Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine

Transcription

1 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine SPIS opštinski model implementacije

2 2 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine SADRŽAJ Skradenice... 3 Sažetak Uvod Sistem društvene zaštite i inkluzije u BiH opštinama na početku SPIS programa društvena zaštita i inkluzija Nadležnosti za socijalnu zaštitu djece na opštinskom nivou u Bosni i Hercegovini Socioekonomski kontekst i kontekst pružanja socijalnih usluga u deset ciljnih opština SPIS programa Jačanje sistema dječijeg razvoja, zaštite i inkluzije na opštinskom nivou u Bosni i Hercegovini SPIS model SPIS opštinski model implementacije Zajedničke teme Filozofija SPIS programa Operacionalizacija principa SPIS modela Partneri u implementaciji SPIS modela Komponente SPIS modela i njihova dostignuda Faza 1: Izrada opštinskih socijalnih politika Faza 2. Unapređenje socijalnih usluga Socijalno mapiranje i prikupljanje i analiza podataka Monitoring prava djeteta Rani dječiji rast i razvoj-rrr (Early Childhood Development - ECD) Inkluzivno obrazovanje i škole po mjeri djeteta Dječija zaštita Posebno usmjereni projekti: Inovativne socijalne usluge za ugroženu djecu Zajednički procesi Razvijanje kapaciteta Učešde Referalni mehanizam Komunikacija i zagovaranje Monitoring i evaluacija Zaključak Preporuke za sintezu SPIS opštinskog Modela Izazovi i predlozi mjera za njihovo ublažavanje Prilog 1: Pregled ustanova na opštinskom nivou Prilog 2. Anketa o zadovoljstvu korisnika Sažetak i glavni nalazi... 70

3 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 3 SKRADENICE SR PIZ RK OCD CSR DEP DFID DMS RRR EPPU EU FBiH BDP HDI HDR HRBAP IRRR IPA ARS OAP M&E OUO MTDS NVO PAR PEF RS APSZ FP SSU SitAn SPIS UN UNCT UNDP UNICEF Strategija razvoja Plan informisanja i zagovaranja Razvijanje kapaciteta Organizacija civilnog društva Centar za socijalni rad Direkcija za ekonomsko planiranje Odjeljenje za međunarodni razvoj Vlade UK (eng. UK Government Department for International Development) Dejtonski mirovni sporazum Rani dječiji rast i razvoj (eng. Early Childhood Development) Jedinica za ekonomsko planiranje (eng. Economic and Policy Planning Unit) Evropska unija Federacija Bosne i Hercegovine Bruto društveni proizvod Indeks humanog razvoja (eng. Human Development Indeks) Izvještaj o humanom razvoju (eng. Human Development Report) Pristup programiranju zasnovan na ljudskim pravima (eng. Human Rights Based Approach to Programming) Integsirani rani rast i razvoj (eng. Integrated Early Childhood Development) Instrument predpristupne pomodi (eng. Instrument of Pre-Accession Assistance) Anketa o radnoj snazi Opštinski akcioni plan Monitoring i evaluacija Opštinski upravni odbor Srednjoročna razvojna strategija (eng. Medium-term Development Strategy) Nevladina organizacija Participativno akciono istraživanje (eng. Participatory Action Research) Okvir zaštitničkog okruženja (eng. Protective Environment Framework) Republika Srpska Akcioni plan za sigurniju zajednicu Fokusirani projekat Strategija socijalnog uključivanja Situaciona analiza Sistem (šire) društvene / (uže) socijalne zaštite i inkluzije (eng. Social Protection and Inclusion System) Ujedinjene nacije Tim Ujedinjenih nacija za BiH (eng. United Nations Country Team) Razvojni program Ujedinjenih nacija (eng. United Nation Development Programme) Fond Ujedinjenih nacija za djecu (eng. United Nations Children s Fund)

4 4 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine SAŽETAK Program Jačanje sistema socijalne zaštite i inkluzije za djecu (SPIS program) je trogodišnji, međusektorski program kojim se podržavaju napori BiH na pridruživanju EU u oblasti socijalne zaštite, socijalne inkluzije i dječijih prava. Primarni partneri programa su Ministarstvo civilnih poslova BiH na državnom nivou, te entitetska i kantonalna ministarstva nadležna za socijalnu zaštitu, zdravstvo i obrazovanje na nivoima ispod državnog nivoa. Na lokalnom nivou, glavni partneri programa su lokalne vlasti, pružaoci socijalnih usluga, organizacije civilnog društva, kao i djeca, mladi i njihove porodice. SPIS programom uveden je inovativan model za jačanje sistema socijalne zaštite i inkluzije na lokalnom nivou (SPIS opštinski model implementacije - SPIS model). Ovaj Model obuhvata sveobuhvatan skup intervencija koje trebaju da uključuju rad i osnaživanje nosilaca dužnosti (vlade i njenih ustanova za pružanje socijalnih usluga) i nosilaca prava (djece, omladine i njihovih porodica). SPIS model se implementira u bliskom partnerskom odnosu sa lokalnim vlastima, pružaocima usluga i OCD organizacijama koje posjeduju stručnost u oblasti socijalne zaštite i inkluzije djece i direktno rade sa ugroženim kategorijama djece u lokalnim zajednicama. SPIS modelom postignute su značajne promjene u politikama i pristupima lokalnih vlasti prema socijalnoj zaštiti i inkluziji djece u njihovim zajednicama. Modeliranje novih međusektorskih pristupa politikama i uslugama socijalne zaštite i inkluzije dovelo je do unapređenja socijalne zaštite i inkluzije djece. Usvojeni Akcioni planovi za socijalnu zaštitu i inkluziju djece doprinijeli su jačanju fokusa i mehanizama upravljanja za zaštitu i inkluziju djece. Uspostavljanje inovativnih socijalnih servisa za djecu i njihove porodice, kao što su aktivnosti Centra za integrisani rani dječiji rast i razvoj, logopedski tretman i rano otkrivanje oštedenja sluha u urbanim i ruralnim područjima, prevencija nasilja nad djecom i među djecom, te pojačani referalni mehanizmi koordinacije i komunikacije između pružaoca socijalnih usluga i relevantnih aktera omogudili su bolji rad na terenu i zaštitu ugroženih kategorija djece u ciljnim zajednicama. Uspostavljeni sistemi baza podataka i razvoj institucionalnih kapaciteta lokalnih organa i pružaoca usluga daju važan doprinos poboljšanju baze dokaza o potrebama i stanju djece u lokalnim zajednicama, čime se daje doprinos i jačanju statističkog sistema u zemlji. Intenzivan rad sa vladom na uvođenju, diskutovanju i učenju o budžetiranju koje je odgovorno prema djeci doprinio je promjeni u shvatanjima i stavovima lokalnih organa u odnosu na budžetiranje koje je odgovorno prema djeci i dovelo je do izrade budžeta kao sastavnih dijelova Akcionih planova.

5 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 5 Opštinski upravni odbori, PAR grupe djece i odraslih i PAR grupa eksperata pokazali su se kao odlični inicijatori međusektorske saradnje, koordinacije i razmjene između različitih aktera i ustanova u okviru sistema socijalne zaštite i inkluzije. Oni su isto tako poslužili i kao odlična mjesta za daljnji razvoj institucionalnih kapaciteta i međusobnu razmjenu inovativnih pristupa socijalnoj zaštiti i inkluziji djece. Rad u okviru ovih grupa doveo je do izrade i primjene referalnih mehanizama i obostranih sporazuma o tome kako dalje raditi da bi se odgovorilo na potrebe djece. Organizacije civilnog društva bile su vrlo važan partner i radile su zajedno sa vladom i UNICEFom kako bi se osigurala kvalitetna implementacija aktivnosti Programa, naročito u smislu izrade i implementacije inovativnih usluga. Partneri iz civilnog društva takođe su donijeli važne perspektive i načine zagovaranja i prenošenja vrijednosti i rezultata programa na širu zajednicu i javnost. Konačno, snaženje djece kroz projekte Participativnog akcionog istraživanja (PAR) predstavljalo je dodanu vrijednost programa jer je djeci i omladini dalo priliku da predvode i aktivno učestvuju u istraživanju potreba svojih zajednica i da djeluju na osnovu rezultata istraživanja. SPIS modelom postignuti su značajni pomaci u svijesti i pristupima, naročito u vezi sa dobrom upravom, unapređenjem usluga i boljom koordinacijom i sinergijama između pružaoca usluga (Centri za socijalni rad, Domovi zdravlja, obrazovne ustanove, policija i pravosuđe) u okviru sistema za zaštitu i inkluziju ugroženih kategorija. Pilotiranjem SPIS modela u deset ciljnih opština u Bosni i Hercegovini došlo se do važnih lekcija za bududu primjenu Modela u drugim zajednicama u zemlji. Kao prvo, od ključne je važnosti da se uspostavi široka mreža implementacijskih partnera, uz jako vodstvo OUO i jasnu podjelu uloga i odgovornosti između partnera. Svaka opština u kojoj se Model implementira treba aktivno da učestvuje u strateškom planiranju SPIS modela za tu zajednicu, a njen OUO treba da predvodi aktivnosti i doprinese izradi realističnog, transparentnog i jasnog Plana rada. Potrebno je da se iznalaze i snažno podržavaju sinergije između različitih komponenti. Kao drugo, cjelokupan proces izrade opštinske socijalne politike mora da bude sveobuhvatan i da omogudi doprinos i inpute svih zainteresovanih strana. Vodstvo nad ovim procesom treba da se povjeri OUO odborima, koje treba edukovati o HRBA metodologiji na početku procesa. Predstavnici organizacija civilnog društva, koje zastupaju najugroženije kategorije djece, trebaju da budu uključeni u proces od samog početka jer oni imaju potencijal da daju inpute i uvide za potrebe procesa na osnovu svog direktnog rada sa ciljnim kategorijama. Kao trede, uspostavljanje inovativnih socijalnih usluga, kao što su IECD centri, donosi značajnu vrijednost i koristi za djecu i njihove porodice. IECD inicijativa i centri predstavljaju model

6 6 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine inovativnih socijalnih usluga koje osnažuju i podržavaju djecu od samog početka života. Upravo iz tog razloga je potrebno da se inicijativa za uspostavljanje IECD centara proširi i na druge zajednice. Kao četvrto, aktivnosti razvoja kapaciteta moraju da budu sastavni dio SPIS modela. Neka vrsta aktivnosti razvoja kapaciteta, bilo u obliku obuka ili mentorstva/savjetovanja treba da prati svaku pojedinačnu komponentu SPIS modela. Razvoj kapaciteta treba da bude posebno prilagođen i po mogudnosti treba da se implementira individualno za svaku ciljnu zajednicu ako takav pristup dopuštaju budžet i vremenski okviri. Kao peto, referalni mehanizmi donose značajna poboljšanja u radu pružaoca socijalnih usluga i nude adekvatan i brz odgovor na najurgentnije potrebe djece. Stoga je potrebno da izrada i implementacija referalnih mehanizama i dalje ostanu fundamentalna vrijednost i pristup u SPIS modelu. I konačno, SPIS bilteni, web stranica i upotreba socijalnih medija na Internetu (Facebook) pokazali su se vrlo korisnim alatima za internu i eksternu komunikaciju. Oni su bili djelotvorni kanali za promovisanje dobrih praksi iz opština, za razmjenu zanimljivih ljudskih priča i za podizanje svijesti o socijalnoj zaštiti i inkluziji u opštinama. Sve gore navedeno su važne lekcije za SPIS model. Na osnovu analize dostignuda Modela i naučenih lekcija iz ovog procesa, može se zaključiti da je ovaj Model vrlo modan alat za jačanje sistema socijalne zaštite i inkluzije na lokalnom nivou. Stoga je potrebno da se takav Model replikuje u drugim zajednicama u zemlji, uzimajudi pri tom u obzir naučene lekcije i preporučene izmjene okvira Modela.

7 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 7 1. UVOD Program za Jačanje sistema socijalne zaštite i inkluzije djece u Bosni i Hercegovini (u nastavku: SPIS program) je multidisciplinarni, trogodišnji Program sa više donatora kojim se podržavaju predpristupni napori BiH na jačanju mehanizama i sistema za socijalnu zaštitu, socijalnu inkluziju i zaštitu dječijih prava. Donatorsku podršku za program osigurali su Vlada Velike Britanije Odjeljenje za međunarodni razvoj (DFID), Evropska unija i Vlada Norveške. Program je izrađen u bliskoj saradnji Vlada na svim nivoima Bosna i Hercegovine (BIH) i UNICEFa. Filozofija Programa zasniva se na znanju da je sistem socijalne zaštite i inkluzije (SPIS) sveobuhvatan i da zahtijeva holistički, multidisciplinarni i međusektorski pristup utvrđivanju prioriteta, politika i sredstava implementacije. Iz tog razloga je SPIS model razvijen kao sveobuhvatna, višestrana i dugoročna intervencija, uz postupne promjene u svim važnim područjima politika i usluga socijalne zaštite i inkluzije za djecu. Ovdje spadaju nastojanja: 1) da se pojača stručnost relevantnih ustanova; 2) da se poboljša planiranje i provođenje politika socijalne zaštite, skrbi i inkluzije za djecu; 3) da se osigura rad na terenu i inkluzija djece i omladine kroz učešde; te 4) da se izgrade inovativne usluge i pristupi ranom dječijem rastu i razvoju, dječijoj zaštiti i inkluzivnom obrazovanju. Ova nastajanja doprinose unapređenju usluga i poboljšanju života djece. Kroz rad na gore navedenim područjima, Programom se tretiraju sektori koji imaju komparativne prednosti: doprinosi se opštem snaženju sistema socijalne zaštite i inkluzije kako vertikalno (među različitim nivoima vlasti) tako i horizontalno (među pružaocima socijalnih usluga). Program koristi strategije za koje UNICEF ima dokazanu stručnost, naročito u oblasti obrazovanja, zdravstva, ranog dječijeg rasta i razvoja (ECD) i dječije zaštitite. Nastojanja Programa usmjerena su na definisanje i jačanje funkcija, uloga, strateških ciljeva i saradnje između ustanova i stručnih radnika u obrazovanju, zdravstvu, socijalnoj zaštiti i drugim povezanim sektorima u mjeri u kojoj ti sektori tretiraju konkretne oblike zaštite i inkluzije djece i porodica na lokalnom nivou. Konkretno, SPIS program djeluje na dva nivoa: 1. Na nivou zajednice sa lokalnim organima, ustanovama za socijalnu zaštitu (ustanovama za obrazovanje, zdravstvo i socijalnu zaštitu), civilnim društvom i nosiocima prava djecom i omladinom, 2. Na nivou razvoja i kreiranja politika (entitetska, državna, kantonalna ministarstva i ustanove).

8 8 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine Rad na nivou zajednice organizovan je u obliku SPIS opštinskog modela implementacije (u nastavku: SPIS model) koji se definiše kao integrisani pristup jačanju sistema socijalne zaštite i inkluzije u lokalnim zajednicama, kroz jačanje: vještina, baze dokaza, procesa odlučivanja, te kroz unapređenje integrisanog pristupa uslugama socijalne zaštite za djecu i njihove porodice. SPIS opštinski model implementacije uveden je i primijenjen u deset (10) opština širom Bosne i Hercegovine: Višegrad, Bileda, Stolac, Novi Grad Sarajevo, Novi Grad RS, Laktaši, Kotor Varoš, Novi Travnik, Livno i Sanski Most. Rad sa višim nivoima vlasti, kako je ranije spomenuto, doprinosi jačanju partnerstava i veza među sektorima i reformskim procesima unutar sektora pojašnjavanjem i snaženjem odgovornosti, uloga i oblika saradnje među različitim nivoima uprave, na državnom, entitetskom i kantonalnom nivou. Njime se istovremeno jača međusobna saradnja između različitih sektora - zdravstva, obrazovanja, socijalne politike, finansija, pravosuđa, unutrašnjih poslova, rada i zapošljavanja. Ovim Programom ulaže se u razvoj kapaciteta ovih različitih državnih, regionalnih i lokalnih aktera, dok kombinacija saradnje i razvoja kapaciteta promoviše pružanje usluga na koordinisan način i u partnerskim odnosima sa korisnicima, naročito sa djecom koja žive u siromaštvu i njihovim porodicama, te sa organizacijama koje rade sa njima. Svrha Studije Svrha ove Studije je da prezentuje i analizira pristup i dostignuda SPIS opštinskog modela tokom trogodišnjeg perioda implementacije SPIS programa. Studija daje pregled dostignuda intervencija SPIS modela zajedno sa pažljivom analizom faktora koji doprinose razvoju ili otežavaju razvoj opštinskih sistema za socijalnu zaštitu i inkluziju u BiH. Kako bi se odgovorilo na težnju da se shvati pristup SPIS modela, njegove vrijednosti i dostignuda, ova Studija podijeljena je u pet dijelova. Analiza lokalnih struktura upravljanja u BIH iz perspektive deset ciljnih opština SPIS programa data je u Dijelu 2 Studije. U tom dijelu opisan je kontekst u kojem je SPIS model izrađen i implementiran. U Dijelu 3 Studije prikazan je SPIS model, njegov koncept i pristup, a u njemu su uvedene i glavne sastavne teme sistema socijalne zaštite i inkluzije. U Dijelu 4 i 5 prikazan je pristup SPIS modela i njegova glavna dostignuda. Namjera ovakvog načina prikazivanja Modela je da se prenesu vizija, ideje, koncepti i metodologije koji su se pokazali efikasnim u datom kontekstu lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini, kao i naučene lekcije koje su prikupljene tokom pilotiranja SPIS modela u deset zajednica. Završni dio studije, odnosno dio sa zaključcima, daje sintezu pristupa radi kapitaliziranja i učenja iz pilotiranog SPIS modela u lokalnim zajednicama u BIH.

9 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 9 2. Sistem društvene zaštite i inkluzije u BiH opštinama na početku SPIS programa Građani se obično pozivaju na opštinske vlasti u slučaju javljanja bilo kakvih potreba u smislu zaštite i ostvarivanja prava, bilo da se radi o političkim pravima ili socijalnim i ekonomskim pravima. SPIS program je intenzivno sarađivao sa lokalnim vlastima kako bi se razvile vještine i kapaciteti da se adekvatno odgovori na potrebe građana za socijalnom zaštitom i inkluzijom u granicama njihovih nadležnosti i budžetskih ograničenja. Bududi da je kontekst struktura upravljanja socijalnom zaštitom i inkluzijom složen i da nadležnosti pripadaju različitim nivoima vlasti, ovim poglavljem de se ostvariti uvid u koncept socijalne zaštite i inkluzije koji je prihvaden u SPIS modelu. Ovaj koncept pruža nam objektiv kroz koji de se u Dijelu 2.2 analizirati konkretne nadležnosti i ograničenja u pružanju socijalnih usluga od strane opštinskih ustanova na početku SPIS programa. To de se postidi analizom zakonskog i institucionalnog okvira lokalne samouprave i socioekonomskom analizom kroz perspektivu deset ciljnih opština 1 u kojima je SPIS pilotirao svoju socijalnu inovaciju DRUŠTVENA ZAŠTITA I INKLUZIJA Koncepti društvene, socijalne i dječije zaštite su međusobno povezani i međusobno se pojačavaju. Društvena zaštita, po svojoj definiciji, naglašava potrebu za boljim razumijevanjem i smanjenjem rizika i ugroženosti. Socijalna i dječija zaštita nastoje stvoriti «zaštitničko okruženje, u kojem djevojčice i dječaci nisu izloženi nasilju, izrabljivanju i nepotrebnom odvajanju od porodice, kao i u kojem zakoni, službe, ponašanje i prakse minimiziraju dječiju ugroženosti, rješavaju poznate rizične faktore i jačaju vlastitu otpornost djece. EU definiše socijalnu inkluziju kao proces kojim se osigurava da oni koji su izloženi riziku siromaštva i socijalne isključenosti dobiju prilike i resurse neophodne za potpuno učešde u ekonomskom, društvenom i kulturnom životu i za uživanje standarda življenja i blagostanja koji se smatraju normalnim u društvu u kome žive. Inkluzijom se osigurava da oni ostvare vede učešde u donošenju odluka koje utiču na njihove živote i ostvarivanju njihovih temeljnih prava. Uprkos postojanju dokaza o njihovoj povezanosti i sinergiji, sisteme dječije zaštite i društvene zaštite karakterišu i značajne razlike. S jedne strane, društvenom zaštitom rješavaju se ekonomska i socijalna ugroženost, strukturni nedostaci koje pojedinci mogu stedi rođenjem, kao i oni koje steknu tokom životnog ciklusa. Društvena zaštita nastoji riješiti višedimenzionalnu prirodu siromaštva i isključenosti, a njome se, naročito u slučaju djece, razmatraju različite dimenzije koje utiču na dječije blagostanje. Socijalna i dječija zaštita, s druge strane, tretiraju 1 Te opštine su: Novi Grad Sarajevo, Višegrad, Novi Travnik, Bileda, Livno, Kotor Varoš, Laktaši, Novi Grad RS, Sanski Most i Stolac.

10 10 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine konkretne vidove socijalne ugroženosti: nasilje, izrabljivanje i nepotrebno odvajanje od porodice. Sistemi socijalne zaštite mogu značajno doprinijeti izgradnji zaštitničkog okruženja za djecu. UNICEF-ovom Strategijom dječije zaštite definisan je Okvir zaštitničkog okruženja (Protective Environment Framework - PEF) kao nužni okvir za osiguranje prevencije i zaštite djece. Jedan od elemenata PEF povezan je sa osiguravanjem pristupa osnovnim socijalnim uslugama (kao što su zdravstvo i obrazovanje) kao i posebnim uslugama koje doprinose prevenciji nasilja i izrabljivanja, uz istovremeno pružanje podrške u okolnostima reintegracije, zlostavljanja i razdvojenosti. Drugim riječima kazano, društvena zaštita fokusira se na razumijevanje i smanjivanje socioekonomskih prepreka dječijoj zaštiti što je neophodna komponenta za rješavanje problema kršenja dječijih prava. Kao ključno sredstvo za borbu protiv siromaštva i socijalne isključenosti, društvena zaštita direktno je povezana sa postizanjem Milenijumskih razvojnih ciljeva. Međutim, društvena zaštita i inkluzija nisu jednokratni projekti, nego predstavljaju stalne zahtjeve za konstantnim poboljšanjima i razvojem kako bi se odgovorilo na stalno rastude potrebe građana. Iz toga razloga sistemi društvene zaštite trebaju prvenstveno pojačati svoj pristup i mehanizme za odgovaranje na potrebe populacije, ali isto tako trebaju pojačati i veze sa međunarodnim pravnim i institucionalnim mehanizmima koji su uspostavljeni radi prevencije siromaštva i socijalne isključenosti. SPIS model podržava proces kojim se osigurava da oni koji su izloženi riziku siromaštva i socijalne isključenosti dobiju prilike i resurse neophodne za potpuno učešde u ekonomskom, društvenom i kulturnom životu i za uživanje standarda blagostanja koji se smatraju normalnim u društvu u kome žive. SPIS modelom jača se sistem društvene zaštite i inkluzije djece kroz adekvatne politike i referalne mehanizme, ulaganje u kvalitetno obrazovanje, zdravstvo, učešde, društvenu zaštitu i uspješno upravljanje uslugama socijalne zaštite za djecu u BiH. U sljededem Dijelu dat je pregled stanja sistema društvene zaštite i inkluzije u BH opštinama na početku primjene SPIS modela. Ovaj pregled, dakle, predstavlja polaznu osnovu za SPIS model i bitan je za razumijevanje dostignuda i promjena u zajednicama u kojima je SPIS model uveden NADLEŽNOSTI ZA SOCIJALNU ZAŠTITU DJECE NA OPŠTINSKOM NIVOU U BOSNI I HERCEGOVINI U smislu funkcija i teritorijalnih i političkih implikacija, sistem organizacije i podijela opština u Bosni i Hercegovini promijenili su se sa Dejtonskim mirovnim sporazumom. U godini, BiH je imala 109 opština, a danas ima 142. Republika Srpska (RS) je razvila kriterijume po kojima se opštine dijele na: dobro razvijene, razvijene i nerazvijene opštine. RS ima osigurana posebna sredstva koja se dodjeljuju nerazvijenim opštinama kao oblik pomodi. Resursi se otvoreno distribuišu na bazi kriterijuma i relevantnog preferencijalnog statusa. U smislu socijalne zaštite, članom 102. Ustava RS opštinama se daje obaveza da se staraju za zadovoljavanje potreba iz

11 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 11 oblasti socijalne zaštite za svoje građane. Zakonodavstvom RS opštine su obavezane da osiguraju sredstva za provođenje prava utvrđenih zakonom, da usvoje Programe socijalne zaštite, te da uspostave i nadgledaju rad ustanova za socijalnu zaštitu. 2 Mreža za pružanje usluga u oblasti socijalne zaštite u Republici Srpskoj sastoji se od 45 Centara za socijalni rad i 18 Odjeljenja ili službi za socijalnu i dječiju zaštitu u okviru opštinske administracije. Centri za socijalni rad su primarne službe u oblasti socijalne zaštite i zaštite porodica i djece na nivou zajednice i kadrovski su popunjeni stručnim osobljem, prvenstveno socijalnim radnicima. Socijalna zaštita utvrđena Zakonom o socijalnoj zaštiti uglavnom se finansira iz budžeta lokalnih zajednica (osim prava na pomod za opremu novorođenčeta i na osposobljavanje za rad omladine sa posebnim potrebama), dok se dječija zaštita finansira samo iz doprinosa. Sljededa prava osiguravaju se iz opštinskog budžeta: novčana pomod, dodatak za pomod i njegu drugog lica, pomod u kudi, smještaj u ustanovu socijalne zaštite ili smještaj u drugu porodicu, zdravstveno osiguranje i usluge socijalnog rada. Federacija BiH (FBiH) ne razlikuje opštine različitih veličina i nivoa razvoja i sve se opštine tretiraju jednako. Kantonalne vlade koje rade sa svojim opštinama posveduju više sredstava i pažnje manje razvijenim opštinama, što posebno definiše svaki pojedini kanton. Što se tiče socijalne zaštite, opštine nemaju izvršne nadležnosti u ovom sektoru, ali su one osnivači Centara za socijalni rad. Opštine mogu da finansiraju takozvana proširena prava, odnosno prava koja nisu obuhvadena kantonalnim zakonodavstvom ili nisu osnovna prava. Generalno gledano, u FBiH postoji 57 centara za socijalni rad, 22 službe socijalne zaštite i dječije zaštite i 2 kantonalna centra za socijalni rad. Međutim, nejasne uloge, mandati i dodijeljene dužnosti između Federacije BIH, kantona i opština otvaraju praznine u procesima i odgovornostima određenih aktera za politike i razvojni rad SOCIOEKONOMSKI KONTEKST I KONTEKST PRUŽANJA SOCIJALNIH USLUGA U DESET CILJNIH OPŠTINA SPIS PROGRAMA UNICEF-ov SPIS program nadovezuje se na zajedničke inicijative vlasti, UNICEF-a i organizacija civilnog društva za podržavanje razvoja međusektorskih i na pravima zasnovanih socijalnih usluga u opštinama u BiH. SPIS program obuhvatio je deset opština u Bosni i Hercegovini u nastajanju da doprinese socijalnim strategijama i uslugama na lokalnom nivou koje de biti više fokusirane na dijete, inovativne i prijateljske prema korisnicima. U ovome dijelu analiziramo socioekonomski pejzaž i stanje pružanja usluga u ciljnim opštinama prije pokretanja SPIS programa, a u cilju stavljanja filozofije i dostignuda SPIS-a u pravu perspektivu. Deset odabranih opština, partnera SPIS programa, vedinom su nerazvijene i male zajednice, sa izuzetkom opština Novi Grad Sarajevo i Laktaši. Kao što može da se vidi na Grafikonu 1 u nastavku, ciljne opštine razlikuju se po veličini, od stanovnika (u Stocu) do (u Novom Grad Sarajevo). Na grafikonu je navedena populacija djece (dobi od 0-14) osim za Sanski 2 Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske (2008); Trenutno stanje i razvojne perspektive sistema socijalne zaštite u Republici Srpskoj; Vlada Republike Srpske, Banja Luka, str. 11

12 12 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine Most, N. Grad RS i Višegrad, gdje su bili dostupni samo podaci za ukupnu populaciju djece i omladine (0-18). Iako nije bilo nikakvih konzistentnih podataka o BDP po opštinama (zbog činjenice da Zavodi za statistiku vrše izračun BDP-a na nivou entiteta), opšti indikatori kao što su podaci o nezaposlenosti u Grafikonu 1 pokazuju da je u opštinama uključenim u prvu fazu SPIS programa prisutna bojazan u vezi sa nivoom nezaposlenosti. Kako je spomenuto u raspravi o klasifikaciji opština u prethodnom dijelu, FBiH ne vrši klasifikaciju opština po nivou razvijenosti, dok RS to čini. Od pet ciljnih opština iz RS, tri su klasifikovane kao srednje razvijene (Bileda, Višegrad, Novi Grad), jedna je nerazvijena (Kotor Varoš) i jedna je razvijena (Laktaši) 3. * Podaci o djeci za opštine Sanski Most, Novi Grad RS i Višegrad obuhvataju djecu i omladinu dobi od 0-18 godina. Podaci o populaciji djece u opštini Novi Travnik nisu bili dostupni. Na gornjem Grafikonu 1 navedena je populacija djece u ciljnim opštinama. Dalji pregled službenih podataka o ugroženoj djeci prikazan je u Tabeli 1 (registrovana djeca sa posebnim potrebama) i Tabeli 2 (ugrožena djeca). Tabela 1: Registrovana djeca sa posebnim potrebama Opština Dob 0-14 Mladi Ukupno Sarajevo Novi Grad 60 (32M, 28Ž) 59 (43M/16Ž) 119 Kotor Varoš 27 (13M/14Ž) 19 (12M/7Ž) 46 Laktaši Livno Novi Travnik N/P N/P 84 Sanski Most N/P N/P 115 Bileda 17 (9M/8Ž) 6 (2M/4Ž) 27 (12M/15Ž) Novi Grad RS 79 (34M/45Ž) 33 (15M/18Ž) Odluka o stepenu razvijenosti jedinica lokalne samouprave u Republici Srpskoj za godinu; Vlada Republike Srpske; 192. sjednica, godine.

13 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 13 Višegrad N/P N/P 22 (14M/8Ž) Stolac N/P N/P 17 Izvor podataka: SPIS Situacione analize sistema dječije zaštite u pojedinačnim ciljnim opštinama Tabela2: Ugrožena djeca Opština Djeca bez Zanemarena Maloljetni Romska djeca roditeljskog staranja djeca prestupnici Novi Grad Sarajevo (2009) (161M/50Ž) (upisani u osnovnu školu) Kotor Varoš 9 (2M/7Ž) (sve N/P (10M/13Ž) muški) Laktaši N/P Livno N/P Novi Travnik N/P Sanski Most N/P Bileda 3 13 (7M/6Ž) 17 0 Novi Grad RS 41 (14M/27Ž) 17 (5M/12Ž) 3 N/P Višegrad 13 (9M/4Ž) 36 (24M 1 (M) N/P /12Ž) Stolac romske djece (registrovanih u Domu zdravlja Stolac) Izvor podataka: SPIS Situacione analize sistema dječije zaštite u pojedinačnim ciljnim opštinama Kao što može da se vidi iz gornjih tabela, opšti podaci o ugroženoj djeci postoje, ali nisu usklađeni i obično nisu pouzdani. To je iz razloga što opštine nisu imale usklađene i sveobuhvatne mehanizme za prikupljanje podataka, što je u velikoj mjeri uticalo na to koliko su jasan uvid organi vlasti imali u demografsko i socioekonomsko stanje u svojim zajednicama, ali je isto tako uticalo i na izradu razvojnih strategija u opštinama i šire. Ovaj praznina rješava se SPIS programom. Mada je svaka opština ved imala strategije razvoja prije uvođenja SPIS programa, socijalni akcioni planovi u ciljnim opštinama ili nisu bili nikako izrađeni ili su bili nekonzisteno izrađeni. Oblast socijalne zaštite i inkluzije odgovornost je centara za socijalni rad, a nedostatak opštinske nadležnosti za ovaj sektor stvara poteškode u integraciji centara za socijalni rad u sveobuhvatnije aktivnosti koje predvode opštine. Osim toga, budžetima lokalnih vlasti koji se pripremaju u staromodnom formatu po budžetskim stavkama nije stavljeno dovoljno naglaska

14 14 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine na budžetiranje za djecu i dječiju zaštitu na jedan adekvatan način, a što doprinosi slaboj usklađenosti i transparentnosti izdataka za dječiju zaštitu i proširena prava u opštinama u kojima je mogude uvesti takva prava. Osnovne službe društvene zaštite djece, kao što su zdravstvene ustanove, centri za socijalni rad, policijske jedinice i osnovne škole dostupni su u svakoj opštini. Svaka opština ima razvijenu mrežu područnih osnovnih škola koje zadovoljavaju potrebe za obrazovanjem u ruralnim krajevima, a sve opštine imaju i po najmanje jedno obdanište, kao što može da se vidi iz pregleda datog u Tabeli 3 u nastavku. Zanimljivo je napomenuti da Laktaši, koji pripadaju grupi razvijenih opština, nemaju porodilište, i da je to jedina opština koja nema srednju školu (vidjeti Tabelu u Prilogu). SPIS priče iz stvarnog života: Inkluzija Sanela Đozo iz Sarajeva, Lejlina majka djeteta sa posebnim potrebama nije imala nikakvih sumnji o inkluziji od samog početka, ali jeste povremeno osjedala strah koji je prevladala uz pomod drugih roditelja i uz podršku osoblja OCD Duga. U svim opštinama prisutan je problem sa brojem stručnog osoblja za usluge društvene zaštite, naročito logopeda i defektologa. Analiza sekundarnih podataka pokazuje da stručni radnici kao što su socijalni radnici, pedagozi, psiholozi i sl. ne mogu da nađu posao u mnogim ciljnim opštinama 4. Procjene sistema socijalne zaštite u ciljnim opštinama pokazuju da, prije SPIS programa, relevantno osoblje u okviru ovog sistema nije imalo priliku da učestvuje u obukama ili edukacijskim aktivnostima za razvoj kapaciteta u okviru svojih radnih mjesta. Tamo gdje su zabilježeni pojedinačni izuzeci, procjene generalno ukazuju na slabe kapacitete pružalaca usluga da prihvate i uvedu socijalne inovacije u svoj svakodnevni rad sa korisnicima. Ta podrška je zaista bila od pomodi, jer sam znala da postoje ljudi kojima je stalo i da de mi pomodi da Lejlu integrišem u redovno obrazovanje. Godinu i po prije nego što je pošla u školu, išla je u vrtid gdje su je djeca odlično prihvatila. Često smo išle u šetnju, vodila sam je u slastičarnu na kolače, u šoping centre. Uglavnom nisam željela da se u bilo kojem trenutku osjeti isključenom. Nisam željela da je ostavim postrani kao što to nažalost čine mnogi roditelji. Oni još uvijek kriju svoju djecu sa posebnim potrebama i na taj način im uništavaju samopouzdanje, koje smo tako dobro razvili sa mojom Lejlom. Ja nisam stručnjak, ali jesam majka i znam da dijete najviše od svega treba ljubav i podršku. Društvena zaštita i inkluzija, a naročito dječija zaštita, je višedimenzionalna i zahtjeva usklađenu zajedničku akciju svih pružalaca usluga društvene zaštite kako bi se ispunile njene osnovne dužnosti. Iako predškolske ustanove, škole i OCD mogu da doprinesu boljem obrazovanju i inkluziji djece, puna zaštita djece može da se osigura samo u sigurnom okruženju, uz adekvatnu zdravstvenu zaštitu, socijalnu zaštitu i zaštitu ljudskih prava. Nalazi istraživanja pokazuju da ove opštine nemaju istoriju razvijenog 4 Vidjeti UNICEF-ove SPIS Situacione analize sistema dječje zaštite u opštinama radi detaljnog pregleda sadašnje situacije vezane za stručne radnike iz oblasti socijalnih usluga u ciljnim opštinama

15 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 15 međusektorskog pristupa društvenoj zaštiti i inkluziji uopšte, niti dječijoj zaštiti posebno. Pojedinačni slučajevi međusektorskog pristupa mogu da se pronađu samo u posebnim slučajevima, i prije su izuzeci nego pravilo. Konačno, djeca i mladi su (još uvijek) marginalizovani u procesima odlučivanja u lokalnim zajednicama, što je situacija koja zahtjeva i uslovljava kreiranje adekvatnih, za djecu prijateljskih politika i intervencija. Ankete među omladinom o učešdu u odlučivanju u opštinama pokazuju da 97% omladine u BiH ne učestvuje u procesima odlučivanja u svojim zajednicama. Svi navedeni problemi: a) neusklađena i slaba statistika o djeci, b) nedostatak politika sveukupne društvene zaštite i inkluzije propradenih adekvatnim budžetima, c) slabosti u kapacitetima u pružanju usluga, d) porast zabrinutosti za sigurnost djece, e) nedostatak međusektorskog pristupa, te f) nedostatak učešda djece i omladine su upravo ona mjesta na koja se SPIS program fokusira kako bi se poboljšala efikasnost i djelotvornost sistema sveukupne društvene zaštite i inkluzije na lokalnom nivou. U narednim dijelovima dat je prikaz koncepta i dostignuda SPIS-a u pilotiranju SPIS opštinskog modela u navedenih deset opština. Na osnovu iskustava iz implementacije SPIS opštinskog modela, određeni izazovi u implementaciji opisani su zajedno sa idejama o tome kako oni mogu da se ublaže u nastojanju da se kreira sistem društvene zaštite i inkluzije u lokalnim zajednicama koji de da bude usmjeren na djecu. 3. JAČANJE SISTEMA DJEČIJEG RAZVOJA, ZAŠTITE I INKLUZIJE NA OPŠTINSKOM NIVOU U BOSNI I HERCEGOVINI SPIS MODEL Svrha ovog Poglavlja je da ponudi pregled sastavnih tema i sektora u SPIS modelu, kao i zajedničkih tema i standarda koji karakterišu SPIS model. Principi kojima se rukovodi donošenje odluka, izrada mjera i usluga i njihova implementacija, te uloge i odgovornosti zainteresovanih strana raspravljeni su u kasnijim dijelovima ovog Poglavlja. Njima de se čitaocu pružiti dobar pregled onoga što predstavljaju sastavni koncepti u okviru društvene zaštite i inkluzije djece, kao i vrste intervencija koje SPIS model koristi kako bi se ublažila ranjivost djece SPIS OPŠTINSKI MODEL IMPLEMENTACIJE Postoji nekoliko SPIS opštinskih modela, ovisno od mogudnosti i potreba predmetne opštine. Glavni partneri SPIS modelâ su nosioci dužnosti vlada (donosioci odluka) i pružaoci usluga (opštinske i privatne ustanove), te nosioci prava prvenstveno djeca i mladi i njihove porodice. Organizacije civilnog društva i privatna preduzeda predstavljaju sektor privatnih pružalaca usluga u lokalnoj zajednici, koji je isto tako ključan partner u procesu jačanja sistema društvene zaštite i inkluzije u lokalnoj zajednici.

16 16 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine SPIS model sarađuje sa opštinskim organima vlasti, centrima za socijalni rad, policijom, domovima zdravlja, obrazovnim ustanovama, organizacijama civilnog društva i sl. radi povedanja njihovih kapaciteta, tehnika i koncepata za učenje, projektovanje, implementaciju i monitoring i evaluaciju novih standarda i usluga društvene zaštite. Dodana vrijednost SPIS modela je u jačanju referalnog modela u lokalnoj zajednici, podržavanjem svih relevantnih zainteresovanih strana kako bi oni komunicirali, sarađivali i koordinirali svoje aktivnosti u korist dječijih prava i najboljeg interesa djeteta. SPIS modelom se isto tako pruža osnova za uključivanje privatnog sektora, kroz volonterske i filantropske inicijative i kroz doprinošenje ciljevima i aktivnostima modela. SPIS modelom se nosioci prava proaktivno uključuju u čitav proces u zajednici, čime im se daju vještine i mogudnosti da ispitaju i sa drugima razmjene svoje viđenje stanja zaštite dječijih prava u svojim zajednicama, da daju doprinos u odabiru prioritetnih mjera za zadovoljavanje potreba djece, te da predvode implementaciju akcija u zajednici. SPIS model prati osnovne vrijednosti ljudskih prava, operacionalizovane kroz primjenu pristupa zasnovanog na ljudskim pravima i stalnih napora na jačanju kapaciteta svih uključenih aktera. Svrha SPIS modela je da pruži podršku nosiocima dužnosti u procesu jačanja sistema društvene zaštite i inkluzije za djecu kroz: Jačanje stručnosti kroz ulaganje u izgradnju kapaciteta relevantnih stručnih radnika (izrada programa i budžeta i pružanje usluga). Podsticanje lokalnih vlasti da planiraju i implementiraju politike društvene i socijalne zaštite i inkluzije za djecu. Podržavanje izrade i vođenja sveobuhvatnih dokaza o razvojnom kontekstu u zajednici na osnovu kontinuiranog socijalnog mapiranja i monitoringa dječijih prava. Osiguravanje terenskog rada i uključivanje djece i omladine kroz učešde, te Osiguravanje adekvatne podrške ranom dječijem rastu i razvoju, dječijoj zaštiti i inkluzivnom obrazovanju. Ova nastojanja doprinose unapređenju usluga i poboljšanju života djece. Ova nastajanja doprinose unapređenju usluga i poboljšanju života djece. Da bi se to postiglo, Modelom se ulaže u izgradnju saradnje između različitih sektora u okviru društvene zaštite i inkluzije. Relevantni sektori su: obrazovanje, zdravstvo, socijalna zaštita, finansije, sigurnost, pravosuđe, unutrašnji poslovi i civilno društvo. Na ovaj način se poboljšavaju veze između različitih socijalnih usluga za djecu u oblasti planiranja i implementacije lokalnih akcionih planova. SPIS model opisan je u Dijagramu 1 u nastavku.

17 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 17 Dijagram 1: SPIS Opštinski model 3.2. Definisanje sastavnih tema Sistema društvene zaštite i inkluzije Integrisani sistem dječije zaštite i inkluzije Integrisani sistem dječije zaštite i inkluzije predstavlja integrisani pristup dječijoj zaštiti koji prati osnovne elemente izrade politika i planiranja aktivnosti. Termin integrisani pristup znači da su različiti dijelovi sistema međusobno povezani, na primjer: prikupljanje podataka vodi izradi adekvatnih strategija i legislative; obuka eksperta iz oblasti budžetiranja za djecu i izrade politika zasnovanih na dokazima vodi ka usklađivanju strategija sa budžetima i njihovom daljnjem monitoringu i evaluaciji. Društvena zaštita usmjerena na djecu Dječija zaštita znači zaštita djece od nasilja, zanemarivanja, zlostavljanja i izrabljivanja. Sistem dječije zaštite odvojeni je dio opšteg sistema zaštite čiji je cilj pružanje usluga kojima se

18 18 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine osigurava prevencija, zaštita i adekvatan odgovor na svaki slučaj nasilja, zanemarivanja, zlostavljanja i izrabljivanja. Monitoring dječijih prava i socijalno mapiranje Kako bi se osigurala efikasna realizacija dječijih prava i sistema društvene zaštite i inkluzije, vlasti i građani trebaju biti upoznati sa stanjem dječijih prava, dječijim potrebama i preprekama u ispunjavanju tih potreba i prava. Vlasti i građani trebaju biti upoznati i sa percepcijama i stavovima djece koji se tiču njihovih prava i mogudnosti za njihovo ispunjavanje. Monitoring dječijih prava i socijalno mapiranje obuhvataju prikupljanje, analizu i razmijenu raznovrsnih (nesumiranih) podataka o položaju i statusu djece, zajedno sa dječijim stavovima. Opštinska politika Opštinska politika definiše se kao izjava, pravilnik, propis ili odluka koja je službeno usvojena i donesena od strane službenika tijela lokalne vlasti. 5 Referal Referal u dječijoj zaštiti znači primjenu integrisanog pristupa procesu planiranja i projektovanje okvira za procedure međusektoralne komunikacije i koordinacije između svih relevantnih ustanova koje pružaju usluge društvene zaštite i inkluzije djeci na lokalnom nivou. Referalni model dječije zaštite i inkluzije označava razvoj sistema međusektoralne saradnje u cilju približavanja usluga socijalne zaštite i inkluzije djeci i njihovim porodicama. Inkluzivno obrazovanje Inkluzivnim obrazovanjem, kao pristupom, nastoje se zadovoljiti potrebe za učenjem sve djece i omladine sa posebnim fokusom na one koji su ugroženi marginalizacijom i isključivanjem. Ono podrazumijeva da su svi učenici, djeca i mladi sa ili bez onesposobljenja u stanju da uče zajedno kroz ostvarivanje pristupa zajedničkom predškolskom i osnovno-školskom obrazovnom okruženju u zajednici uz odgovarajudu mrežu servisa za podršku. Njegova svrha jeste da osigura da sve zainteresovane strane u sistemu (učenici, roditelji, zajednica, nastavnici, administrativno osoblje i kreatori politike) budu naviknute na različitosti te da im omogudi da to vide kao priliku, a ne kao prepreku. Rani dječiji rast i razvoj-rrr (Early Childhood Development - ECD) Integrisanim pristupom ranom dječijem rastu i razvoju razmatraju se unapređenja u međusektoralnoj saradnji i koordinaciji između sektora zdravstva, obrazovanja i socijalne zaštite, 5 Badway protiv Grada Philadelphia, 2009 U.S. Dist. LEXIS 73754, (E.D. Pa )

19 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 19 a u cilju edukacije bududih roditelja i roditelja sa malom djecom i pružanja usluga rane intervencije, predškolskog obrazovanja i podrške porodici. RRR programi posebno su osmišljeni da osiguraju pozitivno fizičko, socijalno i psihološko okruženje za djecu, naročito onu najmlađu, dobi do 6 godina. Dokazano je da su intervencije koje se provedu u ranom dječijem rastu i razvoju korisne za djecu, porodice i zajednice kroz poboljšanje djetetovog zdravstvenog stanja i uhranjenosti, društvenog i emocionalnog ponašanja, odnosa roditelja i djeteta, a sve u cilju ostvarivanja njihovog potencijala i ekonomske nezavisnosti kao odraslih osoba. Škole prijatelji djece Modelom škola prijatelja djece nastoji se uvesti i primijeniti sistem standarda kvaliteta u školama i obrazovnom sistemu. Škole prijatelji djeteta (Child Friendly Schools - CFS) prihvataju višedimenzionalni koncept kvaliteta i zadovoljavaju širok spektar potreba djeteta kao učenika. Dijete zauzima centralan položaj u obrazovnom procesu i glavni je korisnik ključnih odluka u obrazovnom sektoru. Tako škole prijatelji djece podržavaju djecu u realizaciji njihovog prava na kvalitetno osnovno obrazovanje, podržavaju djecu u sticanju vještina i znanja da bi se mogli suočiti sa izazovima novog vijeka, jačaju njihovo zdravlje i blagostanje, garantuju im siguran i zaštiden prostor za učenje, bez nasilja i zlostavljanja, podižu moral i motivaciju nastavnika, te mobiliziraju podršku zajednice za obrazovanje. Škole prijatelji djece su: a) inkluzivne, b) efikasne, c) brinu se za zdravlje i sigurnost, d) senzitivne su po pitanju različitosti, e) uključuju djecu, porodice i zajednicu. Sigurnost djeteta Koncept sigurnosti djeteta obuhvata prevenciju i zaštitu djece od povreda. Postoje dvije široke kategorije povreda: nenamjerne povrede (ili «nezgode»), čiji glavni uzročnici su saobradajne nesrede, utapanje, opekotine i padovi, te namjerne povrede, koje proizilaze iz namjernih činova nasilja ili zanemarivanja. Fokus nije na vrsti povreda, nego na razvoju politika i sistema za zaštitu djece i na samoj sigurnosti djeteta ZAJEDNIČKE TEME Ranjivost Svaka osoba mlađa od 18 godina koja je bespomodna, izložena ponašanju, uslovima ili okolnostima sa kojima ne može izadi na kraj smatra se ranjivim djetetom. Ovo obuhvata djecu koja su podložna i izložena prijetedem roditelju ili staratelju. Ranjivost se prosuđuje prema fizičkom i emocionalnom razvoju, sposobnosti da se saopšte potrebe i djetetovoj zavisnosti. Temeljni fokus SPIS modela je da se osigura prepoznavanje potreba i stanja ugrožene djece i da se adekvatno odgovori kroz izradu i implementaciju primjenjivih i dostupnih mjera za njihovu

20 20 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine zaštitu i inkluziju. Onesposobljenje Onesposobljenje odnosno invaliditet je bolest ili funkcija za koju se smatra da je značajno umanjena u poređenju sa uobičajenim standardom za pojedinca ili grupu. Ova termin koristi se kada se govori u funkcionisanju pojedinca, uključujudi tjelesno oštedenje, oštedenje čula, kognitivno oštedenje, intelektualno oštedenje, mentalnu bolest i različite vrste hroničnih bolesti. Onesposobljenje se konceptuelizira kao višedimenzionalno iskustvo za dotičnu osobu. Mogude su posljedice na organima ili dijelovima tijela, a mogude su i posljedice na učešde te osobe u različitim oblastima života. Shodno tome, prepoznaju se tri dimenzije onesposobljenja: struktura i funkcija tijela (i njihovo oštedenje), aktivnost (i ograničenja aktivnosti) i učešde (i ograničenja učešda). Ovom klasifikacijom takođe je prepoznata i uloga faktora fizičkog i društvenog okruženja koji utiču na ishode onesposobljenja 6. Inkluzija djece sa onesposobljenjem Kako bi se poboljšalo učešde djece sa onesposobljenjem u mjerama i uslugama društvene zaštite i inkluzije, te time proširio njihov pristup zdravstvenim uslugama, obrazovanju i drugim osnovnim uslugama, SPIS model naglašava inkluziju i puno učešde djece sa onesposobljenjima u svim aktivnostima. SPIS modelom osigurava se da su prilike i pristup djeci sa onesposobljenjem za učešdem zagarantovani. Rod SPIS model fokusira se na rodnu jednakost i radi na eliminaciji razlika bilo koje vrste. To se čini povedavanjem senzitivnosti partnera za razumijevanje i prevazilaženje nedostatka rodne jednakosti. Aktivno učešde djevojčica i žena u izradi, implementaciji i evaluaciji aktivnosti u okviru SPIS modela je ključni element ljudskih prava i zagovaranja. Partneri se podstiču da osiguraju poštivanje i zaštitu prava u izradi i implementaciji politika i mjera za društvenu zaštitu i inkluziju djece. 6 Pročitajte više:

21 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 21 Monitoring Monitoring je sistematsko prikupljanje i analiza informacija tokom provođenja projekta. Njegov cilj je poboljšanje efikasnosti i djelotvornosti nekog projekta ili organizacije. On se zasniva na ciljevima i aktivnostima postavljenim i planiranim tokom faza planiranja. On pomaže da se rad održava na pravom putu, te može menadžmentu kazati kada stvari krenu u pogrešnom smjeru. Ako se pravilno provodi, monitoring je neprocjenjiv alat za dobar menadžment i pruža korisnu osnovu za evaluaciju. On vam omogudava da utvrdite da li su resursi koji su vam dostupni dovoljni i da li se dobro koriste, da li su kapaciteti koje imate dovoljni i prikladni, te da li radite ono što ste planirali da radite (vidjeti i priručnik za Planiranje akcija). Evaluacija Evaluacija je poređenje stvarnog uticaja projekta sa ranije usaglašenim strateškim planovima. Njome se razmatra ono što ste planirali da uradite, ono što ste postigli i kako ste to postigli. Ona može biti formativna (odvija se tokom trajanja nekog projekta ili organizacije, sa namjerom poboljšanja strategije ili načina funkcionisanja tog projekta ili organizacije). Ona može biti i sumativna (izvlači pouke iz nekog okončanog projekta ili neke organizacije koja više ne funkcioniše). Neko je ovo jednom prilikom opisao kao razliku između redovnog zdravstvenog pregleda i obdukcije! Komunikacija za razvoj Strateški proces koji promoviše pozitivno i mjerljivo ponašanje i društvenu promjenu, služedi se konsultovanjem i učešdem djece, porodica, zajednica i mreža, koji na prvo mjesto stavlja lokalni kontekst i oslanja se na mješavinu komunikacijskih alata, kanala i pristupa koji uključuju zagovaranje i društvenu mobilizaciju. Zagovaranje Komunikacijska strategija koja objedinjuje poglede, brige i glasove djece, žena i muškaraca iz marginaliziranih grupa radi osiguravanja informacija za dijalog o politici na višim nivoima. Društvena mobilizacija Komunikacijska strategija čiji je cilj angažovanje civilnog društva (NVO, organizacije u zajednici, vjerske organizacije) oko zajedničkog cilja.

22 22 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine Pristup programiranju zasnovan na ljudskim pravima Pristup zasnovan na ljudskim pravima je konceptualni okvir za proces humanog razvoja. Njime se nastoji da se analiziraju nejednakosti koje predstavljaju srž razvojnih problema i isprave diskriminatorne prakse i nepravedna raspodjela modi koja ometa napredovanje razvoja. Prema pristupu zasnovanom na ljudskim pravima, planovi, politike i postupci razvoja imaju uporište u sistemu prava i odgovarajudih obaveza utvrđenih međunarodnim pravom. Time se pomaže u promociji održivosti razvojnih aktivnosti, osnaživanjem samih ljudi naročito onih najviše marginalizovanih da bi mogli da učestvuju u formulisanju politike i pozovu na odgovornost one koji su dužni da djeluju FILOZOFIJA SPIS PROGRAMA Model primjenjuje holistički pristup jačanju sistema društvene zaštite i inkluzije djece, kroz ulaganja u politike i usluge koje su usmjerene na najbolje interese djece. To znači da SPIS model podržava izradu socijalnih politika, uz istovremeno jačanje socijalnih usluga i vedeg pristupa i dostupnosti uslugama najugroženijih grupa, te sa stalnom analizom i ažuriranjem baze dokaza o stanju i potrebama ciljnih grupa. Programiranje SPIS modela integriše programiranje društvene zaštite i inkluzije za djecu u šire političke procese planiranja socijalnih politika i mjera, uz istovremeno pridržavanje temeljnih principa razvoja. Model primjenjuje Pristup programiranju zasnovan na ljudskim pravima (Human Rights Based Approach to Programming - HRBAP) i njegove temeljne principe učešda nosilaca prava i razvoja kapaciteta nosilaca dužnosti. Ovi isprepleteni procesi odvijaju se kroz čitav SPIS model. Važno je da se istakne da se SPIS modelom ulaže u informisanje o dječijim pravima i zagovaranje dječijih prava kao i u jačanje saradnje i referala između ustanova. Ovi procesi, zajedno sa učešdem i razvojem kapaciteta, uvezuju sve komponente SPIS modela u holistički pristup poboljšanju života djece u nekoj zajednici. Karakteristični principi SPIS modela su: Poštovanje, zaštita i promovisanje dječijih prava, naročito prava ranjivih i isključenih kategorija djece, Pravilna identifikacija i odabir potencijalnih korisnika i identifikacija potreba i nedostataka u kapacitetima donosilaca odluka i pružalaca usluga na lokalnom nivou primjenom metodologije zasnovane na ljudskim pravima, Osiguravanje ujednačenih i kvalitetnih usluga socijalne zaštite i inkluzije za svu djecu u zajednici, Osnaživanje svih zainteresovanih strana, naročito korisnika i zajednice, da učestvuju u svakom koraku planiranja i implementacije SPIS modela, Izgradnja kapaciteta zajednice, korisnika i vladinih i nevladinih partnera tokom cijelog procesa implementacije SPIS modela,

23 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine 23 Ravnopravnost polova, Identifikacija odgovarajudih i preciznih opštih ciljeva, posebnih ciljeva i mjerljivih pokazatelja za pradenje efekata i uticaja politika i usluga društvene zaštite OPERACIONALIZACIJA PRINCIPA SPIS MODELA Raditi istovremeno na nivou uprave i na nivou pružanja usluga uz potpuno uključivanje relevantnih partnera predstavlja zaista složen zadatak. Iz tog razloga su SPIS modelom uloženi značajni napori za razmjenu informacija među partnerima o konceptu i rezultatima koje treba postidi, kako bi svi partneri uključeni u implementaciju Modela jasno razumjeli šta ona znači i šta podrazumijeva. Kako bi olakšali razumijevanje intervencija i procesa koji se odvijaju u okviru SPIS programa, podijelili smo SPIS model u dvije široke faze. Faza 1 koncentriše se na uspostavljanje modela u nekoj zajednici, prikupljanje polaznih podataka o socioekonomskim uslovima u toj zajednici, pravni i institucionalni okvir za društvenu zaštitu i inkluziju, te izradu Opštinskog akcionog plana za društvenu zaštitu i inkluziju djece. Faza 2 fokusira se na implementaciju Akcionog plana, unapređenje socijalnih usluga i monitoring dječijih potreba i zaštitu prava. SPIS model je uvezan nizom zajedničkih procesa, a naročito: razvojem kapaciteta, učešdem nosilaca prava, uspostavljanjem referalnih mehanizama, informisanjem i zagovaranjem i monitoringom i evaluacijom. Postoje tri ključna događaja u implementaciji Faze 1. To su: 1) uspostavljanje Opštinskog upravnog odbora (u nastavku: OUO), 2) uspostavljanje osnovnog okvira činjeničnih podataka (dokaza) za izradu Opštinskog akcionog plana za društvenu zaštitu i inkluziju djece (u nastavku: OAP), te 3) usvajanje OAP. Prvo, opštinski organi vlasti trebaju prepoznati i prihvatiti koncept i vrijednosti SPIS modela kao načina za reformu sistema sveukupne društvene zaštite i inkluzije u njihovoj zajednici. Prepoznavanje se potvrđuje prihvatanjem SPIS modela od strane načelnika opštine i eventualno Opštinskog vijeda/skupštine, te uspostavljanjem OUO. Članovi OUO su predstavnici različitih sektora: opštinska uprava, sektor zdravstvene zaštite, obrazovne ustanove (osnovna škola, srednja škola ili predškolska ustanova u zavisnosti od situacije u opštini), socijalna zaštita (centar za socijalni rad ili druge ustanove koje rade na pitanjima vezanim za zaštitu koja su zastupljena u opštini), sektor civilnog društva i policija. Takav sastav Opštinskih upravnih odbora odabran je kako bi se formiralo višesektorsko tijelo koje de predvoditi unapređenje oblasti dječije zaštite i inkluzije. OUO i relevantni partneri za implementaciju SPIS modela nakon toga pristupaju izradi Opštinskih akcionih planova za društvenu zaštitu i inkluziju djece (OAP), primjenom HRBAP metodologije. Koraci u izradi OAP-ova inspirisani su globalno prihvadenom HRBAP metodologijom, i prilagođeni su kontekstu u predmetnoj zemlji.

24 24 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na opštinskom nivou naučene lekcije iz Bosne i Hercegovine Ti koraci su: 1) Uspostavljanje Opštinskog upravnog odbora (OUO), 2) Analiza situacije/uzročnoposljedičnih veza, 3) Analiza uloga/obrazaca, 4) Analiza nedostataka u kapacitetima, 5) Izrada programa/politika, i 6) Usvajanje politika/akcionih planova. Ovaj proces, koji se odvija u okviru Faze 1 implementacije SPIS modela, dovodi do usvajanja OAP-a. Svaki korak u ovom procesu u okviru Faze 1 detaljnije je razrađen u Dijelu 2.2 ovog Priručnika. Faza 2 je višedimenzionalna i obuhvata istovremeno ulaganje u više sektora, odnosno socijalno mapiranje i monitoring dječijih prava, rani rast i razvoj djece i dječiju zaštitu. Pod vodstvom OUO-ova, jača se osnovni okvir podataka (dokaza) o stanju i potrebama djece kroz stalno socijalno mapiranje. Monitoring dječijih prava vrše lokalne OCD, čime se osigurava objektivan uvid u analizi situacije djece i njihovih porodica, sa naglaskom na ugrožene kategorije. Unapređenje socijalnih usluga organizuje se na takav način da se svaki element SPIS modela (RRR, inkluzivno obrazovanje, dječija zaštita) tretira odvojeno kroz direktne intervencije. Rad na svakom od ovih važnih sektora dodatno je obrađen u Dijelu 2.3. ovog Priručnika. SPIS modelom osigurava se integracija svih ovih intervencija i njihovo međusobno osnaživanje i sinergije kroz referalne mehanizme i učešde svih strana, uključujudi djecu i omladinu. SPIS modelom ulaže se u jačanje individualnih i institucionalnih kapaciteta kreatora politika i pružalaca usluga kroz obuku, materijalnu podršku, izgradnju veza i razmjene sa drugim nivoima vlasti i sektorima. U isto vrijeme, njime se grade vještine i znanje nosilaca prava, i oni se osnažuju radi aktivnijeg učestvovanja kroz obuku, Participativno akciono istraživanje i akcije u zajednici. Konačno, ovim modelom se ulaže u informisanje i zagovaranje kroz niz kampanja, javnih događaja i medijskih prezentacija dostignuda SPIS modela. Da bi se pratili efekti i uticaj politika i usluga društvene zaštite, SPIS modelom se razvija i primjenjuje strog M&E njegovih aktivnosti Tijela uspostavljena u okviru SPIS modela Ved smo ranije ukratko opisali ulogu i sastav OUO. Radi lakšeg razumijevanja pristupa SPIS modela, ovdje dajemo pregled drugih važnih tijela koja se uspostavljaju kako bi radila na različitim elementima SPIS modela.

25 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 25 Operativni tim 7 Kao podrška OUO, Operativni tim se uspostavlja kao oblik aktivne podrške u implementaciji akcionih planova iz oblasti društvene zaštite i inkluzije djece. Operativni tim čine profesionalci/ke koji se kroz svakodnevni rad bave pitanjima djece i porodice. Cilj osnivanja/imenovanja operativnog tima jeste da se svakodnevne aktivnosti koje imenovani predstavnici/e ustanova/organizacija provode u radu s djecom i porodicom predstave u okvirima zajedničkog plana djelovanja svih ustanova koje učestvuju u referalnom procesu, a koji ima za cilj osiguravanje efikasne međusektoralne zaštite djece i porodice. Svrha rada Operativnog tima jeste povezati sve ustanove, organizacije i pojedince/ke koji de raditi ili ved rade sa djetetom i porodicom. Ovaj tim osigurava pružanje efikasnije i kvalitetnije usluge, ali i definisanje prioriteta potreba i planiranje procesa pružanja usluga na bazi postojedih resursa. Zajedničkim radom svih članova tima postiže se kvalitetan pregled odgovornosti svake ustanove, organizacije i pojedinca/ke koji de biti uključen ili je ved uključen u rad sa djetetom i porodicom, što smanjuje mogudnosti pojavljivanja negativnih posljedica u odnosu na dijete i porodicu. Grupe za Participativno akciono istraživanje (Participaty Action Research - PAR) SPIS modelom predviđeno je uspostavljanje dvije PAR grupe po zajednici: PAR grupa djece i PAR grupa odraslih za podršku. Cilj ovih PAR grupa jeste da djeci otvore prostor za aktivno uključivanje u postupku istraživanja potreba djece u nekoj zajednici i izrade adekvatnog odgovora na te potrebe kroz projekte i inicijative. Rad PAR grupa jača učešde djece, njihovo aktivnije uključivanje u procese u zajednici i njihovo osnaživanje. Rad ove dvije grupe detaljnije je opisan u Dijelu 3.2. ovog Priručnika. Na Dijagramu 2 na sljededoj stranici dat je pregled toka SPIS modela koji slijedi gore opisani pristup operacionalizaciji principa Modela. Kao što se može vidjeti iz Dijagrama u nastavku, Faza 1 sastoji se od šest (6) koraka koji dovode do usvajanja OAP-a. Poboljšanje usluga dešava se u okviru pojedinačnih sektora, dok je rad na uspostavljanju i jačanju referalnog mehanizma zajedničko pitanje i odvija se tokom cijele implementacije SPIS modela. Osim toga, procesi izgradnje kapaciteta i učešda, kao i aktivnosti informisanja i zagovaranja slijede proces implementacije SPIS modela i pomažu uvezivanju Modela. Važno je naglasiti da SPIS model uvijek treba prilagoditi kontekstu lokalne zajednice, pošto neki pristupi i koraci ne mogu uvijek biti prikladni i moraju se pažljivo programirati i sa oprezom preduzimati kako bi se izbjeglo stvaranje skupe, a neefikasne intervencije. 7 Metodologija uvođenja referalnog mehanizma socijalne zaštite i inkluzije djece na lokalnom nivou kroz integrisani pristup, UNICEF BIH.

26 26 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na

27 27 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 3.4. PARTNERI U IMPLEMENTACIJI SPIS MODELA Uspostavljanje jake mreže partnera je ključan preduslov za uspjeh nekog projekta ili inicijative. Kako bi uspio, SPIS model zahtijeva aktivno učešde i doprinose sljededih zainteresovanih strana: Tabela 1. Partneri u SPIS modelu Kategorija Stručnost i doprinosi partnera Opštinski organi vlasti Načelnik opštine Izvršna vlast u opštinskoj vlasti Opštinsko Zakonodavna vlast u vijede/skupština opštinskoj vlasti Direktor/ica odjela za društvene poslove Drugi predstavnici Odjeljenja za društvene poslove Stručnost i izvršna liderska uloga u oblasti društvene zaštite i inkluzije u opštinskoj vlasti Stručnost iz socijalne zaštite u zajednici, socijalna statistika, i sl. Uloge Inicira i podržava SPIS model u zajednici Usvaja Opštinske akcione planove i relevantne opštinske strateške dokumente. Predvodi rad opštinske vlasti u izradi i implementaciji politika društvene zaštite i inkluzije Aktivni članovi i lideri OUO. Predvode DevInfo tim, učešde u drugim relevantnim aktivnostima SPIS modela. Članovi Operativnog tima. Pružaoci usluga Centri za socijalni rad - pružanje usluga i savjetovanje za djecu i porodice, - znanje i razmjena informacija sa drugim ustanovama, - predlaganje inovativnih usluga, - iniciranje aktivnosti u lokalnoj zajednici fokusiranih na prevenciju, - izgradnja partnerstva sa roditeljima i širom Aktivni članovi OUO. Ključna koordinacijska uloga između stručnih radnika u svim sektorima. Voditelji elemenata SPIS modela zaduženih za socijalno mapiranje, dječiju zaštitu, RRR, inovativne socijalne usluge, itd.

28 28 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na zajednicom. Obrazovne - uvođenje inkluzije u ustanove obrazovni sistem, - iniciranje novih nastavnih tehnika koje trebaju poboljšati kvalitet obrazovanja, - izgradnja partnerstva sa roditeljima i širom zajednicom Zdravstvene - promovisanje ustanove zdravstvene zaštite i preventivnih akcija u zajednici, - upoznavanje zajednice sa RRR pristupom, - izgradnja partnerstva sa roditeljima i širom zajednicom Policija - promovisanje sigurnosti i dječije zaštite, - znanje i razmjena informacija sa drugim ustanovama, - izgradnja partnerstva sa roditeljima i širom zajednicom Pravosuđe (gdje je Stručnost u oblasti primjenjivo) dječije zaštite i mandat za maloljetničko pravosuđe, - pružanje podrške uglavnom za CSR i policiju. Organizacije civilnog društva (OCD) OCD uopšte - iskustvo i rad sa ugroženim i marginalizovanim kategorijama, - članstvo, Aktivni članovi OUO. Voditelji elemenata SPIS modela zaduženi za inkluzivno obrazovanje. Ključna koordinacijska uloga između škola i roditelja i šire zajednice. Aktivni članovi OUO. Voditelji elemenata SPIS modela zaduženih za dječiju zaštitu i RRR. Ključna koordinacijska uloga sa RRR centrima u drugim zajednicama. Aktivni članovi OUO. Voditelji elemenata SPIS modela zaduženih za dječiju zaštitu. Savjetodavna uloga u odnosu na OUO (aktivno učestvovanje u uspostavljanju novih, relevantnih referalnih mehanizama). Aktivni članovi OUO. Lideri u uvođenju i funkcijama inovativnih socijalnih usluga. Savjetodavna uloga u odnosu na OUO (strateško planiranje, zagovaranje,

29 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 29 Participativne grupe u zajednici Djeca i omladina kao pojedinci i grupe Odrasli (članovi porodice ili odrasli pojedinci ili grupe entuzijasta) - partnerstva sa drugim sličnim OCD (u državi i na međunarodnom nivou), -partnerstvo sa porodicama i obostrano povjerenje, - pozitivan imidž i jak položaj u zajednici, - iskustvo i znanje o prikupljanju sredstava, - naročita stručnost iz oblasti društvene zaštite i inkluzije, monitoringa dječijih prava, informisanja i zagovaranja i drugih relevantnih oblasti. Stručnost iz oblasti Participativnog akcionog istraživanja sa djecom, davanje prioriteta pitanjima djece, izrada i implementacija Akcionih planova. - motivisanje šire zajednice i zagovaranje dječijih prava i koncepata socijalne zaštite i inkluzije. - terenski rad sa relevantnim zainteresovanim stranama u zajednici, te sa djecom i omladinom. - vođenje evidencije inicijativa ili podrške pružene djeci i/ili socijalne usluge zasnovane na zajednici, prikupljanje sredstava, volontiranje, itd.). Aktivna uloga u mobiliziranju šire zajednice. Aktivni članovi grupa za Participativno akciono istraživanje. PAR istraživači/fasilitatori. Lideri u izradi PAR projekata. Lideri u terenskom radu sa marginalizovanom djecom i omladinom i u njihovoj inkluziji. Savjetodavna uloga u odnosu na OUO u planiranju programa/usluga. Aktivni članovi PAR grupa za podršku (odraslih osoba), koje pružaju pomod dječijim PAR grupama u implementaciji Akcionih planova. Aktivne pristalice PAR istraživanja. Aktivne pristalice i prikupljači sredstava za PAR projekte. Savjetodavna uloga u odnosu na OUO u planiranju programa/usluga.

30 30 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na omladini u zajednici. Mediji Lokalni novinari Privatni sektor Akteri iz privatnog sektora Informisanje/ razmjena informacija; Kreiranje i uticaj na javno mnijenje: Promovisanje i zagovaranje koncepta socijalne inkluzije, SPIS modela u zajednicama i širom zemlje. Filantropski i konceptualni doprinosi aktivnostima i inicijativama SPIS modela u zajednici. Savjetodavna uloga u odnosu na OUO i PAR grupe, Savjetodavna uloga u izradi i promociji OAP-ova i PAR projekata, Aktivna uloga u promociji SPIS modela i inicijativa u zajednici u medijima. Važni vanjski pružatelji podrške i/ili partneri u implementaciji SPIS modela. Kroz čitav rad na lokalnom nivou, SPIS program je imao veliku mrežu partnera iz vlasti, civilnog društva, ustanova koje pružaju usluge, itd. Ova mreža partnera na lokalnom nivou obuhvata: Lokalnu upravu u 10 ciljnih opština, Pružaoce usluga u ciljnim opštinama, uključujudi zdravstvene radnike, socijalne radnike, nastavno osoblje, policijske službenike i statističare, Specijalizovane NVO, uključujudi IBHI, Step by Step, Duga, IBFAN i međunarodne NVO kao što je Save the Children Djecu i omladinu, članove PAR grupa. Odrasle osobe pojedince ili predstavnike relevantnih sektora, članove PAR grupa odraslih. Pored toga, aktivnosti SPIS modela privukle su lokalne sponzore, privatno telekomunikacijsko preduzede M:tel. Cilj ovog Partnerstva bide da se poveda svijest o Konvenciji o pravima djeteta (Convention on the Rights of the Child - CRC) i da se promoviše primjena vrijednosti CRC u lokalnim zajednicama. U praktičnom smislu, cilj ovog partnerstva je razvoj dječijih kapaciteta za komunikaciju, čime de im se omoguditi da aktivno učestvuju u procesima odlučivanja na lokalnom nivou, a cilj partnerstva je i da se poveda svijest lokalnih vlasti o odredbama CRC koje se tiču učešda djece.

31 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 31 Izazov Široka mreža je vrijedna za osiguravanje sveobuhvatnog pristupa jačanju sistema društvene zaštite i inkluzije djece. Međutim, široka lepeza implementacijskih partnera može dovesti do nejasnoda u pogledu uloga i odgovornosti u implementaciji Programa. Ovo pitanje bilo je veliki izazov sa kojim se SPIS program suočio. To je uglavnom iz razloga što je velika mreža implementacijskih partnera, uglavnom OCD sa stručnošdu iz određene oblasti, (npr. učešde, socijalna zaštita, inkluzivno obrazovanje) došla u opštine sa svojim vlastitim planovima, pri čemu nisu uvijek informisali ili se povezivali sa Opštinskim upravnim odborima (OUO) ili zainteresovanim stranama, osim sa svojim direktnim partnerima. Isto tako, SPIS program nije ulagao u razvoj izvodivog i funkcionalnog sistema komunikacije za cijelu mrežu partnera, što bi pomoglo u razmjeni informacija o rasporedu aktivnosti, planovima i dostignudima u okviru svakog sektora i za svakog partnera. Osim toga, implementacijski partneri su o svojim aktivnostima informisali UNICEF kao lidera Programa, ali ne i OUO, pa su OUO stoga imali na raspolaganju samo djelomične informacije o tome šta se dešava u njihovoj zajednici u vezi sa SPIS programom. Ova situacija je kod opštinskih partnera dovodila do zabune, a ponekad i do ozlojeđenosti, jer oni s vremena na vrijeme nisu mogli da razumiju koja je svrha aktivnosti koje se vrše i nisu mogli da vide kompletnu sliku onoga što nastoji da se postigne SPIS programom. Intervjui provedeni sa lokalnim zainteresovanim stranama otkrili su da su ove nejasnode oko uloga i toga šta predstavljaju komponente SPIS modela uticale na njihovu motivaciju i uvjerenost u ciljeve SPIS programa. Prepoznavši ovaj izazov, tim SPIS programa ga je s pažnjom analizirao i preduzeo mjere da se ovaj izazov prevaziđe ulaganjem u intenzivniju razmjenu informacija, zajedničke aktivnosti i sastanke između partnera. Naučena lekcija Glavna naučena lekcija jeste ta da široka mreža implementacijskih partnera zahtjeva jako vodstvo i jasnu podjelu uloga i odgovornosti između partnera. Svaka opština u kojoj se Model implementira treba aktivno da učestvuje u strateškom planiranju SPIS modela za tu zajednicu, a njen OUO treba da predvodi aktivnosti i doprinese izradi realističnog, transparentnog i jasnog Plana rada. Uloge i odgovornosti treba da se dodijele za svaku stavku u planu rada, sa jasno utvrđenim rokovima. Plan rada treba da se dostavi svim relevantnim implementacijskim partnerima, koje treba isto tako obavijestiti u slučaju bilo kakvih izmjena. Partneri SPIS modela trebaju da razviju zajednički Sistem za komunikaciju i informisanje koji de OUO kao glavnom koordinacijskom i vodedem tijelu u zajednici da omogude da bude informisano o planovima, o aktivnostima svih partnera i o rezultatima koje treba postidi. Sistem treba da predvidi zajedničke sastanke svih implementacijskih partnera relevantnih za

32 32 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na određenu zajednicu, koji bi bili organizovani najmanje dva puta godišnje, s tim da treba da se organizuje najmanje jedan zajednički sastanak godišnje za sve partnere aktivne u svim ciljnim opštinama. 4. KOMPONENTE SPIS MODELA I NJIHOVA DOSTIGNUDA Kompleksna mreža partnera i društvenih sektora uključenih u uspješnu realizaciju SPIS modela predstavlja veliki izazov, ali isto tako ima i veliku vrijednost za ostvarivanje ciljeva koje je Model postavio pred sebe. Na osnovu pregleda SPIS modela datog u prethodnom dijelu, u ovom dijelu de biti riječi o koracima u fazi izrade SPIS modela i njegovoj implementaciji iz perspektive dostignuda SPIS modela, izazova na koje se naišlo, te naučenih lekcija FAZA 1: IZRADA OPŠTINSKIH SOCIJALNIH POLITIKA Izrada opštinskih socijalnih politika slijedi skup od šest (6) koraka, opisanih ranije u Dijagramu 2. Tekst u nastavku posveden je pažljivoj razradi svakog pojedinog koraka koji se preduzima u okviru ove faze SPIS modela. Korak 1. Opštinski upravni odbori (OUO) Prvi korak u okviru aktivnosti SPIS modela u nekoj zajednici jeste da se podrži uspostavljanje koordinacijskog tijela koje de raditi na unapređenju sistema društvene zaštite i inkluzije u zajednici, kao što je Opštinski upravni odbor (OUO). OUO se u vedini slučajeva formira Odlukom Načelnika opštine, čijom odlukom se utvrđuje zastupljenost različitih partnera u sastavu OUO i njihove opšte uloge. OUO je predviđen kao privremeno tijelo nadležno za upravljanje SPIS modelom tokom čitave njegove implementacije. OUO trebaju da postignu višestrane ciljeve. OUO su primarno zaduženi za predvođenje i nadgledanje uspješne implementacije svih komponenti SPIS modela. Pored ovog zadatka, OUO predvode izradu važnih dokumenata kao što je procjena situacije u oblasti dječije zaštite u njihovim opštinama, dvogodišnji akcioni plan socijalne inkluzije u okviru postojedeg sistema dječije zaštite, akcioni planovi za monitoring upisa u osnovnu školu, doprinos izradi referalnih modela, protokoli o saradnji, i sl. Kako bi pripremio i podržao OUO u preuzimanju ovih važnih zadataka, SPIS model nudi niz mjera za razvoj kapaciteta, razmjenu informacija sa drugim opštinama i sesije radnih grupa. Ove aktivnosti korisne su za razmjenu i sticanje znanja i vještina, učenje jednih od drugih i jačanje veza i saradnje vertikalno (sa višim nivoima vlasti) i horizontalno (između različitih ustanova unutar zajednice). Razmjena sa drugim opštinama koje imaju slična iskustva pomaže u razmjeni

33 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 33 naučenih lekcija, najboljih praksi u implementaciji inovativnih mjera društvene zaštite i inkluzije, ali i u razmjeni filozofije SPIS modela. Ukratko, OUO-i provode sljedede aktivnosti: a) Vrše koordinaciju svih nastojanja na integraciji usluga dječje zaštite i inkluzije. OUO posveduju naročitu pažnju razmijeni informacija sa opštinskom upravom (administracija i Opštinska skupština), sa svim ustanovama i organizacijama koje se bave pitanjima društvene zaštite (njihovim administracijama i pružaocima usluga), sa djecom i njihovim roditeljima, kao i sa relevantnim predstavnicima kantona; b) Predvode i prate proces implementacije SPIS modelâ i implementaciju Akcionih planova; c) Vrše mobilizaciju lokalnih resursa radi implementacije akcionih planova, uključujudi resurse opštine, zajednice i privatnog sektora; d) Pružaju podršku implementacijskim partnerima u implementaciji njihovih aktivnosti, e) Pružaju podršku implementaciji Akcionih planova za opštinski referalni model i podržavaju njegovu implementaciju na lokalnom nivou; f) Vrše monitoring implementacije projekata koje implementiraju pružaoci usluga i grupe za Participativno akciono istraživanje (PAR); g) Predvode zajednički proces promišljanja o postignutim rezultatima i naučenim lekcijama u konsultacijama i uz učešde svih partnera uključenih u implementaciju SPIS modelâ i Akcionih planova; h) Tranformišu naučene lekcije, ideje i inicijative u izvodive preporuke za opštinske organe vlasti radi prilagođavanja ili dopune postojedih Akcionih planova i radi izrade bududih Akcionih planova; i) Učestvuju u obukama čiji je cilj povedanje njihovog kapaciteta za predvođenje reformi u okviru sistema društvene zaštite i inkluzije. U dosadašnjoj realizaciji Programa, vedina OUO imala je koordinacijsku ulogu, a ne vodedu ulogu. To znači da OUO nisu preuzeli potpunu odgovornost za proces realizacije Programa. Argument za takvo stanje bila je činjenica da je SPIS model bio u fazi pilotiranja, pa je SPIS program uložio u razvoj kapaciteta OUO kako bi oni mogli preuzeti predvodničku ulogu. Pored toga, brojne komponente i njihove sastavne aktivnosti su pilotno testirane, što je zahtjevalo

34 34 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na vanjsku stručnu pomod profesionalaca koji su slične aktivnosti implementirali u drugim kontekstima. Konačno, komponente SPIS-a nisu uvijek bile u cjelosti jasne svim učesnicima, naročito zbog velike mreže implementacijskih partnera (Vidjeti Dio 3.4. u kojem se govori o partnerima Programa). Proces prenosa odgovornosti, razvijanja kapaciteta, jačanja veza i mreža vodi ka intenzivnijem angažmanu OUO u aktivnostima Programa. Isto tako, promjene koje je Program donio zajednicama vode jačoj motivaciji članova OUO i opštinskih predstavnika da nastave sa dobrim praksama. To je dovelo do transformacije OUO u Opštinske komisije za socijalnu zaštitu i inkluziju djece (u nastavku: Opštinske komisije) kao stalna tijela u svakoj opštini. Najvažnija dostignuda OUO/Opštinskih komisija su sljededa: Usvojeno deset Opštinskih akcionih planova za socijalnu zaštitu i inkluziju djece. Uspostavljene Opštinske komisije za socijalnu zaštitu i inkluziju djece u svakoj ciljnoj opštini. Unapređenje usluga novim metodama rada u boljim radnim uslovima kao rezultat uspješne realizacije projekata u svim opštinama Uspjeh OUO Baza podataka dala je novi poticaj za opštinske vlasti da izrade sveobuhvatnije i funkcionalne politike zasnovane na dokazima. Novi načini i kanali saradnje i komunikacije uspostavljeni su horizontalno i vertikalno. Naučena lekcija Najvažnija lekcija naučena iz rada OUO je ta da OUO trebaju preuzeti vodedu ulogu za implementaciju Modela od početka aktivnosti u predmetnoj zajednici. To vodstvo može da se dijeli sa UNICEF-om na početku, uz postepeno preuzimanje vodstva od strane OUO. Predvodnička uloga treba da se podrži opsežnim razvojem kapaciteta članova OUO, naročito u početnim fazama implementacije Modela. Koraci 2 6. Proces izrade Opštinskog akcionog plana zasnovanog na dokazima

35 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 35 Po uspostavljanju OUO, preduzeto je više važnih koraka kako bi se napravili čvrsti temelji za funkcionalan sistem društvene zaštite i inkluzije za djecu u nekoj zajednici. U svakoj opštini su provedene situacione analize i analize potreba kao važna baza dokaza za izradu Opštinskog akcionog plana. Kako je predviđeno HRBAP-om, ove analize su bile alati za identifikaciju uzroka pojedinih problema i povreda ljudskih prava koje treba riješiti. Navedene dvije analize pružile su uvid u stanje djece u određenoj zajednici, njihovu ugroženost i potrebe s jedne strane, a s druge strane su njima pobrojane socijalne mjere, akcije i usluge namjenjene djeci koje su bile prisutne u zajednici. Na osnovu toga, izrađen je spisak kandidata nosilaca prava i nosilaca dužnosti. U isto vrijeme, nalazi ovih Analiza dali su polaznu osnovu za Akcioni plan i pružili su snažno sredstvo za zagovaranje jače podrške i učešda u kreiranju dugoročnih rješenja za identifkovane probleme. Na osnovu ovih dokaza, OUO i relevantni implementacijski partneri identifikovali su skup akcija koje treba preduzeti i ustanove koje treba da predvode te akcije. SPIS programom izvršena je pažljiva analiza kapaciteta i praznina u identifikovanim ustanovama u smislu ispunjavanja njihovih dužnosti. Na osnovu toga, partneri su identifikovali akcije za koje je vjerovatno da de da doprinesu poboljšanju položaja nosilaca prava. Važno je da se naglasi da je cilj predviđenih akcija bio povedanje odgovornosti, ovlaštenja, resursa i sposobnosti donošenja odluka i komunikacije kod nosilaca dužnosti, te poboljšanje usluga i realizacija prava njihovih nosilaca. Dostignuda Svaka ciljna opština (opštinske izvršne ili zakonodavne vlasti) usvojila je Opštinski akcioni plan za socijalnu zaštitu i inkluziju djece (OAP). Usvajanje ovog dokumenta označilo je početak implementacije Akcionog plana. OAP prikazuju opštu sliku socijalne i dječije zaštite u deset opština. Na osnovu izvršenih procjena, Akcionim planovima nastoje se definisati kategorije ugrožene djece kako bi se pokrenule konkretne i dobro ciljane akcije za socijalnu inkluziju sve djece i njihovih porodica. Važno je da se istakne da su opštine postale pioniri u primjeni metodologije HRBAP, čime se osigurava analiziranje nedostataka u sistemu socijalne i dječije zaštite. Ovim planovima jasno se definišu uloge nosilaca dužnosti s jedne strane, te uloga nosilaca prava s druge strane. Akcioni planovi postali su lokalne strategije za socijalnu inkluziju djece bududi da ih je usvojilo svih 10 Opštinskih vijeda. Proces izrade i usvajanja OAP-a pokazao se kao snažan motivacijski faktor za OUO i druge implementacijske partnere kako bi se aktivnije angažovali u SPIS programu. Cijeli proces je snažno podržan aktivnostima na razvoju kapaciteta, naročito obukama i radionicama kojima su građeni kapaciteti i svijest aktera u procesu o konceptu, metodologiji i vrijednostima akcija usmjerenih na jačanje sistema sveukupne društvene zaštite i inkluzije (SPIS model).

36 36 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na Intervjui provedeni sa članovima OUO ukazali su da oni dobro poznaju vrijednosti participativnog pristupa. Ove aktivnosti su za vedinu članova OUO u svim opštinama predstavljale prvu i/ili jednu od rijetkih prilika za susretanje i razmjenu mišljenja sa predstavnicima drugih vladinih institucija ili organizacija civilnog društva. Činjenica da su svi relevantni sektori i ustanove imali priliku da se okupe oko zajedničke inicijative je vrlo važan motivacijski faktor kako bi tražili i druge prilike za međusobnu saradnju. Naučene lekcije Cjelokupan proces izrade opštinske socijalne politike mora da bude sveobuhvatan i da omogudi doprinos i inpute svih zainteresovanih strana. Vodstvo nad ovim procesom treba da se povjeri OUO odborima, koje treba edukovati o HRBAP metodologiji na početku procesa. Predstavnici organizacija civilnog društva, koje zastupaju najugroženije kategorije djece, trebaju da budu uključeni u proces od samog početka jer oni imaju potencijal da daju inpute i uvide za potrebe procesa na osnovu svog direktnog rada sa ciljnim kategorijama FAZA 2. UNAPREĐENJE SOCIJALNIH USLUGA Usvajanje OAP je važan ključni događaj u implementaciji SPIS modela u nekoj zajednici. Do trenutka kada se usvoji OAP, OUO i njegovi partneri su ved značajno proširili svoje poznavanje stanja svoje zajednice i djece, njihovih potreba, izazova sa kojima se djeca suočavaju, te usluga i mjera koje u tom trenutku postoje u zajednici. Predstavnici različitih ustanova imali su priliku da se susretnu, razmjene mišljenja, upoznaju jedni druge u smislu prednosti i slabosti, uspjeha i poteškoda u pružanju usluga, te da rade zajedno na važnim zajedničkim zadacima. Uspostavljena je mreža ustanova i zajednička komunikacija, čime se osigurava kvalitetan prostor za saradnju i sinergije. Kreatori politike u zajednici ved su informisani i relativno su upoznati sa pojmovima socijalne zaštite, socijalne inkluzije, socijalne inovacije i referalnih mehanizama. Fazu 2 SPIS programa karakteriše istovremena implementacija različitih aktivnosti u okviru četiri sektora (socijalno mapiranje i monitoring dječijih prava, participacija, rani rast i razvoj djece, inkluzivno obrazovanje i dječija zaštita). Svaka pojedinačna komponenta je prezentirana i obrađena u tekstu u nastavku.

37 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na SOCIJALNO MAPIRANJE I PRIKUPLJANJE I ANALIZA PODATAKA Važnost prikupljanja podataka kroz socijalno mapiranje i situacione analize ved je ranije spominjana u dijelu o pripremi Opštinskog akcionog plana. Međutim, bududi da je monitoring stanja, promjena i novih potreba građana jedan stalan proces, SPIS model stavlja jak naglasak na mehanizme za stalno prikupljanje podataka kao sredstvo za osiguravanje informacija za politike i usluge. Stalno pradenje stanja i potreba djece je isto tako od ogromne koristi pružaocima socijalnih usluga, koji na osnovu toga mogu da razviju nove usluge na bazi ovih dokaza. Kako bi se stvorio adekvatan tehnološki kontekst za stalno socijalno mapiranje, SPIS modelom su uvedena dva softvera jedan za prikupljanje i analiziranje podataka o upisu djece u osnovne škole, te DevInfo softver. DevInfo Dvije baze podataka uspostavljene u okviru SPIS programa mnogo su nam pomogle u izradi kvalitetnog Akcionog plana, ali su nam dale i jake argumente za zagovaranje kod entitetske vlade za jaču podršku uslugama socijalne zaštite i inkluzije u našoj zajednici. Član Opštinske komisije iz Višegrada DevInfo je softver za bazu podataka razvijen na globalnom nivou radi pradenja postizanja Milenijumskih razvojnih ciljeva (MDG) i drugih pokazatelja u vezi sa stanovništvom, uz mogudnost izdvajanja podataka za djecu. Ova baza podataka je vrlo sveobuhvatna i obuhvata više razvojnih pokazatelja koji se obično prilagođavaju kontekstu određene zemlje. UNICEF podržava korištenje ove baze podataka jer ona može da posluži kao vrijedan izvor informacija u izradi socijalnih politika i intervencija, ali i u monitoringu opštih demografskih trendova kao i trendova vezanih za siromaštvo i socijalnu isključenost. SPIS model uključuje opsežan razvoj kapaciteta lokalnih statističkih ureda i OUO za prikupljanje i analizu podataka korištenjem ove baze podataka. Monitoring upisa djece u osnovnu školu Baza podataka za upis djece u osnovnu školu omogudava prikupljanje i izdvajanje podataka o raznim socijalnim karakteristikama djece dobi do 6 godina, kao što su pol, starosna dob i socijalni status (uključujudi onesposobljenje). Kada se redovno ažurira, ova baza podataka je vrijedan izvor informacija u izradi politika i usluga lokalnih vlasti zasnovanih na dokazima, odnosno činjenicama.

38 38 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na Okvir 1: Akcioni plan za monitoring upisa djece u osnovnu školu Još jedan važan strateški dokument koji je usvojen u osam ciljnih opština 8 jeste Akcioni plan za izradu mehanizama za upis u osnovnu školu. Aktivnostima iz akcionih planova predviđena je izrada održive baze podataka i unos podataka o svoj djeci starosne dobi do 6 godina iz različitih izvora (pedijatrijska služba, centar za socijalni rad, matični ured, policija, obdaništa, i sl.). Zbog činjenice da sve opštinske bolnice nemaju porodiljska odjeljenja, kontaktirane su druge opštine u kojima postoji ova služba kako bi se prikupili podaci o novorođenčadi. Ovaj dokument se priprema na osnovu temeljne analize prikupljenih podataka o djeci u zajednici, koji daju jasnu sliku o broju, karakteristikama i potrebama djece dobi do 6 godina. Važnost ovog dokumenta je višestruka. Baza podataka koja se uspostavlja ovom aktivnošdu služi kao odlučujudi faktor u provođenju upisa u osnovnu školu i pradenja inkluzije u školama, ugroženosti djece i drugih problema sa kojima djeca mogu da se suoče u svom porodičnom ili neposrednom društvenom okruženju. Ova baza podataka pruža sveobuhvatni registar djece koja bi trebala da se upišu u osnovnu školu tokom narednog šestogodišnjeg perioda, sa posebnim osvrtom na ugrožene kategorije djece: djeca sa posebnim potrebama (djeca sa onesposobljenjem ili talentovana djeca), romska djeca i djeca iz porodica izloženih riziku od socijalne isključenosti. Važno je da se istakne da se ovim mehanizmom isto tako osiguravaju informacije o broju djece upisane u prvi razred osnovne škole. Najvažnije od svega je ipak da ovaj mehanizam omogudava identifikaciju djece koja nisu upisana u školu i koja su kao takva nevidljiva. Na taj način, proces prikupljanja podataka osigurava ulazne informacije za uključivanje i odgovaranje na potrebe ugrožene i isključene djece koje bi inače ostale neidentifikovane. Osim toga, baza podataka koje se uspostavi (i redovno ažurira) je ključna za adekvatno planiranje i implementaciju usluga fokusiranih na dijete, a opštine su pored toga izvijestile da je baza podataka korisna i za planiranje i izradu opštih strategija u zajednici, kao što su lokalne razvojne strategije ili strategije lokalnog ekonomskog razvoja. Sveobuhvatni skup intervencija za jačanje socijalnog mapiranja doprinio je jačanju znanja i kapaciteta za primjenu DevInfo-a i monitoringa upisa djece u osnovnu školu. Izrada zajedničkog skupa opštinskih indikatora doprinijela je prikupljanju usklađenih podataka uz jake mehanizme za osiguranje kvaliteta. Zajednička baza podataka sa opštinskim podacima iz deset ciljnih opština pojačala je horizontalnu i vertikalnu razmjenu informacija i osnažila bazu podataka za 8 Opštine koje su izradile navedene Akcione planove su: Bileda, Kotor Varoš, Laktaši, Novi Grad, Novi Grad Sarajevo, Novi Travnik, Sanski Most i Višegrad. OUO u Livnu i Stocu nisu usvojili odluku o implementaciji ovog Akcionog plana.

39 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 39 sisteme socijalne zaštite i inkluzije. Baza podataka o upisu u osnovnu školu daje jasnu statistiku o djeci dobi do 6 godina i njihovih socijalnim karakteristikama. Ona osigurava polaznu osnovu za pradenje razvoja i inkluzije djece, te isto tako osigurava podatke za bazu podataka DevInfo. Naučena lekcija Ulaganje i stalno ažuriranje baze dokaza o razvojnom kontekstu u zajednici, sa posebnim fokusom na djecu, važno je ne samo za izradu djelotvornih politika za dječiju zaštitu, nego predstavlja i vrlo relevantno sredstvo za izradu drugih razvojnih politika u zajednici. Baze podataka razvijene u okviru SPIS modela bile su isto tako vrijedan instrument za više nivoe vlasti u njihovim nastojanjima za boljim razumijevanjem izazova i potreba sa kojima se djeca i njihove porodice susredu u lokalnim zajednicama i za izradu boljih politika na bazi tih informacija MONITORING PRAVA DJETETA Osim prikupljanja podataka koje predvode OUO, SPIS model je takođe podržao nezavisni monitoring prava djeteta u ciljnim opštinama. Svrha pradenja ostvarivanja prava djeteta bila je da se prikupe informacije i dokazi o zaštiti i/ili zlostavljanju djece, koje zatim mogu da koriste lokalne vlasti, ustanove i organizacije za izradu razvojnih dokumenata u vezi sa ispunjavanjem prava djeteta na lokalnom nivou. Procesom monitoringa prate se indikatori UN-ovog Komiteta za prava djeteta, a najvedi dio informacija prikuplja se kroz intervjue sa odgovornim osobama iz nadležnih ustanova, kroz fokus grupe sa ugroženim kategorijama djece ili njihovim roditeljima, kroz upitnike, posjete službenim ustanovama i kroz pradenje medija. Proces monitoringa, koji se inicira obukama za OCD u zajednici za provođenje monitoringa dječijih prava, zasniva se na Praktičnom vodiču za pradenje poštivanja dječijih prava. Važno je da se istakne i da nalazi iz izvještaja za određenu zajednicu mogu da se koriste kao ulazni podaci za nacionalni izvještaj o pradenju ostvarivanja prava djeteta. Kroz podržavanje ove komponente, SPIS program je doprinio nezavisnom pradenju ostvarivanja prava kao i ažuriranju slike o stanju dječijih prava u ciljnim zajednicama. Izvještaje o monitoringu koristilo je Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH za potrebe izvještavanja vezanih za Konvenciju o pravima djeteta.

40 40 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na Naučena lekcija Nezavisan monitoring prava djeteta ima brojne prednosti. Kao prvo, njime se osiguravaju informacije i dokazi o potencijalnom kršenju prava ili neostvarivanju pristupa pravima za neke socijalne kategorije koji inače ne bi bili otkriveni. Kao takav, nezavisni monitoring je potrebno nastaviti jer se pokazao kao vrijedan izvor informacija za lokalne pružaoce usluga koji tako mogu da organizuju nove načine i sredstva za rad sa ovim grupama RANI DJEČIJI RAST I RAZVOJ-RRR (EARLY CHILDHOOD DEVELOPMENT - ECD) Slijededi filozofiju unapređenja i integrisanja usluga svih sektora u okviru društvene zaštite i inkluzije kako bi se djeci i porodicama pružile usluge koje su prilagođene samo za djecu, još jedna važna komponenta SPIS modela jeste uspostavljanje Centara za integrisani rani dječiji rast i razvoj (IRRR). Integrisanim pristupom ranom dječijem rastu i razvoju razmatraju se unapređenja u međusektorskoj saradnji i koordinaciji između sektora zdravstva, obrazovanja i socijalne zaštite, a u cilju edukacije bududih roditelja i roditelja sa malom djecom, te pružanja usluga rane intervencije, predškolskog obrazovanja i podrške porodici. Dostignuda Model centara izradili su međunarodni i domadi stručnjaci iz oblasti ranog dječijeg rasta i razvoja, zdravstva, obrazovanja i zaštite kako bi se popunile kritične praznine u pružanju usluga djeci i njihovim porodicama. Kroz čitav SPIS program, uspostavljena su četiri (4) IRRR centra u opštinama Novi Grad Sarajevo, Laktaši, Kotor Varoš i Bileda. Na osnovu dobrih iskustava iz SPIS opština, IRRR centri su uspostavljeni i u opštinama koje nisu bile podržane SPIS programom, odnosno u Foči, Tuzli i Kiseljaku, uz podršku privatnog sektora. Ovi Centri pružaju integrisane usluge za roditelje i djecu, uključujudi: 1) edukaciju i rad sa bududim roditeljima i trudnicama; 2) edukaciju roditelja djece do 10 godina starosti, sa naglaskom na rad sa roditeljima iz socijalno marginalizovanih i socijalno isključenih kategorija; 3) rano otkrivanje i intervenciju kod djece sa poteškodama u razvoju; 4) predškolski odgoj i obrazovanje; 5) podršku, usmjeravanje i pradenje slučajeva porodica sa posebnim socijalnim, psihološkim ili ekonomskim potrebama; te 6) monitoring i evaluaciju aktivnosti organizovanih u IRRR centru. Ovi centri obično vremenom proširuju lepezu usluga. IRRR centri obično su smješteni u zgradama koje je odabrala opštinska vlast, kao što su domovi zdravlja, školske ili predškolske ustanove, centri za socijalni rad, centri u zajednici ili zgrade opštine, a prostor se daje na korištenje bez naknade. Sa opštinskim vlastima potpisani su

41 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 41 Sporazumi o razumijevanju kako bi se osiguralo vlasništvo nad IRRR centrima i promovisala njihova bududa održivost. IRRR centar u opštini Novi Grad Sarajevo je vrlo dobar primjer jer ga sada finansijski podržava opština. S druge strane, zakonski status i institucionalizacija ovih centara i dalje ostaju izazov koji treba riješiti. Potrebno je da se nađe adekvatno zakonsko i finansijsko rješenje za integraciju ovih Centara u sisteme zdravstva, obrazovanja i/ili socijalne zaštite i da bi se Centri učinili finansijski održivima. Najvažniji koraci u pravcu institucionalizacije IRRR centara bili su izrada i uspješno usvajanje Politika za unapređenje ranog dječijeg rasta i razvoja od strane obje entitetske vlade u BiH. To predstavlja značajno dostignude u sadašnjem složenom političkom kontekstu u BiH. Ove politike de činiti odličnu osnovu za daljnje napore na promovisanju integrisanih usluga za djecu i njihove porodice u BiH. Naučene lekcije Uspostavljanje IRRR centara u više zajednica donijelo je značajnu vrijednost i koristi za djecu i njihove porodice. IRRR inicijativa i centri predstavljaju model inovativnih socijalnih usluga koje osnažuju i podržavaju djecu od samog početka života. Upravo iz tog razloga je potrebno da se inicijativa za uspostavljanje IRRR centara proširi i na druge zajednice. Nekoliko citata u vezi sa zadovoljstvom uslugama IRRR centara: Anketa o zadovoljstvu korisnika Iz Ankete o zadovoljstvu korisnika je vidljivo da korisnici pokazuju veliku zahvalnost za IRRR usluge. Anketa ukazuje na to da usluge IRRR centra dospijevaju do onih kojima su najpotrebnije i da su tim korisnicima dostupne, kao i da korisnici daju velike pohvale profesionalizmu osoblja i kvalitetu usluga. U nastavku su dati relevantni citati izjava ispitanika u Anketi koji potvrđuju gornje nalaze: Vrlo sam zadovoljna što koristim usluge u centru. Nakon rođenja mog prvog djeteta, imala sam dosta strahova i bila sam zabrinuta, a tim iz centra mi je pomogao kada mi je pomod bila najviše potrebna. Sloboda da mogu da kontaktiram centar svaki dan mi je pomogla da dobijem informacije i savjete svaki put kada su mi trebali. Glavno ograničenje kod Domova zdravlja je da patronažne sestre dolaze u posjetu samo dva puta, i ne daju opširnije informacije i odgovore na pitanja novih roditelja. To je ono u čemu Centar donosi dodanu vrijednost. Učesnica ankete iz opštine Novi Grad Sarajevo

42 42 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na Jako sam zadovoljna uslugama koje se nude. Vidim pozitivnu promjenu u ponašanju svog djeteta. Radionice o roditeljstvu su uvijek interesantne i nude nove i korisne informacije. Moje dijete je vrlo zadovoljno i sretno sa ovim uslugama. Učesnica ankete iz opštine Laktaši Usluge u okviru Centra imaju jak psihološki uticaj na roditelje jer im pomažu u sticanju znanja i vještina za rad na razvoju svoje djece. Činjenica da su uključena oba roditelja i djeca je od najvede važnosti. Učesnik ankete iz opštine Novi Grad Sarajevo INKLUZIVNO OBRAZOVANJE I ŠKOLE PO MJERI DJETETA Još jedan sastavni dio SPIS programa jeste rad na pružanju podrške obrazovnim ustanovama kako bi bile više prilagođene i usmjerene na djecu i inkluzivnije. Ova komponenta savršeno se uklapa u slagalicu SPIS Opštinskog modela, jer ulaganje u školski sistem kao neposredni dječiji društveni kontekst predstavlja ključnu vezu sa dječijom zaštitom i inkluzijom. Kvalitetno obrazovanje je osnovno ljudsko pravo: svako dijete ima pravo na njega, pa stoga UNICEF i njegovi partneri podržavaju uvođenje principa škola po mjeri djeteta u škole u BiH i podržavaju nosioce dužnosti da dopru do one djece koja pate zbog isključenosti, diskriminacije i siromaštva. U okviru ovih aktivnosti, a naročito kroz opštinski SPIS model, značajni napori fokusirani su na jačanje okruženja za inkluzivno obrazovanje i na podržavanje škola po mjeri djeteta u ciljnim SPIS opštinama. SPIS programom je pružena opsežna tehnička pomod obrazovnim ustanovama (osnovnim školama) u oblasti inkluzivnog obrazovanja i obrazovanja po mjeri djeteta. Vodeda uloga u ove dvije komponente dodijeljena je dvjema partnerskim organizacijama civilnog društva, OCD Duga i OCD Step by Step, pri čemu su ove OCD predvodile po jednu navedenu intervenciju. Komponenta jačanja okruženja za inkluzivno obrazovanje koju je predvodila OCD Duga imala je za cilj da ojača kapacitete nosilaca dužnosti za kreiranje mehanizama za kvalitetno inkluzivno obrazovanje. To je uključivalo jačanje kapaciteta obrazovanih ustanova za analizu, pregled, planiranje, pružanje usluga inkluzivnog obrazovanja, kao i za pradenje i evaluaciju napretka i dostignuda. Komponentom za razvoj kapaciteta odabrani su službenici iz sektora obrazovanja, u oblasti planiranja, upravljanja i izrade politika, dok se obuka za pružaoce obrazovnih usluga fokusirala na prenošenje znanja i vještina neophodnih za eliminaciju isključenosti i jačanje kapaciteta za upravljanje i implementaciju mehanizama upudivanja na nivou zajednice.

43 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 43 Ova komponenta djeluje zajedno sa komponentama vezanim za obrazovanje po mjeri djeteta, kojima je cilj da se stvore uslovi za samovrednovanje, stručno usavršavanje i stvaranje škola po mjeri djeteta. Ova komponenta uključivala je: a) Obuku prosvjetnih radnika za primjenu metodologije usmjerene na dijete, te da steknu znanje i vještine o tome kako da se poveda sposobnost osnovnoškolske djece da kritički razmišljaju, prave odgovorne izbore i odluke, slobodno se izražavaju i rješavaju sukobe. b) Promociju učešda djece kroz podržavanje dječijih vještina kritičkog razmišljanja, odlučivanja, komunikacije i rješavanja konflikata. Kroz ove aktivnosti djeca grade samopouzdanje i osnažena su da promijene svoju okolinu i utiču na njenu bududnost. c) Jačanje profesionalnih mreža u cilju stalnog stručnog usavršavanja na bazi standarda kvaliteta, evaluacije, mentorstva i službenog priznanja kroz certifikaciju. d) Uključenost zajednice i partnerstvo sa zajednicama. Program za unapređenje škola pruža neke konkretne alate da bi se školama pomoglo da vrše procjene, pružaju podršku i imaju vedu obuhvatnost i pristupačnost u zajednici s ciljem inkluzije i poboljšanja pristupa za marginalizovanu i isključenu djecu. Dostignuda Komponentom jačanja škola po mjeri djeteta poboljšan je kvalitet osnovnog obrazovanja u 44 škole u 9 opština u Bosni i Hercegovini i na taj način stvoreni su uslovi za samovrednovanje, stručno usavršavanje i kreiranje modela škola po mjeri djeteta za više od djece i porodica. Konkretno, ove aktivnosti dovele su do poboljšanja u sljededim oblastima: Kvalitetan nastavni plan i program, Saradnja nastavnog osoblja iz čitave zemlje, Dokumenti za unapređenje nastavnog procesa dostupni su na Internetu, Formirana je grupa na Facebooku gdje nastavnici mogu da pronađu brojne informacije i postave mnoga pitanja, ili da daju prijedloge, da traže savjet, Uspostavljanje mentorskog sistema kroz koji su školama dodijeljeni mentori i izrađeni formulari za pradenje napretka, kao osnova za provođenje efikasnih i održivih promjena u školama, Izrađen je Priručnik koji obuhvata sve teme obuke povezane sa konceptom škola po mjeri djeteta (osnove, unapređenje efikasnosti škole, inkluzija u obrazovni sistem, škola i zajednica, partnerstvo sa porodicama, škola kao sigurno okruženje, analiza troškova, monitoring i evaluacija i brojne druge teme). Izrađen je Priručnik za obuku sa svim modulima obuke i dodatnim materijalima za stručno usavršavanje u školi, kao i dodatna literatura, video materijali i drugi resursi. Priručnik za obuku je pilotno testiran tokom obuke za oko 150 nastavnika i stručnih radnika u školama.

44 44 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na Osim programa obuke, izvršena je i razmjena iskustava između nastavnog osoblja kroz više održanih sastanaka. Školama je pružena pomod u vidu tehničke opreme i literature potrebne za unapređenje kvaliteta. Ulaganja u škole po mjeri djeteta dovelo je do unapređenja školskih praksi kroz uvođenje novih metodologija, strategija, tehnika održavanja nastave, kao i kroz opšte unapređenje planiranja i ocjenjivanja obrazovnog rada. Procjenom resursa i procesa u ciljnim školama identifikovana su područja koja mogu da se unaprijede i usvojen je Akcioni plan za škole koje su bili dio SPIS programa. Akcioni planovi su bili osnova za jačanje školskih praksi u ciljnim zajednicama. Međutim, nemaju sve škole isti polazni položaj, ljudske resurse, iskustvo i materijalna sredstva. Stoga je sljededom fazom SPIS programa predviđena podrška implementaciji Akcionih planova i individualizovan pristup svakoj školi i zajednici u skladu sa njihovim specifičnim potrebama. Ovo de modi djelomično da se postigne angažovanjem mentora u radu jedan na jedan sa školama ili formiranjem adekvatnih mreža između susjednih škola u zajednici. Jačanje okruženja za inkluzivno obrazovanje i školâ po mjeri djeteta doprinijelo je unapređenju nastavnih praksi, odnosno primjeni novih nastavnih metoda i metoda učenja, strategija i tehnika nastave, unapređenju procesa planiranja i ocjenjivanja, kao i ukupnom pristupu obrazovanju. Školsko osoblje sada je bolje opremljeno za zadovoljavanje individualnih potreba učenika. Okvir 4. Razmišljanja o obrazovnim komponentama Djeca mi kažu da otkako sam počela pohađati ove seminare, časovi su sve bolji i sve su im interesantniji. U prosvjeti radim dugi niz godina, a naučila sam puno novih stvari koje primjenjujem u nastavi. Naučili smo neke nove principe, neke nove igre koje olakšavaju proces učenja. Aida Eminagid, nastavnica matematike, Osnovna škola Mak Dizdar u Sarajevu Slušala sam čak i iskusnije nastavnike kako kažu da je najbolje da takvo dijete pohađa školu za specijalno obrazovanje, ili kolege, nema se šta raspravljati sa ovom gospođom. Nakon takvih izjava, trebalo mi je puno strpljenja da objasnim da inkluzija nije samo zakonska, nego i moralna obaveza. Napredak je postignut uprkos preprekama, i danas ta djeca [sa posebnim potrebama] pohađaju redovnu nastavu, što je ranije bilo teško zamisliti. Radim sa puno djece koja se u školi dobro osjedaju, razgovaram sa nastavnicima, roditeljima, i dostupna sam 24 sata dnevno. Vasilija Veljkovid, stručnjak za specijalno obrazovanje, OCD Duga

45 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 45 Naučene lekcije Implementacija ovog elementa SPIS-a pokazala je da su u lokalnim zajednicama glavni problemi nasilje i socijalna isključenost. Stoga su implementacijski partneri u SPIS-u zajednički donijeli odluku da se fokus prebaci sa škola na širu lokalnu zajednicu, kroz direktnu saradnju sa lokalnim OCD i OUO. To znači da se fokus ne stavlja samo na škole, nego na čitavu zajednicu u nastajanju da se pojača inkluzija i smanji nasilje. Kako bi se pristupilo rješavanju ovih važnih pitanja, SPIS model de raditi na izgradnji partnerstava između škola i zajednice sa porodicama DJEČIJA ZAŠTITA Ključni dio nastojanja SPIS partnera za integraciju svih politika i usluga dječije zaštite i inkluzije u svim sektorima na lokalnom nivou je svakako rad na unapređenju okvira politika i konkretnih mjera dječije zaštite za svu djecu u datoj zajednici. SPIS modelom se stoga izvršila inetgracija rada na dječijoj zaštiti u ostale komponente programa, što je doprinijelo uspjehu SPIS modela. Rad na jačanju zaštitničkih okruženja doprinio je drugim intervencijama održavanjem integralne veze između djece, porodica, kreatora politika i pružalaca usluga, što im je omogudilo da djeluju na strukturiran, regulisan način radi identifikacije, procjene, referala i zadovoljavanja potreba za zaštitom i inkluzijom ugrožene/isključene djece. U isto vrijeme, ovom komponentom prošireni su i produbljeni napori na unapređenju učešda djece/omladine u školama i zajednicama, kroz primjenu PAR mjera radi ciljanja različitih kategorija korisnika. PAR proces omogudava im da iniciraju, izrade i podrže u školi i zajednici zasnovane odgovore na rizike od malog oružja i lakog naoružanja i na glavna pitanja sigurnosti djece. Slijededi PAR metodologiju, ova komponenta isto tako primjenjuje pristup na tri nivoa: 1) procjena, 2) partcipativno akciono istraživanje, 3) implementacija/pilotiranje (Vidjeti Dio 5.2 za više pojedinosti o PAR). PAR grupa djece vrši procjenu dječije sigurnosti u lokalnoj zajednici, uz podršku PAR grupe odraslih za podršku (koju čine relevantni predstavnici odraslih iz lokalne zajednice: civilna zaštita, policija, lokalne vlasti, lokalni mediji, roditelji, OCD i pojedinci). Participativno akciono istraživanje fokusira se na procjenu situacije u vezi sa rizicima od lakog naoružanja i sigurnošdu djece u zajednici. Ovo istraživanje uključuje i identifikaciju percepcija, stavova i potreba djece i omladine u vezi sa rizicima od malog oružja i pitanjima sigurnosti djece. PAR grupe zajedno daju prijedloge za izradu Akcionih planova za sigurniju zajednicu (APSZ), koje usvajaju opštinske vlasti. PAR grupe aktivno prate implementaciju APSZ-ova, što isto tako doprinosi osnaživanju djece da bi uzela aktivno učešde u životu zajednice. Vodeda uloga za ove komponente povjerena je OCD Genesis Project, u saradnji sa OUO, UNICEF-om i drugim partnerima SPIS programa.

46 46 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na Glavna dostignuda U okviru implementacije ove komponente, implementacijski partneri i vladine institucije uspjeli su da uspostave kvalitetnu polaznu osnovu sa informacijama o stavovima, percepcijama i uticaju zloupotrebe lakog naoružanja i drugim pitanjima relevantnim za dječiju sigurnost u ciljnim lokalnim opštinama. Ovi polazni podaci učinjeni su dostupnim zajednici i sve se više koriste za potrebe planiranja akcija. Ova komponenta nadopunila je druge komponente SPIS modela kroz singergije između partnera i traženjem inovativnih načina za korištenje PAR metodologije u vezi sa rizicima od lakog naoružanja i sigurnosti djece. Sve zajednice, koje su usvojile Akcione planove za sigurniju zajednicu, dokazale su svoju predanost njihovoj implementaciji. Na jednom opštijem nivou, ovim elementom ostvarene su sljedede promjene (ishodi) u lokalnim zajednicama: Vede učešde djece, školskog osoblja i predstavnika zajednice u prevenciji rizika od malog oružja i lakog naoružanja i rješavanju pitanja sigurnosti djece. Modeli zasnovani na zajednici i školi su izrađeni i njima se promoviše učešde omladine u programima lokalne zajednice. Naučena lekcija Promjene ostvarene u zajednicama mogu da se posmatraju iz perspektive cjelokupnog SPIS modela. One ukazuju na sinergijski efekat komponenti SPIS-a, koje su zaista donijele značajne promjene i poboljšanja u oblasti dječijeg učešda, te vedu predanost relevantnih stručnjaka i menadžera u oblasti dječije zaštite i inkluzije, dok je povedanje kapaciteta vidljivo iz kvaliteta svih relevantnih Akcionih planova i opštih poboljšanja u uslugama koje pružaju relevantne ustanove.

47 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na POSEBNO USMJERENI PROJEKTI: INOVATIVNE SOCIJALNE USLUGE ZA UGROŽENU DJECU Jedva čekam subotu da idem na razgovor Dijete koje ide na govorne terapije u Stocu Posebno usmjereni projekti (PUP) su mehanizmi za podršku implementacije Opštinskih akcionih planova u zajednici. Cilj ovih projekata je da se pojačaju napori u procesu unapređenja sistema socijalne inkluzije i dječije zaštite kojim bi se obuhvatile ugrožene kategorije djece i njihovih porodica. Konkretno, PUP-ovi omogudavaju OUO i naročito pružaocima usluga da osmisle, organizuju i implementiraju inovativne socijalne usluge za najugroženije kategorije u jednoj zajednici. Kako svaka zajednica ima svoje specifičnosti, Situacione analize i Analize potreba predstavljaju važne alate za prepoznavanje najurgentnijih potreba ugroženih kategorija djece i izradu skupa usluga namijenjenih za te kategorije. Vrijednost PUP-ova je u tome da omogudavaju podršku za inovativne socijalne usluge koje su posebno izrađene za svaku zajednicu, na osnovu prioritetnih ciljnih kategorija ugrožene djece koje je definisao OUO. Izbor najugroženijih kategorija se zasniva na procjeni dostupnosti usluga, pristupa uslugama i faktora koji utiču na ugroženost određene kategorije (npr. siromaštvo, socijalna isključenost, i sl.). PUP-ovi su kratkoročni projekti (trajanja od šest mjeseci do godinu dana) i obično ih finansira donator. Opština i pružaoci socijalnih usluga nadgledaju implementaciju usluge i podstiče ih se da preuzmu finansiranje te usluge po isteku donatorskih sredstava. Iskustva iz ranije implementacije PUP projekata pokazuju da opštine prepoznaju vrijednost inovativnih usluga i da su motivisane da nastave sa finansiranjem tih usluga nakon što donatorska sredstva isteknu. Dostignuda Ovaj napredak koji je moje dijete ostvarilo samo se može zahvaliti logopedu koji je omogućio da moje dijete prevlada te poteškoće sa govorom. Moje dijete je uspjelo naučiti sva slova i stekne više samopouzdanja, tako da su rezultati u školi već bolji. Učesnica Ankete o zadovoljstvu korisnika iz Stoca Kako bi se podržala implementacija Opštinskih akcionih planova, u svim ciljnim opštinama su osmišljeni i implementirani Posebno usmjereni projekti (PUP). PUP-ovi su posebno izrađeni za svaku opštinu i zasnivaju se na prioritetnim ciljnim kategorijama ugrožene djece koje je definisao OUO. Ciljane intervencije u okviru PUPova su dosegle do djece i 760 roditelja (uglavnom djece sa onesposobljenjem i djece u kontaktom sa zakonom). Projekti su ponudili inovativne usluge, kao što su savjetovanje, govorna terapija i psihosocijalna terapija, koje nisu bile ranije dostupne zbog manjka stručnog kadra kao što su logopedi, defektolozi i sl. (Vidjeti Prilog 2. Anketa o zadovoljstvu korisnika radi detaljnije analize zadovoljstva korisnika inovativnih usluga uspostavljenih kroz PUP-ove u zajednicama).

48 48 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na Glavni fokus PUP-ova iz bio je na podršci implementaciji referalnih modela. Integrisani referalni sistem za društvenu zaštitu i inkluziju osmišljen je kao participativni akcijski proces, baziran na jasnim ulogama i odgovornostima lokalnih ustanova (zdravstvo, obrazovanje, socijalna zaštita, pravosuđe, policija, itd.). Stoga su PUP-ovi u drugoj fazi imali za cilj daljnje unapređenje i institucionalizaciju inovativnih usluga uspostavljenih u prvoj fazi. Implementacijom PUP-ova u drugoj fazi obuhvadeno je djece (882M/799Ž), roditelja (396M/1005Ž) i 316 stručnih radnika (93M/223Ž). Moja sugestija je da bi se trebali uložiti svi napori na održavanje ove organizacije radi naše djece, jer postoji mnogo djece koja imaju ovaj problem, a ne mogu tražiti pomoć zbog lošeg imovinskog stanja. Učesnica Ankete o zadovoljstvu korisnika iz Stoca Naučena lekcija Opštinski akcioni planovi i FP pomogli su OUO da poboljšaju kontekst u kome se usluge socijalne zaštite i inkluzije organizuju i olakšali su zajednički rad različitih ustanova radi pružanja inovativnih usluga. Inovativne usluge za rad sa ugroženom djecom u okruženju koje je otvoreno i prijateljsko za dijete bile su vrlo važan faktor motivacije za korisnike usluga. SPIS priče iz stvarnog života: Inkluzija prilika koja se nije ukazala brojnoj, manje sretnoj djeci Darko Plečid iz Višegrada sanja o putovanju u Meksiko gdje bi želio da radi u restoranu. Avdo Dizdarevid, mladi umjetnik iz Sanskog Mosta planira da se posveti slikarstvu, dok Lana Šafranid iz naselja Dobrinja u Sarajevu ide u osmi razred osnovne škole i nada se upisu u Srednju muzičku školu, jer želi da postane pijanistkinja. Po završetku osnovnog obrazovanja u specijalnoj školi, Darko je završio stručno osposobljavanje kao kuhar u redovnoj školi i od tada sanja o Meksiku dok radi u jaslicama Neven svake subote. Tamo on pomaže logopedu sa govornim terapijama koje se daju u okviru UNICEF-ovog SPIS programa. Avdo je učenik sedmog razreda osnovne škole, odličan je učenik i njegov crtež je prihvaden među hiljadama drugih na međunarodnom takmičenju i prikazan je na izložbi u Slovačkoj. On je učestvovao u projektu za talentovanu djecu, koji je implementirao OUO Novi Grad Sarajevo. Lana je uglavnom vrlo dobra učenica, a najbolje

49 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 49 ocjene ima iz engleskog jezika i informatike. Kaže da ne zna da pjeva, ali voli da sluša muziku i najviše od svega bi voljela da svira klavir. Sve troje su odlična djeca sa posebnim potrebama, ali oni isto tako posjeduju više nego posebne vještine koje su razvili zahvaljujudi integraciji u redovno obrazovanje, tačnije zahvaljujudi inkluziji. Novinar koji je imao srede da može da zabilježi deset inspirativnih životnih priča o pionirima inkluzije u BiH, djeci, nastavnicima, roditeljima i svim drugim osobama koje su se potrudile da olakšaju bududu socijalnu integraciju djece u društvo, spoznao je da inkluzija nije samo proces, koji za mnoge ljude ima neobičan i nejasan naziv. On je uistinu puno više od toga. Upoznao se sa roditeljima koji su sumnjali u uspjeh nečega što skoro niko u BiH nije nikada pokušao uraditi, sa nastavnicima iz osnovne škole koji su imali i volju i želju, nastavnicima razredne nastave koji su, iako bez adekvatnog iskustva, imali ogromnu želju da pomognu, predstavnicima Udruženja Duga koji ved godinama promovišu i implementiraju inkluziju u školama u BiH uz podršku UNICEF-a i par drugih organizacija. S druge strane, upoznao se i sa onima koji su najvažniji i koji su cilj svih ovih napora, djecom koja su razlog da se uradi još više i da se radi sa još više energije. Djecom koja su dobila priliku, a koja je nažalost bila uskradena tolikoj djeci prije njih.

50 50 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 5. ZAJEDNIČKI PROCESI Tok cijelog procesa izrade i implementacije SPIS modela odvija se pet procesa. Ti procesi su: 1) izgradnja kapaciteta, 2) učestvovanje, 3) uspostava i funkcije referalnog sistema, 4) komunikacija i zagovaranje i 5) monitoring i evaluacija. Navedenih pet procesa pomažu u međusobnom uvezivanju svih elemenata Modela, i kao takvi čine kičmu SPIS modela. Ovi procesi slijede ideju HRBAP-a u smislu da je njima predviđena promjena na: - Individualnom nivou (kroz edukacije i stalno jačanje vještina i znanja donosilaca odluka, stručnih radnika i djece i omladine), - Organizacionom nivou (stečeno znanje i vještine unapređuju pristup, organizacionu strukturu i radne procese u organizaciji), te na - Nivou zajednice (podizanjem nivoa svijesti i saradnje između svih društvenih aktera u nekoj zajednici radi boljeg pružanja usluga krajnjim korisnicima) RAZVIJANJE KAPACITETA Svaki proces ima svoje vlastite specifičnosti. Element razvoja (izgradnje) kapaciteta u SPIS modelu označava opsežno ulaganje u razvoj znanja, vještina i razmjenu novih pristupa pružanju socijalnih usluga sa relevantnim lokalnim koordinacijskim tijelima (prvenstveno OUO), pružaocima socijalnih usluga i civilnim društvom u ciljnim opštinama. Kao sastavni dio elemenata SPIS modela, organizuju se opsežne aktivnosti za edukaciju i razvoj kapaciteta, a na osnovu prepoznatih potreba partnera u ovom procesu. Osmišljava se paket posebno prilagođene obuke na osnovu opsežne analize kapaciteta, funkcija i nedostataka u radu relevantnih institucija. Po uspostavljanju OUO-a, članovi ovih tijela su na osnovu identifikovanih nedostataka u znanju i praksama prošli kroz niz opsežnih obuka. Time su pojedinci i ustanove razvili svoje kapacitete u više oblasti. Na primjer, programi obuke organizovani su za konceptualne oblasti, kao što su rani dječiji rast i razvoj, inkluzivno obrazovanje, dječija zaštita, itd. Isto tako su uspješno organizovane obuke o budžetiranju zasnovanom na dokazima, statistici (UOE, ESSPROS, DevInfo, izrada politika zasnovanih na dokazima), te o monitoringu, evaluaciji i prikupljanju i analizi podataka. Rezultat ovih obuka bila je povedana svijest i vještine vladinih službenika i stručnih radnika, koji su iskazali visok nivo zanimanja za ovakve obuke.

51 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 51 Naučena lekcija Aktivnosti razvoja kapaciteta moraju da budu sastavni dio SPIS modela. Neka vrsta aktivnosti razvoja kapaciteta, bilo u obliku obuka ili mentorstva/savjetovanja treba da prati svaku pojedinačnu komponentu SPIS modela. Razvoj kapaciteta treba da bude posebno prilagođen i po mogudnosti treba da se implementira individualno za svaku ciljnu zajednicu ako takav pristup dopuštaju budžet i vremenski okviri UČEŠDE Djeca i mladi imaju brojne koristi od učešda u procesima odlučivanja i društvenim procesima. Djeca i mladi koji učestvuju u društvenim procesima grade povjerenje, povedavaju svoje razumijevanje složenog društvenog konteksta i svojih uloga i prava, te stiču znanje i vještine za analizu i davanje doprinosa procesu. Djeca i mladi isto tako stiču osjedaj da su njihovi komentari i sugestije značajni i da ih se poštuje, što ih dalje motiviše da uče, razvijaju se, istražuju i daju bolji doprinos razvojnim inicijativama zajednice. Integrisani sistem društvene zaštite i inkluzije usmjerene na djece zasniva se na učešdu djece i omladine u kreiranju socijalne politike na lokalnom nivou. SPIS modelom uključuju se i osnažuju djeca i mladi kroz cijeli ciklus Modela, u obliku grupa za Participativno akciono istraživanje (Participatory Action Research - PAR). PAR grupe su važne za: a) razmjenu znanja i razumijevanje (dječijih) prava i odgovornosti, te b) pružanje mogudnosti i alata za djecu i omladinu za istraživanje potreba kako bi pokrenuli, predvodili i implementirali aktivnosti koje su od značaja za njihove zajednice. Participativno akciono istraživanje (PAR) Participativno akciono istraživanje (PAR) je metod kojim istraživači i kategorije koje su u fokusu studije stupaju u partnerstvo radi identifikacije najboljeg načina za proučavanje nekog problema i radi osiguravanja da rezultati istraživanja daju istinski doprinos za one koji su bili predmetom proučavanja. Kao takvo, Participativno akciono istraživanje (PAR) je kolaborativni proces kojim djeca i mladi za koje se očekuje da imaju koristi od tog istraživanja uzimaju aktivnu ulogu u izradi i implementaciji istraživanja uz smjernice eksperata za istraživanje. Nalazi PAR istraživanja predstavljaju vrijedne smjernice za izradu akcija za rješavanje prepoznatih problema u nekoj zajednici i za osnaživanje kategorija koje su u fokusu PAR istraživanja.

52 52 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na SPIS modelom predviđeno je uspostavljanje tri PAR grupe po zajednici. Prva grupa je PAR grupa djece, druga je PAR grupa odraslih za podršku (respektabilne osobe iz te zajednice), a treda je PAR grupa eksperata. Ove tri grupe su detaljnije opisane u nastavku. SPIS priče iz stvarnog života: PAR grupa u Biledi Po utvrđivanju potrebe za više sportskih terena u zajednici i u školi, članovi PAR grupe predstavnici Savjeta učenika osnovne škole Sveti Sava iz Bilede pokrenuli su inicijativu za izgradnju atletske staze u školi. Učenici su izradili strategiju za izgradnju atletske staze i aktivno su učestvovali u čišdenju i zaravnjivanju zemljišta. Želimo ovu stazu što prije to nam je vrlo važno, i zato se dobrovoljno javljamo da učestvujemo u svim radovima na stazi. Roditelji su prihvatili našu ideju i obedali su da de nam pomodi s radovima kaže Marija Vukovid, jedna od inicijatora ove ideje. Inkluzija djece u aktivnosti u zajednici obično je predviđena ved Opštinskim akcionim planovima i kasnijom Odlukom OUO o uspostavljanju PAR grupa. PAR grupa djece se udružuje sa PAR grupom za podršku koju čine građani iz zajednice koji imaju profesionalnu ili ličnu želju da volontiraju u sistemu društvene zaštite i inkluzije i pružaju podršku PAR grupama djece i OUO. PAR grupa za podršku podržava, promoviše i širi rad PAR dječije grupe u široj zajednici kroz usmjeravanje i pomod u osiguravanju sredstava za projekte i inicijative osmišljene od strane PAR dječije grupe. Članovi OUO/Opštinske komisije su isto tako i članovi PAR grupe za podršku, što je u skladu sa pristupom integrisanoj društenoj zaštiti i inkluziji i donosi vrijednost u vidu razmjene i korištenja inputa iz PAR grupa u procesima odlučivanja. PAR grupe djece i omladine se uspostavljaju na dva načina: a) u okviru neke obrazovne ustanove (škole), te b) u okviru aktivnosti neke OCD. Posebna pažnja posveduje se uključivanju socijalno isključene djece i omladine, što donosi vrijednost u vidu ostvarivanja uvida u potrebe ovih kategorija. PAR proces slijedi vrijednosti HRBAP metodologije i primjenjuje modifikovane korake u odnosu na one preduzete u fazi izrade Modela i OAP-a: Razna preduzeda obedala su da de finansijski podržati ovaj Projekat. 1) Uspostavljanje PAR grupe djece i omladine, i PAR grupe odraslih, 2) Provođenje analize praznina i procjene potreba, primjenom Participativnog akcionog istraživanja (PAR). Cilj Procjene je da se identifikuju problemi i potrebe zajednice iz perspektive djece. 3) Na osnovu identifikovanih potreba, PAR grupa, uz pomod PAR grupe za podršku, traži rješenja za problem i izrađuje projekat/inicijativu za rješavanje prioritetnog problema. 4) Nakon što se projekat izradi, PAR grupa djece i PAR grupa za podršku zajedno prikupljaju sredstva za projekat iz različitih sektora u zajednici. 5) Po osiguravanju sredstava, PAR grupa djece i omladine predvodi implementaciju predviđenih aktivnosti.

53 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 53 Osim projekta, PAR grupa djece aktivno učestvuje u drugim aktivnostima Programa i OUO/Opštinske komisije. PAR grupa eksperata PAR grupa eksperata je grupa stručnih lica koji pomažu OUO/Opštinskoj komisiji u izradi kvalitetnih mjera za socijalne politike i usluge na lokalnom nivou. Primarni zadatak PAR grupe eksperata je izrada i elaboracija referalnog modela za određenu zajednicu. PAR grupa eksperata isto tako ima zadatak i da provodi socijalne i institucionalne analize, te da istražuje potrebe i potencijalne dobre prakse iz drugih zajednica i zemalja koje mogu da budu korisne za replikaciju u predmetnoj zajednici. Posebna pažnja posvedena je uspostavljanju međuresorne PAR grupe eksperata kako bi se pojačao integrisani pristup i osnažio referalni sistem društvene zaštite i inkluzije. Dostignuda Do sada je rad PAR grupa polučio značajne rezultate. Pregled izvještaja i intervjua sa relevantnim akterima ukazuje da su PAR grupe bile faktor motivacije za djecu da uče i uključe se u pitanja u zajednici koja su im zanimljiva. Inovativni projekti koji su implementirani bili su u stanju da sa uspjehom porade na problemima sa kojima se djeca suočavaju u zajednici. Važno je da se istakne da su PAR grupe djece uspjele da prikupe sredstva za svojih 36 projekata, što ih je ohrabrilo i osnažilo da porade na ključnim izazovima u svojim zajednicama. Glavna dostignuda SPIS modela u nastojanjima da se osnaže djeca i mladi kako bi se aktivno uključili u društvene procese u zajednici su: Djeca uključena u PAR grupe stekla su značajno znanje, samopouzdanje i vještine da se aktivno uključe u procese odlučivanja. PAR grupe su proširile svoju korist kroz umnožavanje znanja među vršnjacima, ali isto tako i uključivanjem širih grupa djece u projektne aktivnosti i inicijative u zajednici. Projekat je bio naročito važan za socijalno isključenu djecu koja su ostvarila pristup i postala uključena u procese u zajednici kroz prilike za razmjenu mišljenja, stavova i inputa za unapređenje pružanja usluga u svojim zajednicama. Uspostavljanje odnosa i partnerstava između djece i ustanova donijelo je značajna poboljšanja u pristupima uslugama usmjerenim na djecu i prilagođenim djeci, osigurala su dokaze, bolje razumijevanje i prepoznavanje potreba i načina kako zadovoljiti te potrebe.

54 54 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na Naučena lekcija Rad PAR grupa donio je velike koristi. S druge strane, formiranje tri skupa PAR grupa bilo je vrlo zbunjujude za vedinu zainteresovanih strana u okviru Programa. Intervjui sa zainteresovanim stranama pokazuju da postoji zabuna oko uloga i članstva PAR grupe odraslih za podršku i PAR grupe eksperata, jer se pokazalo da su mnoge osobe učestvovale u radu obje grupe. Glavna naučena lekcija je da bi u bududoj implementaciji SPIS modela trebalo podržati uspostavljanje PAR grupe djece i mladih i PAR grupe odraslih za podršku. PAR grupa za podršku treba da kao članove ima relevantne predstavnike iz zajednice koji mogu da pomognu PAR grupi djece u njenom radu i pored toga da podrže OUO sa stručnim komentarima i sugestijama i stavovima o relevantnim pitanjima koja su interesantna za Opštinski Upravni Odbor REFERALNI MEHANIZAM Aktivnosti na uspostavljanju funkcionalnog i održivog referalnog sistema imaju za cilj kreiranje pozitivnog okruženja i uticaja na blagostanje djece u datoj zajednici. To se vrši uspostavljanjem sistema dječije zaštite koji je u stanju da bolje identifikuje djecu izloženu riziku i pruži adekvatan odgovor kroz usluge društvene zaštite i inkluzije. Sistem objedinjuje sve pružaoce usluga koji mogu da budu uključeni u identifikaciju djece izložene riziku, prevenciju nasilja, zanemarivanja, zloupotrebe i izrabljivanja, i koji odgovaraju na takve slučajeve kada se dese pružanjem adekvatnih i dobro prilagođenih usluga. Ovo je naročito važno s obzirom na činjenicu da su dječija ugroženost i oblici isključenosti na nivou društva višestrani; stoga su od najvede važnosti vještine relevantnih nosilaca dužnosti za procjenu i rješavanje stanja i potreba djece. SPIS modelom nastoji se da se podrži i osigura da nosioci dužnosti imaju kapacitet (ovlaštenja, odgovornost, motivaciju i sredstva) da riješe razna pitanja zaštite i isključenosti na način koji je prijateljski prema djeci. OUO je ključan za osiguravanje uspješnog uspostavljanja referalnih mehanizama u nekoj zajednici. OUO su prvi korak ka uspostavljanju referalnog sistema na nivou zajednice. U sastav OUO uključeni su predstavnici različitih ustanova i on podrazumijeva razmjenu informacija i zajednički rad na različitim zadacima i kao takav inicira saradnju između socijalnih sektora u lokalnoj zajednici. OUO ispunjavaju namjenu kreiranja prostora i povedanja prilika za pružaoce usluga i vladine predstavnike da se susretnu, razmjene informacije i uče jedni od drugih, te da zajedno izrađuju nove pristupe i inicijative. Referalni mehanizam zasniva se na participativnim metodima koji pružaju prilike za aktivno uključivanje pružaoca usluga i korisnika. Vladini organi, pružaoci usluga, civilno društvo i djeca i njihove porodice zajedno definišu probleme, preporuke i nalaze rješenja za probleme

55 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 55 socioekonomske isključenosti. Projekti i rad PAR grupa takođe predstavljaju značajan doprinos jačanju referalnih mehanizama. Međusektorska saradnja počinje kao prilično neformalna razmjena informacija i komunikacija u procesu uspostavljanja OUO. Zajednički rad članova OUO, Operativnih timova, PAR grupa i svih uključenih partnera iz civilnog društva nudi prilike za njegovanje ove razmjene informacija, komunikacije i saradnje, kao i za pronalaženja tačaka povezivanja za zajedničke usluge i referal između pružaoca usluga, vlasti i OCD. Finalnu fazu implementacije SPIS modela karakteriše povedana motivacija opštinskih aktera da se ova saradnja institucionalizuje kroz definisanje i potpisivanje zvaničnog dokumenta o dugoročnoj saradnji (Protokol o saradnji). Protokoli o referalu omoguduju zvanične linije saradnje i referala prihvatanjem zvaničnog ovlaštenja za upudivanje predmeta između institucija. Vrijednost Protokola o referalu je u činjenici da se njime utvrđuje zajedničko razumijevanje linija referala i načina na koji relevantni akteri komuniciraju u slučajevima kada je referal potreban. Dostignuda Aktivnosti koje doprinose jačanju referalnih mehanizama uključuju, ali se ne ograničavaju na, uspostavljanje OUO i usvajanje OAP, Participativno akciono istraživanje (PAR) i PUP, prerastanje OUO u Opštinske komisije i usvajanje Protokola o referalu. Podrška SPIS programa referalnim mehanizmima navela je opštinske partnere da prepoznaju da su referalni mehanizmi od najvedeg značaja za održivost njihovih dostignuda. Trenutno je svaka opština u postupku usvajanja Protokola o saradnji kao obavezujudih dokumenata kojima se utvrđuju funkcije, referalni mehanizmi i linije komunikacije između različitih ustanova. Protokoli o referalu omoguduju zvanične linije saradnje i referala prihvatanjem zvaničnog ovlaštenja za upudivanje predmeta između institucija. Vrijednost Protokola o referalu je u činjenici da se njime utvrđuje zajedničko razumijevanje linija referala i načina na koji relevantni akteri komuniciraju u slučajevima kada je referal potreban. Protokoli o saradnji predstavljaju jezgro referalnih modela na opštinskom nivou, doprinosedi održivom, institucionalizovanom i integrisanom pristupu društvenoj zaštiti i inkluziji. Sve zainteresovane strane u deset SPIS opština slažu se da ulaganje SPIS programa u koordinaciju i razvoj referalnih mehanizama predstavlja važno dostignude Programa. Dodatnu vrijednost Programa potvrđuju različite ustanove u opštinama, naročito onim siromašnim i nerazvijenim, u kojima je došlo do poboljšanja pružanja usluga zahvaljujudi jačanju veza i saradnje između ustanova. SPIS program je uspio da poveže opštinske ustanove, pruži im prilike za učešde kao jednakim članovima OUO, da pohađaju zajedničke obuke i olakšaju rad na implementaciji SPIS modela u svojoj zajednici. Ove inicijative osnažile su opštinske vlasti i ustanove da uzmu jednu više proaktivnu ulogu u procesima kreiranja politika i da preuzmu vodstvo u unapređenju socijalnih usluga na jedan održiv način.

56 56 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na Naučena lekcija Referalni mehanizmi donose značajna poboljšanja u radu pružalaca socijalnih usluga i nude adekvatan i brz odgovor na najurgentnije potrebe djece. Stoga je potrebno da izrada i implementacija referalnih mehanizama i dalje ostanu fundamentalna vrijednost i pristup u SPIS modelu. Uspostavljanje Operativnih timova za referalne mehanizme povedalo bi uspjeh u uspostavljanju referalnog sistema. Svrha rada ovih timova jeste da povežu sve ustanove, organizacije i pojedince/ke koji de da rade ili ved rade sa djetetom i porodicom. Ovaj tim bi osigurao pružanje efikasnije i kvalitetnije usluge, uz istovremeno definisanje prioriteta potreba i planiranje procesa pružanja usluga na bazi postojedih resursa KOMUNIKACIJA I ZAGOVARANJE Podizanje svijesti nosilaca dužnosti i nosilaca prava o konceptu, značenju i potencijalnim koristima integrisane društvene zaštite i inkluzije usmjerene na djecu je snažan zajednički proces u okviru SPIS modela. SPIS modelom ulaže se u informisanje i zagovaranje kao mehanizam podrške reformskim nastojanjima koja utiču na pružanje socijalnih usluga u lokalnim zajednicama. SPIS modelom predviđeni su značajni napori na podizanju svijesti i promotivnim aktivnostima kako bi se prenijele informacije o konceptima i novim uslugama, ali i da bi se zagovarala intenzivnija saradnja i fokus na unapređenju integrisanih usluga društvene zaštite i inkluzije u zajednicama. Bilteni, društveni mediji na Internetu (kao Facebook) i web stranica koriste se u značajnoj mjeri za promociju dobrih praksi iz opština, za razmjenu ljudskih priča i podizanje svijesti o društvenoj zaštiti i inkluziji djece u opštinama. Isto tako, tokom ciklusa implementacije SPIS-a koriste se direktni promotivni, informativni i zagovarajudi događaji, sastanci, printani materijali, i sl. Dostignuda Odnosi sa javnošdu i vanjska komunikacija u vezi sa aktivnostima i dostignudima SPIS programa bili su kontinuirani. Podrška i vidljivost u odnosima sa javnošdu osigurani su prilikom otvaranja IRRR Centara, obuka, konferencija, aktivnosti i sl. u deset ciljnih opština. Najvažniji ishodi ulaganja u komunikaciju, podizanje svijesti i promociju društvene zaštite i inkluzije i dječijih prava uključuju: a) Iniciranje promjena u percepciji,

57 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 57 b) Svijest o pravima djeteta kod nosilaca prava, i c) Promjene u razumijevanju i poznavanju vrijednosti ulaganja u zaštitu i inkluziju djece. Kao rezultat gore navedenih aktivnosti, povedana je svijest i znanje kod medija, pružalaca usluga i javnosti o važnosti dosadašnjih dostignuda u oblasti društvene zaštite i inkluzije. Naučene lekcije SPIS bilteni, web stranica i upotreba društvenih mreža na Internetu (Facebook) pokazali su se vrlo korisnim alatima za internu i eksternu komunikaciju. Oni su predstavljali djelotvoran kanal za promovisanje dobrih praksi iz opština, za razmjenu ljudskih priča i za podizanje svijesti o društvenoj zaštiti i inkluziji u opštinama. Web stranica i korisnički račun na Facebooku pod nazivom Zid dječijih želja pomogli su u promovisanju Zida dječijih želja i SPIS aktivnosti uopšte. Platforme bazirane na Internetu nude priliku djeci iz različitih regiona u zemlji za interakciju i izražavanje stavova, potreba i želja. One se isto tako koriste i za promovisanje inkluzije i aktivnog učešda djece u zagovaranju SPIS-a i dječijih prava MONITORING I EVALUACIJA Premda monitoring i evaluacija (M&E) nikada nije sam po sebi rezultat nekog projekta, inicijative, politike ili usluge, on predstavlja bitan osnov uspješne intervencije. Stoga je izrada okvira monitoringa i evaluacije u fazi izrade SPIS-a nužna za kreiranje jakog instrumenta za pradenje ostvarivanja rezultata i promjena u zajednici. SPIS model predstavlja partnerstvo sa nizom institucija i organizacija koji dolaze iz vladinog sektora i sektora civilnog društva. Svaki partner je zadužen da dobro vodi evidenciju o napretku u postizanju rezultata i da u skladu s time izvještava UNICEF. OUO isto tako izvještava kako prema lokalnim organima vlasti tako i prema Programu u vezi sa napretkom i izazovima na putu. Na osnovu lekcija naučenih iz procesa implementacije SPIS-a, UNICEF i partneri zajedno su izradili okvir M&E za SPIS uopšte i za opštinski Model SPIS-a. Matrica M&E okvira opisuje rezultate i relevantne indikatore, koji su dodatno objašnjeni radi lakšeg snalaženja. U okviru svakog rezultata, matricom su opisana glavna područja u okviru nastojanja za postizanje kvalitetnog monitoringa, a isto tako se daje prostor za dalje izdvajanje podataka u okviru indikatora (kao što su pol, dob, karakteristike kategorija djece, itd.) koje može da bude korisno za bolju prezentaciju dostignuda i prepoznavanje promjena postignutih predmetnom

58 58 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na intervencijom. Matrica M&E isto tako sadrži i dinamiku i rokove monitoringa, kako bi se osiguralo da tim koji predvodi reforme/program/inicijative odvoji vrijeme za razmišljanje o napretku, rezultatima, izazovima i promjenama uvedenim u pristupu. Naučena lekcija Definisanje jake polazne osnove za intervenciju i dalje pradenje napretka u odnosu na polaznu osnovu i kasnije promjene ključne su za ostvarivanje boljeg uvida u uzročno-posljedične veze implementiranih aktivnosti, boljeg uvida u izazove i rizike i šta treba da se promijeni da bi se zadržali pozitivni rezultati. Konačno, one pružaju ulazne informacije na osnovu kojih je mogude promišljati, raspravljati i učiti iz procesa da bi se obnovila snaga, motivacija i posvedenost postavljenim ciljevima.

59 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na 59 ANKETA O ZADOVOLJSTVU KORISNIKA, JUNI Više izdvojenih informacija Cilj Ankete o zadovoljstvu korisnika bio je da se od porodica i drugih korisnika dobiju informacije o stepenu njihovog zadovoljstva u vezi sa uslugama društvene zaštite i inkluzije koje se pružaju u njihovoj opštini. Iz provedene ankete izdvajamo sljedede informacije: SPIS PROGRAM SE ZASNIVA NA POTREBAMA: Nalazi ankete pokazuju da je SPIS program uspio da identifikuje i podrži (targetira) djecu i porodice koji imaju stvarne i urgentne potrebe. Više od 85% intervjuisanih korisnika navelo je da su predmetne usluge zadovoljile urgentne potrebe za zajednice u cjelini, kao i da je pomod došla do onih korisnika kojima je bila najpotrebnija. SPIS JE EFIKASAN: Zadovoljstvo uslugama IRRR centra, tretmanom logopeda i defektologa bilo je visoko kod svih intervjuisanih osoba. 89% ukupnog uzorka korisnika navelo da je su zadovoljni IRRR uslugama. IRRR CENTRI POBOLJŠAVAJU KVALITET ŽIVOTA: SPIS PROGRAM FOKUSIRA SE NA NAJUGROŽENIJE Vedina porodica usluge centra koristi redovno. Anketa je pokazala da 64% porodica koristi IRRR usluge sedmično. Inovativni pristup IRRR centara bio je veoma važan faktor motivacije za korisnike. Vrlo sam zadovoljna što koristim usluge u centru. Nakon rođenja mog prvog djeteta, imala sam dosta strahova i bila sam zabrinuta, a tim iz centra mi je pomogao kada mi je pomod bila najviše potrebna. Sloboda da mogu da kontaktiram centar svaki dan mi je pomogla da dobijem informacije i savjete svaki put kada su mi trebali. Glavno ograničenje kod Domova zdravlja je da patronažne sestre dolaze u posjetu samo dva puta, i ne daju opširnije informacije i odgovore na pitanja novih roditelja. To je ono u čemu Centar donosi dodanu vrijednost. Učesnica ankete iz opštine Novi Grad Sarajevo SPIS ISPUNJAVA POSEBNE POTREBE: Vedina porodica redovno koristi usluge logopeda i defektologa. Anketa je pokazala da 73% porodica koje su učestvovale u Anketi koriste usluge centra sedmično.

60 60 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na SPIS priče: Prezentacija dostignuda i naučenih lekcija IBHI Rezultati Programa potvrđuju važnost integrisanih pristupa predviđenim aktivnostima Partnerstvo i primjena mješovitog i multidisciplinarnog pristupa doprinose sveobuhvatnim kvalitetnim rezultatima u okviru reformi sveukupne društvene zaštite djece; HRBAP metodologija doprinosi kvalitetnim rezultatima u oblasti poštivanja dječijih prava; Metodi rada prilagođeni su korisniku i djetetu, koji podrazumijevaju uključivanje korisnika u procese odlučivanja, doprinose kvalitetu finalnih rezultata; Pristup usmjeren na pitanja ravnopravnosti polova otvara mogudnosti usmjerene na kvalitetne analize, planiranje i postizanje rezultata; Provedene procjene i situacione analize u oblasti dječije zaštite pružaju uvid i kvantitativne podatke o stanju u ustanovama i organizacijama koje se bave dječijom zaštitom u lokalnim zajednicama; Program pruža uvid u integrisane podatke o djeci u opštinama, sa naglaskom na probleme povezane sa ekonomskim i socijalnim stanjem porodica sa djecom; Aktivnosti Programa koje za fokus imaju edukaciju doprinose povedanju znanja eksperata, vladinog i nevladinog sektora, kao i roditelja (HRBAP metodologija, socijalna inkluzija sa perspektivom multidisciplinarnog rada, i sl.); Opštine prepozanju ulogu OUO u ostvarivanju rezultata, naročito po pitanju dvogodišnjih Akcionih planova. Smatra se da aktivnosti i pripriteti u OAP doprinose realizaciji opštinskih razvojnih strategija; Primjena multisektorskog pristupa dobroj i kvalitetnoj komunikaciji i saradnji svih aktera u procesu; Programske aktivnosti omogudavaju integraciju usluga zaštite djece i porodica (kroz osnaživanje CSR i drugih aktera, kroz opremanje i uspostavu savjetovališta, dnevnih centara itd.) i potvrđuju značaj multidisciplinarnog pristupa unapređenju života djece i porodica.

61 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na ZAKLJUČAK U prethodnim dijelovima smo ostvarili uvid u različite aspekte rada na reformi sistemâ sveukupne društvene zaštite i inkluzije kako bi oni bili više fokusirani, usmjereni na djecu i integrisani. Sve intervencije u okvir SPIS modela su međusobno isprepletene i kreiraju jedan kompaktan pristup podrške nastojanjima nosilaca dužnosti da unaprijede pružanje usluga i međusektorsku saradnju s jedne strane, te svijest, razumijevanje i pristup uslugama i procesima odlučivanja od strane nosilaca prava u opštinama, s druge strane. Program je u potpunosti ispunio svrhu izgradnje funkcionalnog opštinskog modela implementacije sa holističkim pristupom jačanju sistema sveukupne društvene zaštite i inkluzije. Izrađen je sveobuhvatan model za uspostavljanje i funkcionisanje integrisanih i funkcionalnih mehanizama za društvenu zaštitu i inkluziju, zasnovan na stubovima koje čine dobro upravljanje zasnovano na dokazima (činjenicama), te za uvođenje inovativnih usluga za djecu i njihove porodice proisteklih iz njihovih potreba i prava. Ovim modelom primijenjen je sveobuhvatan integrisani pristup, koji obuhvata: Jačanje mehanizama upravljanja (podrška uspostavljanju i funkcionisanju OUO), Jačanje politika zasnovanih na dokazima i socijalnih usluga (kroz ulaganje u mehanizme za prikupljanje podataka o djeci i kroz podršku izradi i usvajanju Opštinskih akcionih planova), Razvoj kapaciteta i znanja lokalnih državnih službenika i stručnih radnika (kroz niz obuka, radionica i drugih događaja), Uvođenje i razmjena inovativnih socijalnih usluga i podrška proširenju postojedih usluga (kroz grantove i druge mehanizme podrške, kao što su obuke, savjetovanje, mentorstvo, i sl.), Stvaranje prostora i mehanizama za saradnju između različitih socijalnih sektora u zajednici i sa različitim nivoima uprave (kroz učešde u OUO, grupama eksperata, grupama eksperata iz Participativnog akcionog istraživanja (PAR), kroz događaje, i sl.), Integrisanje socijalnih usluga radi stvaranja jakih referalnih sistema za dječiju zaštitu i inkluziju u zajednicama (kroz izradu i usvajanje referalnih mehanizama), Osiguravanje učešda i komentara/sugestija od strane nosilaca prava u procesima donošenja odluka i pružanja usluga u svakoj zajednici (kroz uspostavljanje i rad PAR grupa djece, lokalne projekte i inicijative koje predvode djeca i mladi uz podršku odraslih), Podizanje svijesti, promovisanje najboljih praksi i razmjena naučenih lekcija kao jakog instrumenta za zagovaranje radi širenja porukâ o potrebi zaštite prava djeteta. Kao takav, SPIS model ne treba razumjeti kao jednokratnu intervenciju, nego kao pristup koji evoluira. Nove politike kreiraju se na osnovu kvalitetnog promišljanja o postignutim

62 62 Jačanje integrisanog sistema društvene zaštite i inkluzije usmjerenog na djecu na rezultatima, izazovima i prepoznatim neuspjesima u procesu. Kako se javljaju nove potrebe, i odgovor isto tako treba evoluirati. Ovaj proces je po svojoj prirodi dinamičan: nove generacije djece rastu sa (novim) potrebama i te potrebe treba zadovoljiti. Sâma filozofija SPIS modelâ je da se stvore kvalitetni kapaciteti, znanje, motivacija i potencijal da se nastavi sa reformama i unaprijede politike i usluge, kako bi se unaprijedile i razvile lokalne zajednice, a time i šire društvo u cjelini. Ciklična priroda integrisane društvene zaštite i inkluzije usmjerene na djecu prikazana je u nastavku u dijagramu. Evaluacija i promišljanje Procesa kao inputa za sljededi ciklus politike društvene zaštite i inkluzije Uspostava/mandat OUO/Opštinske komisije Monitoring procesa i dostignuda; prilagođavanje i izmjene AP gdje je potrebno Procjene zajednice i kapaciteta i potreba; uspostavljanje sveobuhvatne baze podataka Implementacija AP; inovativne usluge, zajednički projekti (OCD i ustanove), obuhvat,rrr, inkluz. obrazovanje i mjere dječije zaštite Izrada Opštinskog akcionog plana sa pratedim budžetom Odabir prioritetnih ciljnih kategorija i intervencija