Studija o dimenzijama nasilja u porodici Rodno nasilje u porodici u opštinama na Kosovu: Dragaš, Djakovica i Gnjilane

Transcription

1

2 Studija o dimenzijama nasilja u porodici Rodno nasilje u porodici u opštinama na Kosovu: Dragaš, Djakovica i Gnjilane UNICEF Kosovo Octobar, 2013

3 * Svako pominjanje Kosova u ovoj studiji je u punoj saglasnosti sa Rezolucijom Saveta Bezbednosti Ujedinjenih Nacija 1244 i bez prejudiciranja statusa Kosova 2

4 Ova osnovna studija uključila je neverovatan napor onih koji su pomogli njenoj izradi, pregledu, odobravanju, finansiranju i realizaciji, i odražava prioritet i privrženost rešavanju i eliminisanju nasilja u porodici/rodnog nasilja u porodici (NP/RNP) i podržavanju rodne jednakosti i ljudskih prava u kontekstu Kosova. Važno je prepoznati jaku i stalnu podršku Kancelarije Premijera koja je olakšala proces studije i istu je usmeravala uz podršku mnogih aktera koji su činili Nacionalni koordinacioni odbor protiv NP/RNP, koje je primetno vodilo Ministarstvo Pravde. Uz mnogo zahvalnosti na viziji Vlade Finske i njenoj podršci studije preko UN-ovog Zajedničkog programa protiv rodnog nasilja koji podržava Nacionalnu strategiju i Akcioni plan protiv nasilja u porodici u tri pilot opštine, Dragašu, Đakovici i Gnjilanu. Mnogo dece, žena i muškaraca ispitanika u ovim tri pilot opštinama i drugi akteri na nacionalnom nivou koji su učestvovali u studiji su bili od ogromne koristi. Njihova volja da podele njihova mišljenja se izuzetno ceni i posmatra se kao kritičan način preko kojeg oni aktivno doprinose poboljšanju situacije onih koji su pogođeni nasiljem u porodici/rodnim nasiljem u porodici. Lokalni UN-ovi opštinski koordinatori i članovi opštinskih koordinacionih mehanizama protiv NP/RNP, podržani preko Zajedničkog programa UN-a protiv rodnog nasilja (RN), pomogli su da ceo proces terenskog istraživanja prođe bez problema. Posebno priznanje se takođe daje partnerima na njihovim doprinosima i bezmernoj podršci u toku celog procesa, ide UNICEF-u (Dečiji fond Ujedinjenih Nacija); UNDP-u (Program razvoja Ujedinjenih Nacija); UNKT-u (Tim za Kosovo Ujedinjenih Nacija); UNFP-u (Populacijski fond Ujedinjenih Nacija); UN WOM- EN (Telo Ujedinjenih Nacija za rodnu jednakost); Kancelariji OHCHR-u (Visoki komesar za ljudska prava); i Centar za zaštitu žrtava i prevenciji trgovine ljudima (PVPT). Fondaciji Together Kosova, i Alirizi Arenliu, profesor-doktoru, Kalterini Kelmendi, kandidatu za profesora doktora i Hamjeti Dedolli, ekspertu za borbu protiv trgovine ljudima, svima dugujemo mnogo zahvalnosti na vremenu i naporima koje su dali ovoj studiji u pogledu organizovanja, analize i predstavljanja podataka i nalaza. Priznanja 3

5 4

6 Sadrzaj 1. Pozadina, ciljevi i metodologija Pozadina i kontekst studije Svrha i ciljevi studije Definicije i metodologija Osnovni rezultati o nasilju u porodici/rodnom nasilju u tri opštine Rasprostranjenost nasilja u porodici/rodnog nasilja Učestalost doživljavanja ili prisustvovanje dece fizičkom, psihološkom i seksualnom nasilju kod kuće Učestalost izloženosti dece fizičkom, psihološkom i seksualnom nasilju u školi Rezime glavnih nalaza iz školskog istraživanja o rasprostranjenosti NP/RN među decom starosti od godina Frekvencija fizičkog, psihološkog i seksualnog nasilja među ženama i muškarcima Učestalost pogođenosti psihološkim nasiljem koje čine muškarci nad ženama Učestalost doživljavanja seksualnog nasilja od strane žena i muškaraca Stavovi prema nasilju u porodici / rodnom nasilju (deca, žene i muškarci) u tri opštine Dragaš, Đakovica i Gnjilane Stavovi dece prema nasilju u porodici/rodnom nasilju Stavovi dece i njihova mišljenja o Nasilju u porodici/rodnom nasilju: Nalazi fokusnih grupa Stavovi žena prema nasilju u porodici/rodnom nasilju Stavovi žena i njihova mišljenja o Nasilju u porodici/rodnom nasilju: Nalazi fokusnih grupa Uvid pogođenih žena u pogledu iskustva sa nasiljem u porodici; nalazi iz detaljnih intervjua Stavovi muškaraca prema nasilju u porodici/rodnom nasilju Stavovi muškaraca i njihova mišljenja u vezi nasilja u porodici/rodnog nasilja: Nalazi fokusnih grupa Faktori rizika koji se odnose na nasilje Rizični faktori u pogledu nasilja nad decom: Nalazi iz školskog istraživanja Faktori rizika koji se odnose na nasilje koje uključuju žene: Nalazi istraživanja domaćinstva Faktori rizika koji se odnose na nasilje koje uključuje muškarce: Nalazi iz istraživanja domaćinstva Posledice nasilja (na decu, ženu i muškarca) Posledice porodičnog nasilja nad decom ( starosti od12-18 godina) Posledice porodičnog nasilja nad ženama (18 godina starosti i iznad) Posledice porodičnog nasilja nad muškarcima (starosti od godina) Usluge koje se bave nasiljem u porodici/rodnom nasilju u tri opštine Socijalne usluge Pravosudne usluge Zdravstvene usluge Sledeći strateški koraci Literatura

7 Tabele Table 1: Summary of the number of study respondents. S.26 Tabela 2: Demografske karakteristike školskog istraživanja sa decom. S.28 Tabela 3: Demografske karakteristike domaćinstava sa ženama i muškarcima. S.29 Tabela 4: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje su u školi doživeli dečaci i devojčice. S.32 Tabela 5: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje su doživele žene i muškarci koji su udati/oženjeni, vereni ili su u vezi kao i razvedene žene.s.42 Tabela 6: Procenat dečaka i devojčica koje su se složile sa izjavama u pogledu rodnih stereotipa. S.55 Tabela 7: Procenat žena koje se slažu i ne slažu sa izjavama/stavkama na Skali stavova prema nasilju. S.60 Tabela 8: Procenti žena iz urbanih i ruralnih oblasti koje se slažu sa izjavama na skali stavova o nasilju. S.60 Tabela 9: Prosečni rezultati na skali stavova prema nasilju po bračnom status žena. S.61 Tabela 10: Procenti dece koja su bila pogođena nasiljem u porodici po starosnim grupama. S.74 Tabela 11: Obrazovni nivo očeva i majki dece koja su bila pogođena nasiljem u porodici. S.74 Tabela 12: Radni status majki i procenat dece koja su bila pogođena nasiljem u porodici.. S.75 Tabela 13: Radni status očeva i procenat dece koja su bila pogođena nasiljem u porodici. S.76 Tabela 14: Srednji rezultat za Upitnik o opštem zdravlju za decu koja su doživela nasilje u kući. S.82 Tabela 15: Srednji rezultat za Upitnik o opštem zdravlju za decu koja su prisustvovala nasilju u kući. S.82 Tabela 16: Srednji rezultat za Upitnik o opštem zdravlju za decu koja su doživela nasilje u školi. S.83 Slike Slika 1: Procenti fizičkog nasilja kojeg su doživeli dečaci i devojčice od strane članova njihovih porodica. S.30 Slika 2: Procenat dece po polovima koja su prisustvovala fizičkom nasilju kod kuće. S.31 Slika 4: Procenti različitih vrsta nasilja po polovima. S.33 Slika 3: Procenat vrsta nasilja koje su doživela deca. S.33 Slika 5: Procenat dece koja su prisustvovala različitim vrstama nasilja. S.34 Slika 6: Polne razlike u prisustvovanju različitim vrstama nasilja. S.34 Slika 7: Procenti vrsta nasilja koje su doživeli deca u školi. S.34 Slika 8: Procenti vrsta nasilja koje su doživeli dečaci i devojčice u školi. S.34 Slika 9: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje doživljavaju udate žene od strane njihovih partnera. S.35 Slika 10: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje doživljavaju udate žene od strane njihovih partnera u urbanim/ruralnim oblastima. S.36 Slika 11: Procenti vrsta fizičkog naselja koje čine oženjeni muškarci. S.37 Slika 12: Razlike između oženjenih muškaraca i udatih žena u odnosu na činjenje i doživljavanje barem jedne vrste fizičkog nasilja. S.37 Slika 13: Razlike između oženjenih muškaraca i udatih žena u pogledu činjenja ili doživljavanja barem jednog oblika fizičkog nasilja u pogledu odnosa između urbanih/ruralnih oblasti. S.38 Slika 14: Razlike između vrsta fizičkog nasilja koje čine oženjeni muškarci a koje doživljavaju udate žene. S.38 Slika 15: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje su doživele verene žene/žene u vezi. S.39 Slika 17: Razlike između muškaraca i žena u vezi u pogledu činjenja odnosno doživljavanja barem jednog oblika fizičkog nasilja. S.40 Slika 16: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje čine vereni muškarci/muškarci u vezi nad njihovim partnerkama. S.40 Slika 18: Razlike između muškaraca i žena u vezi u pogledu činjenja ili doživljavanja različitih vrsta fizičkog nasilja. S.41 Slika 19: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje su doživele razvedene žene. S.42 6

8 Slika 21: Procenti fizičkog nasilja od strane članova porodice prema neudatim/slobodnim ženama na osnovu odnosa između urbanih/ruralnih oblasti.. S.43 Slika 20: Procenti neudatih/slobodnih žena pogođenih fizičkim nasiljem od strane članova porodice. S.43 Slika 22: Procenti vrsta psihološkog nasilja koje čine oženjeni muškarci nad njihovim suprugama. S.44 Slika 23: Procenat vrsta psihološkog nasilja koje čine oženjeni muškarci nad njihovim suprugama. S.45 Slika 24: Razlike između udatih žena i oženjenih muškaraca koji su doživeli ili koji su počinili barem jedan oblik psihološkog nasilja u odnosu urbana/ruralna oblast. S.46 Slika 25: Razlike između oženjenih muškaraca i udatih žena koje se odnose na činjenje i doživljavanje različitih vrsta psihološkog nasilja. S.46 Slika 26: Procenti vrsta psihološkog nasilja koje pogađa verene žene ili žene koje su u vezi a koje čine njihovi partneri po opštinama.. S.47 Slika 27: Procenat tipova psihološkog nasilja koje čine muškarci koji su u vezi nad njihovim partnerkama. S.48 Slika 28: Razlike između žena i muškaraca u vezi koje se odnose na činjenje i pogođenost, barem jednim oblikom psihološkog nasilja po ruralnim/urbanim odnosima. S.49 Slika 29: Razlike između žena i muškaraca koji su u vezi u odnosu na činjenje i pogođenost, odnosno, vrstama psihološkog nasilja. S.49 Slika 30: Procenat psihološkog nasilja nad neudatim/slobodnim ženama od strane njihovih članova porodice. S.50 Slika 31: Procenat psihološkog nasilja koje pogađa neudate žene od strane njihovih članova porodice po urbanim/ ruralnim oblastima. S.51 Slika 32: Razlike između oženjenih muškaraca i udati žena u odnosu na činjenje i pogođenost, odnosno, pogođenost barem jednim oblikom seksualnog nasilja.. S.52 Slika 33: Razlike između udatih žena i oženjenih muškaraca u odnosu na činjenje i pogođenost, odnosno, pogođenost barem jednim oblikom seksualnog nasilja po urbanim/ruralnim oblastima. S.52 Slika 34: Procenat dečaka i devojčica (i ukupno po izjavi) koje tolerišu nasilje među parovima. S.54 Slika 35: Procenat muškaraca koji su se složili ili koji se nisu složili sa izjavama koje se odnose na skalu opšteg nasilja muškaraca. S.69 Slika 36: Razlike između prosečnih rezultata u pogledu opšte skale nasilja muškaraca između muškaraca koji su počinili fizičko, psihološko i seksualno nasilje i oni koji to nisu. S.69 Slika 37: Tip porodice dece koja su bila pogođena nasiljem u porodici. S.75 Slika 38: Obrazovni nivo žena i njihova iskustva sa nasiljem (fizičko, seksualno i psihološko). S.77 Slika 39: Obrazovni nivo partnera za žene koje su bile pogođene nasiljem u porodici. S.77 Slika 40: Rezultati sredstava u pogledu zloupotrebe opojnih supstanci u odnosu na žene koje su bile pogođene nasiljem i onih koje nisu. S.78 Slika 41: Vrste i procenti povreda koje su žene pridobile kao rezultat porodičnog nasilja. S.84 7

9 8

10 Skraćenice AGE Agencija za rodnu jednakost CEDAW Povelja o eliminaciji svih oblika diskriminacije nad ženama CRC Konvencija o pravima deteta CSR Centar za socijalni rad CZŽD Centar za zaštitu žena i dece ECHR Evropska povelja o ljudskim pravima EU Evropska Unija JZPŽ Jedinica za zastupanje i pomoć žrtvama KAS Kosovska agencija za statistiku KPS Kosovska policijska služba (KP) KWN Mreža kosovskih žena KZK Krivični zakon Kosova MRSZ Ministarstvo rada i socijalne zaštite NSAPPNP Nacionalna strategija i Akcioni plan protiv nasilja u porodici NVO Nevladina organizacija OEBS Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju OHCHR Kancelarija Visokog komesara za ljudska prava OZSZ Odeljenje zdravstva i socijalne zaštite PJNP Policijska jedinica za nasilje u porodici RN Rodno nasilje SR Socijalni radnik UN WOMEN Telo Ujedinjenih Nacija za rodnu jednakost i osnaživanje žena UNDP Razvojni fond Ujedinjenih Nacija UNFPA Populacijski fond Ujedinjenih Nacija UNICEF Dečiji fond Ujedinjenih Nacija UNKT Tim za Kosovo Ujedinjenih Nacija UNMIK Misija Ujedinjenih Nacija na Kosovu UNP Uredbe o nasilju u porodici WHO Svetska zdravstvena organizacija WSSI Inicijativa za bezbednost i sigurnost žena WWC Ženski welness centar ZKPK Zakon o krivičnom postupku Kosova ZZPNP Zakon o zaštiti protiv nasilja u porodici 9

11 10

12 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : Pozadina: Nasilje u porodici/rodno nasilje (NP/RN) je složeni i dinamički fenomen koji ne poznaje granice u smislu pola, etničke pripadnosti, rase, starosti ili društveno-ekonomskog statusa. Rodna nejednakost je često srž nasilja u porodici, što rezultira time da se prava žena i dece krše u poređenju sa muškarcima. U kosovskom kontekstu, nasilje u porodici/rodno nasilje se uveliko ignorisalo tokom i posle sukoba zbog jake kulturne tradicije da se nasilje u porodici skriva. Tek je u poslednih nekoliko godina ono dobilo pažnju koju zaslužuje. Tačnije, Kosovo je usvojilo nacionalne zakone i politike koje se bave rodnim nejednakostima. 2010, Zakon o zaštiti protiv Nasilja u porodici (ZZPNP) je usvojen od strane Skupštine Kosova, posle formulisanja i odobrenja Nacionalne strategije i Akcionog plana protiv nasilja u porodici (NSAPNP) Agencije Ujedinjenih Nacija, UNICEF, UNDP, UNFPA, UN Women i OHCHR,su se zajedno okupile u Zajedničkom programu UN-a za borbu protiv rodnog nasilja (RN) kako bi se podržala vladina realizacija NSAPNP u odnosu na ZZPNP, finansiran od strane Vlade Finske. Program je bio podržan preko Kancelarije Premijera, i koordiniran preko Nacionalnog upravnog odbora i Opštinskih koordinacionih mehanizama u tri pilot opštine: Dragaš, Đakovica, i Gnjilane. Kao deo procesa podrške institucionalizacije prevencije NP/RN, zaštite i programa reintegracije uz viziju postepenog povećanja, odlučeno je da će UNICEF preuzeti razvoj ove osnovne studije u odnosu na tri pilot opštine. Svrha/ciljevi: Svrha ove osnovne studije je da pomogne trima opštinama da uspostave osnovu po kojoj će pratiti izmene u pogledu NP/RN, koje se mogu koristiti da se 1) urade relevantna prilagođavanja u strategijama i intervencijama programa; i 2) da se informišu druge opštine koje žele da uvedu sopstvene programe NP/ RN. Izvršni rezime Ciljevi ove studije podrazumevaju: Identifikovanje učestalosti različitih oblika nasilja nad ženama, decom i omladinom, koji se javljaju ili koji su se pojavili u tri pilot opštine Identifikovanje i prikupljanje informacija o porodičnim vrednostima koje se odnose na NP/RN Identifikovanje faktora rizika NP/RN u odabranim opštinama Dokument o posledicama nasilja nad ženama i decom Identifikovanje vrsta i obima pristupa službama i mehanizmima upućivanja za osobe pogođene nasiljem i osobe koje su prisustvovale NP/RN unutar odabranih opština (npr. socijalne službe, uključujući službe zaštite dece, službama unutar pravosudnog, zdravstvenog, obrazovnog i radnog sistema) 11

13 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : Identifikovanje pojedinačnih i prednosti zajednice i resursa za prevenciju i odgovor na nasilje Preporučivanje postojećih interventnih strategija u svakoj opštini za prevenciju, zaštitu i reintegraciju na osnovu ovih prednosti i resursa zajednice. Definicije/metodologija: Izvršni rezime Ne postoji univerzalna definicija nasilja u porodici ili rodnog nasilja/ nasilja nad ženama. Zbog toga su se konsultovala četiri ključna izvora kako bi se formulisala radna definicija NP/RN u svrhu ove studije: UN Povelja o eliminaciji nasilja nad ženama (1993), Evropski institut za rodnu jednakost Saveta Evrope, kosovski Zakon o zaštiti protiv nasilja u porodici (ZZNP), i WHO studija više zemalja u pogledu zdravlja žena i nasilja u porodici, Tačnije, rodno nasilje i nasilje nad ženama se često naizmenično koristi pošto muškarci obično čine nasilje nad ženama. Isto tako, imajući u vidu da oblici nasilja nisu međusobno isključivi, rodno nasilje podrazumeva nasilje u porodici, trgovinu ljudima, nasilje u vezi, itd. RN bilo da se događa kod kuće, u školi ili u zajednici odražava i jača rodne nejednakosti. Fokus studije u kosovskom kontekstu je na nasilju između muškaraca i žena, uz fokus na nasilje u porodici. Zbog toga, u svrhu ove studije, NP/RN se definiše kao nasilje koje čini intimni partner ili član/ovi porodice, i manifestuje se kroz: fizičko nasilje, psihološko nasilje, seksualno nasilje, seksualni napad i seksualno uznemiravanja. (Vidi Deo I za punu definiciju.) Metodologija je koristila kvantitativne i kvalitativne metode kako bi upravljala prikupljanjem podataka/informacija od ukupno ispitanika. Kvantitativni deo istraživanja sastojao se od ispitivanja domaćinstava i škola koristeći upitnike. Kvalitativni deo istraživanja sastojao se od diskusija fokusnih grupa sa ženama, muškarcima i decom, i detaljnim intervjuima sa ključnim saradnicima, uključujući i osobe pogođene NP. Participativni proces je takođe uključio i doprinose partnera, ključnih saradnika i mnogih aktera u pilot opštinama. Ključni nalazi koji se odnose na uspostavljanje osnove: Osnovni podaci pokrivaju različite aspekte koji se odnose na nasilje, uključujući rasprostranjenost, stavove, faktore rizika i posledice, koji su raspodeljeni po polovima, urbanim/ruralnim oblastima, itd. Ovaj izveštaj predstavlja skup podatke za sve tri opštine. Podaci po opštinama su uključeni u odvojenom dokumentu i nalazi se u UNICEF-u Kosova. Kvantitativni i kvalitativni nalazi ove studije potvrdili su da je nasilje u porodici/rodno nasilje zastupljeno u sve tri opštine. Fizičko nasilje je najčešći top nasilja koje pogađa žene (17.3 procenta) i decu (50.2 procenta), zatim sledi psihološko nasilje, žene (5.9 procenta) i dece (14.8 procenta), i seksualno nasilje, žene (2.7 procenta) i deca (1 procenat). U poređenju sa ženama ispitanicama, muškarci su počinili veći procenat fizičkog nasilja (28.4 procenta) i psihološko nasilje (31.8 procenta) dok je procenat seksualnog nasilja niži (0.8 procenta). 12

14 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : Opšta percepcija muškaraca i žena, mlađih i starijih ispitanika je da su uglavnom muškarci počinitelji NP/RN nad ženama i decom, iako u nekim slučajevima maćehe i snaje su poznate kao one koje čine nasilje nad ženama a ponekad decom koja obično žive u domaćinstvu mužljeveve porodice. Nekoliko ispitanika je navelo da i sinovi čine nasilje nad njihovim majkama. Pored toga što doživljavaju nasilje kod kuće, deca su pokazala da je uobičajena praksa da se prisustvuje nasilju u porodici. Ona su prisustvovala fizičkom nasilju, na primer kada njihov otac i majka viču jedan na drugog, i kada roditelji viču ili udaraju i šamaraju njihovu braću i sestre, i psihološko nasilje, na primer kada se osoba vređa ili nipodaštava. Glavni razlog za slučajeve nasilja nad decom u porodici su se odnosili na njihova neslaganja sa članovima porodice, loše ponašanje, nepoštovanja porodičnih pravila i nedostatak veština komunikacije. Skoro jedna polovina (45.2 procenta) dece je izjavilo da su bila pogođena fizičkim nasiljem u školi, i da je njih 20 procenta doživelo ponižavanja, pretnje, i nazvana pogrdnim imenima školi (oblici verbalnog zlostavljanja ili psihološkog nasilja)). Sva deca iz romske, egipćanske i aškalijske zajednice pokazuju da je jedan od razloga zašto tako rano napuštaju školovanje upravo nasilje u školi. Nasilje u vezi među adolescentima preovlađuje i izražava se u nekoliko oblika. Ovo podrazumeva tendenciju da dečaci pokazuju moć i kontrolu nad devojkom sa kojom su u vezi, kao što je diktiranje toga šta će ona obući i ograničavanjem njene slobode da izlazi sa drugima, i ponekad koristeći fizičko, psihološko i/ili seksualno nasilje. Većina ispitanika je priznala da se slučajevi NP/RN retko prijavljuju zbog straha žrtve od osvete ako prijavi slučaj; zbog sramote; stigma; gubitka starateljstva nad detetom ili odvajanja od njene dece; finansijske zavisnosti; nedostatka podrške porodice žene; stavljanje dobrobiti porodice ispred njene dobrobiti; prihvatanja ili tolerisanja nasilja misleći da je isto zaslužila; nedostatka službi ili pristupa službama; nedostatka poverenja u službe; i nedostatka svesti da takve službe postoje. Mnogi ispitanici su pokazali da se porodice, zajednice i službe posebno fokusiraju na pomirenje parova/porodica, bez uzimanja u obzir situaciju žrtve i mogućnosti za ponovljeno nasilje. Izvršni rezime Što se tiče stavova prema nasilju, muškarci, sveukupno su pokazali veći nivo tolerancije prema nasilju nad ženama a ista šema je ponovljena sa adolescentnim dečacima u pogledu adolescentnih devojčica. Istovremeno, značajna proporcija žena i devojaka su izjavile da imaju tolerantne stavove prema nasilju muškaraca nad ženama. U odnosu na izjavu Postoje slučajevi kada žena zaslužuje da se istuče, proizašlo je da veliki procenat žena (54.5 procenta) se slaže sa izjavom u odnosu na muškarce (50.9 procenta). Ovi nalazi su dalje ojačani tokom diskusija fokusnih grupa. One su objasnile da kada žena zaslužuje da se prebije, to je zbog osećaja izdaje i ljubomore adolescenata i muškaraca, kada devojka ne pita njenog dečka za dozvolu da izađe i kada udata žena ne ispunjava dužnosti koje se od nje očekuju kao žene ili neveste, itd. Ovi primeri podvlače kako su rigidne rodne uloge povezane sa tradicionalnim kulturnim normama što može doprineti održivom potčinjenom status 13

15 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : devojaka i žena, što ih čini ranjivijim prema rodnom nasilju kao i prihvatanju nasilja. Očigledno je da dosta toga treba da se uradi kako bi se poboljšalo samopouzdanje žena i devojaka i njihovo verovanje u njihove sposobnosti, uključujući i to da one mogu biti lideri i da budu jednake na profesionalnim i pozicijama u domaćinstvu, npr., veliki procenat devojaka je izjavilo da one veruju da su dečaci pametniji odnosno nivoom njihovog slaganja sa izjavom - U proseku devojčice su pametnije koliko i dečaci ; dečaci više (40%) nego devojčice (13%). Podaci su potvrdili da žene i deca koja su bila pogođena nasiljem ili koje su počinile nasilje pokazuju tolerantnije stavove prema nasilju među parovima, rodnim stereotipima i prihvatanju nasilja muškaraca nad ženama u poređenju sa onima koji nisu bili pogođeni ili koji nisu počinili nasilje. Izvršni rezime Neki ključni faktori rizika koji doprinose javljanju NP/RN a koje su navedeni od strane ispitanika uključuju: slabe ekonomske uslove; nezaposlenost; porodične uticaje i tenzije (kada žive u zajednici/mužljevljeva porodica); ljubomora; korišćenje alkohola i drugih supstanci; i rigidne rodne uloge i tradicionalne vrednosti. U pogledu posledica nasilja, većina žena i dece koja su iskusila nasilje pokazuju veće nivoe zabrinutosti i teškoća u svakodnevnom funkcionisanju (npr., osećaj žalosti i depresije; osećaj da su pod pritiskom) u poređenju sa onima koja to nisu. Četiri procenta od ovih žena su izjavile da su povređene tokom nasilja nad njima, najčešće u vidu podliva, modrica, ogrebotina, dislokacija, iščašćenja i ponekad povrede oka. Muškarci koji su počinili nasilje pokazali su manje nivoe psihološke dobrobiti u poređenju sa onima koji nisu počinili nasilje. Nalazi su pokazali da činjenje nasilja proizilazi iz nasilnih iskustva u detinjstvu (u kući i u školi), zloupotrebe supstanci (alkohola i cigareta), i stavova koji favorizuju rigidne rodne uloge i toleranciju u pogledu nasilja. Viktimizacija se delimično odnosi na mladu starosnu dob, nizak nivo obrazovanja i nasilna iskustva u detinjstvu. Dok je veliki broj muškaraca kao počinitelja i žena kao žrtava povezan sa niskim nivoom ili neobrazovanjem uopšte, takođe je proizašlo da žene koje imaju fakultetsko obrazovanje i muškarci koji imaju srednjoškolsko obrazovanje su više podložni činjenju i pogođenosti nasiljem. Ovo je ukazalo na potrebu da se istraže zaštitni faktori. Intervjui sa akterima iz socijalnih, pravosudnih i zdravstvenih službi preneli su da postoje nekoliko dobro formulisanih zakona, politika, strategija i struktura sa detaljnim ulogama osoblja i odgovornosti kako bi ih oni usmerili u smislu NP/RN. Istovremeno, oni su konstruktivno ukazali na nedostatke i izazove u njihovim službama u pogledu prvih, odgovora na nivou zajednice prema žrtvama i osobama pogođenih nasiljem kao i svedocima i počiniteljima NP/RN. Sledi selekcija nedostataka i izazova: U socijalnim službama, proces decentralizacije je izazvao određene prepreke u efektivnom, efikasnom i odgovarajućem pružanju socijalnih usluga za NP/RN koje nude odeljenja za zdravlje i socijalnu zaštitu (OZSZ) i Centri za socijalni rad (CSR) na opštinskom nivou. Osobe pogođene nasiljem u porodicu nisu uključene kao posebna grupa u socijalnoj pomoći i CSR nemaju budžet za hitne potrebe i reintegracijske potrebe žrtava i osoba pogođenih NP/RN. Neadekvatni broj profesionalno obučenih ljudskih resursa zajedno sa velikim 14

16 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : brojem slučajeva (ne odnose se svi slučajevi na NP) utiču na kvalitet službi za NP/RN. Žene i deca u određenim zajednicama, kao što su u ruralnim oblastima i oblastima gde žive etničke zajednice (npr., Romi, Aškalije i Egipćani), imaju veće faktore rizika nasilja što se povezuje sa siromaštvom i ograničavajućim tradicionalnim normama, što stvara još više izazova u pristupu žena i dece službama NP/RN. Dodatno, službe često nisu dostupne, pristupačne i jeftine, npr., potreban je prevoz do njih. Skloništa se posmatraju kao kritični bezbedni smeštaj koje cene mnoge osobe koje su iskusile NP/RN, ali njihovi nedostaci su naveliko poznati u odnosu na finansijsku stabilnost, ljudske resurse i održivost. Šaka aktivnih nevladinih organizacija koje rade na pitanjima žena i dece u tri opštine pomažu da se ispune nedostaci. Međutim, kao i skloništima, i njima nedostaje finansijska održivost pošto zavise od finansiranja donator. Nekoliko saradnika radi na rehabilitacijskim uslugama za počinitelje i za osobe pogođene NP/RN, i reintegracijskim uslugama za osobe pogođenih NP/RN i svedocima. U obrazovanju, Odeljenje za obrazovanje pokazao je da nasilje u porodici tema u školskom programu odnosno u predmetu Građansko obrazovanje. Pomenuto je da se vršnjačko nasilje obrađuje u školi i da se nasilno ponašanje kažnjava. U vreme ovog istraživanja, nije bilo pomena o protokolu koji se prati kada se nasilje u porodici identifikuje u odnosu na učenika. U pravosudnim službama, postoji ograničen broj Zastupnika žrtava (ZŽ) koji rade na slučajevima NP/RN. Visoki broj slučajeva koji im se dodeljuje, mali budžeti i ponekad neadekvatno radno okruženje utiču na njihov nivo uticaja i koliko dobro mogu da zastupaju osobe pogođene NP/RN, i da izgrade njihovu reputaciju i nivo saradnje sa opštinskim sudovima kada se donose odluke povodom NP, na primer, pri izricanju naloga o zaštiti. Procedura za određivanje i za izricanje naloga o zaštiti je problematična zbog raznih razloga koje variraju od toga da počinitelj može da utiče na sudske odluke, nedostatak policijske istrage ili primene, neprisustvo počinitelja na sudskim saslušanjima, itd. Jedinica protiv nasilja u porodici (JNP) u Kosovskoj Policiji je obavezna da na svaki slučaj NP odgovara 24. sata, 7. dana u nedelji. Postoje nekoliko izazova sa kojima se suočavaju istražitelji JNP-a u pogledu ugrožavanja poverenja među žrtvama NP/RN koje traže njihovu pomoć, uključujući nedostatak istražiteljki. Finansijska i ograničenja u resursima otežavaju još više rad ponovljenim slučajevima nasilja, praćenja i primene trenutnih i dugoročnih naloga za zaštitu, kao i nemogućnost da klijente NP/RN upute ka drugim službama zbog nedostatka skloništa, rehabilitacijskih službi, posebno u ruralnim lokacijama i određenim oblastima zemlje. Izvršni rezime Često su se pominjali sudovi, policija, CSR koji u principu podržavaju pomirenje čak i u slučajevima kada će sigurno ponovo doći do nasilja a da slučaj žene nije dovoljno istražen ili rešavan adekvatno. U svakoj opštini, smatralo se da je NP porodično i privatno (i da je sramotno) pitanje koje treba da se rešava u krugu porodice. U zdravstvenim službama, profesionalno znanje i veštine u radu sa žrtvama i osobama pogođenih NP/RN generalno nedostaju, podrazumevajući protokole, instrumente ili metode. Pružanje zdravstvenih i mentalnih usluga počiniteljima izgleda da nije norma, iako se smatrala za potrebom. Ispitanici iz 15

17 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : Regionalnih bolnica i Glavnih medicinskih centara pokazali su da oni pružaju zdravstvenu negu i usluge mentalnog zdravlja žrtvama NP/RN iako su oni obično upućivanje na njih bez znanja da su one žrtve NP/RN. Ukratko, nalazi su otkrili jak uticaj tradicionalnih patrijarhalnih vrednosti i rigidnih rodnih uloga koje su održane kroz proces socijalizacije koji jača rodne nejednakosti, što rezultira time da su žene i deca podložnija nasilju. Izvršni rezime 16

18 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : Ono što sledi pruža set strateških koraka ka jačanju napora i sistema za prevenciju, smanjivanje i eliminisanje NP/RN. Ovo uključuje sve veći fokus na intervencije na kraći i na duži rok u pogledu prevencije NP/RN, zaštiti i reintegraciji. Korak 1: Zastupanje i promovisanje rodne jednakosti, pravičnosti, uključenosti i ljudskih prava, uz fokus na prava žena i dece. Cilj: Razvoj i negovanje političke volje i partnerstava za zastupanje transformacije tradicionalnih patrijarhalnih vrednosti i rigidnih rodnih uloga koje jačaju rodnu nejednakost, izazivajući da žene i devojke budu u većem riziku od nasilja Pristup: Identifikovanje nacionalnih i zastupnika na nivou zajednice za rodnu jednakost i ljudska prava, uz fokus na prava dece i žena; pripreme i održavanja širokog zastupništva i strategije omekšavanja zastupnika (lidera, donosioce odluka i drugih ključnih aktera); formiranje glavne grupe zastupnika na nacionalnom nivou i umrežavanje sa opštinskim saradnicima, olakšanje komunikacije i akcija među njima; fokusiranje pažnje zastupnika na zajedničko pozivanje kosovskog društva da podrži jednake mogućnosti između devojaka/ momaka i žena/muškaraca, na primer u oblasti obrazovanja i na tržištu rada, i promovisanje specijalnih mera i mehanizama kako bi se realizovala prava žena i dece; fokusirali njihovi zastupnički napori u smislu motivisanja i dobijanja podrške i podržavanja ciljnih grupa muškaraca i momaka kako bi zajedno radili sa ženama i devojkama u korist rodne jednakosti, pravičnosti, uključenosti i ljudskih prava. Korak 2: Podići svest i promovisati prevenciju nasilja u porodici/rodnog nasilja koristeći široki asortiman lokalnih i nacionalnih strategija i kanala komunikacije. Cilj: Podići svest o neprihvatljivosti NP/RN kao društvene norme; i jačanja žena i devojaka da promene njihova mišljenja, i da muškarci i momci isto tako promene mišljenja i preduzmu korake i bore se protiv nasilja u porodici/rodnog nasilja. Pristup: Formulisati nacionalnu (lokalnu do nacionalnu) strategiju komunikacije protiv NP/RN koja ima za cilj podizanje svesti o NP/RN, zakonu o NP, gde prijaviti nasilje i gde dobiti pomoć kao i o različitim merama i izmenama ponašanja koje su potrebne kako bi se postigli rezultati u osuđivanju i rad na eliminisanju svih oblika nasilja i diskriminacije nad ženama i decom. Identifikovati, prioritizovati i prilagoditi komunikacijske strategije i poruke protiv NP/RN za različite grupe na nacionalnom nivou a prvenstveno u tri pilot opštine, pre nego što se prošire na druge opštine, koristeći mešavinu kanala komunikacije, metode i ulazne tačke. 17Naredni strateški koraci

19 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : Naredni strateški koraci Korak 3: Razviti, primeniti i proceniti integrisane, strateške planove i akcije za rad na pitanjima NP/RN po opštini sa ključnim partnerima. Cilj: Nastaviti rad na opštinskim procesima planiranja i razvoju fokusiranih, pristupačnih i budžetskih planova akcija za prevenciju NP/RN, i zaštite i reintegracije svedoka i osoba pogođenih NP/RN. Pristup: Redovno planiranje i pregled uz podršku koordinatora protiv NP/ RN i drugih ključnih partnera na opštinskom nivou su kritični za dalje sistematsko jačanje prevencije NP/RN zaštite i reintegracijskih veza aktivnosti i usluga. Neki ključni elementi strategije za rad uključuju: jačanje postojećih mehanizama koordinacije NP/RN i procesa planiranja i iste proširiti na druge opštine kroz podržavanje poseta između opština i održavanje okruglih stolova kako bi se olakšala razmena iskustava i promovisalo učenje; jačanje veza između opštinskog nivoa mehanizama koordinacije NP/RN i Nacionalnog upravnog odbora za NP/RN. Korak 4: Jačanje razvoj, integraciju i institucionalizaciju rehabilitacijskih i reintegracijskih programa za žrtve i svedoke NP/RN, uključujući strukturnu koordinaciju u cilju nevidljivog interfejsa između službi. Cilj: Ispuniti nekoliko jazeva u rehabilitacijskim i reintegracijskim uslugama kako bi obezbedili pun set integrisanih usluga koje su dostupne za žrtve, osobe pogođene i svedocima NP/RN. Pristup: Podržavanje redovnog mapiranja strukturne koordinacije socijalnih službi NP/RN; uz podršku i vođstvo Mehanizma koordinacije, osnovati tehničku konsultaciju (operativnu grupu) tim u svakoj opštini koja bi se sastojala od ključnih aktera koji bi pružali podršku prevenciji NP/RN, zaštiti i reintegraciji ovo treba da ima za cilj razvijanje prakse integrisanih sistema pristupa boljim koordiniranim uslugama koje se bave brojnim potrebama svake žrtve, svakog svedoka ili osobe pogođene nasiljem; razviti/ojačati sistem upravljanja NP/RN slučajeva i sistema upućivanja; pružanje podrške postojećim skloništima kako bi razvili i održali njihove usluge i razvili nova skloništa u mestima gde ona ne postoje, uključujući i izradu održivih strategija finansiranja kako bi se obezbedilo održivo pružanje kratkoročnog i dugoročnog smeštaja i socijalni smeštaj; podržavanje lakog pristupa profesionalnom psihološkom savetovanju i besplatnoj osnovnoj i mentalnoj zdravstvenoj nezi, uz jasne protokole za žrtve, pogođene osobe i svedoke NP/RN; dati posebnu pažnju zaštiti dece koja su žrtve NP, pogođenim osobama i svedocima; dati posebnu pažnju zaštiti dece koja su žrtve, pogođene osobe i svedoci NP; obezbediti i ojačati reintegracijsko programiranje za osobe pogođene NP/ RN, davanje pažnje mapiranju obrazovnih i zanatskih programa obuke sa ključnim partnerima i pružanja subvencija i podsticaja za obuku za rad osoba pogođenih NP/RN; uspostavljanje grupa za samopomoć za osobe pogođene NP/RN (žene i dece) kako bi se stvorio sistem podrške. 18

20 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : Korak 5: Razviti i institucionalizovati program rehabilitacije i tretmana za počinioce NP/RN. Cilj: Pomoći da se pitanje recidivizma reši kroz rad na stavovima i ponašanju počinitelja. Pristup: Obezbediti zdravstvenu negu, uključujući savetovanje i specifične tretmane, za partnere osoba pogođenih NP koji imaju probleme sa mentalnim zdravljem i zloupotrebom supstanci; uspostaviti obavezne programe rehabilitacije za sve počinionce koji imaju za cilj izmenu ponašanja; obučiti zdravstvene radnike i druge stručnjake u centrima porodične medicine, regionalnim bolnicama, itd., u pogledu tretmana i rehabilitacije počinitelja. Korak 6: Ojačati sisteme socijalnih službi za NP/RN kroz razvoj kapaciteta relevantnih saradnika; sticanje finansijskih resursa; i povećanje ljudskih resursa. Cilj: Povećati resurse i ojačati i razviti kapacitete među saradnicima u borbi protiv NP/RN u cilju poboljšanja njihovog znanja, veština i iskustava u pružanju usluga NP/RN različitim grupama koje za njima imaju potrebe, od dece do adolescenata do domaćica, žena koje rade i žene žrtava trgovine ljudima, devojkama i momcima. Pristup: Razviti sveobuhvatnu strategiju obuke kako bi se obezbedile bešavne usluge za žrtve NP/RN, pogođene osobe i svedoke, dajući posebnu pažnju na potrebu za kapacitetom u svakoj od relevantnih usluga NP/RN (npr., zdravstvene, socijalne i pravne usluge) i razvijanje jačh veza među njima kroz zajedničku obuku; uticati na sticanje finansijskih resursa za rehabilitaciju i reintegraciju osoba pogođenih NP/RN (npr., opštinski fond u Odeljenju za zdravstvo i socijalnu zaštitu za hitne potrebe osoba pogođenih NP/RN, finansijsku podršku skloništima i NVO-ima, i reintegracijskim programima za osobe pogođene NP/RN u partnerstvu sa raznim saradnicima, uključujući poslodavce i agencije za zapošljavanje); povećanje ljudskih resursa kako bi se poboljšala podrška za žrtve NP/RN, pogođene osobe i svedoke (npr., socijalni radnici u centrima za socijalni rad; istražiteljke u Policijskoj jedinici protiv nasilja u porodici, i Zastupnici žrtava). Korak 7: Dati posebnu pažnju na prevenciju nasilja, identifikaciju i zaštitu u školama. Cilj: Sistematski se boriti protiv nasilja nad decom (vršnjačko nasilje, nasilje u vezi i deca koja su pogođena nasiljem kod kuće koje škole mogu da identifikuju i rešavaju) uz vođstvo i uključenost Odeljenja za obrazovanje i školama u saradnji sa drugim ključnim saradnicima protiv NP/RN na opštinskim i lokalnim nivoima. Pristup: Razviti sveobuhvatnu prevenciju školskog nasilja i strategije zaštite kako bi se rešili različiti oblici nasilja nad decom i promovisala prevencija nasilja unutar procesa predavanja/učenja; obuka osoblja o protokolima i usmer- 19Naredni strateški koraci

21 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : Naredni Acknowledgement strateški koraci avanje u rešavanju nasilja; podrška strategijama predavanja/učenja prilagođena starosnoj grupi i akcijama koje se bave pitanjima nasilja; podrška studentima u razvijanju i realizovanju kampanja podizanja svesti i akcija prevencije nasilja; obezbeđivanje redovne obuke i mesta za diskusiju i debate između predavača o prevenciji nasilja u školama, razumevanje NP/RN, identifikovanje i znanje kako intervenisati sa studentima u pogledu različitih oblika nasilja (fizičko, psihološko i seksualno nasilje), rodna osetljivost, rodna jednakost, zaštitno školsko okruženje, itd.; razviti i realizovati obrazovanje roditelja i diskusije o prevenciji nasilja, očuvanja porodice, rodnoj jednakosti, itd; obezbediti da svaka škola ima školskog psihologa (ili da dele psihologa) što može da ojača odgovore na rešavanje nasilničkih ponašanja, što zahteva zastupništvo u povećanju podrške i budžeta za ovo specijalizovano školsko osoblje. Korak 8: Uspostaviti, održati i iskoristiti sistematsko prikupljanje podataka i analize NP/RN sa lokalnih do nacionalnih nivoa. Cilj: Uspostaviti sistem nadzora NP/RN, uključujući relacione baze podataka, koje su poverljive i korisne za predstavljanje podataka za analizu i sisteme usmeravanja i razvoj službi i poboljšanja i na lokalnim i na nacionalnim nivoima. Pristup: Ojačati postojeće institucionalne baze podataka u vezi NP/RN; uspostaviti sistem nadzora širom zemlje u pogledu NP/RN, uključujući relacione baze podataka, kako bi se bolje pratila pojava i olakšala komunikacija i razmena podataka i informacijama među saradnicima; obezbediti poverljivost i strateški iskoristiti podatke kako bi se vodila i poboljšala strukturna koordinacija među sistemima i službama koje se bave NP/RN. 20

22 Studija o dimenzijama nasilja u porodici : Studija o dimenzijama nasilja u porodici Rodno nasilje u opštinama na Kosovu: Dragaš, Đakovica i Gnjilane Uvod Ova studija pruža osnovne podatke o nasilju u porodici/rodnom nasilju (NP/RN) u pogledu tri opštine: Dragaš, Đakovica i Gnjilane. Studija je odrađena kako bi se podržala realizacija Nacionalne strategije i Akcionog plana protiv nasilja u porodici (NSAPNP) Osnovu ove studije čini ključna akcija koja je bila preduzeta kroz Zajednički program Ujedinjenih Nacija protiv rodnog nasilja, uz finansijsku pomoć Vlade Finske i u saradnji sa ključnim partnerima na centralnim i lokalnim nivoima. Ovaj studijski izveštaj je organizovan na sledeći način: Deo I pregleda pozadinu i kontekst koji vodi do studije, svrhu i ciljeve studije, definicije i metodologiju koja je koristila u realizaciji studije. Deo II pokriva osnovne rezultate nasilja u porodici u pogledu rasprostranjenosti, stavova, faktora rizika i posledica u pogledu tri pilot opštine. Deo III ispituje socijalne, pravosudne i zdravstvene službe koje se bave nasiljem u porodici/rodnim nasiljem u tri pilot opštine, uzimajući u obzir njihove prednosti, nedostatke i izazove. Deo IV se fokusira na naredne strateške korake. 21

23 1. Pozadina, ciljevi i metodologija 1.1. Pozadina i kontekst studije Nasilje u porodici, u njegovim nekoliko oblika, je dinamični i složeni fenomen koji se javlja u svakoj zemlji širom sveta. Ne ne poznaje granice u smislu pola, etničke pripadnosti, rase, starosti ili društve-ekonomskog statusa, veroispovesti, seksualne orijentcije, fizičke ili mentalne sposobnosti ili karaktera. Rodna nejednakost je često srž nasilja u porodici, što rezultira time da se prava žena i dece krše u poređenju sa muškarcima. Ovo je zbog toga što žene i deca uopšte imaju manje uticajne i moćne pozicije unutar društvenih struktura i procesa, počevši u porodici (na mikro nivou) i dalje unutar društva (na makro nivou) (Flood & Pease, 2009). Ove nejednakosti, i skrivene i očigledne, manifestuju se u patrijarhalnim odnosima, društvenim normama i organizativnim kulturama gde muškarci dominiraju i kontrolišu, gde postoji rodna segregacija, neprijateljstvo prema ženama i prihvatanje nasilja i od strane muškaraca i žena. Iako većinom nasilje u porodici/rodno nasilje uglavnom pogađa žene, ono ne isključuje nasilje nad dečacima i muškarcima. Ukupno, to je problem koji zahteva veliku pažnju svih članova društva, žena i muškaraca. U kontekstu kosovskog društva, nasilje u porodici nije novost. Zbog vidljivijeg etničkog nasilja u prethodnih nekoliko godina kao i zbog kulturne tradicije da se nasilje u porodici skriva kao privatna stvar porodice, ovaj problem se uveliko ignorisao do pre nekoliko godina (Wareham, 2005; CPWC, 2003). Studija o nasilju u porodici iz godine koju je odradila Mreža žena Kosova (KWN), uz podršku WSSI-a, UNDP/Inicijativa za bezbednost i sigurnost žena potvrdila je da se nasilje u porodici na Kosovu ne prijavljuje i da se često smatra prihvatljivim u intimnim odnosima. Ispitanici studije su naročito izdvojili nezaposlenost i zloupotrebu alkohola kao glavne razloge za nasilničko ponašanje među muškarcima (Farnsworth & Qosaj-Mustafa, 2008). U pogledu nasilja u porodici nad decom, postoji opšti nedostatak podataka. Ista studija KWN-a iz 2008, izradila je jedini dostupni izvor podataka o kosovskoj deci koja su pogođena nasiljem u porodici a koji je pregledan u toku pripreme ove studije. Pravni i institucionalni okvir u vezi sa NP i RZN Kosovske institucije su naporno radile da razviju i usvoje nacionalne zakone i politike, na osnovu međunarodnih instrumenata, kako bi mogli da se bave pitanjem rodne nejednakosti i uslova koji podređeni i diskriminišu žene u javnim i privatnim sferama. Zakoni na snazi koji se bave nasiljem u porodici i rodno zasnovanim nasiljem uključu: Krivični zakon Kosova br. 04/L-082 (KZK); Zakon o krivičnom postupku na Kosovu br. 04/L-123 (ZKPK) Zakon o rodnoj jednakosti br. 2004/2; Zakon o anti-diskriminaciji br. 2004/ 3; Zakon o ocijalnim i porodičnim uslugama br. 02/L-17; Zakon o promeni i dopuni Zakona br. 02/ L-17 o socijalnim i porodičnim uslugama br. 04/L-081; Zakon o porodici na Kosovu br.2004/32; Zakon o sprečavanju i borbi protiv trgovine ljudima br. 04/L-218; i Zaštitu žrtava trgovine ljudskim bićima, Zakon o imovini i ostalim pravima na imovinu br. 03/L-154; i zakon o statusu i ostalim pravima palih boraca, invalida, veterana, članova kosovske oslobodilačke vojske, civilnih žrtava rata i njihovih porodica br. 04/L

24 Ovi zakoni imaju za cilj usklađenost sa međunarodnim i evropskim standardima kao sto su Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena (CEDAW); Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima; Evropska povelja za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njeni protokoli. Povelja o pravima deteta je uključena u Ustav i nedavno je usvojen Akcioni plan za implementaciju UNSCR Kosovo je uspostavilo veliki broj vladinih institucija i omogućilo podršku nevladinim organizacijama u skladu sa zakonodavstvom koje poziva na rešavanje i omogućavanje zaštite žrtvama nasilja u porodici. To obuhvata Kosovsku policiju (KP); jedinice za nasilje u porodici na lokalnom nivou; Ministarstvo za rad i socijalne zaštite (MRSZ), Odeljenje za socijalni rad (OSR) i Centri za socijalni rad (CSR); Ministarstvo pravde i odeljenje za Podršku i zastupanje žrtava (OPZŽ); sigurne kuće i ostale nevladine organizacije. Zamenik ministra unutrašnjih poslova predsedava koordinacionim mehanizmom za borbu protiv trgovine ljudima, koji na nacionalnom nivou nadgleda implementaciju strategija i akcionih planova vezanih za borbu protiv trgovine ljudima. Agencija za ravnopravnost polova je izvršna agencija i deluje u okviru Kancelarije premijera i sprovodi svoje funkcije i odgovornosti utvrđene Zakonom o ravnopravnosti polova. Pored toga, u 2010, Kancelarija premijera je osnovala Savet za zaštitu dece i pravde za decu, koji koordinira, nadgleda i izveštava o reformama u zaštiti dece i pravde za decu. U 2010, Skupština Kosova je izglasala Zakon o zaštiti protiv nasilja u porodici (ZZNP) br. 3L/182. Primarni cilj ZZNP-a je da se spreči nasilje u svim njegovim oblicima, kroz odgovarajuće zakonske mer ; njen sekundarni cilj je da se fokusira posebno na tretmanu počinilaca nasilja u porodici. Istovremeno, Nacionalna strategija i Akcioni plan protiv nasilja u porodici (NSAPNP) (skoro produžen i za 2014) je izrađen i usvojen za pružanje podrške u implementaciji ZZNP-a. Odlukom Vlade Kosova br. 04/83 dana imenovan je Nacionalni ko-ordinator za borbu protiv Nasilja u porodici koji je odgovoran za ko-ordinaciju, nadgledanje i izveštavanje o implementaciji politika, aktivnosti i akcija definisanih u strategiji i akcionom planu. Istovremeno, Vlada Kosova je osnovala Grupu za međuresornu koordinaciju sa različitim institucionalnim predstavnicima i drugim ključnim akterima sa ekspertizom u ovoj oblasti. Iako zakonodavstvo pruža detaljne opise uloge i odgovornosti ovih različitih institucija i organizacija za zaštitu žrtava nasilja u porodici, implementacija odredbi pokazala se otežanom s obzirom na ograničenja, kao što su ograničeni finansijski i ljudski resursi, nedostatak sistematskog prikupljanja podataka, sistem i razmena informacija između zvaničnih institucija o nasilju u porodici, stavovi različitih aktera prema nasilju u porodici što ima nepovoljni uticaj na žrtve nasilja u porodici, itd. Efektivna primena različitih delova zakonodavstva i odredbi za službe koje rade sa osobama pogođenim nasiljem u porodici je od izuzetne važnosti za budućnost bez nasilja. Oni omogućavaju institucionalizaciju prevencije i programa intervencije koje ima za cilj promenu znanja, stavova, praksi i ponašanja u korist rodne jednakosti i eliminaciji nasilja. Tim Ujedinjenih Nacija za Kosovo (UNKT) sa partnerskim agencijama (UNDP, UNFPA, UNICEF, OHCHR i UN WOMEN) formulisao je zajednički program o Rodnom nasilju (RN) kojeg je finansirala Vlada Finske kako bi se podržala efektivna primena ZZNP-a i Nacionalne strategije i Akcionog plana protiv nasilja u porodici (NSAPNP) Ona podržava realizaciju spektra aktivnosti protiv NP/RN u ključnim oblastima prevencije, zaštite, reintegracije i širenja u tri opštine Dragaš, Đakovica i Gnjilane. Svaki UN partner ima određen broj aktivnosti koje podržavaju sa saradnicima u oblastima u kojima imaju ekspertizu. Tačnije, Zajednički program podržava Opštinske koordinatore programa koji su locirani u svakoj od opština a koji rade na razvoju opštinskog mehanizma koordinacije protiv NP/RN sa različitim saradnicima i institucijama koji rade na pitanjima NP/RN. Nacionalni koordinacioni mehanizam protiv NP/RN, a koji podržava Kancelarija Premijera Kosova i kojeg vodi Ministarstvo Pravde, se sastoji od članova iz svih ključnih aktera u smislu podrške realizacije NSAPNP. 23

25 Među nekoliko aktivnosti koje podržava UNICEF kroz zajednički program jeste i izrada ove osnovne studije o NP/RN u podršci ovih tri pilot opština Svrha i ciljevi studije Svrha ove studije je da se uspostavi osnova o nasilju u porodici/rodnom nasilju (NP/RN) u pogledu rasprostranjenosti, stavova, faktora rizika i posledica među decom, omladinom, ženama i muškarcima u tri pilot opštine (Dragaš, Đakovica i Gnjilane), a koje su u procesu realizacije Nacionalne strategije i Akcionog plana protiv nasilja u porodici. Dalje praćenje i procena NP/RN u tri opštine može da iskoristi ove osnovne rezultate kako bi pratila promene u odnosu na izabran rezultat i pokazatelje rezultata i da odradi relevantna prilagođavanja u tekućim naporima programa. Štaviše, rezultati mogu da pomognu u daljem razvoju prevencije i programa intervencije unutar tri opština i da informiše druge opštine koje žele da započnu programe protiv NP/RN. Prikupljanje podataka se fokusiralo na tri ciljne grupe, decu, starosti od godina; žene, starosti od 18. i više godina; i muškarce, starosti od godina. Dalje prikupljanje podataka može da iskoristi ove inicijalne podatke kako bi se dalje proširila starosna granica. Za ovu osnovu, izabrane ciljne grupe i starosna granica omogućili su dovoljno prikupljanje podataka kako bi se dobile različite perspektive i izgradila sveobuhvatna slika o NP/RN u tri opštine. Ciljevi ove studije podrazumevaju: Identifikovanje rasprostranjenosti različitih oblika nasilja nad ženama, decom i omladinom, koje se javlja ili koje se javilo u tri pilot opštine Identifikovati i skupiti informacije o porodičnim vrednostima koje se odnose na NP/RN Identifikovati faktore rizika NP/RN u odabranim opštinama Dokumentovati posledice nasilja nad ženama i decom Identifikovati tipove i obim pristupa službama i mehanizmima upućivanja za pogođene osobe i svedoke NP/RN unutar odabranih opština (npr. socijalne službe, uključujući službe zaštite deteta, službe u oblastima pravosuđa, zdravstva, obrazovanja i zapošljavanja) Identifikovati pojedinačne i prednosti zajednice i resurse koji postoje za pevenciju i odgovor na nasilje Preporučiti postojeće strategije intervencije u svakoj opštini za prevenciju, zaštitu i reintegraciju na osnovu prednosti zajednice i resursa Definicije i metodologija Definicije: Ne postoji univerzalna definicija nasilja u porodici, rodnog nasilja ili nasilja nad ženama. Mnogo često upotrebljavanih izraza može da ima različita značenja u različitim regionima sveta. Neke definicije pokušavaju da uključe sve oblike nasilja nad ženama, od fizičkog nasilja do psihološkog nasilja i do štetnih tradicionalnih praksi, kao što su rani brak, prisilni brak. genitalno obrezivanje 24

26 žena i diskriminaciju žena koju toleriše država. Neki tvrde da tako široke i kompleksne definicije nasilja nad ženama može da izgube njihovu moć i značenje. Drugi zahtevaju da se ne zaboravi da se uključe muškarci i dečaci kada se govori o i definiše rodno nasilje, i da se da naročita pažnja na nasilje u porodici/rodno nasilje (NP/RN) u odnosu na njegovu sve veću pojavu u ratnim i posleratnim uslovima. Definicija Ujedinjenih Nacija o rodnom nasilju u UN Povelji o eliminisanju nasilja nad ženama a koju je usvojila Generalna Skupština UN-a godine stavlja naglasak na povezanost nasilja i pola, naročito nasilja nad ženama, i rodne nejednakosti koje obično hendikepiraju žene zbog njihovog sveukupnog podređenog statusa u društvu. Savet Evrope definiše rodno nasilje (RN) kao nasilje koje je upereno protiv osobe zbog njenog pola. Ono čini kršenje osnovnog prava na život, slobodu, bezbednost, dostojanstvo, jednakost između žena i muškaraca, nediskriminaciju i fizički i mentalni integritet. Savet pokazuje da rodno nasilje i nasilje nad ženama se često zajedno koristi pošto većinu rodnog nasilja čine muškarci nad ženama i devojkama. Ono naglašava da RN odražava i jača nejednakosti između muškaraca i žena. Ono definiše nasilje nad ženama u skladu sa UN Poveljom o eliminisanju nasilja nad ženama. (Vidi Kvadrat 1.) Dalje, ono tvrdi da je teško razlikovati različite oblike nasilja pošto nisu međusobno isključivi. Tačnije, ono pokazuje da rodno nasilje podrazumeva: nasilje u porodici, seksualno uznemiravanje, silovanje, seksualno nasilje tokom sukoba i štetne običajne ili tradicionalne prakse, kao što je genitalno obrezivanje žena, prisilni brakovi i zločini iz časti; trgovinu ženama, prisilnu prostituciju i kršenja ljudskih prava u oružanom sukobu; prisilnu sterilizaciju, prisilni pobačaj, prisilno korišćenje kontracepcije, ubijanje ženskih fetusa i prenatalno biranje pola. Zakon o zaštiti od nasilja u porodici (ZZNP) definiše nasilje u porodici kao jedan ili više namernih aktova ili propusta osobe protiv druge osobe sa kojom je on ili ona u ili su bili u porodičnom odnosu. Oblici nasilja podrazumevaju korišćenje fizičke sile ili psihološki pritisak, izazivajući osećaj straha, osećaj straha za ličnu bezbednost ili pretnje po dostojanstvo, pretnje nasiljem, ponovljeno ponašanje sa ciljem nipodaštavanja druge osobe, prisilni seksualni čin, nezakonito ograničavanje slobode kretanja, oštećenje imovine ili uništavanje, kidnapovanje, itd. Definicija NP/RN koja je korišćena u ovoj studiji je u skladu sa gorepomenutim definicijama, i takođe se poziva na studiju Svetske zdravstvene organizacije o zdravlju žena i nasilju u porodici nad ženama u više država. Fokusira se na nasilje između muškaraca i žena, uz naglasak na nasilje u porodici, iako se određena pažnja daje i na nasilje u školama i nasilje u vezi. U glavnu svrhu ove studije: Nasilje u porodici/rodno nasilje (NP/RN) se definiše kao nasilje koje čini intimni partner i drugi član/ ovi porodice, i manifestuje se kroz: Fizičko nasilje: Ovo uključuje namerno korišćenje fizičke sile koja potencijalno može da izazove smrt, povredu, ili štetu. Ono podrazumeva, ali nije ograničeno na, ogrebotine, guranje, udaranje, bacanje, ščepanje, griženje, davljenje, trešenje, ubadanje, vučenje Kvadrat 1: Višestruka definicja rodnoh nasilja (RN) u UN Povelji za eliminisanje nasilja nad ženama *: bilo koji čin koji rezultira, ili će verovatno rezultirati u, fizičku, seksualnu ili psihološku štetu ili patnju žene, uključujući pretnje takvim činovima, prisilno ili proizvoljno lišavanje slobode, bilo da se oni javljaju u javnom ili privatnom životu. *Povelja je usvojena na Generalnoj Skupštini UN-a godine. 25

27 za kosu, šamaranje, paljenje, boksovanje, i korišćenje, ili pretnja korišćenjem, oružja (pištolja, noža, ili predmeta). Psihološko nasilje: Ovo podrazumeva bilo koji akt ili propust koji šteti samopouzdanju, identitetu ili razvoju pojedinca. Podrazumeva, ali nije ograničeno na, ponižavanje, osećaj da se osoba nije poželjna, prisilnu izolaciju od porodice i prijatelja, pretnje zlostavljanjem te osobe ili nekoga za koga se ta osoba brine, ponavljano vikanje ili degradacija, izazivanje straha kroz verbalne pretnje ili kroz pokrete, kontrolisanje ponašanja, i uništavanje imovine. Seksualno nasilje: Ovo podrazumeva bilo koji čin gde jedna osoba u odnosu koristi silu, prisilu, ili psihološku pretnju da bi prisilila drugu osobu da učestvuje u seksualnom odnosu protiv njene ili njegove volje da bi se počinilac zadovoljio. Seksualni napad: Ovo podrazumeva seksualni kontakt bez pristanka a koji se ostvaruje preko prisile ili korišćenjem pretnje silom. Seksualni napad je nameran čin rodnog nasilja i izraz moći, kontrole i dominacije nad drugom osobom. Nije manifestacija nekontrolisane želje, uzbuđenja ili privlačnosti. Seksualno uznemiravanje: Ovo podrazumeva neželjeno verbalno, neverbalno ili vizuelno ponašanje bazirano na seksu ili je seksualne prirode, koje se javlja u svrhu ili efekta narušavanja dostojanstva osobe. Metodologija: Kako bi se uspostavila osnova i povećalo razumevanje složenog fenomena nasilja u porodici/rodnog nasilja u tri pilot opštine, upotrebljena je mešana metodologija koristeći kvantitativne i kvalitativne metode prikupljanja podataka/informacija. Terenskom istraživanju i analizi prethodio je pregled postojećih, relevantnih podataka i dokumenata. Kvantitativne metode su se koristile kako i se utvrdio broj i procenat dece, žena i muškaraca koji su bili pogođeni nasiljem u tri oštine. Kvalitativne metode su se koristile kako bi se omogućilo detaljno prikupljanje podataka o iskustvima sa nasiljem, i vrstama i obimu pristupa službama i mehanizmima upućivanja za pogođene osobe i svedoke nasilja u porodici. Deca koja su prisustvovala različitim oblicima nasilja su takođe uzeta u obzir i kvantitativno i kvalitativno. Kvantitativni deo studije baziran je na istraživanjima, koristeći intervjue i samostalne upitnike, gde je učestvovalo ukupno ispitanika u tri opštine, uključujući: Istraživanje domaćinstava koje je uključilo žena starosti od 18. i više godina koristeći nasumični odabir domaćinstava i ispitanica Istraživanje domaćinstava koje je uključilo muškaraca između godina koristeći nasumični odabir domaćinstava i ispitanika Školsko istraživanje koje je podrazumevalo upitnike koje su ispunila deteta starosti od 12. i više godina koristeći nasumični odabir škole i razreda. Table 1: Summary of the number of study respondents Intervjui istraživanja Đakovica Gnjilane Dragaš Ukupno Žene Istraživanje domaćinstava Muškarci Istraživanje domaćinstava Deca-Školsko istraživanje Ukupno

28 Kvalitativni deo istraživanja se sastojao od: Fokusnih grupa: Ukupno 19. fokusnih grupa je održano sa ženama starosti od 18 i više godina; muškarcima starosti od godina; i adolescentima koji su stavljeni u posebnu fokusnu grupu od godina i godina. Odvojene fokusne grupe su odrađene sa manjinskim stanovništvom, uključujući i žene i muškarce (18-30 godina). Pojedinačni detaljni intervjui (PDI): Održano je ukupno 29 PDI-a sa lokalnim saradnicima i relevantnim NVO-ima koji rade sa osobama pogođenim NP/RN u svakoj pilot opštini. Cilj je bio da se prikupe informacije o postojećim službama, programima i intervencijama koje podržavaju osobe koje su pogođene NP/RN. Detaljni semi-strukturirani intervjui: Održano je ukupno 6 PDI-a sa osobama koje su pogođene NP/RN koje su bile zloupotrebljavane od strane njihovog bivšeg ili sadašnjeg partnera. Cilj ovih intervjua je da se stekne bolje razumevanje iskustva osoba pogođenih nasiljem. Ukupan broj ispitanika koji su učestvovali u kvantitativnom (3474) i kvalitativnom (187) istraživanju iznosi Ministarstvo obrazovanja i nauke dalo je odobrenje da se urade školska istraživanja i dopuštenje roditelja je takođe dobijeno pre nego što su deca uključena. Ograničenja studije: Pod jedan, nasilje u porodici je traumatsko iskustvo i za one koje su to preživeli teško je da o tome razgovaraju, naročito sa istraživačima koje oni ne poznaju. Uprkos činjenice da su anketari bili obučeni za osetljive uslove koje okružuju nasilje u porodici, moguće je da neki ispitanici nisu prijavili njihova iskustva. Štaviše, određene opštine i ciljne grupe su možda bile otvorenije nego druge uzimajući u obzir razlike u kontekstima. Pod dva, nalazi jedno odražavaju rasprostranjenost nasilja u porodici i dotičnih aspekata u tri pilot opštine za specifične grupe uzoraka; oni ne treba da se posmatraju kao slika cele populacije na Kosovu. Pod tri, školsko istraživanje nije uzelo u obzir mišljenja dece mlađe od 12. godina. Obrazloženje zašto su bila uključena jedino deca od godina je da ona imaju veći nivo apstraktnog razmišljanja, što ih čini sposobnijima za ispunjavanje samostalnih upitnika. U budućnosti, biće moguće uključiti mlađu decu koristeći različite metode. 27

29 2. Osnovni rezultati o nasilju u porodici/rodnom nasilju u tri opštine Deo II izveštaja predstavlja kvantitativne i kvalitativne osnovne podatke koje pokrivaju rasprostranjenost, stavove, faktore rizika, i posledice NP/RN u odnosu na tri pilot opštine: Dragaš, Đakovica i Gnjilane. Podaci su predstavljeni kao skup nalaza u tri opštine. Raspoređeni podaci po opštini dostupni su u odvojenom dokumentu. 1 U pogledu kvantitativnog odnosa istraživanja, naredni podaci pružaju demografske karakteristike dece koja su učestvovala u školskom istraživanju i žena i muškaraca u istraživanju domaćinstva. Naročito tabele 2 i 3 pokrivaju: Odgovore učenika (12-18 godina) u pogledu pola, starosti, nivoa obrazovanja, i odnos po opštinama i ruralnim i urbanim oblastima (Vidi tabelu 2.) Žene (18 i više godina) i muškarci (18-30 godina) u pogledu prosečne starosti, nivoa obrazovanja, bračnog statusa, i odnos po opštinama i urbanim i ruralnim oblastima. (Vidi tabelu 3.) Tabela 2: Demografske karakteristike školskog istraživanja sa decom Primer školskog istraživanja Po polovima Dečaci 521 (47.9%) Devojčice 477 (43.8%) Nedostaju 90 (8.3%) Prosečna starost 15.5 godina Nivo obrazovanja Osnovna škola 521 (47.9%) Prosečna škola 567 (52.1%) Po opštinama Dragaš 491 (45.1%) Gnjilane 486 (44.7%) Đakovica 111 (10.2%) Po Urbanoj/Ruralnoj oblasti Urbana 798 (72.5%) Ruralna 299 (27.5%) Ukupni uzorak Kompletan set osnovnih podataka dostupan je u UNICEF-u Kosova. 28

30 Tabela 3: Demografske karakteristike domaćinstava sa ženama i muškarcima Istraživanja domaćinstava sa ženama Istraživanja domaćinstava sa muškarcima Prosečna starost godina godina Nivo obrazovanja Bez škole/nezavršena osnovna škola 245(20.5%) 35 (2.9%) Osnovna škola 516 (43.4%) 64 (5.9%) Nezavršena prosečna škola/prosečna škola 300 (25.2%) 507 (43.1%) Fakultetske studije 129 (10.9%) 571 (48.5%) Radni status Unosan posao 154 (13.1%) 462 (39.9%) Uzgoj/poljoprivreda 33 (2.8%) 46 (4%) Radi kod kuće (brine o deci, o bašti) 133 (11.3%) 115 (9.9%) Radi s vremena na vreme 81 (6.9%) 57 (4.9%) Ne radi 678 (57.7%) 155 (13.3 %) Student 50 (4.3%) 322 (27.8%) Penzionisan 46 (3.9%) 3 (0.3%) Bračni status Samac-sama 193 (16.1%) 825 (71.3%) U vezi 58 (4.8%) 68 (5.9%) Oženjen/udata 840 (69.9%) 261 (22.6%) Razvedena/razveden 110 (9.2%) 3 (0.3%) Podela po opštinama Dragaš, 397 (33.1%) 342 (28.8%) Gnjilane 394 (32.8%) 501 (42.2%) Đakovica 410 (34.1%) 343 (28.9%) Podela po urbanoj/ruralnoj oblasti Urbana 421 (35.1%) 463 (39%) Ruralna 780 (64.9%) 723 (61%) Ukupan uzorak Rasprostranjenost nasilja u porodici/rodnog nasilja Ovaj deo pruža osnovne podatke u sveukupnoj rasprostranjenosti nasilja u porodici/rodnog nasilja u odnosu na tri pilot opštine, posebno u odnosu na fizičko, psihološko i seksualno nasilje protiv dece u njihovim domovima i u školi, i ženama i muškarcima kod kuće. Na kraju rasprostranjenosti NP/RN nad decom, postoji rezime kvantitativnih nalaza. Isto tako, posle pregleda kvantitativnih nalaza za žene i muškarce koji su u braku, vereni ili su u vezi, u pogledu svakog oblika nasilja (fizičkog, psihološkog i seksualnog), postoji poređenje nalaza između muškaraca/ žena u braku i muškaraca/žena koji su vereni/u vezi. 29

31 Učestalost doživljavanja ili prisustvovanje dece fizičkom, psihološkom i seksualnom nasilju kod kuće a. Učestalost doživljavanja ili prisustvovanje dece fizičkom nasilju kod kuće Učestalost dece koja doživljavaju fizičko nasilje kod kuće: Procenat rasprostranjenosti fizičkog nasilja dobio se time što su deca jasno upitana u vezi njihovih iskustava ili specifičnih činova nasilja uključujući i to da li su: udarana, šamarana, gurana, šutirana, prebijana, napadana ili im se pretilo oružjem od strana člana porodice (otac, majka, brat ili sestra. U sveukupnom uzorku dece koja su ispitana (N=1088), jedna polovina (50.9 %) je izjavila da je doživela fizičko nasilje barem jednom od strane članova porodice. Sličan procenat važi i za devojčice (48.5 %) i dečake (54.3 %), gde su dečaci u većem broju izjavili da su doživeli fizičko nasilje barem jednom od strane člana porodice. (Vidi sliku 1.) Dečaci 45.70% 51.50% 54.30% 48.50% Devojčice Nikad Jednom i više puta Slika 1: Procenti fizičkog nasilja kojeg su doživeli dečaci i devojčice od strane članova njihovih porodica. Što se tiče vrsti fizičkog nasilja koje su počinili članovi porodice, najveći procenat dece je izjavilo da su bila udarana (34.8 %), šamarana (24.6 %), šutirana (14.7 % ) i odgurnuta (12.5 %). Skoro dvoje u deset je bilo prebijeno i skoro jednom detetu u deset je prećeno nožem od strane člana porodice. Učestalost doživljavanja i prisustvovanja fizičkom nasilju kod kuće: Prisustvovanje fizičkom nasilju kod kuće je izmereno time što su ispitanici upitani da li su ikada videli da su drugi članovi porodice bili udarani, šamarani, šutirani, odgurnuti, i da li im je prećeno ili da li su napadani nožem % dece je prijavilo da su prisustvovali fizičkom nasilju barem jednom u njihovim domovima. Visok procenat devojčica (14.3 %) u poređenju sa dečacima (8 %) izjavilo je da su prisustvovale fizičkom nasilju u porodici. (Vidi sliku 2.) 30

32 Dečaci Devojčice 92% Studija o dimenzijama nasilja u porodici: 85.70% 8% 14.30% Nikad Jednom i više puta Slika 2: Procenat dece po polovima koja su prisustvovala fizičkom nasilju kod kuće. Što se tiče najčešćih vrsta fizičkog nasilja kojem su prisustvovala deca kod kuće, ono podrazumeva udaranje (7.3 %), zatim šamaranje (7.6 %) i šutiranje (2.5 %). Manje od 1% dece je prisustvovalo napadu ili pretnji nožem među članovima porodice kod kuće. b. Učestalost pogođenosti i prisustvovanja dece psihološkom nasilju kod kuće Učestalost dece koja su doživela psihološko nasilje kod kuće: 14.8 % dece je navelo da su iskusila psihološko nasilje barem jednom od strane člana porodice (majka, otac, brat ili sestra), gde većinu čine devojčice (18.2 %) u poređenju sa dečacima (12.5 %). Učestalost prisustvovanja dece psihološkom nasilju kod kuće: Visok procenat devojčica (15.5 %) u poređenju sa dečacima (10 %) pokazao je da su prisustvovale psihološkom nasilju nad članom porodice od strane člana porodice. c. Učestalost izloženosti dece koja su pogođena ili koja su prisustvovala seksualnom nasilju kod kuće Učestalost dece koja su bila izložena seksualnom nasilju kod kuće: Izloženost seksualnom nasilju mereno je koristeći odgovore dece na dva pitanja da li su oni nekad bili seksualno zlostavljana ili napadnuta kod kuće. Desetoro dece je izjavilo da su seksualno uznemiravana a sedam je izjavilo da su seksualno napadnuta od strane člana porodice. Nešto je veći procenat dečaka (1.2 %) u poređenju sa devojčicama (0.8 %) izjavilo da su bili seksualno uznemiravani od strane članova porodice. Pet dečaka i dve devojčice su izjavili da su doživeli seksualni napad od strane člana porodice. 31

33 Učestalost prisustvovanja dece seksualnom nasilju kod kuće: Kao i pitanja u vezi izloženosti seksualnom nasilju kod kuće, deca su upitana i o tome da li su prisustvovala seksualnom uznemiravanju ili napadu člana porodice nad drugim članom porodice. Manje od 0.9 % (desetoro dece) je izjavilo da su prisustvovala da seksualnom uznemiravanju drugih članova porodice (majke, oca, brata i sestre) i 0.4 % (5 deteta) je izjavilo da su prisustvovali seksualnom napadu nad drugim članom porodice. Isti procenat dečaka i devojčica (0.6 %) je izjavilo da su prisustvovali seksualnom uznemiravanju u porodici, dok je skoro isti procenat dečaka (1 %) i devojčica (0.8 %) izjavilo da su prisustvovali seksualnom napadu Učestalost izloženosti dece fizičkom, psihološkom i seksualnom nasilju u školi a. Učestalost izloženosti dece fizičkom nasilju u školi Pored porodičnog okruženja, škola je jedno od najvažnijih mesta u životu dece. Zbog toga je važno da se ispita rasprostranjenost nasilja nad decom u školskom okruženju. Izloženost dece nasilju u školi se merio time što su deca upitana da li ih je učenik ili školsko osoblje udarilo ili šutiralo, prebilo, pretilo i/ili ih je napalo u školi. U sveukupnom uzorku, blizu jedne polovine dece (45.2 %) je izjavilo da su osetili fizičko nasilje u školi barem jednom; nizak nivo je bio za devojčice (32.3 %) u poređenju sa dečacima (57.9 %). Što se tiče vrsta fizičkog nasilja, visok procenat dece je izjavio da su ona bila odgurnuta od strane učenika (33.65 %) zatim da ih je udario učenik (19.1 %), da ih je uradio član školskog osoblja (17.6 %) i da im je prećeno nožem (8 %), gde su većina dečaci. (Vidi tabelu 4.) Vrste fizičkog nasilja koje su u školi doživeli dečaci i devojčice Dečaci Devojčice Ukupno Napad nožem ili oštrim oružjem 9.3% 2.9% 6.2% Pretnja nožem ili oštrim oružjem 12.1% 3.6% 8.0% Ozbiljno prebijanje 8.8% 3.2% 6.3% Guranje od strane učenika 42.6% 25.4% 33.65% Udarac od strane školskog osoblja 25.0% 9.5% 17.6% Udarac od strane učenika 28.3% 10.1% 19.1% Tabela 4: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje su u školi doživeli dečaci i devojčice. b. Učestalost izloženosti dece psihološkom nasilju u školi Ukupno, 28 % dece je izjavilo da su doživela psihološko nasilje od strane drugog učenika u školi % dece je izjavilo da su doživeli psihološko nasilje od strane školskog osoblja u školi, od čega su 18.2 % bili dečaci i 16.9 % devojčice. 32

34 c. Učestalost izloženosti i prisustvovanja dece seksualnom nasilju (seksualnom uznemiravanju) u školi Ukupno je, 5.8 % dece u školskom istraživanju izjavilo da su bila seksualno uznemiravana od strane učenika i 3 % od strane školskog osoblja. Veći procenat dečaka (8.1 %) je doživelo seksualno uznemiravanje od strane učenika u poređenju sa devojčicama (3.4 %). Sličan trend se vidi i u pogledu seksualnog uznemiravanja od strane školskog osoblja gde je 3.7 % dečaka izjavilo da su seksualno uznemiravani od strane školskog osoblja u poređenju sa 1.9 % devojčicama Rezime glavnih nalaza iz školskog istraživanja o rasprostranjenosti NP/RN među decom starosti od godina. Deca koja su doživela nasilje kod kuće : Od ukupnog uzorka dece (N=1088), 50.2 % je izjavilo da su doživeli fizičko nasilje barem jednom od strane člana porodice; skoro 15 % je izjavilo da su doživeli psihološko nasilje od strane člana porodice; i 1% (10 deteta) je izjavilo da su doživeli seksualno nasilje kod kuće. (Vidi sliku 3.) Seksualno nasilje Psihološko nasilje Fizičko nasilje 0.90% 14.80% 50.90% Slika 3: Procenat vrsta nasilja koje su doživela deca. Dečaci Devojčice 54.30% 48.50% 12.50% 18.20% 1.20% 0.80% Fizičko nasilje Psihološko nasilje Seksualno nasilje Slika 4: Procenti različitih vrsta nasilja po polovima. Rodna perspektiva dece koja doživljavaju nasilje kod kuće: Više dečaka (54.3 %) nego devojčica je izjavilo da su iskusila fizičko nasilje od strane člana porodice; veći procenat devojčica (18.2 %) u poređenju sa dečacima (12.5 %) je doživelo psihološko nasilje od strane člana porodice; i nešto više dečaka (1.2 %) nego devojčica (0.8 %) je izjavilo da su doživele seksualno nasilje od strane člana porodice. (Vidi sliku 4.) 33

35 Deca koja su prisustvovala nasilju kod kuće: U sveukupnom uzorku, 10.9 % dece je prisustvovalo fizičkom nasilju barem jednom kod kuće; 12 % je prisustvovalo psihološkom nasilju kod kuće; a 1.1 % je prisustvovalo seksualnom nasilju kod kuće. (Vidi sliku 5.) Rodna perspektiva dece koja su prisustvovala nasilju kod kuće: Visok procenat devojčica (14.3 %) u poređenju sa dečacima (8 %) prisustvovalo je fizičkom nasilju kod kuće; visok procenat devojčica (15.5 %) u poređenju sa dečacima (10 %) je izjavilo da su prisustvovale psihološkom nasilju kod kuće; i malo više dečaci (1.3 %) u poređenju sa devojčicama (0.8 %) koji su prisustvovali seksualnom nasilju kod kuće. (Vidi sliku 6.) Slika 5: Dečaci Devojčice Slika 6: Fizičko nasilje 10.90% 12% 1.10% Procenat dece koja su prisustvovala različitim vrstama nasilja. 8% Fizičko nasilje Psihološko nasilje 14.30% 10% Psihološko nasilje 15.50% Seksualno nasilje 1.30% Polne razlike u prisustvovanju različitim vrstama nasilja. 0.80% Seksualno nasilje Nasilje koje su doživela deca u školi: od sveukupnog uzorka, 45.2 % dece je doživelo fizičko nasilje u školi barem jednom; 28 % je doživelo psihološko nasilje u školi; i 6.5 % je doživelo seksualno nasilje u školi. (Vidi sliku 7.) Rodna perspektiva dece koja su doživela nasilje u školi: Visok procenat dečaka je doživeo tri oblika nasilja u školama u poređenju sa devojčicama. I za devojčice i za dečake, fizičko i psihološko nasilje preovladava. (Vidi sliku 8.) 2 Slika 7: Fizičko nasilje 45.20% 32.30% Psihološko nasilje Procenti vrsta nasilja koje su doživeli deca u školi 31.70% 34.20% 32.30% 6.50% Seksualno nasilje 57.90% % 8.10% 34 Slika 8: Fizičko nasilje Psihološko nasilje Seksualno nasilje Procenti vrsta nasilja koje su doživeli dečaci i devojčice u školi.

36 2.2. Frekvencija fizičkog, psihološkog i seksualnog nasilja među ženama i muškarcima Frekvencija fizičkog, psihološkog i seksualnog nasilja prema ženama (starosti od 18 i više godina) i muškaraca (od godina) dobijena je preko istraživanja domaćinstava time što su postavljana direktna pitanja i jasno definisana pitanja ženama i muškarcima u pogledu njihovih iskustava sa nasiljem, uzimajući u obzir njihov bračni status. 2 Učestalost fizičkog nasilja među ženama i muškarcima Fizičko nasilje od strane partnera je mereno time što su žene pitane tokom istraživanja domaćinstava da li ih je njihov partner ošamario, da li im je uvrnuo ruku ili vukao kosu, da li ih je gurao, tresao ili bacao nešto na njih, da li ih udario pesnicom ili nečim drugim što bi moglo da ih povredi, da li ih šutirao, vukao ili previo, pokušao da ih uguši/davi ili da ih namerno opeče i da li im je pretio da će koristiti ili je koristio pištolj, nož ili drugo oružje protiv njih. Isto pitanje se postavilo muškarcima iz perspektive nasilnog ponašanja muškaraca prema njihovim ženama/partnerkama. Ova pitanja su odvojeno razmatrana kako bi se klasifikovalo koju vrstu nasilja najčešće doživljavaju žene a koju čine muškarci, i kako bi se dobila sveukupna slika fizičkog nasilja muškaraca nad ženama. a. Udate žene (fizičko nasilje) U sveukupnom pod-uzorku udatih žena (N=840), 17.3 % je izjavilo da su one doživele barem jedan oblik fizičkog nasilja od strane njihovih partnera. Što se tiče odnosa između urbanih i ruralnih oblasti, proizilazi da je veći procenat žena iz urbanih oblasti (19.1 %) doživelo barem jedan oblik fizičkog nasilja u poređenju sa onima iz ruralnih oblasti (16.5 %). Pretnja ili korišćenje pištolja Pokušaj davljena ili namerne opekotine Šutiranje, vučenje ili prebijanje Udaranje pesnicom ili nečim drugim Guranje, trešenje ili bacanje predmeta Uvrtanje ruke ili vučenje za kosu Šamaranje 16.30% 2.70% 4.10% 0.60% 0.60% 1.80% 5.30% Slika 9: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje doživljavaju udate žene od strane njihovih partnera. 2 Fokus prikupljanja podataka i analize u ovom odeljku izveštaja je na rasprostranjenosti nasilja nad ženama koje čine muškarci, naročito među parovima. Iako postoji nasilje nad muškarcima od strane žena, ono ipak predstavlja veoma malo grupu. Nasilje koje se čini nad ženama i decom smatra se najkritičnijim u smislu uspostavljanja osnove i povećanja dubine razumevanja obima i uticaja nasilja na ove dve grupe. Pažnja na nasilje nad muškarcima može da bude predmet druge studije. 35

37 Što se tiče vrsti fizičkog nasilja, najčešća vrsta fizičkog nasilja koju su doživele udate žene od strane njihovih partnera je šamaranje (16.3 %), praćeno uvrtanjem ruke ili vučenjem kose (5.3 %), guranje, trešenje ili bacanje predmeta na njih (4.1 %) i šutiranje, vučenje ili prebijanje (2.7 %). (Vidi sliku 9.) Slična analiza je obavljena kako bi se otkrio odnos između urbanih i ruralnih oblasti u smislu vrsta fizičkog nasilja koje su doživele udate žene od strane njihovih partnera. (Vidi sliku 10.) Proizilazi da najveći procenat udatih žena za svaku vrstu fizičkog nasilja koje su njihovi partneri počinili nad njima žive u urbanim oblastima. Ista šema kao gore je ponovljena, gde je šamaranje najčešći oblik nasilja, zatim uvrtanje ruke ili vučenje za kosu, i guranje, trešenje ili bacanje predmeta na ženu. Pretnja ili korišćenje pištolja Pokušaj davljena ili namerne opekotine 0.40% 1.10% 0.20% 1.40% Urban Rural Šutiranje, vučenje ili prebijanje Udaranje pesnicom ili nečim drugim Guranje, trešenje ili bacanje predmeta 1.30% 2.50% 2.90% 2.90% 3.40% Uvrtanje ruke ili vučenje za kosu Šamaranje 4.90% 5.40% 6.10% 15.20% 18.40% Slika 10: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje doživljavaju udate žene od strane njihovih partnera u urbanim/ruralnim oblastima. b. Oženjeni muškarci (fizičko nasilje): U sveukupnom pod-uzorku sa oženjenim muškarcima (N=261), 28.4 % je izjavilo da su počinili barem jedan oblik fizičkog nasilja prema njihovim partnerkama. U pogledu odnosa između urbanih i ruralnih oblasti, nije bilo značajne razlike između oženjenih muškaraca u urbanim i ruralnim oblastima koji su počinili fizičko nasilje nad njihovim partnerkama (Urbani oženjeni muškarci = 27.1 %; Ruralni oženjeni muškarci = 28.9 %). U pogledu vrsta fizičkog nasilja koje čine oženjeni muškarci, oženjeni muškarci izjavljuju da su tri najčešća oblika šamaranje, uvrtanje ruke i vučenje za kosu i guranje, trešenje ili bacanje predmeta na partnerku. Veoma mali procenat oženjenih muškaraca je izjavilo da su oni pretili njihovim ženama pištoljem ili sličnim predmetom (0.4 %) ili da su pokušali da dave ili da opeku ženu namerno (0.4 %). (Vidi sliku 11.) 36

38 24.80% Pretnja ili korišćenje pištolja Pokušaj davljena ili namerne opekotine Guranje, trešenje ili bacanje predmeta Uvrtanje ruke ili vučenje za kosu Šutiranje, vučenje ili prebijanje Šamaranje 14.70% Udaranje pesnicom ili nečim drugim 9.20% 5.90% 0.40% 0.40% 2.50% Slika 11: Procenti vrsta fizičkog naselja koje čine oženjeni muškarci. c. Poređenje između udatih žena i oženjenih muškaraca u pogledu fizičkog nasilja: Naredni deo poredi odgovore muškaraca u pogledu nasilja koje čine nad njihovim ženama sa odgovorima žena u pogledu njihovih iskustava sa fizičkim nasiljem koje nad njima čine njihovi muževi. Ukupno, veći procenat oženjenih muškaraca (28.4 %) navelo je da je počinilo barem jedan oblik fizičkog nasilja nad njihovim ženama u poređenju sa udatim ženama (17.3 %) koje su doživele barem jedan oblik fizičkog nasilja od strane njihovih muževa. (Vidi sliku 12.) Na razliku između oženjenih muškaraca i udatih žena u pogledu deljenja njihovih iskustava sa nasiljem može da utiču procesi socijalizacije, kojem se prihvata, očekuje i u nekim slučajevima Da Ne Slika 12: Razlike između oženjenih muškaraca i udatih žena u odnosu na činjenje i doživljavanje barem jedne vrste fizičkog nasilja. ohrabruje nasilje muškaraca kao normalno ponašanje. Istovremeno, ne ohrabruje žene da se angažuju i trivijalizuje njihova iskustva sa nasiljem (Anderson, 2005). Zauzvrat, ovo može da rezultira da one budu manje raspoložene da podele njihova iskustva ili da to iskustvo ne opisuju kao nasilje. Veći procenat oženjenih muškaraca iz ruralnih oblasti je izjavilo da su koristili barem jedan oblik fizičkog nasilja protiv njihove partnerke, dok je veći procenat udatih žena iz urbanih oblasti izjavilo da su doživele barem jedan oblik fizičkog nasilja od strane njihovih partnera. Veći procenat muškaraca u urbanim i ruralnim oblastima pokazao je činjenje fizičkog nasilja nad njihovim partnerkama u poređenju sa ženama koje su to nasilje doživele. (Vidi sliku 13.) 28.40% 71.60% 17.30% 82.70% Oženjeni muškarci koji su počinili barem jedan oblik fizičkog nasilja Udate žene koje su doživele barem nad njihovim partnerkama jedan oblik fizičkog nasilja od strane partnera 37

39 Urban 27.10% 28.90% Rural 19.10% % 13 Oženjeni muškarci koji su počinili barem jedan oblik fizičkog nasilja nad njihovim partnerkama Udate žene koje su doživele barem jedan oblik fizičkog nasilja od strane partnera Slika 13: Razlike između oženjenih muškaraca i udatih žena u pogledu činjenja ili doživljavanja barem jednog oblika fizičkog nasilja u pogledu odnosa između urbanih/ruralnih oblasti. Veći procenat oženjenih muškaraca je izjavio da su koristili četiri od sedam različitih vrsta fizičkog nasilja navedenih u Slici 14. u poređenju sa onim koje su prijavile žene koje su doživele fizičko nasilje a koje su pokazale niže nivoe ovih oblika nasilja koje su njihovi partneri počinili nad njima. Žene i muškarci prijavili su da je manji procenat muškaraca koji su počinili nasilje koristeći ili preteći da će koristiti oružje, davljenje, namerne opekotine, šutiranje, vučenje ili prebijanje. Međutim, ove vrste fizičkog nasilja žene navode više od muškaraca. Pretnja ili korišćenje pištolja Pokušaj davljena ili namerne opekotine Šutiranje, vučenje ili prebijanje 0.60% 0.40% 0.60% 0.40% 2.70% 2.50% Udate žene koje su doživele fizičko nasilje od strane partnera Oženjeni muškarci koji su počinili fizičko nasilje nad njihovim partnerkama Udaranje pesnicom ili nečim drugim 1.80% 5.90% Guranje, trešenje ili bacanje predmeta Uvrtanje ruke ili vučenje za kosu 4.10% 5.30% 9.20% Šamaranje 14.70% 16.30% 24.80% Slika 14: Razlike između vrsta fizičkog nasilja koje čine oženjeni muškarci a koje doživljavaju udate žene. 38

40 d. Udate žene (fizičko nasilje) U sveukupnom pod-uzorku žena koje su verene ili su u vezi (N=58), skoro 10 % je doživelo barem jedan oblik fizičkog nasilja. Šutiranje, vučenje ili prebijanje 7.70% Guranje, trešenje ili bacanje predmeta Uvrtanje ruke ili vučenje za kosu Šamaranje 3.80% 1.90% 1.90% Slika 15: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje su doživele verene žene/žene u vezi. U pogledu odnosa između urbanih/ruralnih oblasti, visok je procenat žena u vezi iz urbanih oblasti koje su doživele fizičko nasilje od strane njihovih partnera (11.1 %) u poređenju sa ženama u vezi koje žive u ruralnim oblastima (8.8 %). Najčešće vrste fizičkog nasilja koje su doživele žene u vezi od strane njihovih partnera je šamaranje (7.7 %), praćeno uvrtanjem ruke ili vučenjem kose (3.8 %). Blizu 2 % ovih žena izjavilo je da su gurane, trešene ili da je neki predmet bačen na njih, i da su bile šutirane ili prebijane od strane njihovih partnera. Nijedna od ovih žena nije prijavila da je bila udarana pesnicom, davljena ili namerno opečena ili da joj je prećeno pištoljem ili nečim drugim što je moglo da je povredi. (Vidi sliku 15.) e. Vereni muškarci/muškarci u vezi (fizičko nasilje): U sveukupnom pod-uzorku muškaraca koji su vereni ili su u vezi (N=68), 6.9 % pokazali su da su počinili barem jedan oblik fizičkog nasilja nad njihovim partnerkama. U poređenju odnosa između urbanih/ruralnih oblasti za muškarce koji su u vezi a koji su počinili barem jedan oblik fizičkog nasilja nad njihovim partnerkama, proizilazi da je visok procenat muškaraca iz urbanih oblasti (9.1 %) u poređenju sa onima koji dolaze iz urbanih oblasti (5.6 %). Najčešći oblici fizičkog nasilja koje su počinili ovi muškarci su šamaranje (5.1 %), praćeno uvrtanjem ruke ili vučenjem za kosu (3.4 %) i guranje, trešenje ili bacanje predmeta na partnerku (1.7 %), kao i udaranje (1.7 %). (Vidi sliku 16.) 39

41 Udaranje pesnicom ili nečim drugim Guranje, trešenje ili bacanje predmeta 5.10% Uvrtanje ruke ili vučenje za kosu Šamaranje 3.40% 1.70% 1.70% Slika 16: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje čine vereni muškarci/muškarci u vezi nad njihovim partnerkama. f. Poređenje između muškaraca i žena u vezi u pogledu fizičkog nasilja: Naredni deo ispituje razlike između verenih muškaraca ili muškaraca u vezi i verenih žena ili žena u vezi u pogledu učestalosti fizičkog nasilja među njima. Proizilazi da veći procenat žena u vezi (9.6%) je navelo da su doživele barem jedan oblik fizičkog nasilja od strane njihovih partnera u poređenju sa muškarcima koji su u vezi (6.9 %) a koji su izjavili da su počinili fizičko nasilje nad njihovim partnerkama. (Vidi sliku 17.) Veliki procenat žena koje su u vezi iz urbanih oblasti (11.1 %) je izjavilo da su doživele fizičko nasilje od strane njihovih partnera u poređenju sa muškarcima koji su u vezi iz urbanih oblasti (9.1 %) a koji su priznali da su počinili fizičko nasilje nad njihovim partnerkama. Sveukupno, veći je procenat žena u vezi koje žive u urbanim i ruralnim oblastima a koje su izjavile da su doživele fizičko nasilje od strane njihovih partnera u poređenju sa muškarcima koji su izjavili da su počinili fizičko nasilje. Barem jedan oblik fizičkog nasilja Nijedan 93.10% 90.40% % 9.60% Žene koje su u vezi a koje su doživele fizičko nasilje od strane partnera Muškarci koji su u vezi a koji su počinili fizičko nasilje nad njihovim partnerkama Slika 17: Razlike između muškaraca i žena u vezi u pogledu činjenja odnosno doživljavanja barem jednog oblika fizičkog nasilja. 40

42 Žene koje su u vezi i muškarci koji su u vezi su izjavili (kao i oženjeni muškarci i udate žene) da je šamaranje najčešća vrsta fizičkog nasilja koje se koristi, zatim sledi uvrtanje tuke ili vučenje kose i guranje, trešenje ili bacanje predmeta na partnera. Među ovim muškarcima i ženama, pet od sedam vrsta fizičkog nasilja je navedeno. (Vidi sliku 18.) Šutiranje, vučenje ili prebijanje Udaranje pesnicom ili nečim drugim Guranje, trešenje ili bacanje predmeta 1.90% 1.70% 1.90% 1.70% Žene koje su u vezi a koje su doživele fizičko nasilje od strane partnera Muškarci koji su u vezi a koji su počinili fizičko nasilje nad njihovim partnerkama Uvrtanje ruke ili vučenje za kosu Šamaranje. 3.40% 3.80% 5.10% 7.70% Slika 18: Razlike između muškaraca i žena u vezi u pogledu činjenja ili doživljavanja različitih vrsta fizičkog nasilja. g. Razvedene žene (fizičko nasilje): 3 U sveukupnom pod-uzorku razvedenih žena (N=110), njih 21.9 % je doživelo barem jedan oblik fizičkog nasilja od strane njihovih partnera. Postoji minimalna razlika između procenata razvedenih žena iz urbanih i ruralnih oblasti koje su doživele barem jedan oblik fizičkog nasilja (Urbane razvedene žene = 22.5 % i Ruralne razvedene žene = 21.5 %). Slično drugim pod-uzorcima žena, najčešći oblik fizičog nasilja koje su doživele razvedene žene bilo je šamaranje (21.9 %), praćeno guranjem, šutiranjem i udaranjem (7.6 %). U poređenju sa druga dva pod-uzorka žena koje su učestvovale u istraživanju (udatih ili verenih/u vezi), veći procenat razvedenih žena, (6.7 %) je izjavilo da im je prećeno nožem ili sličnim oružjem i (4.8 %) da su doživele davljenje ili su namerno opečene. Iako nisu to direktno pitane, verovatno je da je sve ovo doprinelo tome da se žene razvedu od njihovih partera. (Vidi sliku 19.) 3 U sveukupnom uzorku muškaraca, samo su tri muškaraca bila razvedena i nisu prijavili podatke o tome da li su počinili fizičko nasilje. 41

43 Pretnja ili korišćenje pištolja Pokušaj davljena ili namerne opekotine Šutiranje, vučenje ili prebijanje Udaranje pesnicom ili nečim drugim Guranje, trešenje ili bacanje predmeta Uvrtanje ruke ili vučenje za kosu 6.70% 4.80% 7.60% 7.60% 7.60% 7.60% Šamaranje 21.90% Slika 19: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje su doživele razvedene žene. h. Rezime vrsta fizičkog nasilja koje su doživele žene a koji su počinili muškarci prema različitim bračnim statusima Najveći procenat udatih žena, oženjenih muškaraca i razvedenih žena su doživeli fizičko nasilje u njihovim vezama. Tabela 5 to jasno pokazuje to kao i niže nivoe fizičkog nasilja između parova u fazama zabavljanja. Jasno pokazuje da su razvedene žene najčešće doživele sve oblike nasilja u poređenju sa udatim ženama. Ovo dalje podvlači mogućnost da je nasilje odigralo ulogu za razvod braka žene. Vrste fizičkog nasilja koje su doživele žene počinjene od strane muškaraca Udate/Oženjeni Vereni/ili su u vezi Razvedene Pretnja korišćenjem ili korišćenje pištolja, noža ili drugog oružja Pokušaj davljenja ili namernih opekotina Žene Muškarci Žene Muškarci Žene.6%.4% %.6%.4% % Šutiranje, vučenje ili prebijanje 2.7% 2.5% 1.9% 7.6% Udaranje pesnicama ili nečim drugim Guranje, trešenje ili bacanje predmeta 1.8% 5.9% - 1.7% 7.6% 4.1% 9.2% 1.9% 1.7% 7.6% Uvrtanje ruke i vučenje za kosu 5.3% 14.7% 3.8% 3.4% 7.6% Šamaranje 16.3% 24.8% 7.7% 5.1% 21.9% Tabela 5: Procenti vrsta fizičkog nasilja koje su doživele žene i muškarci koji su udati/oženjeni, vereni ili su u vezi kao i razvedene žene. 42

44 i. Neudate/slobodne žene (fizičko nasilje): Studija o dimenzijama nasilja u porodici: Procenat neudatih/slobodnih žena koje su pogođene fizičkim nasiljem meren je time što su upitane da li su ikad doživele bilo koji oblik fizičkog nasilja, uključujući šamaranje, šutiranje, prebijanje, vučenje kose, itd., od strane članova njihove porodice kao što su otac, majka, sestra i/ili brat. U sveukupnom pod-uzorku neudatih/slobodnih žena (N=193), najveći procenat ovih žena koje su doživele fizičko nasilje od strane majki (9.3 %), zatim oca (6.2 %), brata i sestre. (Vidi sliku 20.) Da, majka 9.30% Da, otac 6.20% Da, brat 3.10% Da, sestra 0.50% Slika 20: Procenti neudatih/slobodnih žena pogođenih fizičkim nasiljem od strane članova porodice. Proizilazi da su neudate/slobodne žene koje žive u ruralnim oblastima podložnije fizičkom nasilju od strane člana porodice u poređenju sa neudatim/slobodnim ženama iz urbanih oblasti. (Vidi sliku 21.) Urban % Rural 9.60 % 5.10 % 1.30 % 2.60% 3.50% Majka Otac Brat Slika 21: Procenti fizičkog nasilja od strane članova porodice prema neudatim/slobodnim ženama na osnovu odnosa između urbanih/ruralnih oblasti. 0 % Sestra 0.90 % 43

45 Učestalost pogođenosti psihološkim nasiljem koje čine muškarci nad ženama Učestalost pogođenosti psihološkim nasiljem koje čine muškarci nad ženama merena je preko istraživanja domaćinstava i odgovaranja na pitanja koja su se odnosila na to da li su žene vređane ili je učinjeno nešto da one loše misle o sebi; da su ponižavane i nipodaštavane pred drugim ljudima; da li su uplašene ili namerno zastrašivane; i da li je prećeno njima ili osobi do koje je njoj stalo. a. Udate žene (psihološko nasilje): U sveukupnom pod-uzorku udatih žena (N=840), 5.9 % udatih žena je izjavilo da su bile pogođene barem jednim oblikom psihološkog nasilja od strane njihovih partnera/supruga. Što se tiče odnosa između urbanih/ruralnih oblasti, postoji minimalna razlika u procentima udatih žena u urbanim oblastima (6.9 %) u poređenju sa udatim ženama u ruralnim oblastima (5.4 %) koje su bile pogođene barem jednim oblikom psihološkog nasilja od strane njihovog partnera. U pogledu vrsta psihološkog nasilja, najveći procenat udatih žena je bilo pogođeno vređanjem od strane njihovih partnera ili su loše mislili o sebi (4.5 %) i da su bile ponižene ili nipodaštavane pred drugima (4.1 %). (Vidi sliku 22.) Pretio je da će povrediti nju ili osobu do koje joj je stalo Namerno je plaši ili joj preti Nipodaštava je ili ponižava pred drugima 4.10% 4.50% Vređa je ili čini da se ona misli loše o sebi 1.40% 1.80% Slika 22: Procenti vrsta psihološkog nasilja koje čine oženjeni muškarci nad njihovim suprugama. 44

46 b. Oženjeni muškarci (psihološko nasilje): Studija o dimenzijama nasilja u porodici: U sveukupnom uzorku oženjenih muškaraca (N=261), 31.8 % je izjavilo da su počinili barem jedan oblik psihološkog nasilja nad njihovih suprugama. Što se tiče odnosa oženjenih muškaraca iz urbanih/ruralnih oblasti, proizlazi da je razlika u procentima minimalna između oženjenih muškaraca iz urbanih i ruralnih oblasti u pogledu toga da li su počinili barem jedan oblik psihološkog nasilja nad njihovim suprugama (Urbana=33.9% i ruralna=31%). U pogledu toga koji su najčešći oblici psihološkog nasilja, vređanje ili činjenje da se njihove supruge osećaju loše bilo je najčešći oblik (24.6 %), praćen zastrašivanjem ili namernom pretnjom (19.8 %). Najređi oblici psihološkog nasilja koje čine oženjeni muškarci/ispitanici bilo je ponižavanje supruge pred drugima (5.5 %) i pretnja da će povrediti nju ili neku osobu do koje joj je stalo (3.6 %). (Vidi sliku 23.) Pretio je da će povrediti nju ili osobu do koje joj je stalo 24.60% Namerno je plaši ili joj preti 19.80% Nipodaštava je ili ponižava pred drugima Vređa je ili čini da ona misli loše o sebi 3.60% 5.50% Slika 23: Procenat vrsta psihološkog nasilja koje čine oženjeni muškarci nad njihovim suprugama. c. Poređenje između oženjenih muškaraca i udatih žena u pogledu psihološkog nasilja: Naredni deo poredi odgovore oženjenih muškaraca i udatih žena u smislu činjenja i pogođenosti barem jednim oblikom psihološkog nasilja. U sveukupnom primeru, utvrđeno je da veći procenat oženjenih muškaraca (31.8%) je počinilo barem jedan oblik psihološkog nasilja nad njihovim partnerkama u poređenju sa udatim ženama (5.9%) koje su navele da su bile pogođene barem jednim oblikom psihološkog nasilja. Malo veći procenat oženjenih muškaraca i udatih žena iz urbanih oblasti je izjavilo da su počinili ili da su bili pogođeni barem jednim oblikom psihološkog nasilja u poređenju sa oženjenim muškarcima i udatim ženama iz ruralnih oblasti. (Vidi Sliku 24). 45

47 Oženjeni muškarci koji su počinili najmanje jedan oblik nasilja 33.90% 31% Udate žene koje su imale najmanje jedan oblik psihološkog nasilja 6.90% 5.40% Urban Rural Slika 24: Razlike između udatih žena i oženjenih muškaraca koji su doživeli ili koji su počinili barem jedan oblik psihološkog nasilja u odnosu urbana/ruralna oblast. Proizašlo je da su oženjeni muškarci izjavili da su počinili svih četiri vrsta psihološkog nasilja nad ženama u poređenju sa ženama koje su prijavile nižu učestalost svih četiri vrsta, posebno u pogledu da su dva oženjena muškarca prijavila da oni to najčešće rade (vređanje ili činjenje da žena misli loše o sebi i da je plaše ili namerno zastrašuju). I oženjeni muškarci i udate žene su izjavili da je vređanje najčešća vrsta psihološkog nasilja. (Vidi sliku 25.) Udate žene koje su doživele psihološko nasilje Pretnja da će je povrediti ili da će povrediti osobu koju ona voli Plašenje ili namerno zastrašivanje Nipodaštavanje i ponižavanje pred drugima Vređanje ili činjenje da ona misli loše o sebi. 1.40% 3.60% 1.80% 4.10% 5.50% 4.50% Oženjeni muškarci koji su počinili psihološko nasilje 19.80% 24.60% Slika 25: Razlike između oženjenih muškaraca i udatih žena koje se odnose na činjenje i doživljavanje različitih vrsta psihološkog nasilja. 46

48 Primetna je razlika između žena i muškaraca u pogledu različitih nivoa psihološkog nasilja koje se čini i koje se doživljava što može da se poveže sa društvenim normama gde žene prihvataju psihološko nasilje i smatraju da je to normalno i muškarci smatraju da ukoliko utiču na samopouzdanje žene to je njihov način pokazivanja moći i kontrole.(vidi odeljak ove studije o stavovima.) d. Verene žene/žene u vezi (psihološko nasilje): Od ukupnog pod-uzorka (N=58) verenih žena/žena u vezi, 7.7 % je prijavilo da su doživele barem jedan oblik psihološkog nasilja od strane njihovih partnera. U smislu odnosa između urbanih/ruralnih oblasti za žene u vezi, najveći procenat žena u vezi koje su prijavile psihološko nasilje su žene iz urbanih oblasti (11.1 %) u poređenju sa ruralnim oblastima (5.9 %). Mnogo puta sam video nasilje kod kuće moj otac bije moju majku moj brat njegovu ženu. (Momak, iz zajednice Roma, Aškalija i Egipćana) U pogledu vrsta psihološkog nasilja, najčešći oblici psihološkog nasilja koje proživljavaju žene u vezi od strane njihovih partnera odnosi se na vređanje i na to da ona misli loše o sebi (7.7 %), zatim ponižavanje ili nipodaštavanje pred drugim ljudima (5.8 %). Manji procenat blizu 2 %, doživelo je plašenje ili namerno zastrašivanje. Nijedna žena nije prijavila da su im njihovi partneri pretili da će povrediti njih ili osobu do koje im je stalo. (Vidi sliku 26.) Plašenje ili namerno zastrašivanje 7.70% Nipodaštavanje i ponižavanje pred drugima Vređanje ili činjenje da ona misli loše o sebi. 5.80% 1.90% Slika 26: Procenti vrsta psihološkog nasilja koje pogađa verene žene ili žene koje su u vezi a koje čine njihovi partneri po opštinama. 47

49 e. Vereni muškarci/muškarci u vezi (psihološko nasilje): Od ukupnog pod-uzorka (N=68) verenih muškaraca/muškaraca u vezi, 10.3 % je prijavilo da su počinili barem jedan oblik nasilja protiv njihovih partnera. Što se tiče odnosa između urbanih/ruralnih oblasti, samo su muškarci iz ruralnih sredina (16.2 %) prijavili da su počinili barem neki oblik psihološkog nasilja nad njihovom partnerkom. Što se tiče vrsta psihološkog nasilja, muškarci u vezi su pokazali da su počinili četiri vrste psihološkog nasilja, gde je najčešći vid nasilja bilo vređanje i činjenje da njihova partnerka misli loše o sebi (6.6 %). (Vidi sliku 27.) Pretnja da će je povrediti ili da će povrediti osobu koju ona voli 6.80% Plašenje ili namerno zastrašivanje Nipodaštavanje i ponižavanje pred drugima Vređanje ili činjenje da ona misli loše o sebi. 3.40% 3.40% 3.40% Slika 27: Procenat tipova psihološkog nasilja koje čine muškarci koji su u vezi nad njihovim partnerkama f. Poređenje između muškaraca u vezi i žena u vezi u pogledu psihološkog nasilja: Naredni deo razmatra razlike između muškaraca i žena koji su vereni ili su u vezi u pogledu činjenja i doživljavanja, barem jedne vrste psihološkog nasilja. U sveukupnim pod-uzorcima, više muškaraca u vezi (N=68), 10.3 %, je izjavilo da su počinili barem jedan oblik psihološkog nasilja nad njihovim partnerkama u poređenju sa ženama u vezi (N=58) od kojih je 7.7 % izjavilo da su doživele barem jedan oblik psihološkog nasilja od strane njihovih partnera. Visok procenat muškaraca u vezi (16.2 %) iz ruralnih oblasti pokazuje da su oni počinili psihološko nasilje nad njihovim partnerkama dok žene u vezi koje su doživele psihološko nasilje od strane njihovih partnera dolaze i iz urbanih (11.1 %) i iz ruralnih oblasti (5.9 %). Činjenica da nijedan muškarac iz urbane oblasti nije prijavio da je počinio ovu vrstu nasilja nad partnerkom, ukazuje na neslaganje između žena u urbanim oblastima koje su prijavile njihovo iskustvo sa ovim oblikom nasilja. To može da se poveže sa društveno-kulturnim razlikama između muškaraca u urbanim i ruralnim sredinama koji smatraju da je to prihvatljivo ponašanje. Ovo bi trebalo dalje da se istraži. (Vidi sliku 28.) 48

50 Muškarci u vezi koji su počinili barem jedan oblik psihološkog nasilja Žene u vezi koje su doživele barem jedan oblik psihološkog nasilja 11.10% 16.20% 5.90% 0 % Urban Rural Slika 28: Razlike između žena i muškaraca u vezi koje se odnose na činjenje i pogođenost, barem jednim oblikom psihološkog nasilja po ruralnim/urbanim odnosima. Gornja šema sa svim muškarcima i ženama, udatim/oženjenim i u vezi, se ponavlja i u slici 29, što ilustruje da je vređanje ili činjenje da žena loše misli o sebi najčešći oblik psihološkog nasilja koje čini/doživljavaju muškarci u vezi i žene u vezi, odnosno, da se žene ponižavaju ili nipodaštavaju. Pretnja da će je povrediti ili da će povrediti osobu koju ona voli 0 % 3.40% Žene Muškarci Plašenje ili namerno zastrašivanje 1.90% 3.40% Nipodaštavanje i ponižavanje pred drugima 5.80% 3.40% Vređanje ili činjenje da ona misli loše o sebi 7.70% 6.80% Slika 29: Razlike između žena i muškaraca koji su u vezi u odnosu na činjenje i pogođenost, odnosno, vrstama psihološkog nasilja. 49

51 g. Razvedene žene (psihološko nasilje): U sveukupnom pod-uzorku razvedenih žena (N=110), 11.4 % je prijavilo da su doživele psihološko nasilje od strane njihovih partnera. Visok procenat razvedenih žena iz urbanih oblasti (15 %) (N=43) izjavilo je da su doživele barem jedan oblik psihološkog nasilja u poređenju sa razvedenim ženama iz ruralnih oblasti (9.2 %) (N=67). U pogledu vrsta psihološkog nasilja, u sveukupnom uzorku razvedenih žena, najčešća vrsta psihološkog nasilja koje su im činili bivši partneri sastojale su se od vređanja ili činjenja da one misle loše o sebi (11.4 %), zatim ponižavanja ili nipodaštavanja pred drugima (8.6 %), zastrašivanja ili namernog plašenja (7.6 %) i pretnji (6.7 %). h. Neudate/slobodne žene (psihološko nasilje): Rasprostranjenost psihološkog nasilja koje su doživele neudate/slobodne žene je izmerena time što su one upitane da li su ikada bile vređane, ponižene, zastrašivane od strane bilo kog člana porodice (majke, oca, brata ili sestre). U sveukupnom pod-uzorku (N=193), 3.1 % slobodnih žena je doživelo psihološko nasilje od strane oca, 2.6 % od braće, 1 % od majke; i 0.5 % od sestre. Ovo otkriva tendenciju da muškarci u porodici čine najviše psihološkog nasilja nad neudatim/slobodnim ženama u porodici. (Vidi sliku 30.) 3.10% 2.60% 1.00% 0.50% Da, otac Da, brat Da, majka Da, sestra Slika 30: Procenat psihološkog nasilja nad neudatim/slobodnim ženama od strane njihovih članova porodice. U pogledu odnosa između urbanih/ruralnih oblasti, visok procenat neudatih/slobodnih žena iz ruralnih oblasti doživele su psihološko nasilje od strane njihovih članova porodice u poređenju sa onima iz urbanih oblasti. Visok procenat žena u ruralnim oblastima prijavilo je psihološko nasilje od strane njihovih očeva (4.3 %), zatim braće (3.5 %) i majki (1.3 %). U urbanim oblastima, 1.3 % neudatih žena je prijavilo psihološko nasilje koje je počinio njihov otac, brat i/ili sestra a ne njihova majka. (Vidi sliku 31.) 50

52 Urban 4.30% Rural 3.50% 1.70% 0% 1.30% 1.30% 1.30% Majka Otac Brat Sestra 0% Slika 31: Procenat psihološkog nasilja koje pogađa neudate žene od strane njihovih članova porodice po urbanim/ruralnim oblastima Učestalost doživljavanja seksualnog nasilja od strane žena i muškaraca Učestalost seksualnog nasilja nad ženama je izmerena time što su žene upitane da li su ikada bile fizički prisiljene na seksualni odnos i da li su žene imale seksualni odnos kada to nisu želele zbog toga što su bile uplašene šta će njihov partner uraditi ili misliti. Činjenje seksualnog nasilja od strane muškaraca je izmereno time što su oni upitani da li su fizički prisilili njihove partnerke da imaju seksualni odnos kada partnerka to nije htela. a. Udate žene (seksualno nasilje): Od ukupnog pod-uzorka udatih žena (N=840), 2.7 % udatih žena je prijavilo da su doživele seksualno nasilje od strane njihovih partnera. Visok procenat udatih žena iz urbanih oblasti je prijavilo da je doživelo seksualno nasilje od strane njihovih partnera u poređenju sa ženama iz ruralnih oblasti. 4 Posebno, od ukupnog pod-uzorka udatih žena, 2.3 % je iskusilo fizičku prisilu od strane njihovih partnera kako bi imali seksualni odnos, dok je 1.4 % doživelo seksualni odnos kada to nisu želele zbog toga što su se plašili šta će njihov partner uraditi ili misliti. Nijedna od verenih žena ili žena u vezi nije prijavila seksualno nasilje od strane njihovih partnera. b. Udate žene (seksualno nasilje): Od sveukupnog pod-uzorka oženjenih muškaraca (N=261), 0.8 % je izjavilo da su počinili barem jedan oblik seksualnog nasilja. Nijedan od muškaraca u vezi (verenih muškaraca/muškaraca u vezi) i razvedenih muškaraca nije prijavio da je počinio seksualno nasilje nad njihovim partnerkama. 4 Razlika je proizašla statistički važna u skladu sa testom chi-square test x 2 (1, 830)= 4.55, p<

53 c. Poređenje između udatih žena i oženjenih muškaraca u pogledu seksualnog nasilja: Naredni deo poredi oženjene muškarce i udate žene u smislu njihovog činjenja odnosno doživljavanja seksualnog nasilja. Udate žene u istraživanju su prijavile da su doživele više situacija seksualnog nasilja od strane njihovih partnera više nego što su oženjeni muškarci to prijavili. (Vidi sliku 32.) Oženjeni muškarci koji su počinili baren jedan oblik seksualnog nasilja Udate žene koje su doživele barem jedan oblik seksualnog nasilja 1.70% 2.10% 2.80% 3.50% 0.00% Dragaš Gnjilane 0.00% Đakovica Slika 32: Razlike između oženjenih muškaraca i udati žena u odnosu na činjenje i pogođenost, odnosno, pogođenost barem jednim oblikom seksualnog nasilja. Žene iz urbanih oblasti (4.3 %) izjavile su da su doživele seksualno nasilje u poređenju sa onim što su muškarci iz urbanih oblasti to prijavili. Sveukupno, više udatih žena iz urbanih i ruralnih oblasti je prijavilo da su doživele seksualno nasilje u braku u poređenju sa oženjenim muškarcima. (Vidi sliku 33.) 4.30% Urban Rural 1.20% 1.80% 0.00% Oženjeni muškarci koji su počinili baren jedan oblik seksualnog nasilja Udate žene koje su doživele barem jedan oblik seksualnog nasilja Slika 33: Razlike između udatih žena i oženjenih muškaraca u odnosu na činjenje i pogođenost, odnosno, pogođenost barem jednim oblikom seksualnog nasilja po urbanim/ruralnim oblastima. 52