Registracija rođenja na Kosovu unite for children

Transcription

1 Svako dete vredi: Registracija rođenja na Kosovu unite for children

2 Svako dete vredi: Registracija rođenja na Kosovu unite for children

3 Ovaj izveštaj napisala je agencija Prizma istraživanja iz Prištine, a pomoć je pružila kancelarija Prizme iz Sarajeva. Zahvaljujemo se svim istraživačima koji su bili uključeni u rad na ovom projektu i svim ljudima koju su se složili da učestvuju u intervjuima. UNICEF želi da izrazi svoju zahvalnosti i Kancelariji UNHCR-a na Kosovu za pomoć i podršku koju su pružili i na taj način doprineli boljem razumevanju pravnog okvira koji se odnosi na registraciju rođenja na Kosovu. Design: XHAD Studio 2

4 Poštovani čitaoci, Drago mi je što vam mogu predstaviti prvi izveštaj o upisu rođenih na Kosovu. Upis rođenih je stalni i službeni dokaz o postojanju deteta i isti je fundamentalan za realizaciju dečijih prava i njihove praktične potrebe. To je službeni dokaz o rođenju deteta u državnom administrativnom procesu. Osigurati detetu pravo na registraciju će mu omogućiti da dobije pasoš, otvori žiro račun, podigne kredit, glasa i nađe zaposlenje. Ono će mu takođe omogućiti pristup uslugama, uključujući vakcinaciju, zdravstvenu negu i upis u školu, kada bude vreme za to. Konvencija o pravima deteta poziva na upisivanje deteta odmah po njegovom rođenju (član 7). Upis rođenja je takođe jako važan i za milenijumske razvojne ciljeve: efikasno planiranje je nemoguće bez tačnih i sveobuhvatnih podataka, a upis rođenih pruža temelj osnovne informacije su vitalne za lokalne zajednice, nacionalne strategije i globalnu saradnju. Kako ćete vi biti u mogućnosti da pročitate ovu studiju, sačinjenu od strane UNICEF-a i pripremljenu u saradnji sa Ministarstvom za unutrašnja pitanja i agencijom za istraživanje zvanom Prism, upis dece na Kosovu predstavlja jedan od izazova. Stopa upisa rođenih je na Kosovu najniža u centralnoj i jugo-istočnoj Evropi. Broj upisane dece kod pripadnika zajednica Roma, Aškalija i Egipćana je najniži, njih prate Albanci i Turci. Uzet je u obzir i regionalni disparitet. Kako bi se realizovao stvaran upis rođenih na Kosovu, neophodne su nam najbolje mogućnosti za prevazilaženje ovih prepreka. Potreban nam je sistematski pristup, na nivou sistema kao i na nivou domaćinstava. Ovaj izveštaj, po prvi put, nudi neka rešenja koja se mogu postići. Želeo bih da se zahvalim Ministarstvu unutrašnjih poslova, uključujući Departman za registraciju i civilni status na njihovom zalaganju i tome što upis rođenih smatraju jednim od ključnih prioriteta civilne registracije na Kosovu. Iskreno se nadam da će vam ova studija predstavljati koristan izvor, koji može služiti kao katalizator pružanja boljih usluga upisa rođenih, kako nijedno dete na Kosovu ne bi ostalo nevidljivo. G. Robert Fuderich Sef Kancelarije, UNICEF Kosovo 3

5 4 Registracija rođenja na Kosovu

6 SADRŽAJ 1. IZVRŠNI SAŽETAK CILJEVI ISTRAŽIVANJA METODOLOGIJA PREPREKE ZA REGISTRACIJU ROĐENJA NA KOSOVU REGISTRACIJA ROĐENJA: STATISTIČKI PREGLED RAZLOZI ZA BLAGOVREMENU REGISTRACIJU ROĐENJA DECE, KASNU REGISTRACIJU ILI NEREGISTRACIJU ZAŠTO JE REGISTRACIJA ROĐENJA VAŽNA? PREPORUKE UVOD POZADINA PROBLEMA CILJEVI I RAZLOZI STUDIJE REGISTRACIJA ROĐENJA O REGISTRACIJI ROĐENJA UOPŠTE REGISTRACIJA ROĐENJA NA KOSOVU REGISTRACIJA ROĐENJA I PRAVA DETETA NA KOSOVU RAČUNANJE STOPE REGISTRACIJE ROĐENJA I POUZDANOST PODATAKA REALNOST REGISTRACIJE ROĐENJA NA KOSOVU: GLAVNI NALAZI REGIONI I REGISTRACIJA ROĐENJA NA KOSOVU ETNIČKA PRIPADNOST I REGISTRACIJA ROĐENJA NA KOSOVU POL I REGISTRACIJA ROĐENJA NA KOSOVU OBRAZOVANJE I REGISTRACIJA ROĐENJA NA KOSOVU EKONOMSKI STATUS I REGISTRACIJA ROĐENJA NA KOSOVU MESTO ROĐENJA I REGISTRACIJA ROĐENJA NA KOSOVU REGISTRACIJA ROĐENJA RODITELJA I REGISTRACIJA ROĐENJA DECE NA KOSOVU RAZLOZI ZA NEREGISTRACIJU DECE FAKTORI KOJI UTIČU NA REGISTRACIJU ROĐENJA POLITIČKE PREPREKE ADMINISTRATIVNE PREPREKE EKONOMSKE PREPREKE GEOGRAFSKE PREPREKE ZAKONSKE PREPREKE AKTIVNOSTI PODIZANJA SVESTI PREPORUKE I PREDLOZI ZA BUDUĆE PROJEKTE I POLITIKE PREPORUKE...56 PRILOG METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA...59 PRILOG Radionica o regisraciji rodjenja: naknadne preporuke

7 LISTA SKRAĆENICA KPD Konvencija o pravima deteta DI Dubinski intervju KFOR Kosovo Force (Međunarodne snage na Kosovu) OEBS Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju PISG Provisional Institutions of Self-Government (Privremene institucije samouprave) UN Ujedinjene nacije UNICEF United Nations Children s Fund (UN fond za decu) UNHCR United National High Commissioner for Refugees (UN visoki komesar za izbeglice) UNMIK United Nations Misija na Kosovu 6

8 1. Izvršni sažetak 1.1. Ciljevi istraživanja Registracija rođenja je zvanična registracija rođenja deteta od strane države putem administrativnog procesa. To je trajan i zvaničan zapis o postojanju deteta i osnova je za realizaciju svih dečjih prava i praktičnih potreba (UNICEF 2002). Ovo pravo garantovano je svakom detetu ključnim međunarodnim dokumentom koji se odnose na zaštitu dece Konvencijom o pravima deteta (KPD). Na Kosovu je prepoznato postojanje problema u vezi sa registracijom rođenja, kao i potreba da taj problem treba rešavati pre nego dođe do daljeg pogoršanja situacije. Iz ovog razloga je UNICEF inicirao i sproveo istraživački projekat čija svrha je prikupljanje informacija o postojećoj situaciji u vezi sa registracijom rođenja na Kosovu i identifikovao odgovarajuće načine uz pomoć kojih treba odgovoriti na postojeće barijere. Ciljevi ove studije su: Sakupljanje relevantnih podataka neophodnih za analizu stope i karakteristika registracije rođenja na Kosovu; Sticanje znanja o sistemskim propustima, obimu problema i shvatanju registracije rođenja kako bi se razumeli problemi sa kojima se suočavaju kosovske vlasti; Identifikovanje neslaganja između politike i prakse sa fokusom na zakone i druge propise koji su u koliziji, kao i stavova službi koje pružaju ove usluge; Davanje slike o najranjivijim grupama ispitivanjem načina na koji pojedinci shvataju, razumeju i rešavaju pitanje registracije rođenja i ispitivanjem njihovog pristupa osnovnim uslugama kao što su zdravstvo ili obrazovanje; i Određivanje koraka neophodnih za rešavanje problema registracije rođenja koji će doprineti razvoju održivog sistema i imati dugoročan uticaj u kosovskim institucijama. Ovaj istraživački projekat fokusiran je proces registracije rođenja kod pojedinaca koji su delimično ili u potpunosti bez ličnih dokumenata. Razmatrani su i problemi kasne registracije, kao i registracije dece koju su napustili roditelji i dece u starateljskim porodicama. Istraživačkim projektom ispitan je i aspekt 7

9 koji se odnosi na procenjivanje dostupnosti službi za registraciju u pet kosovskih opština i način na koji ljudi shvataju ovu proceduru, a u cilju utvrđivanja sistemskih propusta i mogućih rešenja Metodologija 1 U periodu od decembra 2007 do jula 2008, prilikom analize problema registracije rođenja korišćena su tri metoda: Desk istraživanje koje je obuhvatalo prikupljanje i analizu informacija relevantnih za pravni okvir registracije rođenja i njegovu primenu u praksi. Kvantitativno istraživanje koje je obuhvatalo uzorak od 1,145 domaćinstava u kojima žive deca mlađa od 7 godina, a dobijene su informacije o svakom detetu koje živi u domaćinstvu. S toga su rezultati analizirani u dva smera: po domaćinstvu (N=1,145) i po detetu, na primer prema ukupnom broju dece iz ispitanih domaćinstava (N=2,883). Istraživanje daje i osnovne informacije o registraciji dece mlađe od 5 (N=1,457) i mlađe od 18 godina. Kvalitativno istraživanje obuhvatalo je dubinske intervjue (DI) koji su omogućili uvid u celokupan problem. Ove tri metode otkrile su koji su to glavni faktori koji utiču na registraciju rođenja dece, to jest na političke, administrativne i geografske prepreka, kao i na potrebne zakonske uslove Prepreke za registraciju rođenja na Kosovu Kosovo ima novi sistem registracije građana od godine. Registracija rođenja trenutno je regulisana Zakonom o matičnim knjigama i Zakonom o porodici. U nekim slučajevima dolazi do neadekvatnog i nekonzistentnog sprovođenja ovih zakona. Postoji i nekoliko administrativnih propisa koji regulišu ovu oblast. Implementacija određenih propisa dovodi do poteškoća u nekim opštinskim kancelarijama za registraciju, a ovo se posebno odnosi na kasnu i ponovnu registraciju. Međutim, pravni okvir koji se odnosi na registraciju rođenja nedavno je unapređen te se očekuje da će nova rešenja pomoći u prevazilaženju postojećih problema. Ustav Kosova garantuje pripadnicima svih zajednica koje žive na Kosovu pravo na registraciju ličnog imena u izvornom obliku, kao i pravo na promenu ličnog imena svim pojedincima čiji su lični podaci u prošlosti pogrešno registrovani. Zakon o državljanstvu garantuje svakom detetu rođenom na Kosovu pravo upisa u knjigu građana bez obzira na mesto prebivališta njegovih roditelja. Usvajanje Ustava Kosova i Zakona o državljanstvu trebalo bi da dovede i do stupanja na snagu Zakona o civilnom statusu. Ovaj zakon olakšaće mogućnost procedure korišćenja izjava svedoka prilikom registracije rođenja za sve stanovnike koji nemaju potrebne dokumente. 1 Više detalja o metodologiji pogledati u Prilogu 1 8

10 Kompleksan i neorganizovan administrativni sistem i nepostojanje formalnih pismenih uputstava često dovode do neujednačenih procedura i/ili kazni za: kasnu registraciju, nepostojanje registracije, odbijanje registracije pojedinaca, korišćenje izjava svedoka za upis u knjige registara građana. Ovo je stvorilo još veću konfuziju kako u javnosti tako i kod administrativnih službenika. Kosovo se suočava i sa problemom uspostavljanja jedinstvenog procesa registracije rođenja što je posledica postojanja paralelnih sistema registracije u većinsko srpskim i većinsko albanskim područjima. Uočen je i problem nedovoljnog shvatanja značaja, posledica i procedura registracije rođenja među stanovnicima Kosova Registracija rođenja: statistički pregled 8.3% domaćinstava na Kosovu nije registrovalo rođenje (nekog od) svoje dece mlađe od 18 godina. Poređenje stope registracije rođenja (među decom mlađom od 5 godina) između Kosova i zemlja u okruženju ukazuje da je stopa registracije na Kosovu (93.1%) veoma slična onoj u Makedoniji (93.8%) te da su ovo dve zemlje sa najnižom stopom registracije rođenja u regionu; Neregistrovanje rođenja dece mlađe od 18 godina najčešće se javlja u većinsko albanskim područjima Prištine, Uroševca i Mitrovice; Opštine u kojima se najčešće javlja slučajevi neregistrovane dece mlađe od 18 godina nalaze se u većinsko albanskim područjima Štimlja (26%), Podujeva (22%) i Obilića (19%); Dečani, Dragaš, Đakovica, Srbica, Vitina i Kamenica imaju stopu registracije rođenja od 100%; Među stanovnicima Kosova Romi, Aškalije i Egipćani najčešće ne registruju rođenje svoje dece (14% dece mlađe od 18 godina u većinsko albanskim područjima i 5% u većinsko srpskim područjima nije registrovano), zatim slede Albanci (5.7%) i Turci (5.2%); Ruralna domaćinstva češće od urbanih ne registruju rođenje dece (stopa neregistracije dece starosti do 5 godina u ruralnim oblastima je 9.3% dok u urbanim iznosi 5.3%), a ovo pogotovo važi za Albance i Bosance; Ženska deca češće su neregistrovana od muških 9.1% neregistrovane ženske dece do 5 godina starosti (4.8% muške dece) i 6.7% dece starosti do 18 godina (4.6% muške dece). Može se zaključiti da su grupe koje su najčešće isključene iz procesa registracije rođenja na Kosovu: ženska deca, deca rođena u ruralnim domaćinstvima, deca manje obrazovanih roditelja (preciznije, manje obrazovane majke), deca iz siromašnih porodica, ako i deca rođena kod kuće. 9

11 1.5. Razlozi za blagovremenu registraciju rođenja dece, kasnu registraciju ili neregistraciju Ispitanici koji su svoju decu registrovali neposredno po rođenju (manje od mesec dana nakon rođenja) to su učinili kako bi njihovo dete (deca) moglo ostvariti svoja prava (64.5%), mogla pohađati školu (51.7%), mogla se lečiti (43.5%) i da zato što je to u njihovom društvu uobičajeno učiniti (40%). Manji broj ispitanika rekao je da je kasna registracija izvršena zbog potrebe za primanjem socijalne pomoći (kao što je dečiji dodatak.) (30.4%) ili zbog potrebe za pasošem (20.0%). Zbirne informacije o razlozima koji su u osnovi registracije rođenja ukazuju na to da je određeni broj stanovnika Kosova izvršio registraciju rođenja tek sa navršenjem punoletstva! Manji broj domaćinstava registrovao je rođenje svoje dece tek kada je im je bio potreban izvod iz matične knjige rođenih prilikom sklapanja braka (6.4%) ili izdavanja vozačke dozvole (4.0%). Najčešći razlozi za neregistraciju rođenja dece na Kosovu koje su naveli roditelji su: Nedostatak znanja o značaju registracije rođenja (23% roditelja ne zna da je to u interesu njihove dece) Ni sami roditelji nemaju potrebne dokument (ličnu kartu, izvod iz matične knjige rođenih, itd.) (19%) Nedostatak znanja o proceduri registracije rođenja (15%) Verovanje da je procedura izuzetno neprijatna i duga (13%). Ovo ukazuje da je najčešći razlog neregistracije rođenja na Kosovu nedostatak znanja o prednostima/ nedostatcima registracije Zašto je registracija rođenja važna? Iako neregistrovana deca na Kosovu nisu pod rizikom da budu isključena prilikom sticanja osnovnog obrazovanja i zdravstvene zaštite, mnoge porodice koje nisu registrovale svoju decu imaju probleme prilikom dobijanja socijalne pomoći. Deca čije rođenje nije registrovano ili koja nemaju lična dokumenta ne računaju se kao članovi domaćinstva prilikom određivanja visine socijalne pomoći. U pojedinim situacijama deca koja nemaju izvod iz matične knjige rođenih tretiraju se kao da i ne postoje. Registracija rođenja takođe je značajna i za zaštitu dece, u šta je uključeno: sprečavanje dečijeg rada uvođenjem zakona kojima će se odrediti minimalna dobna granica za zapošljavanje; osiguranje da deca koja su u sukobu sa zakonom neće biti tretirana (ni pravno ni u praksi) kao odrasli; sprečavanje brakova između dece; i smanjenje trafikinga, kao i pružanje pomoći deci da se vrate ili ujedine sa svojom porodicom Preporuke Kako bi se omogućile efikasnije procedure registracije rođenja i omogućilo građanima Kosova da uživaju svoja univerzalno garantovana prava potrebno je sprovesti sledeće preporuke: 10

12 Usvajanje nove legislative i sprovođenje postojećih zakona Poštovanje i sprovođenje postojećih zakona koji regulišu registraciju rođenja i ubrzavanje pisanja novih predloga zakona i podzakonskih akata dovešće do pojednostavljivanja i skraćivanja procedure registracije rođenja. Uspostavljanje efikasnog sistema registracije građanskog statusa, kako na lokalnom tako i na centralnom nivou Registar građanskog statusa trebalo bi shvatiti kao ključni deo administracije i prioritet kako na nivou opština tako i na centralnim nivoima vlasti. Integrisan, funkcionalan i pravno regulisan sistem registracije mora se razviti kako bi služio svim građanima Kosova, i to putem: Davanja potrebnih usluga registracije u svim opštinama, Osiguravanja standardizovanog i konzistentnog softverskog programa pomoću kojeg će se prikupiti podaci iz svih opština, 2 Uspostavljanja jedinstvenog sistema i centralizovane baze podataka koja će se koristiti na centralnom nivou. Edukacija javne uprave Razviti kapacitete službenika registara građanskog statusa i drugih službenika o postojećem pravnom okviru i dobroj praksi u vezi sa registracijom rođenja. Obezbediti tehničku pomoć kako bi ih podržali u upravljanju bazama podataka na lokalnom i centralnom nivou. Uvećati dostupnost informacija o proceduri registracije rođenja građanima Sprovesti višedimenzionalnu informativnu kampanju sa ciljem podizanja svesti o registraciji rođenja. Upotrebiti medije, škole i bolnice u cilju širenja poruke o posledicama i procedurama registracije rođenja. Pojednostavljivanje procedure registracije Izbeći procedure koje su u prošlosti sprečavale građane Kosova da pristupe i koriste usluge registracije rođenja. Novi zakoni trebalo bi da budu jasni i jedinstveni kada su u pitanju procedure kao što je korišćenje izjava svedoka, mesto izdavanje izvoda iz matične knjige rođenih i kasna registracija. 2 UNICEF je saznao da je Ministrastvo unutrašnjih poslova iniciralo u Septembru 2007 projekat pod nazivom Razvoj softvera radi integracije opština u Centralni sistem. Projekat je počeo se implementacijom pružajući različite standardizovane softvere svim opštinama na Kosovu i nastaviće da radi na ujedinjenju svih različitih informacionih baznih sistema. 11

13 2. UVOD 2.1. Pozadina problema U članu 7 UN Konvencije o pravima deteta iz godine stoji da će svako dete biti registrovano odmah nakon rođenja i imaće pravo na ime, državljanstvo i, koliko god je to moguće, da poznaje svoje roditelje i da oni o njemu brinu. Takođe stoji da će države ugovornice obezbediti primenu ovih prava u skladu sa svojim nacionalnim zakonom i svojim obavezama u skladu sa odgovarajućim međunarodnim instrumentima iz ove oblasti, posebno u slučajevima u kojima bi dete u suprotnom bilo apatrid. Bez imena ili priznate nacionalnosti ili državljanstva (nacionalnost i državljanstvo se uglavnom koriste kao sinonimi) koje daje država, dete ne može pravno dokazati svoje godine ili postojanje. Propust da se identitet dete prizna od strane države znači da je detetu onemogućen pristup osnovnim pravima kao što su zdravstvena zaštita ili obrazovanje, jer dete nema nikakvu pravnu zaštitu koja mu garantuje osnovna i fundamentalna ljudska prava. Države koje su priznale KPD obavezne su da osiguraju sprovođenje registracije rođenja i politiku koja će omogućiti dodeljivanje državljanstva svakom detetu rođenom na njenoj teritoriji. S obzirom da je KPD priznata još Ustavnim okvirom Kosova, Kosovo je obavezno da osigura svakom detetu rođenom na njegovoj teritoriji registraciju rođenja, te da održava efikasan sistem registracije rođenja. Prepreke koje onemogućavaju potpunu registraciju svakog deteta odmah nakon njegovog rođenja mogu biti: nedostatak resursa ili političke volje vlasti, nepraktičnost lokalnog sistema registracije i nedostatak svesti o značaju ili pak strah od registracije rođenja. U prepreke za registraciji rođenja ubrajaju se svi ovi faktori u manjem ili većem obimu, što zavisi od zajednice ili regiona na koji se problem odnosi. Međutim, metodologija registracije brzo se menja kao posledica političkog i pravnog razvoja i očekuje se da će ovo pozitivno i značajno uticati i na dostupnost registracije rođenja širom Kosova. 12

14 Različite cene registracije i postojanje paralelnih sistema 3 takođe doprinose kompleksnosti administrativnog sistema što dalje otežava jedinstvenu registraciju rođenja. Za sada, deca sa Kosova još uvek imaju pristup osnovnim servisima kao što su škole i bolnice, bez obzira na to što nisu registrovana. Ovo može dovesti do umanjenja potrebe za registracijom dece od strane zajednice. Uočena je potreba da se problem registracije rođenja na Kosovu mora rešavati pre nego što dođe do njegovog pogoršanja. Kosovo mora rešiti problem registracije rođenja kako bi se u budućnosti svakom detetu rođenom na njegovoj teritoriji omogućilo izvršenje garantovanih prava. Kako bi se ovo postiglo neophodno je sakupiti kvalitativne i kvantitativne podatke o broju registrovane/neregistrovane dece i identifikovati izvore registracije u cilju izbegavanja sistemskih propusta u ovom procesu. Na Kosovu je sprovedeno nekoliko istraživanja o registraciji rođenja. Na osnovu preporuka UNH- CR-a, OEBS je nedavno objavio izveštaj o monitoringu civilne registracije zajednica Roma, Aškalija i Egipćana na Kosovu. Izveštaj je bio usmeren na monitoring načina na koji Privremene institucije samouprave (PISG) i opštine osiguravaju ili nameravaju da osiguraju privođenje kraju procedure podnošenja zahteva za registraciju podnetih od strane pripadnika zajednice Roma, Aškalija i Egipćana. Izveštaj je naglasio i aktivnosti opština i prakse koje postoje u vezi sa registracijom rođenja, što je dalo osnovni uvid u problem registracije rođenja i čime je utvrđeno da je problem u velikoj meri zastupljen ne samo među pripadnicima Roma, Aškalija i Egipćana, iako je UNHCR procenio da 20-40% njih nisu registrovani. Fokus OEBS-ovog izveštaja bio je na funkcionisanju opština i različitim praksama registracije rođenja. Kako bi se uvećalo i produbilo postojeće znanje o ovom problemu potrebno je dalje istraživati. Potrebno je ispitati i druge sektore, institucije i centralni nivo vlasti kako bi se u širem smislu razumelo funkcionisanje ukupnog sistema registracije rođenja na Kosovu i dobilo više informacija o načinu na koji bi trebalo preduzeti odgovarajuće aktivnosti koje će osigurati mogućnost registracije rođenja svakog deteta. Zbog svega navedenog neophodno je sprovesti studiju koja će proceniti postojeći sistem kako bi se identifikovale slabosti i mogućnosti koje zavise od institucija, kao i načina na koji stanovništvo shvata ovaj problem. Stoga je UNICEF sproveo kvalitativno i kvantitativno istraživanje da bi saznao više o sistemskim propustima, obimu problema i načinu na koji zajednica sagledava problem registracije rođenja, te kako bi se razumeli izazovi sa kojima se kosovske vlasti suočavaju. 3 Paralelni sistem koji su Srbi razvili na Kosovu funkcioniše na osnovu pravila i procedura državne uprave kakva postoji u Srbiji. Ovakav sistem postoji na severu Kosova i u enklavama naseljenim većinsko srpskim stanovništvom. Oba sistema, kosovski i srpski, funkcionišu nezavisno a zvanična komunikacija među njima ne postoji. Paralelni srpski sistem registracije na Kosovu predstavlja ozbiljnu prepreku za formiranje jedinstvenog sistema registracije građana, jer podaci ovih institucija nisu zabeleženi u postojećem kosovskom sistemu. Zajednica Srba na Kosovu ne suočava se ni sa kakvim problemima koje izaziva postojanje paralelnog sistema, ali česti su slučajevi gde su pripadnici zajednica Roma, Aškalija i Egipćana imali probleme zbog ovoga, jer su registrovani u srpskom paralelnom sistemu pa su kasnije imali problema prilikom uključivanja u sistem kosovskih institucija. Zabeleženo je nekoliko slučajeva gde su pripadnici romske, aškalijske i egipatske zajednice bili primaoci zdravstvenih ili obrazovnih usluga paralelnih srpskih institucija, ali kada je došlo do promene uprave na pojedinim teritorijama (upravu od Srba preuzeo je UNMIK i PISG) pripadnici ovih zajednica suočili su se sa problemima prilikom integracije u kosovske institucije, jer ove nisu priznavale paralelne srpske institucije na Kosovu. 13

15 2.2. Ciljevi i razlozi studije Ovaj istraživački projekat fokusiran je na proces registracije rođenja kod pojedinaca koji su delimično ili u potpunosti bez ličnih dokumenata. Razmatrani su i problemi kasne registracije, kao i registracije dece koju su napustili roditelji i dece u starateljskim porodicama. Istraživačkim projektom ispitan je i aspekt koji se odnosi na procenjivanje dostupnosti službi za registraciju u pet kosovskih opština i način na koji ljudi shvataju proceduru, a u cilju utvrđivanja sistemskih propusta i mogućih rešenja Glavni cilj Službe i mehanizmi za registraciju rođenja na Kosovu već postoje. Glavni cilj ovog istraživanja je unapređenje razumevanja postojećeg sistema registracije rođenja kako bi se identifikovali njegovi glavni nedostatci. Ova studija doprineće razvoju: Potpunog sistem zaštite dece kada su u pitanju mere i konkretni koraci za registraciju rođenja koje kosovske vlasti treba da sprovedu i unaprede; Konstruktivnog angažovanja kosovskih institucija i vlasti koje će obezbediti zakonsku zaštitu i sprovođenje principa ljudskih prava naroda Kosova sledeći modele dobre prakse u regionu i u Evropi. Istraživanje će voditi ka razvijanju drugih projekata UNICEF-a koji će omogućiti dalju podršku kosovskim institucijama i Vladi u stvaranju održivog, modernog i inkluzivnog sistema registracije rođenja Specifični ciljevi: Kako bi se ostvario glavni cilj istraživanja, predloženi su sledeći strateški ciljevi: A. Unapređenje razumevanja sistema registracije rođenja na Kosovu što će omogućiti promene unutar samog sistema a. Identifikovanje institucija koje su odgovorne za registraciju rođenja i pojašnjavanje njihovih uloga i odgovornosti; b. Kvantitativno procenjivanje kasne registracije i broja neregistrovane dece; c. Procenjivanje koordinacije i komunikacija između različitih nivoa vlasti unutar sistema, kao i između samog sistema i ugroženih grupa; d. Procenjivanje sistema registracije rođenja u bolnicama i van njih; e. Razumevanje sistemskih propusta i načina na koji različite zajednice mogu pristupiti osnovnim uslugama; f. Identifikovanje propusta ili pogrešne interpretacije zakona koji se odnose na decu i nji- hovo pravo na registraciju. 14 B. Razumevanje perspektiva pojedinaca i razlika među zajednicama kada su u pitanju jednake mogućnosti a. Razumevanje tradicija, običaja i razloga koji onemogućavaju registraciju dece; b. Procena rodnih odnosa i senzibilnosti koja vodi do neregistracije dece;

16 c. Identifikovanje propusta i problema osoba koje nisu registrovane. Nadamo se da ćemo ovom studijom postići sledeće: Razumeti kontekst, pogotovo veze i propuste koji postoje u saradnji između institucija uključenih u registraciju pojedinaca; Steći znanje o najboljem načinu koji će voditi ka promenama: načinima jačanja postojećeg sistema i načina na koji treba koristi druge sektore, kao što su obrazovanje ili zdravstvo; Pokušaj da se u što većoj meri doprinese konkretnim rešenjima za uključivanje manjinskih zajednica i dece iz ranjivih grupa u kosovsko društvo; Napraviti preporuke koje će predstavljati savete za Vladu u vezi sa politikama i strategijama u oblasti registracije rođenja; Identifikovati metod koji će dovesti do pojednostavljivanja postojećeg sistema; Napraviti izveštaj na temu registracije rođenja na Kosovu koji će omogućiti poređenje sa drugim zemljama ili će koristiti kao model budućih projekata. 15

17 3. REGISTRACIJA ROĐENJA 3.1. O registraciji rođenja uopšte Efikasan sistem registracije obezbeđuje tačne, blagovremene i dostupne podatke o rođenju i populaciji uopšte, što omogućava vlastima da planiraju osnovne javne servise, kao što je zdravstvo, obrazovanje, socijalna zaštita i da sprovode relevantne politike iz ovih oblasti. Dalje, kada ovakvi podaci postoje vlasti mogu identifikovati postojanje nejednakosti i unaprediti postojeće programe i politike. 4 Registracija rođenja omogućava pojedincima da regulišu svoj pravni status; omogućava im da dobiju pasoš, otvore račun u banci, podignu kredit, glasaju i traže posao. Omogućava i pristup osnovnim uslugama, uključujući imunizaciju, zdravstvenu zaštitu, upis u školu. Registracija rođenja takođe je značajna i za zaštitu dece, u šta je uključeno: sprečavanje dečjeg rada uvođenjem zakona kojima će se odrediti minimalna dobna granica (uzrast) za zapošljavanje; osiguranje da deca koja su u sukobu sa zakonom neće biti tretirana (ni pravno ni u praksi) kao odrasli; zaštita dece od služenja vojske ranije nego što je zakonom propisano; sprečavanje brakova između dece; i smanjenje trafikinga, kao i pružanje pomoći deci da se vrate ili ujedine sa svojom porodicom Principi Jus Soli i Jus Sanguinis U zemljama u kojima postoji jus soli princip, pravo na sticanje državljanstva dobija se upisom rođenja u registar građana (matičnu knjigu), dok prema principu jus sanguinis državljanstvo zavisi od dokumentovanih dokaza uglavnom izvoda iz matične knjige rođenih da je bar jedan od roditelja državljanin date zemlje. Političko uređenje jedne zemlje ili njen ustav određuje ko je državljanin, ko je stranac i na koji način se državljanstvo može steći ili izgubiti [UNICEF (2002:4) a] 5. Neke vlade uvele su princip jus soli (pravo zemlje), pa prema tome svi koji su rođeni na teritoriji njihove države smatraju se državljanima, čak i u slučaju da je jedan ili oba roditelja državljanin druge 4 Pravo po rođenju: 2007, Registracija rođenja u zemljama Centralne i Istočne Evrope i Komonvelta nezavisnih država, UNICEF Registracija rođenja; Pravo od početka; UNICEF 2002 (Originalna referenca: Odeljenje za ekonomske i socijalne poslove Ujedinjenih nacija, Statističko odeljenje (1998), Priruč ik o registraciji građana i značaju statističkog sistema, razvoju informacija, obrazovanja i komunikacija, Ujedinjene nacije, Njujork 16

18 zemlje. U ovom slučaju, registracijom rođenja dete automatski stiče pravo na državljanstvo zemlje na čijoj teritoriji je rođeno. Ovakav sistem postoji u mnogim zemljama Severne i Južne Amerike. Određeni broj zemalja državljanstvo daje prema principu jus sanguinis (pravo krvi). U ovom slučaju, dete nema automatsko pravo sticanja državljanstva zemlje rođenja ukoliko mu roditelji nisu državljani te zemlje. Ovakav sistem postoji u većini azijskih zemalja i većini zemalja u kojima je na snazi islamsko pravo (šerijat). U pojedinim zemljama u kojima vlada princip jus sanguinis državljanstvo se prenosi samo sa oca, koji je državljanin, na dete. Sve do nedavno Kosovo nije imalo zakon koji reguliše pitanje državljanstva. Ovo pitanje nije bilo pravno regulisano usled nerešenog političkog statusa Kosova. Zakoni koji su se primenjivali tretirali su narod Kosova kao stanovnike. Pravo kojim se registrovalo stanovanje na Kosovu davano je osobama rođenim na Kosovu ili onima čiji je bar jedan od roditelja rođen na Kosovu, osobama koje borave na Kosovu najmanje pet godina u kontinuitetu, kao i deci stalno naseljenih na Kosovu (UNMIK/ REG/2000/13 Regulativa o Centralnom registru građana). Na osnovu ovoga, oba principa (jus soli i jus sanguinis) su bila u primeni. Svako dete rođeno na Kosovu može postati kosovski državljanin, bez obzira na državljanstvo njegovih roditelja. S druge strane, deca rođena u stranim zemljama, čiji roditelji poseduju dokumente izdate od strane kosovskih vlasti, takođe imaju pravo da steku lične dokumente Kosova. Usvajanjem Ustava Kosova stupio je na snagu i Zakon o državljanstvu koji omogućava svim građanima Kosova sticanje državljanstva, što se često javlja i u drugim zemljama. Ovaj zakon takođe priznaje principe jus soli i jus sanguinis i priznaje svakom detetu rođenom na Kosovu, ili detetu čiji je bar jedan od roditelja državljanin Kosova, da i samo postane kosovski državljanin Definisanje osnovnih pojmova koji se odnose na registraciju rođenja Registracija rođenja: zvanična registracija rođenja deteta od strane države koje sprovodi određena grana vlasti. To je trajan i zvaničan zapis o postojanju deteta. (UNICEF, 2006) 6. Registracija građana: davanje identiteta putem sakupljanja i beleženja ličnih podataka u centralnom sistemu za registraciju osoba stalno naseljenih na određenoj administrativnoj teritoriji. Stalno naseljeni: status koji osoba dobija aktom registracije. Ovakav status omogućava registrovanim osobama da dobiju lične karte/dokumente prema pravilima UNMIK-a i drugim propisima. Registracija građanskog statusa: registracija činjenica koje se tiču pojedinca, kao što su podaci o rođenu, bračnom stanju, smrti itd. 6 INFORMACIJA O ZAŠTITI DECE; UNICEF 2006, strana

19 Osobe de jure bez državljanstva: odnosi se na pravno stanje pojedinca koji se ne može smatrati državljaninom ni jedne države prema pravilima domaćeg zakonodavstva. (UNHCR) 7 Osobe de facto bez državljanstva: način na koji se pojedinac može smatrati bez državljanstva zato što je isključen iz sistema registracije rođenja. Registri statusa građana (matične knjige): zvanični registri koji sadrže podatke koji se odnose na lični status građanina u vezi sa rođenjem, bračnim stanjem i smrti. Civilni registri: zvanični registri koji sadrže informacije o građanima kojima su izdati dokumenti, kao što su lična karta ili vozačka dozvola Registracija rođenja na Kosovu Pravni okvir Na vođenje matičnih knjiga rođenih na Kosovu uticali su različiti politički i administrativni sklopovi koji su vladali ovom teritorijom u proteklim decenijama. Kada je u pitanju pravni status Kosova do godine bilo je deo administrativne strukture Republike Srbije; u periodu od do godine bilo je administrirano do strane Ujedinjenih nacija (UN) a od februara godine proglašena je nezavisna država. Do godine registracija rođenja regulisana je Zakonom o matičnim knjigama (1981) i Zakonom o porodici. 8 Nakon konflikta na Kosovu godine većina matičnih knjiga je uništena ili dislocirana, što je uzrokovalo probleme prilikom dokazivanja identiteta stanovnika Kosova. Dislocirane matične knjige ostale su u Srbiji, u pojedinim dislociranim opštinama, a vlasti Srbije ne žele da ih vrate na Kosovo. Samo u opštinama Prizren i Đakovica nije bilo potrebe za ponovnim uspostavljanjem matičnih knjiga, jer su predratne matične knjige ostale u posedu ovih kosovskih opština (dubinski intervju (DI) 1) 9. Misija Ujedinjenih nacija na Kosovu (UNMIK) i druge međunarodne institucije preuzele su obavezu da ponovo uspostave odgovarajuće administrativne procedure, počevši od regulisanja građanskog statusa i registracije građana. Ustanovljavanje građanskog statusa bilo je stvar hitnog delovanja i aktivnosti na ovom polju počele su čim je UN preuzeo upravljanje na Kosovu. Regulisanje ovog procesa predstavlja preduslov za svaku dalju proceduru utvrđivanja identiteta pojedinca. Ova procedura olakšana je registarskim knjigama koje sadrže sve neophodne podatke o identitetu svake osobe. Imajući u vidu da je registracija na Kosovu u određenom vremenskom periodu bila onemogućena, iniciran je proces rekonstrukcije matičnih knjiga. Rekonstrukcija je zvanično počela godine na osnovu administrativnog uputstva 2005/04 koju je izdala Kancelarija za pravna pitanja Ministarstva javnih službi. Važno je pomenuti da 7 STANJE IZBEGLICA U SVETU; Apatridi i državljanstvo; UNHCR 8 Pravo braka i porodičnih odnosa, Službeni list Kosova; 28. mart Novi Zakon o porodici (Skupština Kosova, zakon br. 2004/32, UNMIK/REG/2006/07) ne sadrži propise koji bi regulisali pitanja davanja, izmena i menjanja ličnog imena. Službenici Jedinice za civilnu registraciju kažu da je deo IX starog zakona ostao na snazi i nakon usvajanja novog. 9 Detaljna lista obavljenih dubinskih intervjua data je u Prilogu 1 (Metodologija) 18

20 su neke opštine inicirale rekonstrukciju matičnih knjiga i pre nego što je uputstvo stupilo na snagu. Na prime, opština Priština počela je rekonstrukciju matičnih knjiga godine oslanjajući se na Zakon o matičnim knjigama iz godine koji je sadržao samo nekoliko propisa o načinu na koji se ovo može izvršiti u slučaju da su knjige registara uništene ili izgubljene usled nesreće. Međutim, postoje i opštine koje su zakasnile sa procesom rekonstrukcije. Opština Mitrovica primer je opštine koja je proces rekonstrukcije počela tek prošle godina zbog nedostatka finansijskih sredstava za ove aktivnosti. Rekonstrukcija matičnih knjiga bazirana je na ličnim dokumentima koje su stanovnici Kosova posedovali ili dobili od drugih institucija koje su raspolagale ovim podacima i beležile ih. Bolnice, opštinska administracija i škole bile su samo neke od institucija koje su mogle izdati stanovnicima Kosova kopije ličnih dokumenata potrebnih za utvrđivanje identiteta. Registracija je bila omogućena i davanjem na uvid dokumenata koje je izdala bivša Jugoslavija, kao što su izvodi iz matičnih knjiga rođenih, vozačke dozvole, otpusne liste iz bolnica i drugo. Posebne procedure registracije predviđene Zakonom primenjivane su na osobe koje nisu bile u mogućnosti da nabave ove dokumente. Informacije o identitetu koje je davala osoba bez ličnih dokumenata izdatih od strane bivše Jugoslavije morale su biti poduprte izjavama svedoka. U periodu neposredno pre prvih lokalnih izbora na Kosovu (2001. godine), počeo je proces registracije građana i lični dokumenti izdavani su svim zainteresovanim stanovnicima Kosova. U ovom periodu inicijativa registracije je doživela ogroman odziv i veruje se da je velika većina ljudi koji žive na Kosovu učestvovala u ovom procesu. Većina ljudi registrovanih tokom ovog proces dobilo je lične karte (bilo je i slučajeva duple registracije, kada su pojedinci registrovani više nego jedan put i razvijen je elektronski sistem koji je mogao utvrditi ovakve slučajeve), ali su mnogi ostali neregistrovani. Pristup matičnim knjigama stvorio je konfuziju među stanovništvom, jer ih je navelo da veruju da su ispravno registrovani, uprkos tome što su u realnosti i dalje bili neregistrovani. Postoji mogućnost da je ovo uzrokovano kašnjenjem pojedinaca da u skladu sa zahtevima okončaju proces registracije svog status. Nakon registracije ljudi su dobijali putne dokumente, čime im je omogućeno da putuju u inostranstvo, a istovremeno i dalje nisu bili registrovani u matičnim knjigama. Tokom ovog perioda strane vlasti uočile su neslaganje između ličnih dokumenata i zahtevale da se ovi dokumenti ponovo provere i verifikuju. Procedura registracije rođenja takođe je bila praćena brojnim greškama i problemima. Institucionalno ustrojstvo nadležno za proces civilne registracije menjano je nekoliko puta u period od do godine [Ministarstvo javnih službi (2002) Odeljenje nadležno za civilni status ( ); Ministarstvo unutrašnjih poslova (2007. do danas)]. Sve do godine kontakti između centralnih i lokalnih kancelarija za registraciju građana bili su loši. Pretpostavlja se da je nove izvode iz matičnih knjiga rođenih iz rekonstruisanih matičnih knjiga dobilo je oko 80% stanovnika opštine Priština rođenih pre godine (DI 1). Kosovo Polje prestavlja jedinu 19

21 opštinu u kojoj ne postoji porodilište. Stanovnici ove opštine čija su deca rođena nakon godine moraju putovati u Prištinu kako bi se registrovali, dok oni rođeni pre godine mogu dobiti svoje izvode iz matičnih knjiga i u Kosovu Polju putem procedure ponovne registracije koja je deo procesa rekonstrukcije matičnih knjiga. Podaci zabeleženi u bolnici u Prištini sadrže otpusne liste svih koje su tamo rođeni od godine i mogu biti veoma korisni. Osobe koje nemaju lične dokumente i koje su rođene u prištinskoj bolnici mogu se obratiti upravi bolnice sa zahtevom za izdavanje kopije njihove otpusne liste (DI 7). Registracija rođenja nakon konflikta inicirana je već u septembru godine. Sva rođenja koja su se dogodila nakon toga beležena su u matičnim knjigama rođenih a izvodi su izdavani novorođenoj deci. Izvodi iz matičnih knjiga rođenih za osobe rođene pre juna godine takođe su bili izdavani. Međutim, ovi izvodi nisu zvanično zavedeni u knjige registara (niti su postojale kopije) s obzirom da ljudi nisu posedovali matične brojeve, pa su oni služili samo kao zamena i privremeni dokument tokom perioda rekonstrukcije. Kasnije nije bilo moguće korišćenje ovih izvoda u cilju dokazivanja nečijeg identiteta niti su mogli služiti kao osnov za ponovno izdavanje izvoda iz matične knjige rođenih. Registracija rođenja na Kosovu je danas regulisana Zakonom o matičnim knjigama i Zakonom o porodici, koje je predložio Specijalni predstavnik Generalnog sekretara u skladu sa UNMIK-ovim uputstvima broj 2005/21 i 2006/07. Međutim, pokazalo se da je realizacija pojedinih pravila ovih zakona teško primenjiva u pojedinim opštinama; primer za to je sprovođenje pravila o kasnoj registraciji i ponovnoj registraciji (registracija dece rođene u inostranstvu). 20

22 Zakon 2004/46 o matičnim knjigama Skupština Kosova, UNMIK/REG/2005/21 Krajnji rok za prijavljivanje i registraciju rođenja; odgovornosti koje se odnose na registraciju; Informacije koje treba ubeležiti u matičnu knjigu; Pravila za registraciju dece koju su napustili roditelji. Zakon 2004/3 o antdiskriminaciji Skupština Kosova, UNMIK/REG/2004/32 Antidiskriminacioni zakon Pravilnik o Centralnom registru matičnih knjiga UNMIK/REG/2000/13 Reguliše registraciju građana u smislu registracije stanovnika Administrativno uputstvo 2006/05 Pravna kancelarija Ministarstva javnih službi i PISG Reguliše izdavanje sertifikata o prebivalištu (praćenje kretanja stanovništva) Administrativno uputstvo 2006/07 Administrativno uputstvo 2005/04 Pravna kancelarija Ministarstva javnih službi i PISG Pravna kancelarija Ministarstva javnih službi i PISG Reguliše procedure za rekonstrukciju knjiga civilnih registara u svim opštinskim kancelarijama za registraciju na Kosovu Reguliše prava podnosioca na upotrebu imana u originalnom obliku u javnosti i ličnim dokumentima (omogućava pripadnicima različitih zajednica na Kosovu da imaju imena ispisana u skladu sa njihovim pismom - latinicom i/ili ćirilicom) Zakon o porodici, 2004/32 Skupština Kosova, Zakon broj 2004/32, koji je usvojila Skupština Kosova. 2004/32, UNMIK/REG/2006/07 NE reguliše pravo deteta na ime i identitet. Deo IX prethodnog Zakona reguliše ovu oblast i predstavnicima Jedinice za civilnu registraciju je rečeno da je se ovaj deo još uvek primenjuje. Tabela 1. Nacionalno zakonodavstvo na Kosovu koje reguliše registraciju rođenja Pravo i obaveza registracije rođenja regulisani su i međunarodnom Konvencijom o pravima deteta. Države članice moraju poštovati pravo deteta na identitet, uključujući pravo na ime i državljanstvo, kao i pravo da budu registrovani neposredno nakon rođenja (članovi 7 i 8). Principi međunarodnih dokumenata koji regulišu ljudska prava, uključujući i Konvenciju, eksplicitno su uključeni u pravni okvir Kosova preko Ustavnog okvira za privremenu samoupravu. Iako Kosovo još uvek nije država potpisnica Konvencije zbog toga što još uvek nema pravni status koji bi joj omogućio potpisivanje dokazana je spremnost da se poštuju i slede međunarodni standardi u okviru razvoja kosovske društvene politike. Pravo deteta na ime i identitet regulisano je i delom IX ranije važećeg Zakona o porodici. Izbor ličnog imena pravo je svakog građanina i on/ona imaju pravo da im takvo ime bude upisano u Kancelariji za registraciju rođenja. Roditelji odlučuju o imenu svoga deteta zajedničkim dogovorom. Dete dobija prezime jednog ili oba roditelja, osim u slučaju da roditelji odluče da će dete nositi drugačije prezime. Postoje i pravila koja regulišu davanje imena detetu čiji su roditelji preminuli, ili su nepoznati, ili slično. U slučaju usvajanja deteta, roditelji koji su ga usvojili određuju mu ime i mogu mu dati svoje prezime, osim u slučaju da je drugačije predviđeno u dokumentu o usvajanju. Osoba koja želi da promeni lično ime može to učiniti na osnovu zahteva roditelja, roditelja koji su je usvojili ili staratelja, ili uz saglasnost nadležnog organa koji se brine o starateljstvu. U slučaju da je dete starije od 10 godina potrebna je i 21

23 njegova/njena saglasnost. Krivični zakon Kosova smatra prekršajem slučaj kada osoba prikriva, menja ili na druge načine zamenjuje postojeći porodični status deteta (član 209) Ko se može registrovati? Svako ko dostavi dokaz o svom identitetu na način predviđen UNMIK-ovim Smernicama za registraciju na Kosovu (2000) 10 ima pravo da bude registrovan i da mu se izda lični dokument. Ovaj dokument služi kao vodič za sve službenike zaposlene u lokalnim kancelarijama za registraciju, precizira procedure i pravila koja treba poštovati u procesu izdavanja izvoda iz matičnih knjiga. Ove smernice korišćene su do godine kada ih je zamenio Zakon o matičnim knjigama. Sa usvajanjem Ustava Kosova otvorene su mogućnosti za stupanje na snagu Zakona o državljanstvu. Ovaj Zakon predstavlja dobar osnov za regulisanje registracije svih stanovnika koji žele da budu upisani u matične knjige. Međutim, iako Zakon omogućava svim građanima rođenim na Kosovu ili onima čiji je bar jedan od roditelja rođen na Kosovu da steknu državljanstvo Kosova, prvi korak ka sticanju ovog prava ipak će biti registracija građanskog statusa jer je za ovo neophodan izvod iz matične knjige rođenih Opšta procedura registracije rođenja Gde se obavlja registracija rođenja? Registracija rođenja obavlja se u Registru rođenih u kancelarijama za registraciju građanskog statusa (kancelarija za registraciju matičar) u opštini u kojoj je dete rođeno Ko podnosi zahtev za registraciju rođenja? Zdravstvena ustanova ima pravnu obavezu da obavesti kancelariju za registraciju o rođenju deteta u periodu od 15 dana od dana rođenja, a rođenje mora biti uneto u matičnu knjigu u roku od 30 dana od dana rođenja. U skladu sa propisom UNMIK-a broj 2001/14, zdravstvene ustanove su godine 11 uvele standardizovane obrsce (poznatije kao DEM1 ) koje sadrže potrebne informacije koje se odnose na rođenje (uključujući identitet roditelja i ostale demografske podatke). Ovaj obrazac podnosi se u četiri primerka jedan ostaje u dosijeu zdravstvene institucije, jedan se podnosi kosovskom Zavodu za statistiku, jedan ide opštinskoj kancelariji za registraciju, a jedan zadržavaju roditelji. Različita pravila postoje u različitim opštinama u vezi sa procedurom obaveštavanja od strane zdravstvene institucije. Lokalni Dom zdravlja u Mitrovici (koji pruža zdravstvenu zaštitu tokom trudnoće i porođaja, jer se bolnica nalazi u severnom delu Mitrovice i nije dostupna) obaveštava kancelariju za registraciju jednom nedeljno (DI 2). Bolnica u Prizrenu dostavlja obaveštenja o rođenju svakih 15 dana (DI 4), dok bolnica u Đakovici obaveštava o ovome svaki drugi dan (DI 5). Tokom godine u prištinskoj bolnici ustanovljena je kancelarija za registraciju. Pokazalo se da je ovo izuzetno korisna inicijativa jer su roditelji mogli registrovati rođenje svoga deteta bez obaveze da kasnije to urade u opštinskoj kancelariji za registraciju. Bolnička kancelarija za registraciju podnosi 10 Ovaj dokument nije zvaničan jer nije potpisan i ne sadrži referentne informacije. Pripremljen je od strane uposlenice u UNMIK-a (gospođe Verena Ditmar i poznatiji je kao Verena pravilnik ) i distribuiran svim kancelarijama za registraciju. 11 Pre uvođenja standardizovane procedure zdravstvene institucije na Kosovu nisu koristile jedinstveni obrazac. 22

24 izveštaj opštinskim vlastima na kraju svakog meseca (DI 7). Ovu mogućnost iskoristilo je i 8.7% ispitanika našeg istraživanja. Roditelji moraju lično posetiti kancelariju za registraciju i podneti potrebne dokumente u roku od 30 dana od datuma rođenja kako bi na vreme završili proces registracije. Kada ovo nije slučaj, dete će biti registrovano na osnovu informacija dobijenih od strane zdravstvene institucije/porodilišta/majke pre porođaja/otpusne liste. Informacije o imenu deteta neće biti unete u matičnu knjigu sve dok roditelji lično ne posete kancelariju i podnesu zvanični zahtev za registraciju deteta koji mora sadržati i podatke o njegovom identitetu (DI 2, 4, 7 i 9). Na osnovu izjave sagovornika u jednom od obavljenih intervjua, samo kancelarija za registraciju u Đakovici dozvoljava roditeljima da kasnije registruju ime deteta u slučaju da to nije urađeno tokom registracije, ali ne kasnije od dva meseca od dana završetka procesa registracije (DI 5). Uprkos strogim pravilima procedure koja obavezuju zdravstvene institucije da prijave rođenje deteta kancelariji za registraciju, u praksi ipak postoje razlike. U slučajevima kada zdravstvena institucija ne obavesti nadležne organe o rođenju deteta u vremenskom roku predviđenom Zakonom o matičnim knjigama, zahtev za registraciju moraju podneti roditelji deteta ili njegovi zakonski staratelji, pravni predstavnici ili starateljski organ, a to mogu učiniti i osobe koje je bile prisutne u trenutku rađanja deteta. Ukoliko je dete rođeno van zdravstvene institucije (takozvani kućni porođaj), Zakon obavezuje roditelje, osobe u čijoj je kući dete rođeno i medicinsko osoblje, ili medicinsku sestru u slučaju da je bila prisutna tokom porođaja, da registruju dete u roku od 30 dana. Na osnovu informacije iz DI 4 o tome da se dogodio kućni porođaj moraju svedočiti bliski rođaci majke deteta. Kada podnesu zahtev za registraciju rođenja roditelji moraju priložiti i karton o vakcinaciji deteta. U svim slučajevima roditelji, staratelji i svedoci moraju priložiti dokaz svog identiteta pre nego što se obavi registracija deteta. Identitet roditelja i svedoka potvrđuje se priloženim ličnim dokumentima (originalom ili foto-kopijom). Pored ovoga, roditelji dostavljaju i dokaz o bračnom statusu u vidu izvoda iz matične knjige venčanih. U slučaju da roditelji nisu venčani, majka i otac moraju dostaviti izjavu o roditeljstvu, na način koji je predviđen zakonom Kasna registracija Ako rođenje deteta nije prijavljeno u roku od 30 dana nadležni organ (službenik kancelarije za registraciju nadležan za kasnu registraciju) mora izvršiti kasnu registraciju kao što je predviđeno članom 7 Zakona o matičnim knjigama. Opštinske kancelarije za registraciju nadležne su da donesu ovakvu odluku. Ne postoje zakonske sankcije u slučaju kasne registracije rođenja, ali troškovi odobravanja registracije su veći od uobičajenih u slučaju blagovremene registracije obrazac košta 1 evro, dok je nadoknada za kasnu registraciju dodatnih 11 evra (DI 7 i 5). Kancelarije za registraciju su u početku imale različitu praksu kada je u pitanju sprovođenje propisa o kasnoj registraciji ili ponovnoj registraciji. Međutim, u poslednje vreme situacija je poboljšana. Pod 23

25 kasnom registracijom podrazumeva se registracija obavljena nakon isteka roka od 30 dana od dana rođenja, a ovo odredba odnosi se na sve rođene nakon juna godine. Ponovna registracija podrazumeva registraciju svih rođenja koja su se dogodila pre juna godine i ponovno izdavanje dokaza o identitetu koji su izgubljeni usled izmeštanja matičnih knjiga iz kosovskih opština Dvostruka registracija rođenja Na osnovu Zakona o matičnim knjigama sva rođenja (u bolnici ili kod kuće) na teritoriji jedne opštine moraju biti registrovana u kancelariji za registraciju. Međutim, postoje brojni slučajevi nepoštovanja ovog propisa jer roditelji često smatraju da im je lakše da dete registruju u opštini u kojoj žive. Na primer, dete je rođeno u prištinskoj bolnici, i prema Zakonu o matičnim knjigama mora biti registrovano u kancelariji za registraciju opštine Priština. Međutim, događa se da roditelji često registruju dete u svojoj opštini nakon što prilože karton o vakcinaciji deteta i izjave svedoka da se rođenje dogodilo kod kuće. U ovakvim slučajevima može doći do dvostruke registracije jedno u opštini gde je dete rođeno i drugo u opštini gde roditelji žive. Kako bi se ovaj problem izbegao mnoge opštine pažljivo razmatraju podatke o mestu rođenja deteta. Prema izjavama intervjuisanih osoba, opštinske kancelarije za registraciju odbijaju da registruju dete rođeno u bolnici koja se nalazi na teritoriji druge opštine (i obaveštavaju roditelje da dete mora biti registrovano u opštini u kojoj je rođeno) (DI 2, 5, 7 i 9). Pojedinim roditeljima ova procedura predstavlja problem, pogotovo onima koji žive izvan Prištine a čija su deca rođena u prištinskoj bolnici (DI 7). U cilju izbegavanja dvostruke registracije, kancelarija za registraciju u prištinskoj bolnici izdaje uverenje da dete nije rođeno u njihovoj ustanovi. Na primer, osobe rođene u Kosovu Polju mogu dobiti uverenje da nisu rođeni u prištinskoj bolnici, te ne moraju putovati u Prištinu svaki put kada im je potreban izvod iz matične knjige rođenih. Ovaj problem može se rešiti usvajanjem privremenih mera. Problem bi bilo moguće rešiti ukoliko bi se od zdravstvenih institucija zahtevalo da dostave obaveštenje o rođenju deteta i kancelariji za registraciju na teritoriji opštine gde se institucija nalazi ali i opštini u kojoj žive roditelji. Ovakvo obaveštenje trebalo bi da sadrži imena roditelja i njihove matične brojeve. Međutim, ovakvo rešenje moglo bi imati samo ograničen uspeh, i to iz sledećih razloga: 1. Zdravstvene institucije su prema Zakonu obavezne da svoje usluge pružaju samo osobama koje imaju dokaz o identitetu (u vidu ličnih dokumenata), ali ovo često u praksi nije slučaj; i 2. Lični dokumenti ne sadrže informaciju o mestu prebivanja te bi s toga bilo nemoguće identifikovati opštinu u kojoj roditelji deteta žive (jedino se mogu osloniti na izjavu roditelja, što se ne može smatrati čvrstim dokazom). 24

26 Izjava svedoka Usled nepostojanja preciznih pravila kada je u pitanju primena procedure izjava svedoka prilikom registracije, iako je ovo jasno definisano Zakonom o matičnim knjigama, neke opštine pokazuju nespremnost da izvrše registraciju na osnovu izjava svedoka. U nekim opštinama nije moguće izvršiti registraciju na osnovu izjava dva svedoka, pa u tom slučaju osobe koje ne poseduju ispravne lične dokumente moraju podneti zahtev za registraciju pravniku u Odeljenju za pravnu pomoć Ministarstva unutrašnjih poslova. Kada službenik koji vrši registraciju sumnja u ispravnost izjava svedoka ovakav slučaj prijavljuje se Ministarstvu unutrašnjih poslova koje daje pravno tumačenje o tome da li proceduru registracije treba nastaviti ili je prekinuti. Kada u navedenim slučajevima nije doneta odluka, podnosilac zahteva ima pravo da svoj slučaj podnese nadležnom sudu. Na osnovu Zakona o administrativnoj proceduri, a ukoliko opštinska kancelarija za registraciju ili Ministarstvo unutrašnjih poslova ne donese odluku u roku od 30 dana, podnosilac zahteva može podneti žalbu Okružnom sudu. Deca rođena kod kuće mogu se registrovati putem davanja iskaza dva svedoka koji moraju biti bliski rođaci majke. Predstavnici zajednica Roma, Aškalija i Egipćana tvrde da im je onemogućena registracija dece pomoću ove procedure (DI 12). Ovo je najverovatnije posledica toga što pravila ove procedure zahtevaju da i svedoci moraju biti registrovani kako bi njihovi iskazi u funkciji svedoka bili validni. Međutim, imajući u vidu da mnogi Romi, Aškalije i Egipćani i sami nisu registrovani oni i nemaju pravo da budu svedoci rođenja. Zahtev za registraciju rođenja Otpusna lista iz bolnice (privatne ili javne) Izvod iz matične knjige venčanih ili potpisano priznanje očinstva/majčinstva (za roditelje koji nisu venčani) Lični dokumenti roditelja. Tabela 2. Dokumenti potrebni za registraciju dece rođene u bolnici Izvod iz matične knjige venčanih Ispostavilo se da je izvod iz matične knjige venčanih najproblematičniji od svih dokumenata potrebnih za registraciju rođenja. U mnogim opštinama neposedovanje ovih dokumenata predstavlja problem. Predstavnik kancelarije za registraciju prištinske bolnice izjavio je da oko 60% roditelja ne poseduje izvod iz matične knjige venčanih. U ovom slučaju oba roditelja moraju otići zajedno do kancelarije za registraciju kako bi registrovali dete. Oni moraju posedovati važeće lične dokumente (DI 1, 4, i 5). Ukoliko roditelji nisu venčani otac mora dostaviti priznanje očinstva. Ukoliko majka ne dostavi izvod iz matične knjige venčanih a otac nije prisutan tokom registracije dete će biti registrovano pod majčinim prezimenom. 25

27 Troškovi registracije Zahtev za registraciju rođenja košta 1 evro. Predstavnik prištinske bolnice je u intervjuu izjavio da su određene grupe stanovnika kao što su ratni invalidi ili porodice palih boraca izuzete od plaćanja ovog obrasca. U opštinama Priština, Mitrovica, Kosovo Polje i Đakovica ovo pravo odnosi se i na pripadnike romske, aškalijske i egipatske zajednice (DI 1, 2, 3 i 5). Rezultati istraživanja pokazali su da su troškovi registracije viši, jer su u ukupnu sumu uračunati i drugi troškovi (Tabela 3). Dokument Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje Troškovi transporta Izvod iz matične knjige rođenih roditelja Izvod iz matične knjige venčanih Lični dokumenti roditelja Otpusna lista iz bolnice Administrativni troškovi Zahtev za izdavanje izvoda TOTAL Table 3. Prosečni troškovi registracije rođenja (u evrima) Romi, Aškalije i Egipćani Postoje različita mišljenja kada su u pitanju predstavnici ovih zajednica. Predstavnik kancelarije za registraciju u prištinskoj bolnici rekao je da pripadnici zajednica Roma, Aškalija i Egipćana čija su deca rođena u ovoj bolnici imaju sve dokumente potrebne za registraciju rođenja (DI 7). Međutim, bilo je i pojedinačnih slučajeva koje su navodili intervjuisani predstavnici drugih opština koji su rekli da pripadnici ovih zajednica nemaju dokumente potrebne za registraciju rođenja i da se često i roditelji, zajedno sa decom, moraju registrovati (DI 2 i 5); kao razlog za ovo najčešće se navodi nizak nivo obrazovanja pripadnika zajednice Roma, Aškalija i Egipćana (DI 3). Nemogućnost registracije dece Roma, Aškalija i Egipćana često je posledica toga što su i pretci neregistrovani, i to u jednoj ili više generacija. Kako bi ljudi u ovakvoj situaciji bili registrovani neophodno je prisustvo članova porodice. Međutim, njihovo odsustvo prestavlja barijeru za registrovanje i prethodnih i sadašnjih generacija. Na osnovu nalaza istraživanja, četvrtina roditelja pripadnika zajednica Roma, Aškalija i Egipćana iz većinsko albanskih područja koji su registrovali rođenje svoje dece (24.4%) bilo je diskriminisano na etničkoj osnovi u kontaktima sa javnim institucijama. U većinsko srpskim područjima ovakva iskustva su ređa, uz izuzetak opštine Mitrovica (17%). Istraživanjem nije bilo moguće utvrditi šta je ovome razlog, ali ovakvi indikatori ukazuju da je potrebno dalje istražiti ovo područje. Problem koji se često javlja kod pripadnika zajednica Roma, Aškalija i Egipćana je to što im često nedostaju važeći lični identifikacioni dokumenti. 26

28 U opštini Kosovo Polje identifikovan je drugi problem kada je u pitanju ova zajednica, a odnosi se na nedostatak važećih ličnih dokumenata. Njihovi lični dokumenti u većini slučajeva izdati su od strane dislociranih/paralelnih srpskih opština koje su do godine imale sopstvene civilne i vladine strukture (zdravstvene službe, opštinske vlasti i drugo). Na osnovu informacija iz DI 3 ovi dokumenti se i sada prihvataju kao važeći za dokazivanje datuma i mesta rođenja, imena i prezimena i drugih podataka koji se odnose na identitet u slučaju da podnosilac zahteva nema druge dokumente pomoću kojih bi dokazao svoj identitet. Može se primetiti da je ovo posledica dobre volje službenika u kancelarijama za registraciju, jer svojom fleskibilošću štite interese deteta i porodice; s druge strane ovo naglašava i konfuziju i stalno nepoštovanje usvojenih propisa od strane službenika, što je uglavnom posledica veoma složenog sistema registracije rođenja. Administrativna uputstva zato moraju biti mnogo jasnija kada su u pitanju uslovi pod kojima se ovi dokumenti mogu koristiti, te zato službenici moraju biti i adekvatno trenirani (obučeni) u slučaju kada rade sa ovom posebnom ranjivom grupom stanovništva Strani državljani Deca turskih ili kineskih državljana, kao i deca predstavnika međunarodne zajednice na Kosovu takođe se registruju u kancelariji u prištinskoj bolnici. Kako bi registrovali rođenje svoje dece, roditelji moraju zajedno otići u kancelariju i dostaviti odobrenje boravka, lične dokumente i drugo (DI 7). Zahtev za registraciju rođenja Karton o vakcinaciji koji izdaje lekar Izvodi iz matične knjige venčanih roditelja ili potpisano priznanje očinstva/majčinstva (za roditelje koji nisu venčani) Lični dokumenti roditelja. Tabela 4. Dokumenti potrebni za registraciju deteta rođenog kod kuće Deca rođena u privatnim bolnicama Deca rođena u privatnim bolnicama tretiraju se na isti način kao i deca rođena kod kuće i za registraciju rođenja su potrebni isti dokumenti. Roditelji ove dece moraju podneti otpusnu listu koju je izdala privatna bolnica. Na osnovu člana 16.4 Zakona o matičnim knjigama, svo medicinsko osoblje, a ne samo osoblje zaposleno u državnim bolnicima, koje je prisustvovalo rođenju mora obavestiti vlasti u roku od 30 dana od dana rođenja. U ovom slučaju deca rođena i u privatnim i u državnim bolnicama registruju se na isti način ukoliko medicinsko osoblje izvršava svoje zakonom predviđene obaveze. Međutim, istraživanjem nije utvrđeno da li komunikacija između privatnih bolnica i kancelarija za registraciju uopšte postoji Karton o vakcinaciji Deca koja ne poseduju karton o vakcinaciji ne mogu biti registrovana u kancelariji za registraciju. Njihovim roditeljima savetuje se da ih odvedu u dom zdravlja gde će biti izvršena vakcinacija (DI 2), ali rezultati istraživanja ukazuju na nizak procenat onih koji nemaju ovaj dokument - 90% ispitanika izjavilo je da njihova deca imaju karton o vakcinaciji. U prošlosti deca su dobijala zdravstvene knjižice koje su sadržale podatke o vakcinama i drugim medicinskim uslugama koje su im pružene. Međutim, danas 27

29 deca imaju samo karton o vakcinama koje su primili. Kartoni se izdaju svakom detetu koje poseti javnu zdravstvenu ustanovu i ostaju u posedu roditelja. Kartone o vakcinaciji izdaju sve ustanove koje vrše ovu zdravstvenu uslugu. Ovaj dokument sadrži podatke o primljenim vakcinama i datum vakcinacije i lako ga je nabaviti. Moguće je i izdavanje duplikata kartona. Poseban slučaj predstavljaju Romi, Aškalije i Egipćani iz opštine Kosovo Polje. Jedan od većih problema u ovoj opštini koji se javlja tokom procedure registracije njihove dece rođene od kraja rata do godine je upravo u tome što njihova deca nemaju karton o vakcinaciji koji su izdale kosovske zdravstvene institucije. Kancelarije za registraciju zahtevaju ovaj dokument da bi utvrdili da li su deca primila sve neophodne vakcine, ali predstavnici zajednica Roma, Aškalija i Egipćana u oko 900 slučajeva imaju samo kartone koje su izdale dislocirane/paralelne srpske zdravstvene institucije koje u većini slučajeva kosovske institucije ne prihvataju. U ovakvim slučajevima saznali smo (DI 3) da će službenik kancelarije za registraciju zahtevati drugi dokument kojim podnosilac zahteva može dokazati svoj identitet, a ako se ovakav dokument ne može obezbediti onda se prihvataju i dokumenti paralelnih srpskih institucija. Tokom 1990-ih kada su kosovski Albanci morali da se oslanjaju na srpski režim koji je obezbeđivao društvene i javne usluge, Udruženje Majka Tereza pružalo je neophodnu negu za vreme porođaja i izdavalo sopstvene otpusne liste nakon porođaja. Ovi dokumenti prihvatani su kao važeći dokazi identiteta, tokom procedure ponovne registracije i izdavanja novih izvoda iz matičnih knjiga rođenih Deca rođena van Kosova Deca rođena van Kosova moraju imati međunarodni izvod iz matične knjige rođenih koji izdaje zemlja njihovog rođenja. Kancelarija za registraciju u opštini Priština poseduje registar državljana Kosova rođenih u inostranstvu. Oni dobijaju isti izvod kao i građani rođeni na Kosovu i najčešće su im potrebni lični dokumenti Kosova kako bi im bio omogućen pristup obrazovanju i zdravstvenim uslugama (u većini slučajeva ovde se radi o deci povratnika koji su određeno vreme proveli u zemljama Zapadne Evrope) (DI 1). Tokom rata, bilo je nekoliko slučajeva dece kosovskih državljana rođene u Crnoj Gori. Ova deca najčešće nisu dobila nikakve dokumente zemlje rođenja te ih je nemoguće upisati u knjige rođenih na Kosovu, osim u slučaju da obezbede dokumentovani dokaz o mestu rođenja (DI 5) Deca bez roditeljske brige Ministarstvo rada i socijalne brige odredilo je detaljnu proceduru za registraciju dece bez roditeljskog staranja (DI 10 i 11). U slučaju da siroče ima staratelje, registrovaće ga osoba zadužena za njegov slučaj, to jest staratelj kojeg odredi Jedinica za socijalnu brigu i zaštitu Ministarstva rada i socijalne brige. Staratelj je obavezan da podnese zahtev za registraciju rođenja kancelariji za registraciju. Staratelji iniciraju i obavljaju registraciju za decu napuštenu nakon rođenja (uključujući i novorođenčad napuštenu u bolnici), kao i dece napuštene u kasnijem dobu života. 28

30 Siročad ili deca čiji su roditelji nepoznati registruju se kao deca čiji je identitet nepoznat dok se ne nađu potrebne informacije o identitetu: Ukoliko podaci o identitetu deteta postoje (iz bolnice, od biološke majke ili iz drugih izvora) biće uneti u izvod iz matične knjige rođenih. Ukoliko relevantni podaci (kao što su datum rođenja, ime i prezime i drugo) o napuštenom detetu budu otkriveni u kasnijoj dobi njegovog života, u prvobitni izvod iz matične knjige rođenih uneće se novi podaci i izdaće se novi koji sadrži nove podatke. U slučaju napuštenog novorođenčeta datum kada je dete nađeno uneće se kao njegov datum rođenja. Međutim, ukoliko je napušteno dete starije njegov uzrast utvrdiće medicinski stručnjaci. U slučaju novorođenčeta napuštenog u bolnici, dete se zadržava u porodilištu nekoliko dana, nakon čega ga prebacuju na pedijatrijsko odeljenje, a starateljski organ pokreće proceduru za registraciju rođenja. Izvodi iz matičnih knjige rođenih izdaju se pre nego što se deca smeste u domove za nezbrinutu decu. Ukoliko je dete usvojeno nadležni Centar za socijalni rad odlučuje o izmeni njegovog izvoda iz matične knjige rođenih i usvojitelji se registruju kao njegovi biološki roditelji. Međutim, unosi se i odgovarajuća informacija o ovome i dete ima pravo da zna da je usvojeno Informacije koje sadrži matična knjiga Matične knjige rođenih sadrže informacije o detetovom imenu i prezimenu, pol, čas, dan, mesec, godinu i mesto rođenja, mesto stalnog boravka i lični broj, kao i informacije o identitetu roditelja i državljanstvu. Postoje i propisi o registraciji dece koju su napustili roditelji i dece čiji su roditelji nepoznati, kao i u slučaju kada o roditeljstvu odlučuje sud (član 18 Zakona o matičnim knjigama) Nesaglasnost sa članom 7 i 8 Konvencije o pravima deteta Prema propisima postojećih zakona nije potrebno registrovati dete odmah nakon rođenja, kako to predviđa član 7 Konvencije o pravima deteta. Predviđeni period od 30 dana koji je određen Zakonom o matičnim knjigama duplo je duži od perioda predviđenog Konvencijom. Imajući u vidu tradiciju registracije rođenja na Kosovu, kao i visoku stopu kasne registracije, skraćivanje roka za registraciju rođenja moglo bi imati negativne posledice po broj registrovanih slučajeva, pogotovo ako se uzme u obzir da se procedura odvija na dva mesta, prvo u zdravstvenoj ustanovi a kasnije u kancelariji za registraciju, što komplikuje i otežava proceduru Izvod iz matične knjige rođenih Registracija rođenja predstavlja zvanično priznavanje identiteta deteta od strane države, a izvod iz matične knjige rođenih je dokaz tog identiteta koji zadržava porodica. Izvod je pravni dokument koji se izdaje pojedincu i koji sadrži najvažnije informacije uzete prilikom registracije rođenja. Minimum informacija koje izvod sadrži odnosi se na ime osobe, pol, datum i mesto rođenja i imena i adrese roditelja osobe. S obzirom da izvod sadrži informacije o mestu rođenja i informacije o roditeljima 29

31 on može poslužiti i za formiranje drugih baza podataka o pojedincima, kao što su civilni registar ili registar državljana. 12 Izvode iz matične knjige rođenih na Kosovu izdaje službenik kojeg postavlja Odeljenje za opštu upravu određene opštine koje je nadležno za sva pitanja registracije civilnog statusa Registracija rođenja i strategije javnog razvoja Registracija statusa važna je za mnoge oblasti, kao što su katastarsko planiranje, statistika, obrazovanje, imunizacija i drugo. Katastarsko planiranje je značajno za razvoj opštinskih katastarskih planova kojima se reguliše upotreba zemljišta (prostora) potrebnog za izgradnju škola, ulica, industrijskih zona, stambenih zgrada i drugog. Neregistracija rođenja ostavlja agenciju za statistiku bez tačnih podataka i onemogućava precizno računanje statističkih indikatora kao što su stope nataliteta i mortaliteta i drugo. U nedostatku pouzdanih informacija o broju i uzrastu dece, kao i o broju porodica nemoguće je razviti planove o potrebnom broju školskih zgrada, broju učitelja, materijalima potrebnim za obrazovanje i drugo. Registracija rođenja u vezi je i sa imunizacijom. Tokom 2000/2001 UNICEF i lokalne vlastni na Kosovu pokrenuli su inicijativu registracije dece koju treba vakcinisati. Podaci su sakupljani tokom poseta domaćinstvima i služili su kao baza za razvoj programa imunizacije i planiranja broja i distribucije potrebnih vakcina širom Kosova. Prikupljeni podaci o broju neiskorišćenih vakcina u prethodnoj godini obnavljaju se svake godine i porede sa podacima koje dostavlja kosovski Zavod za statistiku i sva porodilišta. 12 Pravo po rođenju, UNICEF

32 3.3. Registracija rođenja i prava deteta na Kosovu Registracija rođenja je preduslov za postizanje garantovanih prava, kao što su pravo na obrazovanje, ekonomska, kulturna i politička prava. Sledi pregled međunarodnih konvencija i deklaracija o pravima dece i pristupu registraciji rođenja: Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, član15 Konvencija o smanjenju broja apatrida (osoba bez državljanstva), 1961 član 1 Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, 1966 član 24 Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije nad ženama, 1979 član 9 Svako ima pravo na državljanstvo. Država ugovornica daće državljanstvo osobama rođenim na njenoj teritoriju koje bi u drugačijem slučaju ostale bez državljanstva. Svako dete treba da se registruje odmah posle rođenja i da ima ime... Svako dete ima pravo na državljanstvo. žene imaju jednaka prava kao i muškarci u pogledu državljanstva dece. 35. sednica Komesara za ljudska prava UN-a, 1989 Skrenula je pažnju na značaj registracije rođenja u cilju zaštite dece, pogotovo dece rođene van braka, kao i na trgovinu ili trafiking decom. Konvencija o pravima deteta (KPD), 1989 član 7 Međunarodna konvencija o zaštiti prava radnika migranata i članova njihovih porodica, član 29 Evropska konvencija o državljanstvu, član 6 Dete će biti registrovano odmah nakon rođenja i imaće pravo na ime, pravo na državljanstvo i, koliko je moguće, pravo da zna ko su mu roditelji i pravo na njihovo staranje. Države ugovornice će obezbediti primenu ovih prava u skladu sa svojim nacionalnim zakonom i svojim obavezama u skladu sa odgovarajućim međunarodnim instrumentima iz ove oblasti, posebno u slučajevima u kojima bi dete u suprotnom bilo apatrid. Svako dete radnika migranta ima pravo na ime, registraciju rođenja i državljanstvo. Svaka država ugovnornica garantovaće svojim nacionalnim zakonodavstvom državljanstvo ex lege za... decu koju su napustili roditelji koja se nalaze na njenoj teritoriji a koja bi u suprotnom ostala bez državljanstva [i] državljanstvo svakom detetu rođenom na njegovoj teritoriji koje po rođenju nije staklo državljanstvo druge zemlje. Tabela 5. Međunarodni instrumenti za zaštitu ljudskih prava koji se odnose na registraciju rođenja13 KPD uvodi četiri ključna prava deteta koja se odnose na registraciju rođenja: 1. Pravo na registraciju; 2. Pravo na registraciju odmah nakon rođenja; 3. Pravo na ime i poznavanje sopstvenih roditelja; i 4. Pravo na državljanstvo. Registracija rođenja na Kosovu usko je povezana sa sledećim pravima deteta: obrazovanjem, zdravstvenom i socijalnom zaštitom Obrazovanje U Ministarstvu obrazovanja (DI 13) tvrde da se prilikom upisa u školu od roditelja zahteva da prilože izvod iz matične knjige rođenih njihovog deteta. Međutim, deca se upisuju u školu i bez ovog dokumenta, a u ovom slučaju roditelji moraju priložiti izvod do kraja prve godine školovanja. Potvrda o završenom prvom razredu se ne može izdati detetu čiji roditelji nisu ovo izvršili. 13 Izvor: UNICEF (2002:3) a 31

33 Međutim, tokom ovog istraživanja saznali smo da pojedine škole upisuju decu i obrazuju ih čak i u slučaju da izvod iz matične knjige rođenih nije podnet nakon završetka prve godine školovanja. S jedne strane, na ovaj način obezbeđuje se osnovno pravo svakog deteta na pristup obrazovnom sistemu; s druge strane, ovakva situacija može ugroziti napore da roditelji shvate važnost registracije svoje dece. U budućnosti bi ovaj propust mogao biti rešen saradnjom između škole, roditelja, udruženja nastavnika i kancelarije za registraciju. Roditelji neregistrovane dece su tokom dubinskih intervjua (DI 15) otkrili da se većina neregistrovane deca bez problema može upisati u školu ukoliko dostave karton o vakcinaciji ili odobrenje pedijatra. U nekim slučajevima deca su upisana u školu na osnovu lične karte roditelja. Nijedan intervjuisani roditelj nije rekao da im je bilo potrebno da dostave izvod iz matične knjige rođenih na kraju prve godine školovanja deteta, što upućuje na to da ovu proceduru treba bolje pratiti. Činjenicu da registracija rođenja nije neophodna kako bi se dete na Kosovu upisalo u školu potvrdilo je i Udruženje roditelja i nastavnika iz Kosova Polja (DI 12) i njihovi predstavnici na centralnom nivou (DI 14). Direktori škola opisani su kao izuzetno susretljive osobe i rečeno je da nijedno dete zainteresovano za školovanje nije izostavljeno zbog neposedovanja izvoda iz matične knjige rođenih. 32

34 Kada je u pitanju planiranje, opštinski organi nadležni za obrazovanje morali bi uporediti broj registrovane dece i broj dece upisane u školu kao bi ocenili da li su sva deca sposobna za školovanje upisana na vreme. Na ovaj način pratila bi se stopa upisa u školu. Međutim, opštinske kancelarije za registraciju često nemaju tačne podatke o broju dece, što je posledica dvostruke registracije: deca se moraju registrovati u opštini u kojoj su rođena a ne u opštini u kojoj žive (videti paragraf ove studije), ali s obzirom da je praksa registracije veoma nekonzistentna i neusklađena opštine se ne mogu pouzdati u podatke dobijene registracijom dece u cilju sprovođenja nadzora nad blagovremenim upisom u školu, jer se ovi podaci ne mogu uvek smatrati tačnim. Inspekcijske službe, koje se nazivaju i regionalnim inspekcijskim jedinicama, trebalo bi da intervenišu u slučaju sumnjivog ili nepotpunog školskog dosijea deteta. Međutim, u poslednjih nekoliko godina bilo je svega nekoliko ovakvih intervencija, najverovatnije iz razloga što opštine ne raspolažu tačnim podacima Zdravstvena zaštita Na osnovu kosovskog Zakona o zdravlju (broj 2004/04) pristup zdravstvenoj zaštiti omogućen je samo osobama koje imaju važeće dokumente. U praksi, sva deca i žene dobijaju potrebnu zdravstvenu negu bez obzira da li imaju potrebne dokument (izvod iz matične knjige ili ličnu kartu) (DI 8). Ovaj podatak potvrđen je i tokom istraživanja 66% roditelja koji nisu registrovali decu tvrdi da im nisu potrebni nikakvi dokumenti kako bi dobili zdravstvenu zaštitu. Dubinski intervjui sa roditeljima neregistrovane dece potvrdili su da je dovoljno doći u zdravstvenu ustanovu i dobiti uslugu; samo u retkim slučajevima tražen im je karton o vakcinaciji ili potvrda o primanju socijalne pomoći. Zdravstvene institucije vode evidenciju u kojoj beleže podatke o identitetu pacijenata koje daju njihovi roditelji (DI 8). Većina stanovništva može pristupiti primarnoj zdravstvenoj zaštiti bez ikakvog dokaza o svom identitetu, ali kada su u pitanju osobe koje pripadaju pojedinim etničkim grupama postoje veliki problemi. Iako predstavnici Ministarstva zdravlja tvrde da je jednak tretman obezbeđen svim zajednicama koje žive na Kosovu (DI 8), lokalni predstavnici zajednica Roma, Aškalija i Egipćana se žale da im je onemogućen pristup zdravstvenoj zaštiti ukoliko nemaju potrebne dokumente (DI 14). Na višem nivou zdravstvene zaštite, u slučajevima kada je, na primer, potrebna operacija ili lečenje kod lekara specijaliste, od pacijenta se zahteva da priloži dokaz o identitetu (DI 12) Socijalna zaštita i policija Socijalni radnici i policija naglašavaju da nedostatak ličnih dokumenata kod populacije sa kojom oni rade predstavlja problem sa kojim se suočavaju. Neregistracija rođenja deteta je ključni problem kod pružanja socijalne pomoći, a ovo prouzrokuje probleme i policiji kada je u pitanju maloletnička delikvencija, nasilje u porodici ili slučajevi dece prosjaka Socijalna pomoć Svi koji podnose zahtev za socijalnu pomoć moraju imati UNMIK-ove lične karte svih članova domaćinstva starijih od 16 godina i izvode iz matičnih knjiga rođenih članova domaćinstva mlađih od 33

35 16 godina. Podnosilac zahteva mora dokazati da ima prebivalište na Kosovu i nijedna osoba koja nema važeće dokumente izdate od strane kosovskih vlasti nije podobna za primanje socijalne pomoći. Deca podnosioca zahteva čije rođenje nije registrovano ili koji nemaju lične dokumente ne smatraju se članovima domaćinstva tokom izračunavanja visine socijalne pomoći koju će domaćinstvo primati. Međutim, u takvim slučajevima socijalni radnici ohrabruju podnosioca zahteva da registruje svoj decu i pomažu mu tako što pružaju informacije o dokumentima koji su potrebni da bi se ova procedura završila. Ukoliko tokom terenskog rada socijalni radnik naiđe na porodicu koja ispunjava uslove za primanje socijalne pomoći, ali nema potrebne lične dokumente, socijalni radnik predlaže porodici da započne proceduru registracije svih članova porodice. U prošlosti su ovakvi slučajevi bili karakteristični za pripadnike romske, aškalijske i egipatske zajednice, pa su im socijalni radnici pomagali da završe proceduru registracije. Ove aktivnosti socijalni radnik prijavljuje zvaničnicima ministarstva (DI 11). Ministarstvo rada i socijalne brige (DI 15) ustanovilo je da se sa problemom nedostatka ličnih dokumenata najčešće suočavaju porodice čiji su članovi rođeni van Kosova (na primer, porodice iz jugoistočne Srbije, iz Preševa i Bujanovaca i oni iz zapadnih delova zemlje). Ostale porodice u retkim slučajevima nemaju dokumente. Programi socijalne pomoći napravljeni su tako da ohrabruju stanovništvo da se registruje i podnosi zahtev za izdavanje ličnih dokumenata. Siromašne porodice dobijaju pomoć od socijalnog radnika u prikupljanju potrebnih dokumenata neophodnih za ostvarivanje prava na socijalnu pomoć. Socijalni radnik podnosi zahtev nadležnim službama da ove porodice izuzmu od plaćanja taksi ili pomaže porodici da prikupe sve potrebne dokumente. Skoro svi kosovski Albanci (99%) koji podnesu zahtev za socijalnu pomoć imaju lične dokumente (DI 12). Slučajevi neposedovanja ličnih dokumenata karakteristični su među pripadnicima manjinskih grupa, a pogotovo među Romima, Aškaliama i Egipćanima (što je potvrđeno i u dubinskom intervjuu - DI 12). Ovakav način ostvarivanja prava na socijalnu pomoć doprineo je uvećanju svesti kod stanovnika, pogotovo kod roditelja, o značaju registracije rođenja i posedovanju ličnih dokumenata Maloletnička delikvencija Policijski dosijei o maloletničkoj delikveniciji sadrže opšte podatke (ime, prezime, datum i mesto rođenja, imena roditelja i drugo većina podataka dobijena je tokom razgovora, ali kasnije se mogu zahtevati i dokumenti). Ukoliko maloletni prestupnik nema važeće dokumente (izvod iz matične knjige rođenih), prihvataju se i drugi identifikacioni dokumenti, kao što je školska knjižica, karton o vakcinaciji i drugo. Informacije dobijene putem razgovora sa maloletnim prestupnikom (ili njegovim roditeljima/ starateljima) moraju biti snimljene (DI 6) Nasilje u porodici Kada policija interveniše u slučajevima nasilja u porodici oslanja se na izjave roditelja o maloletnom detetu, ali ukoliko policija sumnja u tačnost dobijenih podataka može tražiti i potrebne lične dokumente deteta (DI 6). 34

36 Deca prosjaci Najteži zadatak za policiju je identifikovanje dece prosjaka, odnosno osiguravanje njihovih važećih dokumenata. Ovo se pogotovo odnosi na prosjake koji dolaze iz Albanije bez ikakvih ličnih dokumenata. Tokom perioda 2004/05 godine policija je identifikovala 74 slučaja dece prosjaka iz Albanije koji pripadaju zajednici Roma, Aškalija i Egipćana. Prosjaci iz Albanije vraćaju u Albaniju putem sudske presude. Danas su uglavnom deca prosjaci pripadnici romske, aškalijske i egipatske zajednice ili nekadašnji stanovnici Kosova (uglavnom Romi, Aškalije i Egipćani iz Albanije) Računanje stope registracije rođenja i pouzdanost podataka 14 Zvanična stopa registracije rođenja izračunava se kao odnos ukupno živo rođene dece koja su registrovana. U praksi računanje stope registracije rođenja varira, a efikasan sistem registracije je najbolje mesto gde se mogu prikupiti tačni podaci i o živo rođenoj deci i o registraciji ukupnog broja rođenja. Popis stanovništva i podaci istraživanja ne daju kompletne, stalne i ažurirane informacije o stanovništvu. Podaci dobijeni popisom stanovništva obnavljaju se tek svakih 10 godina, dok se istraživanja oslanjaju na informacije koje daje uzorak populacije ili na empirijske opservacije. Imajući u vidu poteškoće u prikupljanju tačnih informacija o stopi registracije rođenja moglo bi se pretpostaviti da je ukupan nivo registracije niži od dobijenih procena. Takođe je problematično i predstavljanje izrazito marginalizovanih grupa, koje su uglavnom manje zastupljene u istraživanjima zahvaljujući metodologijama koje pri određivanju uzorka teže disproporcionalno malom udelu ove populacije, što rezultira neprirodno visokom stopom registracije. Tačni podaci olakšavaju vlastima da odrede politiku i programske ciljeve, pogotovo kod populacije kojima su pojedine usluge najpotrebnije. Trebalo bi imati na umu da usled nepostojanje popisa stanovništva i drugih demografskih informacija o stanovništvu Kosova, ali i novih trendova u registraciji novorođene dece, Zavod za statistiku Kosova nema pouzdane podataka o registraciji rođenja. Iz ovog razloga rezultati ovog istraživanja mogu se smatrati samo procenom stope registracije rođenja na Kosovu. 14 Pravo po rođenju, UNICEF

37 4. REALNOST REGISTRACIJE ROĐENJA NA KOSOVU: GLAVNI NALAZI Rezultati istraživanja ukazuju da 8.3% kosovskih domaćinstava nije registrovalo rođenje (jednog od) svoje dece (mlađe od 18 godina). Ovaj procenat uključuje 3.1% domaćinstava koja nisu registrovala nijedno svoje dete i 5.2% domaćinstava koja nisu registrovala neko od svoje dece ili nisu registrovala bar jedno dete. Domaćinstva iz obe navedene grupe brojnija su u većinsko albanskim područjima (gde 3.8% ispitanih porodica nije registrovalo rođenje nijednog deteta, dok 6.6% nije LEGEND Pe jë Deçan Prishtinë/Pristina region Mitrovica/K.Mitrovica region Gjakovë/Djakovica region Prizren region Ferizaj/Urosevac region Gjilan/Gnjilane region Pejë/pec region LEGEND 94.3% Gjakovë Is tog Zveçan Mitrovicë Zubin Potok Klinë Rahovec Ma lishevë Pr izren Dr agash Leposaviq Skenderaj Gllogovc Suharekë Vushtrri Obiliq Fushë Kosovë Shtime Shtërpcë Podujevë Lipjan Ferizaj Pr ishtinë Kaçanik Stopa registracije dece mlađe od 18 godina 93.1% Pe jë Deçan Prishtinë/Pristina region Mitrovica/K.Mitrovica region Gjakovë/Djakovica region Prizren region Ferizaj/Urosevac region Gjilan/Gnjilane region Pejë/pec region Gjakovë Is tog Zveçan Mitrovicë Zubin Potok Klinë Rahovec Ma lishevë Pr izren Dr agash Leposaviq Skenderaj Gllogovc Suharekë Vushtrri Obiliq Fushë Kosovë Shtime Shtërpcë Podujevë Lipjan Ferizaj Pr ishtinë Kaçanik Viti Stopa registracije dece mlađe od 5 godina Kame nicë Novobërdë Viti Gjilan Kame nicë Novobërdë Gjilan registrovalo neko do svoje dece), dok su ovi slučajevi u većinsko srpskim područjima veoma retki (0.8% domaćinstava). 5.7 posto dece sa Kosova mlađih od 18 godina i 6.9% mlađih od 5 godina nije registrovano, te je s toga stopa registracije za prvu kategoriju 94.3%, a za drugu 93.1%. U oba slučaja, stopa neregistracije rođenja, prema nalazima Prizma istraživanja, značajno je niža od zvaničnih 15% koliko navodi kosovsko Ministarstvo javnih službi i Ministarstvo unutrašnjih poslova. Međutim, zvanična stopa neregistracije više se može smatrati procenom nego tačnim podatkom. Pored toga, ovde nisu uračunata deca kosovskih Srba koja su registrovana kod paralelnih institucija (koje vode vlasti iz Beograda), a koje nisu zvanično priznate na Kosovu. Ovo istraživanje dokazalo je da je stopa registracije rođenja u većinsko srpskim područjima na Kosovu visoka, te da su slučajevi neregistracije u ovom području veoma retki. Takođe je važno primetiti da navedena procena Ministarstva javnih službi i Ministarstva unutrašnjih poslova nije novijeg datuma, te da nema jasnih saznanja o tome kada su statistički podaci prikupljani. Usled intenzivnih kampanja podizanja svesti i aktivnih mera ohrabrivanja registracije rođenja (otvaranje kancelarija za reg- 36

38 istraciju u svakoj opštini, poboljšanje njihovog rada i efikasnosti, uspostavljanje mobilnih timova za registraciju...) koje su sprovođene na Kosovu proteklih godina veoma je verovatno da istraživanje daje «ažuriranu» sliku i može služiti kao indikator uspeha navedenih aktivnosti i ohrabrenje da sa ovim radom treba nastaviti u cilju postizanja registracije svakog rođenja na Kosovu. Poređenje stope registracije rođenja (dece mlađe od 5 godina) između Kosova i zemalja iz okruženja ukazuje da je stopa registracije rođenja na Kosovu (93.1%) veoma slična onoj u Makedoniji (93.8%) te da ove dve zemlje imaju najnižu stopu registracije rođenja u regionu. Ostale zemlje iz okruženja imaju visoku stopu registracije (Albanija 97.6%) ili su postigle stoprocentnu stopu registracije rođenja (Srbija 100%, Crna Gora 100%) Regioni i registracija rođenja na Kosovu Iako pripadnici zajednica Roma, Aškalija i Egipćana na Kosovu najčešće ne registruju rođenje svoje dece, neregistracije je zabeležena i u albanskim, turskim i bosanskim domaćinstvima, te je ovo češće problem u većinsko albanskim nego u većinsko srpskim područjima. Neregistracije rođenja je najčešća u regionima Priština i Uroševac. Osim ovoga, stopa neregistrovane dece mlađe od 18 Mitrovica Zubin Potok Podujevo godina u regionu Mitrovica 6.0% i među decom mlađom od 13.9% Is tok 5 godina u regionu Prizren viša je od kosovskog Pr iština Srbica 5.3% Kosovo Klina Glogovac proseka. Po lje Kamenica Novo Brdo Lipljan Stopa registracije rođenja Mališevo 0.8% 0.5% Štimlje Gnjilane razlikuje se od opštine do Ðakovica Orahovac Ur oševac opštine u većinsko albanskom području. Ovakva Suva Reka Vitina 9.6% Štrpce Pr izren situacije alarmantna je u LEGEND Prishtinë/Pristina region 4.0% opštinama Štimlje, Podujevo i Obilić, gde između Mitrovica/K.Mitrovica region Gjakovë/Djakovica region Prizren region Dr agaš Ferizaj/Urosevac region petine i četvrtine dece Gjilan/Gnjilane region Pejë/pec region mlađe od 18 godina nije registrovano. Može se Stopa neregistracije dece mlađe od 18 godina u primetiti da je u 3 od 12 većinsko albankim područjima opština u većinsko albanskom području stopa neregistracije dece mlađe od 18 godina viša od kosovskog proseka. 15 Pravo po rođenju: UNICEF

39 0% 8% 22% 1% 7% 0% 15% 7% 19% 5% 9% 0% 0% 11% 16% 1% 0% 2% 26% 9% 8% 0% 2% 5% 0% 0% 3% 0% 1% 0% 0% 0% Stopa neregistracije u opštinama u većinsko albanskom području Stopa neregistracije u opštinama u većinsko srpskom području majori Neregistracija rođenja dece viša je u većinsko albanskom području (6.8%) nego u većinsko srpskom području (1.5%), 16 pa je tako stopa registracije rođenja dece mlađe od 18 godina u većinsko albanskom području 93.2% a u većinsko srpskom 98.5%. Podaci o deci mlađoj od 5 godina ukazuju da je stopa registracije rođenja među ovom grupom stanovništva još niža u većinsko albanskom području iznosi 91.8% a u većinsko srpskom 97.4% (vidi Grafikon 1). STOPA REGISTRACIJE DECE MLA ĐE OD 18 GODINA STOPA REGISTRACIJE DECE MLAÐE OD 5 GODINA % ,1 91,8 Kosovo Većinsko albansko područje 97,4 Većinsko srpsko područje % ,3 93,2 Kosovo Većinsko albansko područje 98,5 Većinsko srpsko područje Grafikon 1. Registracija rođenja dece na Kosovu 16 Ispitanici koji pripadaju svim etničkim grupama u većinsko albanskim područjima registrovali su decu u Privremenim institucijama samouprave (kosovskim institucijama) ili u institucijama koje su na kosovu postojale pre godine (u zavisnosti od godine rođenja deteta). Ispitanici srpske nacionalnosti registrovali su svoju decu i nakon godine u institucijama koje su postojale pre i nakon godine upravljale vlasti iz Srbije ili u dislociranim kosovskim opštinama u Srbiji. Pripadnici drugih etničkih grupa koje žive u većinsko srpskom području najčešće su registrovali svoju decu u institucijama kojima su do godine upravljale vlasti iz Srbije i u dislociranim kosovskim opštinama u Srbiji. Slično kao i ispitanici iz većinsko albanskih područja, ispitanici koji žive u većinsko srpskim područjima koji su registrovali decu pre godine učinili su to u kosovskim institucijama koje su u to vreme funkcionisale. 38

40 Stopa neregistrovane dece je takođe relativno viša u većinsko albanskim delovima regiona Peći i Prizrena. U većinsko albanskim delovima Kosova samo regioni Đakovica i Gnjilane imaju funkcionalnu registraciju rođenja (vidi Grafikon 2). Ovakva razlika ne postoji između većinsko srpskih područja neregistracija dece mlađe od 18 godina u ovom području nije česta pojava 17 (vidi Grafikon 2). Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje Gnjilane Uroševac Priština Mitrovica Đakovica Gnjilane Prizren Peć Mitrovica Uroševac Priština % Grafikon 2. Stopa neregistrovanih rođenja dece najviša je u (većinsko albanskim delovim) regionu Priština i Uroševac (grafikon prikazuje podatke o neregistraciji rođenja dece mlađe od 18 godina) Nasuprot ovome, neke opštine postigle su stopu od 100% (Dečani, Dragaš, Ðakovica, Srbica, Vitina, Kamenica) pa se mogu koristiti kao primeri dobre prakse. U nekim delovima većinsko srpskog područja nema varijacija po opštinama kada je u pitanju registracija rođenja dece mlađe od 18 godina. Većina neregistrovane dece mlađe od 5 godina živi u opštini Mitrovica (5.5%). 17 Kada su u pitanju deca mlađa od 5 godina registrovan je sličan trend nema značajnih razlika u stopi registracije rođenja dece u različitim delovima većinsko srpskog područja, dok je stopa neregistracije u većinsko albanskom području najviša u regionima Priština i Uroševac, slede regioni Prizren i Mitrovica, a najniža je u regionima Đakovica i Gnjilane. 39

41 % Štimlje Podujevo Obilić Lipljan Priština Mališevo Suva Reka Kosovo Uroševac Mitrovica Peć Vučitrn Klina Kačanik Glogovac Orahovac Prizren Istok Gnjilane Dečani Dragaš Đakovica Srbica Vitina Kamenica Mitrovica Priština Leposavić Zubin Zvečan Kamenica Novo Brdo Štrpce Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje Grafikon 3. Neregistrovana rođenja dece mlađe od 18 godina najčešća su u opštinama Štimlje, Podujevo i Obilić Albanci i Bosanci koji žive u ruralnim područjima češće od pripadnika svojih etničkih grupa iz urbanih područja ne registruju rođenje svoje dece. Ovo važi i za decu mlađu od 5 i od 18 godina. Ranija istraživanju upućuju na to da je u većinsko albanskim područjima neregistracija češća u ruralnim krajevima nego u urbanim (i jednako važi i za decu mlađu od 5 godina i za decu mlađu od 18 godina). U većinsko srpskim područjima nema varijacija stope registracije rođenja između ruralnih i urbanih kategorija. Situacija je drugačija u većinsko albanskim područjima - trend u Mitrovici je suprotan, što znači da deca rođena u gradu češće ostaju neregistrovana nego deca rođena u ruralnim delovima ovog regiona (vidi Grafikon 5) % Urbano Ruralno Urbano Ruralno Mlađi od 5 godina Mlađi od 18 godina Grafikon 4. Stopa neregistracije rođenja u urbanim i ruralnim oblastima Kosova 40

42 Urbano Ruralno % Priština Mitrovica Đakovica Prizren Uroševac Gnjilane Peć Grafikon 5. Neregistrovana rođenja dece češća su u ruralnim delovima većinsko albanskih područja (grafikon prikazuje stopu neregistrovane dece mlađe od 18 godina) Situacija je bila slična u obe opštine regiona Mitrovica u kojoj su nađeni slučajevi neregistrovane dece (Mitrovica i Vučitrn) deca koja žive u urbanim centrima češće su bila neregistrovana. Ovakva situacija javlja se zbog domaćinstava Roma, Aškalija i Egipćana (koji su bili skoro jedina grupa u ovom regionu koja nije registrovala svoju decu mlađu od 18 godina), a koji žive u urbanim delovima opština Mitrovica i Vučitrn. Dalja analiza takođe ukazuje na pojavu neregistrovane dece među pripadnicima romske, aškalijske i egipatske zajednice, kao i kod Turaka, bez obzira na to da li žive u urbanim ili ruralnim područjima, dok domaćinstva kosovskih Albanaca i Bosanaca u ruralnim sredinama češće ne registruju svoju decu Etnička pripadnost i registracija rođenja na Kosovu Pripadnici zajednica Roma, Aškalija i Egipćana češće od pripadnika drugih zajednica na Kosovu ne registruju rođenje svoje dece. Stopa neregistrovane dece mlađe od 18 godina među ovim zajednicama u većinsko albanskom području iznosi 14%, dok je u većinsko srpskom području 5%. Neregistrovanje rođenja dece (mlađe od 18 godina) u većinsko albanskom području prisutno je i među pripadnicima albanske (5.7%) i turske (5.2%) zajednice, kao i među Bosancima (3.3%). U većinsko srpskom području ovo se može primetiti samo kod pripadnika zajednice Roma, Aškalija i Egipćana i Bosanaca (vidi Grafikon 6). 41

43 % Albanci Bosanci Turci Romi, Aškalije, Egipćani Većinsko albansko područje Srbi Bosanci Romi, Aškalije, Egipćani Većinsko srpsko područje Grafikon 6. Neregistracija rođenja najčešća je među pripadnicima zajednice Roma, Aškalija i Egipćana (grafikon prikazuje stopu neregistrovanih rođenja kod dece mlađe od 18 godina) Odvojena prema područjima, analiza ukazuje da je stopa neregistracije (dece mlađe od 18 godina) među pripadnicima zajednice Roma, Aškalija i Egipćana najveća u regionu Mitrovica; trećina dece Roma, Aškalija i Egipćana u većinsko albanskom području i petina u većinsko srpskom području ovog regiona nema registrovano rođenje. Pored Mitrovice, kod pripadnika ove zajednice visoka stopa neregistrovanja rođenja (dece mlađe od 18 godina) zabeležena je i u regionu Peć (18%), kao i u većinsko albanskom području regiona Priština (17%). U većinsko albanskom delu regiona Uroševac ova stopa kreće se oko 7% a u većinsko srpskom delu regiona Priština 5%. Međutim, neregistrovanje rođenja dece Roma, Aškalija i Egišćana u pojedinim regionima bilo je veoma retko ili ga uopšte nije bilo (u Prizrenu i Gnjilanu) 18 (vidi Grafikon 7). Neregistracija dece kosovskih Albanaca koja su mlađa od 18 godina česta je u regionima Prištine i Uroševca (13% i 11%), ali može se naći i u regionima Prizren (4%) i Peć (3%). Značajna stopa neregistracije postoji i kod Turaka u regionima Prizren i Gnjilane, a kod Bosanaca u regionu Priština (visok procenat stope neregistracije bosanske dece uzrokovan je njihovim malim brojem i u ovom regiona, ali i u uzorku, što znači da je 2 od 4 (50%) anketiranih Bosanaca prijavilo da nije registrovalo svoju decu) (vidi Grafikon 7). 18 Stopa neregistracije među decom Roma, Aškalija i Egipćana koja su mlađa od 5 godina najviša je u regionu Mitrovica (48% dece Roma, Aškalija i Egipćana u većinsko albanskom području i 8% u većinsko srpskom području ovog regiona nije registrovano), a ovo je slučaj i u regionu Priština (8.3% dece Roma, Aškalija i Egipćana u većinsko albanskom području i 25% u većinsko srpskom području ovog regiona). Pored ovoga, uočeno je i da je stopa neregistracije dece mlađe od 5 godina kod pripadnika ove populacije češća u većinsko albanskom delu regiona Prizren (8.3%), Uroševac (7%) i Peć (5%). 42

44 Albanci Romi, Aškalije, Egipćani Bosanci Turci Srbi % Priština region Mitrovica region Đakovica region Prizren region Uroševac region Gnjilane region Peć region Mitrovica region Priština region Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje Grafikon 7. Neregistracija dece Roma, Aškalija i Egipćana najčešća je u regionu Mitrovica (grafikon prikazuje stopu neregistracije dece mlađe od 18 godina) 4.3. Pol i registracija rođenja na Kosovu Ženska deca na Kosovu češće su neregistrovana od muške dece. Međutim, ova korelacija utvrđena je samo u većinsko albanskom području, a u većinsko srpskom području pol nije predstavljao značajan faktor za odluku da li će dete biti registrovano ili ne. Iako i u turskim porodicama takođe postoji tendencija da se rođenje ženske dece ne registruje, razlika između registracije ženske i muške dece statistički je značajna (kod dece mlađe od 18 godina) samo kod ispitanika albanske nacionalnosti i (kod dece mlađe od 5 godina) među Romima, Aškalijama i Egipćanima (vidi grafikon 9) % muški ženski muški ženski Mlađi od 5 godina Mlađi od 18 godina Grafikon 8 Stopa neregistrovane ženske i muške dece na Kosovu 19 S obzirom da je statistička razlika određena u odnosu na ukupnu veličinu (pod)uzorka, numerička razlika u procentima neregistrovane ženske dece kod Albanaca (N=2.267) bila je manja od numeričke razlike među pripadnicima zajednica Roma, Aškalija i Egipćana (N=439) i Turaka (N=58) 43

45 % muški ženski muški ženski muški ženski muški ženski muški ženski muški ženski muški ženski Albanci Bosanci Turci Romi, Aškalije, Egipćani Većinsko albansko područje Srbi Bosanci Romi, Aškalije, Egipćani Većinsko srpsko područje Grafikon 9. Ženska deca češće su neregistrovana (grafikon prikazuje stope neregistrovane dece prema polu za decu mlađu od 18 godina) Takođe je primećena učestala pojava neregistracije ženske dece i u urbanim i u ruralnim delovima, ali sigurano je da se može zaključiti da su ženska deca u urbanim delovima većinski albanskog područja češće neregistrovana od muške dece. Ovo ukazuje na činjenicu da neregistrovanje rođenja dece predstavlja učestalu pojavu u ruralnim delovima i među Romima, Aškalijama i Egipćanima, dok u urbanim delovima i u porodicama kosovskih Albanaca ovo važi samo za žensku decu. Imajući u vidu gore navedene kategorije, trend učestalog neregistrovanja rođenja ženske dece u većinsko albanskim područjima primećen je kod nezaposlenih ispitanika, ispitanika koji su u braku, u porodicama gde je otac završio četiri godine srednje škole, porodicama gde je majka završila osnovnu školu ili zanat, porodicama koje smatraju da žive na ivici siromaštva ili nešto lošije od proseka, porodicama čiji je mesečni prihod niži od 400 evra ili kod onih koji ne primaju socijalnu pomoć Obrazovanje i registracija rođenja na Kosovu Rezultati istraživanja u ovoj oblasti ukazuju na postojanje pozitivne korelacije između obrazovanja roditelja i registracije rođenja. Roditelji koji su stekli bar minimalni nivo obrazovanja češće registruju rođenje svoje dece. U većinsko albanskom području više obrazovanje oca i majke utiče na donošenje odluke o registraciji deteta kada su u pitanju deca mlađa od 18 godina. Međutim, kada se radi o registraciji dece mlađe od 5 godina pokazalo se da je samo obrazovanje majke značajan faktor koji utiče na donošenje odluke o registraciji rođenja deteta, dok nivo obrazovanja oca značajno ne utiče na rezultat. U romskim, ašalijskim i egipatskim porodicama primećeno je da je završeno srednje obrazovanje majke i/ili oca dovoljan razlog za uvećanje stope registracije kod ove populacije. 44

46 4.5. Ekonomski status i registracija rođenja na Kosovu Ekonomski status porodice takođe utiče ne registraciju dece siromašnije porodice u svim područjima češće ne registruju rođenje svoje dece 20 (što važi i za decu mlađu od 18 i za decu mlađu od 5 godina) (vidi Grafikon 10) % Manje od 30 evra evra evra evra evra evra evra evra evra Više od 700 evra Ne zna/ne želi da odgovori Manje od 30 evra evra evra evra evra evra evra evra evra Više od 700 evra Ne zna/ne želi da odgovori Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje Graph 10. Siromašnije porodice češće ne registruju rođenje svoje dece (grafikon prikazuje stopu neregistracije rođenja kod dece mlađe od 18 godina) Procenat neregistrovane dece u porodicama čiji mesečni prihod prelazi 700 evra visok je u oba etnička područja, no broj domaćinsatava je veoma mali. Procenti koji se odnose na broj neregistrovane dece u ovim porodicama moraju se posmatrati u svetlu sledeće činjenice bilo je petoro (5) neregistrovane dece u većinsko albanskom području i jedno (1) dete u većinsko srpskom području. Neregistrovana deca u većinsko srpskom području češće se javljaju u izuzetno siromašnim domaćinstvima (izuzetno siromašnim smatra se domaćinstvo koje na raspolaganju dnevno ima 0.93 evra po odraslom članu domaćinstva). 21 U većinsko albanskom području nije bilo značajne razlike između izuzetno siromašnih, siromašnih (siromašno je domaćinstvo koje dnevno raspolaže sa 1.42 evra po odraslom članu domaćinstva) i dobrostojećih domaćinstava. Nešto više od trećine domaćinstava koja žive ispod stope siromaštva u većinsko albanskom području prima socijalnu pomoć (39.1%), dok je procenat ovih domaćinstava u većinsko srpskom području nešto viši (55.3%). Još 16.8% domaćinstava koja žive ispod linije siromaštva u većinsko albanskom području i 71.4% ovih domaćinstava iz većinsko srpskog područja takođe prima pomoć od Centra za socijalni rad. Međutim, ne postoji značajna korelacija između ekonomskog statusa društveno ranjivih porodica i registracije rođenja. 20 Ekonomski status porodica određen je na dva načina uvidom u ukupni mesečni prihod domaćinstva i davanjem mogućnosti ispitanicima da sami odrede kojoj kategoriji pripadaju poredeći svoje prihode i imovinu sa ostalim kosovskim domaćinstvima

47 % Manje od 30 evra evra evra evra evra Više od 700 evra Manje od 30 evra euro evra euro evra Više od 700 evra Mlađi od 5 godina Mlađi od 18 godina Grafikon 11. Mesečni prihod porodica koje nisu registrovale rođenje svoje dece 4.6. Mesto rođenja i registracija rođenja na Kosovu Većina dece mlađe od 18 godina i u većinsko albanskom i u većinsko srpskom području (92%) rođeno je u bolnici. Većina ostale dece (5.4% u većinsko albanskom i 6.9% većinsko srpskom području) rođeno je kod kuće, a samo nekoliko dece je rođeno u privatnim bolnicama, u inostranstvu ili na nekom drugom mestu. 22 Majke iz zajednice Roma, Aškalija i Egipćana češće su rađale kod kuće, pogotovo one koje žive u većinsko srpskim područjima (jedno od petoro dece kod pripadnika ove zajednice rođeno je kod kuće, dok je u većinsko albanskom području jedno od deset dece rođeno kod kuće). Deca rođena kod kuće češće su neregistrovana od dece rođene u bolnici. Međutim, u većinsko albanskom području ovo se odnosi samo na Roma, Aškalije i Egipćane, dok u većinsko srpskom području jednako važi i za Rome, Aškalije i Egišćane, ali i za Srbe (vidi Grafikon 12) 23. Pre i tokom 1990-ih oko 50% dece pripadnika Romske, Aškalijske i Egipatske zajednice u Kosovu Polju rađano je kod kuće. Današnji udeo kućnih porođaja u ukupnom broju rođenja kod pripadnika ove zajednice sveden je na 10% (DI 12). 22 Isti trend uočen je i kod dece mlađe od 5 godina. Međutim, broj dece rođene u bolnici kod ove grupe je nešto viši ili iznosi 95.3% u većinsko albanskom području i 91.5% u većinsko srpskom području. 23 Grafikon prikazuje stopu neregistracije dece rođene u različitim ustanovama (institucijama) (N je veći od 10). 46

48 % Kuća Bolnica Bolnica Bolnica Kuća Bolnica Kuća Bolnica Kuća Bolnica Albanci Bosanci Turci Romi, Aškalije, Egišćani Većinsko albansko područje Srbi Bosanci Romi, Aškalije, Egišćani Većinsko srpsko područje Grafikon 12. Deca rođena kod kuće češće su neregistrovana (grafikon prikazuje neregistrovanu decu mlađu od 18 godina; svugde gde nedostaje kategorija u grafikonu podrazumeva da je frekvencija u toj kategoriji 0%) 4.7. Registracija rođenja roditelja i registracija rođenja dece na Kosovu Što se tiče uticaja registracije rođenja roditelja na registraciju rođenja njihove dece sa sigurnošću se može zaključiti da porodice u kojima majka nije registrovana, a otac jeste češće od ostalih ne registruju rođenje svoje dece Razlozi za neregistraciju dece Nedovoljno znanja o značaju registracije je najčešći razlog za neregistraciju dece na Kosovu u nešto više od trećine domaćinstava koja nisu registrovala svoju decu rečeno je da ih nisu registrovali, jer izvod iz matične knjige rođenih nije važan za njihovu decu ili zato što nisu imali potrebu da registruju svoju decu. Ovo je potvrđeno i podatkom koji se odnosi na kasnu registraciju a koji pokazuje da se kasna registracija vrši u zavisnosti od potrebe najčešće kada detetu zatreba zdravstveno osiguranje ili treba da krene u školu. Samo u jednom slučaju ispitanici su shvatili da je kasna registracija komplikovana i duža, te su se složili da svoju decu ubuduće registruju na vreme. Većina kosovskih domaćinstava u kojima ima neregistrovane dece navela je kao glavni razlog za neregistraciju dece da ne zna da li njihovoj deci treba ili ne treba izvod iz matične knjige rođenih, a slede razlozi kao što su roditelji nemaju dokumente potrebne za registraciju svoje dece (ličnu kartu, izvod iz matične knjige rođenih i drugo) (19%), nemaju dovoljno znanja o proceduri registracije (15%) i veruju da je procedura neugodna, to jest previše duga (13%). 24 Broj neregistrovanih roditelja (jednog ili oba) najviši je među pripadnicima zajednica Roma, Aškalija i Egipćana (i ovo je češće slučaj kod pripadnika ovih zajednica koji žive u većinsko srpskim područjima nego u većinsko albanskim područjima: 7.1% i 16.2% (p <.05)/). Međutim, status roditelja po pitanju registracije nije značajan faktor koji utiče na (ne)registraciju dece u oba područja. 47

49 Neophodno je pomenuti i da pored ovih najčešće navođenih odgovora postoje i drugi odgovori koji ukazuju na nedostatak znanja o značaju registracije rođenja deteta 7% ispitanika reklo je da izvodi iz matične knjige rođenih nisu potrebni njihovoj deci, još 5% je reklo da nisu registrovali svoju decu zato što za to nije bilo potrebe, dok je 2% reklo da čekaju da njihova deca krenu u školu kako bi ih registrovali. Ovo ukazuje da je najčešći razlog za neregistrovanje rođenja na Kosovu ipak nedostatak znanja o prednostima/nedostatcima registracije % To nije uobičajeno u našoj zajednici Ne znam da li je to u interesu mog deteta Nije mi poznata procedura Visoki troškovi Veoma je udaljeno od kuće Nepraktičnal/duga administrativna procedura Nije važno za moje dete Ja/moj partner nemamo potrebne dokumente Nešto drugo Grafikon 13. Razlozi zbog kojih dete nije registrovano Postoje i drugi značajni razlozi zbog kojih ispitanici iz većinsko albanskih regiona ne registruju rođenje svoje dece. Većina ispitanika koji nisu registrovali decu u regionu Priština navelo je da ne znaju da li njihovoj deci treba ili ne treba izvod iz matične knjige rođenih, te da je ovo glavni razlog zašto nisu registrovali decu (41%), dok je najčešće navođen odgovor u regionu Mitrovica bio nedostatak znanja o proceduri koja je potrebna kako bi se dobio izvod (40%). Takođe, odgovori koji su navedeni u kategoriji nešto drugo (negiranje, nemaju vremena i drugo) najčešće su davani u regionu Prizren. Kada je u pitanju nacionalnost ispitanika koji žive u većinsko albanskom području pripadnici romske, aškalijske i egipatske zajednice češće od drugih nisu registrovali svoju decu zato što je procedura neprijatna, to jest dugo traje Razlozi za kasnu registraciju rođenja Jedno od deset domaćinstava na Kosovu registrovalo je svoju decu kada su deca imala više od mesec dana. Najčešći razlozi za kasnu registraciju su da je detetu bila potrebna zdravstvena zaštita (64%) ili da je dete trebalo da krene u školu (46.4%). 25 Imajući u vidu da se većina domaćinstava u kojima žive neregistrovana deca nalazi u većinsko albanskom području (92%), dok samo 8% je u većinsko srpskom području (uglavnom kod pripadnika zajednice Roma, Aškalija i Egipćana koji uglavnom žive na području regiona Mitrovica), razlozi za neregistrovanje rođenja nisu analizirani prema kriterijumu različitih većinskih etničkih područja. 48

50 Manji broj ispitanika rekao je da je uradio kasnu registraciju zato što je to bilo potrebno za socijalnu pomoć (dečji dodatak) (30.4%) ili za pasoš (20.0%). Zbirne informacije o razlozima za kasnu registraciju ukazuju da je određeni broj stanovnika Kosova registrovan tek navršenjem punoletstva! Manji broj domaćinstava registrovao je decu tek kada im je izvod iz matične knjige rođenih bio potreban da bi se mogli venčati (6.4%) ili dobiti vozačku dozvolu (4.0%). Većina od 12.5% domaćinstava u većinsko albanskim područjima koji su kasnije registrovali rođenje svoje dece tvrde da su to učinili zato što je deci trebala zdravstvena zaštita ili su trebali da krenu u školu. Pripadnici zajednica Roma, Aškalija i Egipćana češće su od drugih odgovorili da su kasnije registrovali decu kako bi dobili socijalnu pomoć. Slično ovome, većina domaćinstava (5.66%) u većinski srpskom području koji su kasnije registrovali rođenje svoje dece (većina ih živi u regionu Uroševca) tvrde da su to učinili zato što je deci trebalo zdravstveno osiguranje ili im je bilo potrebno zbog dobijanja socijalne pomoći (66.7%). Kosovska domaćinstva koja su registrovala decu nakon isteka zakonom predviđenog roka (74%) nisu bila svesna je ova procedura komplikovanija i skuplja od blagovremene registracije. Većina njih (80%) tvrdila je da će ubuduće svoju decu registrovati u zakonom predviđenom roku kako bi izbegli zahtevniju i dužu proceduru i dodatne troškove kasne registracije. Sva domaćinstva, bez obzira na njihov socio-demografski profil, sa izuzetnom domaćinstava sa niskim prihodima, na sličan način gledaju na kasnu registraciju. Oni sa niskim prihodima nisu siguran da li će ubuduće registrovati svoju decu u zakonom predviđenom roku i tako izbeći komplikacije. Ovakvo mišljenje proizilazi delimično i iz činjenice da su oni bili najmanje svesni činjenice da je procedura kasne registracije komplikovanija i skuplja Razlozi za (blagovremenu) registraciju rođenja Ispitanici koji su registrovali rođenje svoje dece odmah nakon njihovog rođenja (u roku od mesec dana od datuma rođenja) učinili su ovo kako bi dete (deca) moglo ostvariti svoja prava (64.5%), zatim da bi dete moglo ići u školu (51.7%), da bi moglo dobiti zdravstvenu negu (43.5%) i zato što je to uobičajeno u njihovom društvu (40%). Potreba za pasošem, što znači omogućavanje detetu da putuje, kao odgovor na pitanje o razlozima češće se javlja u većinsko albanskom području (26% u poređenju sa 2% iz većinsko srpskog područja), dok ispitanici iz većinsko srpskog područja češće govore da su registrovali decu kako bi vlasti imali podatke o tome (35% u poređenju sa 6% u većinsko albanskom području). Svega nekoliko ispitanika reklo je da je registrovalo svoju decu kako bi deca mogla dobiti vozačku dozvolu (7%) ili stupiti u brak (9%). 26 Pored domaćinstava sa niskim prihodima, domaćinstva iz regiona Mitrovica takođe su retko znala za ove činjenice. Domaćinstva iz regiona Peći bila su najviše informisana o činjenici da je procedura kasne registracije komplikovanija i skuplja. 49

51 50 Registracija rođenja na Kosovu

52 5. FAKTORI KOJI UTIČU NA REGISTRACIJU ROĐENJA Brojni su faktori koji utiču na proces registracije rođenja, a mogu se grupisati u sledeće kategorije: 5.1. Političke prepreke Stanovnici Kosova srpske nacionalnosti retko registruju svoju decu ili podnose zahtev za izdavanje izvoda iz matične knjige rođenih kod kosovskih institucija. Registruju se uglavnom u slučaju da im je potrebna socijalna pomoć, invalidnina, vize i drugo. S obzirom da svoju decu registruju u institucijama paralelnih struktura, Vlada Kosova nema pristup ovim informacijama. Prethodne vlasti na Kosovu nisu prepoznale registraciju građana kao prioritetnu oblast i zato ovom pitanju nisu posvetile dovoljno pažnje. Tokom 1990-ih kosovski Albanci su dobijali otkaze u javnim institucijama. Od tada im je bilo onemogućeno da koriste sistem registracije građana. Kada je godine počela uprava Ujedinjenih nacija na Kosovu i kada su osnovane privremene institucije samouprave poverenje u javnu upravu je prestalo da bude problem. Građani Kosova prihvatili su novu javnu upravu bez oklevanja i njihovo shvatanje javnog servisa se potpuno promenilo. No nedostatak ličnih dokumenata i tradicija u organizaciji javnih poslova i dalje je bila problem. Ovo su razlozi zbog kojih je potrebno dosta vremena za uspostavljanje funkcionalne uprave Administrativne prepreke Nedostatak formalnih pisanih uputstava doveo je do toga da opštinski organi usvoje rigidan stav prema registraciji građana. Došlo je i do nepravilnosti i različitog postupanja sa programskim softverima za unos i obradu podataka u različitim opštinama. Iako na lokalnom nivou ovo ne predstavlja problem, korišćenje različitih programa može dovesti do problema pri slanju informacija centralnim nivoima što otežava formiranje jedinstvene baze podataka. 51

53 Problem je i neadekvatno sprovođenje predviđenih procedura i nepostojanje pravnog leka za osobe čiji zahtev za registracijom je odbijen. Posebna tela koja se bave ponovnom i kasnom registracijom ustanovljena su u svim opštinama kako bi se olakšala registracija građana koji ne poseduju važeće lične dokumente, ali ova tela nisu usvojila jedinstven pristup u rešavanju problema, što je dovelo do neefikasnosti. I centralne vlasti propustile su da donesu jasne instrukcije koje će opštinski organi koristiti kako bi mogli napraviti razliku između kasne registracije i registracije dece rođene kod kuće. Postojeći zakon ne priznaje izjave dva svedoka kao dokaza potrebnog za registraciju, ali opštinske kancelarije za registraciju ovu proceduru priznaju u slučaju da podnosilac zahteva ne može da dokaže svoj identitet na drugi način. Ova procedura nije standardizovana i opštinske kancelarije za registraciju nemaju uputstva na koji način je treba primeniti tokom registracije rođenja Ekonomske prepreke Kosovska Vlada nema potrebne budžetske fondove za razvoj i uvođenje softvera i informacionih tehnologija koje bi povezale i olakšale komunikaciju između opštinskih kancelarija za registraciju i centralnih nivoa. Projekat reforme javne uprave koji je iniciralo Ministarstvo javnih usluga uključivao je i formiranje centralizovane baze podataka o statusu građana. Međutim, s obzirom na ograničene fondove, bilo je nemoguće ostvariti sve projektne ciljeve. Jedan od glavnih ciljeva projekata bio je povezivanje kancelarije za registraciju u prištinskoj bolnici sa kancelarijom u opštini Priština, kao i uspostavljanje elektronske komunikacije između porodilišta i opštinskih kancelarija za registraciju u svim kosovskim opštinama. U cilju poboljšanja rada opštinskih kancelarija za registraciju potrebno je dodeliti dodatne fondove opštinama. Finansijske prepreke i nedostatak vladine finansijske podrške onemogućile su pojedine kancelarije da privedu kraju rekonstrukciju registara građanskog statusa. Usled nedostatka novca i tehničke opreme pojedine opštine nisu bile u stanju da uvedu programe za prikupljanje podataka i izdavanje izvoda iz matičnih knjiga. Pored ovoga, u nekim opštinama i kompjuterska oprema koju je dodelilo Ministarstvo nije odgovarajućeg kvaliteta, te je nemoguće instalirati softver koji omogućava ustanovljavanje centralizovanih elektronskih matičnih knjiga. 27 U nekim slučajevima stanovnici Kosova izbegavaju registraciju svoje dece, jer je ovo moguće učiniti samo u opštini gde je dete rođeno, što ih izlaže dodatnim troškovima i administrativnim opterećenjima. 27 Pogledajte belešku br. 2 52

54 5.4. Geografske prepreke Udaljenost kancelarije za registraciju jedan je od faktora koji utiču na proces registracije rođenja, ali ne i primarni razlog neregistracije prosečna udaljenost u većinsko srpskim područjima veća je nego u većinsko albanskim. Ovo nije u proporciji sa stopom registracije u ovim područjima, jer je stopa neregistracije mnogo viša u većinsko albanskim područjima. Međutim, ako postoje i drugi razlozi (kao što su ekonomske, političke ili druge barijere) za neregistraciju, onda i udaljenost igra određenu ulogu. Kancelarije za registraciju formirale su svoje terenske odeljke koji izdaju izvode i uverenja, kako bi omogućile stanovnicima da svoje dokumente pribave na lokaciji koja se nalazi blizu njihove kuće. Ovi terenski odeljci postojali su i pre godine a rad im je obnovljen pod nadzorom Odeljenja za lokalnu upravu Ministarstva javnih službi. Međutim, kapaciteti terenskih odeljaka (kojih ukupno ima 184) često su neusaglašeni su brojem građana koje bi trebalo da opslužuju, pa mogu izdavati samo ograničen broj izvoda iz matične knjige rođenih. Terenski odeljci izdaju samo izvode onima koji su rođeni pre godine (što je omogućeno usled procesa rekonstrukcije knjiga registara) i onima koji su nakon godine rođeni kod kuće. Mnogim prvorotkinjama i trudnicama koje održavaju trudnoću savetuje se da se porode u prištinskoj bolnici. U slučaju da su ove majke iz udaljenih i ruralnih zajednica kasnije dolazi do problema u vezi sa putovanjem u Prištinu svaki put kada im je potreban izvod iz matične knjige rođenih njihovog deteta. Svaki zahtev potreban za utvrđivanje statusa i pristup ovom pravu zahteva i dostavljanje overene kopije izvoda iz matične knjige rođenih. Dodatni problem predstavlja i rok važenja kopije ograničen na šest meseci od datuma izdavanja Zakonske prepreke Kosovo je godine moralo uspostaviti novi sistem registracije građana. Razumljivo je zato da se i zakonska osnova mora menjati. Zakon o matičnim knjigama i Zakon o porodici regulišu oblast registracije rođenja na Kosovu; međutim, bilo je i slučajeva neadekvatne i nedosledne primene ovih zakona. Kako bi se unapredila implementacija ovih zakona moraju se doneti dopunski administrativni propisi. Jedan takav propis trebalo bi da dovede do formiranja komisije koja bi se bavila zahtevima za registraciju koje podnose građani. Potrebno je pojasniti i trenutno nejasne propise koji se odnose na registraciju osoba starijih od 18 godina koje su rođene van Kosova a podnose svoje slučajeve na razmatranje i odlučivanje Ministarstvu unutrašnjih poslova, jer član 3.3 Zakona o matičnim knjigama jasno predviđena da će činjenice i podaci koji se odnose na rođenje, brak i smrt građana Kosova koje su se dogodile van teritorije Kosova biti registrovane samo u opštinskoj kancelariji za registraciju u opštini u kojoj osoba živi. Pravni okvir koji reguliše registraciju rođenja u skorije vreme je izmenjen, pogotovo sa usvajanjem Zakona o državljanstvu koji bi trebalo da doprinese pronalaženju novih načina za rešavanje problema. 53

55 Ovim zakonom predviđeno je pravo svakog deteta rođenog na Kosovu da bude upisano u matične knjige, bez obzira na mesto boravišta njegovih roditelja. Sa usvajanjem Ustava Kosova i Zakona o državljanstvu stupiće na snagu i Zakon o civilnom statusu. Ovaj zakon olakšaće korišćenje procedure izjava svedoka kako bi se registrovali svi stanovnici koji nemaju potrebne lične dokumente. Takođe postoji i potreba za ubrzavanjem procedure usvajanja sledećih zakona: Zakon o civilnom statusu (nekoliko godina unazad nacrt zakona razmatraju različite nadležne institucije), koji će precizno regulisati proceduru registracije rođenja i podeliti nadležnosti između različitih nivoa vlasti. Zakon o ličnom imenu regulisaće proceduru promene ili izmene u ličnom imenu. Zakon o ličnom identifikacionom broju omogućiće centralizovano prikupljanje podataka o svim rođenjima registrovanim na Kosovu i sprečiće mogućnost postojanja dvostruke registracije. Zakon o prebivalištu daće pravo deci rođenoj u drugim zemljama da se registruju kao državljani Kosova na osnovu prebivališta njihovih roditelja Aktivnosti podizanja svesti Nizak nivo svesti i znanja o značaju i procedurama potrebnim za registraciju statusa i rođenja koji postoji u javnosti, ali i kod javne uprave, predstavlja poseban problem. Kosovski Zavod za statistiku u saradnji sa Kancelarijom za registraciju građanskog statusa je godine inicirao široku informativnu kampanju o potrebi i prednostima registracije rođenja. Kampanja je obuhvatala tri različita postera, a svaki je sadržao informacije o registraciji tri događaja: rođenja, venčanja i smrti. Posteri su štampani na zvaničnim jezicima različitih etničkih grupa i postavljeni širom Kosova. Još uvek ovi posteri stoje u opštinskim kancelarijama za registraciju. Kosovski program građanskih prava je lokalna nevladina organizacija koja daje potrebne informacije pripadnicima zajednica Roma, Aškalija i Egipćana i pomaže im prilikom regulisanja njihovog statusa i registracije (u dobijanju ličnih karata i putnih isprava). Organizaciju podržava UNHCR i Kancelarija za stanovništvo, izbeglice i migracije SAD-a. Unija udruženih roditelja i nastavnika na Kosovu je nevladina organizacija čiji cilj je sprečavanje napuštanja školovanja od strane žena pripadnica romske, aškalijske i egipatske zajednice. U saradnji sa Ministarstvom obrazovanja, nauke i tehnologije, UNICEF-om i Catholic Relief Service-om štampali su brošure o preventivnim merama neophodnim da bi se izbeglo napuštanje škola od strane pripadnika ovih zajednica. Brošura je sadržala i informacije o značaju i procedurama registracije rođenja. Kancelarija Premijera Kosova je godine razvila Strategiju za registraciju pripadnika zajednice Roma, Aškalija i Egipćana. Ciljevi Strategije su kreiranje uslova za registraciju pripadnika ovih zajed- 54

56 nica u matične knjige i obezbeđivanje ličnih dokumenata. Strategija je ohrabrila administrativne vlasti da olakšaju integraciju ovih zajednica u sistem. Lokalne vlasti koristile su je kao polaznu osnovu za razvoj i razumevanje sa relevantnim institucijama kako bi olaškale Romima, Aškalijama i Egipćanima pribavljanje ličnih dokumenata koje bi im opštine izdale besplatno. Aktivno je bilo i uključivanje kosovskih medija u aktivnosti uvećanja nivoa svesti o značaju registracije rođenja. Javni servis omogućio je besplatno vreme za emitovanje informacija o ovim inicijativama. Deo inicijative bilo je besplatno emitovanje dokumentarnog film u produkciji nevladine organizacije Kosovski program građanskih prava na temu registracije građana. Na osnovu rezultata istraživanja roditelji registrovane i neregistrovane dece naglasili su iste mere neophodne za unapređenje stope registracije rođenja: Bolji pristup informacijama o proceduri registracije; Pojednostavljivanje procedure registracije; Obezbeđivanje besplatne registracije; Naplaćivanje kazni u slučaju neregistorovanja rođenja. Stoga i uprkos brojnim projektima usmerenim ka podizanju svesti o čemu je već bilo reči, rezultati istraživanja ukazuju na potrebu produženja ovakvih aktivnosti 14% ispitanika koji nisu registrovali rođenje svoje dece ne znaju u kojoj instituciji se ova procedura odvija. Rezultati istraživanja ukazuju da većinu informacija koje se odnose na registraciju rođenja ispitanici dobijaju od članova porodice, prijatelja ili iz drugih neformalnih izvora, ili od medicinskog osoblja u zdravstvenim institucijama (lekara, medicinskih sestri), te da medijske kampanje nisu dovoljne za podizanje nivoa svesti o problemima registracije rođenje. Dobru praksu prištinske bolnice (knjižice, brošure, lifleti koji sadrže informacije o registraciji rođenja) trebalo bi proširiti na sve bolnice i domove zdravlja na Kosovu. Kako je samo trećina ispitanika svesna značaja/prednosti posedovanja izvoda iz matične knjige rođenih trebalo bi produbiti informativne aktivnosti i kampanje informacijama o posledicama registrovanja, ali i neregistrovanja rođenje, a ne samo informacijama o proceduri za izdavanje izvoda iz matične knjige rođenih. Većina ispitanika verovala je da ne postoje pravne mere koje se mogu preduzeti protiv roditelja/ staratelja koji nisu registrovali rođenje svoje dece. Većina ispitanika koji nisu registrovali svoju decu rekla je da ih vlasti nisu pritiskale da ovo učine. Roditelji zato moraju biti svesni da je blagovremena registracija rođenja mnogo lakša i jeftinija od kasne registracije, koja ima izuzetno komplikovanu proceduru. Zato roditelje treba informisati o prednostima blagovremene registracije i negativnim posledicama kasne registracije ili neregistrovanja rođenja. 55

57 6. PREPORUKE I PREDLOZI ZA BUDUĆE PROJEKTE I POLITIKE 6.1. Preporuke U cilju rešavanja problema registracije rođenja potrebno je slediti sledeće preporuke kako bi se uspostavio efikasan sistem i procedure registracije i omogućilo svim građanima Kosova poštovanje univerzalno garantovanih prava. Usvajanje novih zakona i sprovođenje postojećih propisa - Sprovesti postojeće zakone koji regulišu proces registracije rođenja, pogotovo Zakona o matičnim knjigama, Zakona o porodici i nedavno usvojenog Zakona o državljanstvu. - Ubrzati usvajanje ostalih zakona (pogotovo Zakona o građanskom statusu, Zakona o ličnom imenu, Zakona o ličnom identifikacionom broju, Zakona o prebivalištu) koji će olakšati i skratiti proceduru registracije rođenja i omogućiti građanima lakši pristup kancelarijama za registraciju. Ustanovljavanje efikasnog sistema registracije, kako na lokalnom tako i na centralnom nivou 28 Ustanovljavanje potpune i centralizovane baze podataka mora biti podeljeno na nekoliko faza, od kojih će svaka sadržati potrebne korake koji vode ka unapređenju metodologije prikupljanja elektronskih podataka. Trenutno postoje najmanje tri sistema prikupljanja podataka koje koriste različite opštine, te je stoga neophodno objediniti ove baze kako bi se pripremila osnova za dalje uključivanje svih podatka u jedinstvenu, centralizovanu bazu. Kako bi se ovo ostvarilo, potrebno je učiniti sledeće: - Standardizovati softver koji se koristi za prikupljanje i pohranjivanje podataka u Registar rođenih u kancelarijama za registraciju u svim opštinama, te poboljšati zaštitu ličnih podataka u skladu sa zakonom. 28 Pogledajte belešku br. 2 56

58 - Razviti dobru i pouzdanu kompjutersku mrežu u svim kancelarijama za registraciju kako bi se pojedinačne baze integrisale u centralizovanu bazu. - Objediniti postojeće sisteme u jedinstvenu centralizovanu bazu podataka koju će koristiti Ministarstvo unutrašnjih poslova i koje će moći da koriste i druga relevantna ministarstva. Obuka i usavršavanje javne uprave Tokom registracije postoji očigledan nedostatak znanja o potrebnim podacima i dobroj praksi. Kasna ili ponovna registracija (rekonstrukcija knjiga registara) pogotovo zbunjuje službenike. Iz ovog razloga potrebno ih je obučiti i upoznati sa postojećom legislativom. - Osigurati da postojeći zakoni i propisi budu primenjeni u svim delovima Kosova, izgraditi kapacitete zaposlenih u kancelarijama za registraciju i ostalih relevantnih službenika u vezi sa postojećom legislativom i primerima dobre prakse kada je u pitanju registracija rođenja kreiranjem adekvatnih obuka i materijala, koji će biti posvećeni ne samo tehničkoj obuci već i motivaciji i orijentaciji ka zaštiti ljudskih prava. Ovo će se izvršiti na sledeći način: - Organizovanjem okruglih stolova sa službenicima zaposlenim u kancelarijama za registraciju, po mogućnosti u saradnji sa Kosovskim institutom za javnu upravu, gde će se razmatrati sprovođenje zakona koji se tiču registracije rođenja, kako bi se službenici upoznali sa praksom antidiskriminacije i njenim značajem. - Davanjem tehničke pomoći kako bi se uspostavila funkcionalna baza podataka na lokalnom i centralnom nivou. 29 Omogućiti građanima pristup podacima o proceduru registracije rođenja Ukoliko Kosovo želi da ima funkcionalniji i efikasniji sistem registracije rođenja neophodno je sprovoditi trajne i višedimenizionalne informativne kampanje u cilju podizanja svesti o ulozi i procedurama registracije rođenja. Javna svest o registraciji rođenja i koristima koji proizilaze iz nje ubrzaće pravnu integraciju svih stanovnika u jedinstveni socijalni i javni servis. - Sprovesti medijsku kampanju u cilju ohrabrivanja građana da se registruju i pribave izvode iz matičnih knjiga rođenih. - Širiti informativne materijale po školama i bolnicama o posledicama neregistracije, naglašavajući koristi blagovremene registracije kao što su jeftina i brza procedura. 29 Pogledajte belešku br. 2 57

59 - U opštinama u kojima su visoke stope neregistrovanih rođenja sprovesti aktivnosti i kampanje u zdravstvenim ustanovama i osnovnim školama. - Formirati mobilne jedinice koje će realizovati aktivnosti podizanja svesti u opštinama u kojima su visoke stope neregistrovanih rođenja. Pojednostaviti proceduru registracije Neke od postojećih procedura registracije rođenja onemogućavaju pojedinim roditeljima pristup ovoj usluzi. Činjenica da se izvod iz matične knjige rođenih izdaje u mestu rođenja deteta, a ne u mestu prebivališta dovodi do određenih problema. Izdavanje izvoda na osnovu mesta boravka ili prebivališta može pojednostaviti proceduru i učiniti registraciju rođenja dostupnu svim stanovnicima Kosova, jer će se na taj način smanjiti troškovi potrebni za putovanje u drugu opštinu, pa i ukupni troškovi. Upotreba izjava svedoka kao pravna forma prikupljanja podataka za registraciju rođenja je takođe problematična. U ovom trenutku ne postoji pravosnažni zakon koji reguliše ili zabranjuje ovu proceduru, pa kancelarije za registraciju na različite načine ovo tretiraju. Nacrt Zakona civilnom statusu koji će uskoro biti odobren trebalo bi da reguliše proceduru izjava svedoka i na ovaj način olakša službenicima izvršenje registracije. Imajući u vidu da je petina ispitanika navelo da su bili nedovoljno informisani o potrebnoj dokumentaciji za registraciju rođenja nakon prve posete kancelariji za registraciju, preporučuje se da se pripreme liste zahteva tačne informacije o potrebnim dokumentima i mestima gde se mogu nabaviti (pismene informacije na tablama ili u brošurama) što bi zamenilo usmena objašnjenja koja sada daju službenici u kancelarima za registraciju. Nadokanda i amnestija za zakasnele novcane nadoknade i kazne treba da budu stvorene kako bi ohrabrile najugroženije sektore populacije da registruju svoje dete. Izvršenje ovih zadataka doprinelo bi unapređenju socijalne bezbednosti na Kosovu i stvorilo uslove za ostvarivanje prava dece na identitet i pristup osnovnim javnim servisima.. 58

60 PRILOG 1 Metodologija istraživanja Prilikom analize problema registracije rođenja korišćena su tri metoda: Desk istraživanje koje je obuhvatalo prikupljanje i analizu informacija relevantnih za pravni okvir registracije rođenja i njegovu primenu u praksi (pregled legislative i procedura koje koriste lokalne vlasti tokom registracije rođenja). Ishod ovog istraživanja je detaljna analiza i opis zakona i propisa, njihovih prednosti i mana i vladinih procedura. Kvantitativno istraživanje sprovedeno sa građanima koji su dobili decu u poslednjih sedam godina. Dobna granica od 7 godina odabrana je kako bi se analizirao uticaj upisa u školu na registraciju dece i utvrdila situacija koja je nakon rata postojala (jer je registracija dece kosovskih Albanaca bilo izuzetno teško realizovati pre rata). S obzirom da je izračunavanje stope registracije rođenja među decom mlađom od 5 godina predstavlja međunarodni standard, u rezultate istraživanja unete su i informacije o deci mlađoj od 18 godina, ali i o deci mlađoj od 5 godina. 30 Kvalitativno istraživanje obuhvatalo je dubinske intervjue (DI) koji su omogućili uvid u celokupan problem. Intervjuisani su roditelji koji nisu registrovali svoju decu i ostali subjekti koji su uključeni u proces registracije (predstavnici vlasti nadležni za procese registracije, službenici opštinskih kancelarija za registracija, zaposleni u centrima za socijalni rad, bolnicama, predstavnici nevladinih organizacija koji realizuju projekte posvećene registraciji rođenja i drugi). Kvantitativno istraživanje Metod anketiranja Istraživanje je realizovano pomoću intervjua licem u lice. Anketari su dobili tačna uputstva o poseti izabranim adresama na kojima će obaviti intervju (Tehnika slobodnog hoda) ta o tome kako će identifikovati i odabrati člana domaćinstva sa kojim će uraditi anketu (roditelji/staratelji). 30 Klauzula o zaštiti ličnih podataka ispitanika: Prizma istraživanja, u skladu sa ESOMAR i AAPOR pravilima i regulativama, dužna je poštovati anonimnost ispitanika. Sva pitanja/varijabile koje sadrže bilo kakvu informaciju o identitetu ispitanika su uklonjena iz izveštaja i konačne baze podataka. Ovo znači da su odgovori koje su ispitanici davali fizički odvojeni od podataka o njihovom identitetu. Svaki nameran pokušaj da se ustanovi identitet ispitanika, bilo od strane klijenta, Prizma istraživanja ili trećeg lica smatraće se ozbiljnom povredom i na taj način će biti tretirano. 59

61 Struktura i dizajn upitnika Upitnik je razvila agencija Prizma istraživanja, u bliskoj saradnji sa UNICEF-om. Procedura i metodologija određivanja uzorka Uzorak stratifikovan u tri faze dizajniran je za potrebe ove studije. Posebna pažnja posvećena je kako bi se osiguralo da svi parametri u okviru uzorka budu zadovoljeni: prema etnički većinskim područjima (većinsko albanska i većinsko srpska područja), regionima i tipu naselja (urbana/ruralna). Intervjui su sprovedeni u svim opštinama svakog regiona. Broj intervjua u svakoj od opština određen je na osnovu broja stanovnika (broja registrovanih glasača u svakoj od opština). Takođe, manje intervjua je sprovedeno u opštinama koje imaju manje stanovnika, a više u opštinama koje imaju veću populaciju. Iako je uzorak određen na osnovu KFOR-ove administrativne i teritorijalne podele (KFOR Velika Britanija Priština, francuski KFOR Mitrovica, Sjedinjene Američke Države KFOR Gnjilane, nemački KFOR Prizren i italijanski KFOR Peć u većinsko albanskim područjima, kao i na Jugu - Mitrovica, Centar Kosovo Polje i Gračanici, Istok Novo Brdo i Kamenica, i Sever Štrpce) ove opštine grupisane su u administrativne regione koje je utvridio kosovksi Zavod za statistiku. Kao što je ranije rečeno, grupisanje opština po regionima urađeno je na osnovu podele koju primenjuje kosovski Zavod za statistiku, a veličina uzorka po opštini određena je na osnovu podataka o registraciji građana koju je prikupio OEBS. Uprkos činjenici da su rezultati analizirani prema grupama opština, na osnovu novoutrvđenih PISG regiona (Priština, Mitrovica, Đakovica, Prizren, Uroševac, Gnjilane i Peć), ovakva metoda reprezentativna je i na nivou opština i na nivou novih regiona. Važno je pomenuti da su manjinske grupe (pogotovo Romi, Aškalije i Egipćani) prezastupljeni u uzorku. Ovo je omogućilo donošenje zaključaka o različitim praksama (ne)registracije rođenja dece među različitim etničkim grupama na Kosovu. S obzirom da je korišćen različit pristup bilo je teže utvrditi postojanje razlika među etničkim grupama. Glavne karakteristike uzorka Istraživanje je realizovano na uzorku od 1,145 učesnika u čijim domaćinstvima ima dece mlađe od 7 godine i koji su davali informacije o svakom detetu u domaćinstvu (mlađem od 18 godina). Ovo je omogućilo analizu rezultata u dva pravca: po domaćinstvu i po deci. Ukupan broj ispitanika po domaćinstvu bio je N=1,145 što znači da je domaćinstvo bilo glavan jedinica analize. Ukupan broj ispitanika po broju dece bio je N=2,883 što predstavlja ukupan broj dece koja žive u domaćinstvima. Ovaj metod korišćen je za analizu pitanja o registraciji deteta ( Da li ste registrovali rođenje svog deteta/da li je vaše dete upisano u registre rođenih?) i testiranje drugih varijabli. Izveštaj uključuje i osnovne informacije o registraciji dece mlađe od 5 godina (59 meseci), a u ovom slučaju ukupan broj ispitanika bio je 1,457 (što je ukupan broj dece mlađe od 5 godina u ispitanim domaćinstvima). 60

62 Tabela 1. Osnovne karakteristike uzorka po domaćinstvu Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje Područje UKUPNO 1145 Područje Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje N % N % Region Priština Mitrovica Đakovica Prizren Uroševac Gnjilane Peć Etnička grupa Albanci Srbi Bosanci Turci Romi, Aškalije i Egipćani Drugi Zaposleni Da Ne Ne zna/ne želi da odgovori Obrazovanje Bez obrazovanja razreda osnovne škole razreda osnovne škole godine srednje škole, zanat Završena srednja škola, 4 godine Viša škola - 2 godine Završen fakultet Poslediplomske studije Mr, Dr Nešto drugo Ne zna/ne želi da odgovori

63 Prihod Manje od 30 evra evra evra evra evra evra evra evra evra Više od 700 evra Ne zna/ne želi da odgovori Tabela 2. Osnovne karakteristike uzorka (oni koji imaju decu mlađu od 18 godina) Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje Područje UKUPNO 2883 Područje Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje N % N % Region Priština Mitrovica Đakovica Prizren Uroševac Gnjilane Peć Etnička grupa Albanci Srbi Bosanci Turci Romi, Aškalije i Egipćani Drugi Pol Muško Žensko

64 Godine deteta Tabela 3. Osnovne karakteristike uzorka (oni koji imaju decu mlađu od 5 godina) Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje Područje UKUPNO 1457 Područje Većinsko albansko područje Većinsko srpsko područje N % N % Region Priština Mitrovica Đakovica Prizren Uroševac Gnjilane Peć

65 Etnička grupa Albanci Srbi Bosanci Turci Romi, Aškalije i Egipćani Drugi Pol Muški Godine deteta Ženski Intervjui i proces intervjuisanja Terenski istraživački tim imao je pet regionalnih koordinatora, 30 anketara, 4 terenska kontrolora i jednog telefonskog kontrolora. Izabrani su na osnovu njihovih veština, iskustva, godina, pola i porekla kako bi se omogućile jednake mogućnosti i predstavilo različito stanovništvo. Koordinator i anketari učestvovali su na višesatnoj obuci koja je obuhvatala detaljnu proceduru određivanja uzorka, anketiranja, analizu svih pitanja i vežbu igranja uloga. Istraživanje je počelo 12. decembra godine i završeno je 25. januara Nakon posete odgovarajućem domaćinstvu i identifikacije ispitanika anketar je predstavio sebe, agenciju Prizma istraživanja i dao kratak opis ciljeva i svrhe projekta. Nakon toga je obavesti ispitanika o proceduri i počeo sa realizacijom intervjua. Anketar je čitao pitanja i beležio odgovore. Tokom sprovođenja ankete, anketari se nisu suočili sa problemima u smislu postojanja volje ispitanika da učestvuju, pogotovo nakon što je ispitanicima objašnjena svrha istraživanja. Ipak, nivo odziva (procenat ispitanika koji su završili anketu prema ukupnom broju kontaktiranih potencijalnih ili dostupnih ispitanika) je 73.73% što uzorak čini visoko reprezentativnim i omogućava realnu sliku o registraciji rođenja na Kosovu. Tabela 4 sadrži informacije sa kontakt lista koje se odnose na ishod kontakta koje su anketari postigli tokom sprovođenja istraživanja. 64

66 Tabela 4. Pregled ishoda posete Ishod N % Ukupno Intervju završen; 2 - Nivo odbijanja po domaćinstvu, intervju odbila osoba koja je otvorila vrata; 3 - Odbijanje intervjua od strane člana domaćinstva koji je izabran za intervju; 4 - Niko nije odgovorio na zvono ili kucanje; 5 - Anketar je obavio dve posete ali nikoga u odabranom domaćinstvu nije bilo kod kuće; 6 - Drugi razlozi; 7 - Poslovni objekat, restoran, vladina institucija ili agencija; 8 Domaćinstvo je nepodobno za istraživanje. Neophodno je pomenuti da je sama anketa imala pozitivan uticaj, što znači da je upitnik bio dizajniran tako da uveća svest ispitanika o potrebi za registracijom rođenja i obezbedi informacije o potrebnim procedurama. Većina ispitanika koji su zakasnili sa registracijom rođenja svoje dece rekli su da bi registrovali svoju decu na vreme da su imali informaciju koju su dobili tokom intervjua da je blagovremena registracija jeftinija i jednostavnija. Kontrola podataka Kao što je pomenuto ranije, svaki anketar morao je uraditi bar jedan intervju sa ili bez nadzora koordinatora. Rad anketara kontrolisan je na dva načina: kada je istraživanje završeno kontrolori su u terenskim posetama proverili podatke dobijena u kontakt listama i utvrdili da li su anketari poštovali pravila određivanja uzorka, kao i njihov pristup i ponašanje tokom ankete. Takođe, tokom terenskog rada koordinatori su proveravali popunjene upitnike kako bi smanjili mogućnost postojanja nepravilno popunjenih upitnika ili sistemskih grešaka. Pored ovoga, koordinator odgovoran za prikupljanje podataka izvršio je telefonsku kontrolu iz kancelarije agencija Prizma istraživanja. Obrada i analiza podataka Unos podataka izrvšila je agencija Prizma istraživanja u svojoj kancelariji u Prištini. Podaci su uneti pomoću posebnog programa Survey System. Nakon unosa podaci su preneti i analizirani u programu SPSS (Software Program for Social Sciences) profesionalnom softverskom programu za istraživanja javnog mnjenja. SPSS je korišćen i tokom čišćenja baze i logičke kontrole, kao i za krostabulaciju i prezentaciju rezultata. Obradu podataka, analizu i pisanje izveštaja izvršila je kancelarija agencija Prizma istraživanja iz Sarajeva. Treba istaći da su pomenute samo statistička značajne razlike između upoređivanih varijabli. Statistički značajne razlike su one razlike koje upućuju na to da je mogućnost da su dobijene slučajno 5% ili 65

67 manje od 5%, na primer, ako je p 0,05. Ako je u izveštaju pomenuta razlika sa većom verovatnoćom praćena je odgovarajućom fusnotom. Kvalitativno istraživanje Putem intervjua dobijen je celoviti uvid u mišljenja i stavove, razloge, motive koje ciljne grupe imaju u vezi sa istraživanom temom. Sprovedeni su dubinski intervjui kao efikasan način za testiranje pojedinih hipoteza i pretpostavki. Primarni metod sakupljanja podataka Sprovedeno je ukupno 33 dubinska intervjua. Intervjuisane su sledeće kategorije ispitanika: roditelji koji nisu registrovali rođenje svoje dece i drugi subjekti angažovani u procesu registracije rođenja (predstavnici vlasti nadležni za registraciju statusa, opštinski službenici u kancelarijama za registraciju, službenici Centara za socijalni rad, medicinsko osoblje, predstavnici nevladinih organizacija koji realizuju projekte u vezi sa registracijom rođenja i drugi). Subjekti nadležni na centralnim nivoima vlasti 1. Ministarstvo unutrašnjih poslova, Odeljenje za registraciju i status građana (jedinica za status građana) 2. Ministarstvo unutrašnjih poslova, Odeljenje za registraciju i status građana (jedinica za registraciju građana) 3. Ministarstvo rada i socijalne politike, Odeljenje za socijalnu pomoć (sektor za socijalnu brigu) 4. Ministarstvo rada i socijalne politike, Odeljenje za socijalnu pomoć (sektor za zaštitu dece) 5. Ministarstvo unutrašnjih poslova, Odeljenje za izdavanje ličnih karata 6. UNMIK, Centralni registar građana 7. Udruženje unije roditelja i nastavnika na Kosovu 8. Ministarstvo obrazovanja, Jedinica za osnovne škole 9. Ministarstvo unutrašnjih poslova, Kosovska policijska služba 10. Ministarstvo zdravlja, Jedinica za javno zdravstvo 11. Kancelarija Premijera, Kancelarija za dobru upravu 12. Ministarstvo javnih usluga, Zavod za statistiku Kosova 13. Ministarstvo rada i socijalne politike, Odeljenje za socijalnu pomoć Subjekti nadležni na lokalnim nivoima vlasti 1. MUP Opštinska kancelarija za registraciju statusa građana u Prištini 2. MUP Opštinska kancelarija za registraciju statusa građana u Mitrovici 3. MUP - Opštinska kancelarija za registraciju statusa građana u Kosovo Polju 4. MUP - Opštinska kancelarija za registraciju statusa građana u Prizrenu 5. MUP - Opštinska kancelarija za registraciju statusa građana u Đakovici 6. MUP - Opštinska kancelarija za registraciju statusa građana u Pristini 7. MUP - Opštinska kancelarija za registraciju statusa građana u prištinskoj bolnici 8. Ministarstvo zdravlja, Bolnica u Prištini 66

68 9. Ministarstvo zdravlja, Bolnica u Đakovici 10. Ministarstvo obrazovanja, Jedinica regionalne inspekcije, Mitrovica 11. Ministarstvo rada i socijane politike, Centar za socijalni rad, Mitrovica 12. Udruženje roditelje i nastavnika, Kosovo Polje 13. Opština, Kancelarija za građane, Prizren Intervjuisano je i sedam roditelje koji nisu registrovali svoju decu iz: Obilića, Štimlja (2 intervjua), Podujeva, Orahovca i Prištine. List intervjua korišćenih u izveštaju 1. Ministarstvo unutrašnjih poslova Kancelarija za registraciju statusa građana, Priština 2. Ministarstvo unutrašnjih poslova Kancelarija za registraciju statusa građana, Kosovska Mitrovica 3. Ministarstvo unutrašnjih poslova Kancelarija za registraciju statusa građana, Kosovo Polje 4. Ministarstvo unutrašnjih poslova Kancelarija za registraciju statusa građana, Prizren 5. Ministarstvo unutrašnjih poslova Kancelarija za registraciju statusa građana, Đakovica 6. Ministarstvo unutrašnjih poslova centralni nivo 7. Ministarstvo unutrašnjih poslova Kancelarija za registraciju statusa građana, Bolnica u Prištini 8. Ministarstvo zdravlja centralni nivo 9. Ministarstvo zdravlja bolnica u Đakovica 10. Ministarstvo rada i socijalne politike 11. Ministarstvo rada i socijalne politike 12. Udruženje roditelja i nastavnika, Kosovo Polje. 13. Ministarstvo obrazovanja 14. Udruženje roditelja i nastavnika centralni nivo 15. Roditelji koji nisu registrovali svoju decu. Zahtevi Zahtevi koje su ispitanici dubinskih intervjua morali ispuniti bazirani su na sledećim kriterijumima: Geografska distribucija pokrivene su sve geografske oblasti, bilo je najmanje dva ispitanika, po jedan iz svake većinske etničke oblasti. Broj lokacija u konsultacijama sa UNICEF-om odabrano je devet kosovskih opština u kojima je sprovedeno kvalitativno istraživanje; u Prištini, Mitrovici, Kosovo Polju, Prizrenu, Đakovici sa subjektima; Obilić, Štimlje, Podujevo, Orahovac, Priština i Mitrovica sa roditeljima koji nisu registrovali svoju decu. Glavni korisnici i ciljne grupe: (1) Opšta populacija roditelji koji nisu registrovali svoje dete (decu) i (2) Relevantni subjekti ključne institucije vlasti; na lokalnom i centralnom nivou, nevladine organizacije koje realizuju projetke u vezi sa registracijom rođenja i drugi. 67

69 Vodič za diskusiju Vodič za dubinski intervju kreirala je agencija Prizma istraživanja u saradnji sa UNICEF-om. Obrada i analiza podataka Dubinske intervjue sproveo je iskusan moderator iz agencije Prizma istraživanja. Intervjui su realizovani na lako dostupnim i ugodnim lokacijama. Napravljeni su audio zapisi i transkripti na kojima je zasnovan deo izveštaja ili beleške koje su uzete u slučaju kada ispitanik nije želeo da njegove izjave budu snimljene. 68

70 PRILOG 2 Radionica o regisraciji rodjenja: naknadne preporuke On 11 November, UNICEF organized a workshop with the aim to present the key findings of UNICEF s draft research on Birth Registration in Kosovo and to bring together the main stakeholders involved in the Civil Status Registration system. UNICEF facilitated the workshop to provide space for additional discussions in order to finalize the report inclusive of what the Government Institutions at central and municipal level, the Civil Society identify as problems and solutions in relation to Birth Registration. Therefore, building on the existing recommendations already presented in this report, experts and relevant stakeholders have identified additional measures to address current gaps in the birth registration process. Here we list some of the main points presented and discussed in the workshop. Training and Capacity Development of Civil Status Registration Officers Municipal Civil Status Officers will need to undertake training on children s human rights, they will also need continuous orientation on the Kosovo updated legislation and budget planning. Municipal Civil Status Officers also require an on-the-job training which will be followed by accredited certification process that will validate their capacities to work in the civil status registration system. The trainings should be organized by regions, and implemented in several phases over one year Ministry of Internal Affairs will develop an action plan for knowledge management including by organizing trainings, round tables, workshops and study visits. Citizens access to information about birth registration Municipal authorities and NGOs will support the organization of awareness raising activities at the community level and among parents about the advantages that birth registration brings to their children and about the birth registration procedures. The special focus of the awareness raising campaigns will be parents with lower level of education and less access to public services. 69

71 Religious and community leaders will assume significant roles in raising awareness among the population and parents about birth registration. These leaders should be involved in and be active participants of the above mentioned roundtables. Social mobilization activities should start as soon as possible and continue until evidence shows increased rates of birth registration. Municipalities should develop Strategies for information, multimedia campaigns, regular meetings with parents, print and disseminate appropriate materials through schools, and health institutions. Organize outreach mobile promotion units and financial support to the most vulnerable families. A multi-sectoral working group will be established in order to develop a monitoring and evaluation plan to assess the impact of the community mobilization activities. 1 Improvement of the administrative system focusing on a} addressing gaps in the regulations and inconsistencies in procedures regarding birth registration and b}user friendly services. a} Administrative instructions will regulate difficult cases (late registration, use of witnesses, home births, etc.) until the Law regulating Birth Registration will be endorsed and enforced. Once the Law on Birth Registration is endorsed, the entire legislative framework affecting birth registration including the draft Law on Civil Status, the Law on Citizenship, and other relevant laws will be reviewed. Adequate administrative subsidiary acts will be developed to set up standard procedures for Civil Status Registration Offices all over Kosovo. This should involve an Inter Governmental effort for a period of one year. b} Assess the legal and practical feasibility of devolving a set of birth registration responsibilities and competencies to the lowest level of municipal offices (Bashkesite lokale/mesna zajednica) 32. These competencies could involve issuing, signing and stamping the birth registration certificates, which would facilitate easier access to birth registration services for people living in remote areas. - Improve working conditions in terms of office equipment and logistics for civil status officers. - Kosovo-wide training of health professionals on birth registration procedures at the hospital/maternity wards where children are born, which is the current practice of the Obstetric Gynecologic Clinic of Prishtinë/ Priština - The current legislative framework will be amended to regulate mobile teams to reach vulnerable people and/ or people living in remote areas. On the same line, Ministry of Internal Affairs will develop protocols and standards. Ministry of Internal Affairs will be the main accountable actor to implement the above mentioned recommendations; however this should be done in close cooperation with relevant ministries such as Ministry of Health, Ministry of Public Services, Ministry of Local Governance, Ministry of Labour and Social Welfare, Statistical Office of Kosovo. 31 Analyse EU good practice on birth registration services 70

72 Svako Dete Vredi Svako Dete Vredi Registracija rođenja na Kosovu unite for children