Uppskera hamps (Cannabis sativa) og hampyrki

Size: px

Start display at page:

Download "Uppskera hamps (Cannabis sativa) og hampyrki"

Horace Parsons
5 years ago
Views:

1 Uppskera hamps (Cannabis sativa) og hampyrki Þóroddur Sveinsson Landbúnaðarháskóli Íslands, Tilraunastöðin Möðruvöllum Inngangur Hampur (Cannabis sativa) er meðal fyrstu jurta sem maðurinn ræktaði og nýtti sér til annars en fæðu og var allt fram á 20. öld ein allra mikilvægasta nytjajurt heimsins. Í byrjun 20. aldar voru þrír fjórðu alls pappírs unnin úr hampi og segl, seglgarn, reypi, net og reiðbúnaður var að lang stærstum hluta unnið úr trefjum hampjurtarinnar. Þá var olía úr hampfræjum, mest notaða ljósmetið í heiminum áður en farið var að nota jarðefnaolíu (Crowley 2001). Hampolía, fræ og hamplaufblöð voru einnig notuð til manneldis í vissum heimshlutum og kirtilhár, aðallega á blómblöðum og sprotum eru rík af s.k. kannabínóíðum sem hafa í árþúsundir gert vissar tegundir af hampi eftirsóttar í margskonar lyf og sem vímugjafi (Vísindavefurinn 2006, Wikipedia 2009). Telja verður mjög líklegt að hampræktun hafi verið prófuð á Íslandi oftar en einu sinni fyrr á öldum. Gísli Magnússon (Vísi-Gísli) sýslumaður og frumkvöðull í jarðrækt prófaði margskonar nytjajurtir á Hlíðarenda í Fljótshlíð á seinni hluta 17. aldar, þ.m.t. hamp (Íslenskar lækningajurtir 2009). Hampur sem iðnaðarjurt hverfur af heimsmarkaðnum á undra skömmum tíma fyrir miðja síðustu öld samfara uppgötvun Duponts á plasttrefjum og banni á ræktun hamps (marijúana) í Bandaríkjunum á fjórða áratug síðustu aldar (Crowley 2001). Á 9. áratug síðustu aldar stóð Evrópusambandið fyrir átaki í leit að nýjum iðnaðarjurtum (non-food crops) sem má rækta í stað nytjajurta til matvælaframleiðslu. Hampur vakti fljótt athygli sem tegund sem hægt er að nota til marsgskonar iðnaðarframleiðslu vegna hágæða trefja (bast og kvoða) og til orkuframleiðslu vegna mikils lífmassa (Crowley 2001, Thomsen ofl. 2005). Kynbætt voru yrki af iðnaðarhampi með ekkert eða mjög lítið magn af tetrahýdrókannabínól (THC) sem er hið eftirsótta ólöglega vímuefni í hampi. Reglur Evrópusambandsins sem Ísland hefur innleitt, kveða á um að iðnaðarhampsyrki sem má rækta innan sambandsins mega ekki innihalda meira en 0,3 +/- 0,03% af THC (Crowley 2001). Ræktun iðnaðarhamps hefur þó ekki náð mikilli útbreiðslu og árið 2006 var hampur einungis ræktaður á ha í Evrópusambandinu og hafði hún heldur dregist saman miðað við árin á undan. Meira en helmingur (55%) hampræktarinnar í Evrópu er í Frakklandi. Í heiminu öllum er áætlað að hampur sé ræktaður á um ha (Án höfundar 2008). Vorið 2008 var hampi sáð á nokkrum stöðum hér á landi og að frumkvæði Sveins Jónssonar í Kálfskinni var lögð út tilraun á Möðruvöllum í Hörgárdal með það að markmiði að skrá vöxt, þroska og uppskeru fimm iðnaðarhampyrkja og verða niðurstöður úr þeirri tilraun kynntar hér á efti. Tegundalýsing Hampur er afar fjölbreytileg tegund sem skipt er í nokkrar undirtegundir. Þekktasta undirtegundin er indverskur hampur (Cannabis sativa L. subsp. indica) sem fyrst og fremst er notaður í lyfja- og vímubransanum eða til skrauts (Wikipedina 2009). Iðnaðarhampur (Cannabis sativa L. subsp. sativa) er hins vegar lang stærst þessara tegunda og getur náð 10 m hæð í heitu loftslagi en í Norður Evrópu nær hampurinn 1,5 til 4 m hæð (Svennerstedt ofl. 2004). Stönglar eru teinréttir og sterklegir. Blöðin

eru gagnstæð, með 4-8 þunnum, aflöngum, sagtenntum smáblöðum sem eru fingruð efst á löngum stilki sem er festur við stöngulinn. Hampurinn er einær og tvílitna (2n=20) með blóm í tvíbýli þ.e. karl- og kvenblómin eru aðskilin, annað á sitthvorri plöntunni (dioecious) eða á sömu plöntunni (monoecious).

Á norðlægum hafrænum slóðum hefst blómgunin ekki fyrr en eftir u.þ.b. 100 daga eftir sáningu (Svennerstedt ofl. 2004) og fræþroski er því ekki mögulegur.

2 eru gagnstæð, með 4-8 þunnum, aflöngum, sagtenntum smáblöðum sem eru fingruð efst á löngum stilki sem er festur við stöngulinn. Hampurinn er einær og tvílitna (2n=20) með blóm í tvíbýli þ.e. karl- og kvenblómin eru aðskilin, annað á sitthvorri plöntunni (dioecious) eða á sömu plöntunni (monoecious). Iðnaðarhampur er yfirleitt með kven- og karlblóm á sömu plöntunni vegna þess að þau gefa jafnari þroska (Svennerstedt ofl. 2004). Blómin eru smábyggð, grænleit, umlukin smáblöðum og vaxa í blaðkrikum. Á norðlægum hafrænum slóðum hefst blómgunin ekki fyrr en eftir u.þ.b. 100 daga eftir sáningu (Svennerstedt ofl. 2004) og fræþroski er því ekki mögulegur. Stöngullinn er hinn eftirsótti hluti plöntunnar og vegur um 75 80% af heildar ofanjarðar lífmassanum. Nýtanlegur hluti til iðnaðar er hinsvegar eingöngu um 20 30% (Crowley 2001, Svennerstedt ofl. 2004, Thomsen ofl. 2005, Án höfundar 2008). Nýtanlegi hlutinn eru mislangir og misfíngerðir þræðir (trefjar) og kvoða sem að mestu er úr sellulósa en einnig úr hemisellulósa og lignini. Á 1. mynd er sýnt þversnið að hampstöngli og helstu vefjum sem fengin er úr danskri skýrslu eftir Thomsen ofl. (2005) en þar er mjög vel lýst eiginleikum og gæðum ólíkra trefjaflokka í hampi. 1. mynd. Teiknað þversnið af hampstöngli og helstu vefjum (frá Thomsen ofl. 2005). Á 2. mynd er sýndur hampstöngull sem búið er að þvo, skera í og fletja. 2. mynd. Uppskorinn hampstöngull sem sýnir utanáliggjandi basttrefjarnar og trefjakvoðuna innan við (Wikipedia 2009).

3 Ræktun iðnaðarhamps Hægt er að rækta iðnaðarhamp mjög víða í heiminum eins og 3. mynd sýnir. Hampur er í eðli sínu hitakær og þarf góðan hita til að vaxa þó að hann þoli talsverð frost, bæði vor og haust. Hann vex víða villtur, sérstaklega þar sem meginlands loftslags gætir. Á norðlægum slóðum er ráðlagt að sá honum ekki fyrr en það er kominn góður jarðvegshiti. Hampi er yfirleitt raðsáð í 3-4 cm dýpt og með cm millibili en sáðmagnið er mjög breytilegt eftir því í hvað á að vinna úr honum og getur legið á bilinu kg ha. Eftir því sem sáðmagnið er aukið verður hampurinn fíngerðari og gefur verðmætari þræði en um leið minnkar heildaruppskeran (Crowley 2001, Svennerstedt ofl. 2004). Hampurinn er lengi að fara af stað á vorin og er þá viðkvæmur fyrir illgresi en um leið og full laufþekja hefur myndast heldur hann öllu illgresi niðri (Svennerstedt ofl. 2004). Áburðarþörf hamps er talin mikil ef hann er ræktaður á norðlægum slóðum en sunnar er minna borið á ef jarðvegur leyfir. Búfjáráburður ofaná og/eða plægður niður í stórum skömmtum er mjög góður fyrir hamp sem þarf mikinn áburð þegar líður að vaxtartímann. 3. mynd. Svæði sem henta vel til hampræktar í heiminum skv. Wikipedia (2009). Efni og aðferðir tilraunar á Möðruvöllum Fimm viðurkenndum iðnaðarhampsyrkjum var sáð í illgresislausan kornakur á Fjárhústúninu á Möðruvöllum 8. maí Notuð var tilraunareitasáðvél sem sáir fræinu í raðir með 12,5 cm millibili. Sáðmagn var sem svarar 20 kg/ha. Með sáningunni var borið á sem svarar 55 kg af nitri (N) á ha í tilbúnum áburði (Blákorn). Þann 6. júní var síðan borið á sem svarar 105 kg N á ha í sama áburði eða samtals 160 kg N, 70 kg P og 210 kg K á ha. Tilraunin var slegin 22. september, plöntuhæð og uppskera mæld og sýni tekin til efnagreininga. Skipulag var hefðbundin blokkatilraun í þremum endurtekningum og tölfræðilegt uppgjör er hefðbundin fervikagreining. Niðurstöður og umræður Sumarið 2008 var mjög gott fyrir allan plöntuvöxt og var lofthiti vel yfir meðalhita í júlí, ágúst og september. Hampurinn var lengi af stað og 6. júni voru einungis komin 4-6 blöð upp úr jörðinni á meðan kornakurinn við hliðina sem sáð var á sama tíma var

4 algróinn. 24. júlí var hampurinn búinn að ná meters hæð og góðri þekju og vikurnar á eftir óx hann mjög hratt og var búinn að ná fullri hæð í lok ágúst. Í byrjun september má greina blómavísa í efstu blaðkrikum sem náðu litlum þroska fram að uppskerudegi. Um miðjan september gerði mikið rok sem braut niður að hluta stöngla og blöð visnuðu og urðu svört. Þvermál stöngla var þá um 2,0 til 2,5 cm og lítill sjáanlegur munur á milli yrkja. Á 4. mynd er sýnt þurrefnishlutfall í yrkjunum þann 22. september. Þurrefnið er aðeins breytilegt milli yrka eða frá 22-28% og er tölfræðilega marktækur (F-gildi = 0,021). Þurrefnishlutfallið er lágt miðað við sænskar rannsóknir þar sem þurrefnishlutfallið er algengt á bilini 30-35% á þessum tíma (Svennerstedt ofl. 2004). Lágt þurrefnisinnihald er ókostur en það eykur kostnað við vinnslu á hampinum Þurrefni, % Fedora Felina Ferimon Futura Santhica Yrki 4. mynd. Þurrefnishlutfall ásamt staðalfrávikum í 5 hampyrkjum á Möðruvöllum, 22. september Á 5. mynd er sýnd hæð hampsins á uppskerudegi og var hann á bilinu 2,1 2,3 m eftir yrkjum en sá munur var ekki tölfræðilega marktækur (F-gildi = 0,111). Þetta er svipuð hæð og mælst hefur á þessum yrkjum í Írlandi og Svíþjóð (Crowley 2001, Svennerstedt ofl. 2004). 3,0 2,5 Lokahæð, m 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Fedora Felina Ferimon Futura Santhica Yrki 5. mynd. Hæð ásamt staðalfrávikum í 5 hampyrkjum á Möðruvöllum, 22. september 2008.

5 Á 6. mynd er sýnd þurrefnis uppskera yrkjanna sem var á bilinu 6,5 8,7 t/ha eða að meðaltali 7,75 tonn. Munurinn á milli yrkja var þó ekki tölfræðilega marktækur (F-gildi = 0,107). Þurrefnisuppskeran er aðeins til talsvert minni á Möðruvöllum en mælst hefur í Svíþjóð og Írlandi (Crowley 2001, Svennerstedt ofl. 2004). Gera má ráð fyrir að vinnanlegt efni úr þessum hampi sé á bilinu 1,5 til 2,0 þurrefnistonn af ha. Ekki var lagt neitt mat á gæði hampsins til iðnaðar. Miðað við aðrar nytjajurtir sem ræktaðar eru á Möðruvöllum sker hampurinn sig ekki á neinn hátt úr varðandi þurrefnisuppskeru. Til dæmis var þurrefnissuppskera í heilsæðistilraun á Möðruvöllum sumarið 2008 um 11 þurrefnistonn af ha. 12 Þurrefnisuppskera, t/ha Fedora Felina Ferimon Futura Santhica Yrki 6. mynd. Þurrefnisuppskera ásamt staðalfrávikum í 5 hampyrkjum á Möðruvöllum, 22. september Áhugi var á að skoða fóðurgildi hampsins og þess vegna voru uppskerusýni úr tveimur yrkjum skoðuð með það í huga. Í 1. töflu eru birtar niðurstöður úr þeim greiningum. Meltanleiki hampsins mælist nokkuð hár og sem myndi duga í gott viðhaldsfóður. Prótein innihald er einnig hátt sem og flest steinefni. Hins vegar er lystugleiki hampsins ekki mikill ef tekið er mið af reynslu bóndans í Litla Dunhaga sem reyndi að beita kúm á hamp sem hann hafði sáð til en þær sniðgengu hann algjörlega (Róbert Jósavinsson, persónulegar upplýsingar). 1. tafla. Meltanleiki og efnainnihald tveggja hampyrkja sem ræktuð voru á Möðruvöllum Hlutfall af þurrefni, % Yrki Meltanleiki Prótein Ca P Mg K Na S Aska Santica 63,8 16,0 2,23 0,35 0,65 2,18 0,07 0,29 10,0 Futura 65,4 16,4 2,41 0,32 0,74 2,16 0,09 0,28 11,7 Meðaltal 64,6 16,2 2,32 0,33 0,70 2,17 0,08 0,28 10,9 Staðalfrávik 2,7 2,4 0,39 0,03 0,10 0,27 0,04 0,03 1,0 Samantekt Hampur er lengi að koma sér af stað á vorin en þegar líður á vaxtartímann getur hann náð miklum vaxtarhraða ef aðstæður leyfa. Hampur getur skilað þokkalegri þurrefnisuppskeru en nær ekki fullum þroska og myndar ekki fræ við íslenskar aðstæður.

6 Þurrefnisinnihald hampsins er frekar lágt sem eykur kostnað við alla vinnslu. Hampurinn er vegna lítils þroska (lágt þurrefnishlutfall) og mikillar hæðar (>2m) viðkvæmur fyrir veðrum á haustin og getur þá lagst eða brotnað. Heimildir Án höfundar, Report from the Commission to the European Parliament and the Council - on the flax and hemp sector. {SEC(2008) 1905}, COMMISSION OF THE EUROPEAN COMMUNITIES, Brussels, COM(2008) 307 final, 10 s. Crowley J.G., The performance of Cannabis sativa (Hemp) as a fibre source for medium density fibre board (MDF). Skýrsla á heimasíðu Teagasc, Írlandi, janúar 2009; Íslenskar lækningajurtir Sótt á Sagamedica vefinn í janúar 2009; Svennerstedt Bengt & Gunnar Svensson, Industrihampa odling, skörd, beredning och marknad. Fakta Jordbruk, Sammanfattar aktuell forskning, Nr 7, 2004, SLU Publikationstjänst, 4 s. Thomsen Anne Belinda, Søren Rasmussen, Vibeke Bohn, Kristina Vad Nielsen & Anders Thygesen, Hemp raw materials: The effect of cultivar, growth conditions and pretreatment on the chemical composition of the fibres. Risø-R-1507(EN), 30 s. Vísindavefurinn Hver er munurinn á kannabis, hassi, grasi og marijúana? Sótt á vísindavefinn í janúar 2009; Wikipedia Hemp. Sótt á; í janúar 2009.

Möguleg útbreiðsla trjátegunda með hækkandi hitastigi á Íslandi

Möguleg útbreiðsla trjátegunda með hækkandi hitastigi á Íslandi Björn Traustason og Þorbergur Hjalti Jónsson, Mógilsá Fagráðstefna 25.mars 2010 Inngangur Landfræðileg greining til að meta útbreiðslu nokkurra