AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

Transcription

1 Msc. Sylejman Selimi PhD Kandidate Liljana Kola PhD Kandidat Burim Qorri PhD Kandidat Nijazi Halili Msc. Margarita Muho PhD Kandidat Gjon Keka PhD Kandidate Belfjore Qose PhD Kandidat Naim Kadolli PhD Kandidat Amir Pllana PhD Candidate Fatos Hasani PhD Kandidat Ramiz Bytyqi PhD Kandidat Fatmir Krasniqi Numri 4 Shkurt 2013 Numri 4 Shkurt 2013 Msc. Sylejman SELIMI Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj Çmimi 1000 Lekë / 8 Msc. Margarita MUHO Teoria In acioniste, Kontrolli dhe Parashikimi - (Rasti i Shqipërisë) /Faqe 49

2 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE QENDRA PËR STUDIME NDËRKOMBËTARE DHE DIPLOMATIKE ADRESA: Rr. Rexhep Jella Selitë e Vogël Tiranë - SHQIPËRI Cel: Website: permetialban@albdiploacademy.com AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE REVISTË SHKENCORE PERIODIKE Numri 4 Tiranë, Shkurt 2013 GEER Press ISSN Nr. 4 /

3 REVISTË SHKENCORE PERIODIKE Botim i Akademisë Diplomatike Shqiptare Drejtor Kryeredaktor Redaktorë Shkencor Prof. Dr. Lisen Bashkurti lbashkurti@albdiploacademy.com Dr. Alban Përmeti permetialban@albdiploacademy.com Doc. Dr. Astrit Memia amemia@albdiploacademy.com Msc. Margarita Muho mmuho@albdiploacademy.com Këshilli Shkencor Kopertina Korrektor Prof. Dr. Lisen Bashkurti Dr. Ilir Kulla Prof. Dr. Bashkim Rama Prof. Dr. Aleksandër Biberaj Prof. Dr. Joseph Mifsud Prof. Dr. Nabil Ayad Dr. Mlladen Andrlic Prof. Dr. Arben Puto Prof. Dr. Vasillaq Kureta Olti Përmeti Majlinda Bashkurti Margarita Muho Faqosje Olti Përmeti ISSN GLOBAL CHALLENGE

4 DIPLOMATIKE SHQIPTARE përmbajtjaakademia 1 Msc. Sylejman SELIMI Ambasador i Republikës së Kosovës në Tiranë - Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj PhD Kandidate Liljana KOLA Remitancat, mundësi dhe sfida ekonomike rreth tyre PhD Kandidat Burim QORRI Paketa Ahtisarit, zgjidhja për Kosovën PhD Kandidat Nijazi HALILI Roli i diplomacisë shqiptare në zgjidhjen e krizës së Kosovës gjatë 2004-ës Msc. Margarita MUHO Teoria Inflacioniste, Kontrolli dhe Parashikimi - (Rasti i Shqipërisë) PhD Kandidat Gjon KEKA Iliro-shqiptarët gurthemeli i civilizimit europian PhD Kandidate Belfjore QOSE Thyerja e tabuve në paraqitjen e prirjeve erotike të ndaluara brenda familjes, si shprehje e Realizmit, në romanin Kënga shqiptare të Kasëm Trebeshinës PhD Kandidat Naim KADOLLI Procesi i shtetndërtimit të Kosovës PhD Kandidat Amir PLLANA Misioni verifikues i OSBE-së në Kosovë PhD Candidate Fatos HASANI The attempts to introduce Albania in the Yugoslav Federation. The attitude of Greece towards Albania and it s implication concerning Albania PhD Kandidat Ramiz BYTYQI Reflektim me rastin e pesëvjetorit të Shtetit të Kosovës PhD Kandidat Fatmir KRASNIQI Llojet e Demokracisë dhe Karakteristika të saj Nr. 4 /

5 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj Msc. Sylejman SELIMI Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj Abstrakt Ky artikull është pjesë e doktoraturës, përmes të cilit synoj të paraqes ndryshimet në perceptimin teorik të luftës si dhe ndryshimet në vetë këtë fenomen, nisur nga këndvështrimi i Marrëdhënieve Ndërkombëtare, por jo vetëm. Për këtë qëllim, periudha e pas Luftës së Ftohtë do të jetë harku kohor ku do të përqendrohen përpjekjet për të treguar ndryshimin, meqenëse ishte pikërisht kjo kohë që nxori në pah ndryshimet e vazhdueshme por të lëna në harresë nga mënyra e të perceptuarit të natyrës së luftës statike gjatë Luftës së Ftohtë. Argumenti kryesor që ky punim kërkon të mbrojë është se, lufta sot ka ndryshuar si në konceptimin teorik por gjithashtu edhe në natyrën e saj, kjo e fundit e konsideruar si e pandryshueshme dhe ahistorike. Gjithashtu ndikimi i globalizmit në transformimin e luftës është analizuar për të dhënë një tablo sa më të plotë të ndryshimit të luftës. 1. Vështrim i përgjithshëm Nëse lufta është përgjigja, cila ishte pyetja? - Anonim Lufta është një dukuri shoqërore, e vjetër sa vetë njeriu dhe shoqëria njerëzore, që fillimisht nuk zhvillohej në bazë të ndonjë doktrine të përcaktuar ushtarake, qoftë edhe të përgjithshme, por në mënyrë spontane. Ajo ka qenë, që herët e pranishme dhe shpesh përcaktuese, në skenën e politikës ndërkombëtare. Sipas një studimi, gjatë 5500 viteve 6 GLOBAL CHALLENGE

6 të shkuara ka pasur vetëm 292 vite paqe botërore. Kulmet e përmasave, të shpenzimeve dhe të humbjeve njerëzore e materiale, bota i ka njohur në dy luftërat e përbotshme, gjatë Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore ( dhe ). Por, që prej fillimeve të saj lufta, përgjatë ecurisë dhe hap pas hapi me periudhat e ndryshme të historisë së shoqërisë njerëzore erdhi duke marrë formë më të qartë dhe më të plotë. Në këtë trend, në rrugën e përshkruar, lufta mori jo vetëm përmasat dhe u afirmua prej kohës dhe shoqërisë njerëzore, por gjeti edhe konceptimin, natyrën dhe karakteristikat e veta. Njëherësh, u zbuluan, përcaktuan dhe përpunuan ligjësitë, llojet, parimet dhe rregullat për zhvillimin e saj. Kësisoj, u përpunuan dhe doktrinat për të. Tashmë është e njohur që, në një kuptim të përgjithshëm, lufta është ndeshja apo përleshja e armatosur midis (ndërmjet) shteteve apo grupimeve kundërshtare, e cila zhvillohet përmes një vargu betejash, dhe në një vend të caktuar për diçka që nuk mund t a kenë të dy palët njëherësh. Në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, lufta është përfundim i dhunshëm i një konflikti ekstremisht të zgjatur midis dy a më shumë shteteve. Një ndër përcaktimet më klasike, i cili mbahet edhe sot si më i ploti dhe domethënësi, është bërë nga një ndër mendimtarët më të mëdhenj ushtarakë të të gjitha kohërave, gjenerali prusian Karl Maria fon Klauzeviç (Carl Maria Von Clausewitz). Ky përcaktim i ka mbijetuar kohërave dhe ka ardhur deri në ditët e sotme. Sipas tij, Lufta është vazhdimi i politikës me mjete të tjera 1, që nënkupton mjetet e dhunës. Për këtë rrjedhojë Clausewitz-i bënte përgjegjëse politikën. Ai e përcaktonte luftën si një instrument të politikës dhe, si një aleat force, siç shkruante ai,... për t i imponuar armikut vullnetin tonë. Lufta është mjeti i nivelit dhe natyrës politike. Sa i përket MN, historitë apo mitet 2 për lindjen dhe zhvillimin e saj si një disipline akademike e veçuar nga shkencat politike, ato janë të lidhura me fatin e disa luftërave 3. Kështu, mendimi Realist pretendon për rrënjët e tij tek Lufta e Peloponezit, ndërsa Luftrat Tridhjetë Vjeçare ( ) që rezultuan në nënshkrimin e Paktit të Westphali-së pranohen si gjeneza e sistemit të sotëm ndërkombëtar. Për më tepër, studimi i MN si disiplinë akademike i ka fillesat në ngritjen e Departamentit për Politikat Ndërkombëtare në Universitetin Aberystwyth në Angli më 1919, menjëherë pas Luftës së Parë Botërore, me qëllim studimin e shkaqeve të luftës 4. Pra studimi i shkaqeve, pasojave të luftës ka qenë pikënisja për lindjen dhe zhvillimin e MN. Studimi i luftës në MN, ka qenë i dominuar nga paradigma realiste e MN, e cila gjithashtu ka dominuar disiplinën e MN deri në vitet 1980-të. Paradigma Realiste (klasike), e frymëzuar nga një këndvështrim Hobbesian (kujto: homo homini lupus) për njeriun, i shihte shkaqet e luftës tek natyra njerëzore, e cilësuar si egoiste dhe e etur për pushtet. Neo-realistët gjatë Luftës së Ftohtë do t a zhvendosnin burimin e shkaqeve të luftës prej natyrës njerëzore në atë të sistemit ndërkombëtar anarkik, duke pretenduar për një shpjegim shkencor të shkaqeve të luftës. Në veprën e Kenneth Waltz Man, the State and War (Njeriu, Shteti dhe Lufta) shkruar më 1956, shkaqet e luftës analizohen në tri nivele: atë individual, kombëtar dhe ndërkombëtar. Waltz theksonte se sistemi ndërkombëtar duke qenë anarkik (në kuptimin që nuk ekziston një hierarki dhe aq më tepër një fuqi që t u imponojë shteteve sovrane të sillen në një mënyrë të caktuar), ju lejonte shteteve të përdornin luftën si ultima ratio (masë të fundit) për të zgjidhur konfliktet midis tyre. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 1 Shumë është shkruar mbi atë se çfarë është thënë apo është dashur të thuhet nga Klauzeviçi, në këtë pikë. Kjo shprehje-diktat reflekton këndvështrimin se vendimi për luftë duhet të bëhet mbi baza racionale në ndjekje të qëllimeve racionale. Këtu, lidhja midis qëllimeve politike dhe mjeteve politike është e dukshme. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se kjo lidhje është gjithmonë kështu apo se Klauzeviçi besonte në këtë mënyrë. Shih Bassford, f.6. 2 Weber, Cynthia. International Relations Theory: A critical introduction, 3e, (New York: Routledge, 2010). 3 Terrif, Terry et. al., Security Studies Today, (Cambridge: Polity Press, 1999), f Burchill et al. International Relations Theories, 4e. (London: Palgrave Macmillan, 2009). Nr. 4 /

7 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj Prandaj, ndryshe nga lufta brenda shtetit që konsiderohej si thyerje e normalitetit dhe patologjike, lufta në sistemin ndërkombëtar, jo vetëm që shihej si një fenomen i natyrshëm për zgjidhjen e problemeve, por ajo arriti deri atje sa të rregullohej me ligj (jus ad bellum). Këtu, lufta na shfaqet si fryt i një vendimi racional dhe si një përdorim instrumental i forcës (për arritjen e qëllimit politik) i peshuar mirë për fitimet dhe humbjet që do të mbarte 5. Ky imazh i luftës është në fakt i projektuar prej teoricienit më me influencë të luftës, Clauzewitz-it, i cili i dha frytet e punës së tij në fillesat e modernitetit rreth dy shekuj më parë. Përpara se të analizojmë mendimet e tij, duhet theksuar fakti se lindja e MN si një disiplinë për të studiuar luftën në nivel akademik, ka ardhur si rezultat i një krize në marrëdhëniet ndërmjet shteteve 6 dhe të vetë perceptimit të luftës. E thënë ndryshe, nevoja për të teorizuar mbi luftën 7 erdhi si shkak i dështimit të rregullsive racionale për luftën të paraqitura prej Clausewitz-it, të cilat ngelën në testin e iracionalitetit të Luftës së Dytë Botërore dhe të konflikteve të armatosura pas Luftës së Ftohtë 8. Gjenerali Prusian, Karl Von Clausewitz, apo siç quhej nga Gallie, filozofi i luftës, 9 konsiderohet me të drejtë si teoricieni i parë modern dhe më me influencë për luftën. Ndikimi i tij ka gdhendur mendimin perëndimor për luftën për më shumë se dy shekuj rresht dhe vazhdon ende të jetë teoricieni më i cituar në akademitë ushtarake nëpër botë - ndonëse jashtë korridoreve të akademive, ekuacioni i tij për luftën vazhdon të sfidohet gjerësisht nga format jo-tradicionale të konfliktit dhe të aktorëve të rinj në fushën e betejës 10. Ky punim do të ishte i pamjaftueshëm për të analizuar të gjithë veprën dhe mendimin e këtij teoricieni, prandaj për qëllimin e këtij artikulli do të fokusohemi vetëm mbi idetë e tij bazë për luftën. Clauzewitz-i konsiderohet si përfaqësuesi kryesor i filozofisë (teorisë) politike të luftës, duke e përkufizuar atë si vazhdimi i politikës me mjete të tjera, apo si një akt dhune që ka për synim t i imponojë kundërshtarit vullnetin tonë 11. Kjo qasje e trajton luftën si një fenomen racional, kombëtar dhe instrumental. Kështu, Clauzewitz-i sugjeronte se vendimi për të përdorur mjetet ushtarake për luftë, duhej marrë nga autoriteti politik bazuar në përllogaritje racionale me synim arritjen e një objektivi të caktuar. 12 Fitorja në këtë lloj lufte racionale, kombëtare dhe instrumentale do t i takonte asaj pale që do të ishte më e afta në artin e luftës, 13 e thënë ndryshe atij që do të aplikonte më mirë zjarrin dhe manovrën. Clausewitz-i përmendte tre elementë që ishin gjithmonë të pranishëm në luftë dhe që formonin edhe natyrën e saj. Prej këtu ngrihet trinitia (treshja e shenjtë) e famshme e Clausewitz-it: Shteti, Populli dhe Ushtria. Historiani bashkëkohor i luftës, Martin Van Creveld, përdor termin lufta trinitariane 14 për të përshkruar brendinë dhe filozofinë që rrethon konceptin e luftës 5 Brown, Chris; Ainley, Kirsten. Understanding International Relations, 3e. (New York: Palgrave Macmillan, 2005), f Halliday, Fred. The future of international relations: fears and hopes, in International Theory: Positivism and Beyond, ed. Smith, Steve; Booth, Ken; Zalewski, Marysia. (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), f Brown and Ainley op. cit., f Ibid. 9 W. B. Gallie, Philosophers of Peace and War : Kant, Clausewitz, Marx, Engels. And Tolstoy, (New York: Cambridge University Press, 1978). 10 Brown and Ainley op. cit., f ; Për një këndvështrim i cili insiston se Clausewitz-i nuk ka pasur një qasje esenciale për natyrën e luftës por ka theksuar dinamikën që rrethon këtë fenomen dhe që mbron vlefshmërinë e teorisë së tij në luften bashkëkohore. Shiko: Andreas Herberg-Rothe, Clausewitz s Puzzle: The Political Theory of War, (New York: Oxford University Press, 2007). 11 Carl Von Clausewitz, On War, edited and translated by Michael Howard and Peter Paret (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1989). 12 Williams, Paul D. War, in Security Studies, ed. Paul D. Williams, (New York: Routledge, 2008), f Ibid., f Moller, Bjorn. Post-trinitarian war and the regulation of violence, in Steffano Guzzini and Dietrich Jung, Contemporary Security Analyzis and Copenhagen Peace Research, (London: Routledge, 2004), f GLOBAL CHALLENGE

8 dhe të bërit luftë tek Clauzewitz. Të tri këta elementë janë thelbësorë dhe gjithmonë të pranishëm në luftë, 15 aq sa sipas teorisë politike të luftës, prania e këtyre elementëve është ajo që përcakton një konflikt të armatosur të përkufizohet si luftë 16. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Fig. 1: Lufta Trinitariane Nuk është e vështirë të dallohet këtu fryma e levée en masse, sipas së cilës për herë të parë në histori shteti në modelin e Clausewitz-it është imagjinuar si shteti racional Weberian, sipas së cilit shteti njihet nga të tjeret si sovran dhe zotëron monopolin e dhunës legjitime brenda një territori të caktuar dhe për më tepër është i ndërtuar mbi një aparat të zhvilluar burokratik. Gjithashtu, shteti këtu, mendohej të përfaqësonte popullin e tij bazuar në një kontratë shoqërore të tipit Hobbesian, Lockean apo Roussean. Ndërsa, me popullin, këtu kuptohet në fakt një njësi kuptimplotë dhe homogjene në ndjenja, e thënë ndryshe një komb. Ushtria, gjithashtu, ishte konceptuar si një shërbim i organizuar në mënyrë hierarkike dhe unitare e cila operonte sipas principeve racionale të mbështetura në punimet shkencore për strategjinë dhe taktikat. Pra, lufta, sipas Clausewitz-it, zhvillohej ndërmjet trinitive (shteteve) të tilla, që përfaqësonin popullin dhe përdornin ushtrinë (kombëtare) për arritjen e objektivave politike me mjete të tjera. Prej këtu, lind edhe mundësia për të rregulluar ligjërisht se cilat qëllime politike do të justifikonin vendimin për luftë dhe cilat jo, çka njihet me emrin jus ad bellum (ligjet për luftën) në të Drejtën për Konfliktin e Armatosur (shkurt e Drejta e Luftës). Sipas këtyre rregullave, vetëm shtetet sovrane gëzonin të drejtën për të bërë (shpallur) luftë. Kjo e drejtë, do t i kalonte pas Luftës së Dytë Botërore, Kombeve të Bashkuara (KB) që do t a ndalonte luftën duke njohur vetëm disa përjashtime si në rastet e vetëmbrojtjes (self-defence), apo me vendim të Këshillit të Sigurimit. Gjithashtu lufta trinitariane lejonte edhe për një ndarje ndërmjet ushtarëve (luftuesve) dhe civilëve, e cila do të rezultonte në kodifikimin e jus in bello (ligjeve në luftë). Kështu, luftërat do të zhvilloheshin në mënyrë të drejtë vetëm ndërmjet ushtarëve me uniformë, duke marrë në mbrojtje civilët dhe ata që cilësoheshin si hors de combat (persona jashtë lufte). Kjo ndarje do të bëhej sa vjen edhe më e vështirë për t u dalluar siç tregon realiteti i konflikteve të armatosura në kohën e sotme, karakteristikat e të cilave do të shtjellohen si më poshtë. Veçanërisht, që prej shekullit XX e më pas, janë bërë dhe vijojnë të bëhen përpjekje për t a shmangur dhe bërë të paligjshme luftën, por, tradicionalisht, ajo vijon të mbetet 15 Ibid. 16 Shiko Fig. 1. Nr. 4 /

9 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj e pranishme si një mjet i domosdoshëm në arsenalin e politikës ndërkombëtare. Me evidentimin, studimin, analizat dhe përfundimet që lidhen me luftën, janë marrë një numër i madh historianësh, studiuesish, strategësh dhe mendimtarësh ushtarakë, midis tyre disa më të shquar, por edhe të tjerë. Ata u përkasin periudhave historike dhe vendeve të ndryshme, që prej Lashtësisë, Mesjetës, Rilindjes, Kohës Moderne dhe vijnë deri në ditët e sotme. Falë punës së përkushtuar kolosale, studimeve dhe veprave të tyre të shquara është bërë e mundur që të zbulohen, përshkruhen, analizohen dhe të përcjellin brez pas brezi histori, konceptime, përcaktime, dukuri, tipare dhe karakteristika që i përkasin pikërisht sindromit (fenomenit) të luftës dhe përbërësve të saj. Sigurisht, që mjaft prej tyre u janë kushtuar studimeve mbi natyrën dhe karakteristikave të këtij fenomeni, aq të përdorur dhe të përfolur, i cili zë një vend aq të madh në historinë botërore të njerëzimit A ka ndryshuar natyra e luftës pas Luftës së Ftohtë? Pyetja e ngritur që në fillim ka nevojë për një trajtim dhe një analizë që unë jam munduar t a bëj në shtjellimin e mëposhtëm të temës. Natyrisht, duke u munduar të qëndroj në nivelin strategjik të çështjes, mu desh të shfletoja shumë, e të lexoj disa nga profesorët e mendimit strategjik që kanë trajtuar me thellësi këto çështje. Do t a filloj me citimin e profesorit amerikan të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe studimeve strategjike, Colin S. Gray, i cili për trajtimin e natyrës dhe karakterit të luftës, thekson se duhen pasur parasysh katër kushtëzime (karakteristika). Katër kushtëzimet Për Perëndimin, së paku dymbëdhjetë nga pesëmbëdhjetë vitet e fundit, mund të përshkruhen mjaft mirë si periudha pararendëse e luftërave. Kjo periudhë pa emër, zakonisht, i referohet neutralitetit të periudhës pas Luftës së Ftohtë, që përfundoi në 11 Shtator Revolucioni informativ në luftë që u përgatit ngadalë për dekada me radhë por që u shpejtua me ritme të shpejta pas viteve 90, u zbeh. Konteksti më dominant rreth luftës ka qenë konteksti gjeopolitik. Shkatërrimi i menjëhershëm i perandorisë së pavdekshme ruse, që do të thoshte zhdukjen e menjëhershme të balancës së fuqisë. Për më tepër, ky faktor gjeopolitik vazhdon edhe sot, dhe është e qartë se do të vazhdojë për më shumë vite. Katër kushtëzimet (karakteristikat): 1. Mos neglizho konteksin politik, social dhe kulturor të luftës. 2. Institucionet e mbrojtjes përgatiti për problemet që ata preferojnë të zgjidhin, dhe jo për atë që armiku dinak mund të ketë në dispozicion. 3. Tendencat e vërejtura nuk janë një udhëzues i mirë për të ardhmen. 4. Surpriza megjithatë ndodh. Kushtëzimi i parë - Mos neglizho kontekstin politik, social dhe kulturor të luftës. Për të filluar luftën ka një numër arsyesh, por më të rëndësishmit janë: konteksti politik, social, kultural dhe teknologjik. Kur diskutojmë se si ka ndryshuar lufta, është shumë e rëndësishme të mos biem në gabimin e trajtimit të saj si një fenomen i veçuar dhe i pavarur. Shqetësimi se kjo po ndodh, është e para nga katër karakteristikat apo kushtëzimet e mësipërme në vlerat që po vihen re në lidhje me karakterin e procesit aktual të transformimit të Forcave të Armatosura Amerikane. Diçka nga gramatika e 10 GLOBAL CHALLENGE

10 luftës sigurisht ka ndryshuar që nga 1989, për t a futur çështjen në terma klauzeviçiane, por nuk është përparësi e logjikës politike, (Logic of Policy) 17. Zakonisht, karakteri i luftës në një periudhë të caktuar është formuar, krijuar, dhe shpesh drejtuar më shumë nga konteksti politik, social dhe strategjik, se sa është ndryshuar nga ndryshimet e nevojshme të shkencës ushtarake. Nëse reflektimet e Klauzeviçit mbi karakterin e luftës qëndrojnë të vërteta, vëzhgimet e tij mbi kryerjen e luftës janë më pak realiste. Pak gjëra ndryshojnë shumë më shpejt se kryerja e luftës, të trajtuara këto më në brendësi në seksionin e teknologjisë dhe institucioneve politike, ekonomike dhe ushtarake të shtetit. Duke filluar me revolucionin industrial, teknologjia e luftës filloi të ndryshojë më shumë treguesit se sa përfitimet, duke tejkaluar taktikat dhe strategjitë, doktrinat dhe organizimet strukturore. Për shkak se teknologjia zhvillohet shumë shpejt, mjetet (armët) e luftës ecnin më shpejt se metodat e luftimit dhe modalitetet e zhvillimit të saj. Në përgjithësi, teknologjia ka rritur distancën që vritet njeriu duke rritur vdekshmërinë e armëve të veta, dhe reduktuar kohën e nevojshme për të stërvitur njeriun për luftë. Për ushtritë e avancuara, të vendeve të pasura, teknologjia po i orienton ato drejt forcave të armatosura më profesionale, më të vogla, por më të shtrenjta që orientohen drejt armëve me precizon të lartë dhe rrjeteve të shpejta të komunikimit dhe shkëmbimit të informacionit. Por, pavarësisht se teknologjia luan një rol të rëndësishëm, faktorë të tjerë luajnë një rol vendimtar. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Kushtëzimi i dytë - Institucionet e mbrojtjes përgatiti për problemet që ata preferojnë të zgjidhin, dhe jo për atë që armiku mund të ketë në dispozicion. Sensi i kushtëzimit të dytë është përçuar sipas një shprehje ironike familjare të fëmijve që thonë vetëm kur ne gjejmë përgjigjen, ata na ndryshojnë pyetjen. Ka pak rrezik se SHBA mund t i bashkohet një procesi transformimi ushtarak që është mbyllur në një vizion të ngushtë jo të përcaktuar drejt të ardhmes së luftës. Në vitin 1914, Gjermania mbretërore ishte e përgatitur posaçërisht për një luftë të shpejtë të lëvizjes së menjëhershme dhe vendimtare të lëvizjes, ajo kishte mësuar rreth luftimit linear në rrethim, në shkallë të madhe, në një kohë të caktuar. Në vitet , gjermanët nazistë prisnin dhe ishin të pajisur për të realizuar një luftim rrufe dhe vendimtar. Por kur plani A nuk funksionoi si në vitin 1914, nuk pati një plan B. Ndoshta, ushtarakët gjermanë kishin përgatitur forcat e tyre moderne të realizonin llojin e gabuar të luftimit. Ekzekutimi perfekt në nivel taktik i luftës së gjermanëve, i aftësoi ata të përmirësojnë menjëherë kërkesat e papritura të luftimit të harmonizuar, por mangësitë në burime rezultuan fatale. Ky shembull fatkeq i Gjermanisë naziste citohet për faktin e thjeshtë për të theksuar fuqinë dhe rëndësinë e faktorit surprizë. Jo pa qëllim, Klauzeviçi thekson se lufta është mbretërimi i paqartësisë si dhe mbretërimi i fatit (shansit). A jemi ne të bindur se procesi i transformimit ushtarak i udhëhequr nga informacioni do të prodhojë kapacitete ushtarake të afta t u përgjigjen çështjeve që politika e ardhshme dhe strategjia do të nxjerrë në pah? Kushtëzimi i tretë - Tendencat e vërejtura nuk janë një udhëzues i mirë për të ardhmen. Kushtëzimi i tretë që do të na ndërpresë pak ato që diskutuam në kushtëzimet e para për të trajtuar prognozat e luftës është dukshme e paparashikueshme në analizën e drejtimeve apo tendencave. Kjo edhe për shkakun se përcaktimi më i saktë i analizës së tendencave të fundit dhe aktuale të luftërave nuk na ofrojnë një udhëzues të besueshëm 17 Clausewitz, Carl von. On War, Michael Howard and Peter Paret ed. and trans. (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1976), f Nr. 4 /

11 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj për të ardhmen. Tendencat vijnë në grupe, tufa-tufa, ato ndërveprojnë me njëra-tjetrën dhe me kontekstin e tyre, me pasojat e tyre më shumë se me vetveten dhe ndërtojnë të ardhmen. Vrojtimi i tendencave të viteve 1990 nuk ka ndonjë lidhje më të saktë me Luftën e Madhe të viteve Luftërat e vitit 1920 nuk demonstruan rreziqet e viteve Më vonë, ato të viteve 1970, jo shumë nga ne parashikuan kolapsin jolinear të dukshëm të BS në fund të viteve Kështu që nuk ka nevojë të rikujtojmë njerëzit se s ka ndonjë metodologji të besueshme të na ndihmoj në planëzimin e mbrojtjes që të zëvendësojë ligjet e fizikës. E ardhmja nuk ka ndodhur. E ardhmja është një periudhë e paparashikueshme. Kushtëzimi i katërt - Surpriza megjithatë ndodh. Së fundi, kushtëzimi i fundit rreth parashikimeve në lidhje me luftërat e ardhshme është regjistrimi i arritjeve të shkuara dhe në respekt të tyre. Nuk ka asnjë arsye të besojmë se teoricienët dhe zyrtarët e sotëm kanë ndonjë dhunti në profeci më shumë se paraardhësit e tyre. Pra surpriza ndodh gjithmonë. Më poshtë, po japim 4 përcaktimet e sugjeruara në këtë përshkrim që mund të sugjerohen në parashikimet strategjike të konstruktuara nga eksperiencat e kaluara: 1. Lufta nuk ka për t u zhvilluar në atë mënyrë që të ndahet nga konteksti i saj politik, social dhe kulturor. 2. Institucionet e mbrojtjes janë adaptuar për të zhvilluar zgjidhje të rëndësishme ushtarake ndaj problemeve që ata preferojnë të zgjidhin, pavarësisht se sa ka në dispozicion kundërshtari dinak. 3. Tendencat e vërejtura dhe analiza nuk është udhëzues i kënaqshëm për të ardhmen. E ardhmja strategjike drejtohet nga pasojat e drejtimeve që ne shohim: tendenca që ndërveprojnë dhe mund të gjenerojnë zhvillime jolineare. 4. Surpriza megjithatë ndodh! Disa janë dakord, disa jo. Nuk ka mundësi që ne të provojmë më shumë se të tjerët para nesh në parashikimin e së ardhmes. Për shkak se lufta është një duel, ka kundërshtarë të zgjuar, të aftë të na mohojnë në një mënyrë të luftuari që na privilegjon fuqinë e padiskutueshme të transformimit të fuqisë ushtarake. 1.2 Luftërat, : Çfarë ka ndryshuar? Titulli i plotë i këtij paragrafi duhet të lexohet Çfarë ka ndryshuar dhe çfarë jo? Me qëllim që të qëndrojmë në temë, do t i përgjigjem kësaj pyetje duke dhënë tetë përgjigje. Këto janë përzgjedhur nga gjerësia e mbulimit të ndryshimeve të fundit dhe atyre aktuale të luftërave të zhvilluara, lehtësisht të verifikueshme, qartësisht të vërtetueshme dhe gabimisht të deklaruara. Por çfarë ka ndryshuar nga në luftërat e zhvilluara? Sipas shumë analistëve të luftës, janë 8 përcaktime: 1. Jo natyra e luftës. 2. Armiqtë e kategorisë së tretë. 3. Të ashtuquajturat luftëra të reja nuk janë të tilla. 4. Mungesa e një balance të fuqisë. 5. Transformimet në forcat e armatosura që janë zhgënjyese. 6. Lufta shtet me shtet ka rënë, por nuk është se është zhdukur fare. 12 GLOBAL CHALLENGE

12 7. Për dy apo tre dekada së paku terrorizmi me motiv fetar do të jetë kërcënimi i shekullit. 8. Transformimet në FA po zhvillohen në dy lloj drejtimesh njëkohësisht: - Një transformim i ngushtë ushtarak. - Dhe një tjetër në qëndrimin ndaj luftës - e cila është e rishikueshme. 1.3 Natyra e pandryshuar e luftës Çfarë po ndryshon rreth luftës, nuk është, dhe nuk mund të jetë, natyra e saj. Nëse natyra e luftës do të ndryshohej, ajo nuk do të ishte luftë por diçka tjetër. Ky këndvështrim është logjik dhe i thjeshtë, sepse referenca të pakujdesshme rreth ndryshimeve të supozuara të luftës stimulojnë mundësinë e zhvillimeve dramatike që sigurisht do të jenë zhgënjyese. Natyra e luftës në shekullin e XXI është e njëjta me atë që ishte në shekullin e XX, XIX-të, dhe shekullin V para Krishtit. Në të gjithë këtë, më e rëndësishme, tipari i përcaktuar më denjësisht i natyrës së luftës është se ajo është e pandryshueshme. Nuk ka rëndësi se si dhe sa një forcë ushtarake mund të ndryshojë, historia na mëson se puna e saj misioni i saj, nuk mund të ndryshohet. Për fat të mirë, ne jemi realisht të mirë-edukuar në këtë çështje, të paktën duhet të jemi aq sa kemi lexuar për këtë çështje nga Klauzeviçi, Sun Tzu and Tukididi. Prusiani i madh na tregon ne se Të gjitha luftërat janë subjekt i së njëjtës natyrë 18. Ai na këshillon se lufta ka dy natyra një objektive dhe një subjektive. E para është e përhershme, ndërsa e dyta është subjekt i ndryshimeve të vazhdueshme. Karakteri i luftës është gjithmonë i predispozuar të ndryshojë, sipas kontekstit të përmendur më sipër, por natyra e saj është e pandryshuar. Klauzeviçi shpjegon se Lufta, megjithëse kushtëzohet nga karakteristika të veçanta të shteteve dhe forcave të tyre të armatosura, duhet të përmbajë disa elemente më të përgjithshëm dhe një element universal me të cilin çdo teoricien duhet të jetë i shqetësuar 19. Katër elementet e klimës së luftës janë fatkeqësisht po ashtu të përhershëm. Ato janë rreziku, përpjekja, paqartësia dhe shansi (rasti) 20. Eksperienca e luftimit të çdo lloji iu tregon gjëra rreth forcave tuaja të armatosura. Çdo profesion ka nevojë të ushtrohet e profesionalizohet. Por është mirë të kujtojmë se të paktën për 50 vitet e shkuara për SHBA p.sh., kundërshtarët e saj kanë qenë Panamezët, Irakenët, Somalezët, Boshnjakët Serb, Serbët në vetvete, Talebanët, dhe sigurisht rrjeti terrorist Al-Qaeda. Tradita e fitores është shumë e rëndësishme, por do të jetë shumë e vështirë në përcaktimin se çfarë do të quhet fitore në të ardhmen. Kjo mund të shkaktojë keqkuptime tek njerëzit në edukimin e faktorëve kritikë kontekstualë për sukses, në favor të trajtimit të kualifikuar ushtarak që ne demonstrojmë. Është e rëndësishme të rikujtojmë se çfarë shkoi keq tek të gjitha këto, p.sh. Sa e drejtë qe ndërhyrja në Panama? Si u bë Lufta e Parë e Gjirit më 1991 që konkludoi në mënyrë të tillë që u zhvillua një luftë tjetër më 2004? Si u mund SHBA në mënyrë 18 Carl von Clausewitz, On War, ed. and trans. Michael Howard and Peter Paret (Princeton, N.J.: Princeton Univ. Press, 1976), p Much ink has been spilled over what exactly Clausewitz said, or meant to say, on this point. The author inclines to the side of those who believe the most famous Clausewitzian dictum war is a continuation of politics by other means reflects the view that resort to war should be a rational decision undertaken in pursuit of rational ends. Here the linkage between political ends and military means is apparent. This is not to say, however, that it always is, or that Clausewitz believed so. Se Bassford,p.6 20 Carl von Clausewitz, On War, ed. and trans. Michael Howard and Peter Paret (Princeton, N.J.: Princeton Univ. Press, 1976), p AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 4 /

13 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj strategjike në Somali? Sa i paqartë ishte suksesi i arritur në Bosnje? Sa jo-profesionale u zhvillua lufta në Kosovë në 1999? Si fitorja në Afganistan në vitin 2001 riktheu fuqinë tradicionale të Lordëve të luftës në të gjithë vendin? Me përjashtimin e argumentuar por të vonuar ndaj Al-Qaedës, që nga koha e rënies së Murit të Berlinit, të gjithë kundërshtarët e Amerikës kanë qenë armiq të brezit të tretë. Që do të thotë, se edhe pse lojtarë të kategorisë së ulët, suksesi strategjik është arritur në mënyrë elegante dhe përfundimtare. Është me e ngjashme të themi se armiqtë e ardhshëm do të jenë në të afërmen e afërt më të drejtpërdrejtë dhe pabesueshmërisht më asimetrikë se në vitet që kaluam. Megjithatë, do të jenë shumë më të pakujdesshëm për të menduar se ata do të drejtohen të gjithë nga politikanë jo kompetentë në nivelin strategjik si: Saddam Hyssein dhe Slobodan Milloseviç. Për fat të mirë, ata kanë nevojë të jenë më të mirë se sa armiku i ditës. Luftërat e ndryshme e komplekse të bëra nga Jugosllavia, luftërat sovjetike të ishvendeve të rajonit të Kaukazit, dhe luftërave të gjata të vendeve të Afrikës Qendrore pa harruar Sudanin dhe Somalinë, shumë menduan se hymë në një erë të re luftrash. Këto luftëra, gjoja janë post-klauzeviçiane, të cilat mund të jenë një pamundësi, sigurisht. Na është thënë se tendenca e luftimit është shumë larg nga konfliktet ndërshtetërore. Në themel të saj, lufta ndryshon normalisht shumë më pak dhe me shumë rëndësi se sa njerëzit vlerësojnë. Kjo nuk është shumë e thjeshtë pasi përfshin në mënyrë konstante dëshirën e grupeve të organizua për të vrarë dhe veçanërisht, të rrezikojnë vdekjen por gjithashtu sepse kultura materiale e luftës, e cila tenton të bëhet fokusi i vëmendjes, është më pak e rëndësishme se konteksti social, kulturor dhe politik i saj. Ky kontekst shpjegon qëllimin e veprimit ushtarak, natyrën e marrëdhënieve midis ushtrisë dhe pjesës tjetër të shoqërisë dhe strukturave të brendshme dhe filozofisë së forcës të armatosur. Të pasurit, teknologji të lartë, high-tech, fokusi i shumë diskutimeve rreth të ardhmes së luftës, nuk është njësoj si të fitosh beteja të veçanta dhe kështu që nuk delimiton natyrën e konfliktit 21. Në lidhje me këtë çështje, pra, Impaktin Teknologjik në natyrën e luftës, gjenerali amerikan Van Riper thekson: A e ka ndryshuar teknologjia natyrën e luftës? Kur shikoj futjen e çdo lloj teknologjie të re-precizionin e municioneve të drejtuara, disa komanda të automatizuara të komandim -kontrollit, përdorimin e hapësirës, sisteme vëzhgimi jashtëzakonisht të shtrenjta, e kështu me radhë - vlerësoj shumë teknologjinë. Por, do të përpiqem të hedh një vështrim përgjatë historisë. Ka shumë momente që mund të jenë shkaktuar çarje për shkak të teknologjisë. Baruti p.sh. është një shembull. Përdorimi i gazit në Luftën e Parë Botërore, armët nukleare dhe atomike. Në të vërtetë, natyra themelore e luftës nuk ka ndryshuar, nuk dëshiron të ndryshojë dhe në të vërtetë s mund të ndryshojë. Sot Lufta është një dukuri shoqërore ashtu si dhe ushtarake, prandaj përdorimi i forcës dhe kufizimet e detyrimet e ndryshme mbi të, do të varen nga shumë çështje dhe jo vetëm nga kapacitetet ushtarake ose mungesa e tyre. Grupet shoqërore grinden për burime, identitet, fe ose shkarkim emocional, shtetet luftojnë për interesa materiale ose vlera. Në terma të përgjithshëm, luftërat përfundojnë në asgjësim, rraskapitje të ndërsjellë, kompromis, mundje, kapitullim ose thjesht pauzë përpara etapës tjetër. a. Natyra e vetë kundërshtarit, mund të jetë e vështirë që ai të njihet, të dallohet, të identifikohet, të përzgjidhet si objektiv, madje edhe të negociohet me të. b. Natyra e papajtueshme e idealeve, kulturës e objektivave të një kundërshtari, që janë në mospërputhje me vlerat, besimet, përparësitë dhe kufizimet ligjore e morale të anëtarëve të Aleancës. 21 Black, Jeremy, War in the New Century,(London: Continuum, 2001), f.114 (emphasis added). 14 GLOBAL CHALLENGE

14 c. Metodat jokonvencionale që mund të përdorë një kundërshtar për të përballuar një epërsi sasiore e cilësore. Lufta, përdorimi i forcës duke përdorur një gamë teknikash e kapacitetesh ushtarake, është në përgjithësi domen i forcave ushtarake të një vendi, megjithëse kufiri ndërmjet tyre dhe agjensive të zbatimit të ligjit po bëhet gjithnjë e më i turbullt. Aleanca e njeh rëndësinë e veprimit koherent dhe të një strategjie të unifikuar për përdorimin e të gjitha instrumenteve të fuqisë shtetërore nga vendet kontribuuese Përfundim: Klauzeviçi mbretëron akoma! Katër argumentet do të na shërbejnë për të përfunduar këtë shpjegim në atë se çfarë ka ndryshuar rreth luftës dhe çfarë jo: Së pari, natyra objektive e luftës, siç e përcaktoi Klauzeviçi, nuk po ndryshon. Teoria e tij e luftës do të aplikohet tek të gjitha llojet e konfliktit të armatosur në të ardhmen. Të kuptuarit e kësaj teorie është shumë më e rëndësishme se është një zotërim i mundësive të fundit ushtarake, të mundësuara nga ndryshimet doktrinale, teknologjike dhe organizative. Së dyti, është e rëndësishme të vlerësojmë rëndësinë e kontekstit të ndryshëm të luftës veçanërisht të forcave të armatosura. Ndërmjet gjithë të tjerave, ajo që të çon në luftë dhe drejton atë, është konteksti politik. Performanca ushtarake në kryerjen e luftës zakonisht është ndikuar nga konteksti kulturor. Së treti, lufta është pothuajse paqja që do të vij më pas, ajo nuk është një dukuri vetëvlerësuese. Një fokus i madh në transformimet ushtarake tenton të errësojë faktin e përhershëm se lufta është gjithmonë mjaft më tepër se luftimi. Gjithmonë, lufta duhet të peshohet më shumë me karakterin e paqes që do të pasojë atë se sa me domosdoshmërinë aktuale ushtarake që nevojitet. Së fundi, askush nuk duhet të harrojë se gjatë gjithë kohës të gjitha tendencat perëndojnë dhe, bien përfundimisht. Më saktë, ndoshta tendencat ndikojnë tek njëra tjetra, dhe veçanërisht kur një gjendje shoku vjen nga ndikimi i surprizës të madhe, ata ndryshojnë karakterin e tyre në mënyrë radikale, në të vërtetë, në një mënyrë dukshëm jolineare. Sfida për planëzuesit e mbrojtjes nuk është të shohin tendencat e kësaj periudhe, por më shumë se çfarë ndikimesh do të kenë ato. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 1.4 Globalizmi dhe lufta: drejt një lufte postmoderne? Sot, në shkencat shoqërore dhe ato humane, asnjë analizë nuk mund të merret parasysh pa analizuar më parë efektet e globalizmit mbi objektin e studimit. Ndryshimet në natyrën e luftës, u bënë edhe më të dukshme nga efekti i globalizmit apo të botës që vrapon siç do t a quante Giddens 22. Zhvillimet drastike në teknologji, komunikim, kulturë, etj, sollën një nevojë për t a rikonceptuar shtetin dhe shumë koncepte të modernitetit të lidhura ngushtë me të 23. Këto zhvillime e kufizuan së tepërmi autonominë politike, ekonomike dhe kulturore të shtetit 24. Kështu, lufta si bashkudhëtari i hershëm i shtetit Charles Tilly p.sh. do të shprehej se lufta e ka bërë shtetin 25 do të vihej përsëri në qendër të vëmendjes, por këtë radhë jo 22 Giddens, Anthony. Runaway World: Repetition of Reith Lectures, Lecture 1: 10 November 2000, in Perpjekja, 17: 2003, f Për një analizë të thellë të efekteve të globalizmit mbi shtetin-komb shiko: David Held and Anthony McGrew, The Global Transformations Reader: An Introduction to the Globalization Debate, (Cambridge: Polity Press, 2004) 24 Sheehan op. cit., f Cituar në Caroline Kennedy-Pipe, Gender and Security, in Contemporary Security Studies, Alan Collins ed., Nr. 4 /

15 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj për të pohuar natyrën statike dhe ahistorike të saj por për të vënë në pikëpyetje themelet filozofike ku mbështetej ajo dhe vetë sistemin Westphalian. Tashmë shtetet nuk janë më gladiatorët e vetëm në arenën ndërkombëtare 26. Ata, gjithashtu, nuk janë të vetmit që zotërojnë monopolin e dhunës, çka tregon edhe për një zbehje të shtetit-komb sipas stilit Westphalian, mbi të cilin është formuar shoqëria e sotme ndërkombëtare 27. Globalizmi, ndërmjet të tjerash, rriti në masë të pashembullt më parë, tejkalueshmërinë dhe fluiditetin e ideve, teknikës dhe kulturës duke e kthyer botën në një fshat global 28 ku konfliktet nuk mund të shihen më si diku atje tej apo të veçuara nga zhvillimet e tjera socio-ekonomike. Traumat e mëdha të shkaktuara nga lufta dhe ambiguiteti i përfundimeve politike, vënë në pikëpyetje, mbi të gjitha, nëse lufta vazhdon ende të jetë vazhdimi i politikës me mjete te tjera. Një nga ndikimet e globalizmit që bie më shumë në sy dhe me ndikim të drejtpërdrejtë mbi luftën, është dobësimi i shtetit-komb 29. Shteti-komb u formua si rezultat i zhvillimeve politike dhe shoqërore në Evropën e shek. të XIX për t u përhapur më pas në të gjithë botën si forma politike më e preferuar e shtetit modern. Nacionalizmi ishte leva kryesore që realizoi këtë lëvizje dhe krijoi shtetet-kombe 30. Sot, shtetet-kombe po jetojnë një dobësim të identitetit kombëtar në interes të identiteteve të tjera si: ai lokal, fetar, etnik, etj 31. Ky fenomen sjell një zbehje në identifikimin e individit me shtetin ku bën pjesë, 32 gjë e cila e bën jo funksional trinitinë e Clausewitz-it, ku populli (kombi) supozohet të identifikohet ngushtë me shtetin e tij dhe të jetë i gatshëm për të marrë pjesë në shërbimin e detyruar ushtarak. Studiuesja e paqes, Mary Kaldor, 33 përdor termin luftërat e reja 34 (new wars) për të përshkruar natyrën në ndryshim të konflikteve të armatosura në kohën tonë, e quajtur ndryshe si epoka post-moderne (post-industriale, epoka e informacionit, etj). Sipas Kaldor, në luftërat e reja, dallimi tradicional midis luftës (dhuna midis shteteve ose grupeve politike për motive politike), krimit të organizuar (dhuna nga organizata private zakonisht për fitime financiare) dhe shkeljes së të drejtave të njeriut (dhunës prej shteteve apo grupeve private kundrejt individëve, më së shumti civilëve) bëhet sa vjen edhe më i mjegullt 35. Kështu, luftërat e reja janë të ndryshme nga të vjetrat në qëllimet, mjetet dhe burimet e tyre financiare dhe që të gjitha këto sipas Kaldor tregojnë erozionin në vazhdim të shtetit si zotëruesi i monopolit të dhunës së organizuar e legjitime 36. Ajo vazhdon duke theksuar se, hipoteza që lufta është diçka që ndodh ndërmjet shteteve, (New York: Oxford University Press, 2007), f Badie, Bertrand. Kim Korkar 21. yüzyıldan, Yeni Uluslararası Sistem, Çev. Özgür Adadağ, (Ankara:NTV yayınları, 2008), f. 3, in original: Qui a peur du XXIe siècle? Le nouveau système international, Bertrand Badie et al., (La Découverte: Paris, 2008). 27 Hay, Colin. International Relations Theory and Globalization, in Tim Dunne, Milja Kurki and Steve Smith, International Relations Theories: Discipline and Diversity, (New York: Oxford University Press, 2007), f Mcgrew, Anthony. Globalization and Global Politics, in John Baylis, Steve Smith and Patricia Owens, The Globalization Of World Politics: An Introduction to International Relations, 4e, (New York: Oxford University Press, 2007), f Strange, Susan. The declining authority of states, in David Held and Anthony McGrew, The Global Transformations Reader: An Introduction to the Globalization Debate, (Cambridge: Polity Press, 2004), f Özkırımlı, Umut. Theories of Nationalism: A Critical Introduction, (New York: St. Martin s Press, 2000). 31 Viotti, Paul R; Kauppi, Mark V. International Relations and World Politics: Security, Economy, Identity, 2e., (New Jersey: Prentice Hall, 2001), f Mann, Michael. Has Globalization Ended the Rise and Rise of the Nation-State?, in David Held and Anthony McGrew op. cit., f Mary Kaldor aktualisht është lektore me titullin Profesor në Departamentin e Qeverisjes Globale në London School of Economics (LSE). 34 Mary Kaldor, New and Old Wars: Organised Violence in a Global Era, (Cambridge: Polity Press, 1999). 35 Williams op. cit., f Ibid. 16 GLOBAL CHALLENGE

16 bazohet në pranimin e sistemit Westphalian të shtetit si normë themelore. Kështu, lufta ndër-shtetërore (inter-state) ishte tipike për epokën moderne. Ajo ishte një konflikt i armatosur ndërmjet shtetesh kundërshtare, që zhvillohej nga trupa ushtarake me uniformë dhe të mirë-organizuar. Gjithashtu, ajo ishte e rregulluar me akte formale, që përfshinin deklarimin e luftës, ligjet e neutralitetit dhe paktet e paqes. Luftën e përshkruar më sipër, studiuesi Chris Brown do t a quante si mënyra Perëndimore e të luftuarit dhe sipas tij ajo që Cluausewitz-i teorizoi në librin e tij të famshëm Mbi Luftën, ishte pikërisht kjo lloj mendësie luftimi 37 patjetër e ushqyer dhe e rritur nga revolucioni industrial dhe epoka e Iluminizmit. Nga ana tjetër, lufta sot paraqet një tablo tepër të shpërfytyruar nga ajo e përshkruar më lart. Lufta sot luftohet sidomos prej aktoreve jo-shtetërorë (çka e bën atë asimetrike) si: milicitë, trupat paramilitare, grupe kriminale, firma private të sigurisë dhe grupe fisnore 38, të cilët nuk janë të interesuar për zbatimin e ligjeve të luftës. Një tjetër karakteristikë e konflikteve të armatosura sot është se shënjestra e parapëlqyer janë më së shumti civilët e pambrojtur, ata që tradicionalisht sipas jus in bello duhet të mbrohen. Kjo buron nga fakti se objektivi kryesor në këto luftëra të reja nuk është më fitorja përfundimtare sikurse në luftën trinitariane, por përhapja e frikës dhe panikut nëpër grupet e brishta, si p.sh. në rastin e Bosnjës apo të konflikteve në Afrikë. Shkurtimisht, fusha e betejës sot është kthyer në një hapësirë beteje, e mbushur plot me elemente civile dhe ushtarake të cilët vrapojnë prapa qëllimeve shumë të ndryshme nga njëri-tjetri 39. Këto zhvillime e bëjnë të pamundur dallimin ndërmjet luftuesve (ushtarëve me uniformë) dhe jo luftuesve (civilëve) duke e vështirësuar aplikimin e Ligjit të Luftës së tepërmi. Një tjetër fenomen i konflikteve të armatosura sot është roli në rritje i fëmijëve ushtarë. Fëmijët janë bërë të dukshëm në fushën e betejës më shumë si pjesëmarrës në të sesa si jo luftues (non-combatants). Fëmijët ushtarë mund të gjenden në çdo kontinent por ata janë të përhapur sidomos në konfliktet e fundit në Afrikë. P.sh. në luftën civile në Sierra Leone, afërsisht 70% e luftëtarëve ishin nën moshën 18-vjeç 40. Kjo e bën studiuesen Helen Brocklehurst të pyesë se nëse sipas termave të Clausewitz-it, lufta është vazhdim i politikës, atëherë a mund të flasim për politikë, e cila tejzgjatet përmes armëve të një njëmbëdhjetëvjeçari? 41. Interesant këtu do të ishte edhe analizimi i fenomenit të firmave (ndërmarrjeve) private të luftës të njohura me termin outsourcing (përdorimi i burimeve të jashtme), në fushën e betejës. Angazhimi i firmave private apo i ushtarëve me pagesë 42 siç njihet më gjerë është në fakt një fenomen i vjetër por që ka rilindur fuqishëm në betejat e sotme. Ç është e vërteta, ushtritë kombëtare janë një fenomen relativisht i ri, ku shembullin e parë e formoi ushtria e Napoleonit me pranimin e Konventës të levée en masse (shërbimi i detyruar ushtarak), më 23 Gusht Para kësaj date, natyra jo-kombëtare dhe mercenare e ushtrive ka qenë e zakonshme 43. Makiaveli në librin e tij Arti i Luftës, sillte pikërisht shqetësimin e tij për këta lloj mercenarësh të quajtur condottieri 44 në Italinë e shek. të XV-të, të cilëve nuk mund t u AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 37 Brown and Ainley op. cit., f Van Creveld, Martin. The Transformation of War, (New York: Free Press, 1991). 39 Yalçınkaya, Haldun; Türkeş, Kadir Tamer. Yirmi Birinci Yüzyılda Çatışma Alanlarında Görülen Yeni Unsurlar, Güvenlik Stratejileri Dergisi, Ulusal Hakem Dergi, Haziran 2008 Yıl 4 Sayı 7, f Sheehan op. cit., f Brocklehurst op. cit., f Këtu me termin ushtar me pagesë duhen kuptuar elementët e varur nga firmat private dhe jo ushtarët profesionistë të cilet i përkasin ushtrisë. 43 Yalçınkaya, Haldun. Özel Askeri Sektörün Oluşumu ve Savaşların Özelleşmesi, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 61-3, f Sipas fjalës condotta në italisht që do të thotë kontratë. Nr. 4 /

17 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj zihej besë për përfundimin e luftës 45. Sot, këta condottiere postmodernë, kanë marrë përsipër detyra që tradicionalisht kryheshin nga ushtria, si shërbimet logjistike të prapavijës, por edhe detyra kritike si të pjesëmarrjes direkt në luftim. Sipas Peter W. Singer, lufta e Irakut (2003) nuk mund të shpjegohet pa përmendur këto firma private ushtarake 46. Numri i tyre mendohet të ketë qenë rreth ushtarë me pagesë të punësuar në 60 firma private 47. Pajtimi i këtyre firmave nga shteti, nxitet nga dobia politike dhe gjithashtu për të zgjidhur disa probleme në strukturën brenda ushtrisë. P.sh. angazhimi i ushtarëve në aktivitete që nuk kanë lidhje direkt me luftimin ndikon në shpirtin luftarak të ushtarëve. Prandaj, përdorimi i firmave private në këtë drejtim do të kanalizonte automatikisht ushtarët të merreshin vetëm me artin luftarak. Megjithatë, nëse do të kishim parasysh faktin se ndryshe nga ushtritë kombëtare, firmat private luftojnë për para, do të vinim re një problem etik 48. E thënë ndryshe, arritja e paqes do të sillte fundin e luftimeve dhe njëkohësisht uljen e harxhimeve për shtetin dhe uljen e fitimit për firmat private. Kjo e fundit, do të përkthehej në mbarimin e punës për firmat dhe mbylljen e një tregu kaq fitimprurës për disa. Pra, nga ky këndvështrim, ndërsa shteti kërkon fundin e luftimeve, firmat kërkojnë vazhdimin e saj, çka përbën edhe dimensionin etik të problemit. Në teatrin e sotëm luftarak, nuk duhet harruar as roli i medias, e cila sa vjen e po bëhet një faktor i rëndësishëm në mobilizimin e opinionit publik në konflikte të caktuara. Ky fenomen i ri ka hyrë në literaturë me termin efekti i CNN, 49 çka nënkupton një thikë me dy presa në mobilizimin e opinionit publik për të ndikuar qeverinë pro apo kundër marrjes së një vendimi të caktuar. Media, duke e sjellë luftën deri në shtëpitë tona, bën që njerëzit të ndikohen nga paraqitja, bie fjala e një fëmije të dhunuar në ekran dhe më pas të ndikojnë qeverinë për të marrë një vendim politik për te ndërhyrë dhe gjithashtu ndikohen nga trupi i një ushtari të vrarë dhe të keqtrajtuar si në rastin e Somalisë, për të ndikuar më pas qeverinë e tyre për të tërhequr trupat ushtarake në atdhe 50. Një tjetër zhvillim që na shtyn të mendojmë për ndryshimin e luftës është ringjallja e filozofive me origjinë fetare për luftën në diskursin ndërkombëtar. Këto janë filozofia Eskatologjike 51 (eschatological) dhe Kataklizmike (cataklysmic) e luftës, të cilat pyetjes se Çfarë është lufta? i japin përgjigje shumë të ndryshme nga ajo politike. Filozofia eskatologjike ngrihet mbi idenë se historia ose një pjesë e saj do të kulminojë në një luftë përfundimtare që do t u japë fund të gjitha luftrave për t i hapur derën një epoke Mesianike. Kjo filozofi është artikuluar në kohë të ndryshme nga Kryqëzorët, të cilët shikonin si mision të tyren bashkimin e botës në një besim të vetëm, doktrina Naziste e racës superiore, dhe vizioni i Al-Qaedës për një kalifat global. Sa i përket filozofisë Kataklizmike ajo e kupton luftën si një katastrofë, e thënë ndryshe si një dënim,mallkim nga Zoti apo si një efekt anësor i sistemit ndërkombëtar anarkik. E thënë shkurt, ndërsa në filozofinë politike lufta krahasohet me një lojë strategjike (si shahu), në atë eskatologjike ajo krahasohet me një mision përfundimtar të një drame dhe në atë kataklizmike me 45 Yalçınkaya. Özel Askeri Sektörün Oluşumu... op. cit., f Singer, Peter W. The Private Military Industry and Iraq: What have we learned and where to Next?, Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF) Policy Paper, Geneva, 2004, f Yalçınkaya ve Türkeş op. cit., f Yalçınkaya op. cit., f Bellamy, Alex J; Wheeler, Nicholas J. Humanitarian Intervention in World Politics, Chapter 30,in The Globalization of World Politics: An Introduction to International Relations, Fourth Edition, Ed. John Baylis, Steve Smith and Patricia Owens, (New York: Oxford University Press, 2007), f Ibid. 51 Studimi i ditës së fundit. 18 GLOBAL CHALLENGE

18 një epidemi apo fatkeqësi 52. Kur masakra e industrializuar në luftërat botërore bëri që lufta të pushonte së shërbyeri qëllimeve politike të palëve, filozofitë eskatologjike dhe kataklizmike fituan terren. Diskurset e kohëve të fundit për një luftë të drejtë (just war) kundra keqbërësve tregojnë për vitalizimin e kësaj filozofie në qarqet politike 53. Risitë në fushën e sotme të betejës dhe karakteristikat e luftës bashkëkohore të paraqitura në këtë studim mund të zgjerohen më tepër, pasi ato sugjerojnë për një shumëllojshmëri në rritje dhe ndryshim konstant. Kjo na shtyn për hulumtime të mëtejshme për të kuptuar më mirë nivelin dhe natyrën e ndryshimit që paraqesin konfliktet e armatosura në ditët e sotme. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 2.1 Lufta hapësinore e Friedmanit: Teknologji të reja, luftë e vjetër Libri 100 vitet e ardhshme parashikimet për shekullin XXI i Friedman ka një qëllim madhor atë të krijimit të një kulture strategjike si dhe zgjerimit të njohurive mbi marrëdhëniet midis aktorëve të mëdhenj, superfuqive. Në pjesën e parë jep skenarë të mundshëm të së ardhmes. Në këta skenarë si ide e parë jepen koalicionet e mundshme, libri vazhdon me veçoritë e zhvillimit të luftës së ardhshme, e cila do të jetë luftë hapësinore e kombinuar me ushtarin e karocuar në tokë. Në fund jepen disa përfundime mbi pasojat e kësaj lufte Libri fillon me një artikulim të idesë se si do të jetë flota moderne ajrore e SHBA. Për këtë Fridman 54 citon se më shqetësuese është bindja e tyre, që e gjithë flota ajrore e SHBA, ishte asgjësuar doli e gabuar, dhe tashmë e dinë së SHBA ende kanë kapacitetin për ti goditur ata. Ata mund ta dinë se këto janë vetëm ato që kanë mbetur nga forca që u zhduk në kohën midis zbulimit të sulmit mbi yjet e Betejës dhe koalicioni nuk do të ketë asnjë mënyrë për ta zbuluar. Mjegullnaja e luftës do të jetë po aq e dendur në shekullin e XXI sa ishte edhe në të kaluarën. SHBA do të bëjë një lëvizje shtesë. Inxhinierët do të analizojnë të dhënat, për të treguar pikën zanafillore të raketave që dërrmuan Yjet e Betejës, dhe atëherë ushtria do të lëshoj një raketë në zonë dhe baza do të shkatërrohet. Libri i Fridman vazhdon duke dhënë idenë se si do të jetë lufta e shekullit të XXI. Autori thotë se kjo luftë do të vazhdojë e ndarë në tri pjesë: Pjesa e parë: pasi të kenë vendosur një komandë të pakapshme të Hapësirës, SHBA do të vënë në zbatim një program përplasjeje për të rritur qëndresën e tyre dhe për të mbajtur jashtë loje Koalicionin. SHBA dalëngadalë, përgjatë vitit në vazhdim, do të rritin aftësinë zbuluese të tyre, derisa të barazohen me nivelet e parasulmit. Ritmi i hulumtimit, i zhvillimit dhe i përhapjes në kohë lufte është i jashtëzakonshëm, krahasuar me kohën e paqes. Brenda një viti që nga dita e Falënderimeve, SHBA do t i kenë tejkaluar nga ana teknologjike fuqitë me bazë hapësinore që u shkatërruan. Pjesa e dytë: SHBA, do të lëvizin për të riparuar flotën e tyre hipersonike, të ndodhur përballë sulmeve të vazhdueshme ajrore mbi pajisjet e fiksuara të prodhimit, tashmë të ditura nga gjuajtësit e koalicionit. Mirëpo, koalicioni nuk do të ketë aftësinë për të ruajtur gjurmimin e mjaftueshëm mbi SHBA dhe, pavarësisht disa pengesave, impiantet do të jenë në veprim, duke ndërtuar gjuajtës supersonik. Pjesa e tretë; Koalicioni do të përdorë periudhën përpara se SHBA të rindërtojë forcat e tyre për të imponuar një realitet të ri në tokë. Japonezet do të përpiqen që të 52 Raport, Introduction in On War, f. 16, cituar ne Williams op. cit. f Ibid. 54 Për më gjerë shih: G. Friedman, 100 vitet e ardhshme parashikimet për shekullin XXI, fq Nr. 4 /

19 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj kapin hapësira të tjera në Kinë dhe Azi, por do të jenë shumë më pak agresive sesa Turqia, e cila do ta shohë periudhën e përkujdesjes së SHBA si një shans për të vepruar me bllokun Polak dhe për tu pozicionuar si fuqi vendimtare në rajon. Lufta do të fillojë me një kryedredhi ndaj bllokut Polak. Tashmë do të bëhet një sulm i bashkërenduar nga Turqit në tokë, i mbështetur nga pajisjet ajrore të saj. Eliminimi i bllokut polak do ti jepte dorë të lirë Turqisë kudo. Prandaj, në vend që ta harxhojnë fuqinë e tyre në Afrikën e Veriut apo në Rusi, Turqit do të vënë dorën në zjarr, për të gjithë këtë, duke sulmuar nga Bosnja për në brendësi të Ballkanit. Sipas Fridman përveç Yjeve të Betejës, arma kyç do të jetë këmbësori i karocuar-një ushtar i vetëm, i mbështjellë në një kostum të fuqishëm, i cili është në gjendje të ngrejë sasi të konsiderueshme peshe dhe ti mbrojë ushtarët nga dëmtimi. Gjithashtu, kostumi do të lejojë të lëvizë me shpejtësi. Le ta shohim atë si një njëri-tank, vetëm se më shumë vdekje prurës. Autori vazhdon të jap detaje se si do të funksionojë teknologjia e re, njeriu tank. Ai do të mbështetet nga shumë sisteme të blinduara, të cilat mbajnë pajisjet dhe paketat e fuqisë. Paketa e fuqisë do të jetë më kritikja. Të gjithë sistemet do të punojnë me rrymë elektrike dhe do të lëvizin nëpërmjet njësish akumulimi të rrymës elektrike, bateri më shumë fuqi dhe jetë brenda tyre. Por sado të përparuara, ato do të kenë nevojë për karikim sërish. Kjo do të thotë se hyrja në rrjet elektrik do të jetë e vetmja gjë më e rëndësishmja në luftim, krahas me centralet elektrike që përcjellin elektricitetin nëpërmjet rrjeteve. Elektriciteti do të jetë për luftimin në shekullin XXI, ashtu si ishte nafta në shekullin XX. Sistemet robotike do të mbijetojnë në bazë të të dhënave dhe fuqisë. Nëse shkëputet ndonjëri, atëherë sistemet do të ishin të padobishme. Ata kanë nevojë për një rrjedhje të vazhdueshme informacioni dhe instruksionesh, si dhe për rrymën e vazhdueshme të fuqisë për të qënë vazhdimisht në veprim. Deri në verën e vitit 2052 do të ketë një lloj qorrsokaku në tokë, kur SHBA më në fund do ti lëshojnë forcat e tyre të mëdha dhe të reja ajrore. E kombinuar me shërbimin sekret të Yllit të Betejës si dhe armët, forcat e SHBA, do ti shkatërrojnë forcat e koalicionit në Poloni dhe do të shkatërrojnë sistemin e tyre të prodhimit të energjisë elektrike. Amerikanët do të bëjnë të njëjtën gjë kundër trupave Japoneze që luftojnë në Kinë. Më tej ata do të marrin në shënjestër anijet japoneze. Kundërgoditja do ti tronditë japonezët dhe turqit si dhe do ti lërë gjermanet në një batërdi të plotë. Në qoftë se fuqitë e koalicionit do të shtyheshin deri në pikën ku ata besojnë se gjendet në rrezik sovraniteti i tyre kombëtar, ata mjaft mirë do të merrnin në konsideratë përdorimin e armës bërthamore. SHBA nuk do të kërkojnë nga kapitullimi pa kushte më shumë se ai mund të japë. SHBA-ja nuk do ta kërcënojë mbijetesën kombëtare, në fund të fundit as nuk do të ketë këtë si pikësynim. SHBA tashmë do ta kenë mësuar, përgjatë 50 viteve që kaluan, se shkatërrimi i armikut, s ka rëndësi sa i kënaqshëm, nuk është strategjia më e mirë. Në drejtim të balancave të ardhshme të fuqisë Fridman del në të njëjtën pikë me idenë e Kisingerit në librin diplomacy kur thotë se qëllimi i SHBA do të jetë të ruaj ekuilibrin e fuqisë, për të mbajtur forcat rajonale të përqendruara të njëra-tjetra dhe jo te SHBA. SHBA nuk do të duan ta shkatërrojnë Japoninë, Më saktë do të duan të ruajnë një ekuilibër fuqie midis Japonisë, Koresë, dhe Kinës. Në mënyrë të ngjashme SHBA, nuk duan të shkatërrojnë Turqinë apo të shkaktojnë kaos në botën islamike, por vetëm 20 GLOBAL CHALLENGE

20 të ruajnë një ekuilibër fuqie midis bllokut Polak dhe Turqisë. Duke ditur që qëllimi madhor i luftës është të bëjë paqe, Fridman në libër jep detaje dhe ide si do të arrihet paqja pas konfliktit, luftës së shekullit të XXI. Në një konference paqeje të organizuar me ngut, Turqia do të detyrohet të tërhiqet në jug në Ballkan, duke e lënë Kroacinë dhe Serbinë, si një zonë frenuese dhe duke u tërhequr drejt kaukazit, por jo në brendësi. Japonezët do të duhet të nxjerrin jashtë Kinës të gjithë forcat ndërsa SHBA do ta përcjellin teknologjinë mbrojtëse te kinezët. Kushtet e sakta do të jenë me të vërtete të paqarta ç ka do të jetë pikërisht ashtu siç dëshirojnë amerikanët. Përfundime AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Lufta, si një sjellje shoqërore dhe politike, është ndikuar dhe ka ndikuar në zhvillimet historike. Këndvështrimi për të ka evoluar, bashkë me stadet historike dhe të formës politike brenda së cilës shtetet kanë qenë të organizuara. Prej epokës moderne, lufta është paraqitur si një fenomen i lidhur ngushtë me shtetin, popullin (kombin) dhe ushtrinë. Kjo perspektivë ka ardhur duke u bërë më pak e pranueshme me zhvillimet bashkëkohore në politikat botërore. Periudha e pas Luftës së Ftohtë, njohu një përshkallëzim të konflikteve të armatosura brenda shtetit, ku lufta ndër-shtetërore filloi t ia linte vendin luftës brenda-shtetit dhe formave të tjera të llojit asimetrik. Këtu filluan të binin në sy rritja e numrit dhe llojit të aktorëve jo-shtetërorë në fushën e betejës, të cilët nuk ishin pjesë e ekuacionit Clausewitz-ian për luftën. Për më tepër, fenomeni gjithëpërfshirës i globalizmit, bëri të paqartë kufirin se ku fillon dhe mbaron lufta, ku dallohet luftuesi (ushtari) nga jo luftuesi (civili), shteti nga aktorët jo-shtetërorë, burimet e ligjshme të financimit nga ato të paligjshme, etj. Të gjitha këto zhvillime dhe të tjera të papërfshira në këtë punim, na ftojnë të reflektojmë mbi ndryshimin në konceptimin dhe ushtrimin e luftës në një epokë postmoderne. Përsëri, kuptimi dhe jo vetëm shpjegimi i natyrës së luftës, sot, shfaqet si një nga detyrat më të rëndësishme përpara studiuesve të MN, politikanëve dhe ushtarakëve, jo për të thënë thjesht se lufta vazhdon të jetë e rëndësishme, por për të gjetur zgjidhje afatgjata që nuk kalojnë nga gryka e armëve. Kufizimet Strategjike II, është një pjesë e rëndësishme që duhet t i tundojë strategjibërësit e strategjive të mëdha në të gjithë botën. Bota sot, sa më tepër globalizohet aq më e mbarsur duket me konflikte. Por a mund të jenë përplasjet e ushtrive të vendeve të ndryshme legjitime? Kjo, për fat të keq, nuk ndodh gjithmonë. Kjo sipas mendimit tim nuk ndodh për disa arsye. Në radhë të parë ende nuk mund të bëhet fjalë se demokracia e vërtetë mbisundon qoftë edhe në pjesën më të madhe të botës. Ende ka vende që nuk kanë pranuar të miratojnë dhe firmosin akt-marrëveshjet, kodet e sjelljes morale, njerëzore dhe ligjore që afrojnë organizatat e ndryshme të sigurisë në botë, qoftë edhe OKB-ja. Ndikimi i kufizimeve në strategji vjen si nga politika e brendshme e një shteti ashtu edhe nga politika e jashtme. Vjen nga politika e brendshme pasi është populli ai që zgjedh politikanët, dhe politikanët në një demokraci të vërtetë, janë gjithnjë të detyruar t i binden verdiktit legjitim të popullit. Kufizimet strategjike vijnë nga politika e jashtme pasi në kohën e sotme nuk mund të gjendet ndonjë vend në botë që nuk ka hyrë në marrëdhënie ndërkombëtare me një shtet tjetër, pa bërë fjalë për aleancat e tipeve të ndryshme që janë krijuar sot në të gjithë botën. Nr. 4 /

21 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj Si rrjedhim, në hartimin e një strategjie, veç rregullave dhe legjislacionit të brendshëm të një shteti, determinante është dhe politika e tyre e jashtme. Koalicionet, gjithnjë janë parë si frytdhënëse, por ato gjithnjë bëhen mbi bazën e interesave. Aq sa thuhet që aleancat janë si martesat me leverdi, në qoftë se bien interesat, ato prishen. Aleancat e dëmtojnë legjitimitetin e një shteti aq sa edhe sovranitetin e tij. Dhe pse disa teologë legjitimitetin e barazojnë me sovranitetin. Por si janë gjasat për të ardhmen? Për fat të keq, nuk e dimë ende se si të transformohet fuqia ushtarake në efekte politike që të mund t iu bëjnë ballë konflikteve të reja. Mund të thuhet që siguria edhe ajo e brendshme, është bërë një e mirë publike për të gjithë botën, por nuk ka institucione ndërkombëtare në gjendje që t a prodhojnë me efikasitet atë. Ata të cilët do të ishin në gjendje t a bënin këtë nuk kanë as burimet dhe as legjitimitetin e nevojshëm. Edhe nëse burimet mund të gjenden, të krijohet legjitimiteti është shumë më e vështirë. Siç pohohet nga Robert Cooper, në epokën e globalizimit, legjitimiteti është element i rëndësishëm dhe në rendin e ditës së sigurisë. Ekzistenca e OKB-së që zotëron një legjitimitet ndërkombëtar që të ndërhyjë, por që është e paaftë dhe jo shumë funksionale dhe e Shteteve të Bashkuara, të cilat janë të de-legjitimuara, por që kanë fuqinë e duhur për të vepruar, e bëjnë shumë të vështirë arritjen e këtij qëllimi. Këtë, ndoshta, e mundëson Bashkimi Evropian, por është shumë i ndarë dhe i pafuqishëm për të qenë në gjendje t a bëjë sot. Prandaj nuk ekzistojnë zgjidhje të lehta për të mund të siguruar strategji të përkryera dhe nëpërmjet tyre stabilitet dhe paqe. Lufta përfshin gjithë jetën dhe aktivitetin e shtetit, për fitoren e saj të shpejtë janë të angazhuar jo vetëm komandantë ushtarakë, por të gjitha institucionet shtetërore e private, mbarë shoqëria. Ekzistenca e një kombi varet nga koncepti i tij për interesat kombëtare dhe mjetet me të cilat këto interesa sigurohen, demokracitë kërkojnë udhëheqje të shquar për mbrojtjen e këtyre interesave, populli është burimi i pashtershëm i sigurimit kombëtar. Suksesi i luftës është fitorja, suksesi i paqes është stabiliteti. Lufta gjithmonë ka qenë faktor shkatërrues e ndëshkues, politika ka për detyrë të ndërtojë. Pushteti mund të japë gjykime, por burrat e shtetit duhet të shikojnë përtej realitetit të së tashmes. Operacionet pas konfliktit kërkojnë planëzim të hollësishëm dhe menaxhim konkret, për t u përmbushur me sukses. Komandantët dhe shtabet duhet t u kushtojnë kujdes këtyre veprimeve, ashtu sikurse operacioneve luftarake. Planëzimi i këtyre operacioneve duhet të përfshijë detyrat konkrete të misionit. Forcat duhet te jenë të mirë trajnuara dhe të mirë pajisura për operacione pas konfliktit. Strukturat ushtarake duhet të njohin e respektojnë traditat e vendit ku veprojnë, duke shfaqur imazhin e paanësisë. Bashkëpunimi me pushtetin civil, për të vendosur rendin dhe ligjin, për të kryer rindërtimin, është gjithashtu një detyrë e rëndësishme e këtyre forcave. Rivendosja e kushteve normale për jetesë, rindërtimi i infrastrukturës në zonat e veprimit, ndihma për personat refugjatë të rikthyer, bashkëpunimi me agjencitë ndërkombëtare të ndihmës humanitare dhe trajtimi i mirë i robërve të luftës, janë një sërë detyrash që duhen kryer. Kontrolli i politikës ushtarake nga elementët civilë përfshin një mënyrë të pashmangshme, jo thjesht një mbështetje financiare dhe legjislative, por edhe një pjesëmarrje në kontrollin e veprimeve ushtarake. Një lidhje e ngushtë midis luftës dhe përparimit teknik u vërejt pas revolucionit industrial, i cili krijoi mundësi për veshjen, armatosjen dhe furnizimin e ushtrive masive të frymëzuara nga Revolucioni Francez. Lidhja e ndërsjelltë në rritje, midis funksioneve ushtarake dhe industriale, në shekujt XIX dhe XX çoi në rritjen e pjesëmarrjes së elementëve civile të shoqërisë në 22 GLOBAL CHALLENGE

22 përgatitjen për luftë dhe zhvillimin e saj. Ishte pikërisht parashikimi i këtij zhvillimi që e bëri Engelsin të pyeste: Kush i transferoi fitoret e Revolucionit Francez edhe në ushtri? Jo gjeneralët, por pushteti civil 55. Edhe sipas Friedmanit, fitimtarët nuk do të fitojnë plotësisht dhe humbësit nuk do të humbin plotësisht. SHBA do të kenë hedhur një hap madhor ndaj njerëzimit. SHBA do të kenë komandën totale ndaj Hapësirës. Do të ketë një ekonomi në lulëzim, si rezultat i shpenzimeve për mbrojtje si dhe të sistemit të ri e të përparuar të prodhimit të energjisë. Në mes të shekullit të XX Lufta e II Botërore iu kushtoi ndoshta jetën e 50 milion njerëzish. 100 vite më vonë lufta e parë hapësinore do të marrë 50 mijë jetë njerëzish, pjesa më e madhe në Evropë gjatë sulmit tokësor Gjermano-Turk, ndërsa pjesa tjetër në Kinë. Vetë SHBA do të humbasin me mijëra njerëz, shumë nga këto në hapësirë. Gjithsesi kjo luftë ka një gjë të përbashkët me Luftën e II Botërore. Në fund SHBA meqenëse ka humbur më pak se të gjithë do të ketë fituar më shumë nga të gjithë. Pikërisht ashtu siç doli për mrekulli nga Lufta e II Botërore, me një hop të jashtëzakonshëm në teknologji, me një ekonomi të ripërtërirë dhe me një pozicion me mbi sundues gjeopolitik kështu do të dalë edhe në atë që do të shihet si epoka e arte për Amerikën, me një pjekuri gjithmonë në rritje në trajtimin e fuqisë së saj. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 55 Autorë të Strategjisë Moderne, f Nr. 4 /

23 Lufta në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qëndrueshmëria e saj Bibliografi: 1. Weber, Cynthia. International Relations Theory: A critical Introduction, 3e, (New York: Routledge, 2010). 2. Terrif, Terry et. al., Security Studies Today, (Cambridge: Polity Press, 1999). 3. Burchill et al. International Relations Theories, 4e. (London: Palgrave Macmillan, 2009). 4. Carl Von Clausewitz, On War, edited and translated by Michael Howard and Peter Paret (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1989). 5. Williams, Paul D. War, in Security Studies, ed. Paul D. Williams, (New York: Routledge, 2008). 6. Moller, Bjorn. Post-trinitarian war and the regulation of violence, in Steffano Guzzini and Dietrich Jung, Contemporary Security Analyzis and Copenhagen Peace Research, (London: Routledge, 2004). 7. Clausewitz, Carl von. On War, Michael Howard and Peter Paret ed. and trans. (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1976). 8. Carl von Clausewitz, On War, ed. and trans. Michael Howard and Peter Paret (Princeton, N.J.: Princeton Univ. Press, 1976). 9. Black, Jeremy. War in the Neë Century (London: Continuum, 2001), (emphasis added). 10. Giddens, Anthony. Runaway World: Repetition of Reith Lectures, Lecture 1: 10 November 2000, in Perpjekja, 17: Për një analizë të thellë të efekteve të globalizmit mbi shtetin-komb shiko: David Held and Anthony McGrew, The Global Transformations Reader: An Introduction to the Globalization Debate, (Cambridge: Polity Press, 2004) 12. Cituar në Caroline Kennedy-Pipe, Gender and Security, in Contemporary Security Studies, Alan Collins ed., (New York: Oxford University Press, 2007). 13. Badie, Bertrand. Kim Korkar 21. yüzyıldan, Yeni Uluslararası Sistem, Çev. Özgür Adadağ, (Ankara:NTV yayınları, 2008), in original: Qui a peur du XXIe siècle? Le nouveau système international, Bertrand Badie et al., (La Découverte: Paris, 2008). 14. Hay, Colin. International Relations Theory and Globalization, in Tim Dunne, Milja Kurki and Steve Smith, International Relations Theories: Discipline and Diversity, (New York: Oxford University Press, 2007). 15. Mcgrew, Anthony. Globalization and Global Politics, in John Baylis, Steve Smith and Patricia Owens, The Globalization Of World Politics: An Introduction to International Relations, 4e, (New York: Oxford University Press, 2007). 16. Strange, Susan. The declining authority of states, in David Held and Anthony McGrew, The Global Transformations Reader: An Introduction to the Globalization Debate, (Cambridge: Polity Press, 2004). 17. Özkırımlı, Umut. Theories of Nationalism: A Critical Introduction, (New York: St. Martin s Press, 2000). 18. Yalçınkaya, Haldun; Türkeş, Kadir Tamer. Yirmi Birinci Yüzyılda Çatışma Alanlarında Görülen Yeni Unsurlar, Güvenlik Stratejileri Dergisi, Ulusal Hakem Dergi, Haziran 2008 Yıl 4 Sayı Yalçınkaya, Haldun. Özel Askeri Sektörün Oluşumu ve Savaşların Özelleşmesi, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 20. Yalçınkaya, Haldun; Türkeş, Kadir Tamer. Yirmi Birinci Yüzyılda Çatışma Alanlarında Görülen Yeni Unsurlar, Güvenlik Stratejileri Dergisi, Ulusal Hakem Dergi, Haziran 2008 Yıl 4 Sayı. 21. Singer, Peter W. The Private Military Industry and Iraq: What have we learned and ëhere to Next?, Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF) Policy Paper, Geneva, Bellamy, Alex J; Wheeler, Nicholas J. Humanitarian Intervention in World Politics, Chapter 30,in The Globalization of World Politics: An Introduction to International Relations, Fourth Edition, Ed. John Baylis, Steve Smith and Patricia Owens, (New York: Oxford University Press, 2007). 23. G. Friedman,100 vitet e ardhshme parashikimet për shekullin XXI. 24. Autorë të Strategjisë Moderne. 24 GLOBAL CHALLENGE

24 PhD Kandidate Msc. Liljana KOLA Remitancat, mundësi dhe sfida ekonomike rreth tyre AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstrakt Teza që trajtojmë lidhur me remitancat është jashtëmase e rëndësishme për Shqipërinë dhe shqiptarët. Kjo, për vetë kushtet dhe specifikat e shqiptarëve. Remitancat (dërgesat në para) përbëjnë një potencial të madh për krijimin e rritjes ekonomike. Nisur nga madhësia e diasporës shqiptare dhe fakti se 55% e tyre dërgojnë para në familjet e tyre në Shqipëri, këto dërgesa paraqesin një burim të madh të monedhave të huaja dhe një stimul të rëndësishëm për ekonominë kombëtare. Dërgesat përbënin 13.5% të PBBsë në vitin Lidhur me dërgesat e emigracionit, remitancat mund të thuhet se destinohen kryesisht për mbështetje financiare të anëtarëve të familjes. Shumica e emigrantëve i dërgojnë paratë tek prindërit, bashkëshortët dhe fëmijët. Këto dy grupe përbëjnë 90.5% të të gjithë marrësve të parave, ndërkohë që të afërmit zënë vetëm 9.5%. Ky është fakt për të sygjeruar që 90% e remitancave janë për konsum dhe vetëm 10% për investime. Remitancat e dërguara, të cilat janë për mbështetje financiare për familjet kanë prirje të jenë të vogla, të cilat në shumicën e rasteve tërhiqen menjëherë nga llogaritë bankare ose nga operatorët e tjerë financiarë dhe mbahen në shtëpi. Si rezultat, kapitali që përfaqësojnë këto para nuk është i mjaftueshëm për qëllime investimesh prodhuese. Është vlerësuar se 60% e remitancave vijnë nga Greqia dhe 30% nga Italia. 69% e remitancave shkon në zonat rurale. Shumica e dërgesave të parave dërgohet nga emigrantët e parregullt dhe kryesisht gjatë flukseve sezonale. Remitancat përgjithësisht duhet të kontribuojnë në Zhvillimin Ekonomik të Vendit, por varet nga një numër faktorësh, si p.sh. karakteristikat demografike të familjeve, metodat e transferimit dhe përdorimi i institucioneve financiare. Remitancat mund të Nr. 4 /

25 Remitancat, mundësi dhe sfida ekonomike rreth tyre kontribuojnë në ZHEV përveç rritjes së konsumit, ose direkt në investimet prodhuese, ose duke rritur shkallën e likuiditetit të bankave, duke bërë të mundur kështu marrjen e kredive nga sipërmarrësit me interesa konkurruese. Krijimi i një mjedisi nxitës për nisjen dhe zgjerimin e NMV-ve mundësohet nga tërheqja e emigrantëve për t u kthyer në vendet e tyre. Kjo ka një avantazh konkurrues për përfitimin potencial prej përfitimit që vjen nga aftësitë dhe njohuritë e fituara nga emigrantët kur kanë punuar në vendet e emigrimit. Kjo i mundëson ata të jenë të suksesshëm në hapjen e një biznesi kur kthehen në atdhe. Mbi Shërbimet Financiare Shqipëria ka kaluar në një zhvillim të shpejtë që nga përmbysja e sistemit komunist. Megjithatë, mbulimi gjeografik i institucioneve financiare është ende i mangët në disa pjesë të vendit, sidomos në zonat rurale. Përdorimi i bankave është relativisht i kufizuar; vetëm 26% e familjeve që marrin remitanca kanë llogari bankare. Për më tepër, produktet financiare nuk plotësojnë gjithmonë nevojat dhe kërkesat e familjeve që marrin remitanca. Përdorimi i pakët i shërbimeve bankare pjesërisht ndikohet nga mosbesimi tek institucionet financiare për një pjesë të klientëve. Ka një preferencë për të mbajtur kesh në vend të kursimeve në llogaritë bankare. Metodat e transferimit të parave janë: metoda bankare, metoda me operatorë të transferimit të parave dhe metoda e transferimit personal. Roli i Bankave Institucionet financiare, sidomos bankat ofrojnë një sërë produktesh financiare standarde, duke përfshirë llogari kursimesh dhe kredi, dhe të gjitha ofrojnë shërbime tranfertash. Ndërkohë që bankat ofrojnë shërbime tranfertash, ende nuk ka një përpjekje të koordinuar për të informuar emigrantët për këto shërbime. Disa degë individuale kanë filluar vitet e fundit të promovojnë shërbimet e tyre për emigrantët në pikat kufitare dhe portet. Bankat kanë zhvilluar një numër produktesh transferimi për emigrantët dhe familjet e tyre, pak prej tyre përpiqen të lidhin shërbimet e transfertave me ndonjë produkt financiar që ato ofrojnë. Aktualisht produkti i vetëm i lidhur direkt me transfertat është kredia hipotekare që i lejon emigrantët dhe përfituesit e remitancave të blejnë prona të patundshme bazuar në të ardhurat e dokumentuara të emigrantëve në vendet pritëse. Përgjithësisht, bankat konsiderojnë emigrantët dhe familjet e tyre se kanë një potencial të vogël si konsumatorë, kurse bankat perceptohen nga ky grup se kanë shumë pak për të ofruar. Bankat shikohen si shumë të komplikuara dhe burokratike dhe të ngadalta për shërbimet e transfertave. Ka gjithashtu një mosnjohje të madhe të produkteve dhe shërbimeve që bankat ofrojnë. Nisur nga fakti që bankat nuk e shohin këtë grup si kryesor të bazës së klientëve, ka një përzgjedhje të kufizuar të produkteve të duhura financiare. Lidhur me bankën dhe remitancat, ka tregues për një rritje të transfertave të remitancave nëpërmjet kanaleve formale financiare. Ato janë vlerësuar në një masë prej 39% në vitin 2001 nga 7% në vitin Kjo tregon që besimi i emigrantëve në sistemin financiar po ringrihet gradualisht. Besimi në rritje ndaj bankave tregohet edhe nga rritja e depozitave nga 0.7 bilionë në 4 bilionë USD në GLOBAL CHALLENGE

26 Aspekt, tjetër i veçantë për bankat janë politikat e kreditimit. Politikat ndryshojnë nga njëri qytet në tjetrin, por në përgjithësi janë shumë kufizuese. Ka një hezitim të madh për të ofruar kredi për NVM-të e reja. Disa banka kërkojnë 12 deri 36 muaj ekzistencë biznesi para se bankat të marrin në konsideratë kreditimin. Kjo është kërkesë shtesë ndaj kolateralit që duhet të jetë 150% e vlerës së kredisë. Kjo e bën të pamundur aksesin për kredi për të filluar biznes dhe adaptimi i kësaj politike paraqet një pengesë për ZHEV-in. Përgjithësisht, bankat janë të kufizuara në lidhje me NVM-të urbane, shumica e tyre nuk sigurojnë kredi për sektorin bujqësor. Ky sektor konsiderohet me risk të lartë nisur nga problemet që ndeshin njerëzit për të regjistruar pronat dhe konfliktet e shumta ligjore për të drejtën e pronësisë mbi tokën e ndërtesat, shërbimet e dobëta të ekstensionit të vlefshme për sektorin bujqësor dhe raportet për abuzimet e blerësve të produkteve bujqësore nga pozitat monopol dhe oligopol. Ndërsa ka një numër të madh marrësish të remitancave në zonat rurale, dendësia e popullsisë është shumë e ulët për të qenë e pranueshme nga bankat për të zgjeruar rrjetin e tyre edhe në këto zona. Një përjashtim bën banka ProCredit, e cila ka qenë më parë një IMF, dhe jep mikrokredi dhe kredi për fermat përveç dhënies së kredive në zonat urbane. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Mbi Ofruesit e Transfertave të Parave. Ka disa agjenci të tilla. Western Union (WU) dhe Money Gram janë dy OTP-të kryesore në Shqipëri dhe kanë një numër prej 300 zyrash së bashku. WU ka avantazhin e një rrjeti të gjithanshëm që do të thotë që ai është i pozicionuar më mirë për t u shërbyer klientëve në zonat rurale dhe të margjinalizuara atje ku bankat nuk janë të pranishme për shkak të mosfitimit që rezulton nga baza e klientëve, duke përfshirë edhe zyrat e postës. WU ka marrëveshje edhe me bankat për bashkëpunim, gjë që është një shërbim konkurrues për shërbimet e transfertave të vetë bankave. OTP-të kanë menaxhuar të kapin shpejt një madhësi të rëndësishme të tregut të remitancave që përbënte 78% të të gjitha remitancave që vinin në kanalet formale në Shqipëri gjatë Arsyet kryesore të suksesit të OTP-ve në kapjen e një tregu të tillë të madh janë: - Shërbim i shpejtë. Në shumë raste, koha e transfertës nuk është më shumë se një orë që paraja të transferohet nga jashtë në Shqipëri. - Lehtësia në përdorim. Shërbimi i OTP-ve përshkruhet si miqësor për përdoruesin, në veçanti për njerëzit me ekspozim të ulët ndaj sistemit formal financiar. Puna me dokumente është e kufizuar dhe direkte. - Për emigrantët e parregullt është shpesh alternativa e vetme ndaj transportit personal të parave. OTP-të nuk kërkojnë ndonjë dokument për shuma të vogla. Bankat kërkojnë shpesh dokumente për të lehtësuar transfertën. Shërbimi i shpejtë dhe i lehtë i OTP-ve do të thotë që ato, më shumë se bankat, përdoren në rastet e emergjencave dhe shpenzimeve të paparashikuara. Familjet e emigrantëve janë në gjendje që të kërkojnë para shtesë nga emigrantët kur kanë nevoja të çastit dhe shërbimet e OTP-ve janë shërbime shtesë për paratë e çuara në shtëpi gjatë vizitave vjetore. Megjithatë, kostoja e përdorimit të OTP-ve është e lartë, rreth 5-10% e shumës së transferuar. Kjo do të thotë që ka mundësi të mira për të kursyer nga emigrantët kur ata Nr. 4 /

27 Remitancat, mundësi dhe sfida ekonomike rreth tyre të kalojnë në transfertat tradicionale bankare. Megjithëse OTP-të janë pjesë e sistemit formal financiar ato ofrojnë potencial të ulët për të kontribuar direkt në ZHEV. Mbi Institucionet e Mikrofinancës. Vendi ynë ka një numër në rritje të IMF-ve, me një treg kredish prej 5% të totalit të kredive. Më të mëdhatë janë Fondi Besa i krijuar në vitin 1994 dhe Partneri Shqiptar në Mikrokredi i krijuar në vitin Ata synojnë segmente të veçanta të shoqërisë që nuk shërbehen nga bankat tregtare. Ata së bashku kanë një klientelë prej 17,000 klientësh, ku Fondi Besa shërben në zonat urbane dhe PSHM-ja shërben edhe zonat rurale, përveç zonave urbane. Në zonën rurale PSHM-ja ka 30% të klientelës. Veçanërisht PSHM-ja po ndjek një strategji agresive në rritje dhe pritet të rrisë numrin e klientëve pas disa viteve. Ndër institucionet e Bretton-wood, Fondi Monetar Ndërkombëtar jep kredi për biznes (edhe për biznese fillestare) dhe japin gjithashtu kredi për biznese të paregjistruara. Ndërsa PSHM-ja është fokusuar në kredi biznesore, Fondi Besa jep edhe kredi konsumatore për arsimim. Procedurat e kreditimit janë të thjeshta dhe të shpejta. PSHM-ja jep për një kohë rreth 4 orë një kredi të përsëritur. Madhësitë e kredive variojnë nga 100 deri në 5000 Euro për kredinë e parë dhe deri në 100,000 Euro për kreditë e tjera. Madhësia e kredisë është rreth 2,500 deri në 5000 Euro respektivisht për PSHM-në dhe Fondin Besa. Kostoja mesatare e kredisë është 2% në muaj e llogaritur për masën e kredisë së mbetur. Megjithëse FMN gëzon një rritje të madhe opinionale, gjithsesi është i kufizuar me ligj për të ofruar depozita kursimi. Kjo do të thotë që p.sh. PSHM-ja është e detyruar të tërheqë kredi nga bankat tregtare. Për këtë arsye IMF-të ngrenë koston e produkteve financiare. Hyrja në tregun e remitancave dhe kursimeve do të siguronte kapitale të lira për IMF-të dhe do t i mundësonte ato të ofronin interesa konkurruese për kreditë e tyre. Nga kjo do të përfitonin sidomos segmentet më të varfra të shoqërisë. IMF-të nuk kanë as bazën ligjore për të ofruar shërbimet e transfertave. Limitet në pranimin e kursimeve dhe kryerjen e transfertave pengojnë efektivisht përdorimin e remitancave, IMF-të. Kjo mund të kufizojë shumë ndikimin e remitancave në përdorimin e ZHEV-it. Megjithatë, një nga IMF-të më të mëdha (ProCredit) u kthye në bankë në vitin Pritet që PSHM-ja, tashmë Opportunity Albania, të fillojë shërbimet bankare në Kjo mund të çojë në një mundësi të madhe për promovimin e ZHEV-it në zonat rurale dhe të margjinalizuara. Tjetër ofrues i veçantë i shërbimeve financiare është Shoqata e Kursim-Kredive. Ajo ka bazën ligjore për të pranuar kursime dhe për të dhënë kredi, por u shërben vetëm anëtarëve të shoqatës dhe brenda bashkësisë vendore. Këto shoqata janë shpërndarë në të gjithë vendin dhe janë bërë institucionet më të mëdha financiare në zonat rurale me 11,500 anëtarë, duke operuar në 400 fshatra. Ashtu si IMF-të ato mbulojnë zona gjeografike të pashërbyera nga banka dhe klientët e tyre kryesorë janë NVM-të në zonat rurale. Lëvizja përmes Transportit Personal. Në transferimin e remitancave transporti personal zë 60% të remitancave të transferuara. Afërsia e dy vendeve pritëse, Greqia dhe Italia, lejon që shumica 28 GLOBAL CHALLENGE

28 e emigrantëve të ligjshëm të vizitojnë vendet e tyre një ose dy herë në vit, gjë që u jep mundësi të transportojnë vetë paratë në formën e keshit. Transporti personal konsiderohet më i besueshëm dhe më i lirë se transfertat bankare. Emigrantët ilegalë, të cilët nuk mund të udhëtojnë vetë, ngarkojnë të tjerët për të bërë korrierin, për të çuar paratë e tyre në atdhe. Megjithatë transporti personal nuk është i sigurtë dhe as shërbimi i korrierëve i lirë. Një tarifë prej 1% është normë. Për më tepër, ka dëshmi që paratë e transportuara nga korrierët nuk kanë arritur në destinacion. Por, sidoqoftë, transporti personal për emigrantët ilegalë është e vetmja zgjidhje. Në të dy vendet, Itali dhe Greqi, bankat kërkojnë dokumentacion për të bërë transferimin, që do të thotë se emigrantët ilegalë janë të penguar efektivisht t i përdorin bankat për këto shërbime. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Tabela 1. Rrugët që emigrantët shqiptarë dërgojnë kursimet e tyre në vendlindje 1. Rrugët (mënyrat) Nga Italia Nga Greqia Paratë Mallrat Paratë Mallrat 1. Me Postë Me rrugë bankare Personalisht (vetë) Me anë të farefisit ose miqve 5. Me anë të shoferëve të automjeteve ose marinarëve 6. Rrugë të tjera Gjithsej Sikundër shihet më lart transporti personal ndikohet nga mosbesimi i vazhduar ndaj sektorit bankar dhe nga praktika e përhapur për të mbajtur paratë në kursime informale. Për më tepër, një numër i madh i emigrantëve e kanë origjinën nga zonat rurale, të cilat shërbehen dobët nga bankat, duke penguar përdorimin e tyre. Një përfitim shtesë i transportit personal është se ai bën të mundur që marrësi të përdorë zyrat e këmbimit të cilat kanë kurse këmbimi më të ulta se bankat. Ndërsa transporti personal jashtë kanaleve formale financiare mund të konsiderohet i preferueshëm, ka fakte se disa emigrantë pas vizitave të tyre në atdhe depozitojnë në banka atë shumë që mbetet pas shpenzimeve që kanë bërë, nuk është e qartë se në çfarë shkalle ndodh kjo. Transporti personal dhe kursimet informale janë pengesa të qarta për të përdorur remitancat për ZHEV-in. Ndikimi i Mjedisit Politik. Në remitancat dhe ardhjet e tyre ndikon shumë mjedisi politik e financiar i vendit. Mjedisi politik dhe financiar në Shqipëri është karakterizuar si jonxitës për sipërmarrësit nga Banka Botërore. Pavarësisht nga madhësia e remitancave dhe rëndësia e tyre për ekonominë e Shqipërisë, ka një mungesë të politikave të përgjithshme dhe strategjive për menaxhimin dhe përdorimin e remitancave. Dihet që disa nga faktorët që ndikojnë 1 Burimi: Emigracioni ndërkombëtar në Shqipëri gjatë periudhës së tranzicionit. Nr. 4 /

29 Remitancat, mundësi dhe sfida ekonomike rreth tyre negativisht në mjedisin biznesor mund të adresohen në nivel kombëtar, si p.sh. furnizimi i paqëndrueshëm me energji elektrike dhe cilësia e infrastrukturës, ose çështje që lidhen me mbledhjen e taksave. Duhet mbajtur parasysh se lidhja midis remitancave dhe ZHEV-it duhet të bëhet lokalisht dhe qeveria vendore ka një rol qendror si koordinator dhe promotor kryesor. Ka përpjekje lokale të kufizuara për të krijuar infrastrukturë për emigrantët, si p.sh. organizimi i sesioneve të informimit para largimit, ose sesioneve të informimit për mbështetjen që ekziston për nisjen e bizneseve të reja nga emigrantët. Qeveria vendore nuk nxit përdorimin e kanaleve formale financiare për transferimin e remitancave, ose për të ofruar trajnime për aspekte financiare për emigrantët dhe familjet e tyre. Nisma e fundit në kontekste të tjera ka treguar mundësinë që jo vetëm të kontribuojë në ZHEV, por edhe në përfitimet e emigrantëve dhe familjeve të tyre, duke siguruar përdorim të përshtatshëm të remitancave dhe kufizimin e konsumit të tepërt. Në disa qytete të mëdha ka një strategji rajonale për promovimin e sektorëve të transportit dhe turizmit, por nuk ka përpjekje konkrete për t a lidhur këtë strategji me stimuj direktë dhe për të zhvilluar politika për t i nxitur këta sektorë. Natyrisht, kuadri institucional për ofrimin e disa prej këtyre shërbimeve ekziston. Agjencitë e zhvillimit ekonomik vendor Auleda në Vlorë dhe Tauleda në Durrës ofrojnë një sërë shërbimesh të përmendura më sipër. Ato ofrojnë trajnime për zhvillimin e aftësive për sipërmarrësit potencialë, asistojnë në përgatitjen e planeve të biznesit, lehtësojnë aksesin për kredi nëpërmjet një fondi të garantimit të kredive. Megjithatë kapaciteti i tyre është shumë i kufizuar, duke patur parasysh nevojat për shërbime. Këto dy agjenci përfaqësojnë të vetmit ofrues të trajnimeve informale për sipërmarrësit. Me interes ka qenë në këtë proces Zyra Rajonale e Punësimit. ZRP-ja ofron shërbime për emigrantët e kthyer. Shërbimet janë të kufizuara në kërkim vendesh pune, duke bërë krahasimin e aftësive të emigrantëve dhe vendeve vakant të punës të ofruara nga kompanitë vendore. Mbi gjithçka, në ndikimin ndaj qasjes mbi remitancat tona kanë tiparet e dobëta të ekonomisë sonë sidomos informaliteti. Kjo është çështje me shumë ndikim të veçantë. Ekonomia jonë është ekonomi e lartë informale. Vështirësitë që shoqërojnë nisjen e një biznesi të ri të regjistruar, dhe fakti se NVM-të mund të operojnë lehtë pa leje dhe liçensa, i dekurajon sipërmarrësit që kanë formalizuar bizneset e tyre. Kjo paraqet një sërë shqetësimesh, por paraqet edhe një pengesë në ZHEV-in afatgjatë. Vështrimi analitik që bëmë, nuk ka marrë në konsideratë ndikimin e faktorëve rajonal, sidomos zhvillimet e krizave në vendet ku neve kemi emigracion masiv, sikundër janë Greqia dhe Italia. Në një analizë të posaçme, ne do ndalemi për të parë pikërisht ndikimin e këtyre faktorëve mbi vendin e rolin e remitancave në të ardhmen e ekonomisë shqiptare. 30 GLOBAL CHALLENGE

30 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Bibliografia: 1. King, R; Mai, N dhe Dalipaj, M Shembja e Miteve të Migrimit. Analiza dhe Rekomandime për Bashkimin Europian, Britaninë e Madhe dhe Shqipërinë. 2. Misja, V Emigracioni Ndërkombëtar në Shqipëri gjatë Periudhës së Tranzicionit. 3. Strategjia Kombëtare për Migracionin dhe Plani Kombëtar i Veprimit për Migracionin , 2005 Qeveria shqiptare, Organizata Ndërkombëtare për Migracionin, Programi Cards i Bashkimit Europian. 4. Rritja e Ndikimit të Remitancave të Migrantëve në Shqipëri. 2007, IOM & ILO, Tirana 5. Plani Kombëtar i Veprimit për Dërgesat në Para të Emigrantëve, 2007 Qershor 6. Projekt mbi Integrimin Lokal të Emigrantëve në Tregun e Punës Zbatuar nga Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD) dhe programi i saj për Punësimin Lokal dhe Zhvillimin e Punësimit (LEED). 7. Shoqata Shpresë për të Ardhmen Analizë Studimore e Punës së Shoqatës. 8. Banka e Shqipërisë. 2006, Tiranë 9. Southeast European Times Raporti i Zhvillimit Njerëzor, Shqipëri Nr. 4 /

31 Paketa Ahtisarit, zgjidhja për Kosovën PhD Kandidat Burim QORRI Paketa Ahtisarit, zgjidhja për Kosovën Abstrakt Ky artykull është pjesë e doktoraturës, përmes së cilit synoj të paraqesë paketën e Presidentit Marti Ahtisarit, lidhur me zgjedhjen e rastit të Kosovës dhe jam munduar ta shtjelloj në disa pika interesante ku dhe i kam bërë një historik të shkurtër problemit që i parapriu paketës së Ahtisarit, po ashtu kam shtjelluar edhe Zëvendësimin e Rezolutës 1244, përkrahja e Propozimit dhe Raportit të Ahtisarit. Hyrje Një keqkuptim i madh ishte paraqitur në bashkësinë ndërkombëtare gjatë viteve të , posaçërisht pas Paqes së Dejtonit më 1995, ku ekzistonte opinioni se: Pavarësia e Kosovës do të destabilizojë Ballkanin. Ky ishte një perceptim i gabuar si nga aspekti politik gjithashtu edhe nga ai i sigurisë. Kosova nuk ishte e pavarur në vitin 1991 kur Ballkani nuk ishte i qëndrueshëm, kur lufta filloi në ish-jugosllavi: në Slloveni, Kroaci, Bosnjë e Hercegovinë. Kosova nuk ishte e pavarur kur lufta filloi në Luginën e Preshevës Përfundimisht as në vitin 2001 kur filloi lufta në Maqedoni, Kosova nuk ishte e pavarur. Përgjigje e këtij perceptimi të gabuar do të ishte, deri sa të mos kemi një Kosovë të pavarur, ne ende do të duhet të merremi me një Ballkan të paqëndrueshëm. Prandaj pavarësia e Kosovës do ta stabilizonte Ballkanin 1. Ky ishte një nga opinionet e shumë intelektualëve dhe njohësve të rrethanave që zhvilloheshin në trevat e Ballkanit Perëndimor, posaçërisht në territoret e ish-jugosllavisë. 1 Blerim Reka (2003) UNMIK. Shkup, Logos-A, faqe GLOBAL CHALLENGE

32 Mungesa e progresit në çështjet e diskutuara ndërmjet dy palëve e detyroi Marti Ahtisarin të shtynte vendimin për bërjen publike të rekomandimeve të tij për statusin. Propozimi i Ahtisarit do të shtyhej disa herë. Pas më shumë se 14 muajsh negociata të pafrytshme për të ardhmen e statusit të Kosovës, i dërguari i posaçëm i OKB-së, më 2 shkurt të vitit 2007 paraqiti propozimin e tij për zgjidhjen e statusit të ardhshëm të Kosovës, i cili nuk përbënte një konsensus nëpërmjet palëve kundërshtare. Megjithëse nuk përmendte fjalën pavarësi, nga përmbajtja e tij ishte e qartë se bëhej fjalë për pavarësi të mbikëqyrur të Kosovës me sovranitet të kufizuar. Pasi ish presidenti finlandez ua dorëzoi dy palëve përmbajtjen e rekomandimeve të tij për statusin e Kosovës, që nga Prishtina u prit kryesisht me tone pozitive, ndërsa nga Beogradi u refuzua kategorikisht, më 10 mars 2007 në Hofburg të Vjenës u zhvillua edhe rrethi i fundit i negociatave ndërmjet dy delegacioneve (Kosovës dhe Serbisë) të nivelit më të lartë i cili, ashtu siç pritej, përfundoi pa kurrfarë rezultati 2. Më në fund, shefi ndërmjetësues i negociatave duhej të bënte të njohur atë që ishte e ditur paraprakisht: dështimin përfundimtar të bisedimeve. Tani çështja i kalonte Këshillit të Sigurimit të OKB-së, i cili duhej të merrte vendim në harmoni me planin, publikuar më herët nga kryenegociatori Marti Ahtisari. Plan i cili përbëhej nga 14 kapituj të cilët janë të bashkangjitur në 12 anekse. Megjithëse në tërë dokumentin ishte përjashtuar përmendja eksplicite e nocionit pavarësi, faktikisht propozimi për zgjidhjen e statusit përmbante të gjitha atributet e një sistemi shtetëror të pavarur, dhe përveç të tjerash parashihte anëtarësimin e Kosovës në organizata ndërkombëtare, si dhe qasje në institucionet financiare ndërkombëtare. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Paketa Ahtisarit, zgjidhja për Kosovën. Këtë plan pas më shumë se një viti bisedimesh, Marti Ahtisari, në fund të marsit i a paraqiti edhe anëtarëve të Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Me këtë rast, ai paraqet qartë se: - Kosova duhet të ketë një pavarësi të mbikëqyrur nga bashkësia ndërkombëtare. Përveç të tjerash propozimi përmban edhe elementet me përkufizimet për mbrojtjen e të drejtave të serbëve të Kosovës, Kushtetutën e shtetit të ri të Kosovës, si dhe modalitetet për misionin e ardhshëm ndërkombëtar në Kosovë. Elementi i dobët i planit të Ahtisarit për pavarësi të mbikëqyrur të Kosovës ishte metodologjia e implementimit, gjegjësisht nevoja e aprovimit të saj nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së, nëpërmjet një rezolute të re, sepse ishte e sigurt se Rusia do të bllokonte miratimin e saj, ashtu siç do të kishte vepruar në mars të vitit 1999, po të tentohej që çështja e implementimit të Marrëveshjes së Rambujesë të ndiqte këtë rrugë. Në Planin e Ahtisarit ishin paraparë të gjitha hapat, që duheshin të ndërmerreshin nga institucionet e Kosovës deri në shpalljen e pavarësisë së saj. Në këtë Plan, Kosova ishte përcaktuar që të jetë shoqëri multietnike, e cila do të qeverisej në mënyrë demokratike, dhe me respektim të plotë të sundimit të ligjit, përmes institucioneve të veta legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore. Autoriteti publik në Kosovë ishte paraparë që të bazohet në barazitë e të gjithë qytetarëve dhe respektimin e të drejtave të njeriut. Kosova ishte paraparë që të miratonte Kushtetutën. Gjuhë zyrtare do të jetë gjuha shqipe dhe gjuha serbe. Gjithashtu ishte paraparë Kosova të ketë edhe simbolet e saja kombëtare: flamurin, stemën dhe himnin, të cilat do të paraqesin karakterin shumetnik. Kosova nuk do të ketë pretendime territoriale ndaj asnjë shteti apo pjese shteti, gjithashtu nuk do të kërkojë bashkim me asnjë shtet tjetër. Komiteti ndërkombëtar do të mbikëqyrë, monitorojë dhe do të ketë tërë pushtetin e domosdoshëm për të siguruar implementimin efektiv dhe efikas të kësaj marrëveshjeje. Me këtë Marrëveshje Kosova dhe Republika e Serbisë inkurajohen të bashkëpunojnë në mirëbesim sa i përket çështjeve që kanë të bëjnë me implementimin dhe realizimin e 2 Sylë Ukshini (2008) Kosova në politikën e jashtme të BE-së Shkup, Logos-A. faqe 275 Nr. 4 /

33 Paketa Ahtisarit, zgjidhja për Kosovën kushteve të kësaj Marrëveshjeje. Gjithashtu ishte paraparë që të gjithë njerëzit e Kosovës të gëzojnë të drejtat e njeriut dhe liritë themelore, pa diskriminim të çfarëdo lloji. Parimet e mos-diskriminimit dhe mbrojtjes së barabartë para ligjit. Kushtetuta e Kosovës do të përshkruajë mekanizmat ligjorë dhe institucionale për mbrojtjen, promovimin, dhe zbatimin e të drejtave të njeriut për të gjithë njerëzit e Kosovës. Banorët që i përkasin të njëjtit grup kombëtar apo etnik, gjuhësor, apo grupi fetar tradicionalisht prezent në territorin e Kosovës do të kenë të drejta të veçanta. Autoritetet e Kosovës do të udhëhiqen në politikat dhe praktikat e tyre nga nevoja për të promovuar frymë të paqes, tolerancës dhe dialogut ndërkulturor dhe ndërfetar mes komuniteteve të saj dhe pjesëtareve te tyre. Kosova dhe Republika e Serbisë, në pajtim me normat dhe standardet vendore dhe ndërkombëtare, do të ndërmarrin të gjitha masat e duhura për të përcaktuar dhe ofruar informata sa i përket identitetit, vendndodhjes dhe fateve të personave të zhdukur. Komunat do të jenë njësi themelore territoriale të vetëqeverisjes lokale në Kosovë. Kosova do të sigurojë autonominë dhe mbrojtjen e të gjitha konfesioneve fetare dhe tërësisë së objekteve fetare brenda territorit të saj. Kishës Ortodokse Serbe në Kosovë (KOS), përfshirë klerin dhe pjesëtarët, aktivitetet dhe pronat e saja, do t i ofrohet siguri shtesë dhe masa tjera mbrojtëse për gëzimin e plotë të drejtave, privilegjeve dhe imunitetit të tyre. KOS do të jetë e vetmja pronare e pronës së saj në Kosovë, me diskrecion të plotë sa i përket menaxhimit të pronës së saj dhe qasjes ndaj premisave të saj. Kosova do të zbatoj politika ekonomike, sociale dhe fiskale të domosdoshme për një ekonomi të qëndrueshme. Për të përkrahur veçanërisht sistemin e qëndrueshëm të llogarive publike, Kosova do të themelojë, me Komisionin Evropian dhe në bashkëpunim të ngushtë me Fondin Monetar Ndërkombëtar, një sistem të mbikëqyrjes fiskale. Kosova gjatë përgatitjes së buxhetit të saj do të këshillohet me Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar (PCN). Të gjitha borxhet e Republikës së Serbisë të cilat i ngarkohen Kosovës, si rezultat i procesit të alokimit të borxheve, do të konsiderohen detyrime financiare të Kosovës. Kosova dhe Republika e Serbisë do të tentojnë të zgjidhin në mënyrë të drejtpërdrejtë mes tyre të gjitha mosmarrëveshjet, të cilat nuk adresohen nga kjo Marrëveshje, me pajtim të dyanshëm, duke marrë parasysh normat dhe standardet relevante ndërkombëtare. Kosova dhe Republika e Serbisë pritet të sigurojnë trajtim të barabartë dhe jo diskriminues ndaj kërkesave pronësore dhe financiare të qytetarëve të njëra tjetrës, dhe do të sigurojnë qasje të barabartë dhe jo diskriminuese në juridiksionet dhe mekanizmat e vet për zgjidhje të kërkesave Në bazë të kësaj marrëveshjeje është paraparë që Kosova të ketë pushtet mbi zbatimin e ligjit, sigurinë, drejtësinë, sigurinë publike, shërbimet e inteligjencës, reagimin emergjent civil dhe kontrollin e kufijve të territorit të saj. Do të themelohet një forcë e re, profesionale dhe shumetnike, Forca e Sigurisë e Kosovës (FSK), e cila do të zhvillojë një kompozicion të armatosur lehtë, i aftë për të kryer funksione specifike të sigurisë 3. Kryetari i Kosovës, në këshillim me Kryesinë e Kuvendit të Kosovës, është paraparë që të thërras një Komision Kushtetues për hartimin e Kushtetutës, në këshillim me Përfaqësuesin Civil Ndërkombëtar, në pajtim me këtë Marrëveshje. Kuvendi nuk mund të miratoj formalisht Kushtetutën përderisa PCN mos ta vlerësojë se ajo është në pajtim me kushtet e parapara me këtë Marrëveshje. Kuvendi do ta miratojë formalisht Kushtetutën brenda 120 ditësh nga hyrja në fuqi e kësaj Marrëveshje, me votim të deputetëve aktual të Kuvendit të Kosovës, me dy të tretat e deputeteve të pranishëm që votojnë, pas këshillimeve të duhura me deputetët e Kuvendit që përfaqësojnë komunitetet jo shumicë në Kosovë. 3 Plani i Ahtisarit, aneksi I, neni 9, alineja 4, GLOBAL CHALLENGE

34 Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar - (PCN) do të ketë përgjegjësi të përgjithshme për mbikëqyrjen, dhe do të jetë autoriteti përfundimtar në Kosovë, për sa i përket interpretimit të kësaj Marrëveshjeje. Gjithashtu PCN-së do t i besohet ushtrimi i autoriteteve të caktuara për sigurimin dhe mbikëqyrjen e implementimit të plotë të kësaj Marrëveshjeje, përfshirë autoritetin për të ndërmarrë masa, sipas nevojës, për parandalim dhe përmirësimin e shkeljeve të kësaj Marrëveshjeje. Mandati i PCN-së do të vazhdohet përderisa Grupi Drejtues Ndërkombëtar të vlerësojë se Kosova ka përmbushur kushtet e parapara me këtë Marrëveshje. Rishikimi i parë i mandatit të PCN-së, do të bëhet jo me vonë se dy vite pas hyrjes së saj në fuqi. Bashkimi Evropian ishte paraparë të themelojë Misionin Evropian për Politika të Sigurisë dhe Mbrojtjes (MEPSM). MEPSM do t i ndihmojë autoritetet Kosovare në përparimin e tyre drejt qëndrueshmërisë dhe përgjegjësisë dhe në zhvillimin e fuqizimin e mëtejmë të gjyqësorit të pavarur, shërbimit policor dhe doganor, duke siguruar se këto institucione veprojnë jashtë ndikimit politik dhe në pajtueshmëri me standardet ndërkombëtarisht të pranuara dhe praktikat më të mira evropiane. NATO duhet të krijojë një Prani Ushtarake Ndërkombëtare (PUN) për të përkrahur implementimin e kësaj Marrëveshjeje. PUN do të udhëhiqet nga NATO dhe do të veprojë nën autoritetin e Këshillit Veriatlantik dhe do t i nënshtrohet udhëzimeve dhe kontrollit politik të tij, përmes zinxhirit komandues të NATO-s. Me kalimin e kohës, Kosova, e përkrahur nga PCN-ja dhe PUN-i, do të zhvilloj një proces për të parashtruar një plan të tranzicionit për bartjen e përgjegjësive të sigurisë së PUN-it. PUN do të ketë përgjegjësinë e përgjithshme për zhvillimin dhe trajnimin e Forcës së Sigurisë të Kosovës, dhe NATO do të ketë përgjegjësi të përgjithshme për zhvillimin dhe themelimin e një organizate civile të qeverisë për të ushtruar kontroll civil ndaj kësaj Force. Pas hyrjes në fuqi të kësaj Marrëveshjeje, do të parashihet një periudhë kalimtare prej 120 ditëve. UNMIK-u do të vazhdojë të ushtrojë mandatin e vet në pajtim me rezolutat përkatëse të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara (KSOKB), në konsultim me Përfaqësuesin Civil Ndërkombëtar (PCN). Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisjen e Përkohshme dhe ligjet e tjera në fuqi do të mbesin në fuqi deri në përfundim të periudhës së tranzicionit, përderisa nuk bien në kundërshtim me këtë Marrëveshje. Kuvendi i Kosovës do të miratojë formalisht Kushtetutën e re para përfundimit të kësaj periudhe të tranzicionit në pajtim me kushtet e kësaj Marrëveshjeje. Gjatë periudhës së tranzicionit, Kuvendi i Kosovës, në këshillim me PCN-në do të miratojë formalisht legjislacionin e nevojshëm. Deri në hyrjen në fuqi të këtij legjislacioni, autoritetet kompetente në Kosovë do të ndërmarrin të gjitha masat e nevojshme për të siguruar që nuk merren veprime që janë në kundërshtim me këtë Marrëveshje. Gjatë periudhës së tranzicionit, UNMIK-u dhe PCN-ja, apo përfaqësuesi i tyre do të bashkë-kryesojnë grupet punuese për të formuluar, detajet dhe modalitetet e transferimit të kompetencave. Në fund të periudhës së tranzicionit, mandati i UNMIK-ut do të skadojë dhe të gjitha pushtetet legjislative dhe ekzekutive të cilat i vishen UNMIK-ut do të transferohen tek autoritetet qeverisëse të Kosovës, përveç nëse parashihet ndryshe në këtë Marrëveshje. Në këtë kohë, PCN dhe PUN do të marrin përsipër përgjegjësi të plotë për ushtrimin e AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 4 /

35 Paketa Ahtisarit, zgjidhja për Kosovën mandatit të tyre, siç parashihet në këtë Marrëveshje. Në bashkëpunim të ngushtë me PCN-në, UNMIK-u do të sigurojë tranzicion të rregullt të kornizës ligjore nga ajo që aktualisht është në fuqi në kornizën ligjore të themeluar përmes kësaj Marrëveshjeje. Rregulloret e UNMIK-ut të shpallura nga ana e PSSP-së, në pajtim me Rezolutën e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara 1244, përfshirë urdhëresat administrative dhe vendimet ekzekutive të nxjerra nga PSSP-ja dhe ligjet e shpallura të miratuara nga Kuvendi i Kosovës do të vazhdojnë së zbatuari, përveç nëse përcaktohet ndryshe në këtë Marrëveshje, deri në skadimin e vlefshmërisë së tyre, apo deri në anulimin apo zëvendësimin e tyre me legjislacionin që rregullon të njëjtën çështje në pajtim me dispozitat e kësaj Marrëveshjeje. Kosova do të vazhdojë të jetë e obliguar, në baza të reciprocitetit, sipas nevojës, nga të gjitha marrëveshjet ndërkombëtare dhe aranzhimet e tjera në fushën e bashkëpunimit ndërkombëtar, të nënshkruara nga UNMIK-u për Kosovën dhe në emër të saj dhe të cilat janë në fuqi në datën e hyrjes në fuqi të kësaj Marrëveshjeje. Obligimet financiare të ndërmarra nga UNMIK-u për Kosovën dhe në emër të saj, në pajtim me këto marrëveshje apo aranzhime do të respektohen nga Kosova. Komente më të ashpra dhe më eksplicite në lidhje me Planin e Ahtisarit, kishte dhënë Lëvizja Vetëvendosja që udhëhiqet nga Albin Kurti. Kjo organizatë joqeveritare i kishte shqyrtuar nen për nen, madje edhe kishte organizuar tubime me qytetarët thuajse fshat më fshat dhe lagje më lagje. Nga ato që janë të publikuara do të përmendim disa. Në nenin 1.2 ku Kosova definohet si shumësi e komuniteteve. Shqiptarët dhe serbët konsiderohen si komunitete. Në bazë të këtij Plani shqiptarët e Kosovës nuk janë as popull, e as komb por komunitet. Më pas vërejtje ka në nenin 1.3, në të cilin njerëzit në Kosovë quhen banorë e jo qytetarë të Kosovës. Me këtë rast citohet se vetëm qytetari është burim i sovranitetit kurse banorë është status që mund ta fitojnë edhe refugjatë. Te trashëgimia kulturore dhe fetare konkretisht flitet vetëm për Kishën Ortodokse Serbe, dhe në nenin 7.2 Kisha Ortodokse quhet Kisha Ortodokse Serbe. Për më tepër personelit dhe klerikëve iu ofrohen privilegje dhe imunitet. Pastaj neni 8.2 Flet për borxhin që do t i alokohet Kosovës, por ky nen nuk bën asnjë fjalë për dëmet dhe humbjet që Serbia i ka shkaktuar Kosovës gjatë luftës dhe para saj. Me gjithë këto ankesa nga ana e analistëve dhe organizatave joqeveritare, Plani si i tillë kishte më shumë përparësi se sa mangësi, duke pas parasysh se kjo kishte ardhur nga një punë e gjatë e presidentit Ahtisari dhe stafit të tij profesionist. Pas publikimit të këtij Plani në radhë ishte sfida e tejkalimit në Këshillin e Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, kur dihet se aty ishte si anëtare e përhershme Rusia, e cila e ka të drejtën e Vetos, sikur që e kishin edhe katër shtete të tjera anëtarë të përhershëm. Tani nga ndërkombëtarët të përfshirë në këtë çështje ishte sfidë e madhe se a do të mund të gjendet një modus përmes të cilin do ta kalonin rezolutën në Këshill të Sigurimit duke përjashtuar përdorimin e Vetos nga Rusia. Për këtë çështje Grupi Ndërkombëtar i Krizave (GNK) kishte paraparë disa opsione për formën e një rezolute, që duhej të draftohej, që të kishte shansin më të mirë për arritjen e një përkrahjeje të mjaftueshme unanime, në rastin ideal - dhe për mbrojtjen definitive të paqes dhe sigurisë në rajon. Në bazë të parashikimeve të kësaj Organizate ekzistonin disa opsione. a) Zëvendësimi i Rezolutës 1244 dhe përkrahja e Propozimit dhe Raportit të Ahtisaarit. 36 GLOBAL CHALLENGE

36 Kjo ishte një qasje e pëlqyer nga Kuinti i Grupit të Kontaktit. Një rezolutë e tillë do të bazohej në Kapitullin VII të Kartës së OKB-së dhe në mënyrë specifike, do të mandatonte praninë e ardhshme ndërkombëtare, në Kosovë, siç përshkruhen në Propozim, duke përfshirë Përfaqësuesin Civil Ndërkombëtar (PCN), Zyrën Civile Ndërkombëtare (ZCN), Misionin për Sundimin e Ligjit të PESM-it të BE-së, Praninë Ushtarake Ndërkombëtare (PUN) dhe Grupin Udhëheqës Ndërkombëtar (GUN), i cili më vonë, vetë do të bëjë shqyrtimin e mandatit të kësaj pranie dhe do të njihte rrethanat specifike të shpërbërjes së dhunshme të ish-jugosllavisë, të cilat e bëjnë Kosovën një rast unik. Grupi ndërkombëtar i Krizave besonte se ky ishte opsioni më i mirë, që garantonte stabilitet për Kosovën dhe rajonin përreth. Do të mënjanonte çfarëdo dyshimi mbi ligjshmërinë e një shteti të ri të Kosovës, dhe shkallën e autoritetit ndërkombëtar dhe përkrahjen që e mbështet atë. Një rezolutë përgjatë vijave të tilla mund të fitonte përkrahjen e SHBA-së dhe të gjithë anëtarëve evropianë të KS të OKB-së, si dhe ishte më e pranueshme për një numër të anëtarëve jo të përhershëm nga Azia, Afrika dhe Amerika Latine. Mirëpo, Rusia kishte dhënë indikacione, që nuk dukej të ketë premisa se ajo do të votonte për një rezolutë që në mënyrë të qartë përkrahë pavarësinë për Kosovën dhe kështu kishte lënë të hapur opsionin e vetos kundër saj. Së paku, Indonezia dhe Afrika e Jugut dhe deri në një masë Kina, ende duhet të konsiderohen si të lëkundshme. Për këtë arsye, ndodh që duhet të konsiderohen drafte të tjera. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE b) Zëvendësimi i Rezolutës 1244 dhe përkrahja e Propozimit dhe Raportit të Ahtisarit, por me modifikime. Një qasje e tillë mund të ndodhë që vëmendje më e madhe t i përkushtohej të drejtave dhe kthimit të pakicave, sidomos me anë të emërimit të një të Dërguari Special për Minoritete dhe vendosja e një moratoriumi për anëtarësimin në OKB deri në shqyrtimin, i cili do të ndodhte pas dy vjetësh të implementimit të marrëveshjes. c) Zëvendësimi i Rezolutës 1244 dhe përkrahja e Propozimit të Ahtisarit por jo e Raportit të tij. Sipas kësaj qasjeje, që do të ishte edhe një koncesion i madh ndaj Rusisë, do të pritej që Kosova të deklarojë pavarësinë, e cila do të njihej nga SHBA dhe shumica e shteteve anëtare të BE-së. BE-ja do të mund të vendoste ZCN-në dhe misionin e PESM-së, por KS i OKB-së nuk do ta kishte përkrahur në mënyrë eksplicite njohjen e pavarësisë së Kosovës. d) Zëvendësimi i tërësishëm apo i pjesshëm i Rezolutës 1244, dhe vendosja e një mandati të ri për BE-në. Kjo do të mandatonte vendosjen e ZCN-së dhe misionit PESM duke zëvendësuar UNMIK-un. Nuk do të shprehte përkrahjen për asnjërin nga dy dokumentet e Ahtisaarit. Do të krijohej një gjendje edhe më e pasigurt, në të cilin statusi do të mbetej i papërcaktuar. Vetëm SHBA do ta kishte njohur menjëherë, mbase edhe disa shtete anëtare të BE-së. Do të krijohej përçarje brenda Bashkimit. Realizimi i Propozimit Nr. 4 /

37 Paketa Ahtisarit, zgjidhja për Kosovën të Ahtisaarit do të mbështetej në një marrëveshje të arritur ndërmjet Kosovës dhe një koalicioni të përkrahësve ndërkombëtar të vullnetshëm: SHBA, BE dhe NATO. Serbia do të kishte hapësirë më të madhe për të kontestuar legjitimitetin e shtetit të ri. e) Ruajtja e Rezolutës 1244, me implementim të përzgjedhur të pjesëve të Propozimit të Ahtisarit. Pjesët që do të ruheshin do të përfshinin, për shembull, anekset mbi decentralizim dhe mbrojtjen e hapësirave të Kishës Ortodokse Serbe. Kjo qasje do të kërkonte një riafirmim të nevojës për implementimin e standardeve të drejtave njerëzore dhe të minoriteteve, dhe për më tepër progres në kthimin e personave të zhvendosur dhe refugjatëve, para ndryshimit të statusit të Kosovës. UNMIK-u do të mund të zëvendësohej nga misionet e ZCN-së dhe PESM-it të BE-së, por i pa mandatuar nga Kapitulli VII. Ky opsion është promovuar nga Rusia, por është refuzuar nga anëtarët perëndimorë të Këshillit të Sigurimit. Investuesit më të mëdhenj ndërkombëtarë, BE dhe SHBA, kishin arritur një qëndrim të përbashkët, që thoshte se: propozimi gjithëpërfshirës i Ahtisarit krijon bazën për rezolutë të re të KS të OKB-së, të cilën Këshilli i Sigurimit duhet ta miratoj me kohë. Kjo reflektonte një kompromis ndërmjet përkrahjes shumë të qartë për pavarësinë e Kosovës të deklaruar nga SHBA, që nga publikimi i planit të plotë të Ahtisarit, dhe qëndrimit më të favorshëm të BE-së në favor të saj. Rusia kishte bërë thirrje për negociata të reja dhe kishte thënë se një vendim i bazuar në draftin e Martti Ahtisaarit nuk do të kalojë në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, dhe se plani i Ahtisaari ka dështuar. Trekëndëshi i fuqive SHBA, BE dhe Rusia po i jepte formë debatit. BE-ja është kishte më së shumti vështirësi, që të argumentonte për rezultatin për të cilin ka nevojë: Një rezolutë e re në bazë të Kapitullit VII, që do të mandatonte implementimin e planit të Ahtisaarit dhe misionin e saj të ZCN-së dhe PESM-it. Uashingtoni po përpiqej për një zgjidhje të shpejtë, deri në fund të majit apo në qershor. Moska dukej e vendosur që ta vonojë këtë së paku deri në shtator. Vazhdimisht u deklaruara se nuk do të përkrahë një rezolutë që imponon pavarësinë e Kosovës pa pëlqimin e Beogradit. SHBA dhe Rusia po e shtynin njëra tjetrën drejt një retorike më të ashpër, gjë që po ua ngushtonte opsionet politikave të tyre. Rusia jep shenja që sjellja e hershme e çështjes për votim mund të shkaktojë ndeshje trenash, që do ta shtynte atë që ta përdorë veton. Disa politikë-bërës në SHBA, besonin se Rusia nuk do të vendosë ndryshe nga shumica dërmuese e Këshillit duke marrë kështu përgjegjësinë e të qenit destruktiv. Rusia po e vringëllon veton e saj, në mënyrë që të mbajë SHBA-në dhe NATO-n me duar të lidhura për aranzhimin e 1244-shit, që ata e krijuan përkundër vullnetit të saj më SHBA-ja paralajmëronte se serbët e Kosovës do të ishin viktima nëse vetoja e detyron pavarësinë që të vijë në mënyrë të pakontrolluar. Vetoja ruse do të ishte rezultati më i keq i mundshëm i kësaj loje diplomatike, duket pak anëtarë të BE-së kanë bërë plane për t iu përgjigjur kësaj situate. Kërcënimi i SHBA për njohjen e njëanshme të Kosovës, me rezolutën 1244 ende të fuqi, do ta vendoste BEnë në dilemë, që ka mundësi ta ndajë dhe paralizojë atë. Disa shtete anëtare të BE-së mund të njohin Kosovën, shumë prej tyre nuk do ta bënin këtë. Ministri i Jashtëm i Suedisë Karl Bildt i pati paralajmëruar përfaqësuesit e SHBA se njohja unilaterale pa rezolutë të re do të ishte lojë me zjarr, si për Ballkanin ashtu dhe për marrëdhëniet e Uashingtonit me Evropën Perëndimore. Zëvendësministri 38 GLOBAL CHALLENGE

38 i Jashtëm gjerman, Gernot Erler, foli kundër shpalljes së njëanshme përderisa 1244-i mbetet ende në fuqi. Pa një rezolutë të re, BE-ja nuk do të kishte mundësi që të vendoste ZCN-në dhe misionin e PESM-it ose që t i ofrojë Kosovës perspektivën e anëtarësimit. Kosova nuk do të mund as të anëtarësohej në institucionet financiare ndërkombëtare, as nuk do të mund të merrte pjesë në iniciativa të bashkëpunimit rajonal. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Bibliografia: 1. Blerim Reka (2003) UNMIK. Shkup, Logos-A, 2. Sylë Ukshini (2008) Kosova në politikën e jashtme të BE-së Shkup, Logos-A. 3. Kushtetuta e Republikës së Kosovës 4. Plani i Ahtisarit, aneksi I, neni 9, alineja 4, Rezoluta 1244 e OKB Nr. 4 /

39 Roli i diplomacisë shqiptare në zgjidhjen e krizës së Kosovës gjatë 2004-ës PhD Kandidat Nijazi HALILI Roli i diplomacisë shqiptare në zgjidhjen e krizës së Kosovës gjatë 2004-ës. Abstrakti Në këtë punim shkencor kam shtjelluar krizën e Kosovës gjatë periudhës kohore të vitit 2004 dhe shkaktarët e krijimit të kësaj të cilët si qëllim qenësor kishin destabilizimin e situatës dhe futjen e Kosovës nën sundimin e Serbisë. Prandaj në këtë aspekt vlen të përmendet kontributi i pakontestuar i Tiranës zyrtare në krye me Drejtorin e Analizë e Prognozës Prof.dr.Lisen Bashkurti dhe ambasadorin e Shqipërisë të akredituar në Kosovë Prof.dr. Bashkim Rama, të cilët u ngarkuan që të punonin të pavarur analiza dhe parashikime për impaktet e kësaj krize dhe kapërcim e kësaj situate shumë të rëndë. Faktori shqiptar dhe siguria në Kosovë në kuadër të kushteve të Globalizimit. Kriza e Kosovës e vitit 2004 pati dy qasje të kundërta në kancelaritë e Tiranës dhe Prishtinës, madje edhe në shumë kancelari me rëndësi të madhe ndërkombëtare. Sipas qasjes së parë kriza e Kosovës e vitit 2004 rëndoi situatën në Kosovë, rriti skepticizmin për pavarësimin e saj, prishi imazhin ndërkombëtar të Kosovës, popullit e politikës së saj dhe do sillte pasoja serioze lidhur me kohën e modalitetet e shpalljes së pavarësisë. Drejtoria e Analizë Prognozës dhe Ambasadori Bashkim Rama u ngarkuan që të punonin të pavarur analiza dhe parashikime për impaktet e kësaj krize. Dhe çfarë ndodhi kur u panë të dy analizat e bëra veçmas: konkluzioni ishte se 40 GLOBAL CHALLENGE

40 raporti i ambasadorit Bashkim Ramës dhe ai i Drejtorisë së Analizë Prognozës në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Shqipërisë përputheshin së bashku në një qasje të dytë, të kundërt me atë parën që përmendëm në paragrafin më lart. Sipas kësaj qasje të dytë, në thelb kriza e Kosovës e vitit 2004 e lëvizi gjendjen e Kosovës nga stanjacioni i gjatë, dhe vuri në dukje ezaurimin e Misionit të OKB-së, UNMIK-ut dhe rriti besimin te faktori lokal Kosovarë, shkundi nga pasiviteti organizatat ndërkombëtare të akredituara në Kosovë, riaktivizoi agjendën e Kosovës në kancelaritë vendim marrëse ndërkombëtare dhe krijoi një opinion në rritje ndërkombëtare se duheshin hedhur hapa relevantë në rrugën për pavarësinë e Kosovës. Koha, shumë shpejt vërtetoi se qasja e diplomatëve shqiptarë në Prishtinë e Tiranë kishte qenë më e saktë dhe më parashikuese. Asokohe, ambasadori Lisen Bashkurti, Drejtor i Analizës dhe Prognozës së bashku me ambasadorin e Shqipërisë në Kosovë, Bashkim Rama, pa u njohur me materialet e njëri tjetrit kishin arritur të definonim krizën e Kosovës të vitit 2004 si kriza që do shpejtonte rrugën drejt pavarësisë. Koha provoi që qasja e diplomacisë shqiptare kishte qenë më e saktë. E në këtë përcaktim Bashkim Rama kishte rolin primar si diplomat në terrenin Kosovar të krizës. Pas pesë vjetësh të Kosovës nën protektorat ndërkombëtar, me paqeruajtësit nga 37 shtete të botës, me prezencën dhe angazhimin e mijëra politikanëve, ekspertëve, administratorëve, policëve, juristëve dhe ekonomistëve, me përvojë, nga vende të ndryshme të botës, si dhe me akordimin e miliarda dollarëve ndihmë ndërkombëtare për rindërtim, më 17 mars 2004, mijëra qytetarë të Kosovës dolën në rrugë dhe u përfshinë në trazira të rrezikshme e në akte dhune, duke vënë në dilemë, realisht, shpresat e botës, se Kosova mund të bëhej një shtet dhe një shoqëri, ku të gjithë qytetarët e saj të jetonin të sigurt dhe me dinjitet. Kaos në mbarë Kosovën, njëzet e një të vrarë, qindra shtëpi të djegura dhe të plaçkitura, dhjetëra kisha e objekte fetare të shkatërruara, mijëra qytetar serbë nxitonin për të braktisur shtëpitë e tyre, sulme ndaj zyrtarëve ndërkombëtar ishte bilanci i këtyre trazirave 1. Këto trazira dallonin nga zhvillimet e shpërthimet e mëparshme të dhunës në Kosovë, që nga koha e ndërhyrjes së NATO-së. Ndryshe nga trazirat e shkurtit të vitit 2000, në Mitrovicë, ngjarjet e marsit nuk i dhanë inspirim bashkësisë ndërkombëtare, që në kërkim të zgjidhjes së krizës, të dislokonte më shumë personel në vendin e ngjarjes. Ndryshe ndodhi dhe me protestat për disa arrestime të pjesëtarëve të UÇKsë, në vitin 2002, kur UNMIK-u ishte i bindur se sundimi i ligjit nuk ishte zotërues në Kosovë. Trazirat e marsit të vitit 2004 ndodhën si një rrufe në qiellin pa re, duke e lënë bashkësinë ndërkombëtare pa tekst dhe pa frymë. Trazirat e marsit ishin një katastrofë e pafashitur: nuk kishin as ngushëllim e as vijë evidente veprimi. Ato shkaktuan një kthesë paradigme, që disa e përshkruan si pranim të realitetit, disa të tjerë si dorëzim para aktit të kryer 2. Nga trazirat e marsit të vitit 2004, për të parën herë, dhuna u drejtua edhe kundër përfaqësueseve të autoriteteve ndërkombëtare, në Kosovë. Sado të duket 1 Policia e UNMIK-ut ka konfirmuar se 19 vetë kanë vdekur gjatë, dhunës, prej të cilave 11 ishin shqiptar dhe 8 ishin serbë. Dy të tjerë ishin të plagosur rëndë dhe vdiqën më vonë, duke e rritur numrin e të vrarëve, gjatë trazirave të marsit në 21. Gjithsej 954 persona janë trajtuar të plagosur. Kësaj shifre i shtohen dhe 65 policë ndërkombëtar, 58 policë të SHPK-së dhe 61 ushtar të KFOR-it, gjithashtu të plagosur. Mbi 150 automjete, përfshirë 100 të UNMIK-ut dhe 12 të SHPK-së u shkatërruan apo u dëmtuan rëndë. KFOR-i pësoi shkatërrimin e një autoblinde dhe 3 automjeteve. Përafërsisht, 730 shtëpi, 36 kisha ortodokse, manastire dhe objekte të tjera fetare e kulturore u shkatërruan, apo u dëmtuan, rreth 4100 serb dhe romë, u zhvendosën nga dhuna. (Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, për UNMIK-un, drejtuar Këshillit të Sigurimit, 30 prill, /s2004/348). 2 Kingand Mason, Peace at any Price London, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 4 /

41 Roli i diplomacisë shqiptare në zgjidhjen e krizës së Kosovës gjatë 2004-ës paradoksale, turma, duke i sulmuar zyrtarët ndërkombëtar, realisht, sulmonte aleatët e vet, në përpjekjet për ndërtim dhe ngritjen e Kosovës. Trazirat e marsit 2004, ishin shpërthimi, të cilit UNMIK-u dhe KFOR-i i ishin frikësuar, gjithnjë 3. Në një dokument, të dalë nga Zyra e Çështjeve Politike të OSBE-së, menjëherë pas trazirave, numëroheshin dhjetë faktorë, të cilët kishin krijuar kushtet për shpërthimin e trazirave dhe të dhunës: nacionalizmi i organizuar; ndjenja se Beogradi dhe bashkësia ndërkombëtare po e bllokonin përparimin e Kosovës drejt pavarësisë; frustrimi i rinisë të arsimuar keq dhe e lënë pas dore; kriza e përkeqësuar ekonomike; mediat populiste dhe frymëzuese; mungesa e popullaritetit të UNMIK-ut, i cili fajësohej nga të gjithë për problemet e Kosovës; ndjenja e mosndëshkimit të ekstremistëve; perceptimi i përkrahjes pa rezervë të amerikanëve, (megjithatë përpjekjet e mëdha të diplomatëve amerikan, për ta korrigjuar këtë bindje të gabuar), dhe frika, që Kosova t i kthehej Serbisë. Sfondi, në të cilin u montuan, ngjarjet e marsit nuk dominohej nga re të zeza. Zyrtarët e administratës ndërkombëtare, brenda misionit të UNMK-ut, dhe politikanët vendor, në institucionet qeverisëse, që përcillnin indikatorët e tolerancës ndëretnike në Kosovë, shihnin progres. Bisedimet midis Beogradit dhe Prishtinës, për çështje etnike të interesit të përbashkët, sapo kishin nisur, me takimet e grupeve punuese për energjinë dhe për personat e zhdukur, në Prishtinë. Përfaqësimi i minoritetit serb në Shërbim Policor të Kosovës po përmirësohej, ndërsa në shërbim civil mbetej konstant. 4 Natyrisht, kishte dhe shenja, që tensionet mund te rriteshin dhe mund të çonin drejtë temperaturave të larta politike. Suksesi i zgjidhjeve të partive nacionale në zgjedhjet presidenciale, në Serbi, e ngriti skenën e shfaqjes së madhe politike, në Kosovë. Po ashtu, Kuvendi i ri i Kosovës, i sapo dalë nga zgjedhjet parlamentare, kishte refuzuar zgjedhjen në Kryesi të Kuvendit të kandidatit serb të propozuar, në bazë të kuotave të diskriminimit pozitiv. Për veç këtyre nxitësve të temperaturave të larta politike, Kosova, në një mënyre gati të pashpjegueshme, rrinte nën hijen e kërcënimeve dhe të dhunës nga grupet, lidhjet e të cilave ishin të paqarta dhe të pakuptueshme. Herë ndodhte të sulmoheshin me gurë një grup serbësh, që shkonin për të vizituar shtëpitë e tyre në jug të Kosovës, vizitë e angazhuar nga UMNUK-u, për të stimuluar kthimin e serbëve dhe në përcjelljen të trupave austriake të KFOR-it. Vizita u anulua dhe asnjë nga sulmuesit nuk u arrestua 5. Tre djem shqiptarë (9, 11 dhe 12 vjeçar), nga fshati Çaber, të ndjekur nga dy serbë me një qen, ranë dhe u mbytën në lumin Ibër, në përpjekje për të shpëtuar nga ndjekja, mbrëmjen e 16 marsit Kur televizioni publik i Kosovës (RTK) njoftoi për këtë ngjarje, prezantuesi në studio e cilësoi humbjen e jetës së fëmijëve shqiptarë, si viktima të sulmit të një grupi serbësh. Gazetari nga vendi i ngjarjes e zgjeroi informatën duke shtuar se fëmijët kishin rënë në lumë, të ndjekur nga një grup serbësh. Tashmë, kupa e tensionit u mbush... Pas një mitingu protestues të nxënëseve të shkollave të mesme, në Prishtinë, në situatën e elektrizuar që u krijua, mbi njëmijë të rijnë lanë qendrën e qytetit dhe u nisën në drejtim të barrikadave të serbëve, në Çagllavicë. Brigada Qendër e KFOR-it, fillimisht, e nënvleftësoi rrezikun duke e lënë situatën në dorë të policisë së UNMIK-ut, 3 Burim i lartë në Departamentin e Drejtësisë të UNMIK-ut. 4 Të para me syrin e dëshmitarit të ngjarjeve. 5 Focus Kosovo, mars/maj/ GLOBAL CHALLENGE

42 e cila formoi një kordon, përgjatë rrugës, që shpinte drejt enklavave serbe, duke lejuar kalimin e turmës në lëvizje. KFOR-i, pasi mori informata lidhur me kërcënimin që mund t i vinte Graçanicës, një nga qendrat me të rëndësishme ortodokse serbe, në Kosovë, me bindjen se po të binte Graçanica, ushtria serbe do të sulmonte Kosovën, vendosi të barikadohej para turmës, duke mos lejuar atë të arrinte në Çagllavicë. Ushtarët e KFOR-it, nën komandën norvegjeze, parandaluan djegien e të dy fshatrave, tepër të rëndësishëm për enklavat serbe. Përleshjet midis demonstrueseve shqiptar dhe forcave të sigurisë vazhduan deri natën vonë. Në mbledhjen e UNMIK-ut, tonet e diskutimeve ishin të ashpra e të rrepta. Por pas diskutimeve të disa ambasadorëve, u ravijëzuan, kryesisht, dy linja:linja e fortë, nëpërmjet arrestimeve, burgosjeve dhe goditjes së demonstruesve, si dhe lindja e butë e komunikimit, e bisedimeve dhe e dialogut politik, duke dënuar trazirat dhe shkatërrimet. Gjakrat ishin të nxehta dhe po dominonte linja e fortë, kryesisht, që merrte terren në diskutimet e ushtarakëve të kryesuar nga Komandanti i KFOR-it, gjenerali gjerman Rheinhart. Fjalën e mori ambasadori Bashkim Rama. Pozicioni protokollari i vendosjes sime, në tavolinën e mbledhjes, 6 me vinte në të djathtë të gjeneral Reinhardit. Kur, ky i fundit po diskutonte, duke e vënë theksin tek arrestimi i demonstrueseve të nxënësve të shkollave të mesme, pasi, sipas tij, kishin nxitur dhunë, nëpërmjet parullave nacionaliste, (nxënësit e shkollave të mesme ishin mbyllur, në mesditë, në qendër të Prishtinës dhe që andej, ishin nisur drejt barrikadave të serbeve në Çagllavica), mbështetej në një bllok të zi shënimesh, ku kishte shënuar pesë emra, midis të cilëve dhe emrin e Shqipe Jasharit, të bijës së Adem Jasharit. Në fjalën time dënova dhunën dhe u vura theksin tek ndalimi i saj, të rivendosja e situatës dhe qetësimi i popullatës, duke u dhënë kohë dhe mundësi organeve kompetente të gjenin shkaktarët dhe t i vinin ata përpara përgjegjësive ligjore. Pasi e pyeta, në mënyrë retorike, gjeneralin Rainhardin nëse e dinte kush ishte Shqipe Jashari, të cilën donte të arrestonte, duke ju drejtuar Holkerit, thash se, në bazë të njohjes sime të mentalitetit të Kosovës, nëse vihet dorë tek vajza e Adem Jasharit, simbolit të rezistencës të shqiptarëve, atëherë digjet flakë e gjithë Kosova. Pas kësaj, argumentova, se e vetmja mënyrë për të dalë nga situata e rëndë do të ishte qetësia, dialogu dhe ulja e toneve, të gjitha palëve 7. Sigurisht, këto fjalë u pritën me miratim nga pjesëmarrësit, sidomos nga ana e Holkerit, i cili këtë moment e evidentoi, në konkluzionet e mbledhjes. Gjenerali nuk u ndje mirë, por, me një pamje disi indiferente, nuk foli. Në Fushë Kosovë, për vetë sfondin historik të relacionit konfrontues midis serbëve dhe shqiptarëve, viktimë e dhunës përveç disa shtëpive, u bë ambulanca, stacioni i policisë dhe një shkollë. Reagimi ndërkombëtar, pas trazirave ishte, pak a shumë, i pritshëm. Vetëm pas disa orësh, dënimi u lëshua, në formë breshëri, mbi Kosovën, nga qeveri e përfaqësues të disa shteteve perëndimore, kontribuues për çështjen e Kosovës, si dhe nga organizata të ndryshme ndërkombëtare. Qëndrimet ishin të ashpra, nuk e fshinin aspak zemërimin, aq më pak, zhgënjimin. Mark Dikinson, Shef i Zyrës së Britanisë së Madhe, në Prishtinë, lidhur me trazirat deklaroi, në mënyrë melankolike, se... kjo, nuk ishte arsyeja pse u bë luftë Sipas AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 6 Skema protokollare e vendosjes ishte e tillë: Në qendër vendosej Kryeadministratori, në të djathtë te të cilët ulej Komandanti i KFOR-it dhe pas tij ambasadorët, sipas rendit alfabetik të emrit të vendit, duke filluar me Albania. (kjo skemë, nga pikëpamja përfaqësueseve, nuk ndryshohej). 7 Shih Informacionin dërguar MPJ, 17 mars, osce. Org. Nr. 4 /

43 Roli i diplomacisë shqiptare në zgjidhjen e krizës së Kosovës gjatë 2004-ës burimeve diplomatike, Shefi i NATO-s, Sheafer, që ishte vizitor i parë i lartë, ndërkombëtar në Kosovë, pak ditë pas trazirave, me një ton shumë të ngritur, i bëri të djersitën me orë të tëra, liderët e Kosovës, (duke filluar që nga Rugova e deri tek ministrat e kabinetit qeveritar dhe të gjithë liderët partiak), të cilët i akuzoi direkt, si organizator të trazirave dhe si nacionalist të sëmurë. Sipas pjesëmarrësve në takim, gjuha dhe thirrjet, aspak në nivelin e duhur, të Shefit të atëhershëm të NATO-s dhe akuzat pa prova e të pa argumentuara, morën si përgjigje, vetëm heshtjen e zgjatur e të mendueshme të liderëve të Kosovës. Dukej qartë se nuk ishte fashitur akoma dëshpërimi dhe nuk ishte aktivizuar ende, analiza gjakftohtë e ngjarjeve, për zbardhjen e trazirave, dënimin e shkaktarëve dhe përcaktimin e vijës politike për daljen nga kriza e rëndë e krijuar. Në realitet, ngjarja e marsit ishte një kolaps i vërtetë, që krijoj një gjendje tepër të rëndë, të nderë e të ndërlikuar, thuajse pa rrugëdalje, që jo vetëm mund të çonte çështjen e statusit të Kosovës, në Kalendat greke por, mund të rrezikonte, në një masë të madhe, kthimin përfundimtar të Kosovës, nën administrimin e Serbisë, që shumëkush besonte se ishte qëllimi kryesor skenarë të këtyre trazirave. Me së pakti, dhuna e përdorur mund të sanksiononte ndarjen e Kosovës, sipas vijave etnike. Cilido, prej këtyre, Opsioneve nëse do të ndodhte, do të ishte një humbje e madhe për çështjen e Kosovës, në tërësi, një goditje e rëndë për luftën e UÇK-së dhe për privacionet e pa shembullta të popullit dhe të miqve të saj të shumtë ndërkombëtar, do të ishte mohimi i luftës shekullore dhe i gjakut të derdhur, për liri e pavarësi. Kjo, do të ishte një humbje e madhe për gjithë popullin shqiptar, për Shqipërinë, në veçanti, për çështjen e Kosovës që kishte pasur dhe e kishte në epiqendër të vëmendjes dhe të politikës së saj, si prioritet te të gjitha prioriteteve, si dhe të sigurisë kombëtare të saj. Në këtë kuptim, çështja e Kosovës dhe e ardhmja e saj, ishte edhe për ne, Stafin e Misionit Diplomatik të Shqipërisë në Kosovë, (një grup i vogël diplomatësh profesionist të përkushtuar, specialistë të përgatitur dhe me përvojë), jo vetëm një përgjegjësi e lartë shtetërore profesionale, por edhe një çështje e mirëfilltë emocionale. Si, njohës të mirë të problematikës dhe të terrenit të Kosovës, ne realisht, kishim lidhje, njohje e kontakte të shumta e të vazhdueshme, për veç misioneve diplomatike, me institucionet zyrtare qeverisëse, përfaqësues ndërkombëtarë dhe vendor, me partitë e grupe politike, me institucionet kulturore e shkencore, me grupet etnike e fetare, me intelektual e shoqëri civile, si dhe, natyrshëm, kishim një reputacion të lartë, respekt të dukshëm e besim të padiskutueshëm tek qytetarët e Kosovës. Ndërsa, disa ditë përpara ngjarjeve, kishim përcjellë të dhënat nga disa burime diplomatike, se përgatitej një situatë e ndërlikuar trazirash, në Kosovë. Në ndjekje të këtyre situatave, ishin gjatë gjithë kohës, në kontakt me Udhëheqjen e Tiranës, e cila, interesohej për çdo zhvillim, në detaje dhe na mbështeste në idetë, iniciativat e veprimet tona, me udhëzime të vazhdueshme. Ditën e shpërthimit pas një informacioni, herët në mëngjes, për fillimin e lëvizjeve të dyshimta, në Mitrovicë, isha në lidhje me Kryeministrin Nano, çdo gjysmë ore e informoja për situatat, me të dhëna të zhvillimeve nga vendi i ngjarjes, në Mitrovicë, ku ishte prezent, një mik i yni, një gazetar i talentuar ndërkombëtar i shtypit kryesor britanik. Në, orën 10.30, kur trazirat, në Mitrovicë ishin në kulmin e tyre, i dërgova kryeministrit një informacion të zgjeruar për atë, që kishte ndodhur dhe për pasojë, për zhvillimet e rrezikshme, që priteshin 9. Në mbrëmje, rreth orës , kur trazirat ishin në pikën e vlimit, në të gjithë Kosovën, Kryeministri Nano, rivendosi kontaktet me ne, që nga Bratisllava, mora 9 Në ora , te po asaj dite, Kryeministri Fatos Nano, do të nisej në një takim të NATO-s, në Bratisllavë. 44 GLOBAL CHALLENGE

44 udhëzime, që të hyja në kontakt me Kryeministrin Rexhepi, dhe t i transmetoja, në emër të tij, skemën e veprimeve, që duhej të ndërmerrte Kryeministri i Kosovës, për daljen nga situata. Skema ishte e thjesht: të distancohej nga forcat politike të vendit dhe të merrte në dorë situatën, të nxirrte në pah rolin e Qeverisë së Kosovës, duke rritur autoritetin e saj dhe të atij vetë, për të ndërprerë dhunën. Pas, kësaj, si Kryeministër i Kosovës, në emër të Qeverisë që të drejtonte, të jepte garanti për sigurinë e serbëve të Kosovës, kudo që ndodheshin ata. Po, në këtë cilësi, të merrte përsipër, me fondet e Qeverisë, të ndërtonte, në një kohë sa më të shkurtër, shtëpitë e dëmtuara të serbeve, si dhe kishat e objektet e kultit, të djegura e të shkatërruara. I kujtova kryeministrit Nano, se Kryeministri Rexhepi, nuk mund të bënte asgjë, pa miratimin e Hashim Thaqit dhe pa mbështetjen e liderëve të tjerë të partive politike dhe pasi ramë dakord t i takoja edhe ata, me qëllim që të siguroja mbështetje për Kryeministrin e Kosovës, i u përvesha punës, për të përmbushur detyrën, sa më parë. Gjendja në Prishtinë ishte jashtëzakonisht e rëndë, në përmbyllje të ditës së vështirë të 17 marsit. Nëpër rrugët kryesore të qytetit lëviznin turma të acaruara njerëzish të revoltuar, të cilët ndalonin e hidhnin parulla para godinave së boshatisura të UMNIKut, ndalonin ndonjë makinë të rrallë të ndërkombëtarëve, nxirrnin njerëzit nga mjeti, i vinin zjarrin atij dhe vazhdonin përpara. Pjesa tjetër e Prishtinës ishte e zbrazët nga njerëzit, të cilët ishin mbyllur nëpër shtëpitë e tyre, ndërsa ndërkombëtarët ishin evakuar në bazat e tyre dhe në Bonstill. Qytetin e mbulonte një zbrazëti e trishtë dhe e frikshme. Kryeministri i Kosovës, Bajram Raxhepi, i u kundërvu aktivisht dhunës, madje e duke shkuar, personalisht te barrikada në përpjekje për ta shpërndarë turmën e egërsuar. Ai ndërmori një turne nëpër të gjithë Kosovën. Qeveria ndau 4. 2 milionë euro, për ta rehabilituar shtëpitë dhe kishat e dëmtuara nga demonstruesit si dhe nisi programin e rindërtimit. E tregova, shkurt, këtë episod, që i shkon pak natyrës së këtij libri, për të dëshmuar se filozofia e vetme, që përcaktoi zhvillimet, gjatë dhe pas trazirave, duke vënë në lëvizje daljen nga kriza dhe vazhdimësinë e vijës politike të Kosovës, në një kohë, kur faktorët të tjerë ndërkombëtarë hidhnin rruge mbi Kosovën, mbeti ajo, që në e quanim, atëherë, formula Nano, e cila, me relaksimin e situatës, pas analizës gjakftohte e me objektivitet të trazirave të marsit, u shndërrua në të vetmen formulë, në gojën e të gjithë faktorëve dhe të aktorëve të komunitetit ndërkombëtarë e vendorë dhe në të vetmin qëndrim, për të motivuar daljen nga kriza dhe perspektivën e mëtejshme të Kosovës. Ka mundësi, që z. F. Nano të jetë konsultuar me faktorët ndërkombëtar, por kjo nuk do të thotë se një, gjendje e tillë, në dukje si historia e vezës së Kolombit, me rëndësi vendimtare për fatin e Kosovës, të mos i bëjë ndër politikanët të hollë e të ditur dhe Kryeministrit e aftë, Fatos Nano, ashtu siç e nderon politikën dhe diplomacinë e Shqipërisë, të drejtuar prej tij. Raportin e drejt dhe real me ngjarjen e vendosi qëndrimi i SHBA-së. Nënsekretari amerikan i Shtetit, Mark Grossman, i cili bëri vizitën e parë, nga autoritetet amerikane në Kosovë pa trazirave, mbi bazën e një analize të shëndosh, me shumë vlerësoi se sa kritikoi, punën dhe qëndrimin e lidershipit të Kosovës, duke adresuar qartë, se ata do të ishin edhe në të ardhmen aktorët kryesor vendor të shtetformimit, në Kosovë. Këshilli i Sigurimit i OKB-së u mblodh, urgjentisht, për të sqaruar situatën dhe brenda disa javësh, duke e ndjerë nevojën e mbështetjes të autoriteteve vendore, bashkësisë ndërkombëtare, rinisi punën me qeverinë e Kosovës, e cila mori përsipër ta pastronte rrëmujën si politikisht, ashtu dhe praktikisht. Ku dështoi bashkësia ndërkombëtare, në Kosovë dhe cilat janë mësimet e dobishme, për të ardhmen? Administrata ndërkombëtare në Kosovë bëri një varg dështimesh AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 4 /

45 Roli i diplomacisë shqiptare në zgjidhjen e krizës së Kosovës gjatë 2004-ës teknokratike, për arsye se drejtimi i saj ishte i përcaktuar nga vetë karakteri i ndërlikuar i bashkësisë ndërkombëtare, në momentin e marrjes së vendimit. Duke keqkuptuar natyrën e konfliktit, aktorët ndërkombëtar të angazhuar në Kosovë, në mënyrë të natyrshme. Kështu, KFOR-i, ishte i orientuar për mbrojtjen e kufijve të Kosovës, kundër agresionit nga Serbia dhe bëri shumë pak për ruajtjen e rendit në Kosovë, pas largimit të forcave serbe të sigurisë 10. Me gjithë paqartësitë lidhur me mandatin e UNMIK-ut, qëllimi ishte i qartë: të ndalej dhuna dhe të parandalohej rikthimi i saj. Kjo do të thoshte se Kosova duhej të bëhej një shoqëri e tillë, që nuk kishte qenë asnjëherë më parë. Natyrisht, nuk mund të ishte, fotokopje e shoqërive perëndimore, por duhej të braktise agresivitetin dhe dhunën, si mënyrë për zgjidhjen e problemeve, dhe të përfaqësonte sundimin e ligjit. Këto ndryshime që të ishin efektive dhe të qëndrueshme, duhej të ishin në shërbim të qytetarëve ndërsa liderët politik të kishin më shumë përgjegjësi qytetare. Sigurisht, arritja e këtyre ndryshimeve do të sillte një realitet gjithëpërfshirës të shoqërisë së Kosovës. Por ndërkombëtarët nuk deshën dhe nuk e morën kontrollin mbi mjetet, me të cilat formësohej sjellja publike dhe qytetare. I ushqyer me iluzione, misioni nuk bëri përpjekjet e duhur për të përdorur levat e pushtetit të butë: reformën arsimore, kontrollin e medias, propagandës, që përmes tyre të transformonin sjelljet publike 11. Pasi, OKB-ja mori mandatin për drejtimin e misionit, nisur nga fakti se Departamenti i OKB-së, për Operacione Paqeruajtëse (DOOP), nuk kishte kapacitet ta merrte vetëm përgjegjësinë, ftoi në bashkëpunim si partnere, Komisionin e Lartë për Refugjatët e OKB-së, (UNHCR), ose OSBE-në dhe BEnë. Realisht, një nga shkaqet, pse objektivat e përgjithshme nuk u përmbushën ishte rivaliteti midis këtyre agjencive. Një shembull, për ta ilustruar këtë fakt, ishte vonesa për krijimin e kurseve për trajnimin e administratës civile të Kosovës, për më shumë se dy vjet. Arsyeja, ishte kontesti midis shtyllës, të udhëhequr nga OKB-ja, për administratë civile dhe shtyllës, të udhëhequr nga OSBE-ja, e cila ishte përgjegjëse për demokratizimin dhe ndërtimin e institucioneve. Asnjëri nga policët nuk fliste shqip dhe ndodhte shpesh, që ata të ishin viktima të përkthyesve të paaftë, të zgjedhur me ngut. Përderisa, praktikisht, policia nuk dispononte kapacitet për të hyrë në net-worket e krimit për të depërtuar në linjat kriminale, strukturat e UNMIK-ut, ishin të shpalosura, përpara të gjithë palëve të interesuara 12. Kjo disbalancë, në favor të elementit të kriminal e shkatërroi besueshmërinë e UNMIK-ut, në fushën e pazëvendësueshme të inteligjencës. Probleme të tilla, u ndërlikuan me tepër, me mungesën e autoritetit të Kryeadministratorit. Mbi të gjithë misionin dhe veprimtarinë e tij. Problemi ishte se krye administratori nuk mund t i pushonte vartësitë e vet dhe për mosbindje, pasi ishin selitë qendrore të OKB-së, OSBE-së dhe BE-së, që e kontrollonin disiplinën dhe emërimet në detyrë. Rezultati ishte se shumë nga punët, që duheshin kryer, nuk u përshtateshin nevojave të Kosovës. Megjithëse, plot zyrtarë profesionist kishin përvojë nga puna dhe normat e shoqërive të stabilizuara e të qëndrueshme, shumë pak prej tyre, kuptuan se si 10 E njëjta gjë ndodhi në Irak, në vitin 2003, një e metë që është kritikuar. 11 Shqyrtimi i Planit të Implementimit të Standardeve të Kosovës, nëntor 2003, përgatitur nga Shefi i Shtyllës së II-të, Francesko Bastagli, një nga hallkat e rëndësishme, në zinxhirin komandues të UNMIK-ut. 12 Shih Raportin Brahimi, në un. org. 46 GLOBAL CHALLENGE

46 duhej shëndoshur dhe zhvilluar një shoqëri e shtypur dhe e varfër. Pas gjashtë vjetësh të protektoratit ndërkombëtar, kultura politike e Kosovës ndryshoi pak dhe shumë ngadalë. OSBE-ja, e ngarkuar për demokratizimin, në prag të largimit të saj, i la partitë politike, në vend, pa spektër politik të dallueshëm, pa demokraci të, brendshme dhe pa filozofi politike specifike. Funksionimi organizativ i partive ishte kaotik dhe me prirje të rritjes të presionit politik, brenda forcave politike. Pritej, që BE-ja të krijonte kushte për aplikimin e një ekonomie moderne liberale, por pas gjatë vjetësh, dy të tretat e popullsisë ishin të papunë dhe shumica e tyre jetonin me ndihmat e kushërinjve të tyre nga diaspora. Shumica e produkteve ushqimore baze importohej, me gjithë potencialin e madhe bujqësor të Kosovës. Dështimi fatal i administratës ndërkombëtare ishte, duke mos marrë parasysh strukturën demografike dhe shkallën e lartë të papunësisë, të Kosovës 13. E cila kishte tendencë të shkonte drejt, një etnikes, nuk u murrën me problemet reale të shoqërisë kosovare, (të shqiptarëve dhe të serbëve së bashku), por thuajse të gjithat politikat i vendosen mbi një retorikë joreale të kthimit të serbëve të larguar nga Kosova 14. Si, konkluzion, mund të thuhet se UNMIK-u, ua dorëzoi, detyrën institucioneve të pavarura demokratike të Kosovës, pasi kishte arritur shumë pak, nga ajo, që duhej të arrinte, duke e sforcuar, maksimalisht, qeverinë dhe shtetin e ri të Kosovës, pas shpalljes së pavarësisë. Në kompensim të kësaj situate, institucioneve të reja të Kosovës, së pavarur i u duheshin të rivlerësonin dhe të përmirësonin shumë objektiva dhe programe, për ta vënë vendin në binarë të prosperitetit, në kushtet e reja premtuese të shtetit të pavarur. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 13 Sipas evidencave të kohës 60% e popullsisë, ishte në moshën nën 25 vjçarë dhe papunësia shënonte rreth 62% shih komentin e kronistit amerikan Walter Lipmann. 14 Numri i saktë i serbëve të larguar nga Kosova, është i diskutueshëm. Sipas regjistrimit të personave të zhvendosur brenda IDP-së, në vitin 2000 dhe shënimeve statistikore të UNHCR-së, në janar 2002, numri i të larguarve për në Serbi dhe Mal të Zi ishte : serbë, malazezë, boshnjak, rom, shqiptarë, egjiptas dhe të tjerë. Sipas Këshillit të Koordinues Serb, për Kosovën, me seli në Beograd, në një raport të vitit 2002, numri i të ikurve nga Kosova, është: serbë, boshnjak, romë, 9000 etj. Si dukët, shifrat nga burimet serbe, janë, qëllimisht, të ngritura. Vlerësimi i arsyeshëm është se largimet nga Kosova, janë më pak se mijë persona. Nr. 4 /

47 Bibliografia: 1. Lisen Bashkurti. Krizat Ndërkombëtare, Shtëpia Botuese Mirheeralb-Tiranë, Lisen Bashkurti, Negociatat dhe zgjidhja paqësore e krizave Tiranë, Bashkim Rama, Faktori shqiptar dhe siguria rajonale, Shtëpia Botuese GEER- Tiranë, Henry Kissinger, Does America need a foreign policy. 5. The Statte to Come, Will Hurton, Vintage A. Puto, Historia Diplomatike e çështjeve shqiptare, B.Selmani, Globalizimi-tranzicioni dhe Integrimet, V.Çubriloviç Iselevane Arnauta-Predavanja, Beograd, R.Kaplan, Anarkia, që po troket, Ruzhdi Jashari, Diplomacia e Forcës dhe Forca e Diplomacisë,Shkrola,2011 Prishtinë. 11. Gani Mehmetaj, Sfidat e Pavarësisë, Shtëpia Botuese Dardania Press, Prishtinë, Faton Mehmetaj Lufta Speciale e shërbimeve sekrete serbe, Erporint, Gjakovë. 48 GLOBAL CHALLENGE

48 Msc. Margarita MUHO Teoria Inflacioniste, Kontrolli dhe Parashikimi - (Rasti i Shqipërisë) AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstrakt Inflacioni është treguesi i rritjes së vazhdueshme të nivelit të çmimeve. Ai matet me indeksin e çmimeve. Pritjet e inflacionit mund të krijohen nga sjelljet individuale dhe institucionet ekonomike duke shkaktuar një inflacion të vogël të përshpejtuar, dhe ky inflacion krijon ndjenjën e padrejtësisë dhe shkatërron vlerat informuese të çmimeve dhe të tregut. Teoritë sasiore dhe institucionale të inflacionit, rritjes dhe papunësisë reflektojnë këndvështrime konsistente por të ndryshme. Teoricienët institucional shohin një botë në të cilën faktorët institucional dhe sociologjik ndër veprojnë me forcat e tregut, duke e mbajtur ekonominë në një disekuilibër të vazhdueshëm ku merret në konsideratë struktura ekonomike. Teoricienët sasior shikojnë një botë në të cilën forcat e tregut dominojnë, dhe ku faktorët institucional dhe sociologjik janë jo domethënës. Ekonomia e përgjithshme është në ekuilibër. Ata shohin një trade-off afatgjatë ndërmjet inflacionit dhe rritjes, sa më i lartë inflacioni, aq më ulet masa e rritjes. Këto dy teori bazohen në analizat ekonomike të politikave qendrore duke u përballur me qeveritë, meqenëse janë ato që vendosin për politikat e tyre fiskale dhe monetare: trade-off ndërmjet inflacionit dhe papunësisë dhe rritjes. Këto këndvështrime të ndryshme janë një arsye e rëndësishme pse ka mosmarrëveshje ndërmjet politikave, dhe mendohet që ky debat do të vazhdoj për një kohë të gjatë. Nr. 4 /

49 Teoria Inflacioniste, Kontrolli dhe Parashikimi - (Rasti i Shqipërisë) Efektet e shpërndarjes së inflacionit Kush humb dhe kush fiton gjatë një periudhe inflacioniste? Përgjigja është e thjeshtë. Fituesit janë njerëzit që mund të rrisin rrogat e tyre apo çmimet dhe akoma e mbajnë punën apo i shesin mallrat e tyre. Ata që humbin janë ata njerëz që nuk mund të rrisin rrogat apo çmimet. Ajo që mund të thuhet për pasojat e shpërndarjes së inflacionit është që njerëzit që nuk presin inflacion ose që janë të lidhur me kontrata nominale fikse, ka të ngjarë të humbin gjatë periudhës së inflacionit. Pritjet e inflacionit Pritjet e inflacionit luajnë një rol kyç në procesin e inflacionit. Kur pritjet e inflacionit janë të larta, njerëzit tentojnë të rrisin rrogat e tyre dhe çmimet, duke shkaktuar inflacion. Pritjet mund të bëhen vet-përmbushëse. Për këtë arsye, ekonomistët shikojnë me kujdes sesi individët reagojnë nga pritjet. Tre tipet e pritjeve inflacioniste janë: - racionale (pritjet bazuar në modelet ekonomike). - adaptive (pritjet bazuar në të kaluarën). - ekstrapolative (pritjet që një tendencë do të vazhdoj). Prodhimi, inflacioni dhe rrogat Dy mjetet kryesore ku politikë bërësit bazohen për të përcaktuar nëse do të këtë inflacion, janë ndryshimet në rroga dhe prodhim. Së bashku këto përcaktojnë nëse kurba e ofertës agregate do të ngjitet lart apo jo. Rregulli është që rrogat do të rriten në masën që prodhimi do të rritet, pa gjeneruar presione inflacioniste. Inflacioni = Rritja e rrogës nominale - Rritjen e prodhimit Për shembull, nëse prodhimi rritet me 2%, rrogat mund të rriten me 2% pa gjeneruar ndonjë presion inflacionist 1. Teoria e inflacionit Ekonomistët bazohen në dy teori të ndryshme: teorinë sasiore dhe teorinë institucionale. Teoria sasiore thekson lidhjen midis parasë dhe inflacionit, teoria institucionale thekson strukturën e tregut dhe përcaktimin e çmimit nga institucionet dhe inflacioni. Ka një mbivendosje të madhe ndërmjet dy teorive, por ato konsiderohen të ndara meqenëse ato çojnë në konkluzione politike të ndryshme. Teoria sasiore e parasë dhe inflacionit mund të përmblidhet në një fjali: Inflacioni është gjithmonë dhe kudo një fenomen monetar. Nëse oferta e parasë rritet, niveli i çmimeve rritet dhe anasjelltas. 1 Ball, Laurence, The Genesis of Inflation and the Costs of Disinflation, Journal of Money, Credit and Banking, August 1991,p GLOBAL CHALLENGE

50 Kjo teori bazohet në ekuacionin e shkëmbimit, një ekuacion që përcakton se shpejtësia e kohës së sasisë së parasë është e barabartë me kohen e nivelit të çmimit me sasinë e prodhimit real te shitur. M = Sasia e parasë V = Shpejtësia e parasë P = Niveli i çmimit Q = Sasia e prodhimit real të shitur MV = PQ AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Në modelin e teorisë sasiore, inflacioni shkaktohet nga rritja në ofertën e parasë. Ai fokusohet në barazinë e shkëmbimit MV = PQ. Paraja mund të ndikoj tek produkti real (Q) në periudhën afatshkurtër, por në periudhën afatgjatë ai ndikon vetëm në nivelin e çmimit (P). Ekzistojnë tre supozime të teorisë sasiore: 1. Shpejtësia është konstante. 2. Produkti real është i pavarur nga oferta e parasë. 3. Rrjedhojat shkojnë nga paraja tek çmimet. Pra, teoria sasiore e parasë tregon që niveli i çmimeve ndryshon në përgjigje të ndryshimit të sasisë së parasë. Teoria institucionale e inflacionit Teoria institucionale pranon që paraja dhe inflacioni shkojnë sëbashku ashtu si edhe teoria sasiore e parasë. Ndryshimi mes dy teorive qëndron në përcaktimin e shkaqeve dhe të efekteve. Teoria sasiore thotë që ndryshimet në ofertën e parasë shkaktojnë ndryshimin në nivelin e çmimit. MV -> PQ. Teoria institucionale thotë që rritja e çmimeve e shtrëngon qeverinë të rrisë ofertën e parasë ose të shkaktoj papunësi MV <- PQ. Sipas teorisë institucionale të inflacionit, burimi i inflacionit gjendet në procesin e përcaktimit të çmimeve nga firmat. Përse duhet parashikuar inflacioni? - Rasti i Shqipërisë. Ekziston një kohë e caktuar nga përcaktimi i një politike monetare të një vendi, deri në veprimin e saj në ekonomi. Kjo do të thotë që një politike monetare e dhënë që i përgjigjet vetëm gjendjes aktuale të ekonomisë, mund të humbas veprimin në një moment të caktuar të së ardhmes, kur situata të paraqitet krejt ndryshe nga e sotmja, duke mos qenë më në këtë mënyrë një politikë stabilizuese. Përsa i përket ndryshimeve në politikën monetare, shumë vende në mënyrë formale apo joformale kanë adoptuar regjimin e ri të politikës monetare, që quhet inflacioni i shenjëstruar. Inflacioni i shenjëstruar është konsideruar se do të jetë strategjia më efikase për zhvillimin institucional të BSH në të ardhmen. Argumenti i mbrojtëseve të inflacionit të shenjëstruar është që, përderisa instrumenti kryesor i politikë bërësve monetar, pra norma e interesit, ka ndikimin e vet tek norma e inflacionit shumë kohë Nr. 4 /

51 Teoria Inflacioniste, Kontrolli dhe Parashikimi - (Rasti i Shqipërisë) më vonë, politikat duhet të drejtohen drejt shenjëstrimit të parashikimit të inflacionit brenda një intervali të përshtatshëm. Parashikimi i inflacionit është i rëndësishëm jo vetëm në vendimmarrje por ai është edhe një mjet thelbësor komunikimi. Si ka evoluar parashikimi i inflacionit në kohë? Ekzistojnë katër mënyra të parashikimit të inflacionit nga BSH: 1. Dikur për parashikimin e inflacionit përdoreshin variabla të thjeshtë që vareshin nga seria kohore e inflacionit (metoda e mesatares së ponderuar apo metoda e trendit). Metoda e trendit bazohet në mesataren e ponderuar kur ecuria e inflacionit analizohet gjatë historisë në vite. 2. Me metodën e trendit, variabli normë e interesit është shpjeguar me anë të variablit kohë. Kjo mat trendin apo ecurinë, pasi janë eliminuar nga seria kohore e normës së inflacionit, komponentja e gabimit dhe ajo sezonale Ekuacioni është i formës: INF = T + S + R Ku T-trendi linear, S-komponentja sezonale dhe R-komponentja e gabimit. Ekuacioni i përdorur për parashikimin është INF**= T ku INF** është inflacioni i korrigjuar nga komponentja sezonale dhe e gabimit. 3. Ekuacioni INF**= b1 + b2t si lidhje lineare ose INF** = b1+b2t+b3t 2 si lidhje kuadratike ndërmjet normës së inflacionit dhe kohës, është përdorur më pas për parashikim. Ky model pasqyron varësinë e normës së inflacionit nga variabli kohë, duke mos marrë në konsideratë faktorët e tjerë makroekonomike dhe treguesit social, që kanë një ndikim të pa diskutueshëm tek norma e inflacionit. 4. Me pas, ishte faza e ndërtimit dhe përdorimit të modeleve të thjeshta statistikore, që siç tregoi edhe koha, jo vetëm e ndihmuan BSH të kuptoj dhe analizoj në mënyrë analitike zhvillimet në normën e inflacionit, por njëkohësisht për të bërë parashikime afatshkurtra dhe afatmesme 2. Kur ekonomia është afër nivelit potencial atëherë rritja e ofertës monetare çon në rritjen e çmimeve dhe anasjelltas. i-ir= fi (interesi nominal = interesin real = inflacionin) Rritja e ofertës monetare sjell rritjen e çmimeve duke sjell rritjen e inflacionit, që çon në rritjen e normës së interesit. Ky është efekti i inflacionit. Elasticiteti i normës së interesit të kërkesës për para luan rol të rëndësishëm në efektin e politikës monetare. 1. Kërkesa për para lidhet negativisht me normën e interesit, rritja e normës së interesit sjell uljen e kërkesës për para. 2. Kërkesa për para reale lidhet pozitivisht me të ardhurat: rritja e të ardhurave sjell rritje të kërkesës për para reale 3. Ndjeshmëria e kërkesës për para ndaj interesit dhe të ardhurave është shumë e vogël në periudhën afatshkurtër në krahasim me një periudhë afatgjatë GLOBAL CHALLENGE

52 CPI- Indeksi i çmimeve të konsumatorit mat koston e blerjes së një shporte fikse mallrash dhe shërbimesh që përfaqëson blerjet e konsumatorëve qytetar. CPI = shuma piqo/poqo x 100 CPI përfaqëson indeksin më të përdorshëm për të matur inflacionin, i cili shpreh rritjen e vazhdueshme të nivelit të çmimeve. Inflacionin zakonisht e masim nëpërmjet formulës së mëposhtme fi = (Pi-Pt-1)/Pt-1 ku fi është norma e inflacionit nga periudha t-1 në periudhën t dhe Pt është niveli i çmimeve i matur nëpërmjet CPI në periudhën t. Inflacioni është treguesi i rritjes së nivelit të çmimeve. Gjatë viteve të para të tranzicionit, objektivi i BSH për një Lek të qëndrueshëm, u përkthye në kontroll të normës së inflacionit mujor, më pas tremujor dhe në vitin 1995 u vendos që kontrolli i normës së inflacionit të bazohej në një periudhë më të gjatë kohore, një vjeçare. Objektivi i BSH për normën e inflacionit pas vitit 2000 është deklaruar publikisht, si një norme vjetore brenda intervalit 2-4%, e matur në fund të vitit. Ky objektiv është i përshtatshëm për të ruajtur stabilitetin makroekonomik dhe ritmet dinamike të rritjes. Ndërsa është e vërtetë që BSH ka si objektiv të saj inflacionin (dhe jo kursin e këmbimit), konvergjenca e normës vjetore të inflacionit drejt dyshemesë së intervalit informal të synuar, mund të interpretohet si pasqyrim i një politikë monetare tepër të shtrënguar. Arritja dhe mbajtja e një inflacioni të ulët nuk është një objektiv në vetvete, por një mjet për të inkurajuar rritjen dhe për të siguruar standarde më të larta jetese 3. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Çfarë sjellin normat e ulëta të inflacionit? Normat e ulëta te inflacionit: - Pakësojnë rrezikun e rishpërndarjes arbitrare të të ardhurave dhe pasurisë në dëm të atyre njerëzve që fitojnë të ardhura fikse dhe hua dhënësve. - Ndihmojnë aktorët e tregut të rrisin sigurinë për pritshmërinë e çmimeve në të ardhmen, të normave të interesit dhe kurseve të këmbimit dhe si rezultat zgjerojnë horizontin e tyre të parashikimit. - I mundësojnë firmave përdorimin e burimeve të kufizuara, për të krijuar dhe jo për të mbrojtur pasurinë e tyre. - Minimizojnë shtrembërimet e mëtejshme të sistemit nominal të taksave. - Sinjalizojnë investitorët e huaj se institucionet publike funksionojnë siç duhet dhe variablat ekonomike kyçe janë në ekuilibër. Duke hasur vështirësi në parashikimin dhe mbajtjen në kontroll të inflacionit total për periudha afatgjata, një pjesë e bankave qendrore në vende të ndryshme preferojnë të kontrollojnë dhe parashikojnë inflacionin bazë, si një kontribut të drejtpërdrejtë të politikës monetare të ndjekur prej tyre. Kjo bëhet duke përjashtuar nga inflacioni total, elementët me ndikim të përkohshëm në çmimet e konsumit, që në fakt janë relativisht më pak të lidhur me politikën monetare. Konkludohet që metoda e mesatareve të trimuara ehte ajo që ofron matjen më të përshtatshme. 3 Korovilas, J., 1999, The Albanian Economy in Transition: the Role of Remittances and Pyramid Investment Schemes, Post-Communist Economies, 11(3), p Nr. 4 /

53 Teoria Inflacioniste, Kontrolli dhe Parashikimi - (Rasti i Shqipërisë) Inflacioni bazë si pjesë e inflacionit total Kombinimi i faktorëve jashtë politikës monetare, bën që inflacioni shpesh të marre goditje, që shpesh shfaqen në periudha afatshkurtra. Lexueshmëria e indeksit të çmimeve vështirësohet dhe kthehet në një indikator te keq për autoritetin monetar, sepse deformon ecurinë e inflacionit për arsye të jashtme dhe të përkohshme. Të pasurit një indikator të mirë të ecurisë së cimeve për periudha afatgjata, nënkupton në një farë mase, izolimin e shifrës së inflacionit nga ndikimet afatshkurtra. Ndër fenomenet që shkaktojnë luhatje dhe tronditje të tendencës së çmimeve të konsumit përmenden: a. sezonaliteti, për grupe, nëngrupe apo produkte të veçanta të shportës së mallrave të konsumit. b. prania e mallrave apo shërbimeve, çmimet e të cilave janë të administruara. c. prania e mallrave të konsumit, që shpesh bëhen objekt i vendosjes së taksave (politika fiskale) që në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe të tërthortë ndikojnë në rritjen e inflacionit. d. prania e ngjarjeve shock që lëkundin ekuilibrat makroekonomike të një vendi, të tilla si fatkeqësi natyrore, lëvizje politiko-sociale. Matja e inflacionit bazë Metodat e përdorura për matjen e inflacionit kanë evoluar, nga ato përjashtuese dhe deri tek ato ekonometrike. Të gjitha metodat vendosen përballë faktit se sa dhe si i përmbushin kriteret teorike dhe statistikore. Përmbushja e kritereve gjykohet në përputhje me kushtet konkrete të zbatimit të regjimeve të ndryshme të politikave monetare nga bankat qendrore. Në fund të fundit, metodat kanë për qëllim të identifikojnë përbërësen afatgjatë që supozohet se është inflacion i pastër monetar, por edhe përfaqësuese e prirjeve inflacioniste të agjentëve ekonomik. Ndonëse metodat tentojnë drejt gjetjeve gjithnjë e më të sakta, përsëri, janë evidente problemet në lidhje me shkallën e përmbushjes së kritereve të teorisë ekonomike, statistikore dhe të kodit të transparencës së bankës qendrore. Që të përmbushen kriteret e teorisë ekonomike do të thotë që në përgjithësi, inflacioni bazë duhet të jetë përfaqësues i inflacionit monetar apo i prirjes afatgjatë të inflacionit. Kriteret statistikore mbështeten në faktin që devijimet relative standarde të serisë së inflacionit bazë duhet të jenë sa më të ulëta. Transparenca ka të bëj me shkallën e kuptueshmërisë së inflacionit bazë i dal nga aplikimi i metodave të ndryshme. Deri tani metodat grupohen si më poshtë: a. sheshuese (metoda e mesatareve lëvizëse). b. përjashtuese të përbërësve të shportës. c. VAR apo VAR strukturor. a. Konsiston në përdorimin e një numri filtrash të njëpasnjëshëm. Në fund të procedurës arrihet të gjendet prirja më e mirë e mundshme, e pastruar nga elemente të veprimit të përkohshëm, të rastësishëm etj. Ajo është matëse e mirë e zhvillimeve afatgjata në inflacion, në varësi të faktorit kohë. Përparësia qëndron në faktin se teknikat janë thjeshtësisht të aplikueshme. 54 GLOBAL CHALLENGE

54 Dizavantazhi është se teknikat janë pak a shumë arbitrare dhe lidhen me shkallën e përshtatshmërisë së formës së filtrit që duhet përdorur. Shifrat e inflacionit që dalin nga aplikimi i kësaj metode nuk janë transparente dhe lehtësisht të kuptueshme nga publiku. b. Njihet si metoda e peshave zero. Ajo përjashton nga llogaritja e inflacionit artikujt me të ndjeshëm ndaj goditjeve të jashtme si edhe artikujt, çmimet e të cilëve janë të administruara. P.sh. lihen jashtë llogaritjes apo shportës: energjia, produktet agro ushqimore si edhe interesat e kredive hipotekare. Inflacioni i matur me këtë metodë është më transparent për publikun. Është metodë më e komplikuar dhe ndërkohë përmbush kriterin statistikor por është larg përmbushjes së kriterit ekonomik. Në këtë kategori hyjnë metodat e mesatares së trimuar, medianës etj 4. c. Kjo koordinon në shkallë të kënaqshme kriteret e teorisë ekonomike dhe statistikore. Quah dhe Vahey, 1995, janë përpjekur të shpërbejnë inflacionin në dy pjesë: njëra i përgjigjet një inflacioni të qëndrueshëm për periudha afatgjata (inflacioni bazë) dhe tjetra që nuk neglizhon goditjet në inflacion dhe që quhet inflacion ciklik. Argumenti ekonomik për inflacionin bazë, pra afatgjatë, bazohet mbi faktin që kurba e Philipsit është plotësisht vertikale: inflacioni varet nga faktorë me natyrë monetar, ndërsa prodhimi varet nga faktorë real. Kështu arbitrazhi në periudha afatshkurtra ndërmjet inflacionit dhe rritjes ekonomike mbetet pothuajse kalimtar. Seria e inflacionit bazë, gjenerohet nga aplikimi i një modeli strukturor (VAR), ku evidentohet lidhja për periudha afatgjata ndërmjet inflacionit dhe prodhimit. Në përgjithësi merren në konsideratë seritë e prodhimit industrial dhe të inflacionit. Këto metoda krijojnë mundësinë edhe të vlerësimit të kohëzgjatjes së arritjes së ekuilibrit për inflacionin pas një çrregullimi të shkaktuar nga ndonjë goditje e jashtme. Kjo e ndihmon bankën qendrore për të vlerësuar kohën gjatë të çiles politika monetare duhet të qëndroj neutrale, për të mbajtur një inflacion baze brenda kufijve të parashikuar. Kjo është metoda më e plotë dhe më e bazuar ekonomikisht. Duke përfaqësuar një teknikë moderne, duket se ajo ka dhënë rezultatet më të mira në drejtim të gjetjes së përbërëses afatgjatë të serisë së inflacionit, në modele të zbatuara për Eurozonën, Gjermaninë, Anglinë, Francën etj. Megjithatë për vende ku targetohet inflacioni bazë, duket se kjo metodë cenon transparencën në komunikimin me publikun për objektivin e inflacionit, për shkak të shkallës së lartë të vështirësisë si metodë 5. Ndër metodat e përmendura, vetëm VAR ofron mundësinë parashikuese që në konceptimin e metodës. Një banke qendrore i intereson shumë që në bazë të të dhënave mbi sektorin real të ekonomisë si edhe agregateve monetare, të parashikojë inflacionin bazë, kur është siguruar prania e ekuilibrave makroekonomike për periudha afatgjata. Për metodat e tjera që nuk përmbushin kriterin e parashikimit, duhen aplikuar teknika shtesë parashikuese që mbi bazën e serive të arritura për inflacionin bazë, të bëhen ekstrapolime për periudhat e ardhshme. Teknika që ofron VAR 6 është praktikisht e pakuptueshme nga publiku, ndërkohë që edhe ato të mesatares së trimuar, duke kërkuar plotësimin e disa kushteve statistikore, vështirësojnë kuptueshmërinë. Po kështu publiku nuk e di se cilët artikuj përjashtohen çdo muaj. 4 Muço, Marta, Harry Papapanagos and Peter Sanfey (1999), The determinants of official and free-market exchange rates in Albania during transition Journal of Comparative Economics, 27, Cecchetti, Stephen G., Inflation Indicators and Inflation Policy, NBER WP, 5161, 1995, p Jacquinot, Pascal, L inflation sous-jacente a partir d une approche structurelle des VAR: Une application a la France, L Allemagne et au Royaume Uni,NER #51, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 4 /

55 Teoria Inflacioniste, Kontrolli dhe Parashikimi - (Rasti i Shqipërisë) Në rastin e Shqipërisë përdoret metoda e mesatares së trimuar e cila duket se konkludon në një seri inflacioni bazë me përfaqësuese, sepse një metode e tillë, kombinon përjashtimin e njëkohshëm të efekteve që rrjedhin nga inflacioni apo deflacioni sezonal nga inflacioni i administruar apo nga inflacioni si pasojë e goditjeve të tjera të jashtme 7. Konkluzione: Shumë argumente teorike pro dhe kundër pranisë së presioneve inflacioniste në ekonomi, janë diskutuar duke sjell edhe interpretimin që, një politikë monetare ekspansioniste mund të sjelle rritje më të lartë ekonomike dhe një punëzënie më të lartë. Por studimet e mëvonshme empirike kanë treguar që inflacioni dhe rritja ekonomike janë të lidhura negativisht në periudha afatgjata, pra sa më i lartë inflacioni aq më e ulet rritja ekonomike. Nga përvoja e bankave të tjera qendrore si edhe nga përfundimet për rastin e Shqipërisë, del e nevojshme matja e inflacionit bazë, si një kategori domethënëse për vendimmarrjen në bankën qendrore. Mënyra e sugjeruar e matjes është ajo e bazuar në metodën e mesatares së trimuar, sepse ajo jep rezultatet statistikisht më të mira. Kjo metodë aplikohet në 70% të artikujve të shportës. Njëkohësisht është e rëndësishme të ndiqet edhe inflacioni bazë, duke eliminuar artikujt me çmime të administruara. Procesi i implementimit të IT, duhet të mbaj në konsideratë, kategorinë e inflacionit mesatar (total dhe bazë) dhe jo vetëm atë të fund viteve. Studimi konkludon edhe një herë që në mënyrë të veçante, norma mesatare e inflacionit bazë është më shumë e lidhur me agregatin monetar M1. Ky përfundim teston edhe matjen e kryer për inflacionin bazë, e cila tregon se seria e gjetur është komponentja e inflacionit që varet nga politika monetare. Rezultatet tregojnë se baza monetare ndikon (sipas testit Granger) mbi normën e inflacionit total, kurse agregatet M1 dhe M3 ndikojnë në inflacionin bazë. Por, kjo lidhje duhet konsideruar me shumë kujdes si në analizën e faktorëve ashtu edhe në parashikim, sepse rezultatet nxjerrin në pah se ekziston një lidhje e anasjelltë shkak-pasojë ndërmjet inflacionit dhe agregateve monetare. 7 Hadëri, Sulo, Harry Papapanagos, Peter Sanfey and Mirela Talka, 1999, Inflation and Stabilization in Albania, Post - Communist Economies, 11(1), p GLOBAL CHALLENGE

56 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Bibliografia: 1. Ekonomia monetare paraja dhe banka, Prof. Dr. Sulo Hadëri. 2. Blejer Mario, Alain Ize, Alfredo M. Leone and Sergio Werlang (eds.) (2000), Inflation Targeting in Practice: Strategic and Operational Issues and Application to Emerging Market Economies, IMF, Washington D.C. 3. Jarvis, Chris. The Rise and Fall of Pyramid Schemes in Albania. IMF Working Paper 99 (1998). 4. Kalra, S., 1998, Inflation and Money Demand in Albania, IMF, Working paper WP/98/ Kunst M. R. and Rubin Luniku, 1998, Inflation, its dynamics and its possible causes in Albania, Institute for advanced Studies, East European Series, No Orlowski, Lucian T., 1998, Monetary Policy Targeting in Central Europe s Transition Economies: The Case for Direct Inflation Targeting CASE-CEU Working paper Series, No. 11, August, Warsaw. 7. Svensson, Lars E.O. (2000), How should monetary policy be conducted in an era of price stability, IMF Seminar on Implementing Inflation Targets, Washington, D.C., March Vaughan-Whitehead, Daniel, 1999, Albania in Crisis. London: Edward Elgar. 9. Ball, Laurence, The Genesis of Inflation and the Costs of Disinflation, Journal of Money, Credit and Banking, August Cecchetti, Stephen G., Inflation Indicators and Inflation Policy, NBER WP, 5161, Jacquinot, Pascal, L inflation sous-jacente a partir d une approche structurelle des VAR: Une application a la France, L Allemagne et au Royaume Uni, NER #51, Nr. 4 /

57 Iliro-shqiptarët gurthemeli i civilizimit europian PhD Kandidat Gjon KEKA Iliro-shqiptarët gurthemeli i civilizimit europian Hyrje Nëse tani në shekullin XXI ne akoma kërkojmë mbështetje të atyre argumenteve të gjetura deri më sot dhe nëse pyetemi nëse shqiptarët janë pasardhës të Ilirëve, ne me siguri të plotë duhet të përgjigjemi me: PO të madhe! Kjo për faktin se nuk është gjetur akoma asnjë dokument, dorëshkrim apo fakt përmbajtësor tjetër i historisë që kundërshton këtë të vërtetë të madhe, se shqiptarët jo vetëm janë pasardhës të ilirëve, por ata janë aty si njeriu, raca dhe fisi i parë themeltar i këtij Gadishulli Ilirik, e aq më tepër po këta shqiptarë janë edhe djepi i civilizimit të plotë të familjes së lashtë evropiane. Shqiptarët janë pasardhës natyror të ilirëve të lashtë, të cilët nuk janë rastësisht aty që nga themelet e tij historike, fisnore e kombëtare, as nuk kanë qenë ndonjë aksident historik i dyndjeve barbare, por një realitet i brendshëm i fiseve themeltare të këtij gadishulli, të cilët kanë luajtur një rol mbikohor dhe vendimtar përgjatë historisë, pastaj në civilizimin, zhvillimin dhe shtrirjen natyrore të tij brenda familjes evropiane. Ka me mijëra vite që shohim se si karakteri gjenetik i shqiptarëve nuk ka ndryshuar edhe përkundër dëmeve që i janë bërë përgjatë historisë nga pushtuesit e ndryshëm barbar. Pohimet e historianit Thunmann Ndërkaq shumë studiues, gjeograf, historian e gjuhëtar etj, edhe përkundër pikëpamjeve dhe konkluzioneve të ndryshme janë bashkuar një zëri dhe kanë thënë se 58 GLOBAL CHALLENGE

58 shqiptarët janë pasardhës të ilirëve të lashtë, kjo sepse ata nuk kanë gjetur popull apo fis tjetër themeltar përveç tyre. Kjo tregon se një popull, racë apo fis që bëri Perëndia apo sipas antikëve perënditë e tyre, nuk mund të zbulohet lehtë, sepse ai është një mister (që një ditë do të zbulohet plotësisht se ata ishin të parët aty-themeltar) mbi të cilin qëndron jo vetëm i gjithë kontinenti evropian, por edhe vetë raca e tij dhe civilizimi i lashtë. Profesori, gjuhëtari dhe historiani gjerman Johann Thunmann shkruan se Më parë, ai ishte vetëm një popull i vogël që shtrihej në Ilirinë maqedonase ndërmjet Drinit, Siominit dhe vendbanimeve të tyre. Ptolemeu është i vetmi në mesin e të parëve që flet për kryeqytetin e tyre, të cilin e quan Albanopoli.Ai (populli shqiptar) jetoi në këto zona, male dhe ka marrë dhe emërtimin e tyre në të gjitha revolucionet që tronditën kombet fqinje 1. Ne nuk mund të mos e përmendim këtë fakt sepse është padyshim edhe një nga aspektet e gjuhës, kulturës, lidhjeve familjare, fisnore vendbanimet dhe tërë trungu sëbashku me rrënjët që tregon për këtë vijimësi. Pasuar nga periudha e mëvonshme e ajo më e ndritura e Gjergj Kastriotit Skënderbeut e deri në ditët tona shqiptarët kanë ruajtur me një xhelozi të madhe karakterin gjenetik Ilir të lashtësisë së tyre, me përjashtim të mbetjeve sulltaniste të veshura me rroba të Perandorisë Otomane, të cilat ato nuk përbëjnë karakterin gjenetik të këtij fisi dhe kjo nuk duhet ngatërruar asnjëherë. Ka më mijëra dokumente historike dhe dorëshkrime të shkrimtarëve të periudhave të ndryshme që flasin për një vijimësi iliro-shqiptare. Po marr vetëm disa nga shembujt, si ai i Papa Inocent IV 2 që shpalos kufijtë realë të këtij populli të lashtë ilir, pra shqiptarët, pastaj Homeri në veprat e tij të njohura për të gjithë tashmë, mbi urtësinë dhe heroizmin dhe përkatësin e këtij fisi të lashtë brenda Gadishullit Ilirik. Plini, Virgjili dhe Lykofroni na saktësojnë duke na zbuluar kështu ngadalë por qartë vijimësinë e këtij populli në periudha të ndryshme kohore dhe duke na i sjell ata si fise kryesore të shfaqjes së karakterit të plotë të këtij gadishulli dhe formimit të tij, madje ka thellësi të atillë dhe etje akoma më të madhe të cilat mbështeten në dokumente të provuara se ka rrënjë pellazge ky fis ilir themeltar. Prandaj duhet nënvizuar se asnjëherë dhe në asnjë kohë nuk ka pasur ndërprerje të vijimësisë iliro-shqiptare edhe përkundër tendencave turke, sllave dhe të tjera për të humbur në tërësi karakterin kryesor të këtij populli të lashtë ilir, popull apo fis themeltar i këtij gadishulli dhe i civilizimit të lashtë evropian, duke ia atribuuar këtyre popujve barbarë të ardhur në vend nga dyndjet e ndryshme dhe të pushtimeve në trojet e Gadishullit Ilirik. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Tendenca absurde Madje ka pasur edhe tendenca të atilla që në pamundësinë për t i humbur gjurmët e lashtësisë së këtij populli të lashtë, kanë vënë në tregti edhe këto ide absurde se edhe shqiptarët janë sllavë, grekë apo turq dhe e gjithë kjo është bërë për të larguar gjithnjë e më shumë atë nga të qenit popull i lashtë ilir dhe themeltar, pra për ta larguar nga përkatësia e tij, burimin dhe rrënjët e trungut të tij historik, si dhe për ta ndërprerë këtë vijimësi iliro-shqiptare që po vihet në diskutim nga trajtues të ndryshëm e historian edhe sot në shekullin e XXI-të si p.sh së fundi Oliver Schmit. Më duhet sërish ta nënvizoj këtu atë që e thotë historiani dhe gjuhëtari i urtë gjerman Thunmann në fjalorin e tij dhe dorëshkrimet me vlerë se shqiptarët nuk janë 1 Untersuchungen über die Geschichte der östlichen Europäischen Völker, Autor Johann Thunmann 1774, faqe Innocent IV, Epist.61 L.VIII, Nr. 4 /

59 Iliro-shqiptarët gurthemeli i civilizimit europian sllavë, por se ata janë pasardhës të ilirëve të lashtë 3 kështu ai e ka provuar mjaft mirë këtë dhe ka përjashtuar tendencat e tilla të përzierjes së lëmshit historik të popujve dhe racës. Ndërsa zërat e tillë si ai i historianit Schmit, nuk janë zëra që na turbullojnë historinë as që mund ta vënë në pikëpyetje përkatësinë themeltare të popullit shqiptar në Gadishullin Ilirik, as vijimësinë e tij deri në ditët e sotme, sepse debatet e nxitura vetëm sa e forcojnë pozicionin tonë se jo vetëm që ka pasur një vijimësi iliro-shqiptare por ajo tani është një vërtetësi botërisht e njohur në realitetin historik, që shihet në trojet e natyrshme ku ka elemente të shqiptarëve të lashtë edhe pse të copëtuara dhe nën kapelën e popujve të ardhur që kanë themeluar shtete artificiale mbi tokën e këtij populli të lashtë ilir. Si çështja e vijimësisë iliro-shqiptare e cila është provuar dhe ka mjaft dokumente që faktojnë se gjuha shqipe është gjuhë e lashtë ilire, po ashtu edhe teoria e origjinës pellazge të shqiptarëve nuk është produkt i shekullit XIX, por i fundit të shekullit XVIII dhe fillimit të shekullit XIX, dhe nuk është kjo teori produkt i lëvizjes kombëtare shqiptare por i autorëve të ndryshëm gjuhësorë e historianë evropianë që kanë hulumtuar në këtë drejtim duke trajtuar edhe këtë teori të origjinës pellazge të shqiptarëve që tregon jo vetëm lashtësinë e këtij populli, por edhe të qenët gurthemeltar i krijimit të Gadishullit Ilirik dhe civilizimit të tij. Banorët e të njëjtit vend, shqiptarët janë pasardhës të ilirëve të lashtë, një popull i guximshëm, i civilizuar. Gjuha e tyre është një folme e lashtë ilire dhe gjuha trake formojnë një grup të veçantë të fiseve indo-evropiane gjuhësore. Ndarja e vendit është përcaktuar nga sistemi i ultësirës jugore të Alpeve Dinarike dhe Dalmatike. Pastaj shtrirja e Shqipërisë së Epërme (Iliria e lashtë),... Shqipërisë së poshtme (Epir i lashtë) 4. Dokumentet shqip në arkivat e Vatikanit Në lidhje me këtë mund të përmend se kleri i krishterë katolik përgjatë gjithë kohës ka treguar një përkushtim të madh në ruajtjen e kësaj lashtësie të gjuhës ilire te shqiptarët, ata madje kanë qenë kontributorë të mëdhenj të nxjerrjes në dritë të shumë të dhënave të dokumentuara mbi gjuhën dhe formën e shkrimit shqip si dhe të lidhjes së saj edhe me origjinën pellazge. Këtu mund të theksoj se në shekullin e dytë kisha e krishterë katolike në gjithë Shqipërinë shpalosi në Selin e Romës edhe përmbajtjen e vjetër të gjuhës ilire dhe alfabetit të saj, për këtë flasin dokumente të cilat mund të hulumtohen ne arkivat e Vatikanit, vetë kleri i krishterë ishte ai që tregoi përbërjen e plotë të gjuhës shqipe. Diku përmendet se një nga Papët e kohës kur kishte dëgjuar klerikët shqiptarë të këtij vendi duke folur në gjuhën e tyre, kishte thënë se gjuha e juaj më tingëllon si gjuhë e mistershme dhe hyjnore, dhe ishte i interesuar të dinte akoma më shumë për të. Kështu që gjuha shqipe është pikërisht gjuha e vjetër ilire dhe ajo kuptohet akoma më shumë kur ne shohim gjurmët e saj të cilat nëpërmjet këtij populli, fiseve të tij themeltare, civilizimit dhe gjuhës së tij shkëlqen i tërë Gadishulli Ilirik. Selia e popullit shqiptar si popull i lashtë ilir ishte në Durrës dhe po ashtu jo rastësisht gjendet edhe rruga apo Via Egnatia ajo që lidhë këtë gadishull me të gjithë. Megjithatë ajo që duhet nënvizuar është se edhe emrat e fiseve janë ekskluzivisht emra që kanë prejardhje nga gjuha shqipe si gjuhë e lashtë ilire. Po ashtu, edhe shpjegimet gjeografike të vendbanimeve janë ekskluzivisht dhe në mënyrë tepër të natyrshme sipas 3 (Vokabularium von Thunmann, 1772). 4 Alexander Jacob Schem,Lexicon 1869, faqe GLOBAL CHALLENGE

60 ilirishtes së lashtë apo gjuhës shqipe si e tillë. Ndërsa tendencat për të larguar e ndarë nga e vërteta apo ndaljes së kombit tonë për të vrapuar tek burimi janë vetëm sa për të futur teoritë dhe hipotezat në tregti, por ajo që nuk mund të tregtohet është historia dhe të vërtetat e saj të argumentuara fuqishëm. Periudha e lidershipit e Gjergj Kastriot-Skënderbeut Në kuadër të kësaj ne mësojmë se pikërisht në këtë gadishull si njeriu i parë, apo njeriu më i vjetër, apo thënë më mirë se bashkësia e parë ishin pikërisht ilirët e lashtë, dhe këtë na e përforcon edhe autori Peter Schegg gjatë udhëtimit të tij i cili këtë vend të lashtë e përshkruan në këtë mënyrë E gjithë Shqipëria (Iliria e lashtë dhe Epiri) me një pamje malore, lumenjë, rrafshnalta, ishuj etj 5. Ndërkaq ka mjaftë dokumente të rëndësishme nga autorë europian që tregojnë me saktësi për pozitën e shqiptarëve, lashtësinë e tyre, marrëdhëniet gjuhësore të tyre si dhe gjuhën e vjetër të folur pellazgo-ilirishte. Vetë emri shqiptarë, pastaj shqiponja dhe simbolet e saj po ashtu na dëshmojnë dyfish për vijimësinë iliro-shqiptare, sepse këto troje të kombit shqiptar janë pikërisht toka të Shqiponjës së madhe Ilire dhe vetë trojet e sotme ku banojnë shqiptarët tregojnë se janë bijë (zogu i shqiponjës) të kësaj toke të shqiponjës së madhe e të vjetër të tokave të lashta pellazgo-ilire. Ajo që do të veçoj këtu është se Shqiptarët janë ata që kanë mbizotëruar gadishullin Ilirik dhe nuk kanë patur përzierje deri në kohën e dyndjeve dhe pushtimeve barbare. Popujt që erdhën më vonë si nga dyndjet ashtu edhe me pushtimet e tyre duke lënë kështu edhe mbetjet kanë patur gjithnjë përzierje si të gjakut me të tjerët ashtu edhe të përzierjes nacionale apo asimilimeve, kjo për faktin se dyndjet kanë sjellë popuj me përkatësi të padefinuar, sidomos popujt e ardhur si dhe ata pushtues barbar. Duhet përmendur këtu se ky gadishulli ishte cak i shumë pushtuesve të huaj barbar, si Perandoria Bizantine, Romake dhe Otomane, ku secila solli gjërat e saj në këtë gadishull dhe ndikoi në kompleksitetin dhe konfuzionin e origjinës së popujve. Prandaj, edhe problemet që kanë hasur dhe hasin akoma edhe sot gjuhëtarët, historianët etj., janë rezultat i këtij konfuzioni dhe kompleksiteti, sepse janë vitet 249, pastaj 433 e deri 450 dhe 630 që kanë ndikuar në bërjen lëmsh të Gadishullit Ilirik dhe të vërtetës së tij themeltare e të origjinës së lashtë të fiseve e popujve. Por, edhe përkundër kësaj dhe këtij konfuzioni sërish kanë treguar se janë të lashtë dhe luftëtar të lirisë e të çlirimit të vendit të tyre nga pushtuesit barbar, sepse siç nënvizon Thunmann sidomos për periudhën e lidershipit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut: Nuk dua që në historinë shqiptare në këtë periudhë të stërgjatem, sepse ajo është mjaft e njohur me jetën e Skënderbeut. Shqiptarët luajtën një rol të shkëlqyeshëm. Ata brohorisnin për vendin e tyre dhe luftonin për lirinë e tyre, me heroizmin e tyre dhe lidershipin janë bërë heronj Kështu që me fjalë të tjera mund të themi se shqiptarët janë vërtetë pasardhësit e ilirëve të lashtë, dhe se ky mendim është i provuar, i argumentuar dhe i sigurtë madje vetë triumfi i përgjithshëm i së vërtetës së lashtësisë së këtij populli. Prandaj, të gjithë autorët që kanë hedhur dritë të madhe në këtë drejtim janë vlerë e fuqishme e historisë dhe shkencës si dhe triumfi i vetë shkencës së vërtetë dhe AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 5 Gedenkbuch einer Pilger-Reise nach dem Heiligen Lande über Aegypten von Peter Schegg, 1867 faqe Untersuchungen über die Geschichte der östlichen Europäischen Völker, Autor Johann Thunmann 1774, faqe 315. Nr. 4 /

61 shkencëtarëve pa syze ideologjike. Por, përmbyll këtë shkrim me fjalët e historianit të urtë dhe gjuhëtarit gjerman Johann Thunmann, i cili e përmbledh në këtë mënyrë kur thotë se unë nuk kam gjetur asnjë gjurmë në historinë e emigracionit të vonë: sepse dëshmitë e dhëna flasin se gjuha e tyre ka mbizotëruar fatin e njerëzve dhe se nuk ka pasur asnjë fqinjë tjetër të cilët pretendojnë se janë më të vjetër.... Bibliografia: 1. Untersuchungen über die Geschichte der östlichen Europäischen Völker, Autor Johann Thunmann Teil, Leipzig, 1774, 2. Albania and the Albanians: selected articles and letters, , ed. by Betjullah Destani (I.B. Tauris, 2001). 3. Edith Durham, The burden of the Balkans, (1905). 4. (Vokabularium von Thunmann,1772). 5. Alexander Jacob Schem, Lexicon 1869, 6. Gedenkbuch einer Pilger-Reise nach dem Heiligen Lande über Aegypten, von Peter Schegg, Innocent IV, Epist.61 L.VIII, GLOBAL CHALLENGE

62 Belfjore QOSE, PhD Candidate, Universiteti Beder Thyerja e tabuve në paraqitjen e prirjeve erotike të ndaluara brenda familjes, si shprehje e Realizmit, në romanin Kënga shqiptare të Kasëm Trebeshinës. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Proza e Trebeshinës është konsideruar përgjithësisht nga kritika si një prozë e stilit realist. Themi përgjithësisht, pasi vepra e tij shfaq një gamë të gjerë tematikash dhe përftesash. Megjithatë, duhet theksuar që në krye të herës se për romanin Kënga shqiptare, kritika shqiptare ende nuk është pjekur. Kjo vepër e Trebeshinës mund të përshihet në një tërësi veprash që përcaktohen nga tipari i realizmit. Duke filluar që nga zgjedhja e tematikës dhe përcaktimi i zhanrit, që orientohen drejt përftesave të romanit realist. Duke qenë një roman sagë (pra që përqendrohet në historinë e një familjeje në disa breza), stili realist është më i përshtatshëm për këtë lloj rrëfimi. Subjekti i ndërtuar sipas kronologjisë, i ndarë në linja rrëfimi, më një rrëfimtar të gjithëdijshëm, koha e qartë, sipas shëmbëllimit të kohës objektive, janë disa nga shkaqet që e afrojnë ligjërimin realist me sagën. Vetë Trebeshina në një periodizim që i ka bërë krijimtarisë së tij shumë të gjerë, pohon se romani Kënga shqiptare përfshihet në periudhën e parë të krijimtarisë së tij, që ai e quan Periudha e Realizmit Poetik. 1 Një periodizim i tillë ka rezervat e veta shkencore për shkak të mungesës së mbështetjes së Teorisë së Letërsisë ndaj mendimit 1 Klosi, Ardian, Trebeshiniana, Shkrimtari që nuk foli dot me bashkëkohësit, Tiranë, 1998, f. 8. Nr. 4 /

63 Thyerja e tabuve në paraqitjen e prirjeve erotike të ndaluara brenda familjes, si shprehje e Realizmit, në romanin Kënga shqiptare të Kasëm Trebeshinës. se autorët mund të jenë kritikë të veprave të tyre. Por në kushtet kur për këtë vepër nuk kemi literaturë kritike, një pohim tillë është ndihmës. Realizmi si metodë krijuese në këtë roman është mjaft i dukshëm për shkak të zbatimit të parimeve të Artit Realist, siç është për shembull Teoria e Pasqyrës 2. Vetë autori është rrëfimtar, por edhe protagonist në ngjarjet historike të cilat më pas letrarizohen në vepër, por pa humbur fillin e Arianës nga bota e njëmendësisë. Po kështu, procedimi narratologjik, është tipik për një roman realist, në të cilin rrëfehet në vetën e tretë (pavetore) dhe ku shpeshherë rrëfimtari i njeh vetes të drejtën për të ndërhyrë dhe në mendimet më të fshehta të personazheve. Po kështu, rëndësia që i jepet përshkrimit, motivimit psikologjik të personazheve dhe detajeve e plotësojnë kuadrin e një rrëfimi realist. Jemi ndalur qëllimisht në një pikë e cila dëshmon një tipar më specifik për përkatësinë e këtij romani në drejtimin realist. Ramadan Mysliu pohon se Trebeshina është autori i parë që imponon perspektivën personale të konceptimit të botës, që do të thotë se nga ai sistem i realitetit bart shenjat në një sistem artistik, duke synuar kështu një rend të logjikës artistike, një filozofi dhe akceptim filozofik. 3 Problemi i etikës, moralit, qoftë edhe në rastet kur kundërshtohet, është një tematikë e vështruar shpesh në letërsi, duke qenë se kriteret e para të vlerësimit etik, janë e mira dhe e keqja. Por si e vështron atë Realizmi? Ian Watt, në studimin historiografik Realizmi dhe gjinia e romanit ( Realism and Novel Form ) pohon se nëse Romantizmi kërkonte me këmbëngulje parime të larta morale në karakteret e tij dhe ku kategoritë e së mirës dhe të së keqes ishin të ndara si dy botë të ndryshme dhe po kështu mishëroheshin në karaktere, Realizmi kërkonte me këmbëngulje zbatimin e Parimit të Pasqyrës edhe në këtë rast. 4 Kjo erdhi si pasojë e një reaksioni mohues ndaj letërsisë paraekzistuese, siç është e zakonshme të ndodhë kur shfaqen drejtime të reja. Ian Wat debaton më së shumti mbi formën letrare, pasi kundërshton format e konvencionalizuara në përgjithësi dhe në veçanti subjektet tradicionale. Shkrimtarë nga Shoseri te Miltoni pranuan prirjen e përgjithshme të kohës së tyre se derisa natyra është thelbësisht e plotë dhe e pandryshueshme, ajo regjistron një repertor të pafundëm përvojash shpirtërore, legjendare apo historike. Atëherë, përdorimi i parimit të historive të pakoha në pasqyrë, nxjerr të vërtetat morale. 5 Realizmi arriti në konkluzionin se nga fshehja e të vërtetave nuk mund të përfitojë askush, fundi i Ema Bovarisë është ngjarja letrare që e vërteton këtë. Mbi të gjitha, Trebeshina është në gjendje ta gjeje të mirën dhe të bukurën edhe në rastet kur ajo duket se nuk ka vend dhe t i shohë skenat me vërtetësi, duke paraqitur motivime të forta të karaktereve për veprimet e tyre. Megjithatë, më parë në letërsinë shqipe rrallë herë është folur për marrëdhëniet erotike brenda familjes, siç thuhet që në tekstet shkollore: shqiptari e ka mbyllur gjithnjë erosin brenda mureve të dhomës bashkëshortore. Trebeshina jo vetëm që paraqet këtë pasion, por ndalet gjatë në dilema shumë komplekse etike për personazhet e tij, psikologjia e të cilëve është e kufizuar në kohë dhe në hapësirë. Frika e incestit është ndalesa e parë, të cilën personazhet e shohin si tmerrin më të madh dhe bjerrjen më të madhe morale. Së pari, do nxjerrim disa nga linjat ku shfaqen këto prirje erotike, natyrisht të ndaluara: 2 Term i huazuar nga: Levin Harry, A Symposium on Realism, Comparative Literature III, Musliu, Ramadan, Trebeshiniana, Tiranë, 1998, f Watt, Ian, Realism and the Novel Form, The Rise of the Novel, Studies in Defoe, Richardson and Fielding, London, 1960, f Watt, Ian, Realism and the Novel Form, The Rise of the Novel, Studies in Defoe, Richardson and Fielding, London, 1960, f GLOBAL CHALLENGE

64 -Ndalimi i bashkimit, qoftë edhe me martesë i kunetërve, gruas së vëllait dhe burrit të motrës. Lidhja familjare është më e rënduar, pasi këtu dy motra janë martuar me dy vëllezër. Marrëdhënia Abaz - Qerime. -Ndalimi i përmushjes së dëshirave erotike në gruan e familjarit të besuar dhe mikut më të afërt të shtëpisë. Për më tepër, gruaja nuk e dëshiron këtë bashkim. Marrëdhënia Qerime Qemal. -Ndalimi i dëshirës erotike së një gruaje për një grua tjetër, sidomos brenda të njëjtës familje. Marrëdhënia Fatime Qerime. (më e zbehtë se dy të parat) -Çështja e abortit, e cila është e lidhur fuqimisht me elementin erotik, pasi motivimi e ka edhe një shkak të tillë. -Trajtimi i përshtjellimeve të mëdha psikologjike të të rinjve gjatë rritjes. Përshkrimi i procesit të rritjes dhe pjekurisë seksuale, dhe ndryshimi në një lloj marrëdhënieje tjetër i marrëdhenieve të të rinjve me të rriturit. Azizi Qerimeja, Azizi Nazenini, Azizi Julieta, Nazenini Qerimeja. Fillojmë me rastin e parë, ku paraqitet një marrëdhënie shumë komplekse, aq shumë sa ndoshta superdetyra e personazheve në pjesën e dytë të veprën ndalet pikërisht në këtë temë. Qerimeja dhe Abazi kane janë në një marrëdhënie familjare tejet të lidhur. Janë kunetër, por jo vetëm kaq, ata jetojnë në një shtëpi dhe janë martuar në një lidhje dyfishe: dy motra të martuara me dy vëllezër. Pra, nëse Qerimeja martohet me Abazin, ajo martohet me burrin e motrës dhe vëllanë e burrit. Filli që i lidh erotikisht personazhet është vdekja e burrit të Qerimesë sapo ajo ishte një nuse e re. Kuptohet që probleme me ndrydhjen e dëshirave ajo ka pasur për një kohë të gjatë, por rrëfimtari ndalet në këtë fazë, pasi ajo është një fazë transformuese. Nëse dëshirat e mëparshme të Qerimesë janë ndrydhur, ato nuk përbëjnë një tablo interesante për lexuesin. Për këtë arsye, gjendet kjo pjesë për të rrëfyer: një moment transformimi, i cili lidhur me faktorin e moralit të përgjithshëm zotërues, krijon situatë përjashtuese. Gjatë gjithë narracionit, shpjegohen gjerë e gjatë përjetimet e Qerimesë, bëhet një motivim shumë i fortë psikologjik. Mjeti magjik që bën të mundur këtë transformim, nëse do flisnim me termat e Propit, është amaneti i motrës së Qerimesë para se të vdesë, që ajo të martohet me Abazin. E prapë, në mes të këtij dëshpërimi, në thellësi ajo shpresonte që të përfundonte ajo punë... Shpresonte tek Qemali. Se ajo nuk donte t ia fshihte më vetes, donte të martohej. Donte edhe të kishte një burrë si të gjitha gratë, të mos mundohej për një burrë. Nuk donte ta humbiste atë mirësi që i kishte bërë motra para se të vdiste. 6 Sastri, në Teoria e poetikës, ndërsa flet për realizmin në plazmimin e karaktereve, vë re se realizmi nuk synon të shprehë vullnetin e pretenduar, por vullnetin e vërtetë. Nëse personazhet nuk kanë bashkim të natyrshëm ose moral, por krijuesi prapë i vendos bashkë nëpërmjet ndonjë rastësie, kjo rastësi është një fenomen empirik i vullnetit. Nuk është vullneti që vendos qenien e vërtetë të mendjes sepse objektet nuk janë zgjedhur apo formësuar prej mendjes, por thjesht zgjidhen nga ata që i furnizojnë, kjo tregon aktivitetin mendor të përzgjedhjes. 7 Trebeshina e zbaton këtë lloj procedimi, ku hedhja e personazheve në këtë rrjetë fati që është shtëpia e tyre, nuk është rastësore, dikur Abazi dhe Qerimeja ishin pelqyer... Ndërsa si leksik dhe në përfytyrimet e personazheve Trebeshina nuk njeh kufij, i paraqet ato sado skandaloze që mund të duken, me vërtetësi të madhe, dhe kjo nuk përjashton as fjalorin e ulët. Ajo ishte lakuriq, i vinte turp që ishte lakuriq... Dhe një kaposh deti... Ishte një gjë shumë e turpshme, një gjë e mundimshme që nuk kishte 6 Trebeshina, Kasëm, Kënga shqiptare, vellimi II, Globus R, Tiranw, 2001, f Sastri, P. S., Coleridge, Theory of Poetry, New Delhi, S. Grand and Co, New Delhi, digitalpublication, on 2005, p. 67. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 4 /

65 Thyerja e tabuve në paraqitjen e prirjeve erotike të ndaluara brenda familjes, si shprehje e Realizmit, në romanin Kënga shqiptare të Kasëm Trebeshinës. mbaruar!... Duroi një kohë Qerimeja, pastaj u zgjua e llahtarisur nga turpi e pa asnjë kënaqësi me kaposhin e detit... U tmerrua nga vetja, u tmerrua duke kuptuar gjer ku e kishte çuar dëshira në gjumë!... Ajo ishte vetëm me këmishën e ngjitur gjer lart, nipërit ishin aty!... Azizi ishte burrë tashti... 8 Duhet thënë se martesa të tilla nuk kanë qenë të pazakonshme për shqiptarët, por Trebeshina është ndoshta i pari shkrimtar që e trajton këtë temë dhe rëndësia e veçantë është analiza e gjatë dhe motivuar nga të gjitha pikëpamjet për vendimin e personazheve për t u bashkuar. Themi për t u bashkuar pasi edhe pas martesës në shtëpinë e tyre nuk kishte ndryshuar gjë, Abazi nuk e thyente ndalesën morale. Ky është një tregues për epërsinë e ligjeve të pashkruara mbi ato të shkruara, një tregues se morali kolektiv ka një rëndësi shumë të madhe. Ndërsa një marrëdhënie shumë e thukët, e cila e trondit lexuesin është ajo Qemal- Qerime. Në mes është një marrëdhënie miqësie shumë e shenjtë, pasi Abazajt të kufizuar në marrëdhënie miqësie, kanë vetëm këtë familje me të cilën hyjnë e dalin lirshëm dhe mund të flasin për problemet e tyre. Qemali ka një libido shumë të fuqishme kundrejt Qerimesë. Por, Qerimeja për të është a. Krushka, b. Gruaja e mikut më të ngushtë, c. Mikpritësja, d. Ka një rrethanë rënduese, pasi Qemali tenton ta përdhunojë në momentin më tragjik të jetës së saj: largimin nga shtëpia (shtëpia në këtë roman ka shumë më tepër vlera se sa banimi). Kjo skenë është pasqyruar me shumë hollësi nga rrëfimtari dhe ka një element suspansi të ndjeshëm. Tronditja e lexuesit është e madhe, pasi di marrëdhëniet mes dy personazheve dhe di dramën e brendshme të Qerimesë, e cila nga e gjithë kjo histori nuk konsideron fajton Qemalin, por mendon se vetë ajo do dënohet. Mundohej të thërriste Zotin në ndihmë por nuk gjente fuqi se nuk e ndjente veten të pastër. Zotit nuk mund t i drejtohej për punët e ndyra të kësaj bote. Kushedi ç dënim do t i jepnin. Por gjyqi në tokë ishte shumë më i tmerrshëm për të, mjafton të kujtonte vështrimet çponjëse të njerëzve. Dhe ishte shumë më i tmerrshëm se tmerri gjyqi këtu në mes të njerëzve. 9 Edhe pse marrëdhënia libidike mes Fatimes dhe Qerimesë nuk është e zgjeruar kaq gjatë, ajo ka pjesën e saj të skandalit, për shkak të një teme të paprekur, një tabu për të cilën nuk është folur as për ta dënuar. Nusja e shtëpisë, e cila sheh gjatë raportit seksual vjehrrën dhe vjehrrin dhe eksitohet. Madje bëhet xheloze për vjehrrën. Ndërthuret ndalimi i incestit me homoseksualizmin. Tema të tilla nuk janë trajtuar kurrë më parë në letërsinë shqipe, incesti, i cili është tmerri më i madh i moralit mbi erosin, në një shoqëri më norma të palëvizshme, të izoluar dhe konseguente, zgjerohet edhe në raporte te tjera. Jo vetëm libido brenda familjes konsiderohet incestare, por edhe në marrëdhënie me njerëz që nuk janë të familjes, ndihet si një incest dhe është tejet i ndaluar, p.sh. Qemali dhe Qerimeja, Fato dhe Qerimeja etj. Duke mos pasur qëllim të përsërisim po të njëjtat marrëdhënieve erotike, pasi nuk paraqesin larmi në këtë drejtim, do ndaleshim pak në nevojën e zgjerimit të rrëfimit në një rrëfim shumë të zgjatur kur flitet për këto marrëdhënie. Rrëfimtari ndalet për një kohë të gjatë në botën e brendshme të personazheve, duke përshkruar dilemat e tyre. Natyrisht që është pjesë e motivimit psikologjik, por kjo nuk do të thotë se një zgjerim i rrëfimit është i justifikuar. Edhe pse Auerbach flet për mimesisin si narracion dhe shtrirjen kohore të rrëfimit, duhet të ndalemi tek parimi i tij pasi ai bën një analizë të faktit se pse skena të veçanta paraqiten kaq gjerësisht. Ai e quan këtë një zgjerim të rrëfimit dhe pohon se pikërisht një 8 Ibid, f Trebeshina, Kasëm, Kënga shqiptare, vellimi IV, Globus R, Tiranw, 2001, f GLOBAL CHALLENGE

66 zgjerim i tillë shpreh gjendjet e personazheve: Të përshkruajë fenomenin në një masë të plotë dhe të zgjeruar, të dukshme dhe të kapshme në çdo pjesë dhe tërësisht e fiksuar në marrëdhëniet kohë-hapësirë. 10 Kjo është një teknikë tipike realiste e rrëfimit, e cila kthehet dhe reflekton për një hapësirë kohore objektive që mund të zgjasë shumë në kohë, duke e zgjeruar në këtë mënyrë rrëfimin, për shkak të rëndësisë së realitetit të përftuar tek njeriu dhe jo realitetit empirik. Është e rëndësishme të pohohet kjo pikë, pasi romani i Trebeshinës ndalet një kohë të gjatë në këto lloje digresionesh, të cilat Auerbach i studion sidomos tek Homeri ( Shenja e Odisesë ). Është e dukshme se bëhet fjalë jo thjesht për një njeri, i cili përjeton, por për një tip shoqëror. Trebeshina nuk jep ndalesën, moralin e një shoqërie abstrakte, por të shoqërisë shqiptare, ndryshe nga letërsia moderne Personazhet kozmopolite në një qytet të huaj e emfazojnë sjelljen dhe është e pastër se epistemologjia e shek XIX nuk ekziston më si më parë. Është bërë një ngjarje intelektuale e humbur në relativitetin tonë. 11 Personazhi i Trebeshinës është i kapur në kohë-hapësirën shiqiptare dhe natyrisht që edhe këto ndalesa janë shprehje e botës së tij shpirtërore, një tipar ky themelor i Realizmit: Ndryshimet në subjekt u shoqëruan me ndryshimet në karakterizim: Subjekti duhet të luhej nga njerëz të zakonshëm në rrethana të zakonshme, përgjithësisht kundër shoqërisë dhe të vendosur sipas konvencioneve letrare. 12 Prandaj morali kantian 13 nuk ka vend në këtë roman, bëhet fjalë për një moral të vendosur nga mjedisi dhe i cili nuk ka ndryshime nga morali individual. Mendimi i përgjithshëm është një normë nga e cila sjellja etike është e përcaktuar që më parë dhe nuk vihet në diskutim. Dhe natyrisht, në këto raste shtypja e libidos është më e fuqishme dhe shtresa e pavetëdijes lë vend për një narracion shumë të pasur. Përfundime. Romani Kënga shqiptare paraqet tema të patrajtuara më parë në letërsinë shqipe dhe që janë konsideruar të ndaluara, kryesore është tema e erosit të ndaluar. Personazhet e përjetojnë fuqishëm erosit por dhe ndalimin për të. Në mjaft skena parashikohet një skandal i programuar, i cili bën pjesë në vetë planin narrativ. Qëllimi final është të tregohet njeriu shqiptar i vërtetë, i cili ndjen, dëshiron, por edhe shqetësohet pa fund për opinionin publik dhe moralin e pastër. Megjithatë, shpeshherë, duket sikur ky moral është kontravers me të drejtën njerëzore për të qenë i lumtur, por gjithsesi, veprimet e personazheve janë të motivuara logjikisht. Vepra është mjaft interesante, pasi marrëdhëniet eros-moral janë mjaft komplekse dhe në fund të fundit paraqesin shtresën shpirtërore të botës shqiptare. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 10 Auerbach, Erich, Mimesis, Princeton, N. Y. 1971, p Baker, Geofrey, The Realism s Empire, Ohio State University, 1973, p Watt, Ian, Realism and the Novel Form, The Rise of the Novel, Studies in Defoe, Richardson and Fielding, London, 1960, f Hersh, Zhanë, Habia filozofike, Artan Fuga, Dituria, Tiranë, f Nr. 4 /

67 Bibliografia: 1. Kasëm Trebeshina Kënga shqiptare, V vëllime, Globus R, Tiranë, Kasëm Trebeshina, vepra e botuar dhe Promemorja 3. Nuri Dragoj, Trebeshina, një jetë para gjyqit, Globus R, Tiranë Trebeshiniana, Studime, artikuj, ese, Tiranë, Dhurata Shehri, Lexuesit empirikë të Odin Mondvalsen, seminari XVIII, Tiranë, Aurel Plasari Odin Mondvalsen dhe fundi i utopive, Drita, 14 mars, Ramadan Musliu, Vizioni oruellian i totalitarizmit, Në: Konfiguracione narrative, Tiranë, Hysen Sinani, Sfida e një shkrimtari të madh, R. D. 13 gusht Lazër Stani, Katër orë me Kasëm Trebeshinën (artikull) 10. Agim Vinca, Rebelimi i Kasëm Trebeshinës, Në: Alternativa letrare shqiptare, Shkup, Auerbach, Erich, Mimesis, Princeton, N. Y. 1971, p Baker, Geofrey, The Realism s Empire, Ohio State University, Watt, Ian, Realism and the Novel Form, The Rise of the Novel, Studies in Defoe, Richardson and Fielding, London, Sastri, P. S., Coleridge, Theory of Poetry, Neë Delhi, S. Grand and Co, Neë Delhi, digitalpublication, on Freud, Sigmund, Totem and Taboo, The Horror of Incest, Berlin, Wellek, Worren, Teoria e letërsisë, Abdurrahim Myftiu, Onufri, Dado, Floresha, Sfida teorike të historiografisë shqiptare, Bota shqiptare, Tiranë, Dado, Floresha, Poetika, ShBLU, Tiranë, Jefferson, Robey, Teoria Letrare Moderne, Floresha Dado, Albas, Tiranë, Hersh, Zhanë, Habia filozofike, Artan Fuga, Dituria, Tiranë. 21. Yves Chevrel, Letërsia e krahasuar, Ali Xhiku, Albin, GLOBAL CHALLENGE

68 PhD Kandidat Naim KADOLLI Procesi i shtetndërtimit të Kosovës AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Roli i UNMIK-ut Në përputhje me Rezolutën 1244 (1999), Kosova shpejt u vendos nën administrimin ndërkombëtar. Në Kosovë u vendos prezencë civile nga UNMIK-u (United Nations Mission in Kosova) dhe prezencë ushtarake nga NATO (KFOR). Ndalimi i pastrimit etnik në Kosovë dhe i përhapjes së konfliktit në mbar rajonin ishte para se gjithash rezultat i angazhimit serioz të diplomacisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe i strukturave politiko-ushtarake të NATO-s. Veprimi i suksesshëm i NATO-s në Ballkan dëshmoi se NATO mund ti shërbente rendit botëror për aspekte të sigurisë, paqes, stabilitetit, dhe ndërtimit të Demokracisë. 1 UNMIK-u dhe KFOR-i mbështeten institucionet e Kosovës për të ndërtuar gradualisht bazat themelore të një shteti e një shoqërie demokratike. Prezenca ndërkombëtare do të kontrollohej nga një përfaqësues i posaçëm (special) i sekretarit të përgjithshëm të OKB-së. Ndërsa, prezenca ushtarake e themeluar nga shtetet anëtare dhe të organizatave relevante ndërkombëtare do ti koordinonte punët për së afërmi me prezencën civile, por nuk i nënshtrohej kontrollit të Sekretariatit të OKB-së. E gëzonte mandatin për ta vënë në funksion armëpushimin, të parandalonte kthimin e forcave të caktuara. Gjithashtu kishte fuqinë për ta çmilitarizuar UÇK-në, të siguronte rendin e qetësinë publike gjatë periudhës së përkohshme, të bënte monitorimin e kufijve të siguronte lirinë e lëvizjes për vete, prezencën civile dhe për organizatat e tjera 1 Prof. dr. Lisen Bashkurti, Krizat Ndërkombëtare, Tiranë, 2008, f.140. Nr. 4 /

69 Procesi i shtetndërtimit të Kosovës ndërkombëtare dhe të përkrahte, sipas nevojës, prezencën civile. 2 Prezenca civile kishte mandatin që: - Të promovonte dhe të themelonte, në pritje të një zgjidhje përfundimtare, një autonomi substanciale dhe vetëqeverisje në Kosovë. - Të ushtronte funksione bazike civile administrative kudo dhe për aq kohë sa kjo do të ishte e nevojshme. - Të organizonte dhe të mbikëqyrte zhvillimin e institucioneve të përkohshme për vetëqeverisjen demokratike dhe autonome deri në zgjidhjen përfundimtare politike, përfshirë edhe mbajtjen e zgjedhjeve. - Të transferonte, me themelimin e këtyre institucioneve, përgjegjësitë e veta administrative përderisa të vazhdonte të mbikëqyrte dhe të përkrahte konsolidimin e institucioneve të përkohshme lokale të Kosovës, si dhe aktivitete të tjera paqe ndërtuese. - Të lehtësonte një proces politik me qëllim që të përcaktohej statusi i ardhshëm i Kosovës, duke marrë parasysh Marrëveshjen e Rambujesë. - Të mbikëqyrte, në fazën përfundimtare, bartjen e kompetencave nga institucionet e përkohshme kosovar te institucionet e themeluara në bazë të një zgjidhje politike. 3 - Të mbante rendin dhe ligjin civil, përfshirë edhe themelimin e një force policore lokale, si dhe, ndërkohë, zbarkimin e personelit policor ndërkombëtar për të shërbyer në Kosovë. - Të mbronte dhe të promovonte të drejtat e njeriut. Të siguronte kthimin e sigurt dhe të papenguar të të gjithë refugjatëve dhe personave të zhvendosur në shtëpitë e tyre në Kosovë. Administrata e përkohshme e OKB-së në Kosovë u themelua me datë 25 korrik 1999, ajo u themelua si autoriteti i administratës me qëllim që: - I gjithë pushteti legjislativ dhe ekzekutiv në lidhje me Kosovën, duke përfshirë administrimin e organeve të drejtësisë, ti vishet UNMIK-ut dhe ushtrohet nga përfaqësuesi special i sekretarit të përgjithshëm të OKB-së. Administratori i pare në Kosovë në kuadër të OKB-së ishte Bernard Kuchner. Faza e dyte nisi që në fillim të vitit 2000 krijoi strukturën e përbashkët të përkohshme administrative. Kjo përbëhej nga njëzet departamente me përgjegjësi për administrimin civil. Këto departamente kryesoheshin bashkërisht nga një zyrtar i huaj dhe një vendor. Kësaj iu shtua edhe mbajtja e zgjedhjeve komunale dhe themelimi i strukturave lokale të vetëqeverisjes nga fundi i vitit Mbase tri viteve të para filloi procesi i transformimit gradual të kompetencave nga autoritetet ndërkombëtare drejt autoriteteve vendore. Procesi i transformimit të kompetencave u thellua sidomos mbas pranverës së vitit Mbas krizës së vitit 2004 dhe zhvillimeve politike që pasuan në Kosovë u arrit mendimi lokal dhe ndërkombëtar që procesi në Kosovë kërkonte zgjidhje përfundimtare të statusit. Në fund të vitit 2005 Kosova gati kishte marrë në duar drejtimin institucional të vendit. 2 Mark Weller, Shtetësia e kontestuar, Koha, Prishtinë 2009, f Mark Weller, Shtetësia e kontestuar, Koha, Prishtinë 2009, f Po aty, f GLOBAL CHALLENGE

70 Krijimi i institucioneve të Kosovës Me kalimin e kohës, sipas Rezolutës 1244, UNMIK-u kishte për detyrë t i ndihmonte vendorët në krijimin e Institucioneve të Përkohshme Vetëqeverisëse të Kosovës (IPVQ). Së pari u formua Këshilli i Përkohshëm Administrativ - (KPA), në të cilin ishin të përfaqësuara të gjitha grupet politike dhe bashkësitë etnike që jetojnë në Kosovë në atë kohë. Në vitin 2001 nxirret Korniza Kushtetuese e Kosovës, dokument i cili ishte miratuar me konsensus në mes të strukturave ndërkombëtare dhe UNMIK-ut në njërën anë dhe atyre vendore të KPA-së në anën tjetër. Në bazë të Kornizës Kushtetuese fillojë ndërtimi i institucioneve vendore nën mbikëqyrjen ndërkombëtare. Në mes të palës shqiptare dhe përfaqësuesve të UNMIK-ut kishte një lloj mospajtimi lidhur me emërtimin e kësaj kornize. Pala shqiptare donte që kjo të quhej Kushtetutë, gjë e cila u refuzua nga UNMIK-u. Vetëm pas këmbënguljes së palës shqiptare UNMIK-u pranoi që Kosova të ketë një Kornizë Kushtetuese, mbi vetëqeverisjen e përkohshme të Kosovës, e cila hyri në fuqi më datën 15 maj 2001, vetëm pas nënshkrimit të Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, z. Hans Haekkerup. Sipas marrëveshjes, organet kryesore të Kosovës ishin Kuvendi, Kryetari i Kosovës, Qeveria dhe organet administrative, të gjyqësisë dhe komunat. 5 Kuvendi i Kosovës është institucioni më i lartë përfaqësues dhe ligjvënës i vetëqeverisjes së përkohshme të Kosovës. Kuvendi përbëhej prej 120 deputetëve të zgjedhur me votim të fshehtë, Njëqind (100) prej 120 vendeve të Kuvendit shpërndahen midis të gjitha partive, Koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatëve të pavarur. Njëzet (20) prej 120 vendeve rezervohen për përfaqësimin plotësues të komuniteteve joshqiptare të Kosovës. Dhjetë (10) vende iu ndahen partive, Koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatëve të pavarur që kanë deklaruar vetë se përfaqësojnë komunitetin serb të Kosovës, ndërsa 10 vende iu ndahen komuniteteve tjera. 6 Kryetari i Kosovës, përfaqëson unitetin e popullit dhe garanton funksionimin demokratik të institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes. Kryetari i Kosovës, në koordinim me PSSP përfaqëson Kosovën, ushtron të drejtat e tij në pajtim me dispozitat e kësaj Kornize Kushtetuese dhe me ligjin e zbatueshëm. Mandati i kryetarit të Kosovës zgjatë tre vjet. 7 Qeveria, ushtron pushtetin ekzekutiv dhe zbaton ligjet e miratuara nga Kuvendi brenda fushës së Përgjegjësive të institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes të parashtruara në këtë Kornizë kushtetuese. Përbërja e Qeverisë; Qeveria përbëhet nga Kryeministri dhe nga ministrat, të paktën dy ministra do të jenë gjithmonë nga komunitetet e tjera përveç komunitetit që ka shumicën në Kuvend, njëri nga këta të paktën do të jetë nga komuniteti serb dhe aje tjetër nga një komunitet tjetër. 8 Zgjedhja e Kryeministrit dhe ministrave; Kryetari i Kosovës, pas konsultimeve me partitë politike të përfaqësuara në Kuvend, ia propozon Kuvendit një kandidat për Kryeministër. Kryeministri bashkë me ministrat zgjidhen nga shumica e deputetëve të Kuvendit. Kompetencat dhe përgjegjësitë e rezervuara për PSSP-në. Kompetencat dhe përgjegjësitë e institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes nuk përfshijnë disa kompetenca dhe përgjegjësi të rezervuara të cilat mbesin ekskluzivisht në duart e PSSPsë. Këto kompetenca të rezervuara përfshijnë: AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 5 Mark Weller, Shtetësia e kontestuar, Koha, Prishtinë 2009, f Mr. Sc. Enver Sopjani, Përmbledhje Aktesh Ndërkombëtare për Kosovën , Prishtinë 2004, f Po aty, f Po aty, f Nr. 4 /

71 Procesi i shtetndërtimit të Kosovës Pushtetin për të siguruar mbrojtjen e plotë të të drejtave dhe interesave të komuniteteve, - Të drejtat për të shpërnda Kuvendin, pushtetin përfundimtar për vendosjen e parametrave financiare dhe politike dhe për miratimin e Buxhetit të Konsoliduar të Kosovës, Politikat monetare, Ushtrimin e kontrollit dhe të autoritetit mbi shërbimin Doganor të UNMIK-ut, - Vendimet mbi kërkesat në lidhje me emërimin e gjykatësve dhe prokurove ndërkombëtar, - Ushtrimin e kontrollit dhe pushtetit mbi Trupat Mbrojtës të Kosovës, - Përfundimin e marrëveshjeve me shtetet dhe organizatat ndërkombëtare, - Kontrollin mbi kalimin transit ndërkufitar-ndër administrativ të mallrave, - Pushtetin për administrimin e pronës publike, - Kontrollin administrativ dhe kompetencat mbi hekurudhat, - Kontrollin dhe autoritetin mbi Drejtorinë për Çështje Pronësore Banesore, - Ruajtjen e kufijve ekzistues të Komunave, - Kontrollin dhe pushtetin mbi regjistrin civil të bazës së të dhënave. Roli i gjykatës së Hagës në rastin e Kosovës Tribunali Penal Ndërkombëtar për ish- Jugosllavinë, i themeluar gjoja për ta gjykuar Millosheviçin dhe përgjegjësit e tjerë për shkeljet e të drejtave njerëzore në Bosnjë dhe Kroaci, më vonë e ktheu vëmendjen tek UÇK-ja, i bashkuar nga gjykatat kosovare, të pajisura me kompetenca dhe gjykatës ndërkombëtar. Pas luftës, tre komandantë të lartë të UÇK-së, Remi, Limaj dhe Haradinaj së bashku me vartësit e tyre u ndoqën penalisht për krime lufte. Remi u gjykua në Kosovë nga gjykatës ndërkombëtarë Limaj dhe Haradinaj u gjykuan në Hagë nga Tribunali. Rrustem Mustafa u shpall fajtor, mirëpo ky vendim u shfuqizua në apel. 9 Ngritja e dy aktakuzave nga ana e Tribunalit të Hagës kundër luftëtarëve të UÇKsë, siç u vërtetua edhe në këtë Tribunal, është bërë jo pse ata kanë bërë krime lufte, për çka, vërtet, nuk kishte fakte reale, por për të krijuar këtë farë ekuilibri të përmasave të gjëra. Për këtë arsye, me çdo kusht është tentuar që të sigurohen dëshmi. Të rrejshme apo të pa rrejshme pak rëndësi ka. 10 Gjykimet komplikuan në masë të madhe zhvillimet politike të pasluftës. Gjykimet i larguan nga skena, të paktën për një periudhë kohore, figurat e fuqishme udhëheqëse që kishin mundur të luanin role të rëndësishme në demokratizimin e mëtejmë të institucioneve politike në Kosovën e pasluftës. Në rastin Limaj dhe të tjerët, z. Limaj u shpall i pafajshëm. Ai pati një pritje prej heroi në Kosovë. 11 Përfundimisht doli se dy të tjerët, Agim Murtezi e Isak Musliu, u akuzuan gabimisht nga Prokuroria e Hagës. Agim Murtezi u lirua menjëherë pasi kaloi procedurat e para në TPI, ndërkaq për Isak Musliun u desh të përfundonte gjykimi për të konstatuar se nuk ka qenë pjesëmarrës as i pranishëm në asnjërin rast që e ngarkonte 9 Henry H. Perritt Jr. Ushtria Çlirimtare e Kosovës, Prishtinë, 2008, f Fetnete Ramosaj, Pa Apologji, Prishtinë, 2008, f Henry H. Perritt Jr. Ushtria Çlirimtare e Kosovës, Prishtinë, 2008, f GLOBAL CHALLENGE

72 aktakuza. Ndërkaq, sa i përket fajësisë së ushtarit Haradin Balaj, duket se është bërë vetëm sa për të arsyetuar ngritjen e aktakuzës dhe punën disavjeçare të Tribunalit të Hagës në këtë rast. Sepse, edhe sikur Haradin Balaj, vërtet të kishte qenë fajtor për ato që akuzohet, rasti i tij mbase ka mundur të trajtohet në ndonjë gjykatë lokale, por kurrsesi në Tribunalin e Hagës. 12 Duke e liruar Limajn, Tribunali nuk gjeti spastrim sistematik etnik nga UÇK-ja dhe hodhi poshtë përpjekjet për kriminalizimin e tërë kësaj organizate. Për më tepër u konsiderua se Tribunali mund të mos ketë pasur fare kompetenca që të gjykoje rastet e sulmeve të hershme të UÇK-së. Prokuroritë patën vështirësi të madhe në interpretimin e ligjit ndërkombëtar penal për t iu përshtatur rrethanave të një kryengritje guerile. 13 Më 3 prill 2008, Ramush Haradinaj e Idriz Balaj u shpallën të pafajshëm për të gjitha akuzat e ngarkuara. Lahi Brahimaj u dënua formalisht me një dënim prej gjashtë vjetësh burgim jo për krime lufte, por për ca gjëra të zakonshme (për dy-tri rrahje të supozuara gjatë luftës, në bazë të dëshmive të dy bashkëpunëtorëve të haptë të forcave serbe, të cilët shkuan aq larg në gjykim sa që e mohuan edhe përkatësinë kombëtare të tyre), të cilat as që ka vlejtur të trajtohen në Tribunal. 14 Dihet se UÇK-ja ka zhvilluar luftë të drejtë në pajtim me të gjitha normat ndërkombëtare të luftës. UÇK-ja nuk mund të japë llogari për krimet e kryera nga forcat serbe që i vishen asaj; nuk mund të japë llogari për të vrarët në luftime, e të cilësuar më pas si civilë serbë ; nuk mund të japë llogari as për ato raste individuale që qysh para luftës kishin marrë përmasa të vëllavrasjes me implikimin direkt të pjesëtarëve të policisë serbe; nuk mund të përgjigjet për inskenimet dhe improvizimet e bëra nga serbët me lëvizje eshtrash, për të paraqitur ndonjë të ashtuquajtur varrezë masive, siç ishte rasti edhe me këtë aktakuzë. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Roli i OSBE-së Puna e Misionit të OSBE-së në Kosovë është themeluar nga një vendim i Këshillit të përhershëm të OSBE-së Nr. 305, më 1 korrik Duke ju përshtatur kushteve të reja që u krijuan në Kosovë pas përfundimit të luftës dhe aprovimit të Rezolutës 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, Këshilli i Sigurimit përcakton se OSBE-ja do të operonte në kuadër të UNMIKU-t dhe se roli i saj do të jetë udhëheqës në çështjet që kanë të bëjnë me ndërtimin e institucioneve, të demokracisë dhe të drejtave të njeriut. OSBE-ja do të përcaktonte edhe stafin e saj më një numër nga 450 veta ndërkombëtar të cilët vinin nga vendet anëtare të OSBE-së dhe 1100 vendorë. Misioni i OSBE-së paraqet praninë më të madhe ndërkombëtare civile në Kosovë, i ngarkuar me promovimin e të drejtave të njeriut dhe promovimin e qeverisjes së mirë. OSBEja bënte pjesë në shtyllën e tretë për demokratizim dhe ndërtim të institucioneve nën kornizën operative të Misionit të administratës së përkohshme të Kombeve të Bashkuara (UNMIKU-t). OSBE- ja fokusohet në këto fusha; Mbrojtjen e të drejtave të komuniteteve, duke përfshirë arsimin, gjuhën, kulturën, jo-diskriminimit dhe të drejtave të pronës; Reformën e qeverisjes komunale me qellim të përmirësoj cilësinë e shërbimeve 12 Fetnete Ramosaj, Pa Apologji, Prishtinë, 2008, f Henry H. Perritt Jr. Ushtria Çlirimtare e Kosovës, Prishtinë, 2008, f Fetnete Ramosaj, Pa Apologji, Prishtinë, 2008, f Nr. 4 /

73 Procesi i shtetndërtimit të Kosovës dhe pjesëmarrjes së publikut në vendim marrje; Sundimit të ligjit dhe të drejtave të njeriut monitorimit brenda komunave, gjykatat dhe policinë; Mbështetje në zhvillimin e mëtejshëm të institucioneve të pavarura që punojnë me të drejtat e njeriut, sundimin e ligjit dhe zgjedhjeve; Bashk-kordinues në përpjekjet anti-trafikim; Përmirësimin e procedurave të Kuvendit dhe rolin mbikëqyrjes mbi ekzekutivin, si dhe pjesëmarrjen e të gjitha komuniteteve aty; Zhvillimin e mëtejshëm të sigurisë publike, duke përfshirë policinë, doganat, shërbimet korrektuese, dhe brigadat e zjarrit dhe shpëtimit dhe forcimin e rregullatorëve të medieve elektronike. Misioni gjithashtu mbështet punën e njësive të drejtave të njeriut në ministritë e Kosovës dhe ka ndihmuar për krijimin e njësive të tilla në komuna. Pas përfundimit të luftës në Kosovë në përgjithësi misioni i OSBE-së kishte të bënte me evoluimin dhe avancimin e shoqërisë Kosovare, përkrahjen dhe këshillimin në ndërtimin e institucioneve demokratike të vendit dhe një shoqëri të hapur ku të drejtat e njeriut të te gjitha komuniteteve do të ishin të garantuara sipas nivelit Evropian dhe standardëve më të larta ndërkombëtare. Mandati i OSBE - së në ndërtimin e institucioneve të përkohshme në Kosovë. Bazuar në ndarjen e përgjegjësive të organizatave ndërkombëtare në Kosovë, OSBE u ngarkua për drejtimin e aspekteve të demokracisë, OSBE u angazhua sidomos ne ndërtimin e institucioneve të përkohshme. Mbas kësaj faze, OSBE udhëhoqi organizimin e zgjedhjeve të lira dhe demokratike bazuar në standardet e OSBE / ODIHR. Zyra për institucione Demokratike dhe të drejtat e njeriut (ODIHR) në kuadër të OSBE-së në Kosovë është përgjegjëse edhe për organizimin e zgjedhjeve parlamentare dhe komunale 15. Përgatitjet për zgjedhje demokratike janë një nga misionet më të rëndësishme të OSBE-së në Kosovë (Knut Vollebek, kryetar i OSBE-së) 16. Përqendrimi i OSBE-së ishte maksimal në përpjekjet në dy pika kryesore ku bënin pjesë në demokratizimin dhe zhvillimin i partive politike me theks të veçante që përfaqësimin e femrave (gruas) në bërjen e politikës të mbërrijë në kuotën 30%. Për këtë qellim ishin hapur edhe zyre rajonale të OSBE-së nëpër Komunat e Kosovës për të nxitur që programet e partive në programet e tyre të jenë sa më demokratike kur kemi parasysh faktin se në Kosovë për here të pare do të mbahen zgjedhjet komunale apo ato të nivelit lokal të cilat do të u paraprijnë atyre të nivelit qendror. OSBE, më përvojën e saj në Kosovë, do ti mundësojë komunitetit ndërkombëtar monitorimin dhe implementimin e standardeve si dhe të asistoj në institucionet e Kosovës në mbarëvajtjen e punës së tyre. 17 Detyra fillestare e misionit të OSBE-së ishte që sa më pare të formohej Shërbimi Policor i Kosovës në krijimin e rendit dhe disiplinës në Kosovën e pas luftës. Më 6 shtator të vitit 1999, nga Misioni i OSBE-së në Kosovë, në pajtim me Rezolutën e Kombeve të Bashkuara 1244, ka hapur Shkollën e policisë dhe ka filluar trajnimin e kandidatëve për pjesëtarë të Shërbimit Policor të Kosovës 18 përkrahur edhe nga agjenci 15 Werner Wajdenfeld dhe Wolfgang Wessels, Evropa prej A deri në ZH,Prishtinë, 2005, f Zëri, 26 qershor Prof. dr. Lisen Bashkurti- Evropa Ballkani dhe Sfida e Kosovës, Geer 2006,Tiranë, f Shtigjeve të Lirisë Kuizi i diturisë në nderim për Remzi Ademajn dhe Dëshmoret tjerë të Kombit, Botimi i tretë i plotësuar, Prizren, 2009,f GLOBAL CHALLENGE

74 të tjera ndërkombëtare. OSBE-ja në Kosovë kishte bërë edhe në krijimin e mediave të pavarura, të lira dhe profesionale. Mandati i Misionit të OSBE-se ishte përcaktuar nga Vendimi i Këshillit të Përhershëm të OSBE-së nr. 305 nga data 1 korrik Vendimi ishte një vjeçar. Në Vendimin e saj nr. 382, më 20 nëntor 2000, Këshilli i Përhershëm vendosi të shtyjë mandatin e Misionit të OSBE-së në Kosovë për një vit deri më 10 dhjetor Shtyrjet e mëvonshme ishin të vendosur në: PC takimin PC.DEC/449, 10 dhjetor 2001: deri më 31 dhjetor 2002; PC takimin PC.DEC/515, 12 dhjetor 2002: deri më 31 dhjetor 2003; PC takimin PC.DEC/584, 18 dhjetor 2003: deri më 31 dhjetor 2004; PC takimin PC.DEC/646, 16 dhjetor 2004: deri më 31 dhjetor 2005; PC takimin PC.DEC/693, 17 nëntor 2005: deri më 31 Dhjetor 2006; - 642th PC Meeting, PC.DEC/765, 14 dhjetor 2006: deri më 31 dhjetor 2007; PC takimin PC.DEC/ Dhjetor 2007: deri 31 janar Pas zgjatjes së këtij mandati në fund të çdo muaji për zgjatjen e mandatit në periudhën për një muaj njëri nga Shtetet Pjesëmarrëse i shkruan Kryesuesit të Këshillit Permanent. 19 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Roli i KFOR-it NATO në mbështetje të përpjekjeve ndërkombëtare për ndërtim të paqes dhe stabilitetit në Kosovë ka udhëhequr operacionin e ruajtjes së paqes në Kosovë që nga qershori i vitit NATO-KFOR (Forca në Kosovë), u pozicionua në kuadër të 78-ditëve të fushatës ajrore të ndërmarrë nga Aleanca në Mars të 1999 për të ndaluar katastrofën humanitare që po ndodhte në atë kohë në Kosovë. NATO-KFOR (Forca në Kosovë) ka mandat të bazuar në rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. Qëllimi i KFOR-it është të krijojë dhe mbajë ambientin e sigurt në Kosovë. Bisedimet për statusin e Kosovës filluan në Shkurt të vitit Këto bisedime, origjinalisht u udhëhoqën nga i dërguari i posaçëm i UN për Kosovën, nga ish-presidenti i Finlandës Martti Ahtisaari. Pas katërmbëdhjetë muajsh negocimi, Mr. Ahtisaari paraqiti Propozimin Gjithëpërfshirës për Marrëveshjen e Statusit të Kosovës te Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara në Mars të vitit NATO mbështeti procesin ndërkombëtar për vendosjen e statusit të Kosovës që nga fillimi, duke përfshirë edhe përpjekjet e Presidentit Ahtisaari dhe ato të Troika-s. Sot, Aleanca qëndron e gatshme të luajë rolin e vet në vënien në jetë të bashkëbisedimeve për sigurinë në të ardhmen. Objektivat e NATO-s janë që të vazhdojë ndihmën në zhvillimin e një Kosove paqedashëse multietnike, stabile dhe demokratike. Roli i BE-së Që në fillim duhet thënë se aleatët e mëdhenj SHBA-ja, BE-ja mbështetën luftën Çlirimtare dhe realizuan ndërhyrjen ushtarake të NATO-s për t i dhënë fund regjimit serb. Mirëpo në një klimë të trazuar politike në rajon, arenë e përplasjeve të interesave 19 Nr. 4 /

75 Procesi i shtetndërtimit të Kosovës politike shtetërore e kontinentale, duket sikur BE-ja në kontekstin e mungesës së progresit të reformave në Kosovë, i është larguar në kohë çështjes së statusit final të saj. Një qëndrim me pasoja negative. Mesazhet e përtejatlantikut duket sikur bien në vesh të shurdhër. Grupi i Kontaktit disa herë kishte organizuar takime për të gjetur modele rreth organizimit për ti vazhduar bisedimet për statusin e Kosovës nën drejtimin e ekipi të BE së, SHBA së dhe Rusisë gjatë vitit Edhe në një raport të Grupit Ndërkombëtar të Krizave të vitit 2007, ceket se, Bashkimi Evropian dhe Shtetet e Bashkuara kanë lëshuar shumë përmes koncesioneve të vazhdueshme dhe tani kanë më pak mjete diplomatike se më parë për të ndikuar tek Beogradi. Deri tani Bashkimi Evropian i është përmbajtur strategjisë për joshjen e Serbisë me shpresën e integrimit evropian për të zbutur kundërshtimin e saj lidhur me propozimet për Kosovën, por kjo strategji nuk duket se do të ketë shumë efekt duke pasur parasysh qeverinë aktuale në Beograd. Më tej, në këtë raport, thuhet se BE-ja dhe SHBA-ja kanë kontribuuar në krijimin e gjendjes aktuale duke vazhduar t u përmbahen pikëpamjeve të vjetruara të kategorizimit të forcave politike në demokratike dhe jo-demokratike. Në përpjekje për të ndihmuar demokratët Bashkimi Evropian, në veçanti, ka lënë në harresë realitetin politik dhe shpesh u ka hapur rrugë nacionalistëve. 20 Po ketë vit në një raport sekret për Kosovën është than se: situata në Kosovë do të jetë e njëjtë me atë në Bosnjë dhe Hercegovinë. Kosova do të njihet ndërkombëtarisht nga shumë shtete, pushteti kryesor do të jetë në duart e një misioni të drejtuar nga BE-ja (ICO), ndërsa Kosova do të jetë de facto e ndarë me një vijë kufitare mes njësive vendore me shumicë serbe dhe shqiptare, duke formuar kështu vijën e demarkacionit mes entitetit shqiptar dhe atij serb. Pas disa vitesh, kur mandati i ICO-s do të ketë përfunduar, do të vendoset për fatin e njësive vendore serbe dhe ky vendim do të varet nga situata në Ballkan. Edhe ashtu diçka ngjashëm po ndodhë edhe dy vite pas shpalljes së pavarësisë. 21 Në të përditshmen e Beogradit, Vecernje Novosti, më datë 23 prill, citohej një diplomat i Brukselit që nuk identifikohej, duke thënë se, në rast të një skenari të tillë, realiteti i ri i krijuar do të njihet formalisht me emrin Dayton Ka mendime të analistëve dhe diplomatëve që mendojnë se pas kaq vjetësh luftërash e gjakderdhjesh, mund të mos humbet më një kohë e çmuar dhe mjaft e domosdoshme në rrugën e përbashkët të popujve të Ballkanit Perëndimor drejt BE-së e NATO-s. Dhe me këtë perspektivë integruese euro-atlantike, pas një procesi të plotë copëtimi apo analize (që u mbyll me sovranitetin e Kosovës- Pavarësimin e saj), rajoni i Ballkanit Perëndimor vendoset përfundimisht në një fazë të re: në atë të procesit të sintezës në nivelin e Evropës së Bashkuar. Dhe aty duhet të ketë vend, sa më shpejt të jetë e mundur, për të gjithë vendet tona: për Kroacinë, Maqedoninë, Shqipërinë, Kosovën, Malin e Zi, Bosnjën e Serbinë. Por kjo duhet kuptuar edhe nga BE-ja, në radhë të parë politikisht, dhe pastaj teknikisht. 23 Rrjedhimisht, lufta diplomatike rreth Kosovës në arenën ndërkombëtare, karakterizohet sot me ndeshjen e dy koncepteve diametralisht të kundërta: konceptin evro-amerikan në njërën anë dhe, konceptin hegjemonist pansllav në anën tjetër, që synon të dobësojë konceptin e botës së lirë, përmes shtrirjes së influencës së vet drejt qendrës së Evropës. Besnikëria e Serbisë ndaj konceptit pansllav ka bërë BE-në të pyesë veten nëse Serbia me të vërtetë është e interesuar të shkëputet nga e kaluara e vet për t u bërë pjesë e integrimeve evropiane. Kjo do të jetë e vështirë ngase rusët janë duke përdorur të gjitha makinacionet për të qëndruar në pushtet njerëzit e KGB-së. Kjo po ngjanë edhe tek pushtetarët serbë, ku vetëm sa është rinovuar pak pushteti i Millosheviqit, dhe janë duke Raporti sekret për Kosovën: Mirupafshim në luftën tjetër, Gazeta Tema, 18 maj Raporti sekret për Kosovën: Mirupafshim në luftën tjetër, Gazeta Tema, 18 maj Rexhep Mejdani, Shkatërrimi i Jugosllavisë me gjuhën e Mesiçit, BesianaInfo më 20 Mar GLOBAL CHALLENGE

76 tentuar të mbesin gjallë përmes strukturave që e mbajnë të mëkëmbur nacionalizmin serb. Në këtë drejtim BE-ja duhet të luajë një rol të rëndësishëm, në veçanti në reagimin ndaj vështirësive, të cilat i shkakton Rusia, sepse Kremlini edhe sot e kësaj dite e aplikon teorinë e vjetër përçaj e sundo. Siç duket BE-së i mungojnë kapacitetet ushtarake dhe vullneti politik, për të ndërmarrë ndonjë agjendë ambicioze të sigurisë energjetike. Nga aspekti politik BE-ja është e dobët karshi Rusisë. Po të shikohet në aspektin ushtarak, BE-ja është edhe më e dobët. Shikuar në aspektin strategjik të forcimit të BE-së, këtu duhet përmendur se Norvegjia dhe Turqia janë anëtare të NATO-s, por nuk janë anëtare të BE-së. Këto dy shtete do të luajnë rol të rëndësishëm në zhvillimin e strategjive për siguri energjetike sepse këto dy shtete kanë luajtur një rol të rëndësishëm në NATO gjatë Luftës së Ftohtë pasi që kanë qenë shtetet e vetme anëtare të Aleancës, të cilat janë kufizuar me Bashkimin Sovjetik, sepse nevojiten aranzhmane të reja ndërkombëtare për ta ruajtur furnizimin në ekonominë gjithnjë e më të ndërvarur globale, me rreziqe të ndara. Vuk Drashkoviqi, kryetar LPS-së dhe ish-ministër i Punëve të Jashtme të Serbisë, në një intervistë të publikuar më 13 shtator 2009, në BLIC, ndër të tjera thotë se pa reformimin e thellë dhe të gjithanshëm demokratik të Serbisë, BE-ja, as EULEX-i nuk duhet të bashkëpunojnë e as ta favorizojnë regjimin e Beogradit, qoftë në liberalizimin e regjimit të vizave për shtetasit e saj, qoftë në fushën ekonomike, politike, qoftë në atë policore, ushtarake etj., sepse ende nuk është distancuar, as nuk është spastruar nga recidivat politiko-propagandistikë, policorë, mediale, diplomatikë dhe ushtarakë etj. të Serbisë së Sllobodan Millosheviqit, për të vazhduar se rrjeti i policisë sekrete paralele të Sllobodan Millosheviqit, të Radomir Markoviqit dhe të Millan Radonjiqit edhe sot është më i fuqishëm sesa vetë shteti serb. Vetëm në këtë mënyrë mund të shpjegohet fakti se pesë vjet pas vrasjes së Zoran Gjingjiqit, shumica e pjesëtarëve të shërbimeve sekrete, që kanë marrë pjesë, edhe sot marrin pjesë në krimet e tyre kanë ngelur të paprekur nga policia serbe dhe nga shërbimi zyrtar sekret i BIA-s. Tani ka një pranim të gjerë në kryeqytetet e Evropës se BE-ja duhet të përmblidhet për Rusinë, që do të thotë gjithashtu për politikat e energjisë. Por kjo nuk do të ndihmojë nëse udhëheqësit e Evropës nuk mund të merren vesh se për cilën vijë duhet të bashkohen. Zgjedhjet - jo, kurorëzimi i presidentit të ri të Rusisë, janë moment i mirë për rimendimin e asaj vije: për Evropën dhe për të tjerët. 24 Në cilindo rast, besoj se duhet ta përdorim këtë moment për sinjalizimin e një kapitulli të ri në marrëdhëniet tona me Rusinë. Edhe BE-ja, edhe vitin tjetër presidenti i ri i Amerikës, aktivisht por fuqishëm duhen të merren me presidentin Medvedev dhe ekipin e tij. Ai është relativisht njeri i ri dhe thuhet se është pak më tregtar i lirë se Putini. Ai është regjistruar të ketë thënë se ne jemi shumë të vetëdijshëm që asnjë shtet jodemokratik asnjëherë nuk ka përparuar, - me të vërtetë një formulim intrigues. Duhet theksuar se BE-ja ishte pajtuar për dërgimin në Kosovë të EULEX-it, por Beogradi zyrtar ceku se ajo nuk mund ta zhvendos misionin e OKB-së. Gjithnjë derisa ekziston misioni i OKB-së që merret me çështjet e policisë dhe të drejtësisë, nuk mundet asnjë organizatë tjetër, në këtë rrafsh as edhe BE-ja. Beogradi është shprehur se dëshiron që të vendosë marrëdhënie të mira diplomatike afatgjata me BE-në, por kjo nuk nënkupton se do ta pranojmë një mision jo ligjor. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 24 Timothy Garton Ash The Guardian, Një Evropë e bashkuar duhet ti kundërvihet Rusisë, BesianaInfo 01 Mar :10. Nr. 4 /

77 Procesi i shtetndërtimit të Kosovës Bibliografia: 1. Prof. Dr. Lisen Bashkurti, Krizat Ndërkombëtare, Tiranë, Mark Weller, Shtetësia e kontestuar, Koha, Prishtinë Mr. Sc. Enver Sopjani, Përmbledhje Aktesh Ndërkombëtare për Kosovën , Prishtinë Henry H. Perritt Jr. Ushtria Çlirimtare e Kosovës, Prishtinë, Rexhep Mejdani, Shkatërrimi i Jugosllavisë me gjuhën e Mesiçit, BesianaInfo më 20 Mar Blerim Shala- Vitet e Kosovës ( ), Zëri, Prishtinë Dr. Arsim Bajrami- Drejta e Kosovës në tranzicion (E Drejta Kushtetuese Libri II), Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, Prishtinë, Fetnete Ramosaj, Pa Apologji, Prishtinë, Werner Wajdenfeld dhe Wolfgang Wessels, Evropa prej A deri në ZH,Prishtinë, Zëri, 26 qershor Prof. Dr. Lisen Bashkurti- Evropa Ballkani dhe Sfida e Kosovës, Geer 2006,Tiranë 12. Koha Ditore 10 vjetët e parë-monografi Koha, Prishtinë, 31 mars, Raporti sekret për Kosovën: Mirupafshim në luftën tjetër, Gazeta Tema, 18 maj Timothy Garton Ash The Guardian, Një Evropë e bashkuar duhet ti kundërvihet Rusisë, BesianaInfo 01 Mar Shtigjeve të Lirisë Kuizi i diturisë në nderim për Remzi Ademajn dhe Dëshmoret tjerë të Kombit, Botimi i tretë i plotësuar, Prizren, GLOBAL CHALLENGE

78 PhD Kandidat Amir PLLANA Misioni verifikues i OSBE-së në Kosovë AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Hyrje Marrëveshja e arritur e 13 tetorit e vitit 1998 ndërmjet Ambasadorit Hollbruk dhe Presidentit serb Sllobodan Millosheviç e cila siguronte armëpushimin ndërmjet forcave serbe dhe Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, zbarkimin e misionit të monitoruesve të OSBE-së dhe një prezencë më të madhe ndërkombëtare ishte një arritje sidomos për palën shqiptare që kishte nevojë të fitonte kohë. Zbarkimi i misionit të OSBE-së objektiv të vetin kishte që të verifikonte se a po përmbushet dhe a po implementohet e plotë marrëveshja e tetorit ndërmjet Hollbrukut dhe Millosheviçit. Marrëveshja në fjalë nuk ishte premtuese ku sipas palës kosovare faktori ndërkombëtar po i bënte koncesione të shumta në favor të regjimit kriminal serb. Në përgjithësi, këto negociata, të cilat sollën armëpushimin në fillim të dimrit, treguan rënien drastike të pozicionit negociues të kosovarëve dhe shndërrimin e tyre në masë të madhe, vetëm në palë që konsultohej nga ndërmjetësit kryesorë ndërkombëtar 1. Elita politike dhe ushtarake e shqiptarëve të Kosovës, marrëveshjen e arritur nuk e pritën fare mirë. Misionin verifikues të udhëhequr nga OSBE e shikonin me hezitim dhe ishin skeptik në rezultatin pozitiv të tij. Kishte skepticizëm në Misionin e Verifikuesve të OSBE-së për punën që mund të bënin në Kosovë. Një pjesë e konsiderueshme mendonin se Misioni Verifikues nuk do të mundë të jepte asnjë rezultat dhe se ata vetëm sa mund të komprometoheshin gjatë punës së tyre duke pasur parasysh helmetat blu të Kombeve të Bashkuara në Bosnjë dhe Hercegovinë kur ishin lidhur me tela me gjemba nëpër shtylla të rrymës elektrike, me kokë të drejtuar nga dielli. Po ashtu për OSBE-n ishte sfidë shumë e madhe pasi ishte hera e parë që po 1 Blerim Shala- Vitet e Kosovës ( ), Zëri, Prishtinë 2003, f Nr. 4 /

79 Misioni verifikues i OSBE-së në Kosovë dërgonte një mision kaq të madh më përbërje heterogjene prej pjesëtarëve. Ndroja e shqiptarëve ishte e arsyeshme duke njohur regjimin e Beogradit, ishte shumë pak e besueshme se Verifikuesit e pa armatosur do të mund të bënin punën e tyre për të verifikuar marrëveshjen Hollbruk Millosheviç të tetorit të vitit Ekzistonte frika se OSBE nuk kishte përvojën dhe mekanizmat e duhur për vëzhgimin e armëpushimit dhe përmbushjen e marrëveshjes sidomos në luftën e Kosovës. Pakti Veri-Atlantik do të firmosë marrëveshjen me zyrtarët e Ushtrisë së Jugosllavisë ku parashihej që në Kosovë të mbeteshin ushtarë dhe policë serb. Po ashtu në anën tjetër ministri i jashtëm i Polonisë, kryesuesi i radhës i OSBE-së Bronisllav Geremek do të firmoste marrëveshjen me homologun e tij serb Zhivorad Jovanoviç për vendosjen e dy mijë verifikuesve të OSBE-së në Kosovë. Këshilli i Sigurimit i OKB-së duke u mbështetur në kapitullin e shtatë të Kartës së OKB-së, kishte nxjerrë Rezolutën 1203 e cila kishte mbështetur marrëveshjen Hollbruk- Millosheviç dhe themelimin e MVK-së dhe kishte thirrur palët që të respektonin rezolutat e mëparshme 1160 dhe Më 17 tetor të vitit 1998 në krye të Misionit Verifikues të Kosovës ( OSCE Kosovo Verification Mission ) ishte caktuar diplomati dhe ushtaraku me përvojë amerikani William Walker që nuk ishte i panjohur për Ballkanin. Wilam Grahen Walker kishte shërbyer për 37 vite në diplomaci, ai ishte ambasador në Salvador, Bolivi, Honduras, Brazil, Japoni dhe Peru. Gjatë viteve të fundit ambasadori Walker ishte i dërguar i sekretarit të përgjithshëm të OKB-së në administratën kalimtare të Sllavonisë lindore. Me marrjen përsipër të udhëheqjes së Misionit Vëzhgues të OSBE-së nga ambasadori amerikan William Walker, përpjekjet e diplomacisë amerikane për zgjidhjen e konfliktit kishin arritur pikën e parë kulmuese prej nga Shtetet e Bashkuara kishin marrë rolin udhëheqës në kërkimin e një zgjidhjeje. Shkaku i këtij angazhimi masiv duhet të kërkohet në faktin se, administrata amerikane kishte kuptuar se në këtë konflikt rrezikoheshin edhe interesat amerikane 2. Më 18 tetor 1998 arritën 20 pjesëtar të Misionit Verifikues të OSBE-së të udhëhequra nga ish-oficeri i Ushtrisë Amerikane John Sandrock ku roli i tij ishte thelbësor, sepse në bazë të rekomandimeve të tij që do të përmbante raporti do të organizohej gjithë Misioni i OSBE-së në Kosovë. Kosova kishte nevojë me urgjencë për një prani më të madhe të monitoruesve ndërkombëtar. Përqendrimi i forcave militare dhe paramilitare serbe në zonat e luftës ishte në një shkallë shumë të lartë dhe gjithmonë kishte rrezik të ndodhnin masakra të përmasave të mëdha. E gjithë e mira e kontingjentit të monitoruesve të OSBE-së ishte në faktin se jo se mund të parandalonin diçka të tillë por të paktën ata mund të informonin komunitetin e gjerë ndërkombëtar për atë që po ndodhte në Kosovë. Tek e fundit shqiptarët dhe Kosova kishin nevojë për prezencë të fuqishme ndërkombëtare dhe objektivitet të informacionit. Fundi i vitit 1998 dhe fillimi i vitit 1999 mblodhi në Kosovë shumë diplomat e gazetar të mirënjohur botërorë, të cilët përcollën misionin më masiv verifikues të OSBE-së dhe shumë organizata të tjera ndërkombëtare. Kosova po kalonte në fazën vendimtare për të ardhmen e saj 3. Tashmë prania ndërkombëtare ishte e shumtë të cilët e bënin punën e tyre me shumë rreziqe si ajo e gazetarit, diplomatëve dhe zyrtarëve të organizatave të ndryshme. Organizatat e ndryshme humanitare ndërkombëtare përcillnin kthimin e refugjatëve kosovar të cilët kishin gjetur strehë në malet e Kosovës dhe po ktheheshin në shtëpitë e tyre të cilët kishin me tepër se kurrë nevojë për ndihma humanitare në dimrin e ashpër 2 Msc. Fitim Gllareva, Diplomacia amerikane në konfliktin e Kosovës, Prishtinë, 2004, , f Koha Ditore 10 vjetët e parë, Monografi, Prishtinë, 31 mars, GLOBAL CHALLENGE

80 të vitit 1998/99. Kosova monitorohej nga afër nga kontingjenti i verifikuesve ku brenda kapacitetit të misionit të OSBE-së i cili nëpërmjet angazhimit konkret dhe punës në teren për të ndihmuar popullatën civile po fitonte një admirim nga popullata shqiptare. Aktiviteti i OSBE-së, përpjekjet e saj për qetësim të gjendjes së rëndë nga popullata vendore shikohej me simpati ndoshta dhe për faktin se misionit verifikues të OSBE-së i printe burri i madh, i cili po dëshmohej mik i madh i së vërtetës dhe popullit shqiptar të Kosovës Ambasadori Amerikan z.willam Walker. Shqiptarët e Kosovës kishin besim të plotë në personelin amerikan që ishte pjesë e Misionit Verifikues. Me monitoruesit në terren dhe pritjen e NATO-s ishte përgatitur terreni për një lloj të ri konfrontimi 4. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Masakra e Reçakut Ditët e para të janarit të vitit 1999 ishin treguesi më i mirë se marrëveshja e tetorit ishte shumë e brishtë dhe faktet në teren në Kosovë ishin krejt tjetër. Janari gjithmonë historikisht për shqiptarët ka sjell të keqen. Nuk kalonte ditë pa incidente të rënda dhe pa të vrarë. Granatimi dhe bombardimi i fshatrave shqiptare filloi prapë të merrte hov si përpara marrëveshjes Hollbruk-Millosheviç. Kolonat e refugjatëve shqiptar në të ftoftë me borë dhe të acartë të cilët kërkonin të shpëtonin nga sulmet e policisë, granatimi nga forcat paramilitare serbe tashmë u bënë fotografi për opinionin e gjerë ndërkombëtar. A do të lejohej përsëritja e Bosnjës në Kosovë? Apo premtimi i Presidentit Amerikan Bill Klinton më 29 maj dhënë delegacionit të Kosovës në Shtëpinë e Bardhë me përbërje nga Dr. Ibrahim Rugova, Dr. Bujar Bukoshi, Dr. Fehmi Agani, dhe Veton Surroi se nuk do të lejohet Bosnja e dytë në Kosovë, do të bëhej një ditë realitet. Kjo fjali e thënë nga Presidenti Amerikan kishte peshën e madhe dhe konfirmonte rolin vendimtar të SHBA-së për zgjidhjen e çështjes së Kosovës dhe pothuajse ishte në kokën e çdo shqiptari të Kosovës. Kjo periudhë kohore ishte mjaft e vështirë për UÇK-në e cila me shumë mund kishte arritur të përballoj ofensivën e verës 1998 dhe tani po bënte ristrukturimin, organizimin dhe përgatitjet e domosdoshme për vazhdimin e luftës. Në rastin më të keq nëse marrëveshja e arritur e cila garantonte armëpushimin shkelej nga forcat serbe, lufta prapë do të rifillonte. Vazhdimi i luftës për Kosovën nuk ishte lajm i mirë, kishte rrezik potencial për dëbim të dhunshëm të popullsisë si dhe masakra të përmasave të mëdha si ajo në Zhepa dhe Srebrenica të Bosnjë e Hercegovinës. Zhvillimet e ngjarjeve ishin të shpejta dhe shumë dramatike, përshkallëzimi i situatës dhe rifillimi i luftimeve me aq shpejtësi, komunitetin ndërkombëtar do ta zinte në befasi. Që UÇK- ja të fitonte, ajo duhej t i tërhiqte forcat serbe që të bënin edhe një masakër dhe të turpëroheshin para botës ashtu që NATO-ja do të duhej të ndërhynte 5. Më 15 Janar të vitit 1999 qeveria serbe mbajti mbledhjen e vet të radhës në Prishtinë ku në mënyrë të hapur kërcënonin atë ditë se do ti qëronin hesapet deri në fund me terroristët shqiptar. Në Prishtinë u mbajt një mbledhje e vladës së Serbisë ku morën pjesë edhe nënkryetarët Sheshel, Markoviç dhe Bojiç Ata sipas mediave, paralajmëruan ofensivën 6. Ofensiva e paralajmëruar nga autoritetet më të larta politike serbe ndodhi vërtetë. 4 Stacy Sullivan, Mos kij frikë, se i ke djemtë në Amerikë, Prishtinë, 2009, f Stacy Sullivan, Mos kij frikë, se i ke djemtë në Amerikë, Prishtinë, 2009, f Zëri javor, 23 janar Nr. 4 /

81 Misioni verifikues i OSBE-së në Kosovë Atë ditë me urdhër nga lart, policia dhe ushtria serbe vrau dhe masakroi 45 civilë të paarmatosur banorë të fshatit Reçak të Shtimes. Forcat serbe do të gabonin shumë rëndë këtë herë duke shkaktuar një masakër shumë të rëndë që ishte tronditëse për faktorin e brendshëm dhe tërë komunitetin ndërkombëtar. Masakra e bërë nga forcat e sigurimit serb në fshatin Reçak të Shtimes ku u vranë më shumë se dyzet civilë që ishin banorë të fshatit ishte turpi i forcave serbe. Masakra tronditi gjithë faktorin relevantë ndërkombëtar, pamjet ishin shokuese, radha tani ishte të Misioni i Verifikuesve të OSBE-së dhe ambasadori amerikan Wiliam Walker. Tërë misioni i OSBE-së ishte në sprovë të vërtetë së bashku me udhëheqësin e saj. Pas alarmimit nga UÇK dhe informacioneve se paramilitaret dhe forcat serbe të sigurisë kishin kryer një masakër tronditëse mbi civilë të pa armatosur dhe qytetar të rëndomtë të fshatit Reçak shefi i KVM-së ambasadori Amerikan William Walker të nesërmen më 16 janar diku rreth orës 13:30 minuta do të shkonte për të vizituar dhe parë me sytë vetë nga afër tërë ngjarjen e tmerrit që kishte ndodhur në Reçak. Shefi i Misionit të Verifikimit të OSBE-së, ambasadori Wiliam Wolker, i veshur me një xhup ngjyrë blu të hapur dhe rrethuar nga gazetarë, kameramanë, fotoreporterë, u shfaq duke verifikuar kufomat në të gjitha ekranet e njohura televizive botërore. 7 Puna më e madhe ishte pasqyrimi i vërtetë para komunitetit ndërkombëtar për atë që kishte ndodhur. Komanda e Zonës Operative të Nerodimës dhe tërë komuna e Shtimes ardhjen ambasadorit e përjetuan si një fitore nëse mundë të quhet kështu, për të parë, ndriçuar dhe transmetuar të vërtetën para opinionit të gjerë ndërkombëtar. Komandanti për moral dhe politik i Zonës Operative të Nerodimës, z.fehmi Mujota në kontaktin e parë me z.william Walker do t i bënte këtë kërkesë zotit Ambasador : Zoti Wolker, ju keni ardhur në një vend ku ndodhi një masakër e rëndë, një tmerr i rëndë dhe ju duhet të përgatiteni për atë që do të shihni. Ne nuk kërkojmë gjë tjetër, përveç se ju të jeni objektiv. Të prezantoni krejt atë që shihni. Ne kërkojmë prezantim objektiv të vetë ngjarjes, e cila tregon se çfarë ka ndodhur. Pra, asgjë më shumë se të vërtetën që ka ndodhur. 8 Pasi vizitoi fshatin u ngjit lartë te Gropa e Babushit dhe derisa po i afrohej nga së afërmi vendit të krimit i tmerruar pa kufomat e shtrira për tokë të tre meshkujve dhe në këto momente deklaron: Duket se njerëzit pa kurrfarë vlere për jetët e njerëzve kanë vrarë këta njerëz, që mua më duken si bujq, si punëtor, si fshatar që defenitivisht nuk e kanë merituar të vdesin kështu. I tronditur z.wolker vazhdonte të ngjitej drejt luginës së dëshmisë për të parë me sytë e vet masakrën e tmerrit të kryer nga forcat paramilitare dhe policore serbe. Kudo kishte njerëz që qëndronin të shtrirë për tokë me duar të shtrënguara e trupa të deformuar, sakatosur dhe gjymtuar, kufoma të ekzekutuara në mënyrën më barbare të mundshme. Të shohësh kufomat kështu më fytyrë të shkatërruar, që si duket janë bërë nga armët që janë mbajtur afër kokave të tyre, ti shohësh 15 në një gropë, dhe në këtë mënyrë të ekzekutuar, mendoj se me nevojiten disa minuta para se të përcaktohem se çka dua të them kishte pohuar z.william Walker. Më 16 janar 1999 u bëra dëshmitar i njërës nga ndodhitë më dramatike dhe me pasojat më të mëdha gjatë gjithë punës sime në Kosovë. Me një numër të madh të gazetaresh të huaj dhe vendorë duke e parë më sytë e tij masakrën dhe duke e verifikuar krimin që kishte ndodhur në vendin e ngjarjes pa hezituar deklaroi: Nga ajo që pash nuk ngurroj të përshkruaj ndodhinë si masakër dhe krim kundër njerëzimit Kjo është ngjarja më trishtuese në jetën time. Ky mision 7 Paskal Milo, Ditari i një ministri të jashtëm, Konflikti i Kosovës, Tiranë, 2009, Masakra e Reçakut krim kundër njerëzimit,shtime 2004-f GLOBAL CHALLENGE

82 i së vërtetës zbuloi para publikut ndërkombëtar për herë të parë se çfarë po ndodhte në Kosovë. Pra, më këtë akt morën fund politikat publike të manipuluara të Serbisë. Misionet verifikuese ose Verifying Missions hoqën mbulesat pseudodemokratike dhe informuan për herë të parë në mënyrë të plotë dhe të qartë opinionin vendas në Jugosllavi dhe opinionin publik ndërkombëtar 9. Kryesuesi i Misionit Walker deklaronte se Reçaku shënonte prishjen e marrëveshjes dhe armëpushimit të arritur në tetor ndërmjet të deleguarit Ambasadorit Amerikan Riçard Hollbruk dhe Sllobodan Millosheviçit. Veprimi i tillë i regjimit të Beogradit mund të evidentohet edhe si mosrespektim i plotë i Rezolutës 1199 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Walker në fund fare i bënte ftesë publike kryeprokurores së Tribunalit të Hagës që urgjentisht brenda 24 orëve të fillonte hetimet për krimin e bërë nga forcat speciale serbe dhe regjimi i Beogradit të bashkëpunonte me tribunalin për gjetjen e kriminelëve përgjegjës dhe vendosjen e tyre para drejtësisë. Imazhi i masakrës, raportet e gazetareve dhe pamjet filmike nga vendi i ngjarjes ku ishin kryer ekzekutimet, kufoma të grumbulluara në një kanal rrëzë një kodrine të gjitha këto së bashku do të sillnin një reagim të fuqishëm ndërkombëtar. Masakra e 45 shqiptarëve etnik u dënua menjëherë nga të gjithë mekanizmat relevant ndërkombëtar si nga sekretari i përgjithshëm i Organizatës së Kombeve të Bashkuara z. Kofi Anan, BE, OSBE-ja etj. Reagime kishte edhe nga personalitete të ndryshme botërore si p.sh; Presidenti Amerikan Bill Klinton: Kjo është një vrasje e paramenduar, e kryer që të mbjell frikë tek njerëzit në Kosovë dhe një shkelje evidente e detyrimeve të cilat pala serbe i ka marrë me marrëveshjen e tetorit. Politika publike të OSCE-së dhe diplomacia publike ndërkombëtare ndryshoi kursin e qëndrimit ndërkombëtar ndaj Kosovës 10. Deklarata bëri që të vërë në lëvizje faktorin ndërkombëtar dhe diplomacinë e vendeve perëndimore të shtyrë sidomos nga diplomacia amerikane. Pasqyra e vërtetë e paraqitur nga Walker demaskimi i regjimit serb dhe stigmatizimi Millosheviçit nga mediat e fuqishme ndërkombëtare ishin pasqyra më e mirë për atë se çfarë është duke ndodhur më të vërtetë në Kosovë. Beogradi zyrtar duke ndjerë vetën tepër ngushtë nga ky guxim dhe pasqyrim i Wiliam Walkerit në shenjë revolte i shpall ultimatum z. Walker për të braktisur Kosovën. Imazhi i diplomacisë dhe politikës shtetërore serbe ishte goditur keq. Ultimatumi i Cena Rukës institucionalizohet në Beograd, ku vlada Jugosllave e Bulatoviçit e shpall Vokerin persona non grata duke i lënë afat prej 48 orësh që të braktisë Jugosllavinë Pas kësaj, mbetet e paqartë se nga kush është bërë telefonata me mesazhin kundër Vokerit. 11 Zhvillimi i shpejtë i ngjarjeve dhe perceptimet e gabuara të Beogradit i kishin futur në qorrsokak. Si duket zyrtarët serb kërkonin mjegull në Kosovë për të kryer barbarinë e tyre mbi shqiptaret e pambrojtur (ujku do mjegull) por ata dhe politika e tyre kishin ra vetë dhe humbën rrugën e veprimit dhe më nuk funksiononte asgjë në favorin e tyre. Millosheviç kishte humbur arsyen ai vetëm sa komplikonte punët me Perëndimin për zgjedhjen e problemit të Kosovës. Ai, në fakt krahas fushatës me qëllime shfarosëse ndaj shqiptarëve, në njëfarë mënyre i ka shpallur luftë edhe komunitetit ndërkombëtar: ka vazhduar masakrat dhe sulmet mbi shqiptarët, ka urdhëruar largimin e përfaqësuesit të OSBE-së, ka mohuar punën e hetueses së Gjykatës Ndërkombëtare të Krimeve të Luftës, ka thyer marrëveshjen e nënshkruar me NATO-n duke kthyer shumicën e trupave të veta në Kosovë, ka refuzuar të ndalë ofensivën ndaj popullatës shqiptare që AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 9 Prof.Asoc.Dr. Lisen Bashkurti, Kriza Ndërkombëtare, Tiranë 2008, f Prof. Dr. Lisen Bashkurti- Kriza Ndërkombëtare, Tiranë 2008, f Zëri javor, 23 janar Nr. 4 /

83 Misioni verifikues i OSBE-së në Kosovë përsëri i ka shkaktuar me mijëra refugjatë të brendshëm. 12 Serbia dinë të bëjë zgjidhjen e problemit të Kosovës; ajo disponon vetëm me makinën e saj vrastare të luftës, mirëpo këtë here nuk u legjitimua nga Perëndimi për veprimet e veta shtazarake. Vizitorë të shumtë nga Unioni Evropian, nga OSB-ja, nga Misionet Diplomatike të ambasadave të SHBA-ve, Kanadasë, Suedisë, Gjermanisë, Italisë, Francës, Greqisë, Holandës etj, kanë ardhur në vendin e krimit. 13 Reçaku dhe Rambujeja (Rambouillet) Mos përmbushja e asnjë premtimi ndërkombëtar në asnjë fazë të krizës së Kosovës nga Presidenti Millosheviç shikohej si tepër e rrezikshme për diplomacinë ndërkombëtare. Pas masakrës së Reçakut Komuniteti Ndërkombëtar filloi të lëvizë me hapa konkret drejt zgjidhjes së statusit të Kosovës. Tani të gjitha palët si OKB-ja, OSBE, dhe NATO nga 30 Janari i vitit 1999 kishin rënë dakord se duhej të merrej një vendim politik për zgjidhjen e çështjes së Kosovës. Konsensusi ndërkombëtar vendosi datën 20 shkurt si afatin përfundimtar për realizimin e gjithë marrëveshjeve ndërkombëtare për Kosovën nga Millosheviçi. 14 Masakra e Reçakut, përfundimisht ka shënuar pikën kulminante dhe kthesën më të madhe të vetëdijesimit të Perëndimit. Në këtë kontekst, Masakra e Reçakut dhe gjykimi i drejt i saj nga ambasadori i OSBE-së në Kosovë, Uoker ishte ngjarje kyçe, e cila ndikoi në thirrjen e një Konference Ndërkombëtare për Kosovën, në Rambuje të Francës. 15 Rambujeja ishte nisma më serioze e perëndimit për zgjidhjen politike të problemit të Kosovës. Negociatat ndërmjet palës shqiptare dhe palës serbe do të ndërmjetësoheshin nga faktori ndërkombëtar. Kosova në ketë fund shekull ishte bërë problemi më i madh ndërkombëtar që donte zgjidhje të drejtë. Çështja që ngjalli më së shumti debate, dyshime, kundërshtime, dilema e refleksione në fund të shekullit të XX-të, padyshim qe çështja e Kosovës. 16 Popullit shqiptar të Kosovës iu deshën afërsisht njëqind vjet rezistencë nga format më të ndryshme për të ndërkombëtarizuar çështjen e Kosovës dhe për të mbërritur në nivelin e një Konference siç ishte Konferenca e Rambujesë. Konferenca e Rambujesë shënon shkallën më të lartë të ndërkombëtarizimit dhe të trajtimit të çështjes së Kosovës dhe të çështjes shqiptare, sepse për herë të parë në historinë e kombit shqiptar fati i tij u bë çështje prioritare në axhendën botërore. 17 Marrëveshja e Rambujesë është një ndër marrëveshjet më të rëndësishme dhe historike për Kosovën. Kjo Marrëveshje, edhe pse nuk u nënshkrua nga pala serbe, është një marrëveshje, e cila në një farë mënyre, e legjitimoj ndërhyrjen ushtarake të organizatës veri-atlantike (NATO-s) për të ndaluar terrorin serb, që ushtrohej mbi popullsinë e pafajshme shqiptare në Kosovë. 18 Përbërjen e delegacionit shqiptar dhe pjesëmarrjen në konferencën e Rambujesë në fillim e hutuan disa zëra që bënin thirrje që mos të shkohej në Konferencë, sepse Kosovës aty nuk i ofrohej më shumë se autonomi dhe shkuarja në Konferencë do të sillte kapitullimin për Kosovën. Mos shkuarja e delegacionit Kosovar kishte për pasojë ndëshkimin dhe humbjen e përkrahjes nga ana e Perëndimit. Pala Kosovare gjithmonë 12 Zëri javor, 23 janar Ruzhdi Jashari, Zëri I Lirisë, Prishtinë, 2009, f Prof. Dr. Lisen Bashkurti- Kriza Ndërkombëtare, Tiranë 2008, f Dr. Arsim Bajrami- Drejta e Kosovës në tranzicion (E Drejta Kushtetuese Libri II), Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, Prishtinë,2002, f Dr.Sc. Ram Buja Çështja e Kosovës dhe Shkatërrimi i Jugosllavisë, Prishtinë, 2007, f Edita Tahiri Konferenca e Rambujesë, Dukagjini, Pejë, 2001, f Mr.Sc. Enver Sopjani, Përmbledhje Aktesh Ndërkombëtare për Kosovën , Prishtinë, 2004, f GLOBAL CHALLENGE

84 kishte kërkuar një Konferencë të veçante për zgjidhjen e çështjes së Kosovës, dhe tani kur kjo kërkesë ishte bërë realitet dhe ofertë serioze nga Perëndimi, të tërë këta zëra për mos vajtjen në këtë Konferencë nuk e di a ishin të menduar mirë. Në këtë moment humbja e mbështetjes nga perëndimi do të ishte fatale për proceset e mëtutjeshme dhe zgjidhjen e krizës së Kosovës, zgjidhja as që mundë të imagjinohej pa ndërmjetësimin e faktorit ndërkombëtar. Thirrjet, kërkesat për pjesëmarrje në punimet e Konferencës do të ishin të shumta drejtuar faktorit shqiptar përfshirë edhe personalitete të larta ndërkombëtare si ministri i punëve të jashtme të Britanisë së Madhe Robin Kuk, Xhejms Rubin zëdhënës i Administratës Amerikane etj. Po ashtu edhe Grupi i Kontaktit ndaj shqiptarëve të Kosovës kishte shtruar tri kërkesa, që ishin ultimative; Pjesëmarrje të domosdoshme, të përfaqësuar nga një zë dhe pranim të kornizës së paraqitur për zgjidhje. Robin Kuk ministër i jashtëm anglez ishte më i prerë por edhe një kontribuues shumë i madh i zgjidhjes së çështjes së Kosovës, palën kosovare ai e këshillonte kështu. Ata që duan të shohin Kosovën të pavarur, duhet që të vijnë në negociata në Rambuje. Pas përpjekjeve të vazhdueshme dhe konsultimeve brenda faktorit shqiptar por edhe atij ndërkombëtar, delegacioni për në Konferencë u kompletua më përbërje të plotë. Përbërja e delegacionit të Kosovës u caktua me akordimin e palëve pjesëmarrëse dhe faktorit ndërkombëtar. Ky delegacion, që do të duhej ta përfaqësonte Kosovën në Konferencën e Rambujesë, u krijua nga një spektër mjaftë i gjerë përfaqësuesish, që përbëhej nga përfaqësuesit e katër faktorëve kryesor të çështjes kosovare, si: Ushtria Çlirimtare e Kosovës, që përfaqësohej nga Hashim Thaçi, Jakup Krasniqi, Ramë Buja, Azem Syla, dhe Xhavit Haliti, Lidhja Demokratike e Kosovës, që përfaqësohej nga Ibrahim Rugova, Fehmi Agani, Edita Tahiri, Bujar Bukoshi, dhe Idriz Ajeti, Lëvizja e Bashkuar Demokratike që përfaqësohej nga Rexhep Qosja, Hydajet Hyseni, Bajram Kosumi, dhe Mehmet Hajrizi, si dhe nga të pavarurit Blerim Shala dhe Veton Surroi. 19 Delegacioni shqiptar që do të prezantonte Kosovën në punimet e Konferencës së Rambujesë hasi në pengesa dhe probleme të vazhdueshme për të marrë rrugën për në Konferencë, sidomos ekipi me pjesëtarët e UÇK-së. Po mos të ishte angazhimi dhe roli i Misionit Diplomatik Vëzhgues Amerikan në Kosovë, i njohur si KDOM-i Amerikan ndoshta pjesëmarrja e përfaqësueseve të UÇK-së në fillimin e punimeve të konferencës do të ishte shumë e vështirë. Delegacioni i UÇK-së, nga selia e Shtabit të Përgjithshëm në Divjakë u nis saktë në ora 11 e 30 minuta, i përcjellur me nderimet më të larta ushtarake që bëri njësiti special i Gardës së Nderit pranë Shtabit të Përgjithshëm. Tri makinat e terrenit u nisën për në fshatin Shalë ku delegacioni, në bazë të marrëveshjes, duhej të takohej me misionarët e KDOM-it dhe udhëheqësin e tij z. Shon Brns, për të vazhduar rrugëtimin nën përkujdesjen e tyre dhe me makinat e tyre të blinduara për në Aeroportin e Prishtinës. 20 Konferenca e Rambujesë filloi punimet nga data 6 deri më, 23 shkurt 1999, në qytetin Rambuje. Mikëpritësi për të dy delegacionet do të ishte Kështjella e famshme në Rambuje ku kalonte kohën e lirë gjenerali Sharl Dë Gol, i cili ka merita të mëdha për lirinë e Francës gjatë Luftës së Dytë Botërore. Për 18 ditë sa u zhvillua Konferenca me gjithë përparimet e bëra, asnjëra palë, si ajo shqiptare, po ashtu edhe ajo serbe nuk ishin të gatshme të jepnin firmën për marrëveshje. Delegacioni shqiptar ishte në një pozicion të vështirë për të pranuar marrëveshjen e Rambujesë edhe pse garantues ishte faktori ndërkombëtar. Palëve negociuese iu dha një afat dy javor për konsultime dhe pastaj të kthehen prapë pas dy javësh për bisedime. Bisedimet vazhduan në Paris prej 15 deri 19 mars të vitit Ministri i punëve të 19 Mr. sc. Ramë Buja, Konferenca e Rambujesë, Prishtinë, 2006, f Dr.Sc. Ram Buja Çështja e Kosovës dhe Shkatërrimi i Jugosllavisë, Prishtinë 2007, f AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 4 /

85 Misioni verifikues i OSBE-së në Kosovë Jashtme të Shqipërisë, z. Paskal Milo i pyetur nga Gazetari i gazetës Shekulli: Zoti ministër, dita e 15 marsit do të ulë përsëri të dyja palët, shqiptarët dhe serbët në tryezën e bisedimeve në Paris cili është mesazhi juaj për palën shqiptare? Milo: Shpresoj dhe shpreh atë mesazh që e kam pothuajse për të gjithë shqiptarët, që delegacioni shqiptar të marrë pjesë në raundin e dytë të bisedimeve në Paris dhe të nënshkruaj marrëveshjen që do të përcaktoj statusin transitor të Kosovës për një periudhë trevjeçare. Do të dëshiroja personalisht që marrëveshja të jetë afatgjate, e qëndrueshme dhe ti jepet fund konfliktit kaq shumë të ashpërsuar. Gjithashtu, do të isha shumë i qetësuar në rast se marrëveshja e ardhshme do të sillte krijimin e një autoriteti ekzekutiv të aftë që të drejtoj Kosovën dhe shqiptarët në këtë periudhë tepër të vështirë, për të ndërtuar institucionet demokratike e për të normalizuar jetën e shqiptarëve të shumëvuajtur. 21 Akordin përfundimtar të marrëveshjes së Rambujesë e firmosi vetëm delegacioni shqiptar, kurse pala serbe si përherë kishte refuzuar planin ndërkombëtar për zgjidhje të çështjes së Kosovës. Konferenca e Rambujesë mori për bazë vlerat e popullit shqiptar, angazhimi i shtuar deri në organizimin e luftës çlirimtare të udhëhequr nga UÇK, nga faktori relevant ndërkombëtar, u vlerësuan objektivisht për herë të parë. Logjika pragmatike e veprimit konkret, për herë të parë në histori, në këto përmasa, shtynë tërë mekanizmat relevantë ndërkombëtar të bëjnë intervenimin për një çështje të ndjeshme të përmasave globale, duke e futur atë seriozisht në rrugën e zgjidhjes dhe duke hapur shtigje për rrugëzgjidhje të reja të çështjeve që kërkojnë qasje të tilla. 22 Pavarësinë e Kosovës do ta vendosë pikërisht Konferenca e Rambujesë. Kosova pas vuajtjeve të gjata nga një problem i të drejtave të njeriut, nga rezolutat e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara të cilat bënin thirrje për ndalje të dhunës dhe vendosje të dialogut midis palëve, do të gjente zgjidhje më në fund nga një Konferencë Ndërkombëtare për Kosovën. Në esencë Rambujeja përfundon me 24 mars 1999, me goditjet e projektilëve të parë të NATO-s mbi forcat ushtarake dhe policore serbe. Konferencën e Rambujesë koha e dëshmoi si suksesin më të madh të shqiptarëve të Kosovës duke bërë realitet thirrjen e ministrit dhe mikut të shqiptarëve z. Robin Kuk Ata që duan të shohin Kosovën të pavarur, duhet që të vijnë në negociata, në Rambuje. Ambasadori Willam Walker dhe misioni i tij historik në Kosovë Fati troket një herë në derë, që nga koha e mbretërive ilire në një periudhë mbi 2000 vjeçare vetëm në shek XX fati i buzëqeshi popullit shqiptar, ku fuqia numër një në botë Shtetet e Bashkuara të Amerikës të jenë në anën e popullit shqiptar. Është rastësi apo është fat historik që dy figura amerikane përveç angazhimit dhe mbrojtjes së popullit shqiptar të kenë edhe inicialët e njëjta që do të bëhen figurat me të dashura dhe më të respektuara për popullin shqiptar Woodrow Wilson dhe Wiliam Walker. Në dekadën e dytë të shekullit të XX-të ishte Presidenti i Shteteve të Bashkuara të Amerikës ai që u zgjati dorën e miqësisë shqiptarëve duke u bërë mbrojtësi i çështjes shqiptare. Konica i madh me rastin e vdekjes së Presidentit amerikan Woodrow Wilson nëpërmjet një telegrami i drejtohej zonjës Wilson. Jepmëni leje, Zonjë, të bëhem me respekt dragoman i hidhërimit të thellë e të kthjellet që ndjejnë shqiptarët, të cilët te 21 Paskal Milo, Kosova nga Rambueja në Pavarësi, Tiranë, 2009, f Dr.Sc. Ram Buja Çështja e Kosovës dhe Shkatërrimi i Jugosllavisë, Prishtinë,2007, f GLOBAL CHALLENGE

86 personi i Presidentit të madh, burrit tuaj kanë humbur mbrojtësin e të drejtave të tyre, një mik mirëdashës e të fuqishëm në orët më të zeza të rrezikut e të brengave. 23 Mirënjohja e shqiptarëve për Presidentin Wilson dhe Amerikën është e freskët sot e kësaj dite. Amerikanet vazhduan rrugën e Wilsonit për një shekull të plotë duke u treguar historikisht miqtë me të mirë të Kosovës dhe të popullit shqiptar duke iu gjendur në periudhat më të vështira dhe më të rrezikshme. Sikur të mos ishte ambasadori amerikan duke i prirë misionit të verifikuesve të OSBE-së në Kosovë gjatë viteve dhe të ishte dikush tjetër në vend të tij a thua do të kishte marrë rrugën e zgjidhjes çështja e Kosovës? Do të arrinte të kuptonte bota ndonjëherë të vërtetën për atë që po ndodhte në Kosovë, sigurisht që jo. Nuk e di nëse gabohem por populli shqiptar përjetoi ferrin sa e sa herë dhe askush nuk dha llogari, përjetuam krematoriumin dhe vrasjet masive shumë kohë para Hebrenjve por nuk reagoi askush, asnjëherë nuk u bë vonë për askënd. Reagimi erdhi vonë, por këtë herë reagimi kishte një mesazh të fortë, mesazhin, i cili informonte opinionin e gjerë ndërkombëtar se populli shqiptar i Kosovës gjendej përball një regjimi të egër i cili kryente gjenocid duke bërë përpjekje maksimale për të zhdukur përgjithmonë farën shqiptare. Sigurisht që gjendja nuk do të merrte ato dimensione dhe zhvillime të cilat ndodhën në atë kohë. Meritë të veçante ka z. Wiliam Walker i cili është një ndër personalitetet dhe diplomatët më të rëndësishëm të historisë së re të Kosovës hero i gjallë i Kosovës. Gjatë kohës kur bombardimet e NATO-s vazhdonin të sulmonin makinerinë dhe forcat serbe dhe dëmet që u shkaktoheshin, diku nëpër lagjet e Dragodanit, profesori i nderuar z. Fehmi Agani do të shprehej si më poshtë: Eh, sikur të më vijë dita që, në mos Uiliam Vokerin, atëherë së paku hijen e tij ta shoh përsëri si ecën nëpër Kosovë 24 Wiliam Walker është njeriu i cili më kompetencë të plotë do të zënë vend në Historinë e re të Kosovës, emri i tij është figura për të cilën do të shkruhet nga breza me radhë për tu bërë pjesë monumentale e Historisë më të re të Kosovës. Në historinë e Kosovës Walkeri do të jetë diplomati që mbrojti dimensionin human dhe njerëzor me çka arriti të krijoi dhe forcoj akoma më shumë lidhjen shqiptaro-amerikane. Historia nuk pranon asnjë lloj alibie, qoftë e formuluar mjeshtërisht, si truket e prestigjatorëve të pa arritshëm. Historia është mbi individët dhe individët bëhen të saj në atë kuptim kur ata shndërrohen në histori. 25 Wiliam Walker tashmë është bërë pjesë e historisë së Kosovës. Ai lidhi pozicionet gjeostrategjike të shteteve perëndimore të prira nga ShBAtë, me interesat e Kosovës. Ambasadori Walker është zëri i viktimave civile dhe gjakut të dëshmorëve të Kosovës, mbi të cilin u ngritën themelet e shtetit të Kosovës. Figura e tij është simbol i jetës dhe lirisë së Kosovës. Pa Wiliam Walkerin liria e Kosovës ishte e pa sigurt që të ndodhte. Kosovës i kishte munguar gati në të gjitha kohërat avokati mbrojtës. Këtë radhë shqiptarëve të pambrojtur u doli në mbrojtje amerikani me shpirt të madh prej një humanisti të vërtetë duke e emërtuar më emër të vërtetën se çfarë po shihte dhe ishte duke ndodhur në Kosovë. Fjala e tij prej një diplomati me karrierë dhe shumë e respektuar ndikoi mjaft sa për të futur në funksion angazhimin e plot politik dhe ushtarak të perëndimorëve të udhëhequr nga demokracia numër një në botë, Shtetet e Bashkuara të Amerikës. William Walker, njeriu që tha fjalën e duhur në vendin dhe kohën e duhur, mbetet hero i gjallë, njëri ndër arkitektët e ndërtimit të shtet formimit të Kosovës dhe të pavarësisë që gëzojmë sot. Ai vuri në lëvizje makinerinë e Perëndimit dhe të NATO-s për të ndërhyrë kundër barbarisë serbe 26. Intelektual dhe personalitet i nivelit të lartë, guximtar dhe i fuqishëm, i cili diti t i 23 Zëri, 3 prill 2010, 24 Zëri javor, 12 qershor 1999, 25 Ukshin Hoti - Filozofia e Çështjes Shqiptare,Prishtinë, 1997, f Halit Mehmetaj, Shqiptaret dhe Ambasadori Voker, Epoka e Re, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 4 /

87 thotë stop Kasapit të Ballkanit, Presidentit serb Sllobodan Millosheviç për të frenuar synimin dhe makinerinë e tij vrastare e cila bënte përpjekje për të zhdukur njëherë e përgjithmonë racën shqiptare (dardane) nga trojet e veta. Figura e Wiliam Walker është e domosdoshme për të u monumentalizuar në Kosovën tonë të dashur, me monumente e statuja të çmuara në shumë qendra të Republikës së Kosovës, para se gjithash në komunën e Shtimes, veçmas në Reçakun historik. Wiliam Walker u bë pjesë e Kosovës, por edhe Kosova dhe populli i saj u bënë pjesë e tij. Kosova dhe populli i saj liridashës do ti jenë mirënjohës përgjithmonë z. Walker dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Bibliografia: 1. Blerim Shala- Vitet e Kosovës ( ), Zëri, Prishtinë Mr.sc.Fitim Gllareva-Diplomacia amerikane në konfliktin e Kosovës, Prishtinë, 2004, Koha Ditore 10 vjetët e parë-monografi Koha, Prishtinë, 31 mars, Stacy Sullivan Mos kij frikë, se i ke djemtë në Amerikë,Prishtinë, Zëri javor, 23 janar Paskal Milo-Ditari i një ministri të jashtëm, Konflikti i Kosovës, Tiranë, 2009, Masakra e Reçakut krim kundër njerëzimit-shtime Prof.Asoc.Dr. Lisen Bashkurti- Kriza Ndërkombëtare, Tiranë Ruzhdi Jashari, Zëri I Lirisë, Prishtinë, Dr. Arsim Bajrami- Drejta e Kosovës në tranzicion (E Drejta Kushtetuese Libri II). Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, Prishtinë. 11. Dr.Sc. Ram Buja Çështja e Kosovës dhe Shkatërrimi i Jugosllavisë, Prishtinë, Edita Tahiri Konferenca e Rambujesë, Dukagjini, Pejë, Mr.Sc. Enver Sopjani, Përmbledhje Aktesh Ndërkombëtare për Kosovën , Prishtinë Mr. sc. Ramë Buja, Konferenca e Rambujesë, Prishtinë, Ukshin Hoti - Filozofia e Çështjes Shqiptare,Prishtinë, Halit Mehmetaj, Shqiptaret dhe Ambasadori Voker, Epoka e Re, GLOBAL CHALLENGE

88 PhD Candidate Fatos HASANI The attempts to introduce Albania in the Yugoslav Federation. The attitude of Greece towards Albania and it s implication concerning Albania. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Introduction This paper delineates the history of the Albanian-Yugoslav relations as well as the attempts of Yugoslavia to put Albania under the subordination of the Yugoslav Confederation, the intervention of the outsider states interested in incrementing their influence in the Balkan Peninsula, and especially in our country. The aim of this paper is to analyze these attempts of former Yugoslavia to achieve its goals as well as the implication of the Greece in this issue. In this paper is described even the attitude of different states such as USA and England, regarding Albania and the borders issue; it is as well analyzed the whole strategy of the former Yugoslavia to put Albania under its subordination by using every way possible, including the customs union, the monetary union, political support in international relations with the aim at increasing the influence on the government of that time, not for to help it or for to solve the Albanian issue, but for to have territorial Nr. 4 /

89 The attempts to introduce Albania in the Yugoslav Federation. The attitude of Greece towards Albania and it s implication concerning Albania. profits especially for gaining the access to the Adriatic Sea, which was an old dream of Yugoslavia. This paper draws conclusions about the relations of Albania-Yugoslavia during that period, as well as about the circumstances that determined these relations and the implication of Greece in this issue. The description of the attempts of former Yugoslavia and Russia to increase domination over Albania. The Soviet Government showed no interest in Albania, which is testified by the fact the soviet government rejected Greek request of the annexation of Southern Albania for being unreasonable. This rejection of the Soviet government would leave a bitter taste to the Greek government, the statement stressed that the Soviet government clarified its position in relation to the war of the Albanian people against the Italian invaders and didn t mention the issue of the Greek-Albanian borders. After the end of WWII and after the attempts of the USA government for the introduction of democratic elements in the governments of the Balkan Countries, and the Soviet government called the intervention of USA in the Balkans as devious, and in turn responded by accusing the Greek government for provoking the Albanian and Bulgarian borders. Even Yugoslavia undertook parallel actions closely related to those of the Soviets against Greece, accusing Greece of violating the international laws regarding the Aegean Macedonia. The appointment of Greece in 1945 by the Soviet government as a test site for to challenge the interests of USA and England about Greece became another source of irritation for the relations between Albania and Greece, because the Soviet government had decided to reject the Greek claims regarding Albania, but always protecting her interests in the region, not the interests of Albania. The Soviet Government gave the biggest shock to the interests of Greece in the Peace Conference where Yugoslavia with an active role, rejected the proposals for the partition of Albania, where Yugoslavia would declare that the Greek claims were unacceptable and ill-founded and that most of all didn t wanted Albania to be touched. The Greek Prime Minister proposed a Balkan Agreement which according to the Greek Minister if not realized would lead to the influence of the opposing blocks and the Balkan states would find themselves in opposing camps, therefore the idea of this proposal was the approval of Yugoslavia for the annexation of South Albania, and in case of support from Yugoslavia, then Greece would support the issue of Trieste. On July 9 th 1964 K. Tsaldaris expressed the dissatisfaction over the Treaty of Friendship between Albania and Yugoslavia, this treaty between the two countries was signed with the cooperation and mutual assistance in November Also there was signed even an economic convention on the basis of which was predicted the end of a series of economic plans, the creation of mutual societies, the regulation of monetary relations, customs relations, etc. Through this agreement was clearly shown the intention of the Yugoslav government, its attempts to annex Albania and set it under the Yugoslav Federation. The Yugoslav Prime Minister advised the Greek Prime Minister that the issue of South Albania should be deferred, stating that the discussion of this problem would make the relations with Greece even more tensed. The support of Yugoslavia was so great that he added: taking a few square meters from Greece was not as vital as the need to have good relations with Yugoslavia, taking advantage of this the Yugoslav party appeared the protector of 90 GLOBAL CHALLENGE

90 Albania in order to increase its influence on the Albanian government of that time and to plan its union with the Yugoslav Federation. Under these conditions, Tirana, seeing the Greek threat was aiming at finding an ally and this ally taking advantage of the difficult post-war conditions and of the increment Greek aggression which would help in protecting the territorial integrity was oriented towards Yugoslavia, who showed its claims for the Greek Macedonia. These claims made the British get concerned as they thought that this was related to Bulgaria s request for Western Thrace and thought that this was a plan of the Soviet Union to gain strategic points in the Aegean. Another defense that the Yugoslav representative made towards Albania on the Peace Conference was that Greece and exactly Tsaldaris was denying to Albania the right to participate in the battle of the allies, at this moment Mosha Pijade accused Greece for having sought the partition of Albania between Greece and Yugoslavia, but the Greek side defended itself by saying that taking a part of southern Albania is not a partition of Albania. Also we have the declaration of Molotov stating that passing the annexing speeches of Greece in silence is equal to encouraging it, but he supported the heroic war of Greek people and was attracting the attention of the Greek policy for an adventurous policy 1. So as we can see, Greece was a hot and strategic point of interest between the various European and USA powers for to strengthen their influence in the Aegean, but seeing itself as a privileged, the Greek politics aimed at achieving its goals of annexing South Albania, and for this purpose they used even the asset for the support in the case of Trieste, Yugoslavia, who in that period was supposedly protecting Albania form Greece s aims for to increase its influence on the Albanian government of that time in order to achieve its annexing goals towards Albania, for to make it part of Yugoslavia, which would bring to Yugoslavia the much wanted route to the Adriatic sea. After the speech of Enver Hoxha, which provoked the reaction of Tsaldaris, the representative of Ukraine accused Greece for causing confusion in the Peace conference and that was provoking incidents with Albania. But Molotov in a conversation with Enver Hoxha asked him: Are you determined to protect south Albania. After this conversation there was a kindness between the two representatives, the first for the Greek minority and the second stating the necessity for the two governments to get united and to strengthen the cooperation between each-other. After the aggravation of the relations between USA and England, who had expanded their influence in the region of the Turkish channels, the Soviet aims in this region were less favored, that is why the Soviet reaction towards Greece was stern, though reporting them in the Security Council for threatening peace and stability in Balkan and for the Greek-Albanian incidents, at that time the Soviet Ambassador and the Yugoslav Ambassador left Athens. As we can see there was a coordination of the international movement of the Soviet and Yugoslav governments for to increase their influence in the Adriatic through reporting the interference of the British and American governments, and through using the Greek government for to increase their influence in the region, which is shown from the presence of the British commands in Greece. After many debates and discussions in the Conference of Peace for the draft resolutions that the Greek government proposed for South Albania, at last the Conference rejected this draft resolution of Greece for the partition of Albania, and in fact was supported by the Yugoslav representative in the Conference, who explained that through the Friendship Treaty between Albania and Yugoslavia, Yugoslavia took the responsibility to protect the territorial integrity of Albania, but the aim of Yugoslavia was the territorial profit that it would have from the issue of the Greek-Yugoslav borders, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 1 Meta Beqir : Marrëdhëniet Shqiptaro-Greke Nr. 4 /

91 The attempts to introduce Albania in the Yugoslav Federation. The attitude of Greece towards Albania and it s implication concerning Albania. and it would take this profit as territories from Albania and Bulgaria, therefore as it can be clearly understood, protecting Albania in the international arena from Yugoslavia was on the purpose of territorial profits what Yugoslavia would gain from Albania through using the conflict between Albania and Greece. Also the Yugoslav delegate determined that the issue of the borders between Greece and Bulgaria was not helpful for the peace in Balkan and asked Greece to allow the people of Macedonia of Aegean to decide to unite with his country. The government of Belgrade once again supported the Albanian issue in the Conference of Peace through its representative Cardelli regarding the issue of the Greek draft resolution for the North Epirus by asking the removal of the issue from the agenda, which was supported even by the Soviets and made the Greek government together with her allies, USA and Britain, to withdraw their draft resolution. 2 Dealing with the problem, the implication of Greece in this event. Problems dealt in this case are from different areas, which had one main goal, introducing Albania in the Yugoslav Federation. To achieve this, Yugoslavia used all possible ways such as breaking off the good relations between our country and USA and Britain, signing the Friendship Treaty between the two countries through which was aimed at a customs, economic and monetary union as well as putting the Albanian government of that time under its influence as part of the Yugoslav Federation. Also the demand for the establishment of a military division in Korça without informing Mosque, shows that Yugoslavia was getting ready to invade Albania, but the interference of the Soviet Union who wanted to invade the Balkans, and Tito was not Stalin s trusty, thus Stalin did not support the establishment of the Yugoslav military division in Korça, though the Albanian leaders of that time accepted the fact that the interference of the Soviet Union interrupted that project. Meanwhile the relations between Mosque and Greece were stable, because they were not concerned about this situation since they wanted to spread communism, but there were situations where the plans of Greece were not supported by the government of Mosque in order not to have problems with the governments of other countries such as USA and England. The signing of this Friendship Treaty between the two countries aimed at putting Albania under the Yugoslav Federation, as this would provide Yugoslavia the much wanted route to the Adriatic Sea. Therefore even its policy towards the Albanian-Greek relations was defending the issue of Albania and its borders. Yugoslavia showed this in the Peace Conference where it strongly defended the Albanian case. Through this Treaty, Yugoslavia would defend the territorial integrity of Albania, but its main aim was the territorial gain that it would have. Another issue addressed was even the geographic position of Greece as a strategic point of interest for the different European countries and the USA, and where at this point the Greek government tried to use for that with Yugoslavia the case of Trieste, as Yugoslavia was strongly defending the Albanian case for to achieve its aims of making Albania part of the Yugoslav Federation. In the international Arena there was a coordination of the governments of the Soviet Union and Yugoslavia with the aim of increasing their influence in the Adriatic through denouncing the American and British interferences in the region by using the Greek government and this was shown by the establishment of the British Troops in Greece. Another issue that was addressed 2 Meta Beqir Marrëdhëniet Shqiptaro-Greke 92 GLOBAL CHALLENGE

92 is the defend of the case of North Epirus, where at the Peace Conference the Yugoslav government through its representative and the support of the USA and Britain forced the Greek government to withdraw its draft-resolution. 3 Conclusion - As a conclusion we can say that Yugoslavia, through its attacks to the Greek claims for the annexation of South Albania did help the Albanian Government in the conflict with Greece, but this attitude of Yugoslavia was conditioned by some factors. - Yugoslavia s aim was to introduce Albania in the Yugoslav Federation and to provide the so much wanted safe outlet in the Adriatic Sea, and Yugoslavia aimed at achieving this through the international support of the Albanian government of that time as a key element in the increment of the influence and of trust of the government of the time, as well as preventing the growth of the Soviet and Greek influence in Albania, because during this period Yugoslavia was acting without informing Moscow. - The Greek right-wing was an obstacle for spreading the Soviet influence and supported the Balkan Communists with hope that they would win. - Yugoslavia along with the increment of its influence which was great in Albania during this period and was shown through the signing of the Friendship Treaty between the two countries, wanted even the annexation of Albania, making it part of the Yugoslav Federation, and didn t wanted to stop or to solve the issues between Albania and Greece. - The Greek government tried to use the favorable geographic position of Greece as a focal point of the interest of the powerful states like England and USA for to achieve its aims of annexing the territories of South Albania. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Bibliography: 1. META BEQIR: Marrëdhëniet Shqiptaro- Greke ( Albanian-Greek Relaitons ). 2. ACADEMY OF SCIENCES OF ALBANIA: History of Albania, IV Volume. Published by Toena. 3. Gjon Boriçi: Lufta për paqen në ish-jugosllavi, Published by GEER, Tirana Lisen Bashkurti: Krizat Ndërkombëtare, Published by GEER, Tirana Lisen Bashkurti: Çamëria - Në rrugën e zgjidhjes, Published by GEER, Tirana History of Albania, IV Volume. Academy of Sciences of Albania. History Institute Nr. 4 /

93 Reflektim me rastin e pesëvjetorit të Shtetit të Kosovës PhD Kandidat Ramiz BYTYQI Reflektim me rastin e pesëvjetorit të Shtetit të Kosovës Hyrje Në këtë punim modest do të bëjë një përshkrim të shkurtër të kosovës nga antikiteti e deri në ditët tona, me qëllim kundërvënien e tezave serbe se gjatë shekujve Kosova ka qenë e banuar me serbë, dhe një analizë të shkurtër rreth bisedimeve shqiptaro-serbe, që po mbahen në Bruksel, nën patronazhin e Baroneshës Catherine Ashton, dhe për tentativën e fundit të Beogradit për të fituar atë që mund të fitohet nga Kosova, pra ndarjen e saj. Bashkimi Europian nuk duhet ta shikoj me skepticizëm shtetësinë e Kosovës por duhet të jetë krenare me Republikën e Kosovës, pasiqë ajo i solli dinjitetin e Aleancës më të fuqishme të botës, pra NATO-s dhe BE-së, ku me Kosovën si shtet e shkuli njëherë e përgjithmonë koloninë - skllavërinë nga oborri i saj. Pa Kosovën shtet, Bashkimi Evropian do të ishte një bashkim i zbehtë dhe jo krenar. Kosova është ndërgjegjja, morali, paqja dhe dinjiteti i Evropës së Re dhe Kontinentit të vjetër. Kosova nga antikiteti e deri më sot Kosova është fenomen evropian. Populli më i vjetër i kësaj toke janë Dardanët, një fis i vjetër ilir. Me invadimin e romakëve në Ilirikë, Dardaninë e sunduan romakët deri në depërtimin e një populli barbar të quajtur Hunët në vitin 441. Pas tyre në Dardani 94 GLOBAL CHALLENGE

94 shkatërruan gjithçka që gjetën para vetes gotët në vitin 472. Është i njohur dokumenti nga ajo kohë: LIBIQUE LUCTUS UBIQUE GETIMUS E PLURIMA MATRIO IMAGO (Gjithkah dhimbje, gjithkah vaj, më së shumti realitet të vdekjes totale). Mbi Dardani edhe njëherë u sulën gotët në vitin 535, duke shkatërruar gjithçka në të. Pastaj në Dardani bënë kërdinë Avarët, në vitin 580. Pas kësaj katastrofe, Dardaninë e sundoi Bizanti, ndërsa më vonë pushtetin okupator e marrin në dorë bullgarët në vitet Në këtë tokë të nëmun një kohë sunduan normanët në vitet , pastaj bizantinët, pastaj sërish u kthyen normanët në vitet , prapë bizantinët, deri në vitin 1226, kur si okupator vendosen rasët (serbët), të udhëhequr nga dinastia e Nemanjiqëve deri në vitin 1389, ku në Kosovë vendosen si okupator turqit, deri në vitin Gjatë viteve në Kosovë sunduan si okupator serbët, pra Serbia dhe Mali i Zi 1. Gjatë viteve në Kosovë sunduan austriakët dhe bullgarët, gjatë viteve Në Kosovë sunduan Mbretëria serbo-kroato-sllovene e njohur si SKS; kurse gjatë viteve në Kosovë sunduan gjermanët dhe italianët dhe nga viti në Kosovë sunduan jugosllavët. Ajo që ia vlen të theksohet është se në të gjitha etapat e zhvillimit historik, shqiptarët janë popull shumicë në këtë tokë dhe historia e tyre është e pashkëputur. Meqë serbët insistojnë në njëfarë të drejte historike mbi Kosovën, këtu po përmend vetëm një shembull ku thuhet: Nga pjesa veriore e Maleve Karpate kanë zbritur të parët tanë (sllavët-rb) në Hungarinë e sotme. Aty avarët sunduan mbi ta... Por në fillim të shek. VII, (sllavët) i lanë bashkëkombësit në Banat, siom dhe Saveni, nga ku do të ndaheshin nga avarët dhe do të kalonin Danubin dhe Savën dhe do të zbrisnin në Gadishullin Ballkanik. Këtu përmes forcës së armatosur do arinin t i mundnin vendasit (Ilirët prej të cilëve rrjedhin arvanitët), popuj të ndryshëm të romanizuar, të cilët do të quheshin Walchen. Walchen do të thotë Vllaso dhe do të vendoseshin nëpër territore ku edhe jetojnë tani 2. Ky fakt do të thotë se në viset ku jetojnë sot shqiptarët nuk ka pasur as romanizëm, as sllavizim, e as turqizim por ka pasur proces të shkrirjes evolutive të Ilirëve në arbanas, përkatësisht në Shqiptarë. Këtë argument e forcon edhe pranimi i religjionit të krishterë nga ana e popujve ilir, qysh në shekujt e parë, siç janë Dardanët, të cilët e pranuan krishtërimin një mijë (1000) vjet para sllavëve. Këto argumente janë të njohura për opinionin botëror 3. Ç është e vërteta, serbët vetëm më 1288 e kanë bërë krishterimin religjion institucional, çdo histori tjetër e mëparshme e tyre është bredhje në dy mundësi dhe paganizëm ekstrem. Dhe e vërteta tjetër është se që nga viti 1589 e deri në vitin 1912 nuk ndodhë asnjë kryengritje serbe në Kosovë, sepse nuk ka kush të rebelohet. Kjo është dëshmi e vërtetë se kush jetoi aty me shumicë absolute dhe kush i bëri luftërat për çlirim. Këta janë arbanasit-shqiptarët me 54 kryengritje të mëdha kundër osmanëve. Pas këtyre pushtimeve të njëpasnjëshme Kosova arriti më në fund që të arrijë Pavarësinë e saj më 17 shkurt të vitit AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Kosova sot dhe aspirata e saj për të ardhmen Zgjidhja e problemit të Kosovës me pvarësinë e saj zhduku nga harta e Europës, koloninë e fundit të saj, Kosovën. Gjatë historisë është vërtetuar se nacionalizmi shqiptar është kryekëput nacionalizëm qytetar, këtë nacionalizëm e përdori burri vigan i 1 Kosova Sot, Radosllav Gruiq- Pravosllavna srpska crkva, Beograd Zef Mirdita- Religjioni dhe kultet e dardanëve dhe Dardanisë në Antikë, Zagreb 2001 Nr. 4 /

95 Reflektim me rastin e pesëvjetorit të Shtetit të Kosovës Kosovës, Gandi i Ballkanit, arkitekti i Pavarësisë së Kosovës Ibrahim Rugova. Ai idenë e nacionalizmit të tij nuk e filloi nga pallate e hotele të ndryshme, por e filloi nga një barakë në qendër të Prishtinës, për ta përçuar idenë e tij, vizionin dhe platformën e tij në zyrën ovale të Shtëpisë së Bardhë, në zyrën me pushtetin më të madh në rruzullin tokësor. Dy protagonistët kryesor të Pavarësisë së Kosovës i bartin disa veti që e përshkojnë popullin shqiptar të Kosovës, arkitekti i Pavarësisë së Kosovës, presidenti Ibrahim Rugova është sinonim i mençurisë, i diturisë, i paqes dhe i njeriut me vizion, kurse legjenda e Kosovës, komandanti legjendar Adem Jashari është sinonim i burrësisë, i trimërisë, i sakrificës dhe i vetëmohimit, është vetë shqiptaria. Njeriu pa lirinë e tij qytetare është thjesht një skllav. Kosova në 5 vite shtet ka arritur suksese të mëdha dhe është anëtare e organizatave të ndryshme ekonomike financiar si Fondi Ndërkombëtar Monetar, Banka Botërore, Berzh etj. dhe është e njohur nga më se gjysma e vendeve të Kombeve të Bashkuara. Pavarësia e Kosovës është kryevepra më e madhe e shqiptarëve që nga luftrat e Skënderbeut. Gjykata Ndërkombëtare me verdiktin e saj për Pavarësinë e Kosovës si akt legjitim hodhi poshtë traktatet ndërkombëtare që i kishin copëtuar trojet etnike. Nacionalizmi shqiptar nuk ka pretendime territoriale, ky nuk është nacionalizëm si i atyre që na rrethojnë, nacionalizëm shfarosës, ky nacionalizëm nuk bazohet në fobira, ky nacionalizëm nuk është nacionalizëm i Çubrilloviçëve, që bënin platforma monstruoze për zhdukjen e fqinjëve, ky nacionalizëm është themeluar nga vëllezërit me vizion dhe largpamës, nga Frashërllinjtë, të cilët idetë e tyre i bazonin tek bashkëjetesa midis fqinjëve, dhe ky nacionalizëm është rruga jonë e integrimit në Europë, është rruga e bashkimit tonë ndërshqiptar. Me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912, Kosova mbeti jashtë trungut të shtetit shqiptar pa dëshirën e saj, dhe ndaj saj u bënë padrejtësi të shumta, por me Pavarësinë e saj, disi iu kthye një pjesë e Borxhit ndaj saj. Kosova është djepi i shqiptarizmës dhe pa rolin e Kosovës dhe burrave të saj si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini, Shqipëria nuk do të ishte kjo që është sot. Aleanca e Atlantikut të Veriut (NATO-ja), aleanca më e madhe që ka njohur njerëzimi për herë të parë prej formimit të saj, u rendit në krah me popullin e Kosovës, në krah të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ushtri që kishte dalur nga zemra e popullit, për të sulmuar makinerinë shfarosëse të Kasapit të Ballkanit, i cili po bënte gjenocid dhe luftë shfarosëse në Kosovë. NATO-ja me veprimet e saja në vitin 1999 dhe bota perëndimore me njohjen e Pavarësisë së Kosovës më 2008, treguan se janë në anën e lirisë, janë në anën e së drejtës, janë me popujt e shtypur, janë me njerëzoren dhe engjëlloren dhe jo me djallin, jo me të ligën, jo me të keqen. Aspirata e Kosovës është ajo që e ka çdo shqiptar kudo që ata jetojnë në trojet e tyre etnike, një integrim sa më i shpejtë në Bashkimin Europian dhe një anëtarësim në organizatën euro-atlantike të NATO-s, kjo sa i përket politikës së jashtme, kurse sa i përket politikës së brendshme Kosova duhet të fokusohet në forcimin ekonomik dhe hapjen e vendeve të reja të punës pasi papunësia në Kosovë arrinë në shifrën mbi 70%. Kosova dhe negociatat me Serbinë Hyrja në negociata të palës kosovare me Serbinë pa kurrfarë kushti për Serbinë dhe në radhë të parë pa një kërkesë për njohjen reciproke, e ka vënë palën kosovare në 96 GLOBAL CHALLENGE

96 pozita jo të favorshme dhe difensive. Kosova nuk ka platformë me kërkesa të qarta për dialogun. Liderët tanë, udhëheqësit e Kosovës referohen në atë se për Kosovë do të jetë platformë Kushtetuta e Kosovës dhe Plani Ahatisari, por me formimin e të ashtuquajturit Asociacioni i komunave të Veriut si duket po tejkalohet Plani Ahtisari, pra kemi një Ahtisari Plus. Edhe në bisedimet e Rambujesë, edhe në bisedimet për arritjen deri te zgjidhja e statusit të Kosovës, pala shqiptare ka gabuar, sa i përket vijës së saj të kuqe, se deri ku dhe kur do të mbarojnë këto negociata, dhe se mbarimi i negociatave a do të arrijë që t i normalizojë marrëdhëniet Kosovë-Serbi? Është trumbetuar me të madhe se nuk do hyjmë në bisedime politike me Serbinë, por vetëm po bisedojmë për probleme teknike dhe tani këto bisedime janë shndërruar fund e krye politike. Ulja në një tavolinë për bisedime të palës kosovare dhe asaj serbe mund të jetë një lloj normalizimi për Brukselin, por kurrsesi për Kosovën dhe Veriun e saj, e cila vazhdon të jetë vatër e krimit të organizuar, kontrabandës dhe një hapësirë e territorit të Kosovës ku nuk kanë akses institucionet e Kosovës, por veprojnë ligjet e Serbisë. Një tjetër disfavor për Kosovën është largësia e madhe në rrugën e Integrimit në mes Kosovës dhe Serbisë. Serbia më në fund do të arrijë të marrë një datë për fillimin e bisedimeve në rrugën e saj për Integrimin Europian, por Kosova është shumë larg dhe nuk është në dijeni, apo nuk e dinë udhëheqësitë e saj se çka do të arrijë Kosova në fund të këtyre negociatave. Është trumbetuar me të madhe se pas këtyre negociatave, Kosova do ta fitojë ulësen në OKB, por sipas ish ministrit të jashtëm të Kosovës Skënder Hyseni, edhe nëse Serbia më në fund do ta njohë Kosovën pa një strategji dhe garanci ndërkombëtare, Kosova e ka shumë vështirë të anëtarësohet në Kombet e Bashkuara. Serbia sa herë që hynë në negociata e ka të qartë se çka do të arrijë në fund të tyre, cili do të jetë fitimi i Serbisë, gjë që nuk ndodhë me Kosovën. Sipas analistit Veton Surroi, kryetar i Klubit për Politikë të Jashtme, Kosova e ka bërë gabimin e vet fondamental, duke pranuar të hyjnë në negociata, të cilat nuk e kanë të përcaktuar përfundimin e tyre. Kosova ka hyrë nga njëra negociatë në tjetrën pa e përcaktuar se cili do të jetë fundi i këtij procesi negociator. 4 Më me rëndësi është që Kosova të jetë funksionale në të gjitha segmentet e saj, edhe pse për një kohë nuk do të arrijë të bëhet anëtare në OKB, se sa të jetë anëtare e të gjitha organizimeve ndërkombëtare, por mos të jetë funksionale në hapësirën e saj. Nëse Serbia do të arrijë të fitojë kompetenca ekzekutive dhe legjislative për Asociacionin e Komunave, atëherë Serbia do arrij të ketë edhe një Republika Srpska në Kosovë dhe kjo do ta bënte shtetin e Kosovës jofunksional dhe qesharak në sytë e botës. Në fund Kosova duhet të përdor reciprocitetin, që të gjitha të drejtat që do t i gëzojnë serbët në Kosovë, do duhet ti gëzojnë edhe shqiptarët e Luginës së Preshevës. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 4 Rubikon-Intervistë e Veton Surroit në Kohavision, më Nr. 4 /

97 Reflektim me rastin e pesëvjetorit të Shtetit të Kosovës Bibliografia: 1. MALCOLM, Noel, Kosova A short history, SCHMITT, Oliver Jons, Kosova Histori e shkurtër e një treve qëndrore ballaknike, GRUIQ, Radosllav, Pravosllavna srpska crkva, Beograd, BUXHOVI, Jusuf, Kosova I, II, III, Prishtinë, MIRDITA, Zef, Religjioni dhe kultet e dardanëve dhe Dardanisë në Antikë, Zagreb, Gazeta: Kosova Sot 7. Gazeta: Koha Ditore 8. Ekskluzive - revistë mujore 9. Shenja - revistë mujore 98 GLOBAL CHALLENGE

98 PhD Kandidat Fatmir KRASNIQI Llojet e Demokracisë dhe Karakteristika të saj AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Hyrje Në këtë punim, do të ndalem dhe të paraqes pikëpamjet e mia dhe të autorëve të ndryshëm mbi përkufizimin e demokracisë, duke përfshirë këtu prejardhjen e termit demokraci dhe llojet e saj. Ndër të tjera përqendrimi kryesor në këtë punim do të jetë në llojet e demokracisë, praktikisht Demokracinë e Drejtpërdrejtë dhe Demokracinë Përfaqësuese (demokracia parlamentare dhe demokracia presidenciale). Në këtë të fundit do të mundohem të bëj disa krahasime sipërfaqësore midis sistemit demokratik parlamentar dhe sistemit demokratik presidencial. Mbi të gjitha duke bërë krahasimin midis dallimeve dhe karakteristikave të këtyre dy sistemeve shumë të rëndësishme për shoqërinë bashkëkohore. Ka disa arsye kryesore që të shtynë të mendosh dhe të shkruash për demokracinë, në radhë të parë shtimi i numrit të shteteve demokratike çdo ditë e më tepër, të mirat, përparësitë dhe rreziqet e demokracisë. Për të forcuar edhe më tej kuptimin e termit demokraci dhe përkufizimet e saj, do të sjellim edhe disa karakteristika që tregojnë qartë kuptimin e fjalës popull, si çështja kryesore e demokracisë, dhe në fund të saj të mirat dhe rreziqet eventuale që mund të bartë në vetvete qeverisja popullore. Kushtet që e favorizojnë demokracinë dhe elementë të tjerë të rëndësishëm të cilët do të shtjellohen në këtë punim. Të gjitha këto do të jenë në rrjedhën e këtij punimi në mënyrë që të paraqesim sa më gjerësisht përkufizimin e termit demokraci, prejardhjen dhe llojet e saj duke përfshirë këtu në pika të shkurtra edhe disa pikëpamje dhe teori të autorëve mbi demokracinë. Nr. 4 /

99 Llojet e Demokracisë dhe Karakteristika të saj Përkufizimi i Demokracisë Në këtë kapitull do të paraqesim pikëpamjet e burimeve të ndryshme mbi prejardhjen dhe përkufizimin e termit demokraci. Duke pasur parasysh termin demokraci, hasim përkufizime dhe teori të shumta të cilat përshkruajnë rolin dhe rëndësinë e saj. Një ndër aspektet më të rëndësishme të zhvillimit të shtetit modern është lidhja e tij me demokracinë. Kjo fjalë rrjedh nga termi grek demokratia pjesë e të cilit janë demos (popull) dhe kratos (sundim). Kuptimi bazë i kësaj fjale është ai i sistemit politik në të cilin sundon populli dhe jo monarkët, as aristokracitë. 1 Në lidhje me përkufizimin e demokracisë një burim i faqes së njohur në internet Wikipedia shkruan se nga këndvështrimi historik, demokracia si rend sundues është futur në jetë si kundërpërgjigje e rendit sundues aristokrat dhe rendit sundues mbretëror. Si duket kjo vijë e këndvështrimeve ka vazhduar deri në ditët tona. Mirëpo përkufizim me vetëm një kuptim të fjalës demokraci në të vërtet nuk ka pasur. Demokracia nuk ka kuptim në disa sisteme sunduese si në republikë, në monarki, në krye të cilës qëndron aristokrati. Kështu që në fund të shekullit XX, kuptimi i fjalës demokraci filloj të përdoret si kundër shprehje ndaj fjalës diktaturë. Sido që të jetë me shprehjen e fjalës demokraci të gjitha rendet sunduese kanë për qëllim paraqitjen politike të të drejtave të të sunduarve para ndërgjegjes së jashtme dhe të brendshme të sistemit. 2 Nga këto përkufizime kuptohet se demokracia dallon nga të gjitha format e tjera të sundimeve qeverisëse. Siç e dimë, demokracia vendlindjen e ka në Greqinë e lashtë dhe fillimet e zhvillimit të saj në atë shtet, duke marrë parasysh dhe pikëpamjet e shumta të shënimeve të Platonit e Aristotelit, tek të cilët hasim përkufizime tërthore të termit demokraci, por të mjaftueshme për të dëshmuar lashtësinë e demokracisë. Nga një përkufizim tjetër për prejardhjen e saj kuptojmë se fjala demokratia është ndërtuar në shekullin e pestë para erës së re, dhe që nga ajo kohë gjer pak a shumë një shekull më parë ajo ka qenë një koncept politik. Me fjalë tjera, demokraci do të thoshte demokraci politike. Mirëpo sot ne flasim për demokracinë edhe në kuptimin jopolitik ose subpolitik, siç është rasti kur flasim për demokraci shoqërore, demokraci industriale dhe demokraci ekonomike. 3 Nga përkufizimi i fundit shihet sa shumë ka gjetur përdorim shprehja demokraci në shoqëritë moderne, duke u përdorur në atë kuptim që çdo gjë që zhvillohet sot duhet të jetë në frymën demokratike. Kjo dëshmon edhe nga jetëgjatësia e saj në krahasim me të gjitha sistemet e tjera sunduese që i mposhti koha. Në Evropë, demokracia u zhvillua në fillim në qytet-shtetet greke si demokraci direkte apo e drejtpërdrejtë. Demokracia moderne doli në fillim nga luftërat besimtare kalviniste të shek. VII, posaçërisht në Skoci, Angli dhe në Holandë, vende këto, në të cilat komuna u bë mbajtëse e jetës fetare dhe politike, si dhe nga doktrina iluministe, kryesisht nga pikëpamjet e tij mbi lirinë dhe barazinë e të gjithëve dhe nga rëndësia normative e mendimit të arsyeshëm të çdonjërit mbi shtetin dhe shoqërinë. 4 Këto ishin vetëm disa nga përkufizimet e prejardhjes së fjalës demokraci dhe kuptimit të saj. Për të kuptuar edhe më shumë rëndësinë dhe format e demokracisë, do të paraqesim në vijim kapitullin Llojet e demokracisë. 1 Anthony Giddens Sociologjia, shtëpia botuese Çabej, Tiranë 2002, faqe Giovanni Sartori Edhe një herë për teorinë e demokracisë, shtëpia botuese DITURIA, Tiranë 1998, fq GLOBAL CHALLENGE

100 Llojet e demokracisë Gjatë këtij kapitulli do të paraqesim llojet kryesore të demokracisë. Sot hasim përkufizime të shumta sa i përket llojeve të demokracisë, por ne do të ndalemi të shtjellojmë vetëm ndarjet kryesore të saj. Në periudha të ndryshme historike janë krijuar dhe njohur lloje dhe modele të ndryshme të demokracisë, të cilat do ti përmendim dhe ti elaborojmë në rrjedhën e këtij punimi. Me teoritë e demokracisë janë marrë autorë dhe mendimtar të shumtë që nga Greqia e lashtë e deri më sot, ku hasim doktrina të formave të shtetit si te Aristoteli, T. Hobsi, Loku, Monteskje, Ruso, Tokëvil, J. S. Mill, Marksi, Weberi, Pareto etj. Teori të njohura: Teoria Konkurruese e Demokracisë, Demokracia Racionale dhe D. Empirike, Teoria e Elitave-Teoritë Pluraliste etj. Të paraqesim në mënyrë figurative tipet apo llojet kryesore të demokracisë e për të vazhduar më pas edhe me përkufizimet e tyre sipas burimeve të shumta. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nga kjo kuptohet se ekzistojnë dy lloje kryesore që e përbëjnë demokracinë apo sundimin e popullit; demokracia e drejtpërdrejtë dhe ajo përfaqësuese, e cila bartë në vetvete demokracinë parlamentare dhe atë presidenciale. Ndërsa kur shikojmë në një aspekt më të largët të klasifikimit të demokracisë kuptojmë lloje të ndryshme të saj në bazë të disa kritereve, të cilat dalin varësisht nga vendi në të cilin zhvillohet demokracia por që në fund të fundit është lloj i demokracisë. Lidhur me kuptimin bazë të fjalës demokraci, se populli posedon atë sovranitet të qeverisjes dhe supremitetit, praktika flet ndryshe varësisht nga vendet e ndryshme të botës. Për këtë arsye, si nga ana e së drejtës kushtetuese ashtu edhe nga ana e shkencës së përgjithshme juridike bëhen disa ndarje të llojeve të demokracisë në bazë të disa kritereve. - Kriteri historik Demokracia e poliseve greke Demokracia liberale borgjeze Demokracia socialiste Demokracia bashkëkohore - Kriteri sipas raportit të demokracisë me raporte shoqërore Nr. 4 /

101 Llojet e Demokracisë dhe Karakteristika të saj Demokracia formale Demokracia fiktive Demokracia reale - Kriteri i demokracisë sipas realizimit të saj Demokracia e drejtpërdrejtë Demokracia tërthore (përfaqësuese). 5 Në një formë apo tjetër këto lloje të demokracisë gjejnë përdorim në shumë shtete të botës. Duke u mbështetur në natyrën e punimit nuk do të ndalemi në shtjellimin e secilës veç e veç në përjashtim të kriterit të fundit, për të cilin do të sjellim disa përkufizime nga fakti se është më i përdorur në shoqëritë moderne. Demokracia e drejtpërdrejtë (pjesëmarrëse) Në demokracinë pjesëmarrëse (ose demokracinë direkte) vendimet merren në mënyrë të përbashkët nga ata që preken prej tyre. Ky ishte lloji i parë i demokracisë në Greqinë e lashtë. Ata të cilët ishin qytetarë, një pakicë e vogël e shoqërisë, mblidheshin rregullisht së bashku për të shqyrtuar politikat dhe për të vendosur për çështje të rëndësishme. 6 Nga ky përkufizim kuptojmë se pushteti ushtrohet në mënyrë të drejtëpërdrejtë nga populli duke marrë pjesë në vendimmarrje për të gjitha çështjet e rëndësishme. Edhe pse jemi shoqëri e zhvillimeve demokratike unë nuk jam shumë i bindur se një demokraci e drejtpërdrejt do të ishte e mundur të zhvillohej sot në pajtueshmëri të plotë. Këtë supozim e mbështet fakti kur dimë që ka një numër shumë të vogël të shteteve që e përdorin këtë lloj demokracie për të mos thënë fare. Një formë e paraqitjes, që do të ishte e mundshme si pjesë e kësaj demokracie është referendumi të cilin e pëlqejnë dhe e përdorin një numër i madh i shteteve demokratike. Demokracia tërthore (përfaqësuese) - Në këtë lloj të demokracisë Anthony Giddens paraqet në librin e tij Sociologjia dy modele; demokracinë me përfaqësim njëpartiak dhe demokracinë me përfaqësim shumëpartiak. Demokraci me përfaqësim do të thotë që vendimet që kanë të bëjnë me një komunitet merren jo nga të gjithë anëtarët e komunitetit por nga njerëzit të cilët ata i kanë zgjedhur për këtë qëllim. 7 Kjo është demokracia më me përdorim në shoqërinë bashkëkohore, e cila ka gjetur një përdorim të gjerë, ku populli ushtron vullnetin e tij nëpërmjet përfaqësuesve që zgjedh praktikisht përmes deputetëve. Në këtë aspekt të kësaj të fundit hynë dy grupe të demokracisë; demokracia parlamentare dhe demokracia presidenciale, për të cilat do të paraqesim disa dallime dhe karakteristika të këtyre dy sistemeve qeverisëse. Sistemi Parlamentar dhe Presidencial Në demokracitë përfaqësuese, si në qeveritë parlamentare dhe ato presidenciale, populli nuk e ushtron pushtetin e tij në mënyrë të drejtpërdrejt, por ia kalon atë organeve, të cilat në emër të tij ushtrojnë detyrat qeveritare. Britania e Madhe konsiderohet si vendi i parë i sistemit qeveritar parlamentar, tipit më të shpeshtë të sistemeve kushtetuese. Shumica e shteteve të Evropës perëndimore bëjnë pjesë në një formë të Anthony Giddens Socilogjia, shtëpia botuese ÇABEJ, Tiranë 2002, faqe IBID, faqe GLOBAL CHALLENGE

102 tillë politike, ndërsa SHBA-të i përkasin modelit të sistemit presidencial. 8 Sipas të njëjtit burim do të paraqesim edhe një tabel konceptuale për të kuptuar edhe më shumë dallimet ndërmjet këtyre dy sistemeve të qeverisjes. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Këto janë vetëm disa nga karakteristikat kryesore që e veçojnë sistemin parlamentar nga ai presidencial. Tani në vijim do të paraqesim kuptimin e fjalës popull si pjesë e rëndësishme dhe esenciale e funksionimit të demokracisë, të mirat dhe rreziqet e qeverisjes popullore. Kuptimi i fjalës popull, të mirat dhe rreziqet e qeverisjes popullore Përkufizimi i fjalës dhe kuptimit popull është shumë i gjerë dhe i cili është interpretuar në forma të ndryshme gjatë periudhave historike. Do të doja të përmendja fillimisht shprehjen e njohur të presidentit të 16-të të SHBA-ve Linkoln, i cili në fjalimin e Getisburgut të vitit 1863 na ka dhënë një nga karakteristikat më të thella të demokracisë: qeverisje e popullit, nga populli, për popullin. 9 Nga kjo del se fjalën e parë dhe të fundit në demokraci e ka populli, por e cila nuk po ndodh në praktik fatkeqësisht. Sidoqoftë është pika më e rëndësishme dhe pa të cilën nuk do të mendohej funksionimi dhe praktikimi i demokracisë. Kur është fjala për kuptimin e fjalës popull, hasim përkufizime të shumta të interpretimit të kuptimit të saj. Populli si fjalë, që i ka rrënjët në fjalën demos të gjuhës greke mund të shprehet të paktën në gjashtë kuptime: Popull që do të thotë fjalë për fjalë gjithkush. Popull që do të thotë një pjesë e madhe e papërcaktuar, shumë veta. Popull që do të thotë klasë e ulët. Popull që është një entitet i pandarë, një e tërë organike. Popull si pjesa më e madhe e shprehur nga parimi i shumicës absolute. Popull si pjesa më e madhe e shprehur nga parimi i shumicës së kufizuar Giovanni Sartori Edhe një herë për teorinë e demokracisë, shtëpia botuese DITURIA, Tiranë 1998, fq Po aty, faqe 41. Nr. 4 /