ISBN: Öll réttindi áskilin 1. útgáfa 2014 Menntamálastofnun Kópavogur

Transcription

1

2 ISBN: Öll réttindi áskilin 1. útgáfa 2014 Menntamálastofnun Kópavogur

3 Villta vestrið Ívar Örn Reynisson og Sigrún Elíasdóttir Freydís Kristjánsdóttir teiknaði myndir NÁMSGAGNASTOFNUN

4 2 Velkomin í Villta vestrið! Það kann að virðast sjálfsagt að bók um sögu Bandaríkja Norður-Ameríku heiti Villta vestrið. Ekki er hægt að skrifa þá sögu nema fjalla um kúreka og byssubófa. En það er fleira áhugavert að finna í þeirri sögu eins og sjóferðir, gullgrafara, stríð og stjórnmál, landkönnuði, þrælahald og frumbyggja Norður-Ameríku. Miðað við flestar þjóðir er saga Bandaríkja Norður-Ameríku ótrúlega stutt, aðeins rúm 200 ár. En á þeim tíma hafa landnemar víða Fjölskylda landnema í Nebraska að úr heiminum numið þar land. En hvað varð til þess að fólk sigldi langa leið til að flytja í bláókunnugt land? Eitt af því sem heillaði landnemana var að þar var enginn aðall og engir konungar, heldur allir jafnir í leit að gæfunni. Sú varð reyndar ekki raunin og fólk naut ólíkra tækifæra. En þessi hugmyndafræði lifir að einhverju leyti enn í Bandaríkjunum í dag. Bandaríkin hafa löngum verið kölluð land tækifæranna þar sem allir þeir sem telja sig

5 3 atorkusama og duglega geti upplifað drauminn og öðlast ríkidæmi og sand af seðlum. Hins vegar ríkir mikill ójöfnuður í landinu og þróunin hefur verið í þá átt að einstaklingar og fjölskyldur eru fljótari að losna úr viðjum fátæktar víða í Evrópu nútímans en í Bandaríkjunum. Hvað merkja nöfn ríkjanna? Iowa: Heitir eftir þjóðflokki Ouaouiatonona-frumbyggja. Utah: Heitir eftir Ute-þjóðflokki frumbyggja. Frelsisstyttan stendur á eyju við höfnina í New York sem kallast Liberty-eyja. Þar var hún sett til að bjóða velkomna alla gesti og innflytjendur. Umræður og verkefni: 1. Kynntu þér ferðir Íslendinga til Vesturheims á árunum Ef þú ættir að flytja burt frá Íslandi, hvert myndirðu vilja flytja? Af hverju? 3. Hvernig ætli það sé að flytja frá eigin heimalandi, tala ekki tungumálið í nýja landinu og þekkja engan nema fjölskylduna sína? Athugið hvort það eru nemendur af erlendum uppruna í bekknum eða einhverjir sem hafa búið í útlöndum og kannið upplifun þeirra við að flytja til nýs lands. Hvað er skemmtilegt við það? Hvað er erfitt?

6 4 Árið 1492 fór ítalski landkönnuðurinn Kristófer Kólumbus í fyrstu ferð sína til Ameríku. Sú ferð var upphafið að skiptingunni í gamla og nýja heiminn. Hér sést Kólumbus við komuna til nýja landsins. Ameríka fundin Íslendingar og aðrir norrænir menn telja að Leifur heppni Eiríksson hafi fyrstur Evrópumanna siglt til Nýja heimsins löngu áður en Kristófer Kólumbus steig þar fæti árið Engu að síður er algengast að Kólumbusi sé eignaður heiðurinn af því að hafa fyrstur siglt til Ameríku, sem oft var kölluð Nýi heimurinn, andstætt við hina gömlu Evrópu. Leiðin vestur í Austur Evrópskir landkönnuðir höfðu kannað lönd og leiðir austur frá Evrópu. Þar var að finna margt sem evrópskir kaupmenn vildu fá í sínar verslanir, eins og krydd, te, silki, bómull og fleira sem ekki fékkst í Evrópu. Slíkt var hins vegar kostnaðarsamt. Því var mikill áhugi á að finna einfaldari og ódýrari leið til Austurlanda. Um árið 1500 hafði fólk áttað sig á því að jörðin væri hnöttótt en ekki flöt. Kólumbus var þess vegna sannfærður um að ef hann sigldi nógu lengi í vestur, myndi hann koma til Austurlanda. Ef þú skoðar hnattlíkan sérðu að þetta var ágæt kenning. En hann grunaði ekki að tvær risastórar heimsálfur væru í veginum sem lokuðu öllum sjóleiðum til Austurlanda. Kólumbus sem hafði ætlað sér að fara til Indlands hélt að hann væri kominn til Asíu en ekki til Ameríku. Þess vegna kallaði hann íbúana indíána og það nafn festist þrátt fyrir misskilninginn sem upplýstist ekki endanlega fyrr en eftir dauða Kólumbusar. Í dag notum við ekki orðið indíáni heldur köllum við þá frumbyggja Ameríku.

7 5 EVRÓPA NORÐURAMERÍKA Mexíkóflói AFRÍKA Kúba Hispaníóla Kyrrahaf SUÐURAMERÍKA Atlantshaf Hvað merkja nöfn ríkjanna? Kortið sýnir siglingaleiðir í fjórum ferðum Kólumbusar til Ameríku. Fyrsta ferð Kólumbusar til Vesturheims hófst 3. ágúst árið 1492 þegar skipin Nina, Pinta og Sankti María héldu frá bænum Palos á Spáni. Umræður og verkefni: Texas: Spænskur framburður á orði Caddo-frumbyggja tejas og þýðir vinir. Indiana: Land frumbyggja, indíana. Vissir þú þetta um Kólumbus? Hver var Kristófer Kólumbus? Kynnið ykkur sögu hans og ástæður þess að hann, Ítalinn, sigldi fyrir Spánverja til Nýja heimsins. Að hann var Ítali? Talið er að nafnið Ameríka sé dregið af nafni ítalska landkönnuðarins Amerigo Vespucci sem var með þeim fyrstu til að kanna Nýja heiminn. Kynnið ykkur sögu hans og ástæður þess að hann sigldi vestur um haf. siglt til Íslands? Skoðið sögu landafunda og landkönnuða. Hvað rak menn út í slíkar ævintýra- og hættuferðir, sem landkönnun var? Að hann fór í sína fyrstu sjóferð 14 ára? Að sumir telja að hann hafi einu sinni Að hann sigldi fjórum sinnum til Ameríku og aftur til baka á aðeins 12 árum? Að eftir að hann kom úr síðustu Ameríku förinni steig hann aldrei á skip aftur? Að þegar hann dó 55 ára, var hann enn viss um að Kúba væri hluti af meginlandi Kína?

8 6 Bernska Ameríku Yfirleitt er ekki lengur talað um að þessi eða hinn landkönnuðurinn hafi fundið Ameríku, vegna þess að það þykir óvirðing við þá sem þegar áttu þar heima. Áður en Evrópubúar töldu sig fyrstir hafa fundið álfuna bjó þar fólk sem var kallað frumbyggjar, innfæddir eða indíánar. Til Norður-Ameríku hafði fólkið líklega komið fyrir um árum, á ísöld, þegar landbrú tengdi heimsálfuna við Asíu þar sem nú er Beringssund, milli Rússlands og Alaska. Flestir bjuggu þeir í misstórum samfélögum eða ættbálkum sem voru jafn ólíkir og þeir voru margir. Það sem þeir áttu þó nær allir sameiginlegt var að þeir lifðu aðeins á því sem náttúran gaf. Þeir voru veiðimenn og safnarar sem eltu dýrahjarðir, þó að sumir hafi haft fasta búsetu og ræktað akra. Fjölgun Spánverja var fyrst um sinn hæg og oft voru góð samskipti milli þeirra og frumbyggjanna. En strax á upphafsöld landnámsins, 16. öld, ætluðu Spánverjar sér að hagnast á Nýja heiminum og við það tók að þrengja að frumbyggjunum. Í upphafi settustu Spánverjar að þar sem nú er Texas og Mexíkó. Gull og aðrar gersemar sem þar fundust skyldu færðar til ríkisins og þar Vísundar reikuðu áður í milljónatali yfir sléttur Norður-Ameríku.

9 7 Crow Blackfoot Cree Paiute Sioux Shoshone Ute Cheyenne Navajo Pawnee Shawnee Cherokee Choctaw Apache in o Sem le Hásléttan Norðurstöndin Suðvestursvæðið Suðaustursvæðið Slétturnar miklu Skógarsvæðin í austri Lægðin mikla California Þegar Evrópubúar tóku að nema lönd í Norður-Ameríku um 1620 voru þar um 240 ættbálkar frumbyggja. Ættbálkarnir hafa stundum verið skilgreindir eftir menningarsvæðum og búsetu eins og sést á þessu korti. sem var hagstætt loftslag eins og í Karíbahafinu, átti að rækta dýrar lúxusvörur eins og sykur og kakó. Spánverjarnir hnepptu frumbyggjana í þrældóm og neyddu þá til vinnu á plantekrum. En þeir þrifust hins vegar ekki í fangavistinni, reyndu iðulega að flýja og reyndust ekki nægilega gott vinnuafl fyrir nýlenduherrana. Heilu ættbálkarnir höfðu líka þurrkast út þegar alls kyns nýir sjúkdómar bárust með Evrópumönnum. Frumbyggjar höfðu búið í einangrun í þúsundir ára og þess vegna höfðu líkamar þeirra ekkert mótstöðuafl gegn mörgum sjúkdómum eins og bólusótt og mislingum. Hvað merkja nöfn ríkjanna? Illinois: Nefnt eftir flokki Iroquois frumbyggja og þýðir Hugdjarfir menn. Tennessee: Nafn á borg Cherokee-frumbyggja. Umræður og verkefni: 1. Skoðið sögu frumbyggja í NorðurAmeríku. Hvað varð til þess að þeir eru núna lítill minnihluti íbúa álfunnar? 2. Kynnið ykkur hvernig lífið var hjá frumbyggjum áður en Evrópubúar komu til Ameríku. 3. Veljið ykkur ættbálk frumbyggja og kynnið ykkur einkenni hópsins og sérstöðu.

10 8 Fyrsti þakkargjörðardagurinn 1621, olíumálverk eftir Jean Leon Gerome Ferris (1899). Fleiri Evrópubúar setjast að Árið 1620, um hundrað árum eftir að Kólumbus kom fyrst til Ameríku, kom skipið Mayflower að landi í Nýja-Englandi sem er á austurströnd Norður-Ameríku. Um borð voru 102 púrítanar, svonefndir pílagrímar, á flótta undan trúarofsóknum og þeir stofnuðu Plymouth nýlenduna. Helmingur þeirra dó eftir fyrsta veturinn í nýja landinu. En þegar uppskeran var komin í hús eftir fyrsta sumarið ákváð fólkið að þakka fyrir gjafir guðs og halda veislu. Pílagrímarnir buðu líka vinveittum frumbyggjum sem höfðu hjálpað þeim að komast af í nýja landinu. Veislan var fyrsta þakkargjörðar hátíðin sem hefur verið haldin æ síðan á fjórða fimmtudegi í nóvember. Ferð á skipi frá Evrópu til Ameríku gat verið mjög erfið. Fólk mátti aðeins hafa með sér litla búslóð og sumir höfðu aðeins fötin sem þeir stóðu í. Frá Bretlandi tók siglingin um sjö vikur til nýja landsins og fæstir sáu heimaland sitt aftur. Skipin voru engar lúxussnekkjur. Þar var þröngt um fólkið, maturinn var oft vondur og vatnið fúlt. Það kom kannski ekki að sök því sjóveiki var mjög algeng sérstaklega ef vont var í sjóinn. Oft komu sjúkdómar upp í skipunum sem gátu orðið faraldrar og fellt marga farþega,

11 Hvað merkja nöfn ríkjanna? Maine: enska, strönd meginlandsins. 9 Massachusetts: á máli frumbyggja, Stóra fjallaþjóðin. Skipið Mayflower í höfninni í Plymouth. sérstaklega börn. Margar ástæður voru fyrir því að fólk ákvað að leggja upp í þetta mikla ferðalag. Fátækt, atvinnuleysi og þrengsli í borgum og bæjum olli því að fólk vildi yfirgefa heimahagana og von um ný tækifæri, nóg pláss og frjósaman jarðveg í nýja landinu togaði í fólk. Ofsóknir vegna trúarskoðana voru líka algengar og margir vildu því freista gæfunnar og leita að betra lífi í Nýja heiminum. Sölumenn ferðanna voru líka mjög duglegir að fá fólk til að koma vestur. Umræður og verkefni: 1. Kynnið ykkur sögur pílagrímanna. Hvers vegna fluttu þeir til Ameríku? 2. Skoðið ástæður fyrir fólksflutningum milli landa í dag. Hvaða ástæður valda því að fólk ákveður eða er neytt til að flytja í burtu? 3. Hvaða trúarbrögð voru algengust þegar verið var að nema Norður-Ameríku? Hvaða trúarbrögð eru algengust í Bandaríkjunum í dag? 4. Í Mannréttindasáttmála Sameinuðu þjóðanna er fjallað um trúfrelsi. Hvað er það? Finnið lönd í dag þar sem ekki er umburðarlyndi fyrir trúarbrögðum. Hvar eru stundaðar trúarofsóknir og hvað er svokallað trúarofstæki? 5. Hvernig halda Bandaríkjamenn upp á þakkargjörðardaginn? Kynnið ykkur siði og venjur tengdar þessum degi.

12 10 Hverjir voru hvar? Á árunum voru stofnaðar 13 sjálfstæðar, enskar nýlendur á Atlantshafsströndinni. Þær urðu síðar stofnríki Bandaríkja Norður-Ameríku, þegar þær sameinuðust Kyrrahaf Louisiana Mexíkó Texas Atlantshaf Nýlendur Englendinga Suður-Ameríka Englendingar Spánverjar Frakkar 1. Massachusetts 2. New Hampshire 3. Rhode Island 4. Connecticut 5. New York 6. Pennsylvania 7. New Jersey 8. Delaware 9. Maryland 10. Virginia 11. North Carolina 12. South Carolina 13. Georgia Langflestir landnemanna komu frá Bretlandi eftir aldamótin Þeir flykktust á austurströnd Norður-Ameríku í upphafi. Fyrsta breska þorpið var stofnað í Jamestown í Virginíu árið Íbúarnir bjuggu við stöðugar árásir og ógnir frá innfæddum í kring enda var vera landanemanna ógn við tilveru þeirra sem bjuggu þar fyrir. Þessi búsvæði Bretanna voru kölluð colonies eða nýlendur og áttu að þjóna bresku krúnunni, einskonar útibú frá Bretlandi sem var kallað móðurlandið. Þetta voru nokkuð stór landsvæði sem stýrt var af breskum landstjóra. Árið 1733 voru nýlendurnar svo orðnar 13 talsins. Frakkar og Spánverjar réðu stórum landsvæðum austar í álfunni.

13 11 Hvað merkja nöfn ríkjanna? Connecticut: á máli frumbyggja, Við mynni löngu árinnar. Pennsylvania: latína, Skógar Penns en William Penn stofnaði nýlenduna árið Þrettán fyrstu nýlendurnar þar sem Bretar settust að í Norður-Ameríku voru á austurströndinni. Virginia var fyrsta nýlendan og þar nam John Smith land. Um hann er fjallað í sögunni um Pocahontas. Á málverkinu sést Pocahontas bjarga John Smith frá árás frumbyggja. Umræður og verkefni: 1. Hvaða ríki tilheyrðu hvaða Evrópuþjóð fram að stofnun Bandaríkjanna árið 1776? 2. Gerið tímalínu yfir hvenær nýlendurnar og svo ríki Bandaríkjanna voru stofnuð. 3. Hvaða 13 ríki eru fyrstu ríki Bandaríkjanna? Hver nam land í hverju ríki? 4. Kannið hvort teiknimyndin um Pocahontas sé byggð á sönnum atburðum. Hvað er rétt og hvað er rangt í henni? Fáninn Í fyrsta bandaríska fánanum voru 13 hvítar stjörnur og 13 rauðar og hvítar rendur. Fáninn er oft kallaður Betsy Ross fáni, því til er þjóðsaga sem segir að saumakona með því nafni hafi saumað hann eftir skissu George Washingtons, fyrsta forsetans. Með tímanum fjölgaði sífellt stjörnunum en rendurnar eru alltaf jafn margar. Getur þú útskýrt þetta? Hvað tákna rendurnar og hvað tákna stjörnurnar?

14 12 Í Boston brutust út táknræn mótmæli 16. desember árið 1773 þar sem bandarískir þjóðernissinnar klæddust eins og Mohawk-frumbyggjar og köstuðu 342 tunnum af tei í sjóinn. Þeir voru að mótmæla teskatti Breta. Hver þarf kóng? Árið 1756 braust út stríð milli Frakka og Breta í Norður-Ameríku sem er kallað Sjö ára stríðið. Bretum gekk betur í stríðinu og árið 1763 var saminn friður. Frakkar höfðu þá tapað miklu landsvæði af því sem áður hafði verið Nýja-Frakkland. Bretland eignaðist allt svæðið á milli nýlendnanna 13 og að svokölluðu Louisiana-svæði sem Frakkar héldu enn. En stríðið hafði verið breska ríkinu dýrt og til að fá meiri pening, lagði Georg III. Bretakonungur ýmsa tolla og skatta á nýlendurnar. Íbúarnir mótmæltu þessu harðlega. Eftir að saminn hafði verið friður við Frakka, höfðu nýlendubúarnir enga sérstaka þörf fyrir vernd breska hersins lengur. Spenna milli nýlendubúanna og Bretlands jókst með tímanum og bardagar brutust út árið Nýlendurbúar ráku bresku landstjórana frá völdum og kusu sína eigin, einn í hverju ríki. Þetta markar upphaf stríðs þeirra sem bjuggu í Norður-Ameríku við breska kónginn og var kallað Frelsisstríð enda krafðist fókið frelsis og lausnar undan bresku krúnunni.

15 13 Nú kom í ljós hversu ólíkar nýlendurnar voru orðnar móðurlandinu Bretlandi. Hugmyndir voru komnar fram um að konungar og einvaldar væru ekki útvaldir af Guði til þess að ráðskast með þegna sína. Fólkið í Ameríku hafði flúið ofsóknir, þrengsli eða hungur í gömlu Evrópu til að byrja nýtt líf í meira frelsi. Það kærði sig ekki um að Nýi heimurinn breyttist í þann gamla. Hvað merkja nöfn ríkjanna? Vermont: ensk afbökun á frönsku, Grænufjöll. Delaware: enskt, heitir eftir de la Warr lávarði. Abigail Adams var eiginkona John Adams, annars forseta Bandaríkjanna. Þau hjónin skrifuðust mikið á þegar hann var á ferðalögum og skiptust á skoðunum um stjórnmál. Abigail studdi réttindabaráttu kvenna og þræla af heilum hug. Eiginmaður hennar gekk ekki eins langt í þeim málum og hún hefði viljað en hann átti þátt í að semja stjórnarskrá Bandaríkjanna. Umræður og verkefni: 1. Kynnið ykkur Frelsisstríðið. Af hverju var barist? Hverjir börðust? 2. Rannsakið Sjö ára stríðið milli Breta og Frakka. Hvernig tengdist það Frelsisstríðinu? 3. Hvers vegna vildu nýlendubúar ekki vera undir breska kónginum? 4. Fjallið um þau mótmæli sem áttu sér stað í Norður-Ameríku gegn enska yfirvaldinu fyrir Frelsisstríðið, t.d. teboðsuppreisnina.

16 14 Á jólanótt 1776 stjórnaði Georg Washington árás yfir Delawarefljót gegn breskum hersveitum. Washington sést hér standa í stafni bátsins. Hann varð síðar fyrsti forseti Bandaríkjanna. Þjóð verður til Þann 4. júlí 1776 komu nýir landshöfðingjar ríkjanna 13 saman og lýstu yfir sjálfstæði nýlendnanna og stofnuðu sam bands lýðveldið Banda ríkin. Þá var Frelsis stríðið nýbyrjað. Síðan hefur 4. júlí verið þjóð hátíðardagur Banda ríkjanna. Hug takið Banda ríki Norður-Ameríku kom frá Benjamin Franklin, sem var merki legur hugsuður og stjórnmála leið togi í Penn sylvaníu ríki. Hann var einn þeirra fimm manna sem skrifuðu stjórnar skrá Bandaríkjanna. Hugmyndin var sú að ríkið væri saman sett úr mörgum ríkjum og myndaði þannig bandalag með sameiginlegri yfirstjórn. Sjálf stæðis yfir lýsingin varð grunnurinn að stjórnar skránni en hún var ekki fullgerð fyrr en George Wash ington var ríkur plant ekrueigandi og snjall hers höfðingi yfir her Bandaríkjamanna. Árið 1789 var hann kosinn fyrsti forseti Bandaríkjanna.

17 15 Höfuðborgin var fyrst í New York en var síðan flutt til Washington DC sem er nefnd í höfuðið á fyrsta forsetanum. Borgin stendur á hlutlausu svæði sem ekki tilheyrir neinu ríkjanna en heitir Colombia eftir sæfaranum Kristófer Kólumbus. DC stendur einfaldlega fyrir District of Colombia. Hvað merkja nöfn ríkjanna? Michigan: á máli frumbyggja Stóra vatn. North Carolina og South Caro lina: latína, nefnd í höfuðið á Bretakonungunum Karli I og Karli II. Umræður og verkefni: 1. Kynnið ykkur sögu George Washington. Hver var hann og af hverju varð hann fyrir valinu sem fyrsti forseti Bandaríkjanna? Hversu lengi var hann forseti og hver tók við af honum? Hvað hafa verið margir forsetar í Bandaríkjunum? 2. Kynnið ykkur sögu Thomas Jefferson. 3. Hver eru helstu atriðin í bandarísku stjórnarskránni? Berið hana saman við þá íslensku. 4. Benjamín Franklín var merkilegur hugsuður og uppfinningamaður. Kynnið ykkur uppfinningar hans og kynnið fyrir bekknum ykkar. 5. Bandaríkin eru lýðveldi sem býr við forsetaræði. Þau eru sambandsríki með þrískiptingu ríkisvaldsins. Hvað merkir þetta? Hver stjórnar í einstökum ríkjum Bandaríkjanna og hverju ræður forsetinn? Thomas Jefferson Thomas Jefferson var heimspekingur og einn helsti höfundur stjórnarskrárinnar. Hún var mjög nýstárleg á sínum tíma og gerði ráð fyrir þrískiptu valdi: þingi sem setti lög, ríkisstjórn sem framkvæmdi lögin og sjálfstæðu dómsvaldi. Með þessu skipulagi væri hægt að koma í veg fyrir spillingu í stjórnkerfinu og að fámennir hópar eða einstaklingar fengju of mikil völd. Þegar byltingar breiddust síðar út í Evrópu varð bandaríska stjórnarskráin fyrirmynd að stofnun margra lýðvelda.

18 16 Lewis og Clark könnuðu landsvæði í norðri. Þeir fundu meðal annars leiðir um ókönnuð vatnsföll, söfnuðu og varðveittu margs konar sýni úr náttúrunni og efndu til friðsamlegra kynna við frumbyggja. Þátttakendur í leiðangrinum voru hermenn og í hópnum var ein kona. Hún var túlkur af Shoshoneætt og hét Sacagawea. Hún ávann sér góðan orðstír sem friðarboði. Landnám til vesturs Straumur innflytjenda til Bandaríkjanna hélt áfram og þó að margir settust að í sístækkandi borgum á austurströndinni, var líka mikill áhugi á að komast yfir meira land fyrir landbúnað. Árið 1803 seldi Frakkland Bandaríkjunum Louisiana-svæðið og þar með tvöfaldaðist landareign þeirra. Það var samt að mestu ókannað svæði eða byggt frumbyggjum sem sífellt hröktust undan landnáminu. Bandaríkin stækkuðu stöðugt til vesturs með landnámi Evrópubúa. Árið 1845 var Texas innlimað í Bandaríkin. Spánverjar í Mexíkó höfðu áður ráðið yfir Texas og stríð braust nú út á milli ríkjanna. Því lauk þremur árum síðar með fullum sigri Bandaríkjanna, Texas varð hluti ríkisins og íbúar þess bandarískir ríkisborgar.

19 17 ts Cl a op rt Fo Columbiafljót c Bl a o Sh k fe et e ót sh on e-f lj n o t es Yell i ss M b urg ou r if lj arl es io Oh -f lj h ót Mississ ippif ljót ót S h tc a in ts Pit Lewis og Clark leiðangurinn var sendur af stað af öðrum forseta Bandaríkjanna, Thomas Jefferson. Tilgangurinn var að kanna nýkeypt landsvæði í vestri með því að sigla upp Missouri-fljótið í þeirri von að hægt væri að finna árfarveg yfir að Kyrrahafinu. Umræður og verkefni: 1. Kynnið ykkur ferðalag Lewis og Clark. Hvað voru þeir að skoða? Fundu þeir árfarveg að Kyrrahafinu? Hvað myndi svona ferðalag taka langan tíma á landi í dag? 2. Skoðið kort með skiptingu ríkja í Bandaríkjunum. Hvað einkennir landamæralínur? Af hverju haldið þið að þær séu eins og þær eru? Landamæralínur ríkja í Afríku eru áþekkar skiptingu ríkja í Bandaríkjunum. Hvað réð skiptingu landa í Afríku? 3. Veljið ykkur nöfn nokkurra borga á ólíkum svæðum. Hvaða borgir bera frönsk, spænsk eða ensk nöfn og hvað merkja þau? Hvað merkja nöfn ríkjanna? Mississippi: á máli frumbyggja, Stóra á Louisiana: franska, í höfuðið á franska sólkonunginum Louis XIV. (Loðvík 14.)

20 18 Gullæðið Árið 1848 fannst gull í Kaliforníu og þá hófst svokallað gullæði hjá mörgum íbúunum. Árið eftir þustu þúsundir manna í leit að gulli og gersemum til Kaliforníu og Oregon. Meðan útrásin til vesturs stóð yfir uxu borgirnar á austurströndinni hratt því margir innflytjendanna ákváðu að fara ekkert lengra því tækifærin var líka sannarlega að finna í borgunum. Á þessum tíma var mikil fátækt meðal íbúa og talsverð stéttaskipting. Þó svo að örfáir hafi fundið gull og orðið auðugir báru flestir ekkert úr býtum. Helst voru það þeir sem þjónustuðu gullgrafarana sem græddu. Þeir sem seldu þeim mat og allan útbúnað til leitarinnar. Ferðalagið vestur yfir meginland Bandaríkjanna var langt og erfitt. Leiðin var kölluð Oregon stígurinn og fólkið safnaðist saman í bænum Independence við Mississippifljótið og var samferða í þessum ferðum yfir landið endilangt. Yfirleitt var ekki lagt af stað nema um 20 vagnar væru ferðbúnir, því það var öryggi í fjöldanum og menn báru vopn sér til varnar. Karlar, konur, börn, hundar, hestar og kýr saman í risastórri halarófu sem liðaðist eins og lest yfir endalausar slétturnar, enda voru þær kallaðar vagnalestir. Ferðalagið stranda á milli gat tekið fimm til sex mánuði. Fólkið þurfti að takast á við sult, brennandi sól, steypiregn og storma. Verkfæri Helsta verkfæri gullleitarmanna voru stórar járnpönnur. Þær tóku menn með sér út í árnar og dálitlu af möl og sandi úr botni hennar ásamt vatni var hellt í pönnuna. Gullgrafari leitar eftir gulli.

21 19 Síðan var þetta hrist varlega til og þar sem gull er þungur málmur átti hann að setjast á botninn. En það voru líka til tæknilegri útfærslur af þessu þar sem efni úr árfarveginum var mokað í rennu með sigti í botninum. Hvað merkja nöfn ríkjanna? Florida: spænska, Páskatími. Minnesota: á máli frumbyggja, Skýjavatn. Í mildu og stilltu veðri myndast oft skýjahnoðrar á himni. Þeir speglast síðan í hinum fjölmörgu vötnum ríkisins. Umræður og verkefni: 1. Hvar og hvernig hófst gullæðið? Kynnið ykkur hvernig líf gullgrafarans var? Þið getið til dæmis horft á kvikmyndina Gullæðið (Gold Rush) með Charlie Chaplin. 2. Finnið upplýsingar á netinu um Oregon stíginn. Milli hvaða staða lá leiðin og yfir hversu mörg ríki var farið? 3. Leitið upplýsinga um líf fólks í vagnlestunum þar sem það er að freista gæfunnar á þessum tíma í Bandaríkjunum. Hvað tók fólk með sér? Hvernig var vegakerfið? Hvernig var samskiptum frumbyggja og fólksins í vagnlestunum háttað? Levi Strauss Hinn þýsk ættaði Löb Strauss, síðar Levi Strauss, var einn af þeim sem nýttu sér viðskiptatækifærin sem allur þessi fjöldi gullgrafara bauð upp á. Hann flutti frá New York og stofnaði verslun í San Francisco, þar sem hann bauð upp á matvöru, fatnað og fleira. Seinna fékk hann ásamt félaga sínum Jacob Davis, einkaleyfi á framleiðslu á bláum buxum úr sterkum dúk. Þetta voru slitsterkar flíkur og til að styrkja saumana, voru notaðir litlir koparhnappar. Hvers konar buxur eru þetta?

22 20 Til að eignast nautgripi þurftu kúrekar að elta dýrin uppi og snara þau. Nautgripirnir voru síðan brennimerktir til að merkja þá eiganda sínum. Hið Villta vestur Hugmyndin um Villta vestrið birtist okkur t.d. í Hollywood kvikmyndum þar sem hraustir kúrekar börðust við bófa og frumbyggja og hetjan sigraði að lokum. Fáar þjóðir eiga jafn sterka alþjóðlega ímynd af sögu sinni og hið Villta vestur Bandaríkjanna. En hvað er hæft í sögusögnum um byssubófa sem halda heilu bæjunum í gíslingu, einmana kúrekann með hatt á höfði, einn við varðeld með hesti sínum og brjálaðar nautahjarðir sem enginn fær stöðvað? Sannleikurinn er sá að oft var þetta svona í raun og veru. Mikil lögleysa ríkti vestan Mississippi árinnar og það er venjulega kallað Villta vestrið. Byssubófar ógnuðu friðsælum bændum og þorpsbúum og reglulega voru bardagar milli frumbyggja og bandaríska hersins. Smám saman var mörgum þjóðum frumbyggja nánast útrýmt og fjölmargar aðrar reknar frá heimkynnum sínum. Á meðan margir innflytjendur voru á hraðferð vestur á bóginn til að leita að gulli eða til að yrkja land og rækta kvikfé, voru sumir sem vildu staldra við á leiðinni. Á sléttunum miklu blöstu við þúsundir vísunda og langhyrndra nautgripa. Þar sem hvorki hestar né nautgripir höfðu verið í Ameríku áður en hvíti maðurinn kom þangað, er talið að nautin hafi verið afkomendur sex kúa og eins nauts sem Spánverjar fluttu með sér til Mexíkó á 16. öld. Þar sem enginn átti þessar hjarðir gat hver sem er slegið eign sinni á eins mikið af þeim og hann gat rekið. Sá sem ætlaði sér að eiga við slíkar skepnur varð að eiga góðan útbúnað.

23 21 Kúreki Kúrekinn þurfti há stígvél til að verja fætur, með mjórri tá til að komast auðveldlega í ístaðið, en hærri hæl til að fara ekki of langt inn í það, stundum með spora á hælnum. Hann þurfti klút um hálsinn til að þurrka svita og verjast ryki, hatt til að verjast sólinni sem líka var hægt að nota sem drykkjarmál fyrir mann og hest, sterkar buxur og leðurskálmar til hlífðar við vinnu. Hann þurfti auðvitað hest, hnakk, hnakktöskur til að geyma nesti og vatnsbrúsa, reipi til að snara gripi og byssu til að lóga slösuðum dýrum og verjast ræningjum og frumbyggjum. Umræður og verkefni: Hvað merkja nöfn ríkjanna? Arkansas: Heitir eftir þjóðflokki frumbyggja Alkansa. Kansas: Heitir eftir þjóðflokki frumbyggja Kansa. 1. Skoðið járnbrautavæðingu Bandaríkjanna á 19. öld. Hversu hratt gekk að leggja járnbrautir og hversu þétt var netið? 2. Hvar hefðuð þið viljað setjast að í Bandaríkjunum ef þið hefðuð verið að velja ykkur land til að búa á? Af hverju? 3. Veltið fyrir ykkur hvernig fólk dreifðist um vesturhluta Bandaríkjanna. Hverjir fóru hvert? Hópuðust þjóðirnar saman?

24 22 Fólkið í Vestrinu Það voru ekki aðeins kúrekar sem báru vopn í Villta vestrinu, heldur næstum allir. Byggðin þandist hratt út og fólk tók lögin í eigin hendur þar sem ekki var löggæsla. Á hverju heimili var til skotvopn til að verjast ræningjum eða frumbyggjum. Það má segja að þessi óstjórn eða lögleysa sem ríkti í Norður-Ameríku á tímabili, hafi veitt konum aukin tækifæri til að brjótast út úr hefðbundnum kynhlutverkum. Þegar fjölskyldan gat aðeins treyst á hjálp innan frá, urðu meðlimir hennar að taka þátt í öllu sem gert var, hvort sem var að vinna við bústörfin eða verjast. Þess vegna þurftu konur líka að geta setið hest og skotið úr byssu. Fáar konur urðu jafn frægar og Annie Oakley varð fyrir stórkostlega skothæfileika sína. Hún fæddist árið 1860, áttunda barnið í fátækri fjölskyldu. Þegar Annie var 13 ára tók hún gamlan riffil föður síns og fór að veiða. Það gekk svo vel að hún náði að greiða allar skuldir fjölskyldunnar. 15 ára tók hún þátt í skotkeppni við reyndan hæfileikamann, Frank Butler, sem var þar á ferð. Hann hló þegar hann heyrði hver andstæðingurinn var en þegar hún sigraði hló hann ekki. Þau giftust og ferðuðust um og sýndu hæfileika sína. Frank vissi vel að Annie var betri skytta en hann og að lokum varð hann aðstoðarmaður hennar. Annie sýndi meðal annars í fjölleikahúsi Buffalo Bills, sem fór jafnvel til Evrópu til að sýna fólki lífsstíl Villta vestursins. Annie Oakley. Annie Oakley gat skotið: ösku af sígarettu sem eiginmaður hennar hafði í munninum spil í sundur í 30 skrefa fjarlægð, og gatað það sex sinnum áður en það féll til jarðar í mark aftur fyrir sig með því að nota hníf sem spegil pening sem kastað var upp í loftið í 30 metra fjarlægð í mark af hestbaki, jafnvel þótt skotmarkið væri líka á hreyfingu.

25 23 En það voru ekki bara kúrekar á sveimi á sléttunum miklu. Þar áttu heima venjulegir bændur með sínar fjölskyldur. Þar átti líka heima óvenjulegt fólk sem varð frægt á ótrúlega skömmum tíma, hvort sem það var fyrir afrek eða illvirki. Fáir voru eins frægir og William H. Bonney, sem sjaldan var kallaður annað en Billy the Kid, eða bara, The Kid. Á íslensku hefur hann verið nefndur Billi barnungi. Billy the Kid er ein vinsælasta þjóðsagnahetja Villta vestursins, ásamt banka- og lestaræningjanum Jesse James. Báðir lifðu þeir utan við ramma laganna en þykja hafa haft ýmsa mannkosti sem gera þá að hetjum í augum einhverra. Dalton bræður Dalton bræðurnir voru fjórir. Grattan, William, Robert og Emmett. Robert Dalton vildi tryggja að nafn þeirra lifði í sögusögnum og þess vegna skyldu þeir ræna tvo banka í bænum Coffyville í Kansas, samtímis um hábjartan dag. Það endaði með skotbardaga við íbúa bæjarins og allir ræningjarnir, nema einn, létust. Umræður og verkefni: 1. Finnið sögur af konum í villta vestrinu. Hvað gerðu þær, hverjar voru þær og hvert var hlutverk þeirra í samfélaginu? Hver voru hin hefðbundnu kynhlutverk sem minnst er á í textanum? 2. Kynnið ykkur sögurnar um Lukku-Láka. Getið þið séð í hvaða ríkjum þær gerast? Hvernig eru þorpin? Funduð þið vagnalestir? Hvernig eru samskiptin við frumbyggja? Sjáið þið Billa barnunga, Dalton genginu eða öðrum þekktum bófum bregða fyrir? Á Lukku-Láki sér fyrirmynd í raunveruleikanum? 3. Margir frægir byssubófar komu fram á þessum tíma. Kynnið ykkur sögu Billy the Kid, Jesse James, Daltonbræðra eða annarra frægra glæpamanna. Kynnið niðurstöðurnar fyrir bekknum.

26 24 OKLAHOMA ILLINOIS MISSOURI Springfield ARKANSAS Mississippifljót MISSISSIPPI INDIANA Tennessefljót OHIO KENTUCKY ALABAMA TENNESSE WEST- VIRGINIA VIRGINIA Nashville NORTH CAROLINA Charleston Vatnaleiðin Landleiðin Örlög frumbyggjanna Við höfum fylgst með innflytjendunum þeysa um landið og hvert ríkið á fætur öðru bættist í hóp ríkja sem töldust til Bandaríkjanna. Landnemarnir þáðu landskika sem var 160 ekrur. Þeim var lofað gulli og grænum skógum af sölumönnum skipa- og lestarfyrirtækjanna. Er þá von að við spyrjum, hvert fóru frumbyggjarnir? Hurfu þeir smám saman eftir því sem landnemarnir heimtuðu meira landsvæði? Fóru þeir þegjandi og hljóðalaust? Nei, svo var yfirleitt ekki. Eins og áður sagði voru frumbyggjarnir ekki vel vopnum búnir þegar landnemarnir komu. Þeir beittu spjótum og bogum gegn Kortið sýnir leiðirnar sem frumbyggjarnir fóru til nýrra heimkynna í vestri. rifflum og skammbyssum. Þó svo að frumbyggjarnir kæmust síðar yfir skotvopn og stunduðu óvæntar árásir á landnemabyggðir var það mjög óskipulagt. Samkomulag ættflokka frumbyggja var nefnilega ekki alltaf gott. Það kom í veg fyrir að þeir ynnu saman gegn aðkomufólkinu. Frumbyggjarnir hörfuðu smám saman til vesturs. Sífelldar deilur og samningaviðræður voru við yfirvöld og innfæddir voru hreinlega fluttir til á landakortinu. Samningar um landsvæði sem áður höfðu verið gerðir voru sviknir. En nú vildu landnemarnir fá landsvæðin sem frumbyggjarnir notuðu sem veiðilendur. Allir frumbyggjar

27 25 Hvað merkja nöfn ríkjanna? Idaho: á máli frumbyggja, ávarp Comanche-þjóðflokksins og þýðir Góðan daginn. Nevada: spænska, snjóað. Frumbyggjarnir voru fluttir nauðugir frá löndum sínum og dóu margir á leiðinni. sem bjuggu austan við Mississippi áttu að flytja yfir á sérstakt verndarsvæði á sléttunum miklu, þar sem þeir áttu að fá að vera í friði. Frumbyggjarnir voru því reknir í vögnum, á hestbaki eða gangandi með allar eigur sínar þúsundir kílómetra til nýrra og ókunnra heimkynna. Flutninginn kölluðu frumbyggjar Táraleiðina, enda dóu þúsundir á leiðinni en hermenn fylgdu leiðangrinum eftir og ráku fólkið áfram. Í lok 19. aldar gerðu Sioux-frumbyggjar í Dakota örvæntingarfulla lokatilraun til að endurvekja lífsstíl sinn og ná yfirráðum á gömlum veiðilöndum. Þó að nánast væri búið að útrýma vísundunum sem þeir lifðu á vildu þeir ekki setjast að á verndarsvæðum sem sérstaklega voru ætluð frumbyggjum. Landnemarnir óttuðust áform frumbyggjanna og reyndu að handtaka höfðingja þeirra. Um 350 manna hópur frumbyggja hafði áð við ána Wounded Knee í kuldanum í desember. Allt í kring hafði bandaríski herinn raðað sér og herforingjarnir vildu að höfðinginn, Big Foot, gæfi sig fram og að ættflokkurinn skilaði inn vopnum sínum. Að lokum braust út bardagi sem endaði með því að nær allir frumbyggjarnir voru skotnir, karlar, konur og börn. Umræður og verkefni: 1. Kynnið ykkur þjóðflokka frumbyggja sem voru reknir í burtu frá heimkynnum sínum. Skoðið Táraleiðina (Trail of tears) á korti, hvert ólíkir ættflokkar voru færðir. 2. Hvað eru 160 ekrur stórt land? Hvað er meðal bújörð á Íslandi stór? 3. Veltið fyrir ykkur hvernig frumbyggjar hafa verið sýndir í kvikmyndum. 4. Kynnið ykkur sögu frumbyggja og hver staða þeirra er í dag?

28 26 Þrælar voru fluttir frá Afríku til nýlendna Evrópumanna í Ameríku. Aðbúnaðurinn í skipunum var slæmur og ferðin erfið. Þrælahald Á meðan vagnalestir siluðust til Oregon og kúrekar ráku tryllta nautgripi til slátrunar, gekk lífið í Suðurríkjunum sinn vanagang. Árið 1860 þýddi það að á hverjum degi gengu fjórar milljónir svartra þræla til vinnu sinnar á stórum plantekrum húsbænda sinna. Þar var helst ræktuð bómull, tóbak og sykur. Á milli heimsálfanna þriggja; Evrópu, Afríku og Norður-Ameríku hafði svokölluð þríhyrningsverslun með þræla gengið lengi. Flestum þrælanna hafði verið rænt í Vestur- Afríku af óvinveittum afrískum ættbálkum. Þrælaskipin komu frá Evrópu að ströndum Afríku en hvítu mennirnir hættu sér sjaldan inn í landið. Þeir biðu frekar eftir því að mannaveiðarar kæmu með fangana til sín, héldu þeim föngnum í virkjum þar til þeir voru fluttir um borð í þrælaskipin. Skoðanir fólks á þrælahaldi voru mismunandi eftir búsetu þess. Í Norðurríkjunum voru margir á móti þrælahaldi og sumir bönnuðu það af því þeir töldu að það væri synd í augum guðs. Í Suðurríkjunum voru búskaparhættir öðruvísi og skoðanir á þrælahaldi sömuleiðis ólíkar. Þar var sykur,

29 27 Hvað merkja nöfn ríkjanna? Georgia: latína, í höfuðið á Georg II Bretakonungi. California: spænska, samkvæmt goðsögn bjó stríðsgyðjan Califia á óþekktri eyju sem kölluð var California. tóbak og bómull ræktað á risastórum ökrum. Þar höfðu menn þræla, sem voru eign húsbónda síns og þeir voru nauðsynlegir fyrir rekstur húsbændanna. Í suðrinu var því enginn vilji til að banna þrælahald. Umræður og verkefni: 1. Kynnið ykkur bókina Kofi Tómasar frænda. Um hvað fjallar hún og hvenær var hún skrifuð? 2. Skoðið í hvaða ríkjum þrælahald var leyft og hver voru störf þrælanna? Hvernig var aðbúnaður þrælanna? 3. Veltið fyrir ykkur hvernig blökkumönnum í Bandaríkjunum hefur gengið síðan þrælahald var afnumið. Þríhyrningsverslunin var gríðarleg tekjulind fyrir evrópsku ríkin. Í henni fólst að fluttir voru þrælar frá Afríku til Ameríku og seldir þar. Þar var keypt baðmull, tóbak og sykur og flutt til Evrópu. Og svo voru iðnaðarvörur seldar til Afríku í staðinn fyrir þræla.

30 28 Þrælastríðið Maður að nafni Abraham Lincoln tók við embætti forseta Bandaríkjanna árið Þegar hann var síðan endurkjörinn lofaði hann því að binda enda á þrælahaldið. Hann stóð við orð sín og þrælahald var bannað með lögum í öllum ríkjum Bandaríkjanna með 13. stjórnarskrárbreytingunni. Viðbrögð Suðurríkjanna voru þau að 11 þeirra lýstu yfir sjálfstæði og kölluðu sig The Confederate States of America. Lincoln vildi halda þjóðinni saman og stríð braust út. Stríðið er gjarnan kallað Þrælastríðið en það var ekki háð til að frelsa alla þræla heldur vegna ágreinings um þrælahald og útbreiðslu þess. Þegar íbúar sama lands berjast innbyrðis er það kallað borgarastríð. og krullað eins og á vísundum, sumir að þeir hafi getað gengið endalaust eins og vísundar og enn aðrir af því að þeir börðust af svo mikilli hörku. Ævi Abrahams Lincoln lauk þegar hann fór á sýningu í Ford leikhúsinu eitt kvöldið að loknu stríði árið Suðurríkjamaðurinn John Wilkes Booth myrti hann. Abraham Lincoln. Stríðið var það allra blóðugasta í sögu Bandaríkjanna, um 6% karla í Norðurríkjunum á aldrinum ára létust en allt að 18% í Suðurríkjunum. Ríkidæmi suðursins var á enda og síðan þá hafa Norðurríkin verið auðugri. Stríðið batt enda á 350 ára þrælahald í Nýja heiminum. Í þrælastríðinu voru í fyrsta skipti í sögu Bandaríkjanna myndaðar heilar hersveitir sem aðeins voru mannaðar þeldökkum hermönnum. Þær börðust með norðanmönnum. Síðar gáfu frumbyggjar þessum hersveitum viðurnefnið Buffalo soldiers eða Vísundahermenn þó að ekki séu allir sammála um hvers vegna það nafn varð fyrir valinu. Sumir segja það vegna þess að frumbyggjum fannst hár blökkumannanna strítt

31 29 Norðurríkin Suðurríkin Norðurríki Bandaríkjanna voru iðnríki og voru þau á móti þrælahaldi á meðan Suðurríkin voru landbúnaðarsvæði þar sem bómull var ræktuð. Þeir voru háðir ódýru vinnuafli og því studdu þeir þrælahald til að halda í vinnuaflið á ökrunum. Hvað merkja nöfn ríkjanna? Montana: latína, Fjallaland. Wyoming: á máli frumbyggja, Stóru slétturnar. Umræður og verkefni: 1. Kynnið ykkur ævi og störf Abrahams Lincoln. 2. Kynnið ykkur Þrælastríðið. Hægt er að skoða ákveðna bardaga, víglínur eða frásagnir hermanna. 3. Er þrælahald við líði í dag? Í hvaða formi er það og hvaða skoðun hafið þið á því? 4. Lag Bob Marley, Buffalo soldier, fjallar um hersveitir blökkumanna. Skoðið textann. Er hann sagnfræðilega réttur? Getur staðist að hermenn í sveitunum hafi komið frá Afríku? Skoðið ártölin. Hver er skýringin á því að þeir voru kallaðir Buffalo Soldiers? 5. Skoðið nöfn ríkja Bandaríkjanna. Hvaðan draga þau yfirleitt nafn sitt? Þið finnið upplýsingar um nokkur þeirra í hringjunum vítt og breitt í bókinni. Finnið útskýringar á heitum fleiri ríkja. 6. Veljið ykkur eitt ríki Bandaríkjanna og kynnið ykkur sögu þess. Hvað einkennir ríkið? Hver er höfuðborg þess? Hvað er markvert að skoða? Hefur ríkið einhverja sérstöðu? Útbúið kynningu sem hvetur aðra til að ferðast til ríkisins.

32 30 Í fjallið Rushmore hefur verið höggvið risavaxið minnismerki, sem sýnir 18 metra há andlit fjögurra fyrrum forseta Bandaríkjanna þeirra George Washington, Thomas Jefferson, Theodore Roosevelt og Abraham Lincoln. Sameinuð á ný Eftir sigur Norðurríkjanna voru Bandaríkin nú aftur eitt ríki og The Confederate States of America voru úr sögunni. Óvildin sem hafði myndast á milli norðurs og suðurs var samt mikil og mörg ár þurfti til að byggja upp traust þeirra á milli og lægja öldur hatursins. Helstu vandamál sem blöstu við eftir stríðið voru m.a: Hvað átti að gera við alla þá hermenn í suðrinu sem höfðu barist gegn rík- inu í blóðugum bardögum? Hvað átti að gera við alla frjálsu þrælana sem nú voru margir húsnæðislausir og at vinnulausir? Margir héldu áfram að vinna hjá fyrr verandi húsbændum sínum en fengu nú kaup fyrir. En flestir voru þeir ómenntaðir og máttu búast við ofbeldisfullum árásum frá andstæðingum þrælafrelsisins. Herinn var notaður til að sinna slíkum verkefnum og reyna að koma á röð og reglu aftur.

33 31 Með hinni nýju 14. grein stjórnarskrárinnar voru tryggð jöfn réttindi fyrir alla og fyrrum þrælar fengu bandarískan ríkisborgararétt. Með 15. greininni var bannað að nota kynþátt til að mismuna fólki. Þetta hljómar vel, ekki satt? Þrælarnir frjálsir og farnir að lifa við hlið hinna hvítu í sátt og samlyndi? Nei, því miður var langt í að það myndi gerast. Fordómar breytast ekki á einni nóttu hvað svo sem forseti Bandaríkjanna segir. Af því að ríkin eru nokkuð sjálfstæð geta þau sett sín eigin lög innan ákveðinna marka. Flest Suðurríkin komu því þannig fyrir að blökkumönnum var gert erfitt eða ómögulegt að nýta sér réttindi sín. Ríkin vildu halda í yfirburði hvíta kynstofnsins. Samtök á borð við Ku Klux Klan voru stofnuð sem var ætlað að vinna gegn réttindum blökkumanna með ofbeldi og margir trúðu á yfirburði hvíta mannsins. Margir áratugir áttu eftir að líða áður en réttindi blökkumanna yrðu viðurkennd til fulls. Alla 20. öldina og fram á þá 21. hafa Bandaríkjamenn af afrískum uppruna og innflytjendur aðrir en af hvíta kynstofninum verið að berjast fyrir réttindum sínum. Mikill sigur vannst í réttindabaráttunni árið 2008 þegar fyrsti þeldökki Bandaríkjaforsetinn var kosinn og Barack Hussein Obama fluttist í Hvíta húsið. Ku Klux Klan meðlimir voru nefndir Hvíthettir á íslensku áður fyrr. Umræður og verkefni: 1. Fyrir hvað stendur Ku Klux Klan? Hver voru þeirra helstu tákn? Eru þau enn til í dag? 2. Kynnið ykkur höggmyndirnar í Mount Rush more, hvaða andlit eru þar? Hvers vegna heldurðu að einmitt þau séu þarna? 3. Kynnið ykkur réttindabaráttu blökkumanna síðar meir í sögunni. Hver var Rosa Parks og hver var Martin Luther King? Hvað merkja nöfn ríkjanna? Kentucky: á máli frumbyggja, Land engjanna. Missouri: á máli frumbyggja, Stóra grugguga áin.

34 32 Washington OregonIdaho California Nevada Utha Arizona Montana Wyoming Colorado New Mexico North Dakota South Dakota Nebraska Kansas Oklahoma Texas Minnesota Iowa Wisconsin Indiana Illinois Missouri Louisiana Mississippi Alabama Arkansas Michigan Ohio Kentucky Tennessee Georgia 8 North Carolina South Carolina Florida New York Pennsylvania 7 Virginia Main 1 Vermont 2 New Hamshire 3 Massachusetts 4 Connecticut 5 Rhode Island 6 New Jersey 7 Delaware 8 West Virginia Bandaríki Norður-Ameríku (BNA), oftast kölluð Bandaríkin eru sambandslýðveldi og samanstanda af 50 ríkjum. Stærstu ríkin eru Alaska og Texas. Rhode Island er minnst. Alaska og Hawaii eru lengst frá hinum fylkjunum og jafnframt þau sem síðast gengu inn í ríkjasambandið. Þau eru ekki sýnd hér á kortinu. Að lokum Við skiljum við Bandaríki Norður-Ameríku um aldamótin Þá hafði ríkið nokkurn veginn tekið á sig þá mynd sem það hefur enn í dag. Enn áttu þó eftir að bætast við nokkur ríki og þau síðustu, Hawaii og Alaska, ekki fyrr en Bandaríkin áttu eftir að verða ríkasta land jarðar á meðan Evrópa gerði sína álfu að blóðugum víg velli í tveimur heimsstyrjöldum á 20. öld. Í bæði skiptin áttu Banda ríkja menn stóran þátt í að binda endi á styrj aldirnar með miklum fjármunum, her afla og tækni nýjungum. Það kann að hafa gert það að verkum að í dag telja margir þá vera nokkurs konar alheimslöggu sem skiptir sér af málum og blandar sér í stríðs átök út um allan heim. Bandaríki nútímans eru suðupottur ólíkra menningarheima úr öllum þeim heimsálfum sem byggðu landið í upphafi. Þjóðin varð til á mjög skömmum tíma í sögulegu samhengi og allir hafa lagt sitt af mörkum til að mynda það fjölmenningarlega samfélag sem þar er að finna, með öllum þeim kostum og árekstrum sem því fylgja. Hvað merkja nöfn ríkjanna? Wisconsin: á máli frumbyggja, Holóttur árbakki fyrir fugla að búa sér hreiður. Arizona: á máli frumbyggja, Litla lindin. Hvað merkja nöfn ríkjanna? Nebraska: á máli frumbyggja, Grunna áin. Colorado: spænska, Rauða áin. Hvað merkja nöfn ríkjanna? Oklahoma: á máli frumbyggja, Rauða þjóðin. Alabama: á máli frumbyggja, Þeir sem ryðja myrkviðinn eftir þjóðflokknum Alibama.

35

36