Republika e Kosovës RAPORTI FINAL. per

Transcription

1 Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government Ministria e Zhvillimit Ekonomik Ministarstvo Ekonomskog Razvoja-Ministry of Economic Development RAPORTI FINAL per Studim parafizibiliteti teknik për analizimin e potencialit te kursimit te energjisë si dhe mundësit e zbatimit te tij përmes fondeve te efiçiences se energjisë Aktiviteti Prokurimit Nr: 11313/15/016/2.3.6 Autoriteti Kontraktues: Ministria e Zhvillimit Ekonomik Operatori Ekonomik qe realizoi Projektin: Energy-Enviromental Consulting Group shpk, Dega Kosove Korrik 2015 Ky Studim është financuar nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik, përmes Aktivitetit të Prokurimit Nr: 11313/15/016/

2 Tabela e përmbajtjes PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE... 4 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Stokun e Ndertesave... 4 Potenciali i Eficences se Energjise ne Industri Skemat e Fondit te Eficennces se Energjise HYRJE Plani i Pare dhe i Dyte i Eficences se Energjise Potenciali i Kursimit te Energjise dhe Investimet qe kerkohen ne cdo Sektor Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Residencial Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Sherbimeve Publike dhe Private Sektori i Sherbimeve te Ndertesave Publike Sektori Sherbimeve i Ndertesave Private Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin e Industrise Segmenti i Korporatave Situata aktuale në industrinë ushqimore Situata aktuale industrisë se plastikes dhe gomave Situata aktuale e industrisë tekstile/këpuceve Percaktimi i llojeve te projekteve te cilat do te ishin te kualifikueshme per Eficencen e Energjise Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin Residencial Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin Sherbimeve Publike dhe Private Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin e Industrise Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin Transportit Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Bujqesise Mekanizmat Fiskale dhe Financiare per Promovimin e EE te shteteve te perzgjedhura, anetare te BE Opsionet e mundshme financiare dhe fiskale per zhvillimin e eficences se energjise ne sektoret ekonomik te Kosoves Sektori Rezidencial Sektori i Sherbimeve Publike ESCO Kompanite qe Implementojne Masat e Kursimit te Energjise Rialokimi i subvencioneve nga sherbimet komunale ne konsumatoret fundore te energjise Ceshtje e Buxhetit dhe Prokurimi dhe Eficenca e Energjise Kontrata per Performancen e Sherbimit Energjitik Prokurimi Ceshtjet e buxhetimit dhe llogaritjes Buxhetimi Shume-Vjecar Linjat e Buxhetit Mbajtja e kursimeve Fiksimi i buxhetit Procedurat dhe kerkesat ligjore te vendosura per huamarrje te komunave ne kategorine e Eficences se Energjise Sektori Industrise Reduktimi i Takses/TVSH per instalimin e motorreve elektrik dhe inverterave te cilat operojne me eficence te larte energjie Pagesa (Takses) se energjise Sektori Transportit Krahasimi i Shteteve Anetare te Bashkimit Europian Mekanizmat fiskale ne Shtetet e reja Anetare te BE Situata Aktuale e Financimit te Masave te EE nga Insitutucionet Nderkombetare ne Kosove Situata Aktuale e Financimit te Masave te EE nga Bankat Komerciale ne Kosove

3 9. Fondet e Eficences se Energjise Eksperienca per Fondet e EE ne vendet te tjera Fondi i EE/RES dhe Mbrojtjes se Mjedisit ne Kroaci Fondi i EE/RES dhe Mbrojtjes se Mjedisit ne Bullgari Fondi i EE/RES dhe Mbrojtjes se Mjedisit ne Armeni Analiza Teknike per Fondet e EE Modeli i Garancise se Huase Mbulimi i nje pjese te Normes se interesit / Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve Programi EBRD/KoSEP - Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve (principalit) ne sektorin residencial Programi EBRD/KoSEP - Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve (principalit) ne sektorin biznesor (MSME, SME, Korporata) Modeli i Fondit te Huase Direkte - Revolving Fund (Fondi Riqarkullues) Krahasimi - Dobite dhe te Metat e Secilit prej Fondeve te EE Aplikimi i Fondit te EE ne Ndërtesa Aplikimi i Fondit te EE ne Ndërtesat Publike Aplikimi i Fondit te EE ne Ndërtesat Komerciale Aplikimi i Fondit te EE ne Ndertesat ne Sektorin Residencial Skemat e Fondeve te EE per grupet e popullates me te ardhura te vogla Futja e nje pagese ne cmimin e komoditeteve energjitike per ngritjen e Fondit Mekanizamat Fiskale ne mbeshtetje te Fondit te EE ne sektore te ndryshem Sektori i ndertesave Familjet me te ardhura te pakta (ulta) Industria Sektori i Transportit Konkluzione dhe Rekomandime Literatura

4 PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE Potenciali i Kursimit te Energjise ne Stokun e Ndertesave Siperfaqja totale e stokut te ndertesave ne Kosove, te dhene ne tablen i eshte 45 milion m 2. Rreth dy te tretat e te gjithe stokut te ndertesave perbehet nga ndertesat rezidenciale me nje siperfaqe totale 35 milion m 2, i ndjekur me pas nga kategoria e ndertesave e sherbimeve private me afersisht 8 milion m 2, ndersa ndertesat publike kane nje siperfaqe totale prej rreth 2 milion m 2. Potenciali per Potenciali i Potenciali Kursimet e Kursimeve te Potenciali total per Siperfaqja Siperfaqja Energjise ne Energjise te Total per Reduktimin totale e totale e Sektorin e Sektorit te Sektori i Kursimet e CO2 sektorit te sektorit te Ndertesave Ndertesave Ndertesave e [shprehur ne ndertesave ndertesave shprehur ne shprehur ne % [milion m 2 ] [%] funksion % te Furnizimit me Energjise mije ton/vit] Kosumit Final te Burime Primare [ktoe] Energjise te Energjise I. Rezidenciali % 45% 7.86% II. Ndertesat Komunale Publike % 32% 0.77% Shkollat % 37% 0.50% Ndertesat e 7.18 Shendetit/Spital ore % 37% 0.15% 3.35 Ndertesa te tjera % 30% 0.11% II. Ndertesat Qendrore Publike % 49% 0.16% Spitalet % 45% 0.05% 1.12 Qendrore Qeveria % 50% 0.11% 2.49 Qendrore II. Private dhe % 46% 2.15% Komerciale TOTAL % 20.07% 10.94% Tabela i: Permbledhje e Potencialit te Kursimeve te Energjise sipas Kategorise se Ndertesave Potenciali i pergjithshem per kursimin e energjise ne sektorin e ndertesave ne Kosove perben afersisht 11% te furnizimit me energji primare dhe 20.07% te konsumit total te energjise per vitin Kursimet totale te energjise per te gjithe stokun e ndertesave perbejne pothuajse 45% te konsumit total te energjise duke bashkuar sektorin rezidencial dhe ate te sherbimeve. Duke realizuar potencialin e eficiences se energjise ne sektorin e ndertesave sic eshte prezantuar ne Tabelen i te shprehur me siper, Kosova mund te kurseje 239 ktoe, shifer tek e cila kontribojne elementet e meposhtem: 116 ktoe energji elektrike; 76 ktoe dru zjarri. 35 ktoe per nenprodukte te naftes dhe lende djegese te cilat perdoren per ngrohje; 4

5 7 ktoe linjit/qymyr; 5 ktoe per ngrohje; Vlera monetare e ketyre kursimeve te energjise (e shprehur sipas cmimeve aktuale) eshte prezantuar ne Tabelen ii te paraqitur me poshte. Perfitimet e ketyre kursimeve te energjise nuk mund te kufizohen vetem ne sektorin e ndertesave por ato do te kontribojne ne te gjithe ekonomine e vendit ne shkalle makroekonomike. Ndertesat Residenciale Ndertesat e Sektorit te Sherbimit Publik dhe Privat TOTALI Vlera e Vlera e Vlera e Lloji i Energjise Kursimet Kursimet Cmimi i Kursimev Cmimi i Kursimev Kursimev e e Energjise e te Energjise e te e te Energjise Energjise /kwh Energjise /kwh Energjise Energjise GWh GWh m. m. m. Qymyr Nen-produktet e naftes Drute e zjarrit Energji Elektrike Ngrohja TOTAL Tabela ii: Vlerat monetare e kursimeve te energjise (cmimet aktuale) Vleresimi i kursimit te energjise ka identifikuar nje nivel te rendesishem te kursimeve potenciale te energjise, i cili mund te arrihet ne Kosove vetem duke zbatuar masat e eficences se energjise ne stokun e ndertesave. Realizimi i te gjithe potencialit te kursimeve te energjise, duke u bazuar ne masat me kosto efektive, kerkon nje investim total prej bilion dhe sic eshte shprehur ne Tabelen ii, kjo do te gjeneroje tek investitoret dhe konsumatoret e fundit nje kosto totale prej rreth 198 milion, qe do te thote se kursimet e energjise duhet t i mbulojne kostot e masave brenda 7 viteve. Ky konkluzion do te justifikoje implementin e te gjithe masave te propozuara EE me kosto efektive. Tabela i tregon se kontributi me i madh i potencialit te kursimit te energjise vjen nga sektori rezidencial (72%), i cili me pas ndiqet nga sektori privat dhe komercial (20%). Edhe pse niveli i potencialit total te kursimeve te energjise per ndertesat komunale dhe ndertesat publike qendrore eshte i vogel ne krahasim me dy sektoret e tjere (8%), aktualisht nderesat publike perfaqesojne mundesine me te mire per te arritur kursime reale te energjise, per arsye se ne shume raste ato tashme e kane plotesuar nivelin e kerkuar te komfortit. Ky fakt sygjeron qe cfaredo programi per eficencen e energjise duhet te filloje me zbatimin e masave ne ndertesat publike dhe kursimet e energjise e perfitimet e tjera financiare te cilat vijne si rezultat i futjes se masave EE ne ndertesat komunale dhe qendrat publike te cilat jane prezantuar ne Tabelen iii te paraqitur me poshte. Pavaresisht nga potenciali i tyre relativisht i vogel ne lidhje me kursimet e energjise, nisja e programit per implementimin e masave EE ne sektoret e ndertesave publike qendore dhe ne ndertesat komunale do te percoje nje mesazh te forte tek qytetaret qe Qeveria eshte e pergatitur per t i udhehequr ata me shembullin e saj personal dhe do te inkurajoje sipermarrjen e iniciativave te tjera te EE ne Kosove. Nga ana tjeter, kjo do te ndihmoje ne nxitjen e tregut per sherbimet dhe produktet EE duke krijuar keshtu akses me te mire ndaj fondeve te publikut dhe te donatoreve. Vlen te theksohet se Banka Boterore dhe Qeveria e Kosoves kane filluar tashme nje 5

6 projekt shume te rendesishem prej 32 Milion Euro per te realizuar investime per Eficencen e Energjise ne rreth 200 ndertesa qendrore ne Kosove. Pare nga kendveshtrimi i kerkeses (qe do te thote ne dispozita te produkteve dhe sherbimeve te cilat do te permirsojne EE, te tilla si instalimi i sistemeve eficiente te ngrohjes dhe ftohjes, i sistemeve per ngrohjen e ujit nga energjia diellore dhe vendosjen e llampave me eficiente, etj), nje zbatim i suksesshem i programit te MZHE-BB do te krijoje mundesi reale per kompanite e ndertimit dhe ngrohjes e ftohjes se ajrit duke i nxitur ato te permirsojne aftesite dhe njohurite e tyre ne menyre qe te fitojne sfidat e ardhshme ne boten e biznesit. Pas realizimit te suksesshem te disa projekteve EE, eksperienca e perftuar nga shtetet e tjera sygjeron qe disa nga keto kompani do te zhvillohen dhe do te transformohen ne kompani te Sherbimit te Eficences se Energjise (ESCO = Energy Saving Company). Duhet te pergatitet legjistlacioni dytesor per te mbeshtetur strukturen kontraktuese te ESCO, sic kerkohet nga Ligji ekzistues per Eficencen e Energjise (gjithashtu edhe nga Draft Ligji i EE), ne menyre qe te sigurohet nje mjedis i cili do te mundesoje sipermarrjen e bizneseve ESCO. Lloji Komoditeteve te Energjise Ndertesat ndertesat komunale Cmimi i Energjise /kwh Kursimet e Energjise GWh Vlera e Kursimeve te Energjise m. Cmimi i Energjise /kwh Ndertesat Publike Qendore Kursimet e Energjise GWh Vlera e Kursimeve te Energjise m. Qymyr Nen-produktet e naftes Drute e zjarrit Energjia Elektrike Ngrohja Total Tabela iii: Kursimet e energjise, ne ndertesat publike komunale dhe ne ato qendore (cmimet aktuale) Llogaritjet e kryera tregojne se per te realizuar nivelin e mundshem te kursimeve te energjise ne ndertesat komunale dhe ato qendore, duhet te shpenzohen respektivisht milion dhe milion. Tabela iii tregon se vlerat e investimit te kursimeve me kosto efektive te energjise jane rreth milion per ndertesat komunale dhe 3.33 milion per ndertesat qendore. Keto shifra vlejne per te treguar se masat e propozuara te EE per sektoret e ndertesave komunale dhe ato qendrore ofrojne periudha veteshlyerje atraktive, te llogaritura me ane te nje mesatareje te ponderuar respektivisht 4.0 dhe 5.3 vite dhe per kete arsye GoK (Qeveria e Kosoves), me asistencen e IFI-ve e Bankave Komerciale, vazhdon ta konsideroje si nje prioritet implementimin e nje programi investimi tek sektoret e ndertesave publike. Konsumi i kombinuar i energjise se ndertesave publike komunale dhe qendore eshte ktoe dhe shpenzimet vjetore energjitike per kete nen-sektor jane rreth 41 milion ne vit. Vlera e shpenzimeve publike per cdo nen-sektor te ndertesave publike eshte paraqitur ne Tabelen iv. Ne nivel komunal/bashkiak, pjesa e shpenzimeve totale te energjise ne shkolla perben 53.3%, ne ndertesat e sherbimeve shendetesore 18.3% dhe 11.7% per ndertesat me funksione te tjera. Per spitalet qendrore pjesa perben 5% dhe 11.7% per ndertesat qendore qeveritare. 6

7 Siperfaqja Totale e Sektorit te Ndertesa (m 2 ) Konsumi i Energjise (ktoe) Shpenzimet Energjitike ( m.) Kursimet e Energjise (ktoe) Kursimete Energjise ( m.) NDERTESAT Komunale dhe ato Qendore I. Ndertesat komunale 2,360, Shkollat 1,690, Ndertesat e Kujdesit per Shendetin 393, Ndertesa te tjera 277, II. Ndertesat Publike Qendrore 182, Spitalet Qendore 46, Ndertesat Publike Qendrore Qeveritare 136, TOTAL 2,542, Tabela iv: Konsumi i Energjise, Shpenzimet dhe Kursimet ne Ndertesat Publike (Bashkiake/Komunale dhe Qendore) Tabela iv gjithashtu tregon se kursimet vjetore te ndertesave publike mund te arrijne shifren e milion. Kursimet e energjise ne shkolla perbejne rreth 53.5% te totalit, ndertesat e sherbimit publik perbejne 16.5% dhe ndertesat e tjera bashkiake 12.3%. Spitalet qendore kontribojne me 5.5% te kursimeve totale dhe ndertesat publike qeveritare perbejne 12.2%. Tabela v prezanton investimin total per cdo sektor i cili kerkohet per te financuar te gjitha masat me kosto efektive dhe per nen-kategorite e ndertesave publike bashkiake dhe qendrore bashke me investimin specifik te shprehur ne per m 2. Rezultatet tregojne qe vlerat e investimeve variojne nga 49 deri ne 114 /m 2. Edhe pse periudha me e shkurter e veteshlyerjes, e llogaritur me ane te nje mesatareje te ponderuar, eshte regjistruar per ndertesat private dhe komerciale, kjo ndodh per arsye se keta sektore luajne nje rol relativisht te larte me cmimet e energjise (qe perkthehet ne nivele te cilat reflektojne kosto marxhinale afat shkurtra) krahasuar me sektoret e ndertesave publike dhe rezidenciale. Marrja ne konsiderate e ketij fakti komfirmon rendesine e nisjes se programit EE/BRE ne sektorin e ndertesave publike nga ana e MZHE-BB, i cili do te prodhoje peridha veteshlyerje te krahasueshme dhe te leverdishme ne krahasim me disa nenkategori te tjera. Siperfaqja Investimet Raporti i depertimit Periudhat e e Sektorit Totale per Investimi per stokun e ndertesave veteshlyerjes per cdo Sektori i te Masat me Specifik ku do te zbatohen Ndertesave Ndertesave Kotsot Total sektor te llogaritura me masat EE/RES, ne vitin [milion Efektive EE ( /m m ) ane te nje mesatareje te ] ( m.) ponderuar (Vitet) I. Rezidencial % II. a Ndertesat komunale Shkolla Ndertesa per Kujdesin ndaj % Shendetit Ndertesa te

8 tjera II.b Qendrat Publike Spitalet Qendore % Qeveria Qendore II. c Private & Komerciale % TOTAL % Tabela v: Investimi total ( m.) dhe specifik ( /m2) dhe periudha e veteshlyerjes (e shprehur ne vite), per te gjithe masat me kosto efektive, per cdo sektor (dhe per nen-kategorite e ndertesave publike bashkiake dhe qendore), Vlerat e dhene me siper tregojne qe sektori rezidencial ka nevoje per pjesen me te madhe te investimit dhe qe totali kumulativ i kerkuar deri ne vitin 2020 eshte perafersisht 1.12 bilion duke u bazuar ne masat me kosto efektive. Pas ketij sektori vijne ndertesat private dhe komerciale, te ndjekura me pas nga ndertesat publike bashkiake dhe ndertesat publike qendore, me kerkesa per investime kumulative prej respektivisht 175 milion, 62 milion dhe 18 milion. Figura vi e paraqitur me poshte tregon rritjen e GDP-se se Kosoves dhe normen vjetore te investimit e cila kerkohet per GDP. Figura tregon qe niveli i investimeve duhet te realizoje potencialin e kursimeve te energjise i cili perben rreth 1% te GDP-se ne 2013 dhe mund te rritet deri ne 3.8% ne vitin Kryerja e ketyre investimeve do te gjeneroje shume perfitime per ekonomine e Kosoves, duke perfshire ketu rritjen e kursimeve te energjise, reduktimin e importeve te energjise e nje deficit tregtar me te ulet, rritjen e jetegjatesise se ndertesave te rinovuara, rritjen e numrit te bizneseve dhe punesimit, si dhe reduktimin e emetimeve te GHG dhe shirave acid. Figura vi: Trendi i Zhvillimit te GDP-se se Kosoves dhe Norma Vjetore e kerkeses per investime EE ne raport me GDP-ne( milion) Burimi: "Te Dhenat Boterore Ekonomike Parashikimet" Fondi Monetar Nderkombetar, Maj 2012 (te dhena per GDP) Kursimet e mundshme, sic parashikohen nga vleresimi i tregut, tregojne nje reduktim te potencialit te energjise me rreth 11%, i cili perfaqeson nje reduktim te importeve me 44%. Bazuar ne standartet nderkombetare, kosto e zbatimit te masave EE eshte perafersisht sa gjysma 8

9 e kostos se ndertimit te objekteve/faciliteteve te furnizimit me energji. Per me shume, masat EE mund te aplikohen shume me shpejt ne afat kohor. Permirsimi i bilancit fiskal eshte nje prioritet shume i rendesishem per Qeverine e Kosoves, vecanerisht duke pasur parasysh situaten aktuale ekonomike. Masat EE perfaqesojne nje mundesi shume te mire per qeverine dhe sektorin publik per te reduktuar shpenzimet e tyre energjitike, te cilat aktualisht jane milion ne vit. Vleresohet qe sektori publik mund te kurseje milion ne vit duke investuar ne masat EE. Kjo do te jete nje mase me kosto efektive sepse investimet e bera per permirsimin e objekteve qeveritare do te paguajne per veten e tyre nepermjet kursimeve te arritura ne nivel kombetar. Per me shume, nese qeveria deshiron te konsideroje futjen e incentivave financiare per te mbeshtetur zhvillimin e tregut EE, keto incentiva mund te kompensohen pjeserisht duke reduktuar subvencionet per shitjen e energjise se prodhuar brenda vendit. Figurat vii-viii krahasojne llogaritjet e detajuara te kursimit te energjise nga poshte-lart te kryera me targetin e vendosur nga KEEAP ne lidhje me kursimet e energjise per te gjithe Kosoven. Raportet ndermjet potencialit te kursimit te energjise te llogaritura per kete studim dhe targetet e vendosura nga KEEAP per periudhen deri ne 2020 tregojne qe potenciali i kursimeve te energjise i llogaritur per kete studim varion nga 2.35 deri ne 2.63 here me i larte se targetet e kursimit te energjise te vendosura nga KEEAP. Arsyeja qe qendron pas kesaj diference lidhet me faktin qe analizat e kryera per kete studim bazohen ne nje metodologji nga poshte-lart, kurse potencial EE per cdo sherbim energjitik eshte vleresuar permes te gjithe Sektorit te Ndertesave te Kosoves. Nga ana tjeter, vleresimi i potencialit te EE per KEEAP eshte bazuar ne nje metodologji nga lart-poshte, duke kufizuar nivelin e targetit per cdo sektor ne menyre qe te arrihet targeti i pergjithshem EE. Figura vii: Potenciali per kursimet kumulative te energjise per sektorin e ndertesave publike (duke perfshire kategorite e ndertesave bashkiake dhe qendore) dhe targetet e vendosura nga KEEAP per kursimet e energjise ne Kosove(ktoe) Figura viii: Potenciali per kursimet kumulative te energjise dhe targetet e vendosura nga KEEAP per te gjithe Stokun e Ndertesave te Kosoves (ktoe) 9

10 Potenciali i Eficences se Energjise ne Industri Targetet e KEEAP jane vendosur nga Qeveria e Kosoves, e cila ka marre ne konsiderate procesin e futjes ne BE duke kuantifikuar kursimet e energjise ne menyre te detajuar, do te ndihmoje ne zbatimin e Planit te Dyte per Eficencen e Energjise ne Kosove. Kjo situate krijon nje spirale pozitive nxitese per arsye se prioritet kombetare, te tilla si hyrja ne BE dhe rinovimi i stokut te ndertesave, mbeshteten dhe forcohen nga zhvillimi i nje ekonomie e cila operon me eficience energjie. Qeveria e Kosovës (QK) njeh rëndësinë e Ndërmarrjeve te Vogla dhe të Mesme (NVM) në zhvillimin ekonomik të Kosovës. Më shumë se 99% e ndërmarrjeve në Kosovës jane Ndërmarrje të Vogla dhe te Mesme (NVM). Strategjia për NVM është një komponent nensektorial i Strategjisë Kombëtare për Zhvillimin e Kosoves. Kursimet totale të mundshme të energjisë për secilin nënsektor industrial për çdo shërbim janë llogaritur dhe analiza tregon se energjia totale e kursimit potencial të të gjithë sektorit industrial është gati 24,68% për të gjithë sektorin industrial të Kosovës sic tregohet ne figurat ix-xi. Figura ix.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Nxehtesi me temperature te ulet (GWh) Figura x.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Nxehtesi me temperature te larte (GWh) Figura xi.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Energji levizese (GWh) Investimet totale te nevojshëm për të arritur potencialin e sipërpërmendur në kursimin e energjisë për ne sektorin industrial eshte dhene ne figurat xii-xiii gjatë periudhës sipërpërmendur në kursimin e energjisë për ne sekktorin industrial (Milion Euro). Investimi total i nevojshëm për të arritur potencialin e sipërpërmendur të kursimit të energjisë për të gjithë sektorët nën industriale do të jetë dhe një vlerë mesatare vjetore e investimeve të nevojshme e barabartë me 13 million. Llogaritja e thjeshtë tregon se 10

11 periudha e shpagimit për investime të tilla për sektorët e ndryshëm industrial dhe masat e ndryshme të efiçiencës së energjisë të paraqitura, do të jetë 2,5-6,5 vjet. Figura xii: Investimet kumulative ne te gjithe sektoret industrial ( million) Figura xiii: Investimet vjetore ne te gjithe sektoret industrial ( million) Pyetja me e rendesishme e ketij Projekti eshte: Pse kemi nevojë në Kosovë për më shumë investime (nenkupto: pse kemi nevoje per Fond te Eficences se Energjise) ne lidhje me permiresimin e Eficences se Energjise (EE) ne te gjithe sektoret ekonomik? Ka shumë arsye pse më shumë investime janë të nevojshme per te bere te mundur permiresimin e Eficences se Energjise (EE) dhe disa prej tyre, qe jane edhe me te rendesishmet, jane pershkruar më poshtë: (i) Potenciali i EE: Potencial i EE është shumë i lartë dhe pothuajse i pashfrytëzuar për sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise sic edhe u vleresua me lart. (ii) Ekonomi: Rritja e konsumit te energjisë pritet te ndodhe për shkak të rritjes se nivelit te komfortit, të rritjes se prodhimit industrial dhe rritjes se shërbimeve të ndryshme private; presioni që vjen nga legjislacioni i BE që ka filluar të zbatohet në Kosovë; rritje e kërkesës për të prodhuar me shume energji elektrike në Kosovë; dhe siguria e energjisë janë temat kryesore me të rëndësishme dhe qe kane nje efekt te drejt per drejt ne ekonomine e pazhvilluar te Kosoves. Prandaj, zbatimi i masave të EE në Kosovë është i shtyrë nga një gamë e gjerë faktorësh dhe mund të pritet për të ofruar një gamë të gjerë të përfitimeve, duke përfshirë ceshtjet ne vijim: Përmirësimi i EE kushton në mënyrë të konsiderueshme më pak se duke investuar në ndertimin e centralve te reja, linja te reja te transmetimit, kështu që masat e EE bëjnë te mundur qe fatura e energjisë te jete më e përballueshme për SME-te dhe për të zvogëluar kostot operative për biznesin. Programet e EE mund të sigurojë një stimul për ekonominë lokale, duke krijuar mundësi punësimi: për shembull, për prodhuesit e pajisjeve, për ofruesit e instalimit, mirëmbajtjes dhe riparimit të shërbimeve, për auditoret e energjisë, për menaxherët e projektit dhe për financuesit. EE ne sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publike dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise do tia rrise gjithashtu 11

12 (iii) vleren nderteses/impiantit ne tregun lokal të dhe janë me të lehtë për te kryer transaksione bankare në treg. Në anën e kërkesës, masat e EE reduktojne konsumin e energjisë dhe për këtë arsye bejne te mundur minimizimin e dëmit mjedisor duke ulur emetimet e gazeve serë dhe ndotësve të tjerë, si dhe reduktimin e përdorimit të ujit. Në anën e furnizimit, si rezultat i teknologjive moderne që do të përdoren në sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise është parashikuar për rritje e efikasitetit të energjisë me rreth 5%, në krahasim me TC ekzistuese. Pyjet e Kosovës do të mund të perdoren me me efikasitet sepse do te kemi kerkese të reduktuar për energji dhe do të lehtësojnë presionin mbi pyjet. Bankat: Tregu i pashfrytëzuar i EE, vecanerisht në sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise, eshte e domosdoshme per bankat private qe te shfrytezojne depozitat shume te medha qe zoterojne (pasi ne se nuk shfrytezohen ato jane kosto shume e rendesishme per bankat). Investimi i masave te EE nga ana tjeter do te sjelli shume me teper punesim qe eshte nje nga objektivat me te rendesishme te shoqerise Kosovare. Agjencia për Efiçencën e Energjisë se Kosovës është pika fokale EE lidhur me projektet dhe iniciativat. Aktualisht, Agjencia është duke mbikëqyrur projektet e mëposhtme te donatoreve dhe disa prej tyre nga me te rendesishmet jane dhene si me poshte vijon: Promovimi i masave të EE në familje nëpërmjet kredive 'Eko' financuar nga KfW (20 milion ) të zbatuara nga ProCredit Bank dhe Raiffeisen Bank. Vlen te theksohet se Raiffeisen Bank tashme i ka mbaruar fondet e ketij programi, nderkohe qe ProCredit Bank vazhdon te financoje programin e EE/RES me fondet e veta. Studimi dhe Implementimi i masave të EE në komuna (63 shkolla dhe 2 spitale), i financuar nga BE-ja (15.6m )-Ky është projekti kryesor i BE-së për efiçencën e energjisë. Përfituesit janë komunat e përzgjedhura per realizimin e investimeve te tyre ne dhe Ministria e Shëndetësisë. Kredia e Bankës Botërorë për EE për nivelin qendrore ne vlere prej 32 milion USD është miratuar ne Parlament ndërsa zbatimi i saj ka filluar per pergatitjen e anes kontraktuale dhe pritet qe shume shpejt te filloje zbatimi i projekteve konkrete me ndertesat publike qendrore. Studimi i Fizibilitetit dhe Zbatimi i masave të EE në ndërtesat publike në nivel komunal, të mbështetur nga KfW / BE / WBIF (7.5 milion ) - Studimi përfundoi në vitin 2012, zbatimi do te fillojë në pjesen e dyte te vitit Projekti i EBRD/KoSEP - Projekti Kosovar për Energji të Qëndrueshme i zhvilluar nga Banka Evropiane për Zhvillim dhe Rindërtim (BERZh/EBRD) përkrahë investime të efiçiencës së energjisë dhe asaj të ripërtritshme në sektorin e banimit, industrisë, tregtisë dhe bujqësisë duke ofruar produkte të veçanta dhe përkrahje teknike të dizenjuar për secilin klient. KoSEP është i bazuar në Programin për Financim të Energjisë të BERZh që parasheh disbursimin e linjave kreditore për bankat lokale partnere për investime në efiçiencë të energjisë dhe energji të ripërtritshme. SEFF është një koncept që është duke u zbatuar në rajon në më shumë se 20 shtete të ndryshme me nje fond 40 Miliard eurosh prej 15 vitesh duke perfshire edhe Kosoven. KoSEP-i vazhdon me sukses se bashku me tre institucionet financiare partnere qe nga 2 Qershori Modeli ofron edhe përkrahje teknike për institucionet financiare si dhe për kredimarrësit. Kredimarësit përfitojnë edhe nga një stimulim të fuqishëm granti deri në 20 përqind të vlerës së kredisë pas zbatimit të 12

13 suksesshëm të projektit pas verifikimit qe relizohet nga ekipi i inxhinjereve. Ne figuren xiv eshte paraqitur skema organizatime e pojektit KoSEP. Figura xiv: Skema e Organizimit te Projektit EBRD/KoSEP (burimi: KEEAP i pare eshte miratur ne parim nga Sekretariati i Energjise ne Nentor Ne Prill 2011 eshte miratuar nga Asambleja e Qeverise se Kosoves nje Plan Kombetar per Eficencen e Energjise per periudhen Sektoret e banesave dhe te transportit perbejne pjesen me te madhe te konsumit final te energjise ne Kosove. Shperndarja finale e targeteve te ndermjetme te kursimit te energjise, per cdo sektor, eshte prezantuar ne Tabelen vi. Targetet Indikative te Kursimit te Energjise SEKTORI % ktoe GWh Rezidencial Sherbimet Industrise Transporti Bujqesi Total Tabela vi.: Targetet e ndermjetme te kursimit te energjise sipas sektorit Burimi: KEEAP e miratuar me Udhezim Administrativ Nr.2008/15 Tabela tregon qe sektoret e Shtepive (Rezidencial) dhe Sherbimet do te duhet te plotesojne 70% te targeteve te pergjithshme per kursimet e ndermjetme, ndersa sektoret e Industrise, Transportit dhe Bujqesise duhet te kontribuojne pjesen e mbetur prej 30%. Keta tre sektore konsiderohen te jene me perceptues ndaj fushatave per rritjen e ndergjegjesimit publik sesa permbushja e detyrimeve konkrete. KEEAP i dyte është një dokument afatgjatë, përgatitur dhe zbatuar në nivel kombëtar dhe që mbulon periudhën , por që përmban caqet indikative te kursimit te energjisë për afate te gjata, të mesme dhe të imediate. Tabela vi më poshtë tregon caqet indikative për kursimin e 13

14 energjisë të parashikuara për , si dhe kursimet e arritura të energjisë për periudhën së bashku me një vlerësim të kursimeve të pritshme të energjisë në vitin Targetat sipas sektoreve Caku indikativ ne vitin 2018 Caku indikativ ne vitin 2012 Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2012 (ktoe) ktoe ktoe Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2018 (ktoe) SEKTORI 2012, ktoe 2018, ktoe Rezidencial Sherbimet ,91 Industrise Nuk eshte vleresuar Transporti Nuk eshte vleresuar Total, ktoe Total, Gwh Kursimet në % të 3% 9% 3.1% 9% konsumit bazë Tabela vi.: Caqet nacionale indikative dhe realizimi i tyre (ktoe) Burimi: PVNEE - IIte eshte pergatitur nga AKEE (miratuar ne 2013 me Nr. 07/159 (date ). Shenim: Sektori i Bujqesise eshte perfshire ne sektorin Industrial Në vitit 2013 Agjensia e Kosoves per Efiçiencen e Energjisë pergatiti raportin e saj të parë në Sekretariatin e Energjisë në lidhje me nivelin e zbatimit të masave të EE dhe masën në të cilën objektivat janë duke u përmbushur nga çdo sektor. Tabela vi e dhene ne kete raport tregon se deri tani shumica e iniciativave kanë përfshirë masat e "buta" (dmth ligjet e reja dhe rregulloret) dhe se niveli i zbatimit të projekteve të "vështira" (dmth investimet fizike) ka qenë i ulët. Analiza e mesiperme tregon edhe nje here ne menyre te qarte se sa e rendesishme eshte krijimi i nje Fondi te Eficences se Energjise per te bere te mundur plotesimin e masave te eficences se energjise jo vetem nepermjet masave te buta (asistence teknike, ndergjegjesim, realizimin e studimeve te ndryshme), por ajo qe eshte shume e rendesishme ne kalimin e zbatimin te masave investuese. Skemat e Fondit te Eficennces se Energjise Analiza e te gjithe Fondeve te EE ne Shtetet Anetare te BE dhe shtetet Kandidate (si edhe ato jashte BE-se), tregoi se nje Fond EE mund te bazohet tek nje nga tre opsionet EE: 1) Garancite e huave, 2) blerjes (zvogelimin) e normes se interest per klientin ose deduksionin e investimeve dhe 3) huate direkte/revolving fund (fondit riqarkullues). Tabela vii liston karakteristikat kryesore te cdo modeli te fondit, te cilet grupohen ne tre grupet kryesore. Fondi i Garancise Fondi siguron nje garanci per te gjithe ose pjese te garancise te dhena nga bankat komerciale tek perdoruesit e huase Rrezik me i vogel per bankat komerciale rezulton Reduktimi i Normes se Interesit/ Reduktimi i Investimit Fondi paguan plotesisht ose pjeserisht koston e normes se interesit te huase ose paguan nje pjese te investimit ne formen e grantit. Duhet theksuar se nje shembull i tille ekziston prej dy vitesh me programin e Financimi Direkt, revolving fund (fondit riqarkullues) Fondi jep hua preferenciale tek perdoruesit direkt (norme interesi te zvogeluar, periudha me te gjata shlyerje, periudha me te gjata grace (mos pagese te huase)) 14

15 ne terma dhe kushte me te mira huaje Ripagimi nga fondi tek banka varet nga sjellja e perdoruesve te huase Investime te medha per te financuar raportin e kostos (zakonisht 4 ne 1) Avantazhi: Eksperienca me Fondet e Garancise ne ne Kosove per qellime te tjera dhe ne shumices e Shteteve te BE per sa i takon investimeve ne EE EBRD/KoSEP (ju lutem lexoni me siper detaje perkatese per kete qellim). Kosto me te ulta huaje zhvillojne performancen ekonomike te projektit Ripagimi i normes se interesit ose Reduktimi investimit zvogelon asetet e fondit Disavantazhi: Ripagimi dhe periudha grace shepsh kane me shume lidhje se norma e interesit ose investimi Avantazhi: Norma e Interesit eshte me e larte ne Kosove, keshtu qe huaja mund te behet terheqese duke zvogeluar normen e interesit; Mungesa e kapitalit financues mund ta beje huane terheqese per shkak te reduktimit te investimit nepermjet dhenies se grantit. Tabela vii.: Karakteristikat kryesore te modeleve te fondit EE Mund te sigurohen kushte me te mira huaje Mbledhja e fondit dhe vleresimet e aplikimit te huase Kur huate rimbursohen, fondi mund te perdoret perseri si nje fond riqarkullues. Ky eshte rasti i Fondit R2E2 te Armenise. Fondi per mbrojtjen mjedisore, mund te kombinohen EE dhe RES sic eshte rasti i Fondit te Kroacise. Modeli i Garancise se Huase Sipas kesaj skeme, fondi siguron nje garanci shlyerje/ripagimi ne huate qe Bankat pjesmarrese japin ne eficencen e energjise. Garancite mund te mbulojne kolateralin deri ne 100% te vleres totale te nje huaje, te pakten ne vitin e pare. Duke siguruar garancite, Fondi: (i) lehteson huate per projektet qe nuk mund te marrin financim nga bankat komerciale pa nje garanci, (ii) zhvillon termat financiar te projektit ne krahasim me huate aktuale te Bankave komerciale vendase me periudha te shkurtra shlyerje dhe interes te larte vjetor, dhe (iii) dhe mund te mbeshtese zhvillimin e nje industrie vendase te Kompanise per Sherbimet Energjitike (ESCO) duke garantuar huate e ketij lloji tek huamarresit. Figure xv ilustron aspektet kryesore te nje modeli garancie dhe liston termat tipik/te zakonshem te huase qe nje projekt mund te perftoje. 15

16 Loan provis Repa yment Princi Figura xv: Modeli i Financimit e Garancise te huase per familjet dhe per mikro e SME-te (pa kolateral) Fondi Garanton te pakten 70% te pageses se principalit dhe pageses se interesit ose garancite 75% te ndonje humbjeje ne vitin e pare; 25% e vleres totale te vendosur si rezerve e parazgjedhur. Marreveshje per garancine e huase Banka t Komerciale Miratimi I huave tek projektet qe pa nje garanci nuk do t i plotesojne kushtet e huase (rastet per familjet ne nevoje dhe per mikro e SME-te); 25% value vleres totale te huase e vendosur si rezerve e parazgjdhur. Investimet EEI investment Perdoruesit e fundit te tille si per familjet ne nevoje dhe per mikro e SME-te Skema EPC / ESCO Mbulimi i nje pjese te Normes se interesit / Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve Fondi gjithashtu mund te zvogeloje koston e huase per projektet duke buying-down = realizuar blerjen e pjeses se interesit (reduktuar) normen e interesit ne huate ose ose duke paguar nje pjese se kostos fillestare te investimit. Specifikisht, Fondi mund te mbeshtese Bankat Komerciale (i) duke ofruar hua me norma me te vogla interesi duke paguar diferencen ndermjet nje norme te zvogeluar interesi dhe normen vjetore te interest ekzistues ne banke, ose (ii) ose duke paguar nje pjese te kostos se investimit, deri ne nje ndarje specifike te perqindjes ose te investimit total, e cila gjithashtu do te zvogeloje principalin vjetor dhe shumen e interesit. Si tek opsioni i garancise se huase, Fondi mund te firmose marreveshje me Bankat Komerciale pjesemarrrese te cilat mund te pranojne kushtet e vendosura nga Fondi. Ne cdo banke pjesemarrese, Fondi duhet te vendose nje llogari e cila do te terheqe rimbursimet per interesa apo per diferencen e interesave si nje rimbursim per normat e ulta te interesit. Figura xvi paraqet procesin qe do te perdoret dhe vargun e pritshem te termave te huase nen kete opsion. 16

17 Loa n Rep aym ent of Fondi Perdor kapitalin per te paguar nje pjese te kostos totale te norms se interesit ose te investimit total. Limiti per reduktimin e normes se interesit / reduktimi i interesit i vendosur si nje % ose nje shume maksimale per projekt. Pagesa tek baka per ndarjen e Fondit te normes se interest ose te investimit total Bankat Komerciale Miraton huate me norme interesi me te vogel se mesatarja ose kushte me te mira huaje ne llogarine e ndarjes se Fondit. Investimet EEI investment Perdoruesit e Fundit Skema EPC / ESCO Figura xvi: Reduktimi i normes se interest ose reduktimi i investimit/principalit nepermjet pageses se nje granti ne raport me investimin/principalin Programi EBRD/KoSEP - Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve (principalit) ne sektorin residencial Projekti i Zhvillimit të Qëndrueshëm të Sektorit të Energjisë në Kosovë (KOSEP) - zhvilluar nga Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (EBRD/BERZh) ka për qëllim mbështetjen e investimeve dhe zhvillimet në efiçencë të energjisë (EE), energjinë e ripërtëritshme (RE) ne sektorin rezidenciale. Projekti përbëhet nga tre komponentë: i) Linjat kreditore në shumën totale prej 12 milionë eurosh të dhënë nga EBRD/BERZh për institucionet financiare partnere (PFI/IPF) për huadhënie të mëtejshme ndaj Nën-huamarrësve dhe të Nën-projekteve të pranueshme; 2) Grant financimi i siguruar nga Bashkimi Evropian (BE) dhe Shteti Norvegjez dhe sefundmi nga vete EBRD. Modeli i Fondit te Huase Direkte - Revolving Fund (Fondi Riqarkullues) Sipas kesaj skeme fondi siguron direkt huate tek perdoruesit e fundit te energjise dhe/ose ESCOte per te financuar investimet e eficences se energjise. Fondi ne thelb sherben si Banke - duke marre pergjegjesi te plote per kryerjen e vleresimeve te huave aplikuese, duke pergatitur dhe duke procesuar hua, duke trajtuar disbursimet, duke marre rreziqe komerciale dhe duke kerkuar qe te perfeksionoje linjat e kolateralit ose hipotekat per sa i perket paisjeve dhe pronave. Duke marre kete rol Fondi do te duhet te mbuloje kosto te rendesishme per operimet ditore dhe trajnimin e stafit dhe kjo eshte nje e mete shume e rendesishme e kesaj skeme. Megjithate, nje Fond i tille mund te siguroje hua te Investitoret (ose tek ESCO-te) ne terma me te favorshme se ato te ofruara nga Bankat Komerciale. Bankat Komerciale nuk jane te njohura me transaksionet e eficences se energjise. Fleksibiliteti ne sigurimin e huave direkt tek huamarresi do te beje te 17

18 mundur qe fondi te strukturoje shlyerjet e huase ne menyre qe te lejoje borxhin e projektit te sherbeje ne harmonizimin e parave qe perfiton nga kursimet e energjise. Lidhja ndermjet fondit dhe huamarresve ilustrohet ne Figuren xvii. Fondi Siguron hua direkt tek konsumatoret e fundit ose ESCOs. Vendosjen e norms se interest poshte norms se tregut ose lejon periudhe me te gjate shlyerje (huate preferenciale) Huaja preferenciale Shlyerja Investimet EEI investments Perdoruesit e fundit Skema ESCO / EPC Figura xvii: Modeli i Fondit per Huane Direkte Krahasimi - Dobite dhe te Metat e Secilit prej Fondeve te EE Secili nga modelet e fondeve te prezantuara me siper mund te stimuloje potencionalisht investimet EE. Megjithate, keto modele kane impakte te ndryshme ne termat e aftesise se tyre per te mobilizuar investimin e ri, te kryejne nje perdorim eficent te kapitalit te fondit dhe te sigurojne qendrueshmerine e operimit te Fondit. Tabela viii jane listuar disa avantazhe dhe mangesi te secilit prej modeleve te Fondit nga aspektet teknike. Tabela viii: Avantazhet dhe mangesite e modeleve te Fondeve te Eficences se Energjise modeli i Avantazhi Disavantazhi fondit Garancia e Huase Sigurimi i financimeve te investimeve EE te cilat nuk jane financiarisht te zbatueshem nen kushtet aktuale te huase/tregut Reuduktimi i rrezikut te mosshlyerjes ndihmon projektet te marrin kushte me te mira huaje nga bankat komerciale Garanci e larte e raportit te huase dhe mobilizim i investimeve te medha te jashtme te projektit Mbeshtjetje e mundshme e zhvillimit te industrise EPC/ESCO Garancia mund te perdoret perseri per huate e reja, ne momentin qe jane shlyer huate aktuale Nese sasia e huamarresve qe deshtojne ne shlyejne huane eshte me e madhe sec pritet te jete, burimet e Fondit mund te perdoren me shpejt se c ishte planifikuar dhe aftesia e saj per te mbeshtetur huate e reja zvogelohet Disa huamarres te caktuar nuk mund te plotesojne standartet e huase se fondit dhe per kete arsye ata nuk kalifikohen per financim Nese fondi vendos nje cmim per garancine e saj, keto kosto mund te kalohen tek huamarresi, duke rritur ne kete menyre koston totale te huase 18

19 modeli i fondit Norma e interesit / reduktimi i pageses se investimit /principalit Huate direkte - revolving fund (fondit riqarkullues) Avantazhi Kostoja e zvogeluar e huamarrjes do te rrise fizibilitetin e projektit Fondi perfiton nga portofoli i klientit te bankave komerciale dhe ekspertiza Ekspozim i limituar ose jo-ekspozim i Fondit tek rreziku i kreditimit te huamarresit Fondi siguron huate te cilat kane terma me te favorshme dhe fleksibel se ato te ofruara nga bankat komerciale Fondi eshte alternativa e fundit per disa projekte qe nuk mund te marrin financim nga bankat komerciale Fondi mund t i jape hua projekteve te cilat zbatohen ne baza EPC/ESCO, duke mbeshtetur zhvillimin e ketij modeli te ri biznesi Ne momentin kur huate jane shlyer, fondet mund te perdoren per te financuar projekte te reja (p.sh. veprojne si nje fond qe vazhdon me periudhe te paracaktuar/revolving) Disavantazhi Norma e interesit / zvogelimi i investimeve do te reduktoje madhesine e kapitalit te fondit nese aplikohet reduktimi i investimit, burimet e Fondit do te shpenzohen me shpejt, duke mos lene asgje per projektet e tjera Nuk adreson rrezik thelbesor, banka mund te perceptoje ne kryerjen e huave Perfitime shume te limituara per investimet e vogla Kosto te rendesishme te lidhura me trajnimin e stafit operimin e Fondit (derisa Fondi vepron si nje Banke) Pengesa te mundshme ligjore per vendosjen dhe funksionimin e nje fondi te tille Fondi mba te gjitha rreziqet Nese kapitali i fondit shperndahet plotesisht atehere nuk do te kene mbetur me burime per te dhene hua te reja per projekte te tjere, derisa te mblidhen te ardhurat e para nga shlyerja e kredive dhe ky rrisk mund te jete evident dhe duhet te ndermerren masa per mitigimin/reduktimin e tij Analiza finale e mesiperme na sjell ne tre konkluzione baze per zgjedhjen e Skemes se Fondit te EE ne Kosove: 1. Eshte shume e rendesishme te theksohet se asnje nga projektet e mesiperme nuk mbulojne ata klient familjare te cilet nuk kane kolateral te mjaftueshem per te marre hua dhe me pas per te zbatuar masat e EE/RES dhe ne fund te perfitojne nga grantet perkatese. Per pasoje, kete kategori klientesh mund ta mbuloje shume mire Fondi i EE nepermjet garantimit te kredive. Ky eshte nje konkluzion shume i rendesishem qe eshte mbajtur parasysh gjate dizenjimit te Fondit te EE se Kosoves. 2. Gjithashtu, eshte shume e rendesishme te theksohet se Programet e Donoatoreve te dhene me siper nuk mbulojne ata klient biznesi (sidomos mikro SME (te cilat ekzsitojne masivisht ne Kosove)), te cilet nuk kane kolateral te mjaftueshem per te marre hua dhe me pas per te zbatuar masat e EE/RES dhe ne fund te perfitojne nga grantet perkatese. Per pasoje, kete kategori klientesh mund ta mbuloje shume mire 19

20 Fondi i EE nepermjet garantimit te kredive. Ky eshte nje konkluzion shume i rendesishem qe eshte mbajtur parasysh gjate dizenjimit te Fondit te EE te Kosoves per sektorin biznesor. 3. Ndertesat publike komunale mund te permisohen ne drejtim te eficences se energjise vetem nepermjet skemave te Fondit te EE riqarkullues (rivolving). Konkluzioni final i per skemen e fondit eshte: Fondi i Eficences se Energjise jane te dobishem per te kapercyer pengesat tregtare te investimeve te eficences se energjise ne pergjithesi dhe per te gjithe grupet specifike te konsumatoreve energjitik. Fondi Kosovar i EE i propozuar do te jete i perdorshem per te mbeshtetur familjet ne nevoje dhe MSME pa mundesi kolaterali per te marre hua (pra nje pjese e tij do te sherbeje per garantimin e kredive) dhe pjesa tjeter de sherbeje si fond qarkullues per Ndertesat publike komunale dhe ne se do te jete nevoja ne periudhen afat mesme edhe per te rritur eficencen e energjise ne sherbimet komunale. 20

21 1. HYRJE Furnizimi me energji primare ne Kosove ka rene nga nje kulm historik prej 2.98 Mtoe ne 1989 ne 2.11 Mtoe ne Qe nga ajo periudhe, furinizimi me energji primare eshte rritur pothuajse ne menyre konstante me nje norme/ritem te ulet, duke arritur 2.68 Mtoe ne Furnizimi me energji vjen kryesisht prej qymyrit, naftes dhe nenprodukteve te saj, drureve, importeve te energjise elektrike te prodhuar nga hidrocentralet si dhe prej lendeve te tjera djegese (te paraqitura ne figuren 1). Megjithate, efektet me dramatike jane ndryshimet strukturale te cilat kane ndodhur ne kontributin e burimeve te energjise nga ana e furnizuesit dhe ne konsumin final te energjise nga sektoret e lendeve djegese. Ndermjet viteve 2000 dhe 2013, konsumi total final i produkteve te naftes eshte rritur me mesatarisht 3.72% ne vit, statistike e cila perkthehet ne 4.4% ne sektorin e transportit, 3.1% ne sektorin rezidencial dhe 2.3% ne sektorin industrial (figura 2). Duke pasur parasysh demet e madhe te shkaktuara nga lufta ne , Kosova eshte duke rritur furnizimin me energji elektrike dhe eshte shume e rendesishme qe te theksohet se te gjitha programet e EE/RES jane bazuar sa me shume qe te jete e mundur ne prodhimin e brendshem industrial, i cili do te ndihmoje shume ne zgjidhjen/zbutjen dhe garantimin e furnizimit te vazhdueshem me energji elektrike. Kundrejt nje historiku te perdorimit joeficient te energjise dhe kerkesave gjithmone e ne rritje per te, cilesia e furnizimit me energji elektrike ne Kosove mbetet poshte standarteve dhe konsumatoret vazhdojne te perballen me nderprerje te energjise elektrike (te cilat sigurisht jane zvogeluar gjithnje e me shume ne vitet e fundit). Burimet kryesore te energjise per ngrohjen e hapesirave dhe ngrohjen e ujit ne Kosove jane biomasa (kryesisht drrute e zjarrit) dhe energjia elektrike, ku secila prej tyre perben rreth 40% te konsumit total. Konsumi i larte i drruve te zjarrit rezulton ne efekte negative dhe shpyllezim ndaj mjedisit. Figura 1: Perberja/kompozicioni i Furnizimit me Energji Primare ne Kosove per vitin 2013 Figura 2: Ndarja e konsumit per cdo sektor te Kosoves per vitin Duke njohur rendesine e perballimit te ketyre sfidave te rendesishme, Qeveria e Kosoves ka filluar nje reforme ambicioze ne sektorin e energjise elektrike. Duke ndjekur miratimin e Ligjit per Eficencen e Energjise nga Parlamenti ne Qershor 2011, eshte arritur te perparohet kundrejt permbushjes se objektivave rregullatore dhe legjistlative. KEEA eshte themeluar dhe disa donator kane financuar projektet EE te cilat tashme jane implementuar, por ka akoma mundesi per te kryer shume pune per te realizuar ne menyre te plote kursimet e mundshme te energjise te kerkuara sipas targeteve indikative te Planit te Pare dhe te Dyte te EE. 1 Burimi: Bilanci Vjetor Energjitik i pergatitur nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik (MED) 21

22 Strategjia e energjisë e Republikës së Kosovës identifikon sfidat kryesore të sektorit të energjisë, udhëzon për zhvillimin e politikave më të përshtatshme për transformimin sa më të shpejt të tij në një sektor vital, të qëndrueshem dhe financiarisht të suksesshëm në Kosovë, i cili do të ofronte shërbime energjitike cilësore dhe ekonomikisht të favorshme për konsumatorët e vendit. Kjo Strategji i kushton vëmendje të veçantë të qenurit në pajtueshmëri me Acquis të Bashkimit Evropian per shkak se këto dispozita janë të detyrueshme për Kosovën, si përgjegjësi të ndërmarra përmes anëtarësimit të saj në Komunitetin e Energjisë. Strategjia ka për qëllim të stimuloje përdorimin racional të energjisë dhe rritjen e efiçiencës të energjisë, si dhe shfrytëzimin e burimeve të ripërtëritshme të energjisë dhe futjen e teknologjive të reja për zbatimin e standardeve mjedisore të përcaktuara me ligj. Strategjia përfshin një periudhe 10 vjeçare. Qëllimet e saj dhe masat e parashikuara përfaqësojnë një vizion të qartë për disa aspekte kyçe me interes të madh për zhvillimin e sektorit energjetik gjatë dekadës Përmirësimi i efiçiencës së energjisë dhe shfrytëzimi i burimeve të ripërtëritshme të energjisë konsiderohen si dy elemente të rëndësishme të kësaj Strategjie. Ky dokument përmban politika dhe masa të qarta për te dy këta sektorë. Pyetja me e rendesishme e ketij Projekti eshte: Pse kemi nevojë në Kosovë për më shumë investime (nenkupto: pse kemi nevoje per Fond te Eficences se Energjise) ne lidhje me permiresimin e Eficences se Energjise (EE) ne te gjithe sektoret ekonomik? Ka shumë arsye pse më shumë investime janë të nevojshme per te bere te mundur permiresimin e Eficences se Energjise (EE) dhe disa prej tyre, qe jane edhe me te rendesishmet, jane pershkruar më poshtë: (i) Potenciali i EE: Potencial i EE është shumë i lartë dhe pothuajse i pashfrytëzuar për sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise. Futja e masave të EE në sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publike dhe private si dhe ne te gjithe sektoret e industrise ne një periudhë veteshlyerjes se investimeve prej 2.5 deri ne 6.5 vjet (për industrinë (sic do te tregohet ne kapitujt perkates te analizes)), 4.2 deri ne 5.8 vjet (për ndërtesat e shërbimeve private sektorë (sic do te tregohet ne kapitujt perkates te analizes)) dhe 3 deri ne 10 vjet per sektorin residencial (sic do te tregohet ne kapitujt perkates te analizes). Sigurisht vlerat e periudhes se jetegjatesise varen nga shume faktore si vlera e investimit per masen e EE, cmimet e burimeve energjetike, niveli i komfortit, niveli i prodhimit dhe per kete qellim keto do te diskutohen me shume detaje ne seksionet ne vazhdim. Keta janë tregues financiare shumë pozitiv dhe duhet të jenë faktor lëvizës baze për promovimin e zbatimit të masave të EE në sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise. (ii) Ekonomi: Rritja e konsumit te energjisë pritet te ndodhe për shkak të rritjes se nivelit te komfortit, të rritjes se prodhimit industrial dhe rritjes se shërbimeve të ndryshme private; presioni që vjen nga legjislacioni i BE që ka filluar të zbatohet në Kosovë; rritje e kërkesës për të prodhuar me shume energji elektrike në Kosovë; dhe siguria e energjisë janë temat kryesore me të rëndësishme dhe qe kane nje efekt te drejt per drejt ne ekonomine e pazhvilluar te Kosoves; (iii) Bankat: Tregu i pashfrytëzuar i EE, vecanerisht në sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise, eshte e domosdoshme per bankat private qe te shfrytezojne depozitat shume te medha qe zoterojne (pasi ne se nuk shfrytezohen ato jane kosto shume e rendesishme per bankat); dhe eshte shume e rendesishme te theksohet se Bankat ne Kosove jane duke financuar produktet EE 22

23 qe nga Ne kapitujt qe pasoje eshte dhene nje analize e programeve te ndryshme te EE se energjise te financuara nga Banka te ndryshme ne Kosove. Investimi i masave te EE nga ana tjeter do te sjelli shume me teper punesim qe eshte nje nga objektivat me te rendesishme te shoqerise Kosovare. (iv) SME-të: faturat më të ulta të energjisë në të ardhmen do te përballen me rritje te cmimeve te burimeve te energjise. Tradicionalisht, masat e EE janë vlerësuar mbi bazën e përfitimit ekonomik të një investimi dhe vlerën e kursimeve të energjisë që ajo sjell. Ndikimi i masave të efiçiencës së energjisë mund të shkoj përtej kursimeve të energjisë dhe përmirësimi i EE mund të kontribuojë në mënyrë të konsiderueshme në rritjen ekonomike, punësimin, zhvillimin social dhe mbrojtjen e mjedisit. Tani ekziston një vetëdije në rritje pereficencen e energjisë në SME, ku keto te fundit ofrojnë një gamë të përfitimeve përtej kursimeve të thjeshta financiare, në varësi të masave të marra. Prandaj, zbatimi i masave të EE në Kosovë është i shtyrë nga një gamë e gjerë faktorësh dhe mund të pritet për të ofruar një gamë të gjerë të përfitimeve, duke përfshirë ceshtjet ne vijim: Përmirësimi i EE kushton në mënyrë të konsiderueshme më pak se duke investuar në ndertimin e centralve te reja, linja te reja te transmetimit, kështu që masat e EE bëjnë te mundur qe fatura e energjisë te jete më e përballueshme për SME-te dhe për të zvogëluar kostot operative për biznesin. Programet e EE mund të sigurojë një stimul për ekonominë lokale, duke krijuar mundësi punësimi: për shembull, për prodhuesit e pajisjeve, për ofruesit e instalimit, mirëmbajtjes dhe riparimit të shërbimeve, për auditoret e energjisë, për menaxherët e projektit dhe për financuesit. EE ne sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publike dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise do tia rrise gjithashtu vleren nderteses/impiantit ne tregun lokal të dhe janë me të lehtë për te kryer transaksione bankare në treg. Në anën e kërkesës, masat e EE reduktojne konsumin e energjisë dhe për këtë arsye bejne te mundur minimizimin e dëmit mjedisor duke ulur emetimet e gazeve serë dhe ndotësve të tjerë, si dhe reduktimin e përdorimit të ujit. Në anën e furnizimit, si rezultat i teknologjive moderne që do të përdoren në sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise është parashikuar për rritje e efikasitetit të energjisë me rreth 5%, në krahasim me TC ekzistuese, Kosova A dhe Kosova B. Pyjet e Kosovës do të mund të perdoren me me efikasitet sepse do te kemi kerkese të reduktuar për energji dhe do të lehtësojnë presionin mbi pyjet. Duke zvogëluar intensitetin e energjisë në sektorët residencial, ndërtesat e shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise, masat e EE te zbaturara do te sjellin përmirësimin e shëndetit, mirëqenien dhe zhvillim social. Nepermjet instalimit te masave te EE do te instalohen kapacitetet gjeneruese me te vogla (ne krahasim me rastin kur nuk kemi ndermarre masa per EE) në Kosovë, qe do sjelle nje furnizim shume me te qendrueshem, sidomos në orët e pikut dhe gjatë sezonit te dimrit. Kosto e importit ka qenë , financuar pjesërisht me marrë grante/subvencione nga ana e QK. Qeveria nuk mund të përballojë për të subvencionuar importet afatgjata dhe masat e EE do të lehtësojnë presionin mbi termocentralet e Kosovës, duke ulur sasine e importeve te nevojshme dhe reduktimet e furnizimit me energji elektrike. 23

24 Metodologjia e perdorur ne kete raport ka marre ne konsiderate (i) qellimet e pergjithshme dhe specifike te detyres, (ii) detyrat kryesore dhe aktivitetet e parashikuara ne ToR, dhe (iii) rezultatet e pritshme. Gjate zbatimit te detyres te analizes teknike ne lidhje me projektin Identifikimi dhe rekomandimi i mundesive ligjore, financiare dhe fiskale Konsulentet kane plotesuar te gjitha kerkesat e ToR ne lidhje me nen-detyrat te cilat jane paraqitur me poshte: Rishqyrtimi i mekanizmave financiar dhe fiskal, te cilet jane aplikuar ne sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise te shteteve te perzgjedhura, anetare te BE Identifikimi, aty ku eshte i mundur, i mekanizmave te cilat kane nje kosto efektive, dhe te cilat mund te jene te zbatueshme ne kushtet e shtetit te Kosoves persa i perket te gjithe sektorëve te popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industriese. Rishqyrtimi i struktures se tanishme te operimit te masave te EE ne sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industries ne Kosove Vlerësimi i futjes së pagesse=leves tek çmimi i energjisë, në veçanti në drejtim të kontributit te Fondit për Efiçiencën e Energjisë; programi për reduktimin e kërkesës për konsumatorët tarifor, masat për promovimin e efiçiencës së energjisë përfshirë Asistencen Teknike (AT) dhe masat për mbrojtjen e konsumatorëve në nevojë. 2. Plani i Pare dhe i Dyte i Eficences se Energjise KEEAP i pare eshte miratur ne parim nga Sekretariati i Energjise ne Nentor Ne Prill 2011 eshte miratuar nga Asambleja e Qeverise se Kosoves nje Plan Kombetar per Eficencen e Energjise per periudhen , pergatitur nga ish-ministria e Energjise dhe Minierave, dhe ne Qershor 2011 Parlamenti miratoi Ligjin e Ri te Eficences se Energjise. Pervec se i dedikohet kerksave per etiketimin e energjise, dizanjin ekologjik, performancen e ndertesave dhe eficencen e energjise se konsumatoreve fundor te saj, ligji gjithashtu ka paraqitur nje baze ligjore per Agjensine e Eficences se Energjise dhe per themelimin e nje fondi per te promovuar eficencen e energjise. Figurat 3 dhe 4 te paraqitura me poshte tregojne se si profili i targetave te kursimit te energjise vendosur ne KEEAP zhvillohet gjate periudhes se planifikimit deri ne Figura 3 tregon se si kursimet totale te energjise jane parashikuar per tu rritur gjate periudhes se planifikuar (duke perdorur supozimet e KEEAP ne lidhje me modelet e rritjes te zhvilluara ne shtete te tjera dhe nje skenar makro-ekonomik, i cili pretendon nje rritje mesatare te GDP-se prej 3.1% ne vit per periudhen

25 0.00% 0.00% 0.50% 1.60% 3.00% 4.00% 5.00% 6.00% 7.00% 8.00% 9.00% 10.0% 9.5% 9.0% 8.5% 8.0% 7.5% 7.0% 6.5% Total Cummulativ e Sav ings in % Short Term Total EE Target Long Term Total EE Target Total Energy Sav ings Total Energy Demand af ter EE Total energy consumption targets 6.0% % 5.0% 4.5% % % 3.0% 2.5% 2.0% % 1.0% 0.5% % Figura 3: Targetet e Planifikuara ne Periudha Afat-Shkurter per EE (kursimet kumulative te shprehura si % e konsumit final) Figura 4: Targetet e Planifkuara Afat-shkurter e Afat Mesem per EE (ktoe) Sektoret e banesave dhe te transportit perbejne pjesen me te madhe te konsumit final te energjise ne Kosove. Megjithashte, shperndarja e targeteve nuk eshte kryer duke u bazuar ne keto ndarje te pergjithshme, por duke marre gjithashtu ne konsiderate impaktin e pritshem te masave te propozuara EE. Shperndarja finale e targeteve te ndermjetme te kursimit te energjise, per cdo sektor, eshte prezantuar ne Tabelen 1 te dhene me poshte. Targetet Indikative te Kursimit te Energjise SEKTORI % ktoe GWh Rezidencial Sherbimet Industrise Transporti Total Tabela 1.: Targetet e ndermjetme te kursimit te energjise sipas sektorit Burimi: KEEAP e miratuar me Udhezim Administrativ Nr. 07/159 (date ) Tabela tregon qe sektoret e Shtepive (Rezidencial) dhe Sherbimet do te duhet te plotesojne 70% te targeteve te pergjithshme per kursimet e ndermjetme, ndersa sektoret e Industrise, Transportit dhe Bujqesise duhet te kontribuojne pjesen e mbetur prej 30%. Keta tre sektore konsiderohen te jene me perceptues ndaj fushatave per rritjen e ndergjegjesimit publik sesa permbushja e detyrimeve konkrete. Figurat 5 dhe 6 tregojne kursimet relative dhe absolute te cilat kerkohen nga sektoret ekonomik ne menyre qe te arrihen objektivat e pershkruara ne seksionet e mesiperme. 25

26 9.6% 9.0% 8.4% 7.8% 7.2% 6.6% 6.0% 5.4% 4.8% 4.2% 3.6% 3.0% 2.4% 1.8% 1.2% 0.6% 0.0% Cummulativ e Sav ings in Agriculture, % Cummulativ e Sav ings in Transport, % Cummulativ e Sav ings in Industry, % Cummulativ e Sav ings in Serv ice, % Cummulativ e Sav ings in Household, % Agriculture Energy Sav ings Transport Energy Sav ings Industry Energy Sav ings Serv ice Energy Sav ings Household Energy Sav ings Total Energy Demand af ter EE Figura 5: Kursimet kumulative te planifikuara per EE (te shprehura ne %) per cdo sektor Figura 6: Kursimet e planifikuara EE per cdo sektor(ktoe) dhe Kerkesat Totale te Energjise per masat post EE Kosova ka miratuar targetin indikativ prej 9% te ktoe per tu arritur deri ne fund te periudhes ( ). Per kete arsye, targeti indikativ i llogaritur per kursimet e energjise ne nivel kombetar per 2018 eshte ktoe. Duke llogaritur qe sektoret rezidencial dhe te transportit jane me te medhenj te energjise - meqenese ato perbejne respektivisht rreth 39.53% dhe %te konsumit total perfundimtar te energjise keto jane caktuar si sektore te prioritizuar per NEEAP e dyte. Per shkak te influences se ketyre masave ne kerkesen e te gjithe sektoreve, si dhe masat per riabilitimin e sistemit te energjise, kerkesa finale e konsumit te energjise ne 2020 pritet te jete ktoe (tabela 2). Gjithashtu, sektori i energjise pritet te kete te njejtin impakt ne termat e eficences se energjise. Sektoret, ktoe Sektori Industrial Sektori Rezidencial Sektori i Sherbimeve Sektori i Bujqesise Sektori i Transportit Total Tabela 2: Permbledhje e parashikimit final te konsumit te energjise (ktoe) Burimi: Fakti dhe Parashikimi Afat-Gjate i Energjise se Republikes se Kosoves (Nr. 07/159 (date )Sektori me rritjen me intensive ndaj kerkeses per energji eshte sektori i industrise. Ne Kosove, me te gjitha parashikimet te cilat indikojne trendet e zhvillimit te energjise intensive ne industri, pjesa e sektorit te industrise ne konsumin total te energjise, edhe ne 2022, do te jete poshte normes se konsumit te shteteve ne zhvillim, me 29% te energjise se konsumit. Te gjithe targetet EE te permendura me siper per cdo sektor jane prezantuar ne tabelen 3. 26

27 KEEAP i dyte është një dokument afatgjatë, përgatitur dhe zbatuar në nivel kombëtar dhe që mbulon periudhën , por që përmban caqet indikative te kursimit te energjisë për afate te gjata, të mesme dhe të imediate. Indikativ synuar për kursim të energjisë për Kosovën për periudha u ngrit në lidhje me të Cakun Intermediate të synuar për kursim të energjisë për Kosovën për Tabela 3 më poshtë tregon caqet indikative për kursimin e energjisë të parashikuara për , si dhe kursimet e arritura të energjisë për periudhën së bashku me një vlerësim të kursimeve të pritshme të energjisë në vitin Sektori 2012 (ktoe) 2018 (ktoe) Caku* ** Caku* Kursimet e vlerësuara qe do te arrihen bazuar ne Planin e Dyte te EE nga masat qe do te ndermerren** Residencial Shërbimeve Industri 8.15 n/a n/a Transport 1.40 n/a n/a Gjithsej Kursimet në % të konsumit bazë 3% 2.2% 9% 7.3% Targetat sipas sektoreve Caku indikativ ne vitin 2018 Caku indikativ ne vitin 2012 Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2012 (ktoe) ktoe ktoe Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2018 (ktoe) SEKTORI 2012, ktoe 2018, ktoe Rezidencial Sherbimet ,91 Industrise Nuk eshte vleresuar Transporti Nuk eshte vleresuar Total, ktoe Total, Gwh Kursimet në % të 3% 9% 3.1% 9% konsumit bazë Tabela 3.: Caqet nacionale indikative dhe realizimi i tyre (ktoe) Burimi: PVNEE - IIte eshte pergatitur nga AKEE (miratuar ne 2013 me Nr. 07/159 (date ). Shenim: Sektori i Bujqesise eshte perfshire ne sektorin Industrial Në fillim të vitit 2013 Agjensia e Kosoves per Efiçiencen e Energjisë pergatiti raportin e saj të parë në Sekretariatin e Energjisë në lidhje me nivelin e zbatimit të masave të EE dhe masën në të cilën objektivat janë duke u përmbushur nga çdo sektor. Tabela 3 e dhene ne kete raport te sipër përmendur tregon se deri tani shumica e iniciativave kanë përfshirë masat e "buta" (dmth ligjet e reja dhe rregulloret) dhe se niveli i zbatimit të projekteve të "vështira" (dmth investimet fizike) ka qenë i ulët. Në mungesë të një skeme të përcaktuar të monitorimit formal, kursimet e raportuara për vitin 2012 janë vlerësimet më të mira të 27

28 ekspertëve të AKEE dhe për këtë arsye i nënshtrohen një niveli të caktuar pasigurie. Analiza e mesiperme tregon edhe nje here ne menyre te qarte se sa e rendesishme eshte krijimi i nje Fondi te Eficences se Energjise per te bere te mundur plotesimin e masave te eficences se energjise jo vetem nepermjet masave te buta (asistence teknike, ndergjegjesim, realizimin e studimeve te ndryshme), por ajo qe eshte shume e rendesishme ne kalimin e zbatimin te masave investuese. 3. Potenciali i Kursimit te Energjise dhe Investimet qe kerkohen ne cdo Sektor Mbeshtetur ne shume studime qe jane realizuar gjithe keto vite nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik te Kosoves dhe Institucione te tjera nderkombetare, ne te cilat ekspertet e EECG shpk kane qene pothuajse gjithmone te pranishem eshte bere e mundur percaktimi i potencialit te kursimit te energjise per sektoret kryesor ekonomik te Kosoves: sektorin residencial, sektorin e industrise dhe sektorin e sherbimeve (publike dhe private). Kjo analize eshte dhene ne sesionet ne vazhdim. 3.1 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Residencial Popullsia e Kosoves eshte rreth 1.7 million dhe eshte nje nga popullsite me te reja ne Europe: rreth gjysma e populsise eshte nen 25 vjec dhe rreeth 20% eshte ne moshen ndermjet 15 dhe 25vjec. Eshte vleresuar qe 45% e popullsise eshte e papune, kur papunesia ne Europe ne vitin 2010 ishte 9.5%, duke shkuar ne 11.2 % ne vitin 2014, me nivelin me te larte ne Spanje (24.8%) dhe Greqi (22.5%). Kosova importon rrreth 25% te burimeve energjetike dhe rreth 40% e energjise se pergjithshme konsumohet ne sektorin residencial. Prandaj eshte shume e rendesishme fokusimi ne rruget e permiresimit te EE ne sektorin residencial. Permiresimi i EE do te ndihmoje Kosoven per perfitime financiare dhe ambjentale, sic paraqitet ne pikat ne vijim: Konsumi mesatar i energjise ne sektorin e ndertesave do te reduktohet me 25-30% si rezultat i implementimit te masave EE; Ne pjesen me te madhe te rasteve, pronaret e ndertesave te cilet kane zbatuar masat EE, do te perdorin me pak energji per ngrohje, dhe si rrjedhim do te kete nje reduktim te faturave te energjise; familjet te cilat kane aplikuar masat EE ne ndertesat e tyre do te kene sherbime me te mira ne ndertesa dhe nje komfort me te larte jetese; Importet e energjise elektrike dhe lendeve djegese do te ulen duke ulur keshtu deficitin tregtar te Kosoves; Kursimet e energjise elektrike do te rrisin sigurine e furnizimit me energji ne Kosove Sistemi i ngrohjes ne sektorin e banesave ne Kosove perdor energjine elektrike dhe drute e zjarrit, ndersa ne sektorin e sherbimit perdoret diezeli, mazuti, qymyri dhe energjia elektrike. Me implementimin e programit te eficences se energjise, konsumi i komoditeteve te energjise ne ndertesa do te zvogeloje problemin e shpyllezimit: 28

29 Reduktimet e emetimeve te CO2 dhe ndotjes do te kene nje ndikim pozitiv ne ambjent Perdorimi i te dhenave nga KEEAP dhe duke shfrytezuar te dhenat e mbledhura nga CENSUS 2011 eshte bere e mundur ndarja e stokut te ndertesave ne tre rajone ne Kosove. Sektori i banesave ne Kosove pasqyron nje diversitet te gjere te arkitektures, teknikave dhe materialeve te ndertimit. Sektori i banesave ndahet ne 6 tipe baze te ndertesave me karakteristikat e meposhtme: 1. Ndertesa 1 kateshe 2. Vila dy kateshe me nje siperfaqe me te madhe se 100 m 2 /per kat 3. Ndertesa me mbi 5 kate te ndertuara ndermjet viteve 1960 dhe 1990: 4. Ndertesa me mbi 5 kate te ndertuara ndermjet viteve 1970 dhe 1999: 5. Ndertesa parafabrikate bi 5 kate te ndertuara ndermjet viteve 1980 dhe 1999: 6. Ndertesa mbi 5 kate te ndertuara ndermjet viteve 1999 dhe 2012: Ne tabelen 4 paraqiten m 2 te ndertesave ne sektorin e banesave te klasifikuara sipas kategorise se nderteses per tre rajone ne Kosove. Te dhenat e CENSUS 2011 jane perdorur per kalibrimin e te dhenave te KEEAP (2012) ne lidhje me numrin e ndertesave dhe siperfaqen e tyre. REGION Area (10 6 m 2 ) Mitrovica Prishtina Prizren Total Tabela 4.: Siperfaqa e ndertesave ne sektorin rezidential (milion m 2 ) sipas rajoneve, 2012 (Burimi: KEEAP) Duke perdorur te dhenat nga KEEAP dhe nga kerkimet e kryera nga konsulentet, jane pergatitur tabelat 5 dhe 6 e cila prezanton numrin e ndertesave rezidenciale te klasifikuara sipas kategorive te ndertesave, per secilen nga tre rajone e percaktuara per Kosoven. Kategoria e Ndertesave Rezidenciale Mitrovica Pristina Prizreni Ndertesa njekateshe Ndertesa dykateshe >100m 2 /kat Ndertesa deri ne pese kate Ndertesa deri ne pese kate Ndertesa deri ne pese kate Ndertesa deri ne pese kate Total Tabela 5.: Numri i ndertesave rezidenciale sipas kategorise se ndertesave, 2012 (Burimi: KEEAP) Kategoria e Ndertesave Mitrovica (10 6 Pristina (10 6 Rezidenciale m 2 ) m 2 ) Prizreni (10 6 m 2 ) Ndertesa njekateshe Ndertesa dykateshe >100m 2 /kat Ndertesa deri ne pese kate

30 Ndertesa deri ne pese kate Ndertesa deri ne pese kate Ndertesa deri ne pese kate Total Tabela 6.: Siperfaqja totale e ndertesave rezidenciale (milion m 2 ) sipas kategorise Burimi: 1 st KEEAP Të dhënat nga Regjistrimi i popullsisë i vitit 2011 tregojnë vetëm numrin e ndërtesave të banimit, përderisa asnjëri nga burimet e lartëpërmendura nuk ofrojnë të dhëna në lidhje me vjetërsinë e nërtesave. Përcaktimi i stokut të ndërtesave të banimit bazuar në vitet e ndërtimit ka qenë i mundur të bëhet duke u bazuar në disa hulumtime. Rezultatet e regjistrimit të popullsisë 2011, tregojnë se përafërsisht 75% e stokut të ndërtesave të banimit përbëhet nga shtëpitë individuale dhe pjesa e mbetur prej 25% janë ndërtesa shumëbanesore dhe banesa të përbashkëta. Pothuajse 79% e shtëpive janë mbi 20 vjet të vjetra. Sektori i banesave është ndarë në gjashtë lloje bazike të ndërtesave, karakteristikat themelore të të cilave janë si më poshtë: 1. Shtëpi një katëshe a) të ndërtuara tërësisht nga tullat e kuqe (strukturat të gurit janë të përfshira këtu si nëngrup) b) te mbuluar me kulm nga tjegullat c) kulm i rrafshët me pllakë nga betoni Këto tipe të ndërtesave/shtëpive janë ndërtuar përgjatë gjithë kohës në Kosovë. Këto shtëpi zakonisht ndërtoheshin për një familje dhe ishin të mbuluara me kulm (për shkak të klimës së ftohtë e me borë), ndërsa dyshemeja zakonisht vendosej meneherë mbi themele pak e ngritur nga toka e që nuk kishte hapësira të nëndhemshme. Më së shpeshti këto lloje ndërtimesh ndodheshin në zonat rurale por disa nga to mund të hasen edhe zonat urbane. Shtëpitë e ndërtuara në zonat rurale e sidomos ato para viteve 2000, shpesh herë nuk janë të suvatuara dhe as të izoluara termikisht. Dritaret dhe dyert e shtëpive të ndërtuara deri ne 1990 janë të bëra nga kornizat e drurit dhe xham të njëfisht ose edhe dyfishtë. Shtëpitë e ndërtuara pas 1990 kanë korniza nga alumini apo PVC-ja me xham të dyfishtë. Koeficienti i transferit të nxehtësise për muret e ketyre ndërtesave varion nga W/m 2o K to 0,329 W/m 2o K. Ndërsa koeficienti i nxehtësisë për këto ndërtesa varion nga 5.8W/m 2o K to 1.8 W/m 2o K. Konsumi i energjise për këto shtëpi varion nga prej izolimit të mureve, kulmit, dyshemesë dhe llojit të dritareve dhe dyerve që janë përdorur ndryshon nga 240 kwh/m 2 vit deri 350 kwh/m 2 vit. 2. Vile dy-kateshe me siperfaqe prej mbi 100 m 2 /kati: a) Te ndërtuara tërësisht nga tullat e kuqe (strukturat me mira të gurit janë të përfshira këtu si nën-grup) b) të mbuluar me kulm nga tjegullat c) të ndërtuar me dysheme të ngritur Gjithashtu, në Kosovë të gjitha këto shtëpi janë ndërtuar gjatë tërë kohës dhe janë të mbuluara me kulm. Dyshemeja e tyre është vendosur mbi themele por e ngritur disa centimetra mbi tokë. Disa nga këto shtëpi kanë edhe hapësira të nën-dheshme që përdoren për banim/punë/ruajtje te produkteve. Gjithashtu ato kanë edhe nënkulmin e banueshëm. Edhe për këto ndërtesa mund të konkludohet se ndodhen kryesisht në zona rurale. Pra, ndërtesat e ndodhura në zonë rurale janë 30

31 shpesh herë të pasuvatuara dhe te pa izoluara termikisht. Ndërtesat e ndërtuara viteve të fundit, kryesisht në zonat urbane, karakterizohen me aplikim të izolimit termik në mure, kulm dhe dysheme. Varrsisht nga vitet e ndertimit, dritaret dhe dyert jane nga korniza e drurit me xham te njefisht apo dyfishte, ose kornize nga Alumini ose PVC-ja me xham te dyfisht. Zakonisht familjet e gjëra (me më shumë se një gjeneratë) jetojnë në këto ndërtesa. Koeficientët e kalueshmërisë së nxehtësisë janë të njëjtë me tipin 1. Konsumi i energjise për këto ndërtesa varësisht prej strukturave ndërtimore dhe llojit të dritareve dhe dyerve që janë përdorur ndryshon nga 230 kwh/m 2 vit deri 350 kwh/m 2 vit. 3. Ndërtesa deri në pesë kate të ndërtuara mes : a) të ndërtuara me tulla silikate b) të ndërtuara me mure mbajtëse me trashësi 38cm c) të ndërtuara pa shtylla Në këto ndërtesa/banesa jetojnë më shumë se një familje. Ndërtimi i tyre në Kosovë ka filluar pas viteve 1960 dhe zakonisht ndodhen në zonat urbane.këto ndërtesa janë të suvatuara por jo termikisht të izoluara. Të paizoluar janë edhe kulmi me dyshemenë. Dritaret janë me kornizë druri dhe xham të dyfishte. Koeficienti i kalueshmërisë së nxehtësisë për muret nga blloqet 20cm është W/m 2o K dhe W/m 2o K për muret nga blloqet e betonit me trashësi 25cm. Koeficienti i kalueshmërisë së nxehtësisë për kulm është 194 W/m 2o K dhe për dysheme W/m 2o K. Konsumi i energjisë për këto ndërtesa varion prej 200 deri 300 kwh/m 2 vit. 4. Ndërtesa deri në pesë kate të ndërtuara mes : a) të ndërtuara tërësisht nga tullat e kuqe b) të ndërtuara me mure mbajtëse me trashësi 38 cm c) të ndertuara me pëlhura anti-seizmike Këto ndërtesa janë të ndërtuara mes viteve dhe përdorën nga grupe te ndryshme familjesh. Ndërtesat me mure nga tullat kanë trashësi të mureve 38cm në katet e para dhe pastaj 25 cm në katet e sipërme. Kryesisht ndodhen në zonat urbane. Në përgjithësi këto ndërtesa janë të suvatuara nëse janë ndërtuar vitet e fundit dhe ato kanë izolim termik në dysheme dhe kulm. Koeficienti i kalueshmërisë së nxehtësise për mure varion nga W/m 2o K deri W/m 2o K. Konsumi i energjisë në këto ndërtesa varion 250 kwh/m 2 vit deri 350 kwh/m 2 vit. 5. Ndërtesa të parafabrikuara deri në pesë kate të ndërtuara mes : a) të ndërtuara nga muret e parafabrikuara me trashësi 25 cm. Në këto lloj ndërtesash jetojnë më shumë se një familje. Ato janë të ndërtuara pas vitit Pas vitit 1999 keto lloj ndërtesash nuk jane aplikuar më. Ndërtimi i tyre bëhet kryesisht në zonat urbane. Ato janë të suvatuara nga jashtë por nuk kanë izolim termik Dritaret kanë kornizë druri me xham të dyfishte ose kornizë nga Alumini dhe xham të dyfisht. Koeficientët e kalueshmërisë së nxehtësise variojnë nga W/m 2o K deri W/m 2o K. Konsumi i energjisë ndryshon nga 250 deri ne 380 kwh/m 2 vit. 6. Ndërtesa mbi pesë kateshe të ndërtuara mes 1999 dhe 2014: b) të ndërtuara tërësisht nga tullat e kuqe c) të ndërtuara me mure me trashësi 25 cm. d) të ndërtuara nga shtyllat anti-sezimike dhe nga betonarmeja. Ne keto lloj ndertesash jetojne me shume se nje familje. Këto ndërtesa janë nga konstruksionet e betonit dhe muret nga blloqet e argjiles ndërsa kohëve të fundit edhe nga blloqet silikate të cilat 31

32 bazuar në cilësite e tyre termike janë më të mira se tullat e përdorura më herët (koeficientët e kalueshmërisë së nxehtësisë janë më të ulët se kategoria 5). Muret e jashtme në përgjithësi janë të suvatuara dhe të izoluara termikisht. Per sa i përket mbulesës, edhe pse këto ndërtesa kanë më shumë se një etazhë, ato janë të mbuluara me kulm dhe rrallë herë me terracë. Izolimi termik i jashtëm ndihmon shumë në zvoglimin e humbjeve të nxehtësise nga urat termike. Trashësia e izolimit termik ndryshon nga 5 cm deri në 10 cm dhe kryesisht materiali i përdorur është polistyren, mirëpo në zonat urbane ka gjetur përdorim edhe leshi i gurit. Dritaret janë kryesisht të bëra nga korniza e Aluminit dhe xhami i dyfisht por ekzistojnë edhe korniza nga PVC-ja dhe xhami i dyfisht. Në krahasim me ndërtesat tjera (të përmendura më lart) humbjet e nxehtësisë në këto ndërtesa janë më të vogla. Koeficientët e kalueshmërisë së nxehtësisë për mure variojnë nga W/m 2o K deri W/m 2o K. Koeficientët e kalueshmërisë së nxehtësisë për kulm variojnë nga W/m 2o K deri ne W/m 2o K. Koeficientët e kalueshmërisë së nxehtësisë për dysheme variojnë nga W/m 2o K deri W/m 2o K. Konsumi i energjisë në këto ndërtesa ndryshon prej 150 kwh/m 2 vit deri 220 kwh/m 2 vit. Ndërtesat banimore janë sektori më i madh i konsumit të energjisë në Kosovë, ngase shumica e stokut ndërtimor në vend nuk janë mjaftueshëm të izoluara, dritaret i kanë të vjetra dhe të dëmtuara si dhe përdorin energjinë elektrike për ngrohje. Gjatë këtij procesi, shumë auditime të energjisë në ndërtesa janë kryer nga projekte të ndryshme dhe gjithashtu disa studime në lidhje me energjinë që të gjitha në përputhje me metodologjitë konvencionale të përdorurra në projektet e BE-së. Duke analizuar inpute e auditimeve të thjeshta energjetike, të dhënat e detajuara janë mbledhur dhe përpunuar në lidhje me: llojin e ndërtesës, zonën referuese klimatike; sipërfqen e ngrohur të dyshemesë; konstrukcionet/materialet ndërtimore për secilën zonë; llojet e dritareve dhe dyerve të jashtme;konsumin e energjisë elektrike, konsumin e energjisë për ngrohje dhe shpenzimet për derivate. Për të identifikuar kushtet bazike, janë mbledhur të dhëna të përgjithshme nga aspekti i kërkesës, duke analizuar secilën ndërtesë nga pikëvështrimi i mënyrës së ndërtimit dhe shërbimeve që ofrohen aty, e veçanërisht sistemet HVAC (ngrohje, ventilim dhe ajër i kondicionuar). Më pas kostoja e përgjithshme e energjisë është llogaritur duke përfshirë të gjitha shërbimet energjetike, siç janë ftohja, uji i ngrohtë sanitar, ndricimi, pajisjet elektrike dhe gatimit. Figura 20 dhe 21 paraqesin kërkesën specifike për energji pas zbatimit të masave për EE dhe njëkohësisht edhe konsumin specifik aktual si dhe konsumin bazik specifik për të gjitha kategoritë e stokut të ndërtesave rezidenciale. Analiza e shifrave të lartë-përmendura sjell një konkludim shumë te rëndësishëm: Kursimi i energjisë është mes një intervali prej 22-53% për kategori të ndryshme të ndërtesave. Kërkesa specifike për efiçincën e energjisë është më e ulët se konsumi aktual specifik, që nënkupton se implementimi i masave për EE do të sjell jo vetëm kursime reale të energjisë, por nëse i aplikojmë keto masa ateherë do të arrihet edhe ngritja e nivelit të komforit te shtepise. Potenciali i pergjithshem i te gjitha kursimeve te energjise ne sektorin rezidencial per cdo vit dhe per secilen nga masat EE eshte logaritur nga ana e konsulenteve ne menyre te kuantifikuar me poshte bashke me vlerat e tyre respektive te shprehura ne GWh/vit. Rezultatet tregojne qe kursimet me te larta te energjise vijne prej zbatimit te masave EE per sherbimet e ngrohjes se hapesires dhe qe potenciali total i kursimeve te energjise eshte rreth 80% i te gjithe kerkeses per energji ne stokun e ndertesave rezidenciale (llogaritjet per sektoret e tjere do te kryhen ne te njejten menyre). Kostot te cilat lidhen me permirsimin e EE per nje shtepi 32

33 tipike ne Kosove jane prezantuar ne tabelen 7. Nje shtepi individuale mund te permirsoje eficencen e saj te energjise me ane te nje investimi prej EUR 11,400. Per nje shtepi e cila perdor nje sobe jo-eficiente qe funksionon me dru zjarri ose qymyr, perfitimet nga eficenca per ngrohje mund te jene mjaft te medha. Per ndertesa te tilla, adresimi i burimit te ngrohjes eshte i rendesishem per arsye se masat EE mund te perkeqesojne problemet me shendetin per shkak te ndotjes se brendshme (tanime nje problem aktual). Masa EE Njesia Kostot Njesi per Kosto per Kosto per Njesi fizike ndertese ndertese ndertese Termoizolimi i Muret e Jashteme m 40 /m ,520 4,520 2 Dritaret EE m /m ,200 3,200 Permirsimi i termoizolimit dhe m hidroizolimit te catise /m 83 3,726 3,726 Valvulat termostatike Valvulat e balancimit hidraulik Cope /pc 8 Cope 60 /pc Ngrohesi i ujit me energji diellore Cope s 2,0 00 Sobe/bolier efficient (nese aktualisht perdoret nje sobe me drru/qymyr) Cope 2,0 00 /pc 2 4,000 4,000 /pc 1 2,000 2,000 Pompa termike ajer-ajer Cope 4,0 00 /pc 1 4,000 4,000 Pompa qe mundeson ngrohjne nga toka kw 2,0 00 /kw 5 10,000 10,000 Ventilimi/rikuperimi i ngrohjes m 3 /h 35 /(m 3 h-1) 144 5,040 5,040 Tabela 7.: Kosove Kostot tipike dhe permirsimet ne performances e energjise te masave EE ne nje shtepi (duke perfshire instalimin dhe TVSH) Burimi: Vlereat e ketyre kostove bazohen ne kushtet ekzistuese te tregut (Nentor 2014) Bazuar ne analizen e mesiperme eshte bere e mundur percaktimi i potencialit te kursimit te energjise dhe investimeve perkatese qe kerkohen per kete qellim. Te dy grafiket perkates ne te cilet tregohen kursimet dhe investimet perkatese jane dhene ne figurat 7-8 dhe tabelat

34 Figura 7.: Kursimi kumulativ ne sektorin residencial (GWh) Burimi: Studimi i Bankes Boterore (Prill 2013) Figure 8.: Investimet Vjetore te Kerkuara per cdo sherbim energjetik ne sektorin residencial ( million) Sherbimet energjetike Ngrohje Uje i ngrohte Gatim Ndricim Pajisje elektro shtepiake Kondicionim i ajrit Totali Tabela 8: Kursimi kumulativ ne sektorin residencial (GWh) Sherbimet energjetike Ngrohje Uje i ngrohte Gatim Ndricim Pajisje elektro shtepiake

35 Kondicionim i ajrit Totali Tabela 9: Investimet Vjetore te Kerkuara per cdo sherbim energjetik ne sektorin residencial ( million) Investimet totale per secilin sektor te sherbimit te energjise jane llogaritur duke u bazuar ne tabelen 13 dhe ne normen e penetrimit te seciles teknollogji (aty ku do te zbatohen masat) ne menyre qe te permbushen NEEAP respektiv per periudhen Investimi total i cili kerkohet per te arritur potencialin e kursimeve te llogaritura te energjise per per sektorin rezidencial ne cdo vit eshte llogaritur si nje shume e investimeve per cdo teknologji individuale EE te kuantifikuar me siper, dhe vlerat kumulative arrijne perafersisht nje shifer prej 1 bilion Euro. 3.2 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Sherbimeve Publike dhe Private Sektori i sherbimeve ne te gjitha vendet, ne statistikat e EUROSTAT-it edhe te Kosoves ndahet ne sherbime publike dhe sherbime private. Sherbimet publike nga ana e tyre ndahen ne ndertesa qendrore qevertitare dhe ndertesa publike komunale. Te gjtha keto ndertesa ne nje menyre apo nje tjeter jane pronesi e institucioneve publike qendrore dhe atyre lokale. Sektori i shërbimeve është i ndarë në dy nën-sektorë, shërbimet publike dhe private; por nuk ka të dhëna të ndara të bilancit të energjisë për secilin prej tyre. Duhet theksuar se ngrohja e hapësirave, uji i nxehtë dhe ndriçimi për të dy nënsektorët janë dhënë në përgjithësi në cilësi të ulët, për shkak të infrastrukturës së vjetër energjitike në institucionet e shërbimit publik dhe mungesa e një buxheti adekuat për mirëmbajtjen e sistemeve të energjisë. Ndertesat e sherbimeve private jane pronesi private dhe ne to mund te realizohen sherbime te tilla si hoteleri, tregeti, rekreacion dhe te gjitha sherbimet tradicionale (qe kane qene dikur vetem publike) por vitet e fundit jane bere edhe private si universitete, shkolla private, spitale private dhe te gjithe sherbimet e tjera qe nuk jane permendur mesiper Sektori i Sherbimeve te Ndertesave Publike Pronesia e Stokut Publik te Ndertesave te Kosoves ndahet ndermjet Qeverise Qendrore dhe asaj Lokale. Me poshte jane paraqitur kategorite me te rendesishme te ndertesave publike: Universiteti Qendor (qendore) Spitalet Qendore(qendore) Ndertesat e Qeverise Qendore Ndertesat Bashkiake/Komunale Spitalet Rajonale (qendore) Cerdhet (bashkiake) Qendrat ditore per kujdesjen e femijve (bashkiake) Konviktet e institucioneve arsimore(qendore ose bashkiake) Shkollat (bashkiake) 35

36 Universitetet (qendrore) dhe kolegjet (qendore ose bashkiake) Muzeumet dhe galerite (qendore ose bashkiake) Bibliotekat (qendore ose bashkiake) Qendrat Kulturore (qendore ose bashkiake) Sallat e sporteve (qendore ose bashkiake) Jetimoret (bashkiake) Shtepite e te moshuarve (bashkiake) Spitalet lokale (bashkiake) Klinikat (qendore ose bashkiake) Gjykatat (qendore ose bashkiake) Burgjet (qendore) Sherbimet e emergjences (policia, stacionet per mbrojtjen dhe zjarri dhe ambulancat - qendore ose bashkiake) Sipas te dhenave paraprake te siguruara nga KEEAP dhe Zyra e Statistikave te Kosoves, Stoku total i Ndertesave per Sherbimet Publike dhe Private/Komerciale per vitin 2010 ishte rreth 59,000, duke mbuluar nje siperfaqe prej milion m 2. Duke perdorur kete informacion bashke me te dhenat e siguruara nga KEEAP, te cilat mund te perdoren per ndarjen e stokut te ndertesave publike per cdo rajon, eshte e mundur qe te kalibrohen shifrat qe lidhen me numrin dhe siperfaqen e ndertesave publike (qendore dhe bashkiake) per periudhen Duke u bazuar nga te dhenat e analizave te KEEAP, Tabelat prezanton numrin dhe investimet qe kerkohen per ndertesave publike, sipas kategorise se tyre, per te gjithe Kosoven. Kosova Shkollat Elementare Shkollat e Mesme Qendrat e Kujdesit ndaj Shendtetit Cerdhet Konviktet Ndertesat Publike Administrative te Qeverise Qendrore Ndertesat Publike Administrative dhe Ndertesat e Tjera Bashkiake (te cilat nuk perfshihen me siper) Total 1,820 1,960 2,093 Tabela 10: Numri total i ndertesave publike te Kosoves, (Burimi: KEEAP) Kosova Shkollat Elementare Shkollat e Mesme Qendrat e Kujdesit ndaj Shendtetit Cerdhet Konviktet Ndertesat Publike Administrative te Qeverise Qendrore Ndertesat Publike Administrative dhe

37 Ndertesat e Tjera Bashkiake (te cilat nuk perfshihen me siper) Total Tabela 11: Investimet totale vjetore (Milion Euro) ndertesave publike te Kosoves, (Burimi: KEEAP) Ne menyre qe te analizojme konsumin e energjise ne Stokun e Ndertesave Publike, jane shqyrtuar shumica e auditimeve te kryera nga tre rajone te Kosoves duke u bazuar ne projektet e tjera te permendura me siper. Procesimi i te dhenave tregon qe konsumi aktual i energjise per te gjithe ndertesat publike bashkiake ne secilin nga tre rajonet varion nga nje vlere minimale prej 70 (kwh/m 2 vit) deri ne 605 (kwh/m 2 vit) rezultatet jane shfaqur ne Figuren 9. Vlerat aktuale te konsumit te energjise specifike, te llogaritura me ane te nje mesatareje te ponderuar per tre rajonet dhe per stokun e ndertesave publike bashkiake jane prezantuar ne Figuren 10. Figura 9: Konsumi aktual i energjise (pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit) (kwh/m 2, vit) per te gjithe ndertesat e marra ne analize ne 3 rajone te ndryshme Figura 10: Konsumi aktual mesatar i energjise (pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit) (kwh/m2, vit) per te tre rajonet e Kosoves Procesimi i auditimeve te energjise per ndertesat publike qendrore tregon qe konsumi aktual i energjise varion nga nje vlere minimale prej 120 (kwh/m 2 vit) deri ne 500 (kwh/m 2 vit) sic tregohet ne Figuren 11. Vlerat e energjise specifike aktuale, te llogaritura me ane te nje mesatareje te ponderuar, per stokun e ndertesave publike qendrore te Kosoves jane prezantuar ne Figuren

38 Figura 11: Konsumi aktual i energjise(pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit) (kwh/m 2, vit) Figura 12: Konsumi mesatar aktual i energjise (pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit) (kwh/m 2, vit) Baza e kerkeses per energji e llogaritur per ndertesat bashkiake eshte krahasuar gjithashtu me vlerat aktuale te rregjistruara. Analizat tregojne qe per ndertesat publike bashkiake/komunale te Prishtines dhe Prizrenit, ne shumicen e rasteve konsumi aktual i energjise eshte me i larte sesa baza e kerkeses per energji e cila nevojitet per te arritur nivelet e plota te komfortit. Rezultatet jane prezantuar ne Figurat 11 dhe 12. Figura 11: Konsumi aktual mesatar per rajon (pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit) dhe kerkesa mesatare baze per energji (pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit) (kwh/m 2, vit) Figura 12: Niveli aktual i komfortit (pa EE) dhe targeti per nivelin e komfortit, i shprehur ne terma relative (%) Ndertesat publike/komuunale bashkiake ne dy rajone (Prishtina dhe Prizren) kane nje nivel aktual komforti me te madh se 100%, qe do te thote se sherbimet e energjise ne keto ndertesa 38

39 jane siguruar ne menyre jo-eficente dhe implementimi i masave EE do te sjelle kursime reale dhe te rendesishme te energjise. Analiza tregon se per ndertesat publike qendrore, ne shumicen e rasteve konsumi aktual i energjise eshte me i larte se kerkesa baze per energji e cila kerkohet per te arritur nivelin e plote te komfortit. Rezultatet jane shfaqur ne Figurat 13 dhe 14. Figura 13: Konsumi aktual mesatar per rajon (pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit) dhe kerkesa baze per energji (pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit) (kwh/m 2 vit) Figura 14: Niveli aktual i komfortit (pa perfshire EE) dhe targeti per nivelin e komfortit, i shprehur ne terma relative (si %) Figurat 14 tregojne se si nje grup ndertesash publike qendrore shijojne nje nivel me te larte komforti se 100%, qe do te thote se zbatimi i masave EE do te rezultoje ne kursime reale te energjise. Llogaritja e vleres se investimit per cdo mase EE per sektore te ndryshem ndertesash eshte pjese e procesit te raportit te auditimit energjitik. Tabela 12 prezanton vleren e investimit per cdo mase EE duke u bazuar ne vlera mesatare te investimit te realizuar me celesa ne dore te regjistruara nga auditoret ne tregun lokal. Sherbimi i Energjise Ngrohja e Hapesira ve Ngrohja e Ujit Masa EE Izolimi termik i mureve te jashtem Izolimi termik i catise Investimi ( /njesi) Ndertesa Rezidencial Ndertesa Private dhe Komercial e Ndertesa Publike Bashkiake/ komunale Ndertesa Publike Qendrore Euro/m Euro/ m Dritaret EE Euro/ m Sistemet EE te furnizimit me ngrohje Euro/ m Bolieri elektrik EE per ngrohjen e ujit Sistemet e Ngrohjes se Ujit me ane te Euro/njesi Euro/njesi

40 Energjise se Diellit Gatimi Sobat e gatimit EE Euro/njesi Ndricimi Llampat EE per Euro/njesi Paisje Elektrosh tepiake AC ndricim Frigorifere EE Euro/njesi Lavatrice EE Euro/njesi Sistemet EE te ajrit te kondicionuar Euro/njesi Tabela 12: Vlera e Investimeve me celesa ne dore per secilen mase te EE Vlerat mesatare per njesi te paraqitura ne Tabelen 12 jane perdorur gjithashtu per te llogaritur vlerat e investimeve totale per cdo ndertese te audituar, gjithashtu dhe si te dhena baze per llogaritjen e investimeve te integruara, vlerat per sektorin e stokut te ndertesave per cdo sherbim energjie. Kursimet totale te mundshme te energjise per vit MPB-te per jane dhene nga shuma e potencialit te kursimit te energjise per cdo mase EE te kuantifikuar e teshprehura me siper. Keto vlera jane prezantuar ne Figurat ne GWh/vit. Analizimi i ketyre shifrave tregon se kursimet me te medha te energjise vijne prej zbatimit te masave EE per ngrohjen e hapesirave dhe qe potenciali total i kursimit te energjise eshte perafersisht 80% per te gjithe MPB-te e Kosoves. Ne tabelen 13 jane dhene investimet vjetore per ndertesat publike dhe analiza tregon se vlera totale e kerkuar eshte rreth 40 Milion Euro. Figura 15: Potenciali kumulativ per kursimin e energjise per MPB-te (GWh) Figura 16: Potenciali kumulativ per kursimin e energjise dhe kursimet e energjise te kerkuara nga KEEAP per arritjen e targetave ne lidhje me MPB-te (ktoe) Kosova Shkollat Elementare Shkollat e Mesme Qendrat e Kujdesit ndaj Shendtetit Cerdhet

41 Konviktet Ndertesat Publike Administrative te Qeverise Qendrore Ndertesat Publike Administrative dhe Ndertesat e Tjera Bashkiake (te cilat nuk perfshihen me siper) Total Tabela 13: Vlera e investimeve te kerkura per te realizuar EE ne ndertesat publike (Milion Euro) Gjithashtu eshte llogaritur nje parameter tjeter shume i rendesishem: raporti ndermjet potencialit total te kursimit te energjise ne MPB-te dhe targetave te kursimit te energjise per kete sektor te vendosura nga KEEAP-i. Analizimi i ketij parametri tregon qe potenciali i kursimit te energjise eshte 1.38 here me i larte sesa targeti i vendosur per kete sektor Sektori Sherbimeve i Ndertesave Private Sektori i Ndërtesave të shërbimit Privat/Komercial është një sektor në zhvillim në Kosovë dhe ai perben pjesën më të lartë të kontributeve të PBB-së. Ndërtesat më të rëndësishme në kategorinë e sektorit privat për qëllime të kësaj analize janë si më poshtë: Motele/me pak se 20 dhoma hotele; Hotele me më shumë se 20 dhoma; Shkolla private. Restorantet dhe të gjitha ndërtesat e tjera të shërbimeve që nuk përfshihen sipër. Në shumë raste, sektori privat ka përjetuar modernizim dhe përmirësime cilësore ne drejtim te sherbimeve ne pergjithesi dhe atyre energjetike ne vecanti. Ky grup i bizneseve përfshin veprimtari të tilla si hotele, restorante, banka, agjensi turistike, konsultime dhe zyrat e sigurimit, etj; si dhe shumë shërbime private që operojnë paralel me sektorin publik, të tilla si arsim, kulturë, shëndetësi, etj Shumë nga këto biznese janë duke synuar për të implementuar teknologjinë moderne te eficences se energjisë, por përmirësime janë ende të nevojshme për të siguruar shfrytëzimin efikas të teknologjie të tillë. Megjithatë, duhet të theksohet se Sektori Shërbimi Privat gjithashtu përfshin disa punëtori tradicionale shërbimit per riparime dhe dyqane të vogla dhe restorante. Ky grup shërbimesh përfshin kategoritë e biznesit të tilla si hotele, restorante, banka, agjensi turistike, të konsulencës dhe të sigurimit të zyrave, etj; si dhe shumë shërbime paralele me shërbimet publike si arsimimi privat, kulturës, shëndetësisë, etj; duke synuar një siguri maksimale. Kërkesa e energjisë se sektorit të shërbimeve është e ndarë në mes të tri komoditete kryesore të energjisë: nga produktet e naftës, biomasa dhe energjia elektrike dhe me shumë pak kontribut nga qymyri, ngrohja qendrore e energjia solare. Nga pikë kërkesa e parë, ekzistenca e ndërtesave të izoluara dobët, me dyer të hapura ose të dëmtuara dhe dritare jo eficente, rezulton në nivele të larta të konsumit të energjisë për ngrohje. Menaxhimi energjise ne keto ndertesa në Kosovë është i dobët. Konsumi i energjise nuk është i monitoruar, ose si një funksion të kohës apo të komfortit dhe nganjëherë perdorim të llojit të gabuar të burimit te energjise (ose cilësinë ose dobet te tyre) duke rezultuar në dëmtimin e e sistemeve për djegje. Shërbimet elektrike të ofruara në ndërtesat private ndryshojnë sipas llojit dhe qëllimit të ndërtesës, por mund të përfshijnë ndriçim, ngrohje 41

42 të hapësirës, të vënjes në lëvizje të pajisjeve elektrike, ventilimit dhe ajrit të kondicionuar, gatimit dhe prodhimit te ujit të nxehtë Konsumi i energjisë në ndërtesa private dhe komerciale varet nga faktoret e tyre te ngarkesës dhe përvoja ndërkombëtare tregon se konsumi i energjisë për m² është më i lartë se në ndërtesat e banimit. Analiza e ndërtesave private dhe komerciale të kryera në studimin e BB, tregon se në shumicën e rasteve konsumi aktual i energjisë është pak më i ulët se kërkesa bazë e energjisë e nevojshme për rritjen e niveleve te komfortit. Analiza e bere tregon se potenciali i kursimeve te energjisë ndodhet brenda intervalit 38-56%. Vlerat specifike te kërkesës te eficences të energjisë për disa ndërtesa tregtare (motele dhe restorante dhe ndërtesa të tjera) janë më të larta se konsumi aktual të energjisë të veçantë, statistike e cila tregon se futja e masave të EE do të rrise nivelet e rehatise, si dhe do te sjelle kursime te reale te energjisë. Më 1 Qershor 2012, Ministria e Zhvillimit Ekonomik paraqiti "Raportin për monitorimin e zbatimit të NEEAP " e saj. Tabela 14 tregon objektivat e kursimeve indikative të energjisë për sektorët e sherbimeve që janë rënë dakord për vitin 2012 dhe 2018, si dhe kursimet e energjisë të arritura në periudhën dhe një vlerësim të kursimeve të energjisë që pritet deri në Targetat sipas sektoreve Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2012 (ktoe) Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2018 (ktoe) SEKTORI 2012, ktoe 2018, ktoe Sherbimet ,91 Tabela 14.: Caqet nacionale indikative dhe realizimi i tyre ne sektorin e sherbimeve (ktoe) Burimi: PVNEE - IIte ). eshte pergatitur nga AKEE (miratuar ne 2013 me Nr. 07/159 (date Ne tabelen 15 eshte dhene siperfaqja e ndertesave te sherbimeve private, konsumi perkates i ketyre ndertesave perkundrejt konsumit final, potenciali i kursimit te energjise dhe niveli i reduktimit te CO2 ne baze te llogaritjeve te kryera nga ekspertet. Sektori i Ndertesave Private dhe Komerciale Tabela 15: Siperfaqja sipas sektorit te ndertesave te sherbimeve private Siperfaqja totale e sektorit te ndertesave [milion m 2 ] Siperfaqja totale e sektorit te ndertesave [%] Potenciali per Kursimet e Energjise ne Sektorin e Ndertesave shprehur ne funksion % te Kosumit Final te Energjise Potenciali i Kursimeve te Energjise te Sektorit te Ndertesave shprehur ne % Furnizimit me Burime Primare te Energjise Potenciali Total per Kursimet e Energjise [ktoe] % 46% 2.15% Potenciali total per Reduktim in e CO2 [shprehur ne mije ton/vit] TOTAL % 20.07% 10.94% Tabela 15: Siperfaqja sipas sektorit te ndertesave te sherbimeve private 42

43 3.3 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin e Industrise Qeveria e Kosovës (QK) njeh rëndësinë e Ndërmarrjeve te Vogla dhe të Mesme (NVM) në zhvillimin ekonomik të Kosovës. Më shumë se 99% e ndërmarrjeve në Kosovës jane Ndërmarrje të Vogla dhe te Mesme (NVM). Institucioni përgjegjës për formulimin e Strategjisë SME Development me vizion deri në vitin 2020 (e Strategjisë të NVM-ve), është Ministria e Tregetise dhe Industrise (MTI) përmes Agjensisë për Mbështetjen e NVM-ve (AMNVM). Strategjia e NVM-ve eshte pesë vjecare dhe hyri në fuqi më 1 janar Strategjia për NVM është një komponent nensektorial i Strategjisë Kombëtare për Zhvillimin e Kosoves. Strategjia e NVM-ve është ndër-sektoriale dhe përfshin një numër të agjensive qeveritare qe jane përgjegjëse për pjesët e zbatimit të tij. Zbatimi i suksesshëm i Strategjise se NVM-ve do të ndihmojë për të lehtësuar shumë nga kufizimet mbi rritjen ekonomike, do të rrisë aktivitetin e sektorit privat, të rrisë investimet e brendshme dhe të huaja, dhe për këtë arsye ka një ndikim te madh për krijimin e vendeve të punës. Sipas MTI-se, më 31 dhjetor 2014, ka pasur më shumë se 141,000 NVM te registruara duke punësuar persona, ose 79,68% të të punësuarve gjithsej në sektorin privat dhe 62,98% të numrit të përgjithshëm të të punësuarve në Kosovë. Madhesia e NVM-ve në Kosovë është përcaktuar me Ligjin Nr 2005/02-L5 dhe me Ligjin për Mbështetjen e NVM-e Nr 03 / L031. Numri i të punësuarve është i vetmi kriter per percaktimin e madhësisë së ndërmarrjes në Kosovë. Kjo ndryshon nga vendet e BE, ku pervec numrit te të punësuarve, edhe shuma e qarkullimit vjetor (xhiro vjetore) qe është marrë ne konsiderate. Nga një total prej 141,000 ndërmarrjesh: 96,47% janë ndërmarrje mikro; 3,07% janë të vogla; 0.40% janë të mesme; dhe, vetëm 86 (0,07%) janë klasifikuar si te medha. Mbizotërimi i mikrondërmarrjeve ka implikime për Strategjin e NVM-ve. SME-të janë të përqendruara kryesisht në: shitjen me pakicë (rreth 50%); transportin, magazinimin dhe shpërndarjen (14%); produktet ushqimore, pijet dhe duhani (9%); dhe, hotele e restorante (9%). Siç u përmend më lart, në pergjithesi klientët e SM-ve në Kosove mund te ndahen në kategoritë e mëposhtme - të prodhimit, tregtimit, transportit dhe shërbimeve të tjera. Në aspektin e potencialit të NVM-së, është segmenti i prodhimit, i cila mban potencialin më te madh. Tarifat e energjisë elektrike variojne nga ne Euro / kwh për SME-të që operojnë në të dy sektorët, si ne ate komercial ashtu dhe ne ate prodhues. Mundësitë per EE ne industri ekzistojnë si në fushën e zëvendësimit të pajisjeve të përgjithshme të energjisë të tilla si kaldaja, motorët, ftohesit, ndriçimi, kontrollet etj; dhe në përmirësimin e linjave të vjetëruara të prodhimit. Në mënyrë të ngjashme, mundësitë ekzistojnë në anën BRE - në mënyrë të veçantë në ndërtimin dhe operimim e SHPP-ve, centraleve te vogla te Eres dhe impiantet e biomasës. Kostoja, fuqia e kufizuar e prodhimit, nevoja për ruajtje shtesë e afatit PV ka rolin e saj të qëndrueshem në vende jashtë rrjetit dhe / ose aplikacione mobile (p.sh. shitësi rrugë) Segmenti i Korporatave Numri i korporatave private në Kosovë është përafërsisht 589 sipas MTI-se për vitin Korporatat kosovare në sektorë të ndryshëm mundohen qe ne disa raste të zbatojnë projekte te EE/RES me financim nga institucionet më të mëdha financiare lokale dhe në disa raste nga institucionet financiare ndërkombëtare. Financimi i jashtëm i projekteve të EE / BRE është ende 43

44 i varur nga forca e bilancet e huamarrësve jo në qëndrueshem te projektit te energjisë ne vetvete. Energjia e ripertritshme në hidrocentrale të veçantë dhe për disa centrale te erës, përfaqëson një segment më të madh të tregut dhe te shtyra nga RE feed-in tarifat. Projektet e BRE janë zhvilluar në mënyrë tipike ne korporatat që diversifikojne aktivitetet e tyre në prodhimin e energjisë dhe disa herë edhe nga ivestitoret e pavarur te energjise. Marrëdhëniet ekzistuese të klientit në mes të këtyre korporatave të mëdha dhe bankierëve thjeshtojnë procesin e financimit për projektet e BRE. Tre bankat udhëheqëse në këtë fushë jane TEB, Pro Credit dhe Raiffeisen, të cilat në mënyrë strategjike filluan të përqëndrohen në huadhënien për sektorin e energjisë duke investuar në EE dhe kanë apetit/uri/deshire të madhe për të investuar, si në NVM-te ashtu dhe ne sektorët e BRE-se. Banka TEBdhe AFK e KRK (qe janë institucionet mikro financiare) mbështetur nga BERZH / KOSEP, po punojne me shume sukses një program/fond prej 12 milion euro duke dhene kredi për individët privatë, microsmes, SME-ve si dhe per korporatat. Niveli i eficences se energjise të korporatave të Kosovës është mjaft i ulët, si një rezultat i nje numri te madh vitesh të subvencionuara persa lidhet me çmimet e energjisë elektrike. Tarifat e energjisë elektrike janë më të larta për korporatat se sa për NVM-të, nga Euro/kWh për industritë komerciale dhe prodhuese. Prodhuesit investojnë në modernizimin për të zgjeruar dhe/ose përmirësuar cilësinë, ose t'i përmbahen kërkesave të blerësve, per te mbrojtur mjedisin dhe per te rritur efikasitetin në fabrika me qellin qe te ulin koston e energjisë per njesi te prodhimi. Koorporatat në Kosovë, kanë tendencë për të vepruar individualisht dhe nuk kane shoqata efektive përfaqësuese. Ata përqendrohen per te përfituar nga mundësitë e menjëhershme dhe nuk punojnë brenda kuadrit të zhvilluar nga komuna, OJQ-të dhe donatorët ndërkombëtarë. Natyra e perceptuar e sektorit privat pengon zhvillimin e partneritete të forta private-publike. Edhe pse linjat e kreditit dhe fondet vihen ne dispozicion nga IFI nëpërmjet bankave, korporatat nuk tregojnë interes shumë të lartë ndaj mundesive te krijuara, si zhvillim te biznesit dhe akoma reduktimi i konsumit te energjise nuk eshte nje nga shqetësimet e tyre kryesore. Kjo pengesë rezulton në mungesën e një tregu EE transparent dhe konkurrues, me cilësi të mira (dhe mundësisht lokale) te furnizueseve te mallrave dhe shërbimeve të lidhura EE (pajisjeve, materialeve, instalimin, riparimin, mirëmbajtjen, auditimin e energjisë, pylltarisë komerciale, furrat efikase, riciklimit, etj) Në Kosovë industria e EE është ne zhvillimin te ngadaltë dhe ende nuk shfaq karakteristikat e lidhura me një treg të gjallë dhe dinamik. Rritja e ekspertizës komerciale dhe profesionale për zbatimin e masave të EE duhet të inkurajohet nga AKEE dhe Oda Ekonomike për të mbështetur bizneset lokale në identifikimin dhe zhvillimin e aftësive të tregut EE. Duhet të krijohet një forum per përdoruesit e energjisë në të cilën korporatat mund të diskutojnë ceshtjet e EE si dhe çështje të tjera të lidhura me te. Forumi do të mund të ofrojnë trajnime në menaxhimin e energjisë dhe të shpërndajë shembuj të praktikave më të mira. Fushatat e synuara mund të fillojne duke theksuar përfitimet ekonomike të masave të EE për bizneset e vogla dhe një faqe interneti me shembuj te mire e praktik. Sektori industrial është një sektor i rëndësishëm për konsumin e energjisë, pavarësisht nga fakti se zhvillimi i saj është penguar nga vështirësitë e shumta dhe ai ka nje përparim të ngadaltë. Nëse mund të thuhet se niveli konsumit pasqyron nivelin e rritjes industriale, atëherë mund të supozohet se ky sektor po përballet me një trend të zhvillimit, dhe do të konsumojë më shumë energji si vlerë absolute, por është shumë e rëndësishme te reduktohet intensiteti i energjisë për secilin nën sektor industrial. Parashikimet e konsumit të energjisë për tregojnë një rritje të konsumit të energjisë në sektorin industrial, nga pothuajse njëqind për qind në krahasim me vitin Në veçanti, konsumi i energjisë elektrike do të sheh rritje të qëndrueshme dhe për të arritur pothuajse në

45 ktoe në vitin 2018, si rezultat të zhvillimit të ardhshëm ë aktiviteteve të ndryshme industriale, duke përfshirë industrinë e rëndë dhe ndoshta edhe miniera. Në periudhën e , konsumi i lendeve djegese ka qenë më i lartë për të gjithë sektorin. Më 1 Qershor 2012, Ministria e Zhvillimit Ekonomik paraqiti "Raportin për monitorimin e zbatimit të NEEAP " e saj. Tabela 16 tregon objektivat e kursimeve indikative të energjisë për sektorët industrialë që janë rënë dakord për vitin 2012 dhe 2018, si dhe kursimet e energjisë të arritura në periudhën dhe një vlerësim të kursimeve të energjisë që pritet në Raporti i sipërpërmendur tregon se deri tani iniciativat kanë përfshirë masat e "buta" (dmth ligjet të reja dhe rregulloret) dhe se niveli i zbatimit të projekteve të "vështira" (dmth investimet fizike) është i ulët. Kjo është veçanërisht e vërtetë për sektorin e banesave dhe publikun. Në mungesë të një skeme të përcaktuar të monitorimit formal, kursimet e raportuara për vitin 2012 janë vlerësimet më të mira të ekspertëve KEEAP dhe për këtë arsye i nënshtrohen një niveli të caktuar të pasigurisë. Dhe këto deklarata janë të shprehura qartë në kolonën e dytë, ku thuhet qartë se nuk ka të dhëna të raportuara për çdo projekt të ndërmarrë për përmirësimin e EE në industri (tabela 16). Targetat sipas sektoreve Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2012 (ktoe) Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2018 (ktoe) SEKTORI 2012, ktoe 2018, ktoe Industrise Nuk eshte vleresuar Tabela 16.: Caqet nacionale indikative dhe realizimi i tyre (ktoe) Burimi: PVNEE - IIte ). Shenim: Sektori i Bujqesise eshte perfshire ne sektorin Industrial eshte pergatitur nga AKEE (miratuar ne 2013 me Nr. 07/159 (date Në analizën e dokumentit të përditësuar të Strategjisë Energjetike, Sektori Industrial është i ndarë në nën-sektorët e mëposhtëm: Metalurgji, Kimike, E Materialeve të ndërtimit, Minierave, Ushqim / Pije / Duhani, Tekstile / Lëkure / Këpucë, Dru / Letra / Shtyp, Mekanike dhe të tjerët. Analiza e zhvillimit ekonomik gjatë periudhës tregon përmirësime të vogla në kontributin e sektorit të industrisë për zhvillimin kombëtar. Me fjalë të tjera, prodhimi i përgjithshëm industrial në aspektin e vlerës absolute të PBB-së, kontribuon në terma absolutë pothuajse dy herë me lart ne vitin 2013 krahasuar me vitin Analiza e të dy shifrave të mësipërme tregon qartë se industria ushqimore është duke kontribuar pothuajse në 50% të totalit dhe e dyta është industria e materialeve të ndërtimt. Burimet e energjisë në sektorët industrialë konsumohen për energji levizese, procese te ngrohjejes në temperatura të ulëta dhe të larta, si dhe për teknologjitë e ndryshme (p.sh. proces të elektrolizës) Situata aktuale në industrinë ushqimore Gjatë fazës së analizës së sektorit të industrisë ushqimore, katër lloje të ndërmarrjeve janë identifikuar: mikro, ndërmarrjet me deri në 9 puntore; ndërmarrjet e vogla, të përbëra prej deri në 49 punonjës; Ndërmarrjet e mesme, i përbërë prej deri në 249 punëtorëve dhe të mëdha (korporatat) kompanitë të cilat kanë më shumë se 250 punonjës. Bazuar në shifrat e nxjerra nga Zyra Statistikore e Kosoves, perqindjen më të madhe të pjesëmarrjes së ndërmarrjeve mikro në krahasim me numrin e përgjithshëm të ndërmarrjeve është 36%, se sa vijnë e ndërmarrjeve të 45

46 vogla me një vlerë prej 34%, pas atyre ndërmarrjeve të mesme të përbëra nga 22% dhe së fundmi kompanitë e mëdha të cilat zënë 8% të numrit të përgjithshëm të ndërmarrjeve (shifrat për vitin 2011). Statistikat e përmendur më lart mund të shpjegohet, bazuar në faktin e kërkesave për kapitalin fillestar të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme që është më i vogël se i kërkesave të kategorive të tjera. Shumica e ndërmarrjeve për ushqim dhe pije janë të fokusuara në përpunimin e ujit (18%) dhe prodhimin e qumështit (16%), bukë dhe prodhimit tjetër te brumit të barabartë me 15.5%, ndërsa nën-degët e tjera perbehen nga pjesëmarrje më të vogla. Bazuar në vizitat në terren të kryera nga konsulent në këtë projekt është shumë e rëndësishme të theksohet se faktori i ngarkesës nga industritë ushqimore është në intervalin 25-55% dhe kjo ka ndikim të drejtpërdrejtë në vlera më të larta në intensitetin e energjisë për produkte të ndryshme ushqimore në krahasim me shtetet e tjera europiane. Bazuar në të dhënat e pjesshme të siguruara nga Oda Ekonomike dhe Tregtare e Kosovës, u be e mundur te kuptohej shpërndarja e industrisë ushqimore në rajonet e Kosovës. Siç mund të shihet, tre rajonet e Prishtinës, Prizrenit dhe Gjilanit kanë një pjesëmarrje të ngjashme (Prishtina 28%, Prizreni 28% dhe Gjilani 26%), ndërsa Peja ka numrin më të vogël (si përqindje) i pjesëmarrjes në këtë industri ushqimore. Mitrovica gjithashtu ka një pjesëmarrje shumë të vogël për shkak të çështjeve politike. Rezultatet e rajonit të Prizrenit për të shfrytëzuar kryesisht kapacitetin prodhues kurse rajoni i Pejes krahasuar me tregues të prodhimit të përditshme është më i ulët dhe për këtë arsye politikat e zhvillimit do te duhet të jenë të orientuara në drejtim të rritjes së shfrytëzimit të prodhimit me qëllim qe të perafrohen me rajone të tjera të cilat kanë kushte të ngjashme Situata aktuale industrisë se plastikes dhe gomave Para vitit 1999 industria plastike është fokusuar kryesisht në sektorin social. Deri në fund të 1990 viteve, tregjet e industrisë plastike janë vendosur/shtrirë kryesisht në hapësirat e ish-jugosllavisë. Prodhimi i produkteve plastike është rritur gjatë viteve 1980 (deri në 1989). Pas këtij viti, është vërejtur se prodhimi ka filluar të ketë në rënie, aq shume deri sa ka arritur te stagnoje në vitin Pas vitit 2000 një riaktivizim i rëndësishëm i industrisë plastike në Kosovë është vërejtur. Kjo ishte si rezultat i kërkesës së madhe për produktet e kësaj industrie. Produktet e saj janë të orientuara kryesisht për tregun lokal. Kapacitetet ekzistuese të prodhimit janë përdorur me një faktor të ulët te ngarkesës për shumë arsye, njëri prej tyre duke qenë vështirësia qe ata përballen, kur ata përpiqen për të hyrë në vendet e huaja rajonale dhe evropiane; konkurrenca e pandershme; probleme me furnizimin me energji elektrike, marketingut jo i mirë, pak produkte të reja dhe konkurencë të ashpër nga Kina dhe Turqia, etj. Siç mund të vërehet, bazuar në diskutimet me pesë kompanitë plastike te vizituara, gjatë viteve vlerat e importit dhe eksportit jane rritur edhe pse vlera e importit është më e madhe se vlera e eksportit, dhe në të njëjtën kohë ata të dy janë në rritje. Kjo tregon qartë se ka një kërkesë të madhe për produkte plastike në Kosovë, por për arsye të ndryshme kjo kërkesë nuk është e mbuluar nga produktet plastike lokale. Një nga arsyet mund të jetë një konkurrencë jo e barabartë në tregun rajonal. Kjo është për shkak se sistemi fiskal i Kosovës mund të ketë të paprivilegjuara këtë sektor duke aplikuar disa taksa doganore për lëndët e para të importuara. Lirimin, kohëve të fundit, nga doganat (taksa) të disa lëndëve të para, edhe pse ai nuk mund të konsiderohet si një hap i madh për nxitje të mjaftueshme, të paktën mund të konsiderohet si një hap i rëndësishme për rritjen e prodhimit për të hyrë në tregje më të mëdha. Një bazë e re 46

47 mbështetëse ligjore për këtë industri mund të konsiderohet Ligji i Konkurrencës dhe Ligji i standardizimit, dhe baza mbi rregullimin është parashikuar të përfundojë në fushën/sektorin e cilësisë së produkteve dhe të mbrojtjes së mjedisit. Forca relativisht e arsimuar dhe e re e punës dhe kostoja e ulët qe ajo ofron, siguron një mjedis të favorshëm për investitorët e vendas dhe të huaj, pozicioni i mirë gjeografik i Kosovës, tregtia liberale / regjistrimi i bizniseve, një treg relativisht i madh në vend dhe në rajon, etj, të gjithë edhe një herë dëshmojnë potencialin e madh të rritjes së produkteve plastike. Kjo do të ulë vlerën e importit, të rrisë vlerën përkatëse të eksportit, dhe si pasojë të sigurojë ndihmë të rëndësishme për bilancin tregtar të Kosovës, e cila në fakt përbëhet nga një vlerë shumë negative. Një nga sfidat kryesore është ri-aktivizimi dhe modernizimi i industrise plastike dhe te asaj te gomës dhe duke rritur nivelin e eficences të energjisë pasi që çmimet e energjisë do të rriten nga viti në vit. Të dyja këto opsione janë zgjidhjet e mundshme për të ardhmen të cilat nuk bien në kundërshtim me njëra-tjetren. Bazuar në përvojën ndërkombëtare të vendeve në tranzicion, kjo mund të vërehet se në shumë raste, kjo është një ide shumë fitimpruese gjatë procesit të privatizimit të pronës shoqërore, mundësi të tjera të transformimit në disa zona të përshtatshme të tjera të eksportit janë konsideruar. Kjo nuk është një ide e re në Kosovë; ajo është diskutuar për një kohë të gjatë Situata aktuale e industrisë tekstile/këpuceve Ndërmarrjet private të tekstilit dhe të këpucëve në përgjithësi janë në kushte më të mira në krahasim me ndërmarrjet shoqërore. Sidomos kjo është shumë e rëndësishme të theksohet se faktori i ngarkesës për industrine e tekstilit dhe dhe këpucëve është rritur në krahasim me vitet e mëparshme, por ende vazhdon te jete në një nivel më të ulët të 40-55%. Kerkesa për teknologji të ndërtimit është e nevojshme për prodhuesit e tekstilit dhe të kepuceve te lekures. Me këtë mund të realizohet shfrytëzimi më i mirë i kapaciteteve, për efikasitet dhe produktivitet më të lartë, si dhe reduktimi i kostos së prodhimit. Çështja thelbësore është ndërtimi i strategjive të duhura të marketingut, ku një kombinim i pastër i instrumenteve të marketingut, produktit dhe kostos është i përfshirë. Një nga problemet me të cilat përballet rimëkëmbja e prodhimit në industrinë e tekstilit dhe të lëkurë-këpucëve është konkurenca në tregun e lirë. Pavarësisht nga një afirmim i shquar i produkteve në tregjet vendase dhe të huaja, gjatë gjashtë viteve të fundit situata në këtë perspektivë ka ndryshuar tërsisht. Tregjet tani janë hapur dhe jane të lirë për konkurrencë, diçka që nënkupton se produktet e tekstilit dhe të kepuceve te lekures janë nën presion të madh, kombëtar dhe ndërkombëtar, kur është fjala për të konkurruar me çmimet e tjera dhe që kanë të bëjnë me cilësinë e produkteve. Në përgjithësi, shumica e konkurencës për produktet e kësaj industrie në Kosovë vjen nga mallra të importit, dhe kjo është shumë më e lartë kur krahasohet me konkurrencën që vjen nga ndërmarrjet apo kompanite lokale. Konkurrenca e fortë e produkteve kineze dhe turke, të cilat kanë përparësi koston e konsiderueshme e cila ndihmon ndihmon që tekstilet dhe këpucët e tyre të shitem me çmim të ulët. Në këtë perspektivë, çështjet e identifikimit të teknologjisë së duhur për prodhim dhe fuqisë punëtore të kualifikuar duhet të analizohen në mënyrë qe te krijohet performanca e dëshiruar, e cila do të mundësojë futjen e produkteve të ardhshme të tekstilit dhe të lëkurë-këpucëve, fillimisht në tregun lokal dhe më vonë në atë rajonal. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në identifikimin e mundësive tona dhe përparsitë për 47

48 produktet e tekstilit dhe të lëkurë-këpucëve në Kosovë. Ajo duhet të jetë e përqendruar në prodhimin e këtyre artikujve apo grupit të artikujve ku industria e tekstilit e Kosovës mund të parashikoje mundësi për të qenë konkurruese. Ndërmarrjet të cilat operojnë me sukses dhe prodhojë rezultate pozitive financiare janë në gjendje për të grumbulluar një buxhet të mirë nga fitimi i tyre dhe në këtë mënyrë te krijonë kushte më të mira për një marketing më të sigurt të produkteve të tyre dhe për të krijuar investimeve më të dobishme. Këto kushte janë të nevojshme për arsyet kryesore të ofrimit të produkteve cilesore dhe një gamë të gjerë të produkteve për tregun e gjerë lokal dhe në të ardhmen për tregun e huaj në mënyrë që të krijohen parakushte për zgjerimin, modernizimin e përhershëm të kapaciteteve ekzistuese dhe zbatimin e suksesshëm të programe të reja të cilat do të rezistojnë konkurrencën, të fitojnë besimin e konsumatorëve të saj dhe të zbatojnë aktivitetin e tyre në një mënyrë më efikase. Bazuar në intervistën me pronarët industrisë së tekstile dhe të këpucëve, ata kanë deklaruar se marrja e kredive nga bankat komerciale është e shtrenjtë, interesat e kredisë janë shumë të larta dhe ndryshojnë nga 9% deri në 15% në vit. Në kushte të tilla është e rëndësishme të prezantohen kredi EE me norma të ulëta të interesit dhe e cila do të sjellë uljen e kostos të energjisë dhe mbrojtjen e mjedisin. Burimet e energjisë në sektorët industrialë konsumohen për energji levizese, procesi i ngrohjes me temperatura të ulëta dhe të larta dhe, si dhe për procese të ndryshme elektrolize. Analiza e konsumit të energjisë në sektorin industrial tregon se konsumatori më i madh i energjisë në industri është ai ushqimit, pijeve dhe duhanit me 38.1%, e ndjekur nga i hekurit dhe çelikut me 23.5%, sektori i materialeve ndërtimore nga 10.3%, industrisë metale me ngjyra me 15.9%, metale me ngjyra dhe pjesa tjetër e mbetur e industrisë. Shumica e çështjeve të rëndësishme për zhvillimin e ardhshëm ekonomik të Kosovës dhe të sektorit të saj të energjisë janë rritja e konsumit te energjise për banorë dhe mirëmbajtjen e saj, në të njëjtën kohë, një nivel i ulët i afërm i intensitetit të energjisë të cilat do të shkaktoj një ekonomi efikase dhe konkurruese, në një treg gjithnjë e më të hapur ndërkombëtar. Intensiteti i energjisë në Kosovë është më e larti në rajon, pas Bullgarisë. Si pasojë, sektori i energjisë në Kosovë do të vazhdojë të përballet me dy sfida të rëndësishme: (i) mbajtjen e këtij intensiteti në nivele mesatare, dhe (ii) rritjen e konsumit të energjisë për banorë. Reduktimi i kërkesës për energji, pa dëmtuar treguesit e zhvillimit ekonomik dhe social, është qëllimi i përbashkët, duke analizuar faktorët e mësipërm. Ky objektiv kërkon parashikimin dhe zbatimin e masave të ndryshme të EE që nënkupton masa të tjera për sa i përket rritjes së eficences të energjisë, të cilat janë trajtuar me shumë kujdes në KEEAP-in e parë dhe e dytë e Kosovës. Kursimet totale të mundshme të energjisë për secilin nënsektor industrial për çdo shërbim janë llogaritur dhe paraqitur në tabelat 17 Analiza e tabeles tregon se energjia totale e kursimit potencial të të gjithë sektorit industrial është gati 24,68% për të gjithë sektorin industrial të Kosovës. Investimet totale te nevojshëm për të arritur potencialin e sipërpërmendur në kursimin e energjisë për ne sekktorin industrial eshte dhene ne tabelen 18 gjatë periudhës Sherbimi energjetik Kursimi, GWh Kimike Metalurgji Ushqim / Pije / Nxehtesi Duhani me Metaleve jo ferrore temperature E Materialeve të te larte ndërtimit, Minierave

49 Nxehtesi me temperature te ulet Plastike dhe kaucuk Dru / Letra / Shtyp Totali Kimike Metalurgji Ushqim / Pije / Duhani Metaleve jo ferrore E Materialeve të ndërtimit, Minierave Plastike dhe kaucuk Dru / Letra / Shtyp Totali Kimike Metalurgji Ushqim / Pije / Duhani Metaleve jo ferrore E Materialeve të ndërtimit, Minierave Plastike dhe kaucuk Energji Dru / Letra / Shtyp levizese Totali Tabela 17: Kursimi energjetik per cdo sherbim energjetik dhe cdo nensektor industrial (GWh/vit) Investimet kumulative, MEuro Kimike Metalurgji Ushqim / Pije / Duhani Metaleve jo ferrore E Materialeve të ndërtimit, Minierave Plastike dhe kaucuk Dru / Letra / Shtyp Totali Investimet Vjetore, MEuro Kimike Metalurgji Ushqim / Pije / Duhani Metaleve jo ferrore E Materialeve të ndërtimit, Minierave Plastike dhe kaucuk Dru / Letra / Shtyp Totali Tabela 18: Investimet totale (kumulative dhe vjetore) te nevojshëm për të arritur potencialin e sipërpërmendur në kursimin e energjisë për ne sekktorin industrial (Milion Euro) 49

50 Figura 17.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Nxehtesi me temperature te ulet (GWh) Figura 18.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Nxehtesi me temperature te larte (GWh) Figura 19.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Energji levizese (GWh) Investimi total i nevojshëm për të arritur potencialin e sipërpërmendur të kursimit të energjisë për të gjithë sektorët nën industriale do të jetë dhe një vlerë mesatare vjetore e investimeve të nevojshme e barabartë me 13 million. Llogaritja e thjeshtë tregon se periudha e shpagimit për investime të tilla për sektorët e ndryshëm industrial dhe masat e ndryshme të efiçiencës së energjisë të paraqitura, do të jetë 2,5-6,5 vjet. Ndarja e këtij totali gjatë periudhës , tregon fondet e investimeve të nevojshme në milion/vit dhe është paraqitur në figurat 20 dhe 21. Figura 20: Investimet kumulative ne te gjithe sektoret industrial ( million) Figura 21: Investimet vjetore ne te gjithe sektoret industrial ( million) 50