre ekzistuese. Kritika letrare bashkëkohore gjen, klasifikon dhe analizon karakteristikat letrare, stilistikore, harmoninë e papërsëritshme 1 që çdo vepër e mirë gjeneron, ndryshimet në sistemin letrar, etj. 2. Vështirësitë e punimit. Zhvillimi i suksesshëm i këtij studimi, paraqet vështirësi në disa plane: Së pari, kemi një shtrirje të gjatë kohore si objekt studimi. Së dyti, letërsia shqiptare e pas viteve 90-të dhe specifikisht romani i kësaj periudhe, karakterizohet nga një larushi stilesh e përftesash krijuese, ndaj studimi dhe karakterizimi i tij nuk është i lehtë. Madje dhe mungesa/varfëria e përcaktimeve terminologjike letrare për karakterizimin e kësaj letërsie, është dëshmi e vështirësive dhe problemeve që lidhen me këtë hark kohor. Së treti, vetë konceptet modernizëm e postmodernizëm (së bashku me modern dhe postmodern, modernitet dhe postmodernitet, modernist dhe postmodernist), nuk janë përcaktuar në mënyrë të prerë e kategorike, ndaj lënë vend për diskutime të shumta e të gjata. Së katërti, distanca fare e vogël nga objekti i analizuar, e ndërlikon studimin e kësaj letërsie. Një analizë e mirë e karakteristikave të një periudhe letrare, bëhet pas ftohjes emocionale që vetëm distanca kohore fal. Mungesa e distancës kohore, e domosdoshme për çdo konfirmim të vlerave në raportin midis prodhimit letrar romanor dhe vlerësimit të tij, e vështirëson arritjen e përfundimeve të sakta. Atributet e veprave letrare shpeshherë bartin rreziqet e efemeres; jo rrallë ato janë rast i mediatizimit të sforcuar, i çmimeve (shpesh të pamerituara) letrare, i pompozitetit të qarqeve të ngushta letrare, i situatave specifike si teknologjizmi (lehtësia e leximit nëpërmjet ipad-it, kompjuterit, etj.), situata këto me impakt nga fusha joletrare, etj. 1 Umberto Eco thekson se një autor ka stil, kur vepra e tij arrin një nivel të caktuar të origjinalitetit dhe një harmoni të papërsëritshme.

6 Vetëdija e vështirësive të mësipërme, i jep trajtë dhe qëllim punimit. Nëpërmjet tij synohet vijimi (dhe jo mbyllja), i diskutimit shkencor mbi vlerat dhe problematikat e romanit shqiptar të shkruar / botuar pas viteve 90-të. 3. Pse është lloji i romanit objekt i këtij studimi? Letërsia shqiptare bashkëkohore me të drejtë mund të quhet letërsia e romanit. Drejt këtij pohimi na çojnë disa të dhëna të rëndësishme: a) Numri i romaneve b) cilësia e tyre c) numri i lexuesve c) përfaqësimi i letërsisë shqiptare në tregun evropian të librit, kryesisht nëpërmjet përkthimit të romanit. Kjo prirje, përkon gjithashtu me zhvillimet në letërsinë perëndimore, në të cilat është karakteristik mbizotërimi i prozës, që do të thotë një brez i tërë i angazhuar për një letërsi ku paraprin rrëfimi i gjatë dhe i menduar, në raport me spontanitetin dhe elitizmin që kërkon poezia. 2 Parapëlqimi për këtë lloj letrar, lidhet me zhvillime të ndryshme historike, kulturore e sociale. Ky parapëlqim mund të analizohet në dy kahe të ndryshme: nga ana e shkrimtarëve që shkruajnë dhe nga ana e lexuesve. Sipas gjithë gjasave, mundësitë e mëdha të romanit si në pikëpamje të shprehjes së realitetit, ashtu edhe në pikëpamje të plotësimit të interesimit të shtuar të lexuesve për njohjen sa më të plotë të këtij realiteti, e bëjnë atë mediumin më të përshtatshëm, si për vetë krijuesit letrarë, ashtu edhe për lexuesit. 3 Arsyet se pse shkrimtarët bashkëkohorë i qasen romanit janë të ndryshme, por ndër më kryesoret mund të përmendim: Së pari, letërsia tradicionale shqiptare karakterizohet nga një vetëpërmbajtje jo vetëm ideore, tematike, por edhe emocionale 4. Ky boshllëk mund të mbushej nëpërmjet veprave të gjera (a të thella), të cilat kanë shtratin e mjaftueshme për të derdhur gjithë mungesat e disa dekadave. Së dyti, një pjesë e mirë e shkrimtarëve bashkëkohorë, iu rikthyen trajtimit të temave që lidhen me periudhën e diktaturës komuniste. Rikthimi pas në kohën totalitare shërben si një alibi, nëpërmjet së cilës, përcillet dhimbja e vuajtjes / rrezikimit / humbjes së njeriut. Këto vepra (të cilat lëvizin nga fiksioni i pastër tek memuaristika dhe autobiografia), kërkojnë tipare të theksuara tregimtarie, që vetëm romani i ka. Nga ana tjetër, ne si lexues shkojmë drejt romanit bashkëkohor, sepse përpos arsyeve të tjera estetike shumë të rëndësishme, romanet lexohen sepse ato japin ndjesinë lehtësuese të të jetuarit në një botë ku nocioni i së vërtetës nuk mund të vihet në diskutim, në një kohë kur bota reale ngjan me një realitet më shumë tinëzar. 5 Kjo do të thotë se dëshira / nevoja për të jetuar në botë paralele, e çon marrësin drejt leximit të romaneve. Këto botë paralele, herë janë të organizuara dhe herë kaotike, herë udhëhiqen nga një logjikë funksionale dhe herë janë pjesë e një loje të madhe, herë karakterizohen nga autenticiteti dhe herë nga dialogimi me vepra të tjera. 4. Metodat e përdorura. 2 Açka, Flutura. (2008). Letërsi e re apo ridimension letrar? në Mehr Licht, nr.30. Tiranë: Ideart, Qosja, Rexhep. (1972). Kontiunitete. Prishtinë: Instituti Albanologjik, Për Visar Zhitin procesi i shkrimit të romaneve, shpreh herë shenjën emocionale të të qenit gjallë e herë shenjë e parashikuar të fatit. Ai thotë se shkruan: Për të pakësuar zbrazëtitë dhe për të shtuar dashuritë, që heshtja të flasë, që moskuptimet të mirëkuptohen, për të zgjatur jetën, për të mposhtur të pa mposhturën, vdekjen. E kam thënë, - thekson ai, - shkruaj që të dal nga varri herë pas here. Intervistë e marrë me autorin, datë Eco, Umberto. (2007). Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë. Tiranë: Dituria, 117.

7 Tekstet letrare në këtë punim janë analizuar duke përdorur koncepte të kritikës letrare bashkëkohore (kritika formaliste, kritika strukturaliste, kritika semiologjike, dekonstruktivizmi, etj.). Kësisoj, janë gërshetuar metoda të ndryshme të studimit të letërsisë, të cilat ndryshojnë nga qëllimi dhe rezultatet e synuara. Ato klasifiohen në metoda me fokus të gjerë (të tilla si: analiza empirike, explication de texte, analiza komparativiste) dhe në metoda me fokus më të ngushtë (si: analiza teksti, close reading, etj.). Heterogjeniteti i lëndës së analizuar (letërsia shqiptare e fundshekullit të XX-të - fillimi i shekullit të XXI-të), kërkon një pluralitet qasjesh, për arritjen e rezultateve të pritshme shkencore, qasje të cilat kushtëzohen nga karakteristikat e vetë teksteve letrare. Prirje të zhvillimit të romanit pas viteve 90-të, janë analizuar duke e trajtuar sistemin letrar në pikëpamje diakronike e sinkronike. Kërkimi shkencor është pasuruar me metoda të tjera cilësore, si psh., intervista të marra nga shkrimtarë bashkëkohorë, etj. 5. Shtrirja kohore dhe hapësinore e studimit Ky punim ka si qëllim të analizojë tiparet dominante moderniste dhe postmoderniste në romanet e shkruara në Shqipëri, në harkun kohor Këto prirje, në Kosovë datojnë më herët, përkatësisht në vitet të shekullit XX-të. 6 Ndërkohë modernizmi shfaq shenja sporadike në romanin shqiptar, që në vitet 60-të, por këto shenja marrin karakter të qëndrueshëm vetëm pas rënies së diktaturës. Këto të dhëna letrare, përcaktojnë kohën dhe vendin e qasjes sonë studimore. 6. Objektivat e temës Për shkak të gjerësisë së madhe të temës (numrit të madh të autorëve, teksteve, dukurive letrare, të analizuara në një hark të gjerë kohor), punimi shkencor Dukuri të zhvillimit të letërsisë shqiptare pas viteve 90-të. Tipare moderniste dhe 6 Edhe pse romani në trojet shqiptare, të mbetura jashtë kufirit (Kosovë dhe Maqedoni) nis të zhvillohet më vonë sesa në Shqipëri, ecuria e tij është më e shpejtë.në fund të viteve 60 dhe fillimi i viteve 70, në Kosovë nisin të ndihen prirje të reja stilistike, që sollën një produkt romanor të ndryshëm nga fryma e modelit paraprak. Këto prirje institucionalizohen me manifestin estetik Vox clamantis in deserto. Kulmimi i frymës moderniste, përkon me botimin e romanit Oh të Anton Pashkut. 6 Në krijimtarinë e shkrimtarëve të tillë si: Kraja, Dervishi, Ramadani, Rrahmani, Buxhovi, Aliu, etj., vërehen prirje të romanit të bashkëkohësisë evropiane. Këta autorë, kryesisht ngrenë dilema; hulumtojnë më shumë dhe duan të gjejnë raportin harmonik ndërmjet ideve, protagonistëve në mjedisin diversiv ekzistencial. Karakteristikë e një pjesë të këtyre romaneve është edhe deskripsioni i shtrirë, sidomos në vepra që trajtojnë temën historinë. Në këtë plejadë romanore tematizohet shumë më gjerësisht bota intime në një ambient kaosi, kufizimi etnik e politik, etj. Duke pasur hapësirë më të lirë të botimit të romanit, këta autorë pasurojnë me tematikë prozën e ironisë, satirës, utopisë, paradoksit; shquhet tendenca e ngjizjes së fabulës, me zhanre dhe elemente të theksuara dokumentare dhe faktografie, veçmas me temën e dhunës dhe të dramës. Botimi i romanit Vdekja më vjen prej syve të tillë (1974), shënoi lindjen në Kosovë të një poetikë alternative, të cilën Rexhep Qosja asokohe e quante poetikë e konit (sintagmë kjo që shënjonte atë tip poetike që integron brenda saj të gjitha poetikat paraprake dhe është e hapur ndaj të gjitha aktiviteteve intelektuale, artistike e shkencore). Kjo poetikë, në thelb postmoderniste, zhvillohet në dy romanet e mëvonshme, Një dashuri dhe shtatë faje (2003) dhe Nata është dita jonë (2007), të cilët bashkë me romanin e parë, përbëjnë një vepër konike: trilogjinë e R.Qoses.

8 postmoderniste në prodhimin romanor të V.Zhitit, F.Kongolit, A.Tufës, Z.Çelës, R.Dibrës, etj. ka disa objektiva: Së pari, analizën e prirjeve dominante letrare të letërsisë shqiptare. Punimi nuk synon trajtimin e sistemit letrar në këndvështrimin hierarkik, as ndarjen dikotomoke letërsi e madhe - letërsi epigonale, por evidentimin e tipareve karakterizuese të këtij segmenti kohor. Vështirësia e këtij punimi rritet për shkak të mungesës së kanonizmit të vlerave estetike, në krijimtarinë letrare të pas viteve 90-të. Ashtu siç pohon studiuesi Milovoj Solar, më parë do të duhej bërë kanonizimi dhe më pas përcaktimi i veçorive të teksteve të kanonizuara. Ky proces, nuk është kryer i plotë, në letërsinë shqipe. Së dyti, ky studim, nuk është konceptuar si trajtim gjithëpërfshirës e shterues i tipareve moderniste dhe postmoderniste, në letërsinë e njëzet viteve të fundit. Një qëllim i tillë, pashmangshmërisht do të mbaronte si punë e pakryeme. Synimi ynë, është vazhdimi i një diskutimi të sistemuar dhe shkencor mbi shenjat kryesore moderniste e postmoderniste të letërsisë bashkëkohore. Një analizë e tillë, është nisur më herët nga studiues me traditë e emra të rinj. Megjithatë përpjekja jonë nuk është në drejtim të sistemimit të studimeve të mëparshme, por një orvatje për një trajtim vetanak. Kjo do të thotë se qëllimi i synuar është vendosja e një shenje / gjurme, në shumësinë e studimeve mbi letërsinë bashkëkohore shqiptare. Së treti, modernizmi dhe postmodernizmi në botëkuptimin e shumë studiuesve e kritikëve të letërsisë, janë dy estetika krijuese larg nga njëra-tjetra. Ky punim nuk synon trajtimin e veçanësive të tyre, por marrëdhëniet përngjasuese të këtij çiftit binomik në letërsinë shqiptare, në nivel personazhi, gjuhe dhe situate narrative. Një tjetër qëllim i këtij punimi, është stabilizimi kuptimor i koncepteve: modern, modernitet, modernizëm, modernist nga njëra anë dhe postmodern, postmodernitet, postmodernizëm, postmodernist, nga ana tjetër. Së katërti, është pothuajse e pamundur, që të bëhet një punim tërësor (shterues) për një hark kohor de facto njëzetë vjeçar (por de jure shumë më të gjatë), pa u detyruar që të lihen jashtë vëmendjes emra, autorë, vepra. Ky punim nuk është menduar si hartë fizike, që ndihmon në gjetjen e venddodhjes reale të çdo vepre letrare të shkruar në këtë kohë, por punimi synon analizën e dukurive e proceseve kryesore letrare, që vihen re në letërsi. Pra jo teksti në vetvete por letërsia si e tillë, është objekti i këtij punimi. Kësisoj janë marrë në studim emra, autorë, vepra, në ndihmë të argumentit shkencor të parashtruar. 7. Struktura e punimit Kreu i I-të, ka si qëllim sqarimin teorik të koncepteve: letërsi moderniste dhe letërsi postmoderniste. Në nyje të veçanta të këtij kapitulli, trajtohen karakteristikat e këtyre estetikave në letërsinë shqiptare, marrëdhënia mes modernizmit dhe postmodernizmit, etj. Kreu i II-të, synon vërtetimin e tezës se, modernizmi dhe postmodernizmi në letërsinë shqiptare, karakterizohen nga më shumë afri në nivel gjuhësor sesa në letërsitë evropiane. Këto përafri trajtohen në nyje të veçanta të këtij kreu, si mbizotërimi i gjuhës poetike (e përimtuar në njësitë referenciale: a) reduktimi i shenjave zhanrore që ndajnë poezinë nga proza; b) neologjizmat dhe specifikat formale e funksionale në romanet me prirje moderniste dhe postmoderniste; c) krijimi i pseudo-fjalive apo shthurja e variantit tradicional të ligjërimit prozaik; d) fjalitë

9 eliptike, etj.). Si çështje më vete qëndron në këtë kapitull Eksperimenti gjuhësor, Prishja e distancës mes gjuhës formale e informale, Teknika e montazhit, etj. Kreu i III-të, trajton konceptet teoriko-praktike të formësimit të personazhit. Në nyjen e parë, sqarohen operacionet kryesore të cilave i nënshtrohet koncepti i personazhit, si dhe trajtohen tiparet e tij në letërsinë moderniste dhe postmoderniste shqiptare. Në nyjen e dytë, kryhet analiza e gjashtë llojeve kryesore të përvijimit të personazhit në letërsinë bashkëkohore, të klasifikuar në tre kategori të veçanta: a) personazhi i rrafshët apo dyst, b) personazhi i padukshëm, c) vepruesit apo aktantët, agjentët. (Të treja trajtat e mësipërme të karakterizimit të personazhit, klasifikohen si produkte të operacionit minimalist). d) antiheroi si formë personazhi, që përftohet nëpërmjet operacionit zhvlerësues e) personazhi arketipal f) personazhi mitik, të cilët përftohen nëpërmjet operacionit maksimalizues. Në nyje të veçanta, bëhet përimtimi i karakteristikave të secilit personazh, proces i cili pasurohet me kritika nga vepra me prirje moderniste dhe postmoderniste. Kreu i IV-të, sqaron konceptet teorike që lidhen me narracionin në letërsinë bashkëkohore. Kreu ndahet në tre njësi strukturore: 1. Deformimi i instancës narratoriale (e përimtuar përkatësisht në çështje të tilla si a) rrëfimtari i pabesueshëm, b) afria mes narratorit e autorit, c) zërat psikopatikë, zëri i përroit të ndërgjegjjes, etj.) 2. Kodifikimi i dyfishtë (përzierja e letërsisë së lartë letërsi e ulët) 3. Rimarrjet intertekstuale 4. Fragmentarizimi i linjës narrative nëpërmjet a) polisemisë, b) analepsës dhe prolepsës, c) rrëfimeve paralele d) niveleve të rrëfimit, etj. Kreu i IV-të, përbëhet nga përfundimet e nxjerra nga tre nivelet e mësipërme. Kreu i V-të dhe i fundit, i kushtohet referencave bibliografike. Punimi pasurohet edhe me ty shtojca. Shtojca I-rë përbëhet nga Fjalorthi shpjegues i termave letrarë, ndërsa Shtojca II-të përbëhet nga intervistat e marra nga shkrimtarë të njohur të letërsisë shqiptare, nga autorja e punimit.

10 Falënderime Një tekst, ashtu si edhe etimologjia sugjeron (thurje, endje) nuk është vetëm vetvetja, por nëpërmjet tij legjitimohen një tërësi marrëdhëniesh, që herë dalin në sipërfaqe e herë mbeten të fshehura. Ekspozimi me dritë, i këtyre lidhjeje, vjen si një detyrim i brendshëm për të ndarë mirënjohjen me gjithë bashkudhëtarët, të cilët me praninë e tyre, ma bënë këtë rrugëtim më pak të lodhshëm, më domethënës dhe shumë më emocionues. Së pari, ky punim nuk mund të zhvillohej e plotë pa mbështetjen, drejtimin dhe njohuritë e thelluara të udhëheqëses sime shkencore Prof. Dr. Floresha Dado. E falënderoj përzemërsisht për ndihmën e pakursyer, mbështetjen e vazhdueshme si dhe energjinë e përhershme pozitive që emeton. Së dyti, mirënjohje nga zemra bashkëshortit tim, Gentit, për gjithë durimin, mbështetjen dhe sakrificën. Pa ndihmën e tij, përkthimi i gjithë materialeve teorike do të kishte qenë proces më i gjatë dhe më i vështirë. Së fundmi, një falënderim për dy princeshat e mia, kohën e të cilave padrejtësisht vodha për kryerjen e këtij studimi.

11 I. ZHVILLIMI I SHTRATIT ROMANOR PAS VITEVE 90-TË 1.1 Mozaiku letrar shqiptar. Plotësimi dhe zhvillimi i tij Letërsia shqiptare pësoi ndryshime të mëdha, pas rënies së komunizmit. Sistemi letrar (për arsye specifike socio-politike), u përfshi në një vorbull ndryshimesh rrënjësore. Ndryshime të tilla ndodhin në sistemet letrare që kalojnë kriza të forta, të cilat e shmangin procesin letrar nga zhvillimi natyral. Rasti i sistemit letrar shqiptar është më i ndërlikuar se kaq; ai ka përjetuar dy kriza të tilla, njërën me vendosjen e sistemit totalitar dhe të dytën, me rënien e tij. Këto dy shmangie, detyrimisht kanë ndikuar në zhvillimin e letërsisë dhe në pamjen e sotme të saj. Nëse kriza e parë e denatyroi procesin letrar (nëpërmjet imponimit të dhunshëm të metodës së realizmit socialist), shmangia e dytë nga tradita pothuajse 50-vjeçare, kishte si qëllim gjetjen e vetvetes. Letërsia e shkruar në Shqipëri priret drejt rindërtimit të mozaikut të shprishur letrar. Përveç letërsisë zyrtare të realizmit socialist (të njohur e të vlerësuar gjatë diktaturës komuniste), dalin në sipërfaqe vlera të njëmendta të panjohura letrare. Kjo do të thotë se përveç një njësie përgjithësisht monokromatike të shfaqjes së universit letrar, pas rënies së diktaturës shpërthejnë ngjyrat e ndaluara a të dënuara. Nga sa më sipër, del se: Marrëdhëniet e letërsisë së pas viteve 90-të me traditën letrare soc-realiste, përfshijnë përgjithësisht një konflikt, një pozicion kundërshtues. Kjo lidhet me faktin se përmes formave të reja dhe efekteve estetikoemocionale, synohet një liri tjetër në përmbajtje dhe në iluzionin artistik të raportit midis realitetit tonë njerëzor dhe mënyrave konvencionale të përfytyrimit të tij. Konceptimi i marrëdhënies së reales me imagjinaren, ka dëshmuar se në letërsinë e këtyre viteve, prirja e pjesës dërrmuese të shkrimtarëve, sidomos e romancierëve, është më shumë reagim ndaj traditës, sesa ndikim prej formave të saj. 7 Në këtë kohë, ndodhin një sërë procesesh e dukurish që e trajtësojnë pamjen e njëmendtë të letërsisë së shkruar në Shqipëri: a) Botohet vepra e shkrimtarëve të ndaluar dhe të ekskomunikuar. Pas viteve 90-të, shohin dritën e botimit veprat e shkrimtarëve si: Martin Camaj, Kasëm Trebeshina, Astrit Delvina, Bilal Xhaferri, Visar Zhiti, etj. Ky prodhim letrar, ka një rëndësi të veçantë në korpusin letrar shqiptar, së pari për shkak të vlerave estetike, por edhe etike. Ky mendim shprehet edhe nga studiuesi Adriatik Kallulli, i cili pohon se: Letërsia e ndaluar (...), krijimtaria e shkrimtarëve të burgosur, të persekutuar apo të privuar nga e drejta e botimit, përbën një vlerë tepër pasuruese dhe dëshmon se vazhdimisht tek ne ka pasur krijues që kanë menduar ndryshe. 8 Veprat e shkruara gjatë regjimit komunist, të emërtuara nga Visar Zhiti si letërsi e dënuar, jo vetëm nuk komunikuan me marrësin bashkëkohës, por shërbyen si gurprove për fajësimin e shumë shkrimtarëve, që u ndaluan e u dënuan. Komunikimi i tyre me lexuesin në rrafshin estetik e semantik, fillon pas viteve nëntëdhjetë; ky komunikim ndihmon në plotësimin e mozaikut të letrave shqiptare. Megjithatë koha e 7 Dado, Floresha. (2007). Si rrjedh letërsia e viteve 90? në Mehr Licht, nr.30, Tiranë: Ideart, Kallulli, Adriatik. (2007). Kthesat e forta të shoqërisë dhe evolucioni i shkrimtarit në Mehr Licht, nr.30, Tiranë: Ideart, 167.

12 botimit të një vepre, nuk mund të barazohet me kohën e lindjes së saj, sepse kjo letërsi bart shenjat e kohës së shkrimit. Më saktësisht procesi i komunikimit të këtyre veprave me lexuesin, mund të konsiderohet si një rilindje llazariane 9. Të gjendurit mes dy kohëve (koha e shkrimit e largët me kohën e leximit), e ndërlikon pozicionin e tyre në sistemin letrar, sepse disfazimi në kohë bën të mundur rrezikimin e kthimit nga vepër avangarde në vepër anakronike 10. Ky rrezik është i pranishëm, nëse lidhja referenciale e tekstit me kohën e shkrimit është e madhe, por mund të kapërcehet nëse poetika e tekstit apo vlerat e tij estetike e tejkalojnë kontekstin. b) Rishqyrtohet marrëdhënia me traditën. Ridimensionohet vepra e shkrimtarëve të tillë si: Mitrush Kuteli (E madhe është gjëma e mëkatit apo Tat Tanushi i Bubutimës), Ernest Koliqi (Shija e bukës së mbrume apo proza poetike Pasqyrat e Narcizit ), Martin Camaj (Rrathë, Karpa, Djella, Dranja), Sterjo Spasse (Pse?, Afërdita), etj. Qëllimi i synuar është të rilidhet filli me traditën 11 i shkëputur forcërisht më parë. Produkti letrar i këtij grupi shkrimtarësh ka një rëndësi specifike, për shkak të idesë që ai imponon mbi sistemin letrar. Krijimtaria në llojin romanor përpara imponimit të metodës së realizmit socialist, dëshmon për një truall me mundësi potenciale për të ushqyer letërsi të mirë. Prania e këtij trualli krijon mbi sistemin letrar shqiptar, idenë e një vargu zinxhiror që pasurohet estetikisht deri në vitet 1945-së, pëson një krizë të fortë identiteti pas vendosjes së diktaturës komuniste, ktheson në vitet 60-të dhe rilind pas rënies së regjimit totalitar. c) Hapet rruga drejt njohjes së vlerave botërore. Pas viteve 90-të, letërsia shqipe zgjeron vizionin estetik, edhe në sajë të përkthimit të kryeveprave të letërsisë botërore, të cilat i përkasin letërsisë klasike, por edhe asaj bashkëkohore. Si të tilla mund të përmendim pasurimin e kolanës së shkrimtarëve klasikë si N.Gogol-i, L.Tolstoi, F. Dostoyevsky, E.Hemingway, si dhe përkthimin e veprës së H. Miller, Jean Paul Sartre-t, James Joyce-s, Franz Kafka-s, Thomas Mann-it, G. Orwell-it, Virginia Woolf-it, Luigi Pirandelo-s, Orhan Pamuk-ut, etj. 12 c) Tronditet skema hierarkike e vlerësimit të letërsisë, trashëgimi e të kaluarës totalitare. Kjo tronditje mund të analizohet në dy aspekte: Nga njëra anë, fondi i letërsisë bashkëkohore, shtohet me tituj të rinj, me tekste letrare me vlera të padiskutueshme estetike. Ndërfutja e tyre në sistemin e vlerave letrare, solli ndryshimin e pritur a të dëshiruar. 9 Term i përdorur nga studiuesi i letërsisë, Claude Durant-i. 10 Bashkim Kuçuku, intervistë e marrë nga Albert Zholi, Lanksch, Hans Joachim. (1996). Trashëgimia letrare e diktaturës në Letërsia si e tillë, Tiranë: Akademia e shkencave, Duhet theksuar se pavarësisht krizës që metoda e realizmit socialist e futi letërsinë shqiptare, përkthimi i veprave klasike përpara viteve 90-të, shënon një nivel të lartë artistik. Përkthimet e L.Poradecit, si romani në vargje Eugjen Onjegin-i i Pushkin-it (apo lirikat e Lermontovit, të Bllokut, poemat e Hajnes, të Majakovskit e Miçkieviçit, lirikat e Gëtes dhe Hajnes, poezitë e Lanaut, Brehtit, Hygoit, Mysesë, Bajronit, Shellit, Bërnsit, të Emineskut), përkthimet e M.Kutelit si Kujtimet e një gjahtari të Turgenjevit, Shpirtra të vdekur të Gogolit, Zotërinj Gollovlinovë të Shçedrinit, përkthimet e Skënder Luarasit si Enoch Arden nga Tennyson-i, Fausti i V.Goethes apo Vilhelm Tel-i i Schillerit apo dhe përkthimet në gjuhën frënge të veprave të I.Kadaresë nga Jusuf Vrioni, etj. janë një pasuri kombëtare në fushën e përkthimit.

13 Nga ana tjetër ndryshon koncepti ontologjik i vlerës. Dy estetikat krijuese, (modernizmi dhe postmodernizmi) karakterizohen nga jokanonizmi 13, që ushqehet nga përftesat, teknikat, prirjet dhe zhvillimet heterogjene. Kësisoj koncepti i vlerës hierarkike, vertikale (sipas renditjes piramidale), sfumohet. Ashtu si Primo Shllaku sugjeron, kultura pluraliste i shndërron sistemet e referencës nga sisteme të mbyllura në sisteme të hapura, nga vlerësime epokale në vlerësime të gjithëkohshme. Në këtë mënyrë, përcaktohet vija e vërtetë e horizontit aksiologjik të veprave dhe përcaktohet vlera reale e tyre.të gjitha dukuritë e mësipërme lanë gjurmë në zhvillimin e letërsisë së pas viteve 90, sidomos në zhvillimin e romanit. 1.2 Prirje të zhvillimit të romanit shqiptar, pas viteve 90-të. Letërsia si pjesë e ndryshimeve dialektike të qytetërimeve, ndryshon në varësi të trysnisë që ushtrohet mbi të. Ajo, sipas Maurice Dantec, reflekton në mënyrë tipologjike format që merr bota njerëzore e këtij shekulli 14. Ndryshimet politike dhe sociale të ndodhura pas rënies së diktaturës komuniste, lanë gjurmë të thella në letërsi, art e kulturë. Letërsia shqiptare e pas viteve 90-të dhe sidomos romani i kësaj kohe, pësoi ndryshime të dukshme estetike, duke hyrë në një fazë të re zhvillimi. Ky zhvillim i shpejtë i romanit, nuk është i rastësishëm. Romani paraqet rastin më evolutiv në historinë e zhanreve letrare, duke filluar nga mesjeta (koha e lindjes së tij) dhe duke ardhur deri në epokën e e sotme. V.Shkllovski shkruan se kanoni i romanit, si lloj letrar është më i afti për t u modifikuar, ndërsa M.Butor vëren se romani është shprehje e një shoqërie që ndryshon; ai bëhet shprehje e një shoqërie që ka ndërgjegjen e ndryshimit. Për këtë arsye sqaron studiuesi Adem Jakllari, - edhe romani shqiptar paraqitet aktualisht shumë më elokuent dhe më i pasur në trajtat dhe formulimet tipologjike se para viteve 90. Tabloja poligjenetike e zhvillimit të përgjithshëm shoqëror përthyhet në roman me prirje për kërkim dhe eksperimentim në poetikën e tij. 15 Këto përthyerje prodhojnë një shfaqje shumëformëshe të zhvillimit të letërsisë. Heterogjeniteti i kësaj faze shprehet me larushinë e stileve letrare, me risinë në botëkuptimin e botëshkrimin letrar, me prirjen e theksuar për të ikur nga tradita e shkrimit të realizmit socialist, dashurinë për të renë e eksperimentin, etj. Kjo fazë herë trajtësohet me kërkimin për përngjasim me modelet e dashura perëndimore, e herë si lektisje a ikje prej tyre në kërkim të vetes. Pikërisht për shkak të kësaj larushie, kjo letërsi është e vështirë të emërtohet me termin e ndonjë periudhe, rryme, platforme estetike, stili të vetëm letrar, 16 ndaj karakterizimi i saj deri më sot, është bërë nëpërmjet karakterizimeve të tilla si: Letërsi e pas viteve 90-të, letërsi e re, letërsi bashkëkohore, etj. Këto karakterizime janë të vagullta dhe jo shkencore, sepse nuk shërbejnë për të përcaktuar shenjat letrare të kësaj periudhe kohore. Përcaktimi i parë 13 Gashi, Osman. (2005). Moderniteti dhe rizbulimi i vetes në Aktet e seminarit ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare. Prishtinë: Fakulteti i Filologjisë, Dantec, Maurice. (1999). Premier principes de thermodynamique transactionnelle. La nouvelle Revew Française, nr.9, 10 në Jakllari, Adem. (2010). Për një tipologji të romanit shqiptar, Aktet e seminarit ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare. Prishtinë: Fakulteti i Filologjisë. 15 Jakllari, Adem. (2010). Për një tipologji të romanit shqiptar, Aktet e seminarit ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare. Prishtinë: Fakulteti i Filologjisë, Dado, Floresha. (2006). Teoria e veprës letrare. Poetika. Tiranë: Toena, 43.

14 e karakterizon letërsinë nëpërmjet njësisë nistore kohore (pas viteve 90-të), pa specifikuar shenjat specifike të saj. Nga ana tjetër, përcaktimi i dytë sjell idenë se romani i shkruar pas rënies së diktaturës barazohet me romanin e thyerjes. Ky deduksion bëhet për shkak të opozicionit që krijohet mes letërsisë së re dhe asaj të vjetër. Në të vërtetë letërsia e pas viteve 90-të, është shumëtrajtëshe, ajo është e hapur ndaj romaneve të thyerjes 17, po aq sa zhvillon romane të traditës. Romani i vazhimësisë në Shqipëri vazhdon jetën e vet me një intensitet gati të pandryshuar edhe pas viteve 90-të. Në këtë këndvështrim, edhe ky përcaktim i dytë (letërsia e re) për letërsinë e pothuaj njëzet viteve të fundit nuk është i plotë, për shkak se brendashkruan vetëm gjysmën e dukurive letrare të ndodhura. Së fundmi, përcaktimi i tretë (letërsia bashkëkohore) është shumë i gjerë; ai gjakon letërsinë e shkruar që nga vitet 60-të (apo sipas disa studiuesve që pas Luftës së Dytë Botërore) e deri sot. Kjo letërsi ka shenja të ndryshme, krahasuar me letërsinë e pasnëntëdhjetës, dhe për pasojë ky emërtim nuk mund t i përmbledhë të dyja këto faza të zhvillimit letrar. Në këndvështrimin tonë, kjo shumësi prurjesh letraro-estetike (pas rënies së diktaturës komuniste), duhet të klasifikohet për sa i përket tipareve dominante të tyre. Pjesa më e qenësishme e gjithë kësaj letërsie, shfaq tipare të letërsisë moderniste dhe postmoderniste 18. Kjo dëshmohet nga tipare të tilla si: relativizimi i kronotoposit, relativizimi i vlerave, prishja/dobësimi i lidhjeve fabulore, liricizimi i llojit, ndërthurjet zhanrore, simbolizmi i theksuar, funksionaliteti i dyshimtë i personazhit, shtimi i subjektivizmit, dialogu i brendshëm, ligjërata e zhdrejtë e lirë, parimi i anakronisë si element organizues, reduktimi i shenjave të pikësimit, polifonia, etj. Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se jo e gjithë letërsia e kësaj periudhe, ka tipare të tilla. Nëse themi se letërsia e sotme, tenton drejt poetikës moderniste, kjo nuk do të thotë se ky proces solli fshirjen e estetikave të tjera letrare. Raporti midis realizmit, realizmit magjik, modernizmit, postmodernizmit, etj., përjetohet artistikisht në mënyra të ndryshme nga shkrimtarë të rinj dhe të traditës, duke e pasuruar bujshëm spektrin e kësaj letërsie. Kjo marrëdhënie mes estetikave të ndryshme, ka sjellë lulëzimin e një sërë nënllojeve romanore. Kështu në këtë kohë, përveç fiksionit të pastër apo romaneve hibride, shkruhen gjithashtu romane autobiografike, memuaristike, apo romanet dokument. Përgjithësisht zhvillimi i këtyre nënllojeve, lidhet me prirjen për të dëshmuar të shkuarën e afërme. Gjatë viteve në Shqipëri e drejta për të publikuar autobiografi (apo memuarë) praktikisht nuk ekzistonte. Theksimi i un-it ndaj shoqërisë, individualizmi, 17 Gracq-u e quante letërsi të thyerjes atë letërsi e cila karakterizohej nga: largimi prej parimit të mimesisit, refuzimit të pikëshikimit omnishent në dobi të sensacioneve, refuzimit të unitetit dhe kontinuitetit të personazhit, refuzimit të lidhjeve psikologjike si përcaktues të aksionit, refuzimin e intrigës dhe të nocioneve të fillimit dhe fundit; dhënia e primatit të shkrimit në raport me fabulën, etj. 18 Duhet theksuar se postmodernizmi në Shqipëri nuk formësohet në mënyrë të plotë. Më tepër se prania e veprave mirëfilli postmoderniste, në romanet e shkruara në Shqipëri mund të ndjejmë erëra që tallazojnë shtratin modernist.

15 ndarja nga masat teorikisht dhe ligjërisht ishin të dënueshme. 19 Romani autobiografik lëvrohet pas viteve 90-të, përgjithësisht nga shkrimtarë të cilët kanë qenë dëshmitarë e vuajtës të dhunës më të egër komuniste, të tillë si Maks Velo (Kohë antishenjë), At Zef Pllumi (Rrno për me tregue), etj. Kësaj liste i shtohen emra të tjerë, të cilët do të shtonin dëshmitë, shpesh nëpërmjet prozave të shkëlqyera, si Luan Myftiu, Amik Kasoruho, Evgjen Merlika, Uran Kalakulla, Miho Gjini, Gëzim Çela. 20 Bashkim Shehu shkruan Vjeshta e ankthit, një nga dëshmitë autentike të luftës për pushtet brenda udhëheqjes së lartë komuniste. Metamorfoza e njërës prej familjeve më të rëndësishme të Bllokut, nga pushteti absolut në klasifikimin si armiq të popullit, jepet nëpërmjet një gjuhe racionale e autoritare. i njëjti autor boton në gjuhën frënge edhe tre romane të tjera me shenja autobiografike: Edipi mbret, Edipi i gënjyer, Rrëfim buzë një varri të zbrazët, Udhëkryqi dhe humnerat. Romanet e mësipërme (me gjithë afritë dhe ndryshimet mes tyre), kanë të përbashkët autoritetin e dokumentit historik 21. Një rol të rëndësishëm për zhvillimin e romanit dokument 22 luan Visar Zhiti me veprat e tij Ferr i çarë, Rrugët e ferrit: Burgologjia, etj. Edhe pse përcaktimi roman i vendos këto tekste në planin e fiksionalitetit, në të vërtetë parimi organizues i tyre është ai i të vërtetës autentike. Kështu që në peritekst të romanit Rrugët e ferrit, dhënësi e qartëson qasjen ndaj tekstit kur e përcakton atë si: roman/ me personazhe reale / e ngjarje që s do të doja të ishin të vërteta, / ndërkaq nuk shpika asgjë, / vetëm përzgjodha nga përjetimet./ Por të shkruarit e tyre ngjante / me një tjetër burg Një lloj tjetër romani, që po zë vend në letërsinë e sotme shqiptar tipologjizon studiuesi Adem Jakllari, - është edhe romani monologjik-asociativ, i cili afrohet edhe me prozën memoriale. Si model i këtij romani mund të cilësohet Ridënimi i F.Lubonjës, ku narratori monologjizon botën vetiake, duke krijuar një varg të gjerë asosacionesh filozofike, shoqërore dhe psikanalitike. 24 Letërsia e pasviteve nëntëdhjetë riaktivizon romanin historik 25. Ky roman thellohet gjithnjë e më tepër në filozofinë e historisë, nganjëherë në rivlerësimin e saj, duke lënë në plan të dytë intrigën dikur të rëndësishme, duke thelluar frymën bashkëkohore dhe efektshmërinë në krijimin e figurave historike, që vizatohen me ngjyra bashkëkohore dhe universal; si tekste të tilla mund të përmendim Frosina e Janinës, nga Mira Meksi, Mugujt e mesjetës nga Pjetër Arbnori, etj. Diana Çuli vazhdon shkrimin e romaneve me bazë psikologjike. Me një realizëm tronditës përvijohet historia tragjike e Ramize Gjebresë në romanin Ëngjëj të armatosur. 19 Graçi, Virion dhe Rredhi, Gëzim. (2009). Transpozime autobiografike në romanet e I.Kadaresë, F.Lubonjës, B.Shehut në Aktet e Seminarit XXVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë:Fakulteti i Filologjisë, Zhiti, Visar. (2008). Librat e burgut në Mehr Licht, nr.30, Tiranë: Ideart, Për këtë, që në hyrje të romanit Ridënimi F.Lubonja shkruan: më dukej pakuptim që, në një ngjarje të vërtetë të vija emra të trilluar apo ta mbushja librin me iniciale më në fund, për hir të integritetit të librit, vendosa t i le të gjithë emrat pa ndryshuar. Atyre bashkëvuajtësve të përmendur, që ngjarjet e përshkruara në këtë libër i kujtojnë me brengë dhe vetëm atyre u kërkoj ndjesë. 22 Klasifikim sipas studiueses Klara Kodra. 23 Zhiti, Visar. ( 2012). Rrugët e ferrit. Tiranë: OMSCA Jakllari, Adem. (2010). Për një tipologji të romanit shqiptar, në Aktet e Seminarit XXVIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë:Universiteti i Prishtinës, Ky riaktivizim vjen pas botimit të romaneve të suksesshme të I.Kadaresë, S.Godos, apo romanit Krasta Kraus. Ra Berati të Bilal Xhaferrit.

16 Karakteristike për këtë kohë është evokimi i romaneve hibridë historikë, të cilët të vërtetat faktike transubstancializohen në të vërteta fiksionale, duke u trajtuar nën një dritë të re interpretuese. Shembuj të teksteve të tilla, sjell suksesshëm në letërsinë shqipe Ben Blushi me romanet e tij Të jetosh në ishull, Shqipëria, etj. Romani eseistik, edhe pse nuk është i shpeshtë në letërsinë shqiptare, manifestohet me disa modele serioze si Rrethi i Bashkim Shehut, Një grua me të verdha në pyllin e Buddha-s e Vath Koreshit, etj. Vendin e ngjarjeve e zënë imazhet sintetike, përsiatjet e thella dhe polisemia; teksti priret drejt zhvillimit centrifugal të ideve më shumë sesa prej zhvillimit të ngjarjeve, etj. Ky produkt romanor karakterizohet nga përzierje e fiksionit me dokumentin, përzierje kjo që e bën tekstin idiosinkratik. E rëndësishme për t u theksuar është se në letërsinë e pasviteve 90-të, krahas romaneve elitare, bëhen të njohur (madje dhe shumë të shitur) romanet e lehta. Lloji i romanit popullor ose I masës i drejtohet një publiku të caktuar me kërkesa estetike gati të papërfillshme, që lidhet me krizën e të lexuarit. Një nga nënllojet më të njohura të këtij romani është romani rozë, i cili ka në qendër një intrigë dashurie dhe mbyllet me happy end-in tradicionalist; në këtë kategori mund të përfshihen romanet e shumtë të Brunilda Zllamit. Përveç tyre, sipas studiueses Klara Kodra: ekzistojnë edhe romane që lëkunden midis dy llojeve, romanit elitar dhe romanit popullor, si romanet e Rudina Xhungës, etj. 26 Megjithë specifikat e zhvillimit heterogjen të letërsisë shqiptare pas rënies së diktaturës komuniste, objekt i këtij studimi është analiza e prirjeve moderniste e postmoderniste në letërsinë elitare të shkruar në Shqipëri. Për arritjen e këtij objektivi, është vënë në fokus kontributi i rëndësishëm i disa breza shkrimtarësh: Së pari, pas viteve 1990-të, vazhdojnë të shkruajnë një grup romancierësh me përvojë si: Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Nasi Lera, Zija Çela, Vath Koreshi, etj. Në këtë grup, do të përfshihen edhe shkrimtarë si Fatos Kongoli, vepra e të cilit u botua në prag të viteve 90-të 27. Krijimtaria e tyre, e nisur përpara rënies së komunizmit, pasurohet me tipare të reja estetike, theksohet modernizmi i gjakuar më herët, potencohet prirja e eksperimentit gjuhësor e narrativ, etj. Megjithatë, tek kjo kategori shkrimtarësh, kërkimi i formave të patrajtuara nuk vjen si qëllim në vetvete. 28 Megjithëse dominantja estetike e këtij brezi shkrimtarësh, anon nga modernizmi, duhet përmendur se në këtë letërsi nuk mungojnë karakteristikat postmoderniste, si intratekstualiteti, intertekstualiteti, pastishi, etj. Krijimtaria e këtij grupi, përbën një bërthamë të qëndrueshme vlerash, në letërsinë tonë bashkëkohore. Kjo mund të jetë njëra nga arsyet, pse përfaqësimi i letërsisë shqiptare në tregun evropian të librit, është bërë kryesisht nëpërmjet përkthimit të veprave të këtij brezi. Kjo letërsi, krijon një marrëdhënie të dyfishtë me sistemin e vlerave letrare: a) Këto vepra, shenjojnë vazhdimësinë lineare, që me gjuhën e vlerës do të thotë qëndrueshmëri. Vlerësimi i romaneve të shkruara në dy kohë, diametralisht të kundërta, thekson faktin se vlerat e qëndrueshme letrare, i mbijetojnë diktaturave. 26 Kodra, Klara. (2010). Romani elitar dhe romani i masës në Aktet e seminarit ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare. Prishtinë: Fakulteti i Filologjisë, Romani i parë i F.Kongolit, Ne të tre, u botuar në Dado, Floresha. (2007). Si rrjedh letërsia e viteve 90? në Mehr Licht, nr.30, Tiranë: Ideart, 149.

17 b) Pavarësisht kontinuitetit të krijimtarisë së këtij grupi, në veprat e botuara pas viteve 90, vihet re një shkëputje nga format tradicionale të të shkruarit, jashtë skematizmit të detyruar kompozicional e gjuhësor, etj. Ky ndryshim do të ishte i vështirë (a pothuajse i pamundur) për një shkrimtar me fizionomi krijuese e stil të konsoliduar, nëse kjo mënyrë shkrimi nuk do të qe prirje natyrale, e rrezikuar gjatë regjimit komunist. Së dyti, në letërsinë e pas viteve nëntëdhjetë, botohen romane të shkrimtarë të ndaluar, ose të ekskomunikuar, si: Kasëm Trebeshina, Visar Zhiti, Pjetër Arbnori, Bashkim Shehu, etj. Shkrimtarët e dënuar që vazhduan të shkruanin, edhe pas rënies së diktaturës, e pasuruan letërsinë në përgjithësi, e romanin në veçanti me poetikën e dhimbjes njerëzore. Letërsia optimiste dhe faqekuqe e realizmit socialist, me shëndetin e saj social e përjashtonte për arsye profilaktike temën fytyrëzbehtë të dhimbjes, e bënte tabu 29, ndaj kjo temë aktivizohet fuqishëm pas rënies së diktaturës, sidomos në veprat e shkrimtarëve të dënuar (të cilët krijojnë romane që thyejnë kufijtë zhanrore, duke qëndruar përmidis romaneve autobiografike dhe fiksionale). Ndryshe nga shkrimtarët e grupit të parë, të cilët në njëfarë mënyrë ndjejnë trysninë e rideklarimit 30 të vlerave të tyre, shkrimtarët e grupit të dytë nuk vuajnë këtë presion. Kjo për arsye se modeli estetik që në nisje të krijimtarisë së tyre, ka qenë i tjetërllojtë me modelin zyrtar 31. Për shkak të rrethanave specifike të përvijimit të krijimtarisë së tyre, numri i veprave nga autorëve të dënuar që botojnë pas rënies së diktaturës, nuk është shumë i madh. Për më shumë, kjo letërsi u bë pjesë e sistemit letrar pa bërë shumë zhurmë mediatike në raste botimesh a promovimesh. Pikërisht për shkak të kësaj qetësie, përkundër stuhisë së pritur a të friguar, ka pasur pikëpyetje e dilema në lidhje me përmasën e njëmendtë të saj. Në këndvështrimin tonë, produkti romanor i këtij grupi paraqet jo vetëm heterogjenitet, por edhe cilësi të lartë estetike. Kjo letërsi me specifikat e dallueshme poetike, filozofinë e hapur krijuese, ndihmoi në ridimensionimin dhe në rritjen e letërsisë në Shqipëri. Së treti, afirmohen një grup tjetër shkrimtarësh më të rinj në debutimin e tyre letrar, si: Ridvan Dibra, Agron Tufa, Mimoza Ahmeti, Mira Meksi, Flutura Açka, Romeo Çollaku, Ben Blushi, Elvira Dones, Virion Graçi, Stefan Çapaliku, etj. 32 Romancierët e këtij grupi, janë autorë që nuk kanë botuar asnjë roman para nëntëdhjetës. Kësisoj, vepra e tyre sendërtohet në përputhje me vizionin estetik e letrar të individualitetit krijues, pa trysninë e super të adresuarit 33. Ky vizion estetik, realizohet nëpërmjet prirjes drejt eksperimentit me strukturat gjuhësore, narrative dhe 29 Shehri, Dhurata. (2012). Estetizimi i dhimbjes në romanet e Agron Tufës, Rudi Erebarës dhe Lindita Arapit në Letra, Nr Një nga trysnitë më të mëdha të shkrimtarëve të grupit të parë, është tejkalimi i modelit pararendës (letërsisë së realizmit socialist), si mënyra e vetme për rikonfirmimin e vlerave të tyre. 31 Është pikërisht kjo qasje ndryshe ndaj letërsisë e artit, fillimi i akuzës për shumë prej tyre. 32 Në këtë grup, do të përfshihet edhe krijimtaria e Luan Starovës, vepra e të cilit, është botuar fillimisht në maqedonisht, përkthyer në frëngjisht, etj., e më pas në shqip. Për pasojë, kjo vepër bart shenjat e një dialogu me një lexuesi implicit ndërkombëtar. 33 Term i Roland Barthes-it, që nënkupton censurën si strukturë e jashtme e kontrollit, që shtresëzohet së brendshmi në vetëdijen a pavetëdijen e individit.

18 figurative. Shkrimtarët e këtij grupi, u prirën me tendencë, drejt një konceptimi dhe ndjeshmërie tjetër, si në problematikën e trajtuar, ashtu edhe në përfytyrimin strukturor, në mënyrën thellësisht alegorike të përjetimit artistik. 34 Reagimi i këtij grupi ndaj letërsisë së realizmit socialist shfaqet më agresiv, deri në ekstravaganca të strukturave artistike 35. Kjo letërsi e lindur në një kontekst të ri, (larg kushtëzimeve nga kontekstet socio-politike dhe strukturat shoqërore), sipas studiuesit Sabri Hamiti merr një drejtim paradoksalisht invers. Në Shqipëri, kjo krijimtari që trillonte absoluten e lirisë kolektive, tanimë e zbulon këtë truall në trupin e vet dhe shpejt e shpejt kërkon kompensim duke krijuar një truall të ri, të absolutit të ri, për lirinë e individit. 36 Estetika krijuese e një pjesë të mirë të këtyre shkrimtarëve, spikat për kalimin e disfazimit kohor. Me veprën e këtij grupi, letërsia shqiptare thekson njëkohshmërinë me letërsinë evropiane, në drejtime letrare. Shkrimtarë si Ridvan Dibra, Agron Tufa, Ben Blushi, etj., shfaqin tipare postmoderniste, duke vërtetuar ritëm kapjen ndaj zhvillimeve të letërsisë evropiane 37. Pavarësisht karakteristikave heterogjene të këtij grupi, fryma që i bashkon dhe i bën ndërsjellshtësisht të një gjaku është estetika e shkrimit, vetëdija e krijuesit që e di se ç bën me gjuhën, di se çfarë kërkon artistikisht, di se çfarë tradite zgjedh dhe ndihet mirë me të dhe së mbrami, si se çfarë lexuesi projekton me artin e tij. 38 Kuptimi i grupit i shkon më shumë këtij brezi shkrimtarësh, për arsye se vetëdija e të bërit pjesë në një komunitet të përbashkët u sendërtua ndër ta, që herët. Për pasojë, grupime shkrimtarësh të këtij brezi, qëndruan pranë njëri-tjetrit dhe i shprehën pikëpamjet e solidaritetin e tyre të ndërsjelltë edhe në revista letrare ( Mehr Licht, Aleph, Përpjekja, Fjala, Sfidë, suplementi i Albanias, etj.). Por për fat të keq, këta shkrimtarë nuk arritën deri në formulimin e vështrimeve përbashkuese estetike, për mënyrën e krijimit dhe vlerësimit të letërsisë 39. Për sa më sipër, dilet në përfundimin se letërsia shqiptare, përpiqet të krijojë fizionominë e saj të plotë, pas rënies së komunizmit; dalja në sipërfaqe e letërsisë së dënuar, ridimesionimi i letërsisë së traditës, seleksionimi i veprave të letërsisë zyrtare 40 mbi parimin e vlerës, prezantimi me letërsinë thuajse të panjohur, të shkruar në Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni, diasporë, etj., botimi i një sërë veprash të suksesshme nga shkrimtarët e rinj, plotësuan pamjen e letërsisë shqiptare. Sipas studiuesit Bashkim Kuçuku: Vetëm tani mund të thuhet se kemi përpara, përgjithësisht, përmasën e plotë dhe relievin e njëmendët të letërsisë shqipe (...), e cila nuk është as e varfër dhe as inferiore krahas letërsive të tjera evropiane, sidomos mes atyre të gjuhëve ballkanike Dado, Floresha. (2007). Si rrjedh letërsia e viteve 90? në Mehr Licht, nr.30, Tiranë: Ideart, Dado, Floresha. (2007). Si rrjedh letërsia e viteve 90? në Mehr Licht, nr.30, Hamiti, Sabri. (2002). Kritika letrare 6. Pamje e letërsisë shqipe. Prishtinë: Faik Konica, Ky ritëm kapje është në terma të moderuar, për arsye se trajta të letërsisë postmoderniste në letërsinë shqiptare, nisin kur postmodernizmi evropian është drejt fundit (madje dhe artikulohet fundi i tij). 38 Tufa, Agron. (24 qershor 2007). Letërsia shqipe midis perversitetit dhe sakrificës në Albania e vogël, nr.13, 3; Tufa, Agron. (2008). Letërsia shqipe midis perversitetit dhe sakrificës Mehr Licht, nr.30, Tiranë: Ideart, Sinani, Shaban. (2009). Letërsia shqipe e shekullit të XX-të. Tiranë: Naimi, Letërsia e shkruar gjatë kohës së diktaturës komuniste. 41 Kuçuku, Bashkim. Intervistë e marrë nga Albert Zholi,

19 Në nivel stilistikor romani i pasnëntëdhjetës paraqet vështirësi klasifikimi, ndërsa në nivel tematik, ekziston një hierarki e qartë e temave dhe motiveve të përdorura. Një nga temat qendrore në romanet shqiptare, të shkruara pas viteve 90-të, është: I.Tema e vuajtjes, dhimbjes, vdekjes, tjetërsimit nën një sistem diktatorial. Rrezikimi i njeriut dhe vlerave njerëzore, dhimbja, trauma, depersonalizimi, vdekja fizike, shpirtërore e intelektuale në një sistem diktatorial, kthehen në motive mbizotëruese në letërsinë e shkruar dhe botuar pas 1990-ës. Funksioni qendror i kësaj teme, mund të interpretohet në disa mënyra: a) Pamundësia për t iu qasur trajtimit të motiveve të tilla gjatë diktaturës, i ka bërë shkrimtarët të ethshëm, për të shlyer këtë peng që i vjen nga e shkuara. Sipas Barbara Hermstein Smith: përvoja estetike është e pandashme nga memoria, konteksti, domethënia e fatit kush jemi, ku jemi, si dhe nga tërësia e gjithë asaj që ka ndodhur më parë. 42 Ndaj rikthimi tek ngjarje traumatike, shpjegohet sipas S. Freud-it, me domosdoshmërinë për të rishkelur në rrugën e vdekjes (death drive). Nëpërmjet këtij koncepti psikanalistik, sqarohet se pse qëniet njerëzore i rikthehen ngjarjeve të dhimbshme a traumatike, edhe pse këto të fundit duket sikur kundërshtojnë instiktet tona, që kërkojnë/synojnë kënaqësinë. Përmes prirjes për të përsëritur, qëniet humane përpiqen që të kalojnë traumën në kërkim të gjendjes së qetësisë. 43 Dëshira për të ripërjetuar një kohë të vështirë, nëpërmjet shkrimit të një vepre letrare, është mundësia e vetme për t u shëruar nga kthetrat e së shkuarës. Përsëritja mund të nënkuptohet sipas Carl Gustav Jung-ut, si formë e entatiodromisë, (përplasja e të kundërtave). Nga kjo përplasje, shkrimtari bashkëkohor kërkon në mënyrë të pavetëdijshme të triumfojë mbi të shkuarën, për t u çliruar nga pushteti i saj. Por a lidhet mbitrajtimi i kësaj teme, vetëm me përpjekjen vetëshëruese të Egos krijuese të shkrimtarit? Sigurisht që jo. Vepra letrare e plotëson ekzistencën e saj minimale, nëpërmjet trekëndëshit Dhënës-Mesazh-Marrës dhe mbizotërimi i kësaj tematike, lidhet ngushtësisht me me lexuesin e saj. Marrësi (i nivelit të parë) i pas viteve 90-të, kishte nevojë të përjetonte katarzën homepatike 44 dhe në këtë mënyrë i kthehet përjetimit të së shkuarës, nëpërmjet leximit të veprave që trajtojnë këtë temë. Ashtu si dhe U.Eco sugjeron: Askush nuk jeton në të tashmen e menjëhershme; që të gjithë ne i lidhim gjërat apo ngjarjet nëpërmjet funksionit ngjitës të kujtesës, asaj personale apo kolektive (histori apo mit qoftë) 45. Si pjesë e kujtesës kolektive ruhen imazhe tronditëse. Psikozat e formuara nga presioni i së shkuarës, e çojnë marrësin drejt romanit me temë të djeshmen diktatoriale. Përzgjedhja e temave të tilla, bëhet në përpjekje për të shuar frikën, dhimbjen, pasigurinë, dëshpërimin gjatë procesit të leximit. Pas kalimit të simptomave të çrregullimit post-traumatik të stresit 46 (lexuesi i nivelit të dytë), krijon distancën me emocionin e sipërfaqes që gjeneronte vepra, duke 42 Smith, Barbara Hernstein. (1988). Contigencies of value: Alternative Perspectives of critical theory. Cambridge: Harvard Univervity Press, Freud, Sigmund. (1987). "The Ego and the Id", në On Metapsychology. Middlesex, Sipas Umberto Eco-s, katarza homepatike përkufizohet si mëshirë dhe terror (frikë) deri në spazëm, që pastron nëpërmjet vuajtjes, duke dalë prej përvojës tragjike. 45 Eco, Umberto. (2007). Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë, Tiranë: Dituria, Çrregullimi post-traumatik i stresit (PTSD) konsiderohet si një çrregullim i rëndë i ankthit, si pasojë e ekspozimit ndaj një ngjarjeje traumatike, që mund të lidhet me rrezikun e vdekjes të individit a njerëzve të dashur.

20 përjetuar katarzën alopatike. Marrësi çlirohet prej frikës, ankthit, pushtetit të vdekjes jo duke e provuar atë, por duke e çmuar mënyrën nëpërmjet të cilit emocioni (qoftë dhe negativ) paraqitet estetikisht në vepër. Në këtë këndvështrim, duket se koncepti i darvinizmit kulturor të propozuar nga U. Eco, vërtetohet. Sipas tij, leximi (por dhe shkrimi) i disa teksteve të caktuara, lidhen me kënaqësinë e një komuniteti specifik 47. Kësisoj tema të tilla, shkruhen për hir të nevojës së shkrimtarëve për zbrazjen emocionale, po aq sa për hir të lexuesve. Edhe vetë lexuesi kërkon me një forcë magnetike, për t u shëruar nga e shkuara nëpërmjet procesit të ripërjetimit të saj, ndaj shkrimtari shkruan për të, po aq sa për vete. Kjo marrëdhënie dypalëshe Dhënës-Marrës (e cila mund të konsiderohet si një variabël estetik i lidhjes mes kërkesës dhe ofertës), është një përgjigjje ndaj diktaturës a diktaturave, që edhe pse e përkulin njeriun, nuk e mposhtin atë. Çdo diktaturë sado e egër qoftë, është e destinuar të vdesë e të kthehet në ushqim estetik, që konsumohet nga njeriu, si shkrimtar e lexues. Për më tepër, ky prodhim romanor merr një tjetër funksion (përveç atij estetik dhe terapeutik). Kjo letërsi ashtu siç Shaban Sinani sugjeron, është: një sorgjetar i papërkulur i kujtesës së njeriut [dhe nacionit], në përpjekje për të ruajtur identitetin e tij 48, ndaj në këtë këndvështrim, kjo letërsi vjen si dëshmi e mbijetesës së njeriut e njerëzores. Letërsia tejkalon kufizimin njerëzor (harresën), sepse nëpërmjet saj jepen porosi të përbotshme. Këto porosi kanë si qëllim të modelojnë të tashmen (por jo vetëm), mbi bazën e përvojës së shkuar. Pra si përfundim, estetizimi i të keqes nëpërmjet artit bashkëkohor ka dy qëllime: 1) të zbusë dhimbjen tek marrësit dhe dhënësit, viktima të drejtëpërdrejta a të tërthorta të diktaturës. 2) të evokojë kujtesën kolektive; duke kujtuar të shkuarën, ruhet e tashmja dhe paralajmërohet e ardhmja për mospërsëritjen e historisë. b) Rimarrja e temave të tillave, përkon me shfaqjen autobiografike a ideografike të një realiteti të përjetuar dhunshëm. Këtu bëjnë pjesë shkrimtarët e dënuar e të persekutuar, të shenjuar egërsisht me dhimbje e vuajtje nën diktaturën e proletariatit. Në këtë rast, raporti i shkrimtarit me të vërtetën, shërben si çelësi që vë në lëvizje procesin e të shkruarit. Ashtu siç U. Eco pohon: Ligjërimi i mbizotëruar nga spektri i të vërtetës, nuk është aspak për t u nënvlerësuar. 49 Dëshira për të qenë i vërtetë është si një këngë sirene, që të josh e të tundon, po aq sa të fton në një botë letrare të rrezikshme, ku ndjenjat e emocionet personale mund të rrezikojnë ta kthejnë krijimin letrar në një vepër thjesht autobiografike. Rëndësi ka jo vetëm si tregohet e shkruhet, po dhe cili tregon dhe më rëndësi ka se cili shkruan 50, - pohon V. Zhiti, duke krijuar kështu de jure një bashkësi shkrimtarësh që e kanë vulosur me gjak të drejtën për t iu kthyer së shkuarës. Kjo ngaqë tragjizmi i atij realiteti (dhuna, terrori), i është ngulitur thellë nën lëkurë si një dëshmi që nuk zhbëhet dot. Ndaj dhe raporti i tyre me të vërtetën është më i thellë, më tronditës; e vërteta e tyre është më e gjerë e më lënduese. Në fund të fundit, kjo marrëdhënie ka 47 Eco, Umberto., Rorty, Richard., et al. (1992). Interpretation and overinterpretation. Cambridge: Cambridge University Press, Sinani, Shaban. (2009). Letërsia shqipe e shekullit të XX-të. Tiranë: Naimi, Eco, Umberto. (2007). Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë, Tiranë: Dituria, Zhiti, Visar. (2010). Panteoni i nëndheshëm ose letërsia e dënuar, Tiranë: OMSCA-1, 34.

21 gjasa të jetë ashtu si R.Keats-i pohon: "E bukura është e vërtetë, bukuri e vërtetë, / kjo është gjithçka që ne dimë, gjithçka që na duhet të dimë. Shpeshherë tema e rrezikimit të jetës nën diktaturë trajtohet me një diferencë kohore nga vorbulla pështjelluese. Fokalizimi i humbjes njerëzore si pasojë e dhunës totalitare bëhet së largti, nga bashkëkohësia. Kështu në veprën e Fatos Kongolit, Zyhdi Moravës, Flutura Açkës, Mimoza Ahmetit, etj., qendra gravitacionale bëhet jeta e qytetit. Kjo temë, shumë e dashur për letërsinë moderniste, nuk trajtohet ipso facto, por si produkt i së shkuarës. Tema e diktaturës totalitare komuniste dhe tema e qytetit, edhe pse në dukje qëndrojnë larg, në të vërtetë janë të lidhur sipas zinxhirit shkak-pasojë. Motivi i vuajtjes, vdekjes, tjetërsimit nën një sistem diktatorial, shërben si një e shkuar e afërt, që herë shfaqet në formën e kujtimeve të dhimbshme, e herë në formën e të pavetëdijshmes, e cila vepron si strukturë mendore. Të dyja temat (jeta e rrezikuar nën një sistem diktatorial dhe temat urbane), janë pjesë e realitetit të paraqitur në të njëjtin vektor kohor, kohë kjo që herë shihet në retrospektivë e herë në prespektivë. Jeta në një sistem diktatorial shërben si fillesa për të kuptuar problemet e bashkëkohësisë, format paranoiake e skizofrenike të paraqitjes së jetës njerëzore (F.Kongoli), humbjet fizike që postkomunizmi kërkon ende si haraç nga njeriu (V. Zhiti), etj. Kjo do të thotë se e shkuara është brenda nesh, ne jetojmë me të; aq më tepër kur bëhet fjalë për një të shkuar traumatike që edhe nëse duam, nuk mund ta zhbëjmë dot. Ky pohim aksiomatik shërben si nyjë lidhëse mes dy kohëve, botëve, realiteteve, temave dhe motiveve në letërsi. Sipas Z. Demir-it: Modernja bart në vetvete theksin e vazhdimësisë kohore 51 dhe si e tillë ajo konsiderohet si një zinxhir shkakësie, ku A-ja (e shkuara) dhe B-ja (e tashmja), jo vetëm që janë të lidhura ngushtësisht me njëra-tjetrën, por e shkuara projektohet në të tashmen dhe e tashmja formësohet nga e shkuara. Kjo do të thotë se pa njohur thellësisht kutinë e hapur të Pandorës që shpalos dhimbjen e së shkuarës, nuk arrihet të kuptohet forma absurde, groteske, tragjike që merr realiteti jetësor, i pasqyruar në veprat letrare që ngrihen mbi temën urbane dhe motivet bashkëshoqëruese, si vetmia, vështirësia/pamundësia e njeriut për të dashuruar, drama e moskomunikimit, etj. Këto tema / motive janë të pranishme gjithashtu, në vepra të tilla, si: Bolero në vilën e pleqve e Fatos Kongolit, Hiri i Flutura Açkës, Gruaja haluçinante e Mimoza Ahmetit, etj. 1.3 Modernizmi dhe postmodernizmi. Një qasje teorike. Përcaktimi i tipareve moderniste dhe postmoderniste në letërsinë shqiptare pas viteve 90-të, nuk mund të kryhet i plotë pa trajtuar shkurtimisht tiparet e këtyre estetikave krijuese, si dhe marrëdhëniet mes tyre. Modernizmi dhe postmodernizmi mund të analizohen si periudha letrare me shenja të dallueshme, por dhe si filozofi krijuese e sisteme estetike. Në letërsinë evropiane, modernizmi nis në fund të viteve 19-të 52 dhe vazhdon si filozofi krijuese e dominante estetike deri në mes të shekullit të XX-të. 53 Veprat e 51 Demir, Zekije. (2006). Feminizmi modern dhe postmodern. Shkup: Logos-A, Ka mendime që gjurmë të modernizmit gjenden që në shekullin e 17-të, në letërsinë evropiane. 53 Për këtë shih: Armstrong, Tim. (2005). Modernism: A Cultural History. Cambridge: Polity Press, 24.

22 shkrimtarëve modernistë 54, shenjohen nga mungesa e një figure qendrore që do të bashkonte njësitë e tekstit në një të tërë. Vepra të tilla refuzojnë solicizmin romantik, siç refuzojnë gjithashtu asosacionin e subjektit me dualizmin kartezian; koncepti i narratorit zëvendësohet me zëra që mbivendosen, ndërsa narracioni në një shumësi fragmentesh të palidhura. Tiparet kryesore të veprave moderniste janë: opozicioni ndaj strukturave estetike (antiestetizmi), kalimi nga estetika epistemologjike drejt estetikës ontologjike, depersonalizimi i artit, thyerja e sintaksës nëpërmjet potencimit të gjuhës poetike, mbizotërimi i ligjëratës së zhdrejtë të lirë, funksionalizimi i përroit të ndërgjegjes, poetika e tekstit, pozicionimi qendror i figurave të ligjëratës si: humori i zi, absurdi, paradoksi, satira, ironia, përdorimi jokonvencional i metaforës, intertekstualiteti, ndarja e kuptimit nga konteksti, riprezantimi simbolik, përmasa psikanalitike e tekstit, narracioni i fragmentuar, metanarrativiteti, këndvështrimi narrativ i shumëfishtë, paraqitja e personazhit si antihero, zë, personazh dydimensional, eksperimenti, rindërtimi abstrakt i ritmit kohor. Vepra të tilla, karakterizohen nga një pesimizëm i ndjeshëm (një kundërshtim i hapur i optimizmit artificial, që shfaqet në letërsinë e realizmit socialist). Modernizmi mund të konsiderohet si drejtim emocional ; ai ngrihet mbi ndjeshmërinë njerëzore, dridhjen e shpirtit, dhimbjen, humbjen dhe vdekjen, ndryshe nga postmodernizmi që e neutralizon emocionin, nëpërmjet konceptit të lojës. Këto tipare qendrore të letërsisë moderniste, shpjegojnë arsyen pse letërsia shqiptare e pas viteve 90-të, (me pasuri dhimbjen dhe iluzionin 50-vjeçar), e gjeti të lehtë të formësohej nën kërkesat stilistikore të këtij drejtimi letrar. Në letërsinë shqiptare, si prozatorë me prirje moderniste 55 mund të përmendim, Ismail Kadarenë, Dritëro Agollin, Zija Çelën, Vath Koreshin, Arjan Lekën, Visar Zhitin, Flutura Açkën, Besnik Mustafajin, Fatos Kongolin 56, etj. Përgjithësisht periudha nga viti 1940-të deri në fund të shekullit të XX-të, klasifikohet si areal i postmodernizmit në letërsinë evropiane. 57 Jenifer Ashton e quan 54 Si përfaqësues kryesorë të letërsisë moderniste botërore mund të përmendim: Knut Hamsunin, James Joyce-n, Mikhail Bulgakov-n, Thomas S. Elliot-in, Gertrude Stein-in, Virginia Woolfin, Marcel Proust-in, John Steinbeck-un, Dylan Thomas-in, David H. Lawrence-n, Paul Laurence Dunbar-in, Ezra Pound-in, Mina Loy-n, Hugh MacDiarmid-in, William Faulkner-in, Jean Toomerin, Ernest Hemingway-n, Edward M. Forster-in, Rainer Maria Rilke-n, Franz Kafka-n, Robert Musilin, Joseph Conrad-in, Andrei Bely-n, William Butler Yeats-in, Francis Scott Fitzgerald-in, Luigi Pirandello-n, Katherine Mansfield-n, Jaroslav Hašek-un, Samuel Beckett-in, Menno ter Braakun, Robert Frost-in, Boris Pasternak-un, Djuna Barnes-in, Patricia Highsmith-in, Mervyn Peake-n, etj. 55 Moderniteti i hershëm: Temat e individit, që janë zbulim i modernitetit letrar, në romanin shqiptar, jo rrallë thuren bashkë me temat e identitetit nacional, siç ndodh te Ra Berati (I shkruar në vitet 60-të, por i botuar vetëm në 1993, me titullin Krastakraus i Bilal Xhaferrit, Zanoret e humbura (1974) të Zejnullah Rrahmanit etj. 56 Duhet të theksohet fakti, se modernizmi në romanin shqiptare nuk piqet plotësisht, për shkak të kushteve specifike të zhvillimit të tij. Modernizmi i hershëm me I.Kadarenë e D.Agollin, nuk konsolidohet dot, për shkak të kushteve jo-favorizuese politike. Ndërkohë, pas rënies së diktaturës komuniste, modernizmi dhe postmodernizmi ngatërrohen me njëri-tjetrin. Kjo do të thotë, se sipas mendimit tonë, jo të gjitha veprat e botuara nga shkrimtarët e mësipërm, janë homogjene në tiparet moderniste, por ngërthejnë edhe tipare të tjera. 57 Rezervat rrjedhin nga fakti se postmodernizmi nuk është një drejtim i mirorganizuar, me manifeste dhe figura prominente. Madje studiuesit përgjithësisht bien dakord me kulmimin e tij të beftë në vitet (me emra të tillë si: J. Heller, J. Barth, K.Vonnegut, T. Pynchon, D. DeLillo, S. Rushdie, etj., por nuk janë të një mendjeje për vazhdimësinë, zbehjen a fundin e tij.

23 postmodernizmin në artet bashkëkohore, si poetikë të indeterminimit 58 apo poetikë të papërcaktueshmërisë. Pavarësisht kësaj, disa nga tiparet kryesore të tij, përsëriten shpesh. Këto tipare janë: eklektizmi (përzierja, si zhanrore po ashtu edhe ligjërimore), erudicioni, intertekstualiteti, citatësia, ironia, parodia, paradoksi, kodifikimi i dyfishtë, rivitizimi i traditës, metafiksioni historiografik, teknika e montazhit, arti i kombinimit etj. 59 Në nivel analize, në letërsinë shqiptare është më e lehtë të veçosh tekste, sesa shkrimtarë postmodernistë 60. Kjo shpjegohet me faktin se postmodernizmi si dukuri letrare, është në ngjizje e sipër, ndaj dhe profili i shkrimtarëve postmodernistë, është disi i mjegullt. Si vepra me shenja postmoderniste 61, në letërsinë shqiptare mund të veçonim: Qezari niset për në luftë (Kasëm Trebeshina), Moxart me vonesë, Angelus Novus (Bashkim Shehu), Të jetosh në ishull dhe Otello, arapi i Vlorës (Ben Blushi), Dueli, Tenxherja (Agron Tufa), Ëndrra e sandaleve me gurë Swarovski (Met Dervishi), etj. Kësaj liste, studiuesi Adil Olluri i shton tekste të tilla si: Trumfi i Gjergj Elez Alisë dhe Trumfi i dytë i Gjergj Elez Alisë (Ridvan Dibra), Ulku dhe Uilli (Vath Koreshi) etj 62. Për më tepër, studiuesi Alfred Uçi 63, shton në grupin e veprave postmoderniste, romanin Mes Laokontit dhe Krishtit të Moikom Zeqos, ndërsa Viktor Marko Solomon-i 64 propozon romanin Funerali i pafundmë të Visar Zhitit, etj. Nga sa më sipër, dilet në përfundimin se karakteristikat moderniste dhe postmoderniste në letërsinë shqiptare, nuk janë cilësisht të ndara. Kjo dukuri sjell praninë e veprave me tipare heterogjene, vepra të cilat qëndrojnë në zgrip të modernizmit dhe postmodernizmit, duke e bërë klasifikimin e tyre të vështirë. Qëllimi i këtij punimi, nuk është ndarja / cilësimi i fundëm (roman modernist roman postmodernist), por analizimi i tipareve letrare, që e bëjnë një vepër specifike t i afrohet, ose t i largohet një estetike krijuese. 1.4 Marrëdhëniet e modernizmit me postmodernizmin. Ka dy mendime të konsoliduara, për marrëdhëniet mes modernizmit dhe postmodernizmit: Së pari, një sërë autorësh dhe studiuesish këmbëngulin se postmodernizmi, më shumë se një periudhë e re është një variant i modernizmit, apo një zgjatim i tij. Ata e barazojnë konceptin e postmodernizmit me një modernizmi të vonshëm. Për 58 Ashton, Jenifer. (2005). From modernism to postmodernism- American poetry and theory in the twenty century. Cambridge: Cambridge University Press, Disa nga shkrimtarët postmodernistë janë: Jorge Luis Borghes-i, Thomas Pynchon-i, Vladimir Nabokov-i, Italo Calvino-s, Kurt Vonnegut-i, Irvine Welsh-i, Rushdie Salman-i, Doris Lessing-u, Allen Ginsberg-u, etj. 60 Hans-Peter Wagner në A History of British, Irish and American Literature (Trier 2003, fq. 211) bën dallimin midis shkrimtarëve 'postmodernistë' dhe shkrimtarëve postmodernë. Emërtimi i parë, sipas tij përdoret për shkrimtarët eksperimentalë, ndërsa shkrimtarët post-modernë për shkrimtarët më pak inovativë. 61 Shenjat postmoderniste në letërsinë e lëvruar në Shqipëri shfaqen përpara viteve 90-të. Për këtë mund të përmendim vepra të tilla si: Ëndrra me ngjyra dhe Globi në rrjetë të Astrit Delvinës. 62 Olluri, Adil. (2011). Romani postmodern shqiptar. Prishtinë: AIKD 99, Uçi, Alfred. (2008). Klasika apo neoklasika? Estetika metateorike mbi artin. Tiranë: Akademia e shkencave të Shqipërisë, Solomon, Viktor Marko. (4 nëntor 2012). Në Iliadën postmoderne. Refleksione pas rileximit të romanit të shkrimtarit Visar Zhiti Funeral i pafundmë. Milosao, 11.

24 Umberto Eco-n, çdo periudhë ka patur postmodernitetin dhe manierizmin e vet. Më thoni, - thekson ai - nëse postmodernizmi nuk është në shikim të parë, një formë moderne e Manierizmit? Kritikë letrarë si Irving Hose, Herry Levin-i, etj., e përdorën termin me konotacion negativ, për të dhënë këndvështrimin e tyre, sipas të cilit letërsia e madhe eksperimentale dhe avanguarda moderniste (i ashtuquajturi modernizëm i lartë me W. B. Yeats-in, T. Eliot-in, E. Pound-in e J. Joyce-t, etj.), po humbiste rëndësinë dhe prestigjin, si pasojë e përhapjes së kulturës së masave. Në këtë këndvështrim, letërsia moderniste shihet në shkëlqimin dhe rënien e saj. Ky konotacion negativ në lidhje me postmodernizmin, ruhet edhe tek disa kritikë të tjerë bashkëkohorë. Kështu sipas Charles Newman-it, ky term përdoret gjerësisht (madje, edhe pas sugjerimeve të Klinkowitz-it, për zëvendësimin e tij me termin post-bashkëkohësi). Por në të vërtetë, ky term nuk ka kuptim, sepse nëse arti modernist ka kuptimin e përkatësisë në të tashmen, atëherë ai postmodernist merr kuptimin e përkatësisë në të ardhmen. Në një rast të tillë, Charles Newman-i shtron pyetjen: Çfarë arti mund të konsiderohet letërsia postmoderniste, kur ajo nuk është shkruar akoma? Kjo do të thotë se ose termi i përdorur për të identifikuar atë, është thjesht një solecizëm, ose parashtesa post shpreh vetëm theksimin e kuptimit. 65 Nga ana tjetër, Christine Brook-Rose pohon se: Në një botë si kjo e jona, që vlerëson progresin, atributi post-modernist bart kuptimin e më të mirës. Kjo do të thotë se arti postmodernist do të thotë më modern se modernizmi, ndaj ajo sugjeron se termi që mund t i ngjiste është më shumë-modernizëm (most-modernism). 66 Philip Weisstein-i, në artikullin e tij How useful is the term Modernism 67, pohon se postmodernizmi duhet të jetë vijim i modernizmit logjikisht e kronologjikisht, në mënyrë që të ekzistojë, njësoj si post-impresionizmi duhet të pasojë impresionizmin, neo-romanticizmi romanticizmin, etj. 68 Madje P. Weisstein shkon më tej, duke hartuar pesë faza kryesore, nëpërmjet të cilave bëhet sipas tij, kalimi nga modernizmi në postmodernizëm: Faza 1. Natyralizmi/impresionizmi Faza 2. Fin-de-siècle, simbolizmi, dekadenca, etj., Faza 3. Avangarda, Faza 4.? [Pikëpyetja i përket strukturës së hartuar nga P.Weisstein-i] Faza 5. Neoavangarda Faza 6. Postmodernizmi 1960 deri sot. Faza e katërt, kufizohet nga njëra anë nga eksperimentimi i artit modernist (faza 3) dhe nga rigjallërimi i këtyre eksperimenteve pas luftës së dytë botërore (faza 5). Kjo fazë, sipas P. Weinsstein-in, është evazive 69. Nga sa më sipër, dilet në përfundimin se mendimi që postmodernizmi është vazhdim i modernizmit (madje edhe shtojcë e tij), artikulohet nga një sërë studiuesish, të cilët madje hartojnë zinxhirin e dukurive letrare, që bëjnë të mundur tranzitimin nga modernizmi në postmodernizëm. 65 McHale, Bryan. (1987). Postmoderist fiction. London and New York: Routledge, Brook-Rose, Christine. (1981). A Rhetoric of Unreal: Studies in Narrative and Structure, especially of the Fantastic. Cambridge: Cambridge University Press, Weisstein, Philip. (2005). Unknowing: The Work of Modernist Fiction. New York: Cornell University Press, Duhet bërë kujdes me parashtesat: neo-romantizmi shenjon rivitalizimin e romantizmit, postimpresionizmi shenjon vazhdimësinë, por dhe ndryshimet në raport me impresionizmin. 69 Weisstein, Philip. (2005). Unknowing: The Work of Modernist Fiction. New York: Cornell University Press, 413.

25 Së fundmi, ka studiues që e shohin postmodernizmin si kulmin e modernizmit dhe në mesin e postmodernistëve përfshijnë T. S. Eliot-in me Tokën e shkretë dhe James Joyce-n me romanin Zgjimi i Fineganëve, William Blake-un, Arthur Rimbaud-në, James Joyce-n, Jorge Luis Borges-in, Vladimir Nabokov-in, Samuel Becket-in, etj. 70 Së dyti, ekziston edhe një mendim tjetër, në lidhje me marrëdhënien mes modernizmit dhe postmodernizmit. Edhe pse përgjithësisht mendohet se arti zhvillohet në mënyrë lineare, praktika postmoderniste, duket sikur sugjeron të kundërtën; ajo në shumë pika i shmanget estetikës moderniste. Frederico de Onis e përdor termin postmodern (në kuptimin postmodernist), për të cilësuar një lëvizje poetike që i kundërvihet, modernizmit letrar spanjoll. Këtë mendim e mbron dhe J. Habermas-i, për të cilin parashtesa post mund të kuptohet si kundra modernizmit. Sipas tij: postmodernizmi që në nismë e prezanton vetveten si antimodernist. 71 Ihab Hassan-i e sheh postmodernizmin më shumë si shkëputje, sesa lidhje me modernizmin: Postmodernizmi, -thekson ai,- ka gjetur e po gjen përdorim në një fushë të gjerë disiplinash, si në teorinë e estetikës dhe të kritikës letrare, në filozofi e sociologji, në arkitekturë e artet pamore, në letërsi, në kulturë e religjion etj., duke pasur domethënien e një reaksioni, ose tejkalimi të modernizmit. 72 Duke bërë analizë atributesh, studiuesi italian, Maurizio Ferraris, thotë se postmoderniteti dhe moderniteti dallojnë në princip, sepse postmoderniteti është metahistorik kundrejt modernitetit që është ahistorik dhe idealist, ndërsa Douwe Wessel Fokkema shpreh bindjen që postmodernizmi është ndërtuar nga polemikat kundër modernizmit. 73 Shtrohet pyetja: Si shestohet marrëdhënia mes modernizmit dhe postmodernizmit, në këndvështrimin e teoricievë dhe kritikëve shqiptarë? Për shkak të karakteristikave specifike të zhvillimit të letërsisë shqiptare, modernizmi dhe postmodernizmi takohen në kohë dhe vazhdojnë rrugëtimin së bashku. Postmodernizmi si filozofi krijuese, nis në letërsinë shqiptare, pa u konsumuar/mbaruar modernizmi. Të dyja këto estetika krijuese, zhvillohen njëkohshëm (shkruhen vepra me tipare moderniste, krahas veprave me tipare postmoderniste). Kjo mbivendosje kohore, sjell përafrimin mes tyre në nivel karakteristikash. Dukuritë e mësipërme, shpjegojnë praninë e veprave heterogjene, vepra të cilat herë përshfaqin tipare të njërës estetikë krijuese, herë të tjetrës. 74 Kjo situatë, reflektohet edhe në mendimin teorik dhe kritik, duke e bërë vijën ndarëse mes modernizmit dhe postmodernizmit, më të brishtë. Kështu për akademiken Floresha Dado, modernizmi dhe postmodernizmi shihen jo si dy lëvizje të ndryshme, por si dy pole të një eksperience, domethënë si një vazhdim e jo si shkëputje nga njëri-tjetri. Lidhja e modernizmit me postmodernizmit, artikulohet edhe nga Alfred Uçi, i cili shprehet se: Postmodernizmi është një lloj rindërtimi dhe revizionimi i modernizmit 70 Hassan, Ihab. (1987). Toward a Concept of Postmodernism.Ohio: Ohio State University Press Habermas, Jürgen. (1993). Modernity versus Postmodernity, në A Postmodern Reader. New York: State University of New York Press, Hasan, Ihab. (2001). Nga postmodernizmi në postmodernitet: Konteksti lokal/global në Jeta e re, nr. 1-2, Fokkema, Douwe Wessel. (1993). A Postmodern Reader. USA: State University of New York Press, Në këtë këndvështrim tabela që thekson ndryshimet mes tipareve moderniste dhe postmoderniste e hartuar, nga Ihab Hassan, aplikohet me rezerva, në lidhje me letërsinë shqiptare.

26 ( ) 75. Në këtë këndvështrim, postmodernizmi, nuk konceptohet si ndarje / kundërvënie, por si vazhdim i modernizmit. Për studiuesin Berat Dakaj 76, lidhja mes modernizmit dhe postmodernizmit, bëhet nëpërmjet intertekstualitetit. Ai thekson praninë e urëkalimeve intertekstuale nga postmodernizmi në modernizëm (por edhe nga postmodernizmi në klasicizëm, realizëm, etj.). Për Agim Vincën, postmodernizmi është një teori dhe praktikë krijuese që ka rregullat e veta të lojës, përkatësisht poetikën e vet 77. I njëjti qëndrim, duket sikur mbahet edhe nga Osman Gashi 78, i cili, kur flet për klasifikimin e romanit shqiptar mbi bazën e tipologjive, thekson kërkesën për një zgjerim të konceptit tipologjik, koncept ky që tejkalon ndarjen zhanrore. Ky zgjerim koncepti, vjen për shkak sepse letërsia postmoderniste i tejkalon modalitetet e njohura dhe të pranuar të klasifikimit. Së fundmi, ekziston edhe një qasje tjetër, e cila e identifikon letërsinë e shkruar pas viteve 90-të me emërtimin letërsi moderne. Robert Elsie, kur sqaron zhvillimet në letërsinë bashkëkohore shqiptare, përfshin nën emërtimin prozë moderne 79, vepra të shkrimtarëve të tillë, si: Luan Starova, Zija Çela, Visar Zhiti, Bashkim Shehu, Besnik Mustafaj, Arian Leka, Agron Tufa, etj. Kjo qasje mbahet edhe nga studiuesi Bashkim Kuçuku, i cili letërsinë e viteve 90-të, e emërton periudha e modernitetit bashkëkohor. 80 Nga sa më sipër dilet në përfundimin se postmodernizmi herë shihet si nocion periodizues, herë si nocion tipologjik. Kur studiuesit i përmbahen konceptit periodizues, postmodernizmi konsiderohet si zgjatim i modernizmit (njësoj si emërtimi sugjeron). Nëse karakteri dominues është ai tipologjik, atëherë analiza dhe vlerësimi i post-modernizmit bëhet si estetikë letrare e mëvetësishme, me tipologji të veçanta poetike. Në këndvështrimin tonë, modernizmi dhe postmodernizmi do të trajtohen si dy estetika krijuese, të cilat kanë pikëlargime, por kanë edhe pikëprerje. Një trajtim i ekuilibruar mes pikëprerjeve dhe pikëlargimeve (në nivel formësimi personazhi, gjuhe e narracioni), përbëjnë qëllimin e analizës, së këtij studimi. Ky ekuilibër përkon me situatën specifike të letërsisë shqiptare, ku postmodernizmi si estetikë krijuese (poetikë, situatë a gjendje), nuk është formësuar qartë. Fillimi i postmodernizmit në kurriz të modernizmit (bashkekzistenca e dy ose më shumë estetika krijuese, në të njëjtën hark kohor 81 ), nuk është dukuri e re në letërsinë e shkruar në Shqipëri. 75 Uçi, Alfred. (2008). Klasika apo neoklasika? Estetika metateorike mbi artin. Tiranë: Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Dakaj, Berat. (2008). Letërsi e çmendur, në revista Paqja, Prishtinë, nr Vinca, Agim. (2002). Panteoni i ideve letrare. Prej antikës deri tek postmodernizmi. Shkodër: Camaj-Pipa, Gashi, Osman. (2010). Romani i sotëm shqiptar dhe konteksti i prozës evropiane në Jeta e re, nr.1, Elsie, Robert. (2008). Liri dhe kaos. Letërsia bashkëkohore shqiptare në Mehr Licht, nr.30, Tiranë: Ideart, Kuçuku, Bashkim. (2005) Periudha e realizmit dhe e modernitetit bashkëkohor në letërsinë shqipe në Studime filologjike, nr.1-2, Letërsia shqiptare ka si karakterisitikë të sajën, pamundësinë e konsolidimit të periudhave, estetikave letrare. Tipare të një drejtimi letrar, rrallë prekin shkrimtarët e një brezi, por shpërndahen në mënyrë asimetrike në shkrimtarë të brezave të ndryshëm.

27 Edhe pse flasim për bashkekzistencë estetikash, duhet sqaruar se prania e postmodernizmit është në nivel shenjash që herë spikasin e herë neutralizohen nga një vepër e një shkrimtari në tjetrën. Në këtë kuptim, postmodernizmi e prek letërsinë shqiptare si erë që fryn nga lart; ai nuk sjell ndryshime / transformime të skajshme, por më shumë risi e plotësi në rrafshe të ndryshme letrare. Konsolidimin e postmodernizmin në letërsinë tonë e pengon vështirësia e pjekjes së situatës a gjendjes postmoderne. Letërsia postmoderniste ushqehen nga një botëkuptim specifik; ajo konsiderohet si manifestim i gjendjes mendore, që mbizotëroi në Evropë, në fundvitet 60-të 82. Kjo gjendje karakterizohet nga mohimi i ideve iluministe për progresin shoqëror si dhe dyshimi në lidhje me rolin e arsyes, të individit, etj., në histori-bërjen njerëzore. Shqipëria për shkak të kushteve specifike politike, nuk e pjek këtë gjendje mendore. Rënia e diktaturës komuniste në vitet 90-të, bashkëshoqërohet me ëndrrën për ndryshime të mëdha, një rilindje të njeriut e kombit, etj. Kjo mospërputhje mes gjendjes së kërkuar (për lindjen e postmodernizmit) dhe gjendjes reale mendore nuk e favorizojnë konsolidimin e kësaj estetike në letërsi. Kjo do të thotë se shpallja e fundit të metanarracioneve (Liotar) 83, të fundit të historisë (Fukajama), të fundit të ideologjive, e ka pothuajse të pamundur që të vijë bujshëm në letërsinë shqiptare, për shkak të pangopjes letrare me to. Shkrimtarët shqiptarë të pas viteve 90-të kërkojnë ribërjen e historisë së njëmendtë (jo vetëm atë letrare, por atë të mendimit, të vlerave, etj.), pas gjysmë shekulli të jetuar nën hijen e të rremës. Veprat ngrihen mbi metanarracioneve për shkak të ngarkesës politike, sociale, ideologjike të ajrit në bashkëkohësi. Në këtë kuptim, postmodernizmi nis jo vetëm vonë 84, por edhe në trajtë shenjash për shkak të mungesës së kushteve për zhvillimin e tij. Nga sa më sipër del se, nëse në letërsinë evropiane modernizmi dhe postmodernizmi shenjohen nga tipare gjuhësore herë afër dhe herë larg njëri-tjetrit, në letërsinë shqiptare pikëtakimet janë më të shpeshta. Afërsia në nivel atributesh mes këtyre dy estetikave krijuese në letërsinë shqiptare, është më e madhe. Në mjaft raste, dukuria, përftesat, konceptet estetike janë njëlloj, por arsyeja e aktivizimit të tyre, mund të jetë e ndryshme (përdorimi i një përftese dhe qëllimi i synuar). Përftesat e përdorura ndryshojnë, edhe në aspekte të tilla, si: shpeshtësia e përdorimit, roli (periferik, qendror), funksioni brenda teksti, etj. 85 Kjo bën që një numër jo i vogël veprash karakterizohen nga një gjendje e ndërmjetme, ku takohen tipare moderniste dhe postmoderniste njëherësh. 86 Cilësitë formale të veprës si monologu i brendshëm, silolokumi, reduktimi i fabulës, rrëfimi në vetën e parë, rrëfimi brenda rrëfimit, kompozicioni unazor, ndërrimi i pikëvështrimeve narratologjike, ndërtekstoria, citatësia, përmbysja e rendit sintatik të fjalive, etj.; mund t i gjejmë në veprat 82 Hutcheon, Linda. (2004). A poetics of postmodernism: History, Theory, Fiction. New York and London: Routledge, Për më tepër, letërsia e pas viteve 90-të ka pak modele të mira për të ruajtur a ndjekur nga letërsia e gjysmë shekulli më parë. Këto modele vijnë nga krijimtaria e Ismail Kadaresë, Dritëro Agollit, etj., janë ngrehina të mrekullueshme të metanarracioneve. 84 Fillimi i postmodernizmit në romanin e shkruar në Shqipëri, nis pa u konsumuar modernizmi. 85 Kjo frymë afri-ndryshim mes letërsisë moderniste dhe asaj postmoderniste, sqarohet me konceptin e dominantes së Roman Jacobson-it, sipas së cilës asnjë nga atributet qendrore nuk janë ekskluzive të fiksionit postmodernist. 86 Duhet të theksohet se jo prania e tipareve formale-stilistikore, por funksioni i tyre bën dallimin mes këtyre dy estetikave.

28 moderniste dhe postmoderniste. Për më tepër, ashtu si studiuesi Arben Prendi sqaron, një vepër mund të ketë cilësi, tipare dhe ndonjë komponent postmodern, por ky nuk është kusht i mjaftueshëm që ajo të cilësohet tipologjikisht si vepër postmoderne. Dhe e kundërta: në një vepër postmoderne mund të hasim elemente natyraliste, realiste, simboliste, etj., por prania e elementeve dhe cilësive të tilla nuk na jep të drejtë që atë ta cilësojmë si vepër natyraliste, realiste apo simboliste. Të përbashkëtat dhe ndryshimet mes veprave moderniste dhe postmoderniste në letërsinë shqiptare, për lehtësi studimi do të vendosen në tabelë: Tabela 1. Pikëprerjet dhe pikëlargimet mes modernizmit dhe postmodernizmit në letërsinë shqiptare. Të përbashk ëtat Tiparet Modernizmi Postmodernizmi Në let. moderniste përvijohet ankthi Veprat postmoderniste i të jetuarit në një kohë, ku deklarohet vdekja e Zotit Në nivel tematik Refuzimi i normave sociale, fetare, politike, opozicioni ndaj strukturave kulturore, shkëputja nga konvencionet, etj. Autonomia e individit, egocentrizmi, sjellja e dëshpëruar e individit përballë të ardhmes pa dritë, vetmia shpirtërore, zhgënjimi, dyzimi, tjetërsimi dhe tejhuazimi, ndikimi i luftës tek individi, etj. karakterizohen nga pranimi i të jetuarit në një botë fizike pa Zot dhe në një botë fiksionale pa personazh, pa subjekt, etj. Trajtimi ironik, nëpërmjet humorit të zi, groteskut, i normave sociale, fetare, politike. Ndikimi i luftës së dytë botërore tek njeriu, vetmia shpirtërore, zhgënjimi, dyzimi, tjetërsimi dhe tejhuazimi. Në nivel personazhi Në nivel narrative Subjektivizmi në formësimin e personazhit, i shprehur nëpërmjet personazheve të rrafshët, zërave narrativë, etj. Copëzimi i konceptit të personazhit tradicional; parapëlqimi ndaj formave të tilla si personazh i heshtur, personazh një-dy dimensional, personazh i padukshëm, antihero, personazh mitik, arketipal etj. Fragmentarizimi i narracionit. Prirja drejt zgjedhjes së rrëfimtarëve të pabesueshëm. Shumësia e instancave rrëfyese. Prania e personazheve të rrafshët, zërave narrativë, etj. Copëzimi i konceptit të personazhit tradicional; parapëlqimi ndaj formave të tilla si personazh i heshtur, personazh një-dy dimensional, personazh i padukshëm, super-hero, antihero, etj. Fragmentarizimi i narracionit. Theksimi i zgjedhjes së rrëfimtarit të pabesueshëm. Shumësia e instancave rrëfyese.

29 Në nivel gjuhësor Përroi i ndërgjegjes, si teknikë narrative që sjell estetikisht procesin e të menduarit njerëzor, monologu i brendshëm. Prirja drejt defamiljarizimit të gjuhës, nëpërmjet krijimit të fjalëve të reja, pranëvënies së tyre në situata të pazakonta gjuhësorë, kuptimeve të reja që gjenerojnë nga fjala etj. Prania e ironisë, humorit të zi, ambiguitetit, etj. Mbizotërimi i ligjëratës së zhdrejtë të lirë. Lojërat gjuhësore Risitë neologjiste, kujdesi ndaj të shenjuarit Funksionalizimi i përroit të ndërgjegjjes, monologu i brendshëm. Jeta e qytetit dhe ndikimi i saj tek individi. Ndarja kulturë e lartë-kulturë e ulët Vazhdon përdorimi i përroit të ndërgjegjjes, monologu i brendshëm. Letërsia postmoderniste karakterizohet nga mania neologjike, eksperimenti me shenjuesin, etj. Prania e ironisë, humorit të zi, ambiguitetit, koncepti i lojës, etj. Mbizotërimi i ligjëratës së zhdrejtë të lirë. Lojërat gjuhësore Mania neologjiste, kujdesi ndaj shënjuesit Funksionalizimi i përroit të ndërgjegjjes, monologu i brendshëm Riaktivizimi i temave historike, jeta e qytetit, në lupën metahistorike Përzierja mes kulturës së lartëkulturës së ulët. Të veçantat Në nivel tematik Në nivel personazhi Në nivel narrative Dashuria si forcë e brendshme që ruan njerëzoren Qëndrimi refuzues ndaj traditës, modernizmi është ahistorik, idealist Aktivizimi i miteve etnike, antike. Krijimi i personazheve të motivuar psikologjikisht. Metanarracioni i historisë dhe kulturës; Fragmentarizimi shihet si konflikt i brendshëm frojdian, që i jep zgjidhje vetëm shkrimtari. Akti seksual, që çliron energjinë negative, energjinë e tepërt, poetika e skandalit, pornografia. Riaktivizimi i traditës nëpërmjet këndvështrimit ironik e paradoksal, postmodernizmi është metahistorik. Mitet kundërthënëse të origjinës, simulakra. Lidhja e personazhit me vijën narrative, personazhet si vepruesë, aktorë, etj. Dyshimi dhe refuzimi i metanarracionit; narrativat lokale, dekonstruksioni ironik i metanarracioneve, metafiksioni, etj. Fragmentarizimi është lojë me kaosin, në pamundësi për ta mposhtur atë. Në nivel Poetika e tekstit, pozicionimi Aktivizimi i ligjërimit të

30 gjuhësor qendror i figurave të ligjëratës si: personifikimi, hiperbola, parataksa, krahasimi, etj. Figurat e thella kuptimore. Besimi në thellësinë është besim tek vlera, lënda, i shenjuari. Prirja drejt krijimit të veprave, që i drejtohen një marrësi ideal. përditshëm, trivial e të rëndomtë, përzierja e kufijve mes letërsisë së lartë-letërsisë së ulët. Figurat rizomatike/sipërfaqësore. Kujdesi ndaj sipërfaqes, shenjuesit, pa u shqetësuar për "thellësinë". Afrimi i letërsisë me marrësin real, kodifikimi i dyfishtë, ekletizmi, pastishi, etj. 1.6 Studimet teorike mbi veprat moderniste dhe postmoderniste shqiptare. Studimet në fushë të evidentimit të tipareve karakterizuese të letërsisë së shkruar pas viteve 90-të, kanë qenë të shumta. Kështu konferencat e mbajtura nga universiteti i Tiranës, i Prishtinës apo edhe universiteti Ismail Qemali në Vlorë, Aleksandër Xhuvani në Elbasan, Aleksandër Moisiu në Durrës, etj., kanë pasur si qëllim heqjen e mjegullës në lidhje me identitetin e produktit letrar shqiptar, me zhvillimet dhe problemet e tij. Një pjesë e mirë e studimeve të kryera, lidhen me figura emblematike të letërsisë shqiptare, si: I.Kadare 87, D.Agolli, Visar Zhiti, Zija Çela, Fatos Kongoli, Agron Tufa, etj. Një kontribut të rëndësishëm në sqarimin e çështjeve që lidhen me teorinë, me historiografinë e kritikën e letërsisë është dhënë nga akademike Floresha Dado. Në lëmë të studimeve mbi produktin romanor shqiptar mund të përmendim studime të tilla me karakter kritik si: Si rrjedh letërsia e viteve 90? botuar në Mehr Licht, Romani i fjalës së magjishme studim i cili priret drejt analizimit të prurjeve letraro-artistike të Vath Koreshit në romanin Ulku dhe Uilli, Identiteti i qëndrueshëm apo i variueshëm i veprës së Kadaresë, Një fabul, poetike sa dhe mizore, punim mbi romanin Gjinkallat e vapës të Besnik Mustafajit, Filozofia e kuptimit të jetës (një qasje krahasimtare e Konomesë së Vath Koreshit, 87 Studimet për krijimtarinë e I.Kadaresë kanë qenë të gjera dhe të shumëllojta. Studime të tilla nuk karakterizohen vetëm nga identifikimi i shenjave letrare të krijimtarisë së tij, por edhe nga marrëdhënia e shkrimtarit me sistemin totalitar, marrëdhënia e tij me sistemin letrar, etj. Gjithashtu vepra e Kadaresë i është nënshtruar studimeve me karakter diakronik të receptimit, studime semiotike e deri psikanalitike të romaneve të tij. Studime të tilla si: Për prozën e Kadaresë; studime dhe artikuj apo Dosja K., Letërsia në totalitarizëm të studiuesit Shaban Sinani, Kadareja dhe letërsia shqipe nga studiuesi Jorgo Bulo, Kadare në gjuhët e botës e Bashkim Kuçukut, Kalorësit e humbur të kryqëzatës anti-kadare e Fatos Tarifës, etj., mëtojnë të vendosin rolin/funksionin e shkrimtarit në hapësirën letrare kombëtare e më gjerë. Një ngjarje e rëndësishme në fushën e kritikës, lidhet me hapjen e fushës së receptimit së veprës së I.Kadaresë, nga marrësi i profesionalizuar shqiptar drejt atij evropian. Mbajtja në Francë e një kolokiumi në lidhje me receptimin (akademik) të veprës së Kadaresë, përbën një moment të rëndësishëm për prezantimin dhe vlerësimin e letërsisë shqiptare. Libri me të gjitha kumtesat u botua në Francë edhe në Shqipëri. Pjesë e këtij botimi është edhe artikulli i studiuesit Ben Andoni Kadare dhe tradita e letërsisë shqiptare, në të cilët bëhet një ekspoze e modelit letrar shqiptar dhe impaktit kadarean në të. I.Kadare është i vetmi shkrimtar shqiptar për të cilin deri tani janë botuar së paku tre vepra integrale me studime për krijimtarinë e tij: dy botimet me kumtesa në Francë dhe një tjetër i botuar në Angli nga profesori australian Petër Morgan, me titullin: Kadare-shkrimtari dhe diktatura. Gjithashtu një numër i pafund artikujsh për veprën e tij janë botuar botuar në shqip, por edhe në gjuhë të tjera.

31 Kujtim kurvash të trishta të Gabriel G. Markezit dhe Lufta e Trojës vazhdon e Aurel Plasarit.), etj. Studime të thelluara në lidhje me krijimtarinë e K.Trebeshinës, në kërkim të dominanteve të tij estetike, janë kryer në mënyrë sistematike nga studiuesi Edmond Çali. Këto kërkime thellohen nëpërmjet një trajtimi të përimtësishëm të poetikës tekstore në studimin shkencor të Anila Mullajit Veçori të poetikës në prozën romanore të Kasëm Trebeshinës, etj. Prerje e kujdesshme e tipareve të prodhimit romanor të Fatos Kongolit bëhet nga Ermir Xhindi, i cili në studimin Rrafshe të aktivitetit bashkëveprues të lexuesit në tekstet e Fatos Kongolit, priret të bëjë tipologjinë e formulimeve kritike mbi veprën. Analizat për evidentimin e specifikave letrare të krijimtarisë së tij vazhdojnë edhe në artikuj të tillë si Tiparet e qytetërimit postmodern në romanet e Fatos Kongolit, studim nga Adem Jakllari apo Romaneskja e [Fatos] Kongolit ndërmjet estetikës realiste, moderne dhe postmoderniste nga Arben Prendi, apo Proza e F. Kongolit, labirint i dhimbjes njerëzore nga Saverina Pasho, etj. Problemet, rrugëtimi, si dhe karakteristikat e letërsisë 88 me shenja moderniste dhe postmoderniste trajtohen në studimin Tekste në kontekste nga Arben Prendi. Sërish nga studiuesi Shaban Sinani, vijnë trajtime të krijimtarisë së shkrimtarëve të tillë si Ben Blushi (si shenjë e shprehjes së letërsisë postmoderniste 89 ) dhe Fatos Lubonja në studimin vëllimor me titull Për letërsinë shqipe të shekullit të 20-të. Një kontribut të rëndësishëm për dhënien e modeleve të thelluara në fushë të studimit të veprave postmoderniste japin studiuesit Ag Apolloni dhe Adil Olluri, të cilët botojnë tekste të rëndësishme, përkatësisht Parabola postmoderne dhe Trilogjia postmoderne / Romani postmodern shqiptar. Këto tekste kanë si funksion krijimin e një modeli analitik, të trajtimit të veprave me shenja postmoderniste. Një tjetër qasje kritike, me qëllim zbulimin e trajtave të romanit postmodernist në Shqipëri kryhet nga Arjeta Ferlushkaj në studimin Pasqyrat e postmodernitetit. Ky studim paraqet një trajtë të sistemuar teoriko-kritike të romaneve të Ridvan Dibrës. Një sërë punimesh me vlerë në funksion të identifikimit të tipareve moderniste dhe postmoderniste botohen në periodikët shkencorë apo në Aktet e konferencave shkencore. Si punime të tilla mund të përmendim studimin Estetizimi i dhimbjes në romanet e Agron Tufës, Rudi Erebarës dhe Lindita Arapit nga studiuesja Dhurata Shehri; Risimi nëpërmjet ligjësorive botuar në gazetën Drita nga Bashkim Kuçuku, Paradigmat e modernitetit në letërsinë shqipe apo Agron Tufa. Fabula Rasa" dhe 88 Shqetësime në lidhje me rrjedhat e zhvillimit të romanit shqiptar nisin të përvijohen në Kosovë, që herët. Në Aktet e Seminarit të XIII-të Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën shqiptare (të botuar në Prishtinë 1988), studiuesi Isak Shema boton artikullin Romani bashkëkohor shqiptar dhe kritika letrare, Ibrahim Rugova Tematika e romanit të sotëm shqiptar, ndërsa Sabri Hamiti Romani ynë aktual. Studiuesi Jorgo Bulo boton studimin Tipare të letërsisë shqiptare të epokës moderne në kontekstin evropian në Aktet e Seminarit të XV-XVI Ndërkombëtar, të botuar në Prishtinë në ën. Nga ana tjetër studiuesi Sabri Hamiti, boton një sërë artikujsh në lidhje me dukuritë e problemet në lidhje me gjendjen e letërsisë. Studime të tilla si Letërsia shqipe sot - tekste në kontekste apo Probleme të letërsisë së sotme shqipe (Letërsia shqipe e fundshekullit) apo Shekulli i madh i letërsisë shqipe priren të trajtojnë pikiatën estetike të letërsisë shqipe të shekullit të XX-të, kohë në të cilën nisin të aktivizohen dukuri shumë të rëndësishme për zhvillimin estetik të saj (dukuri këto që vazhdojnë edhe në shekullin e XXI-të). 89 Duhet theksuar se një kontribut të rëndësishëm për sqarimin teorik të cilësive të artit postmodernist kanë luajtur studiues të tillë si Agron Tufa me botimin e studimit Letërsia dhe procesi letrar në shekullin e XX-të, vëll.1 dhe 2. apo Ridvan Dibra me studimin Një lojë me emrin postmodernizëm, botimi i Fjalorit të kritikës moderne i redaktuar nga Stefan Çapaliku, etj.

32 fizionomia e romanit modern botohen nga studiuesi Luan Topçiu; Kujtim Shala boton Shekulli i romanit shqiptar, Klara Kodra bën tipologjizimin e llojeve të romanit mbi konceptin e ndarjes letërsi e lartë dhe mesatare në studimin me titull Romani elitar dhe romani i masës ; një tjetër tipologjizim mbi llojet letrare mbi bazën e specifikave zhanrore bëhet nga Adem Jakllari në studimin: Për një tipologji të romanit shqiptar. Gjithashtu nga i njëjti studiues vijnë punime të tilla si Moderniteti në letërsi dhe ndërvartësia e tij prej ndryshimit ontologjik të qenies dhe të realitetit kulturoro-simbolik ; Persida Asllani jep kontributin e saj në trajtimin shkencor e veprave të tilla si Angelus Novus i Bashkim Shehut në trajtimin Romani bashkëkohor dhe bashkëkohësia e historisë Angelus Novus në dy kohë (Valter Benjamin Bashkim Shehu) ; Avdi Visoka trajton Intertekstualitetin në romanin e sotëm shqiptar romani i thyerjes dhe romani i vazhdimësisë ; studiuesi Ilir Sefaj boton Arti postmodern, ose thyerja e tabuve tematike, një analizë kjo e kryer mbi romanin Sina e maceve të Ridvan Dibrës, Perspektiva e estetizmit & modeli antivulgar botuar në revistën Fjala apo Letërsia shqipe midis perversitetit dhe sakrificës në Mehr Licht, Agim Vinca boton Triumfi i postmodernes, Berat Dakaj boton Letërsi e çmendur ; Flutura Açka ngre hipotezën Letërsi e re apo ridimension letrar? në konceptimin që ajo i bën zhvillimeve të sistemit letrar, etj. Përveç mendimit të specializuar të studiuesve në lidhje me letërsinë,për kryerjen e këtij studimi janë marrë intervista prej disa nga shkrimtarët më të mirë të letërsisë bashkëkohore, në lidhje me perceptimin e tyre për rrugëtimin e letërsisë shqiptare, cilësitë dhe vlerat e saj. 90 Përgjithësisht vihet re një lloj prirje stepjeje apo një entuziazëm i kontrolluar prej tyre (ndryshe nga euforia që jo rrallë karakterizon studiuesit e kritikët) në lidhje me ecurinë e progresin e kësaj letërsie. Duke iu shmangur cilësimeve, Visar Zhiti shprehet se letërsia bashkëkohore shqiptare është: si vetë realiteti. Jemi më të lirë seç ishim - vazhdon ai. Letërsia u ngjan shumë autorëve të saj, sa më i njohur, aq më shumë Narcis i armatosur. Një qëndrim neutral në lidhje me letërsinë duket se mban në lidhje shkrimtari dhe studiuesi Agron Tufa, kur shprehet se kjo letërsi: as më ngroh, as më ftoh. Ka shumë shtirje, shumë pretendim, shumë sforcim, shumë mllef dhe cinizëm, por sidomos megallomani. Stisja dhe fjalomania, imitimi dhe mungesa e ndjenjës së masës m'i vështirësojnë raportet me prozën tonë bashkëkohore. Nga ana tjetër për shkrimtarin dhe studiuesin Ridvan Dibra, gjendja e letërsisë bashkëkohore shfaqet me më shumë me dritë: Jam prej atyre që nuk besoj se zhvillimet në Letrat Shqipe ndryshojnë aq shumë nga zhvillimet në letrat e vendeve të tjera me gjuhë të vogla, - shprehet ai. Edhe pse në kushtet e Tregut Global të Librit (TGL), letërsitë e vogla gjejnë gjithnjë e më pak mundësi shprehjeje e afirmimi. Kurse Letërsia Shqiptare Bashkëkohore në dallim nga ajo që mendon shumëkush besoj se ka vlera. Të pamohueshme dhe të padiskutueshme. Në prozë dhe në poezi. Cilat janë këto vlera? Mbi të gjitha, ndjeshmëria e re që përcjell Letërsia Bashkëkohore. Fryma e kërkimit dhe e eksperimentit. Kultura dhe përkujdesja gjuhësore etj. Kuptohet, vlera të tilla ndeshen tek shkrimtarët më përfaqësues të kësaj letërsie. Tjetër, mandej, paaftësia ulëritëse e kritikës për t i gjurmuar e evidentuar këto vlera.... Nga sa më sipër del se vetë shkrimtarët priren drejt një qasje të qëndrueshme, larg entuziazmit fluturak, në procesin e vlerësimit të produktit letrar të shkruar në Shqipëri, pas rënies së diktaturës komuniste. 90 Për më shumë shih: Shtojca II.

33 Megjithatë duhet thënë se pavarësisht pikëpamjeve në lidhje me zhvillimet (reale dhe të pritshme) të letërsisë shqiptare, duhet përmendur se prodhimi romanor karakterizohet nga rritje sasiore e cilësore. Këto ndryshime estetike reflektohen në çdo njësi funksionale të tekstit; në risimin e gjuhës, në konceptin relativist të ndërtimit të personazhit, në format e ndërlikura të rrëfimit, etj.

34 II. KARAKTERISTIKAT GJUHËSORE TË ROMANEVE ME SHENJA MODERNISTE DHE POSTMODERNISTE Brenda çdo njeriu, gjendet diçka që transmeton copëza mesazhesh në një gjuhë kriptike; mesazhe që përpiqen të depërtojë në sipërfaqen e ndërgjegjshme të qënies. Sigmund Freud 2.1 Prirjet dominate gjuhësore në letërsinë moderniste dhe postmoderniste shqiptare. Një pjesë e madhe e veprave narrative të shkruara në Shqipëri pas viteve 90- të, shfaqin tipare moderniste. 91 Këto vepra karakterizohen nga tipare heterogjene, që dallojnë jo vetëm nga njëri shkrimtar në tjetrin, por madje edhe nga njëra vepër në tjetrën. Në nivelin formal, disa nga specifikat e poetikës së kësaj letërsie janë: kodi ligjërimor modifikohet plotësisht me qëllim transubstancionin e ndijimeve në imazhe onirike 92 ; përdoret me vetëdije të plotë ambiguiteti, polisemia dhe loja me fjalën poetike (jo thjesht për formalizëm, por për të transmetuar tek receptuesi mesazhe të koduara, të fshehura vertikalisht në thellësi, shpeshherë me përmbajtje filozofike e metafizike), etj. Letërsia moderniste shqiptare (si pjesë përbërëse e modernizmit evropian), bëri pjesë të filozofisë së saj krijuese idetë mbi një realitet ndryshe të propozuara që herët nga Charles Darwin-i, Ernst Mach-i, Sigmund Freud-i, Albert Einstein-i, Friedrich Nietzsche, Henri Bergson-i, etj. Këtu burojnë një sërë teknikash letrare si përroi i ndërgjegjjes, monologu i brendshëm, ecriture feminine, etj. Gjuha dendësohet me kuptime të shumëfishta e asosacione të reja konotative, të cilat herë vijnë drejtëpërdrejtë e herë tërthorazi nëpërmjet ironisë, paradoksit, absurdit, satirës, etj. Në pjesën më të madhe të teksteve letrare të shkrimtarëve si: Ismail Kadareja, Visar Zhiti, Fatos Kongoli, Besnik Mustafaji, etj., sistemi gramatikor i gjuhës shfytëzohet në funksion të sendërtimit të së resë 93. Si rezultat, thyerjet në sistemin gramatikor (nëpërmjet përdorimit të strukturave jo-konvencionale), krijojnë modele të reja formale, konceptuale dhe semantike. Këto modele shpesh karakterizohen nëpërmjet mosmarrëveshjes mes shenjës dhe të shenjuarit, tipar ky që rrit abstragimin e tekstit dhe njëherësh vështirëson leximin e tij Kjo specifikë vjen si zgjedhje, po aq sa detyrim, për shkak se modernizmi i hershëm i nisur me I.Kadarenë (Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Pallati i ëndrrave, etj.), me D.Agollin (Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo), etj., ka nevojë që të piqet. Shtrirja e gjerë e letërsisë moderniste pas viteve 90-të, lidhet jo vetëm me kushtet specifike letraro-artistike që e favorizojnë, por edhe me vetëdijen estetike që i përket të paktën dy brezave të shkrimtarëve elitarë. Tejkalimi i tij i hap rrugën pozicionimit të qëndrueshëm të postmodernizmit. 92 Ky kod karakterizohet nga thyerje në rendin sintaksor, thyerje të cilat vështirësojnë komunikimin e drejtëpërdrejtë me lexuesin. 93 Sipas Jan Mukarovsky-t, ligjërimi letrar në veprat me shenja/ prirje moderniste ndryshon jo vetëm nga ligjërimi i përditshëm, ai shkencor apo edhe nga gjuha e letërsisë së mëparshme. 94 Duhet sqaruar se gjuha letrare nuk dallohet vetëm nga përdorimi specifik i sistemit gjuhësor, por dhe nga domethënia e re me të cilat arti letrar modernist, i pasuron shenjat. Viktor Shklovsky thotë, se

35 Kjo letërsi karakterizohet nga aktivizimi estetik i të tashmes, apo thënë ndryshe nga prirja për të përcjellë ndjeshmërinë e kohës (duke folur me terminologjinë e Peter Child-it). Estetizimi i të tashmes kryesisht kryhet në nivelin tematik, nëpërmjet prirjes për të trajtuar tema të ditës, prirjes për t u shkëputur nga pesha e së shkuarës, etj. Nga ana tjetër ndjeshmëria tipike moderniste shenjohet nëpërmjet mbizotërimit të gjuhës poetike, karakteristikë e të cilës është të shprehurit afektiv. Në pamje të parë, duket sikur ekziston një disfazim mes aktualitetit të sugjeruar 95 nga studiuesit edhe evokimit të kohës së diktaturës komuniste në letërsinë moderniste shqiptare. Në të vërtetë, rikthimi në të shkuarën, vjen si domosdoshmëri për të përcjellë ankthe, dhembje, urrejtje të mira dhe dashuri të thellë 96, që bashkëshoqërojnë njeriun, krijuesin në bashkëkohësi. Rrënjët e gjendjeve të tilla, shtyhen në kohë. Kësisoj, edhe pse në letërsinë moderniste rimerret shpesh tema e të shkuarës komuniste, pikënisja është ndijimi, përjetimi i njeriut në të tashmen, përpjekja e tij për të rigjetur veten, për të shlyer pengjet, etj. Kjo botë emocionale përthyhet poetikisht nëpërmjet përdorimit të një sërë figurave me rëndësi qendrore. Kështu metafora merr një funksion parësor; ajo shërben si medium për ndërthurjen mes vlerave estetike dhe konjitive në një vepër letrare. Nga ana tjetër, paradoksi 97 dhe ironia 98, kontribuojnë në unifikimin e të kundërtave, si dhe në kontrollin e tensionit të brendshëm të botës poetike. Kjo botë e ngarkuar emocionalisht, materializohet nëpërmjet gjuhës poetike (e cila karakterizohet nga pasurimi i gjuhës me kuptime dhe asosacione të reja, nga pranëvënie jo të zakonshme, nga dendësimi me figuracion, lojërat me tingullin, imazhin, etj.). Nëpërmjet këtyre operacioneve, realizohet procesi i defamiljarizimit, apo tehuajëzimit. Dukuritë e mësipërme gjuhësore, mbizotërojnë në vepra të tilla, si: Perëndia mbrapsht dhe e dashura e Visar Zhitit, Hiri i Flutura Açkës, Jetë në një kuti shkrepësesh e Fatos Kongolit, etj. Tipare të tjera të rëndësishme të letërsisë moderniste shqiptare, mbeten: ironia, absurdi, paradoksi, ambiguiteti, etj. Këto tipare, janë të pranishme në vepra të tilla, si: i humburi, Kufoma të Fatos Kongolit, Boshi i Besnik Mustafajit, etj. Nga sa më sipër, del se përcaktimi i literaritetit (apo denominatorëve përbashkues) në terrenin gjuhësor, mund të jetë i mundshëm në veprat moderniste shqiptare. Kjo do të letërsia ka aftësinë që të na bëjë ta shohim botën si të qe e re, - ta tjetërsojë të njohurën në të huaj. Pikërisht ky proces sqaron faktin se pamja formaliste e trajton letërsinë moderniste, si një mënyrë për të përtëritur jetën, për ta bërë atë më interesante; kështu ajo ndihmon. 95 Për George Siemel-in është domosdoshmëri e trajtimit në veprat letrare e shpërthimit të ndodhur një javë më parë. Ky aktualitet i kërkuar pothuaj përdhunshëm duket se nuk është dendur i pranishëm në letërsinë shqiptare. 96 Zhiti, Visar. (2008). Librat e burgut në Mehr Licht, nr.30. Tiranë: Ideart, Paradoksi, kthehet në një tipar shumë të rëndësishëm të veprës, në letërsinë moderniste e postmoderniste. Duke marrë shkas nga koncepti i T. Elliot-it (në lidhje me "ndryshimet e vogla e të vazhdueshme të gjuhës, pranëvënia e fjalëve për të arritur kombinime të reja dhe të papritura"), C. Brooks-i këmbëngul se gjuha poetike është në thelb përçarëse, ndryshe nga ajo e shkencës (qëllimi i së cilës është stabilizimi i fjalorit), prandaj ajo e ka përdorimin e paradoksit gjendje natyrale. 98 Ironia, në fjalorin estetik të C. Brooks-it është binjake në funksion me paradoksin. Sipas pararendësit të kritikëve të rinj, Ivor Richards, ironia është tipar i veprave, me nivel të lartë rregulli. Kur i referohen këtij parimi poetik, I. Richards-i dhe më pas kritikët e rinj, nuk kanë në mendje ironinë verbale (figurën retorike që ngrihet mbi ambiguitetin), por të ashtuquajturën ironi situacionale. 98 Tek Urna e mirëpunuar, (Well Wrought Urn) C. Brooks-i pohon, se kjo ironi nxjerr në pah njohjen/identifikimin e mospërputhjeve, që mbizotërojnë në letërsi.

36 thotë se letërsia shqiptare, edhe pse me shfazim në kohë, e gjen veten cilësisht brenda letërsisë moderniste evropiane. Megjithatë duhet theksuar se pavarësisht përkimeve mes tipareve teorike të artikuluara, duhet thënë se edhe ndryshimet që burojnë nga mes tyre janë të pranishme. Këto ndryshime burojnë nga trualli etnokulturor, ku piqet letërsia moderniste e postmoderniste shqiptare. Kështu psh., koncepti i diversitetit të plotë që sugjeron Roman Jacobson-i (sipas të cilit funksioni referues i letërsisë, mohohet plotësisht), nuk është i pranishëm në letërsinë moderniste shqiptare. Ky tipar priret të zëvendësohet me referencialitetin e dyfishtë, sipas të cilit teksti lidhet me dy boshte referuese: a) jashtëletrar dhe b) atë letrar. Nga ana tjetër, letërsia postmoderniste shqiptare zhvillohet në kushte specifike. Në të vëretetë shkrimi/botimi i veprave postmoderniste, është i vështirë (dhe pothuajse i pamundur), pa konsolidimin e vlerave të letërsisë moderniste. 99 Kjo bën që postmodernizmi në letërsinë shqiptare të mos shfaqet në fomën e një estetike të përvijuar qartë, por në trajtën e shenjave që shfaqen në domenin e letërsisë moderniste. Disa nga shenjat më të rëndësishmë gjuhësore në domenin postmodernist janë: Romanet postmoderniste ngrihen mbi vetëdijen autoriale për të zhburgosur strukturën e mbyllur, të hermetizuar të gjuhës. Kjo prirje nis në letërsinë moderniste shqiptare, me format e eksperimentit të lëvruara që nga I.Kadare, F.Kongoli, V. Zhiti, etj. Gjuha nuk trajtohet si formacion i privuar nga ndryshimet, por nëpërmjet saj bëhet prezantimi i strukturalitetit të stukturës. Me anë të saj hulumtohet dukuria e totalitarizmit dhe vetëdijes (ndërgjegjjes) totalitare, lidhjet e saj me strukturën gjuhësore, etj 100. Diskursi letrar ngrihet mbi kuptimin e dyfishtë apo të shumëfishtë (polivalencën ose multi-valencën kuptimore). Kjo do të thotë se vepra letrare zotëron nivele të ndryshme thellësish 101. Kjo shëtitje, nëpër nivele heterogjene semantike (herë të cekëta e herë të thella), ushqen idenë e lojës, që është një tipar i rëndësishëm i kësaj letërsie. Ndërkohë Julia Kristeva e koncepton tekstin, të përbërë nga dy akse: aksi horizontal, që e lidh autorin me lexuesin dhe aksi vertikal, që lidh tekstin me tekste të tjera. 102 Kësisoj J. Kristeva deklaron se çdo tekst (dhe specifikisht teksti postmodernist) është nën ndikimin e shumë diskurseve njëherësh. Përfshirja e tyre brenda tekstit, krijon intertekstualitetin, i cili konsiderohet nga kritikët poststrukturalistë si vlera e madhe e letërsisë. Intertekstualiteti nuk është shenjë e re në letërsi, por ai kthhet në shenjën dominant të letërsisë postmoderniste. Nga sa më sipër del se disa nga tipare më të rëndësishme përngjasuese mes letërsisë shqiptare me prirje moderniste dhe postmoderniste, në nivel gjuhësor, janë: 99 Në terma nominalë, kjo do të thotë se pa F.Kongolin, D.Agollin, B.Mustafajin, V. Zhitin, nuk kalohet dot tek shenjat postmoderniste, që gjenden në krijimtarinë e A.Tufës, R.Dibrës, V.Graçit, etj., sepse pa modernizëm nuk ka postmodernizëm. 100 Për këtë shih Dueli i Agron Tufës, Funerali i pafundmë i Visar Zhitit, Rrethi i Bashkim Shehut, etj. 101 Paul Ricoeur-i pohon se diskursi polisemik e emeton kuptimin në mënyrë të njëhershme në nivelin e parë dhe në nivelin e dytë. Madje U. Eco, shkon më tej, duke shprehur se teksti i tij ideal, është ai që ka numrin më të madh të niveleve. 102 Kristeva, Julia. (1980). Desire in Language: A Semiotic Approach to Literature and Art. New York: Columbia University Press, 69.

37 Së pari, afria shihet në dashurinë për gjuhën poetike 103. Nëse në veprat moderniste, gjuha poetike ushqen prirjen subjektiviste (shumë të dashur në këtë estetikë krijuese). Nga ana tjetër, prania e gjuhës poetike në veprat postmoderniste, ka si qëllim të ushqejë lojën semantike, emocionale, etj. Gjuha poetike shprehet nëpërmjet: a) reduktimit të shenjave zhanrore që ndajnë poezinë nga proza (ndërfutja e vargjeve, prania e figuracionit, rimës, gjenerimi i kuptimit nëpërmjet proceseve karakteristike për aksin sintagmatik, si procesi i grumbullimit apo sistemi deskriptiv, asosacionet e pazakonta, etj.) b) potencimit të pranisë, funksionit, etj., të neologjizmave. c) Shthurjes së variantit tradicional të krijimit të fjalive (krijimi i pseudo-fjalive, sintaksa intelektive, trajtat e shkrimit femëror, fjalitë eliptike, etj.). Së dyti, gjuha moderniste dhe postmoderniste afrohen në prirjen drejt eksperimentit. Kjo dukuri, zhvillohet vrullshëm në letërsinë moderniste dhe shkon drejt mpakjes në letërsinë postmoderniste. Në romanin shqiptar janë trajtuar përftesa të tilla, si zhveshja e gjuhës nga kumti, prania e dialogjeve kreative, loja eksplicite/implicite, etj. Së treti, tehuajëzimi i përftuar nëpërmjet dy situatave gjuhësore, të emërtuara si situata Averroe dhe situata e U.Eco-s. Të dyja situatat janë të pranishme në letërsinë moderniste dhe postmoderniste, megjithatë letërsia postmoderniste parapëlqen situatën e U.Eco-s (teknikë që nënkupton praninë e lexuesit të ditur, apo engage, i cili shëtit lehtësisht nga njëri kod në tjetrin, nga njëri nivel në atë pasardhës, etj.). Ky tipar, vërteton kodifikimin e dyfishtë, që karakterizon këtë estetikë krijuese. Së katërti, teknika e montazhit (braktisja e ligjërimit të virgjër), nis në letërsinë moderniste dhe potencohet në letërsinë postmoderniste. Së pesti, prishet distanca mes gjuhës formale dhe jo-formale. Nëse në letërsinë me prirje moderniste aktivizohet leksiku trivial, në romanet me prirje postmoderniste thyhen tabutë gjuhësore, përdoren fjalëve emocionale (të quajtura ndryshe si fjalë të pista), etj. Së gjashti, rimarrjet intertekstuale (dialogimi, citatshmëria) gjenden në të dyja estetika krijuese. Megjithatë, intertekstualiteti ka funksion qendror në letërsinë postmoderniste dhe dytësor në letërsinë moderniste. Përgjithësisht intertekstualiteti në letërsinë moderniste, ka karakter homogjen (ai ushqehet nga një burim), ndërsa në letërsinë postmoderniste, ka karakter heterogjen (ai ushqehet nga shumë burime njëherësh). 103 Gjuha poetike e prozës nuk duhet ngatërruar me poezinë gjuhësore, pavarësisht ngjashmërisë në teknika. Poezia gjuhësore është një lëvizje avangarde në poezi, e cila lindi në Amerikë në fund të viteve 1960 fillim i viteve 1970, nga grupe të ndryshme poetësh të San Francisco-s dhe New York-ut. Ata botonin në revista të tilla, si: This, Hills, Tottels, L=A=N=G=U=A=G=E, Tuumba Press. Ata i largohen teknikave tradicionale letrare dhe e përqëndrojnë vëmendjen në tek përdorimi specifik i gjuhës për gjenerimin e kuptimeve të reja. Shkrimtarë rë kësaj lëvizjeje janë: Michael Palmer, Lyn Hejinian, Ron Silliman, Susan Howe, Rae Armantrout dhe produkti i tyre letrar shpesh është interpretuar në lidhje me dekonstruksionit, poststrukturalizmin, etj.

38 2.2 Reduktimi i shenjave zhanrore që ndajnë prozën nga poezia (gjuha poetike e teksteve narrative, ndërfutja e vargjeve, prania e rimës, dendësimi i figuracionit, asosacionet e pazakonta, etj.). Edhe pse veprat poetike dhe narrative shënohen me dominante të ndryshme, letërsia bashkëkohore mund të konsiderohet si procesi alkimik i përzierjes së gjinive letrare. Kështu letërsia moderniste, karakterizohet nga afria mes poezisë dhe prozës, evokimi i gjuhës poetike, kufijtë e paqartë mes zhanreve, etj. Tipare të tilla, theksohen në letërsinë postmoderniste, ku kufiri mes gjinive ngatërrohet me vetëdije, jo më si prirje për eksperiment, por si domosdoshmëri në përcjelljen e kuptimit, filozofisë krijuese, etj. Kjo do të thotë, se edhe pse dukuria është e ngjashme, qëllimi i rimarrjes (në letërsinë moderniste dhe postmoderniste), është i ndryshëm. Kjo afri, nga njëra anë funksionalizon qasjen subjektive ndaj fenomeneve/dukurive, ndërsa nga ana tjetër, ndihmon në potencimin e universit emocional që sugjerohet nga teksti, në veprat moderniste. Një tjetër funksion ka kjo përftesë në romanet postmoderniste; reduktimi i shenjave zhanrore ndihmon në krijimin/përshkallëzimin e konceptit të lojës (një tipar i rëndësishëm në këtë estetikë krijuese). Sipas Michael Riffaterre-s, dallimi mes poezisë dhe prozës, vjen nga burimi i kuptimit në dy rrafshe të ndryshme. Proza zakonisht e realizon tërësinë e kuptimit në aksin vertikal, të njohur gjithashtu si aksi paradigmatik ose boshti i përzgjedhjes. Në këtë bosht, ne kërkojmë kuptimin e tekstit duke u bazuar në referentët e zgjedhur. Ndërsa (...) boshti i kuptimeve në poezi është horizontal. 104 Poezia nuk e referon realitetin, por krijon një sistem koherent kuptimi. Një tekst poetik, duhet të analizohet sipas marrëdhënieve që zhvillohen mes fjalëve në rrafshin horizontal, i njohur gjithashtu si rrafshi sintagmatik ose aksi i kombinimeve. Çdo njësi e rrafshit sintagmatik përbëhet nga një ose më shumë sema (njësi minimale e kuptimit ose tipareve semantike). Këto sema përdoren në poezi gjatë procesit të grumbullimit semantik. 105 Nga sa më sipër, del se kuptimi në veprat poetike, lidhet me aftësinë e marrësit për të dekodifikuar mesazhin e kriptuar. Nga kombinimet e mundshme të semave marrësi ka mundësi të futet brenda tekstit, në mënyra të ndryshme (madje duke e lexuar në mënyrë të re, atë që e ka njohur fare mirë më parë). Nga ana tjetër, teksti narrativ e ngre diskursin mbi rrafshin vertikal. Marrëdhëniet sintagmatike mes njësive leksikore, nuk orientohen tek kuptimi që lind nga çdo njësi e veçantë, por në karakteristikat e bashkëshoqërimeve leksikore (rendin e tyre, specifikat gramatikore të lidhjeve leksikore, etj.). Kjo do të thotë se tekstet e pastra prozaike, karakterizohen nga mungesa e sfidës semantike. Për këtë arsye, letërsia moderniste dhe postmoderniste, theksojnë prirjen për prozën hibride (apo tekstin narrativ që karakterizohet nga gjuha poetike). Gjuha poetike në veprat moderniste e postmoderniste, karakterizohet nga tipare të tilla: 104 Riffaterre, Michael. (1983). Text Production. New York: Columbia University Press, Sipas M.Riffaterre-s, ky proces ndodh kur lexuesi takon një seri fjalësh të lidhura me një element të kuptimit (të cilat të lidhura së bashku, krijojnë një semë të përbashkët). Ndërkohë që lexuesi ecën përgjatë tekstit, nëpërmjet procesit të grumbullimit "filtrohen tiparet semantike të fjalëve, përcaktohet sema qendrore që përfaqëson më mirë konceptin e sugjeruar dhe përjashtohen semat e tjera periferike". Për më tepër, fjalët që janë pjesë e procesit të grumbullimit "kthehen në sinonime të njëra-tjetrës, pavarësisht nga kuptimi i tyre në gjuhën e përditshme". Nëpërmjet këtij procesi, mëtohet gjetja e emëruesit të përbashkët, mes semave të grumbulluara, emërues i cili zbërthen kuptimin e sugjeruar në mënyrë implicite nga teksti.

39 1.Prirja drejt dhunimit të gjuhës së përditshme / tradicionale 106. Ky proces realizohet nëpërmjet: a) bashkëshoqërimeve të pazakonta mes shenjave, lidhjeve të reja mes shenjuesve dhe të shenjuarve, etj. b) prirjes për risi, që shprehet me anë të dendurisë së krijimeve neologjike. 2. Afria ndaj përftesave si: rima, ritmi, përsëritja etj., nëpërmjet të cilave ripërtërihet koncepti ynë mbi gjuhën. Gjuha poetike e realizon veten nëpërmjet risive në gramatikën e fjalisë, përsëritjes të të njëjtave fjalë, sintagmave, etj. Kjo gjuhë priret të jetë më shprehëse dhe më e gjallë në krijimin e imazheve, dendësinë e figuracionit, etj. 3.Një tjetër tipar i saj është ambiguiteti (i cili nga Rawsome konsiderohet, si aftësia e tekstit për të gjeneruar kuptime paralele, që i kundërvihen njëri-tjetrit). 4.Karakteristikë e gjuhës poetike është të shprehurit lirik e afektiv i realitetit. Nëpërmjet saj ndriçohen anët psikike të njeriut, zbulohet bota e brendshme e individit 107. Gjuha poetike mbizotëron në veprat narrative bashkëkohore shqiptare. Ajo vjen si domosdoshmëri për ta çliruar gjuhën nga skematizimi mbytës i pothuajse pesë dekadave realizëm socialist, si një përpjekje për zbulimin e mundësive të gjuhës. Nëpërmjet saj, manifestohet pafundësia e kodit, dinamizmi i marrëdhënieve mes semave, liria në krijimin e shenjave, etj. Këto tipare bëjnë që parapëlqimi i gjuhës poetike nga shkrimtarët modernistë e postmodernistë shqiptarë, të vijë si domosdoshmëri për neutralizimin e efektit të klisheizimit dhe kompromisit gjuhësor, që prekën letërsinë e realizmit socialist. Në këtë këndvështrim, ajo ndihmon në shkëputjen e marrëdhënieve me letërsinë parake. Nga ana tjetër, gjuha poetike është një nga format më të suksesshme, për përcjelljen e risive dhe eksperimentit, për shkak të praktikave dinamike, që synojnë thyerjen e "inercisë dhe zakoneve gjuhësore 108. Në mjaft romane të botuara pas viteve , bie në sy një përzierje e qëllimshme midis diskursit të prozës dhe të poezisë. Brenda teksteve narrative ndërfuten tekste me natyrë të theksuar poetike, në të cilat mbizotëron metafora dhe simboli, pathos i ngritur, dhe, në disa raste edhe patetika.për studiuesen Klara Kodra romane të tilla si Mërkuna e zezë e Tufës, Të çmendur në parajsë e Graçit, etj., tregojnë se shkon drejt përmirësimit makina impresionuese intertekstuale. Tekste të tjera narrative të ngritura mbi konceptin e gjuhës poetike, janë: Në kohën e britmës, Funerali i pafundmë, Dashuria mbrapsht dhe e dashura, etj. 106 Jakobson, Roman. (1980). "A Postscript to the Discussion on Grammar of Poetry." në Diacritics 10:1, Hamiti, Sabri. (1974). Variante. Prishtinë: Rilindja, Kristeva, Julia. (1998). "Towards a Semiology of Paragrams" në The Tel Quel Reader, New York: Routledge, Edhe pse gjuha poetike e prozës duket sikur është atribut i letërsisë pas viteve 90-të, në të vërtetë vepra cilësore të shkruara mbi këtë teknikë, gjejmë edhe përpara kësaj kohe. Këtu përmendim romane të tillë si Globi në rrjetë apo Ëndrra me ngjyra të Astrit Delvinës. Pjesa më e qenësishme e romanit i kushtohet përvijimit të idilit erotik, mes Benit dhe Rosinës. Por Rosina, nuk përshkruhet, por përshfaqjet nëpërmjet bashkëshoqërimit të ideve, që kanë si bërthamë semantike ngjyrat. Kuptimi në këtë roman, nuk gjenerohet nga lidhja kuptimore mes shenjave, linearisht, por nëpërmjet asosacioneve e lira, të cilat kanë mëvetësi funksionale nga njëra-tjetra. Këto asosacione (në të gjithë kapitujt), lidhen ngushtësisht me ngjyrat dhe me simbolizmin kromatik. Secila gjendje shpirtërore barazohet me një ngjyrë dhe ndryshe romani mund të konsiderohet si: piktura e trazimit të brendshëm të heroit lirik në ciklin e tij jetësor.

40 (Visar Zhiti), Vetmi gruaje, Hiri, Kukullat nuk kanë atdhe, etj. (Flutura Açka), Gruaja haluçinate (Mimoza Ahmeti), Boshi, Një sagë e vogël (Besnik Mustafaji), etj. Struktura poetike e gjuhës, ofron ngjashmëri, por dhe dallime nga njëri autor në tjetrin, të tilla si kombinimet e pazakonta mes fjalëve, asosacionet e reja të pazakonta, marrëdhënia mes fjalëve në aksin e kombimeve, organizmi i semave (bërthamë-satelitore) në sistemin deskriptiv, asosacionet e lira, prirja drejt krijimit të gjendjes, atmosferës (në vend të rrëfimit të ngjarjeve), etj. Ndryshimi ushqehet jo vetëm nga elementët stilistikorë, por edhe nga qëllimi i synuar, i cili shkon që nga krijimi arstistik i një bote ndjenjësore deri tek parodizimi i një stili të caktuar. Megjithatë duhet theksuar fakti se edhe pse struktura poetike e gjuhës është një dukuri e zakonshme në letërsinë moderniste shqiptare, qëllimi dhe funksioni i saj brenda veprës ndryshon nga njëri autor në tjetrin. Kështu psh. në romanin Hiri të Flutura Açkës, pranëvëniet e fjalëve tejkalojnë bashkimet e njohura semantike: qëllimi i tyre, është krijimi i asosacioneve të reja. Këto asosacione priren të ndryshojnë botë-perceptimin (letrar a jashtëletrar) në ldhje me të njohurën a të renë. Ashtu si A.Jefferson dhe R.David sugjerojnë: Perceptimi ynë i përditshëm mbi botën, është i përfshirë brenda sistemeve shenjore konvencionale, atë që Frederick Jameson-i e quan shtëpia-burg e gjuhës. Arti na ndihmon për të dalë nga kjo shtëpi burg, duke përmbysur sistemin shenjor konvencional dhe duke na bërë ta përqëndrojmë vëmendjen tek shenjat në vetvete 110. Kalimi nga tërësia tek pjesa (nga fragmenti tek shenja), bën që leximi të mos konsiderohet i kryer me marrjen e kuptimit, por të kërkojë ndjesinë e sugjeruar a të synuar. Kjo do të thotë se teksti nuk ngrihet vetëm mbi semat kuptimore, por edhe mbi semat emocionale, të cilat funksionin e tyre e kanë në krijimin e atmosferës. Prania e këtyre semave shtrihet gjerësisht në tekst dhe ato krijojnë mjegullën e gjendjes, që edhe pse nuk shihet (apo pikërisht se nuk shihet) bëhet shenjë e romanit. Kështu ndërsa rrëfehet për udhëtimin e kryer në një topos të largët, vëmendja ndalet tek perceptimi i ndjesisë së të panjohurës, të huajës, vdekjes që gjendet brenda dhe jashtë njeriut. Natyra amorfe. Vdekje stinësh. i fosilizuar mijëra vjet më parë, njeriu nuk pati më forcë mbi atë reliev. Përmes shkëmbinjve të gërryer dhe hapësirës së mpirë, rruga nuk ishte veç një eshtër e hollë. Një kapilar i tharë që lidhte skaje që ende pulsonin. Mjaft kopshte botanike e zoologjike ishin përpjekur ta shkërbenin me vështirësi thatësimin e saj. Shembëllime të largta, pasive të natyrës. Vendi që i kishte diktuar fatin botës ndonjëherë, nuk kishte mundur të ndryshonte fatin e atyre mijëra kilometrave vdeksirë, as të vetë Luginës së vdekjes. 111 I gjithë fragmenti organizohet nga fjala bërthamë vdekje. Kjo fjalë është njësia kuptimore që del nga bashkimi potencial i disa njësive gjuhësore. Nëse kuptimi që gjenerohet nga çdo njësi kuptimore, konsiderohet për arsye studimore, si një nga rrathët që përbëjnë diagramin e Venit, atëherë analiza do të ishte si më poshtë: Vdekja e sugjeruar nëpërmjet analizës hermeneutike të tekstit është rezultante e të paktën tre rrathëve venianë. Në rrethin e parë, vdekja vjen në mënyrë implicite, nëpërmjet kuptimit metaforik që i vishet konceptit të natyrës. Natyra amorfe, e paformë, e palëndët është e huaj në konceptin e marrësit, ku natyra është sinonim i jetës (që nga shkalla 110 Jeferson, Ann., Roby, David. (2006). Teoria moderne letrare. Tiranë: Albas, Açka, Flutura. (2006). Hiri. Tiranë: TOENA, 36.

41 subatomike e deri në atë kozmike). Kjo do të thotë se atributi amorf i natyrës së F.Açkës, sugjeron praninë e vdekjes. Edhe rrethi i dytë e sjell konceptin/ndjesinë e vdekjes në mënyrë implicite. Sërish vdekja, si në rastin e parë, karakterizohet nëpërmjet termave mungesorë. Kapilarët e tharë të rrugës, e plotësojnë imazhin e natyrës amorfe, nëpërmjet kuptimit të shterpësisë, thatësirës, mungesës së gjallimit, lëvizjes, etj. Figura 1.2: Diagrami semantik i Venit. Vdekja vjen në mënyrë eksplicite në rrethin e tretë, nëpërmjet toponimit Lugina e vdekjes, si dhe njësive gjuhësore që lidhen drejtëpërdrejtë me të (si fosilizimi). Nga diagrama e Venit (shih figurën 1.2), sugjerohet se rregullat që e organizojnë tekstin e F. Açkës, janë rregullat poetike. Këto rregulla, motivojnë procesin e grumbullit të kuptimit dhe e furnizojnë tekstin me asosacione të reja. Vendosja e fjalës në mes të qendrës gravitacionale semantike, është shenjë e rëndësishme e gjuhës poetike, sepse siç pohon dhe Roman Jacobson-i: Poetikja është e pranishme, kur fjala ndihet si fjalë, dhe jo vetëm si paraqitje e objektit të quajtur prej saj ose si hedhje emocionesh, kur fjala me kompozimet e saj, me semantikën e saj, me formën e brendshme dhe të jashtme përfton gjithçka dhe vlerën në vetvete në vend që në mënyrë indiferente t i qëndrojë realitetit. 112 Nëse bota poetike e F.Açkës ndërtohet mbi përsëritjen jo të drejtëpërdrejtë të shenjave të përbashkëta, sendërtimi i saj në krijimtarinë e V.Zhitit kryhet me të tjera mjete. Kështu psh., në romanin Në kohën e britmës, njësitë leksiko-gramatikore kthehen në fjalë-bërthamë, funksioni i të cilave është organizimi i fjalëve satelitare. 113 Kjo do të thotë se njësitë leksikore, nuk analizohen në aksin paradigmatik, për lidhjen mes tyre (tipar karakteristik i veprave në prozë), por në aksin sintagmatik, për specifikat kuptimore që sugjeron sistemi deskriptiv 114, tipar ky tipik poetik. Gjithashtu fjala hiperngarkohet me kuptim, nëpërmjet mbushjes së hapësirave boshe kuptimore (brenda fjalës) me asosacione të reja. Kështu psh., evokimi i njërës prej ngjarjeve më tragjike në historinë e sotme të Shqipërisë, shpërthimi në Gërdec, evokohet poetikisht, duke errësuar ndodhinë në funksion të potencimit të ndjenjave. Ploja e porsakrijuar dukej sikur doli nga zonat neutrale të trurit, duhej medoemos, thanë. Pluhuri përsipër nuk lëvrinte. Gërdeci prapë, u 112 Jacobson, Roman. (2004). Ç është poezia në Tema, Suplementi Fjala, Ibid. 114 Një sistem deskriptiv është një kostelacion fjalësh, i varur nga një koncept, ose një fjalë bërthamë (nucleus).