Situacija interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori

Transcription

1 Situacija interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori

2 interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Autor: Lora Hemond Grupa za ekonomiju ishrane Dostavljeno Međunarodnom komitetu Crvenog krsta april, godine

3 Sadržaj Izrazi zahvalnosti... i Spisak akronima... ii Rezime... 1 Preporuke Ciljevi Istorijat Prethodne ocene ugroženosti raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Metodologija Operativni rad Sekundarni izvori podataka: Nalazi NAM II NAM II obezbeđuje opšte uslove ugroženosti Koji je broj ugroženih raseljenih lica? Profil siromaštva Status raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Posebna briga za interno raseljena lica u Crnoj Gori Poteškoće sa dokumentacijom Sticanje prava na pomoć države Korišćenje linije siromaštva kao determinante socijalnih grupa Uslovi života raseljenih lica Ugroženost raseljenih lica u poređenju sa populacijom izbeglica Društveni kapital stimuliše oporavak raseljenih lica Tipovi smeštaja Kolektivni centri Kamp Konik Privatan smeštaj (plaćanje zakupa za stan) Besplatan ili privatan smeštaj u vlasništvu Zone ekonomske moći Socijalne grupe Profili interno raseljenih lica prema etničkoj pripadnosti Socijalna grupa 1: Najsiromašniji u grupi siromašnih Socijalna grupa 2: Srednje siromašna raseljena lica Socijalna grupa 3: "dobrostojeće" siromašni Analiza stanja u socijalnim grupama definisanim prema stepenu siromaštva Strategije preživljavanja u zimskom periodu Programski rezultati na osnovu analize ekonomije domaćinstava Rad sa romskim zajednicama Zaključak Aneks 1. Lista indikatora analize ekonomije domaćinstava...47 Aneks 3: Reference...50 Aneks 4: Intervjuisana lica...52 Aneks 5: Plan rada...54

4 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Izrazi zahvalnosti Autor bi želeo da zahvali svima zaposlenima u MKCK Beograd i njegovoj Kancelariji na pomoći u pripremanju ovog izveštaja. Posebni izrazi zahvalnosti upućuju se gospodi Ktristijanu Bruneru (Christian Brunner), šefu delegacije; Peteru Flugeu (Peter Fluege), zameniku šefa delegacije; gđici Kler Metro (Claire Meytraud), koordinatoru EcoSec odeljenja i gđi Vesni Anagnosti, administratoru. Potpuni spisak ukupnog osoblja MKCK i drugih ključnih izvora podataka nalazi se na kraju ovog izveštaja. Brifinzi koje je pripremalo osoblje i pažljivo planiranje radnih poseta rezultiralo je neometanim operativnim radom. Kao izuzetno koristan ističem iskreni i otvoreni razgovor po pitanju svih aktivnosti EcoSec-a. Takođe, zahvalnost se upućuje ženevskoj Jedinici za ekonomsku sigurnost MKCK-a, posebno Barbari Vildi (Barbara Wildi), Tomasu Gurtneru (Thomas Gurtner), i Olivijeu Martenu (Olivier Martin) iz evro-američkog sektora MKCK na njihovim dragocenim upoznavanjima sa situacijom kako pre početka operativnog rada tako i na povratnim informacijama o nalazima. Na kraju, autor se zahvaljuje ostalim članovima tima za procenu: Mišelu Dikrou (Michelu Ducraux), vođi tima, Donateli Bradic (Donatella Bradic), Klaudiji Konrad (Claudia Conrad), Ivani Damjanov, i Barbari fon Gluc (Barbara von Glutz). Autor je u velikoj meri crpeo podatke iz oficijelnih i neoficijelnih informacija i nalaza kao iz opšte nadahnutosti tima tokom čitavog trajanja procene. i

5 Spisak akronima AED BDP CSR DRC EcoSec ED IMSŽ IRL ISSP KC KzI KzRL MKCK MLMP MOP MRSS MRZSP NAM I NAM II NATO NMSS NRC NVO PNP PS RAE SCG SO SSSS UNDP UNHCHR UNHCR UNOCHA WFP Analiza ekonomije domaćinstava Bruto-društveni proizvod Centar za socijalni rad (Srbija) Danski savet za izbeglice Odeljenje za ekonomsku sigurnost (MKCK) Ekonomija domaćinstava Istraživanje merenja standarda života Interno raseljeno lice Institut za strateške studije i prognoze (Crna Gora) Kolektivni centar Komesarijat za izbeglice (Srbija) Komesarijat za raseljena lica Vlade Republike Crne Gore Međunarodni komitet Crvenog krsta Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Materijalno obezbeđenje porodice, ili finansijska zaštita porodice Ministarstvo rada i socijalnog staranja (Crna Gora) Ministarstvo za rad, zapošljavanje i socijalnu politiku (Srbija) Ocena potreba raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Ocena ugroženosti raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Severno-atlantski savez Nivo minimalne socijalne sigurnosti Norveški savet za izbeglice Nevladina organizacija Program novčane pomoći Prag siromaštva Romi, Aškalije i Egipćani Srbija i Crna Gora Stručna obuka Studija o strategiji za smanjenje siromaštva Razvojni program UN-a Visoki komesarijat UN-a za ljudska prava Visoki komesarijat UN-a za izbeglice Kancelarija UN-a za koordinaciju humanitarnih poslova Svetski program za hranu ii

6 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Rezime Ovu ocenu ugroženosti unutar populacije interno raseljenih lica (IRL ) sa Kosova koja žive u Srbiji i Crnoj Gori izradio je Međunarodni komitet Crvenog krsta u sklopu procene svojih prelaznih aktivnosti izvršenih između i godine. Ova ocena takođe ima za cilj da pomogne u planiranju i formulisanju Kampanje za posredovanje kako bi se prepoznale preostale potrebe raseljenih osoba u Srbiji i Crnoj Gori. Ova ocena je zasnovana na intervjuima domaćinstava sprovedenim sa raseljenim licima i domaćim stanovništvom u Beogradu, Bujanovcu, Kragujevcu, Kraljevu, Nišu i Novom Sadu u Srbiji, i Podgorici i Beranama u Crnoj Gori. Korišćena je metodologija modifikovane verzije Analize ekonomije domaćinstava (AED). Pored toga, u stvaranju ove analize od pomoći su bili i razgovori sa akterima i korišćenje sekundarnih podataka. Među glavnim nalazima: 1) Prethodne ocene potreba i ugroženosti populacije raseljenih lica bile su od pomoći pri definisanju stepena ugroženosti i siromaštva u okviru ciljne grupe, ali se ne može potvrditi da su bile precizne u svojim procenama broja ljudi koji žive ispod nivoa minimalne socijalne sigurnosti (NMSS) ili između NMSS i praga siromaštva. 2) U svrhu izrade preciznih procena o broju raseljenih lica koja žive ispod ovih referentnih vrednosti, neophodno je izvršiti detaljno poređenje informacija koje su dobijene putem analize ekonomije domaćinstava i istraživačkih informacija o raspodeli prihoda i rashoda u okviru populacije raseljenih lica. Ova informacija nedostaje, jer Pregled standarda života u Srbiji (2003), na kome se zasniva Studija o strategiji za smanjenje siromaštva (SSSS) nije uzeo u obzir populacije raseljenih lica ili izbeglica. Podatak iz Crne Gore (takođe iz godine) nagoveštava da 60% lica romske i 48% raseljenih lica ne- Romske populacije živi ispod praga siromaštva. Ovo znači da 54% (8.945 ljudi) raseljenog stanovništva u ovom trenutku živi u siromaštvu. Ako su stope siromaštva iste za Srbiju, onda bi ukupan broj raseljenih lica koja žive u siromaštvu iznosio Ove iznose treba potvrditi sveobuhvatnim istraživanjem u Srbiji. 3) Uprkos izvesnom poboljšanju u marko-ekonomskim indikatorima, došlo je, po svemu sudeći, do pogoršanja uslova za najsiromašnije među raseljenom populacijom i domaćim stanovništvom. Ovo je proisteklo iz visoke stope nezaposlenosti i sporog napretka u procesu privatizacije preduzeća u vlasništvu države. Što se tiče raseljenih lica, dodatni faktori uključuju smanjenu vrednost nekretnina, nemogućnost pristupa i podaje imovine na Kosovu, poteškoće u pristupu socijalnim službama (za većinu usled nedostatka dokumentacije), zatvaranje kolektivnih centara i smanjenje humanitarne pomoći. 4) Nacionalne strategije za rešavanje problema izbeglica i raseljenih lica, kako u Srbiji tako i u Crnoj Gori, ne poklanjaju odgovarajuću pažnju na potrebe integracije raseljenih lica koja nisu u mogućnosti da se vrate u svoja prvobitna mesta stanovanja. Iako se pozdravljaju mere planirane u cilju omogućavanja povratka na Kosovo i nadoknade nekretnina, ovom trajnom rešenju dat je prioritet nad lokalnom integracijom uprkos činjenici da je, što se tiče kratkodo srednjeročnog perioda dok se čeka na političko rešenje Kosova i stvaranje 1

7 bezbednosnih uslova u prvobitnim mestima stanovanja raseljenih lica integracija jedino moguće rešenje za većinu raseljenih lica. 5) Raseljena lica kako u Srbiji tako i u Crnoj Gori u stvari su u nemogućnosti da uživaju svoja građanska prava, što pogoršava njihovu ugroženost. Ona su nesrazmerno zastupljena na spiskovima za socijalnu pomoć (MOP) u poređenju sa domaćim stanovništvom. U Crnoj Gori, raseljena lica nemaju pravo na bilo koji redovni oblik državne pomoći i u stvari su isključena sa zvaničnog tržišta rada. Mnoga raseljena lica ne poseduju prebivalište i imaju poteškoća u obezbedjivanju uslova za nastanjivanje. Ovo su problemi koje država treba hitno da rešava. 6) Postoje određeni dokazi da su raseljena lica ugroženija od izbeglica. Ovo delimično usled činjenice da su izbeglice (prvenstveno iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske) živele u Srbiji i Crnoj Gori duže vreme od raseljenih lica, imaju bolje obrazovanje of raseljenih lica i u mogućnosti su da osiguraju svoja prava dobijanjem državljanstva. Međutim, neophodno je dalje istraživanje uporedne ugroženosti izbeglica i raseljenih lica. 7) Zatvaranje kolektivnih centara dovelo je do pomeranja siromaštva tako da raseljena lica koja žive u privatnom smeštaju mogu da imaju realno manji prihod raspoloživ za osnovne troškove od onih koji žive u subvencioniranim centrima. Ovo predstavlja značajno promenjenu situaciju od one iz Izveštaja o oceni ugroženosti raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori (izveštaj NAM II). 8) Počev od godine dolazi do određenog pomeranja u podeli opština unutar svake od tri zone ekonomske moći (videti Mapu 1 na kraju ovog izveštaja), na osnovu pogoršanja u jednim i skromnog poboljšanja u drugim područjima. 9) Detaljna analiza dinamike protoka resursa unutar domaćinstava u svakoj od tri velike definisane socijalne grupe otkriva da veoma malo domaćinstava stvarno živi ispod praga NMSS. Međutim, imajući u vidu uslove u kojima žive oni najsiromašniji, iste još uvek treba smatrati izuzetno ugroženima kojima je neophodna socijalna podrška. Ovo se posebno odnosi na raseljena lica romske populacije, premda su takođe ugroženi i najsiromašniji pripadnici ne-romske populacije. 10) Siromašna raseljena lica gotovo su u potpunosti zavisna od "sive ekonomije" (tj. zaposlenost "na crno", nepouzdana i bez osiguranja). Raseljena lica iz ruralnih područja (većinom ne-romi) ostvaruju značajan prihod iz poljoprivredne proizvodnje, pri čemu se raseljena lica romske populacije iz urbanih sredina pretežno izdržavaju reciklažom i prikupljanjem otpada. 11) Na osnovu ove ocene i razgovora sa posmatračima, jasno je da bi dalja integracija metodologije AED u postupak monitoringa tranzicionih projekata MKCK dovela do poboljšanja kvaliteta prikupljenih podataka i raspoložive analize za ažuriranje izrade programa MKCK. Preporuke 1) Ugroženost raseljenih lica sada predstavlja pre strukturalno nego humanitarno pitanje, i isto bi trebalo da rešava Vlada uz pomoć međunarodne zajednice. Mere koje treba preduzeti uključuju: Garantovanje državljanstva i prava prebivališta raseljenim licima 2

8 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Pomoć raseljenim licima da dobiju neophodnu dokumentaciju, tako što će im se omogućiti da podnesu zahtev za dokumentaciju u svojim mestima privremenog boravišta, pre nego u svojim matičnim opštinama, ili u opštinama "u progonstvu". Puno uključivanje raseljenih lica, koja ispunjavaju tražene kriterijume, u programe socijalne zaštite, uključujući podršku MOP, sistem dečjeg dodatka, penziono osiguranje i pomoć za nezaposlene. 2) U Srbiji je neophodno da se izvrši sveobuhvatan popis i istraživanje prihoda i rashoda domaćinstava, koristeći metodologiju koja je korišćena u Pregledu standarda života stanovništva. Treba uložiti posebne napore za registrovanje raseljenih lica romske populacije i za prikupljanje podataka koji se odnose na njihove uslove života. Međunarodna zajednica treba da obezbedi pomoć Komesarijatu za izbeglice (vladino telo sa de facto nadležnošću za raseljena lica), ili jednom nezavisnom telu sa odgovarajućim ovlašćenjem da sprovede ovu aktivnost. 3) U Crnoj Gori bi trebalo ukinuti propis o dodatnom porezu ( 2.5/dan) koji poslodavci moraju da plaćaju na ime angažovanja radnika iz redova izbeglica i raseljenih lica. Crna Gora bi takođe trebalo da stavi na raspolaganje određene resurse (uz podršku donatora) da bi se zadovoljile potrebe raseljenih lica bez sredstava za život. 4) Pomoć raseljenim licima bi trebalo da bude integrisana sa vidovima pomoći izbeglicama i domaćem stanovništvu bez sredstava za život kako bi se zadovoljile potrebe najsiromašnijih segmenta društva i smanjila ljubomora i napetost među grupama. 5) Treba iznaći trajna rešenja za probleme smeštaja raseljenih lica, kroz izgradnju jevtinih stanova i dodelu prebivališta raseljenim licima širom Srbije i Crne Gore. 6) Domaća romska populacija i raseljena lica suočavaju se sa posebno oštrom socijalnom isključivošću i diskriminacijom opštih javnih, vladinih i međunarodnih organizacija. Uslovi života Roma daleko su najgori od bilo koje druge grupe stanovnika u Srbiji i Crnoj Gori mereno bilo kojim indikatorom (uključujući prihod, uslove stanovanja, zdravlje i obrazovanje). Rad na poboljšavanju teškog položaja Roma zahteva strateški pristup, sinhronizaciju između države, međunarodne zajednice i članove romske zajednice. Od vitalne važnosti su saradnja sa kampanjom Decenija Roma i drugim inicijativama sa ciljem da se unaprede prava i socijalni status Roma. Strategije za pomoć Romima moraju da se sprovode pod uslovima koji su prihvatljivi za lokalne zajednice i ne be trebalo da za cilj imaju puku asimilacija sa većinskim stanovništvom ili usvajanje vrednosti i prioriteta većine. 7) U planiranju i praćenju programa MKCK treba da uključi analize ekonomija domaćinstava na lokalnom nivou. Iste bi trebalo da se koriste kao sredstvo za procenu učinka projekta. 8) U svakoj Kancelariji treba postaviti menadžere baze podataka koji će integrisati podatke koje su prikupili posmatrači u baze podataka i koji će upravljati analizama podataka koje će koristiti za unapređenje programa. 3

9 1. Ciljevi Od godine, Međunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK) pruža pomoć za opstanak interno raseljenih lica (IRL) koja su izbegla s Kosova u užu Srbiju i Crnu Goru. 1 U godini, četiri programa čine srž programa MKCK: stručna obuka, mikrofinansiranje, pomoć u namenskim donacijama, kako bi se stimulisala proizvodnja, i program novčane pomoći (samo godina). Svi projekti su završeni u godini. Ovaj vid privremene pomoći licima pogođenim sukobom, koji je realizovan preko Odeljenja za ekonomsku sigurnost (EcoSec), predstavlja nov iskorak za MKCK. U martu-aprilu, godine pokrenuta je akcija procene programa. Sveukupna procena ima tri opsežna cilja: 1. da se ispita uspešnost programa, 2. da se utvrdi prikladnost za njegovo repliciranje na drugim mestima na kojima MKCK pruža pomoć licima pogođenih sukobom i raseljenim licima, i 3. da se uspostavi temelj za strategiju za mobilizaciju čime bi MKCK mogao da motiviše zainteresovanost i pomoć donatora u prepoznavanju stalnih potreba raseljenog stanovništva na jednoj dugoročnijoj, razvojnoj osnovi. Programi su ugašeni zato što je, pet godina nakon raseljavanja, nastavak realizacije bio u neskladu sa mandatom MKCK-a da civilima pruža pomoć u toku, ili odmah nakon, oružanog sukoba. Jasno je da odgovor na ove potrebe spada u neposrednu nadležnost Vlade, tj. primenu zakona u Srbiji, i izmenu i dopunu zakona kako bi se priznao status raseljenim licima u Crnoj Gori. Organizacija priznaje da se brojni stepeni ugroženosti uporno održavaju unutar zajednice raseljenih lica. Svaki od programa procenjivao je po jedan konsultant. Pored toga, petom konsultantu (autoru ovog izveštaja) bilo je povereno da sprovede analizu ekonomije domaćinstava (AED). Posebni ciljevi ovog dela sveukupne procene bili su: 1. Korišćenje metoda AED, kako bi se dobile informacije o opštim uslovima ugroženosti koji su se zadržali unutar populacije raseljenih lica. 2. Ispitivanje stepena do koga su se promenili uslovi u Srbiji i Crnoj Gori kako od početnog raseljavanja tako i od godine, kada je MKCK uradio dve ocene potreba i ugroženosti (videti odeljke 1.2 i 2.3 dalje u tekstu). 3. Ažuriranje mape zona ekonomske moći izrađene u godini. 4. Na osnovu nalaza AED i pregleda sekundarnih podataka o ugroženosti u Srbiji i Crnoj Gori, treba obezbediti preporuke za sistemski prikaz Kampanje za posredovanje koju će preuzeti MKCK. Kako je rad konsultanta neophodno obuhvatio pregled monitoringa koje je MKCK radio za svoje programe, takođe su date dodatne preporuke o ulozi koju bi AED trebalo da igra u slučaju da se ovi programi ponove u drugim zemljama. 1 Međunarodni status Kosova je nejasan. Rezolucija 1244 Saveta bezbednosti UN Kosovo tretira kao de facto protektorat UN. Međutim, bez rezolucije o njegovom konačnom statusu, isti ostaje deo Srbije i Crne Gore. 4

10 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori 1.1 Istorijat Počev od godine, ljudi je prema proceni izbeglo sa Kosova u Srbiju i Crnu Goru kako bi se sklonilo od bombardovanja NATO snaga (od 24, marta do 11. juna, 1999) i kasnije napade većinskog stanovništva na etničke manjine. Od godine do decembra 2003, MKCK je pružao interventnu pomoć raseljenim licima u obliku paketa prehrambenih i higijenskih proizvoda i drugih neophodnih neprehrambenih artikala. MKCK je u periodu između i godine pokrenuo četiri programa za zaštitu ekonomske moći, kao prelaznu strategiju za napuštanje pružanja interventne pomoći raseljenim licima Raseljavanje u Srbiju Visoki komesarijat UN za izbeglice procenjuje da u ovom trenutku u Srbiji živi raseljenih lica. 2 Prema Srpskom komesarijatu za izbeglice (vladino telo nadležno za raseljena lica) 3, procenjuje se da približno raseljenih lica čine ne- Srbi (većinom Romi, ali i Albanaca i ostale pripadnike čak trideset i jedne etničke grupacije). 4 U početku, raseljena lica su ostajala u južnoj i centralnoj Srbiji, u blizini granice sa Kosovom, u očekivanju skorog povratka. Međutim, u toku šest godina od njihovog raseljavanja, kako su bledeli izgledi za njihov povratak, veliki broj raseljenih lica kreće na sever ka centralnoj Srbiji i Beogradu u nadi da će tamo imati veće ekonomske mogućnosti. Raseljavanje u Crnu Goru Prema UNHCR-u, a na osnovu popisa raseljenih lica iz septembra i oktobra, godine, u Crnoj Gori živi raseljenih lica. 26% populacije raseljenih lica čine Romi, Aškalije i Egipćani. Ukupan broj raseljenih lica je značajno smanjen u poređenju sa brojem od iz godine (videti objašnjenje dalje u tekstu). Najveći deo raseljenih lica u Crnoj Gori potiče iz Metohije, područja Kosova najbližeg crnogorskoj granici. Metohija je najsiromašniji deo Kosova, gde se veliki broj ljudi koji je kasnije raseljen izdržavao od poljoprivrede. Najpre su se nastanili u gradovima severne Crne Gore najbližim granici, uključujući Berane i Plav. Tabela 1.1 Broj stanovnika, Srbija i Crna Gora Ukupan broj Izbeglice* IRL * stanovnika Srbija Crna Gora Ukupno *Izvor: UNHCR 28. februar, godine 2 podaci UNHCR-a od 28. februara, godine 3 Prema navodima Radne grupe za IRL, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava je "nadležno za monitoring specifičnih problema izbeglica i raseljenih lica i osiguranje da se interesi nacionalnih manjina, posebno Roma, prepoznaju na odgovarajući način". Međutim, Ministarstvo je većinom zainteresovano za obezbeđenje poštovanja međunarodnih ugovora i sporazuma, i nije bilo imalo značajnog udela u rešavanju problema raseljenih lica (Radna grupa za IRL, godine, str. 7). 4 Podaci Komesarijata za izbeglice od februara U februaru, godine i KzI procenjuje da će broj raseljenih lica koja još uvek žive u Srbiji iznositi Svi podaci o stanovništvu podležu potvrdi jer u skorije vreme nije urađeno istraživanje populacije raseljenih lica. 5

11 Broj kako izbeglica tako i raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori donekle je opao nakon godine. Ovo se pripisuje od strane vladinih zvaničnika, zvaničnika lokanog Crvenog krsta, osoblja MKCK, osoblja UNHCR i prema iskazima raseljenih lica, sledećim faktorima: Izvestan broj izbeglica odlučio se za srpsko ili crnogorsko državljanstvo. 5 Mali broj raseljenih lica sa Kosova u Srbiji se "ponovo registrovao" i uspešno stekao status državljana (ovo je postalo zakonski moguće počev od godine). U godini, KzI je procenio da njihov broj iznosi 0,2% od ukupnog broja raseljenih lica registrovanih u Srbiji (460 lica ako je ukupni početni broj raseljenih lica iznosio ). Mali broj raseljenih lica u Crnoj Gori preselio se u Srbiju, ili se "registrovao" u Srbiji kako bi primao socijalnu pomoć i uživao neznatno viši stepen prava koja su im tamo bila na raspolaganju, iako su fizički ostali u Crnoj Gori. Mali broj raseljenih lica kojima je odobreno prebivalište u Crnoj Gori (ukoliko su tamo rođeni, brzo su dobili prebivalište u Crnoj Gori, jer su posedovali tražene kvalifikacije, ili su u momentu raseljavanja bili vlasnici nekretnina u Crnoj Gori). Manje od 2% raseljenih lica vratilo se iz Srbije i Crne Gore na Kosovo Prethodne ocene ugroženosti raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Usmeravanje na prelazne programe MKCK u početku se nije zasnivalo isključivo na ugroženosti kao primarnom indikatoru, već je takođe uzimalo u obzir dokaz o resursima, kvalifikacijama i motivisanosti potrebnim da bi se u najvećoj meri iskoristio učinak inputa u ovom projektu. U godini, MKCK je izradio dva izveštaja o stepenu postojeće ugroženost u okviru populacije raseljenih lica. Prvi izveštaj, "Ocena potreba raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori" (maj godine, dalje u tekstu NAM I) sačinjen je u saradnji sa Ministarstvom za rad, zapošljavanje i socijalnu politiku Republike Srbije, Ministarstvom rada i socijalnog staranja Republike Crne Gore, UNHCR-om, Crvenim krstom Srbije i Crvenim krstom Crne Gore. Izveštaj je sadržao presek ekonomskog stanja u Srbiji i Crnoj Gori, kao preliminarnu analizu strukture prihoda, rashoda i potrošnje 70 domaćinstava raseljenih lica, izabranih između raseljenih lica u programu pomoći MKCK. U julu, godine, objavljena je Ocena o ugroženosti raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori (dalje u tekstu NAM II). Ovaj dokument, zasnovan na ekonomskoj analizi 564 domaćinstava u 70 opština u periodu od četiri meseca, sadržao je detaljnije informacije o strukturi prihoda i rashoda domaćinstava. Na osnovu nalaza iz veličine uzorka, NAM II je dostavio podatke o procenjenom broju najugroženijih raseljenih lica (definisanih kao lica ispod praga minimalne socijalne sigurnosti, videti objašnjenje u Odeljku 3.4), onih koji su bili siromašni (definisani kao lica koja žive između 5 UNHCR procenjuje da je od godine, izbeglica iz Bosne i Hercegovine, i iz Hrvatske, izabralo da se lokalno integriše i potraži naturalizaciju u Srbiji i Crnoj Gori. 6 Radna grupa za IRL, godine, str. 3. Prema Komesarijatu za izbeglice Republike Srbije, samo 1000 raseljenih Srba vratilo se na Kosovo počev od februara, godine. 6

12 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori stepena NMSS i zvaničnih stepena siromaštva za Srbiju i Crnu Goru) i lica iznad praga siromaštva. Zvanični vladini podaci korišćeni su za definisanje svake od ovih referentnih vrednosti. U godini, na osnovu nalaza iz ova dva izveštaja, EcoSec je odlučio da preusmeri programe kako bi najugroženiji postali fokusirana ciljna grupa. Oba NAM izveštaja imala su izuzetan uticaj na utvrđivanje ciljanih kriterijuma MKCK-a, a njihove procene broja ugroženih među raseljenim licima često su citirane. Međutim, kako ćemo videti u Odeljku 2.3 dalje u tekstu, postoji razlog za sumnju u valjanost procena NAM-a II. 2. Metodologija U ovoj analizi o ugroženosti u okviru populacije raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori korišćena je modifikovana verzija Analize ekonomije domaćinstava (AED). AED uzima u obzir strukturu prihoda, rashoda i potrošnje domaćinstava kako bi razvila profile relativne ekonomske održivosti ili ugroženosti. U ovim postupcima razmatrane su sezonske razlike, kao što su strategija preživljavanja koju primenjuju različite grupe u svrhu opstanka u periodima neimaštine (u ovom slučaju, sezonske promene bile su od posebne važnosti) ili druge poremećaje u raspoloživosti osnovnih resursa. Glavne izmene izvršene u metodologiji AED u svrhu ocenjivanja ekonomske moći raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori bile su sledeće: 7 Kriterijumi koje je postavila Vlada korišćeni su za utvrđivanje tri osnovne socijalne grupe u koje se svrstavaju siromašni. Uobičajeno, definiciju socijalnih grupa bi trebalo da odrede sama raseljena lica. Međutim, kako je NAM II koristio vladine referentne vrednosti da bi definisao socijalne grupe, u svrhu konzistentnosti, iste definicije su korišćene kao opšti parametri (premda su, kako ćemo videti, ovi kriterijumi pročišćeni tako da uključe neoficijelni sektor i ne-novčane izvore prihoda, i takođe dopunjeni ocenom stepena ekonomske moći po mišljenju samih domaćinstava u poređenju sa drugim raseljenim licima i domaćim stanovništvom). Informacije za AED obično se dobijaju prvo definisanjem socijalne grupe unutar određene zone ekonomske moći, zatim razgovorima sa pripadnicima ciljne grupe o opštem stanju domaćinstva. Kako kriterijumi za definisanje socijalne grupe nisu uvek odgovarali mišljenjima ljudi o sopstvenoj ekonomskoj moći već su pre nametana spolja i kako veliki broj živi izolovan od drugih, nije bilo moguće sastaviti takve ciljne grupe. Stoga su podaci većim delom prikupljani kroz intervjue sa pojedinačnim domaćinstvima (obično uz prisustvo i učešće velikog broja članova domaćinstva. U izvesnom broju slučajeva istovremeno je intervjuisano više od jednog domaćinstva). Međutim, u većini intervjua, domaćinstva su zamoljena da sama ocene svoj položaj u odnosu na druga raseljena lica koja borave na tom području. Rezultati ovog samo-ocenjivanja korišćeni su u analizi podataka za stvaranje preciznije slike tri socijalne grupe u odnosu na onu koju sugerišu referentne vrednosti NMSS i PS. 7 U svrhu ove studije, korišćene su procedure Analize ekonomije domaćinstava koje je koristila Ekonomska grupa za hranu, izložene u Seaman, Clarke, Boudreau and Holt, Pristup ekonomiji domaćinstva: Priručnik resursa za praktičare, 2000 i Analiza ekonomije hrane domaćinstava: Uvod Ekonomska grupa za hranu, god. 7

13 Dok je AED često više usmerena na analizu ekonomije prehrane kao instrumenta za utvrđivanje potrebe za pomoći u hrani, akcenat je u ovom slučaju stavljen na sveukupno ekonomsko zdravlje ili ugroženost domaćinstva. Stoga se manje važnosti pridaje ispitivanju da li domaćinstvo zadovoljava sve svoje minimalne zahteve u ishrani ili ne. Umesto toga, pretpostavlja se da su raseljena lica u Srbiji i Crnoj Gori, koja uspevaju da prežive, u mogućnosti da obezbede hranu bar osnovne kalorijske vrednosti, iako je za očekivati da je njen kvalitet - posebno u slučaju najsiromašnijih - ispod standarda. Analiza ekonomije domaćinstava može se koristiti za utvrđivanje broja ljudi kojima je potrebna pomoć unutar zemlje. Međutim, u ovom trenutku, s obzirom na ograničenost uzorkovanja pri korišćenju modifikovane verzije AED, nije moguće izraditi takve prognoze. Oblik AED korišćen u ovoj oceni je najpogodniji za identifikovanje izvora prihoda (uključujući novčane i ne-novčane izvore) i za utvrđivanje načina na koji ljudi donose odluke po pitanju povećanja ili štednje svojih prihoda i očuvanja svojih rashoda ili potrošnje, čime održavaju ravnotežu svog kućnog budžeta. Samo uz dopunske podatke, kao što su podaci o distribuciji bogatstva unutar društva (ili u malim zajednicama gde je izvršeno samo-rangiranje kako bi se kategorisale lične percepcije stanovnika o tome koliko ljudi spada u određenu zonu) ili veću pokrivenost populacije raseljenih lica, moguće je da se AED koristi za utvrđivanje broja ljudi koji žive ispod ekonomskog repera kao što je prag siromaštva. 2.1 Operativni rad Analiza iz ovog izveštaja zasniva se na operativnom radu izvršenom u periodu mart april godine. Posećeni su Beograd, Bujanovac, Kragujevac, Kraljevo, Niš, i Novi Sad u Srbiji, i Podgorica i Berane u Crnoj Gori. Intervjuisano je ukupno 35 domaćinstava primenom polu-strukturisanog formata. Razgovori sa IRL pretežno su trajali 1½ do 2 sata i bili su usmereni na izvore prihoda, glavne rashode domaćinstva, strukturu potrošnje i strategije za sezonsko rešavanje problema. 8 Ispitivana domaćinstva obuhvatila su raseljena lica koja su bila korisnici četiri programa MKCK, raseljena lica koja nisu bila korisnici, i domaće ugroženo stanovništvo. Intervjuom su obuhvaćena romska i ne-romska (većinom srpska) domaćinstva, kao i ona koja borave u zvaničnim i nezvaničnim kolektivnim centrima, koja plaćaju zakupninu u privatnom smeštaju, koja borave u privatnom smeštaju koji nije u njihovoj svojini kao i ona koja borave u smeštaju koji je njihovo vlasništvo. Ispitivana domaćinstva je u većini slučajeva identifikovalo lokalno operativno osoblje MKCK, mada je u pojedenim slučajevima selekcija vršena nasumce kroz posete kolektivnim centrima. Kontakt sa ugroženim domaćim stanovništvom ostvaren je u opštinskim narodnim kuhinjama koje su vodila lokalna udruženja Crvenog krsta i, u nekoliko slučajeva, u kolektivnim centrima u kojima su ova lica boravila zajedno sa raseljenima. U svakom posećenom mestu razgovori su vođeni i sa relevantnim sagovornicima, uključujući tu i osoblje kancelarija MKCK (na svim lokacijama), osoblje lokalnih ogranaka Crvenog krsta, centre za socijalni rad, opštinske vlasti, kancelarije UNHCRa i zaposlenim u narodnim kuhinjama (sagovornici su se razlikovali od mesta do mesta). U Beogradu su takođe održavani sastanci sa Republičkim zavodom za 8 Za spisak pokazatelja o kojima su tražene informacije, videti Aneks 1. 8

14 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori statistiku, UNHCR-om i timom za implementaciju Strategije za smanjenje siromaštva u Kabinetu zamenika Predsednika vlade Sekundarni izvori podataka: 10 Pored primarnog istraživanja, u ovoj analizi korišćena je i široka lepeza sekundarnih izvora podataka. Pun popis referenci dat je na kraju ovog izveštaja, a od posebne koristi bili su sledeći ključni dokumenti koji su korišćeni za pozicioniranje ugroženosti raseljenih lica unutar konteksta makroekonomske klime i za poređenje sa standardom života lokalnih stanovnika: 1. Izveštaji operativnog monitoringa MKCK-a i baze podataka, posebno spisak korisnika Programa pomoći u novcu 2. Dokumentacija iz Instituta za strateške studije i prognoze (ISSP) o ekonomskim uslovima u Crnoj Gori, uključujući posebno Pregled domaćinstava Roma, Aškalija i Egipćana, izbeglica i raseljenih lica za godinu. 3. Istraživanje standarda života stanovništva, koje je objavilo Ministarstvo za rad, zapošljavanje i socijalnu politiku Republike Srbije 4. Studija o strategiji za smanjenje siromaštva (SSSS), kako za Srbiju, tako i za Crnu Goru 2.3 Nalazi NAM II Autori NAM II izvršili su ekstrapolaciju opšte statistike sveukupnog boja raseljenih lica iz nalaza intervjua njihovih domaćinstava u svakoj od socijalnih kategorija u Srbiji i Crnoj Gori. Na osnovu tih nalaza, procenjuje se da se među raseljenim licima nalazi približno najugroženijih lica (ispod NMSS). Ova grupa uključuje oko raseljenih lica iz Crne Gore i iz Srbije. Obustavljanje distribucije paketa sa namirnicama MKCK dovešće do situacije u kojoj će dodatnih 7-8% ljudi, koji su u ovom trenutku iznad MMSL-a, pasti ispod te granice. Ovaj postotak čine tri najugroženije grupe (Romi, kolektivni centri i raseljena lica kod porodica koje su im ukazale gostoprimstvo). Ovo približno iznosi 12,000 lica u Srbiji i u Crnoj Gori, što ukupno čini lica ispod NMSS. 11 U Studiji se dalje navodi da, na osnovu njenih nalaza, "88,6% raseljenih lica u Srbiji živi ispod praga siromaštva uz 8,6% ispod NMSS. U Crnoj Gori, 90% raseljenih lica živi ispod praga siromaštva uz 21% ispod NMSS." 12 Ako se uzme u obzir i to da se postotak lokalnog stanovništva koje živi ispod praga siromaštva procenjuje na 10%, 13 izveštaj NAM II-a o razmeri siromaštva je, najblaže rečeno, zabrinjavajući. Usled ograničene veličine uzorka i selektivnog načina na koji je izvršena selekcija domaćinstava za istraživanje u studiji NAM II, nije jasno da li ova statistika precizno održava sveukupni socijalni presek populacije raseljenih lica u godini. 9 Za puni spisak kontaktiranih ključnih konsultanata, videti Aneks 4. Intervjui sa pojedinačnim domaćinstvima vođene su anonimno kako se bi se podstakla slobodnija razmena informacija. 10 Za puni spisak korišćene dokumentacije, videti Spisak referenci (Aneks 3) na kraju ovog izveštaja. 11 NAM II, str NAM II, str Studija o strategiji za smanjenje siromaštva za Srbiju (2003. godina). 9

15 Domaćinstva koja su bila obuhvaćena istraživanjem nisu bila izabrana po sistemu slučajnog uzorka, već ih je izabralo osoblje opštinske organizacije Crvenog krsta i drugi ključni izvori informacija koji su imali iskustva u radu sa ugroženim raseljenim licima. Ovo se uklapa u metodologiju koju preporučuje AED kada se ista koristi za razvoj profila socijalnih grupa, ali nije pouzdan način za korišćenje podataka o ugroženosti za raseljeno stanovništvo uopšte. Veličina uzorka je obuhvatila samo ona raseljena lica koja su zvanično registrovana. Poznato je da postoji značajan broj raseljenih lica (posebno Roma) koja nisu registrovana, premda se malo zna da li se stepen njihove ugroženosti u značajnoj meri razlikuje od drugih raseljenih lica. Ostala istraživanja iz Srbije i Crne Gore, u kojima se koristi veća veličina uzoraka i selekcija ispitanika po sistemu slučajnog uzorka, navode dosta niže postotke raseljenih lica koja žive ispod praga siromaštva u poređenju sa podacima iznetim u izveštaju NAM II NAM II obezbeđuje opšte uslove ugroženosti Uprkos diskutabilnoj proceni razmera ugroženosti (npr. broj ljudi koji se nalaze ispod praga siromaštva i nivoa minimalne socijalne sigurnosti), NAM II se uistinu pokazao korisnim u pogledu datog opisa osnovne prirode te ugroženosti. Pored toga, i njegove preporuke bile su izuzetno vredne. Prema rečima delegacije MKCK i osoblja Kancelarija ispitanih u svrhu ovog izveštaja, profili ugroženosti, kako na nivou domaćinstva, tako i na nivou zona ekonomske moći, bili su od velike pomoći pri utvrđivanju osnove za definisanje kriterijuma za učešće u programima podrške ekonomske moći i za pružanje informacija sa mnogo više pojedinosti o izazovima sa kojima je suočena populacija korisnika nego što je to ranije bilo raspoloživo. Dalja dorada kriterijuma NAM II pomogla je da se detaljnije definišu grupe i da se ostvari bolje ciljanje MKCK aktivnosti na podršku ekonomske moći, posebno Programa pomoći u novcu (PNP) namenjenog najugroženijima. Do kraja su sprovedene dve od brojnih preporuka iz izveštaja NAM II: 1. U prethodnom periodu, imovina koju na Kosovu poseduju raseljena lica uzimana je u obzir pri procenjivanju njihovih potreba, iako veliki broj vlasnika nije bio u mogućnosti da iz toga ostvari bilo kakav prihod zbog nemogućnosti pristupa, uništene ili zaposednute nekretnine i nepostojanja funkcionalnog postupka za rešavanje imovinsko-pravnih potraživanja. Ovaj podatak se više ne uračunava u ukupni prihod domaćinstva raseljenih lica, kao što je preporučeno u izveštaju. 2. Postupci za definisanje Nivoa minimalne socijalne sigurnosti (NMSS), koji se prethodno obračunavao po principu "od opštine do opštine", revidirani su u septembru, godine; NMSS se sada zasniva na prosečnoj plati na republičkom nivou u Srbiji. Prethodni sistem stavio je opštine u nepovoljan položaj. Neto rezultat se ogledao u tome da su ljudi mogli da ostvare pristup pomoći finansijske zaštite porodice (MOP), iako se pokazalo da ova povlastica nije proporcionalno podeljena i sa raseljenim licima Kako u Srbija tako i Crnoj Gori, pomoć najsiromašnijim porodicama naziva se MOP (Materijalno obezbeđenje porodice, ili Finansijska zaštita porodice). Međutim, ova povlastica je raspoloživa samo za IRL u Srbiji. 10

16 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Jedna od preporuka iz NAM II, da se izvrši pre-registracija raseljenih lica, nije izvršena. U godini, procenitelj nije mogao da pronađe organizaciju koja bi bila voljna da preuzme vodeću ulogu u organizovanju ili finansiranju takvog posla, premda izvestan broj organizacija, uključujući UNHCR, definitivno vide potrebu za ovim. 2.4 Koji je broj ugroženih raseljenih lica? U Studiji o strategiji za smanjenje siromaštva (SSSS) za Srbiju navodi se da približno ili 25% zbirne populacije izbeglica i raseljenih lica živi ispod praga siromaštva, što je dvostruko više u poređenju sa domaćim stanovništvom. Izvor podataka koji pripada populaciji raseljenih lica po svemu sudeći je studija WFP iz godine, dok su podaci o domaćem stanovništvu uzeti iz Istraživanja standarda života za Srbiju iz godine koje je prikupilo podatke zasnovane na anlizi preko 6000 domaćinstva. U SSSS se navodi da je rizik od siromaštva raseljenih lica za 1,5 puta veći od rizika kod domaćeg stanovništva (pri čemu je rizik od siromaštva kod izbeglica dvostruko veći nego kod lokalnog stanovništva). 15 Stepeni rizika od siromaštva kod raseljenih lica i izbeglica ne uključuju rizik od siromaštva kod Roma ili lica koja su boravila u kolektivnim centrima u godini (svaka od tih grupa smatra se za visoko izložene grupe), tako da su oni gotovo sigurno mali. Izbeglice, raseljena lica i manjine poput Roma, Aškalija i Egipćana (RAE) u Crnoj Gori posmatrani su odvojeno tokom pripreme za SSSS (nema podataka za Srbiju). Njihovo uključivanje u proračune broja raseljenih lica ispod praga siromaštva još uvek pruža sasvim različitu sliku od one iz NAM II. Iz Istraživanja domaćinstava Roma, Aškalija i Egipćana, kao i izbeglica i raseljenih lica, koje je u Crnoj Gori sproveo Institut za strateške studije i prognoze (ISSP) u godini u 838 domaćinstva (uključujući približno 260 domaćinstva RAE), zaključeno je da je stopa siromaštva među RAE (i kod rezidentnih i kod raseljenih) iznosila do 60%, za izbeglice do 48%, a za raseljena lica (ne-rome) do 46%. 16 Još jednom, ovi podaci se značajno razlikuju od onih iz nalaza NAM II. Ako pretpostavimo da su stope siromaštva među raseljenim licima (kako Romima tako i ne-romima) iste, kako za Srbiju tako i Crnu Goru, bilo bi moguće da se izvrši ekstrapolacija broja raseljenih lica koja borave u Srbiji ispod praga siromaštva. Tabela 2.4 prikazuje broj raseljenih lica koja prema ovoj proceni žive ispod praga siromaštva. Tabela 2.4. Ekstrapolacija ugroženosti za sva raseljena lica, na bazi podataka iz Crne Gore % ispod praga siromaštva Srbija Crna Gora Romi 60% raseljena lica romske populacije Ne-Romi 46% IRL ne-roma Ukupno 54% ukupne populacije IRL Prema ovoj hipotetičkoj proceni, ukupan broj raseljenih lica koja žive ispod linije siromaštva iznosio bi , ili 54% zbirne populacije raseljenih lica romske i ne- 15 SSSS, str U ovom istraživanju, anketari za prikupljanje podataka o Romima prošli su kroz obuku za prikupljanje informacija. 11

17 romske populacije. Ova procena se ne bi mogla uzeti za indikativnu; hitno je i neophodno sprovesti dalje istraživanje o položaju raseljenih lica koja borave u Srbiji kako bi se odgovorilo na pitanje o broju raseljenih lica koja žive u siromaštvu. U Srbiji bi trebalo izvršiti sadržajan popis i istraživanje o prihodima i rashodima domaćinstava, primenom metodologije korišćene u Istraživanju standarda života stanovništva. Posebne napore treba uložiti u registrovanju raseljenih lica romske populacije, kao i u prikupljanju podataka u vezi sa njihovim uslovima života. Ne postoji izvor podataka, uključujući SSSS-e za Srbiju i Crnu Goru, koji tretira broj ljudi koji žive ispod nivoa NMSS. Stoga više ne postoji pouzdan izvor podataka sa većom veličinom uzorka i postupkom uzorkovanja putem slučajnog izbora koji se može porediti sa nalazima NAM po kojima ljudi živi ispod minimalnog nivoa socijalne sigurnosti. Međutim, nalazi analize ED iz godine, koja se bavi ne samo zvaničnim već i nezvaničnim prihodom (neoporezovanim, ostvarenim iz "sive ekonomije", neredovnim i negotovinskim) nagoveštava da veoma malo domaćinstava zaista ostvaruje prihod ispod NMSS, čak iako njihov oficijelni prihod ne premašuje ovu granicu (videti Odeljak 3.4). 3. Profil siromaštva U periodu nakon prestanka vazdušnih napada NATO snaga i izbornog poraza predsednika Slobodana Milosevica godine, Srbija i Crna Gora ostvaruju skromni ekonomski napredak na makro nivou. Bruto-društveni proizvod (BDP) je značajan opao sa US$ 60,9 milijardi u godini na $15,7 milijardi u godini, ali je ponovo zabeležio rast na 19,2 milijarde u godini. 17 Između i godine stopa inflacije je pala sa 18% na 11,2 %. Međutim, ispod ovih makro-ekonomskih trendova krije se jedna mnogo turobnija slika života najsiromašnijih. Nezaposlenost je porasla sa 28% u godini na 34,5% u godini. 18 U 2005, očekuje se gubitak čak radnih mesta kao rezultat restrukturiranja ili privatizacije osam javnih preduzeća, što bi, samo u ovoj godini, moglo da dovede do povećanja stope nezaposlenosti od 21%. 19 Među faktorima koji doprinose ovom padu u odnosu na raseljena lica i na domaće siromašno stanovništvo nalaze se i sledeći: Spora privatizacija preduzeća u državnoj svojini, što dovodi do narastajuće nezaposlenosti i veće konkurencije za radna mesta. Prema navodima društva Crvenog krsta iz Novog Sada, u godini, na primer, u ovom gradu od stanovnika bilo je zaposleno ljudi. Danas, kada je broj stanovnika narastao na , zaposleno je samo U Kragujevcu, za radnika Fabrike automobila Zastava, koji u ovom trenutku primaju minimalni lični dohodak, uskoro prestaje isplata naknada. Centar za socijalni rad (CSR) očekuje da će do kraja godine socijalnu pomoć zatražiti najmanje 5000 radnika. Opšta nezaposlenost pojačala je konkurenciju za radna mesta i oborila vrednost dnevnih nadnica. U godini, crnogorska vlada je odlučila da poslodavci koji 17 Svetska Banka: godine 18 Podaci CIA: godine i godine 19 Southeast European Times, 17/1/05. 12

18 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori zaposle izbeglice i raseljena lica moraju da plate dodatni porez u iznosu od 2,5 na dan (ova mera je imala za cilj da stimuliše lokalnu radnu snagu da se radije registruje u oficijelnom sektoru, nego da se izdržava radeći u sivoj ekonomiji). Ovim su uspešno zatvorena vrata privatnog sektora za izbeglice i raseljena lica. Radna grupa za raseljena lica preporučuje da vlasti Republike Crne Gore razmotre mogućnost promene Uredbe o zapošljavanju stranih fizičkih lica i Zakona o zapošljavanju, u okviru koje je ovaj dodatni porez bio razrezan. 20 Došlo je do značajnog smanjenja količina raspoložive humanitarne pomoći, jer je veliki broj NVO-a smanjio obim aktivnosti ili se u potpunosti povukao iz programa pomoći raseljenim licima. Sredstva koja su posedovala raseljena lica u trenutku dolaska u velikoj meri su potrošena, a učinjen je mali napredak da se omogući licima koja poseduju imovinu na Kosovu da ih prodaju ili da za istu dobiju nadoknadu. Kolektivni centri su u fazi zatvaranja a da nisu prepoznate potrebe dugoročnog smeštaja raseljenih lica. Prema podacima KzI iz februara godine, u Srbiji je još uvek otvoreno 122 zvanična kolektivna centara, od kojih država planira da do kraja godine zatvori 52. Dok se za izbeglice i domaće stanovništvo gradi izvestan broj alternativnih stambenih objekata u kojima oni ne bi plaćali stanarinu ili bi ona bila subvencionisana, raseljena lica nisu imala mnogo koristi od ovih akcija. Obim izgradnje novih kuća nedovoljan je da bi se u njih smestili svi oni koji moraju da napuste kolektivne centre. Postoje izvesni nagoveštaji da KzI i UNHCR razmatraju mogućnost da ova opcija bude ponuđena i raseljenim licima koja u ovom trenutku borave u zvaničnim kolektivnim centrima koji će biti zatvoreni u godini. U svakom slučaju, nejasno je kolike će koristi oni imati od toga, kao i da li su sredstva za ovu svrhu već odobrena na nivou KzI i UNHCR. Nije došlo do poboljšanja socijalnih usluga koje stoje na raspolaganju raseljenim licima, izbeglicama i domaćem siromašnom stanovništvu. Brojni vidovi socijalne zaštite (kao što su otpremnina licima koja su bila zaposlena u državnom sektoru na Kosovu) nude se samo po znatno smanjenoj stopi. Raseljena lica koja ne poseduju dokumentaciju i dalje se suočavaju sa poteškoćama u ostvarivanju prava na brojne vidove socijalne zaštite (posebno MOP i dečji dodatak). Najsiromašniji deo Srbije je jugoistok, gde je visoka stopa nezaposlenosti primorala mlađu populaciju da napusti seoska područja i ode u Niš i Beograd, ili da se uključi u sivu ekonomiju (održavajući golu egzistenciju dnevnim nadnicama, sitnom trgovinom i ostalim "divljim" i neredovnim vidovima dohodovanja). Međutim, prema navodima iz SSSS, najveće povećanje standarda života dogodilo se upravo na ovom području, nagoveštavajući fleksibilnost neoficijelnog sektora da apsorbuje i novu radnu snagu uprkos izuzetno niskim platama. U Crnoj Gori, sever je znatno siromašniji od centralnih i južnih delova zemlje, a baš na severu nastanila su se brojna raseljena lica sa Kosova. Ovo surovo, planinsko 20 Članove Radne grupa za interno raseljena lica sačinjavaju i zajedničko predsedništvo UNHCR i UNOCHA, UNDP, Kancelarija Visokog komesara UN za ljudska prava, MKCK, Norveški savet za izbeglice, Danski savet za izbeglice i Grupa

19 područje nudi malo mogućnosti za ostvarivanje prihoda u gotovo šestomesečnim zimskim uslovima, tako da su brojna domaćinstva primorana da svoje članove na po nekoliko meseci godišnje šalju u priobalno područje ne bi li tamo nadničili i tako prehranili porodicu. 3.1 Status raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Raseljena lica u Srbiji i Crnoj Gori suočavaju se sa poteškoćama u ostvarivanju svojih punih građanskih prava. U Srbiji, u odsustvu državnog tela sa posebnim ovlašćenjem da pruža zaštitu i pomoć raseljenim licima, Komesarijat za izbeglice je preuzeo izvestan broj ovih obaveza. Pišući za Grupu 484 u studiji o strategiji za "Izbeglice i raseljena lica u Strategiji za smanjenje siromaštva Obezbeđenje njihove pravilne uključenosti", Multanen, međutim, podvlači da: Vlasti imaju zakonsku obavezu da pružaju pomoć siromašnima i da rade na realizaciji ljudskih prava za sve. Ovo se garantuje Poveljom o ljudskim i manjinskim pravima i osnovnim slobodama, gde Član 38 posebno garantuje pomoć i zaštitu raseljenih lica. 21 Nacionalne strategije za rešavanje problema izbeglica i raseljenih lica ratifikovane su kako u Srbiji (maj godine) tako i u Crnoj Gori (mart godine). Procenjuje se da ukupni troškovi implementacije projekata sadržanih u strategiji iznose 480 miliona, 22 odnosno 100 miliona. Donacije za sprovođenje ove politike u Srbiji sporo pristižu. U Crnoj Gori donatorska konferencija se očekuje u proleće godine. Nijedna od strategija ne nudi rešenja za važna pitanja stanovanja, zapošljavanja i regulisanja statusa i pristupa zdravstvenom osiguranju za raseljena lica. Program implementacije Nacionalne strategije u Srbiji fokusira se samo na izbeglice. Sama Strategija fokusira se prvenstveno na povratak na Kosovo kao soluciju za raseljena lica kojoj se daje prednost, dok malo pažnje posvećuje pitanjima integracije. Slično tome, a uprkos deklarativnom zalaganju za nalaženje trajnih rešenja za raseljene, u Crnoj Gori se najviše pažnje posvećuje omogućavanju povratka na Kosovo ili daljem preseljavanju raseljenih u Srbiju ili drugde. Sveukupni zaključak je da mnoga raseljena lica i izbeglice nisu u mogućnosti da ostvare svoja "fundamentalna ljudska prava i usluge, kao što su lična dokumenta, imovinska prava, pristup zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, itd." Ovo vodi ka jednoj višedimenzionalnoj vrsti siromaštva, koja se sastoji kako od dohodovne neimaštine, tako i od nepostojanja pristupa uslugama i jednakosti pred zakonom Posebna briga za interno raseljena lica u Crnoj Gori Težnja za nezavisnošću Crne Gore od Srbije, koju podržava veliki deo stanovništva, dovela je do razvoja jedne paralelne državne strukture, koja sprovodi posebnu politiku prema izbeglicama i raseljenim licima, ima odvojenu politiku razvoja i svoj poseban budžet za pomoć. Celokupno privredno poslovanje u Crnoj Gori odvija se u evrima a ne u dinarima. Održavanje referenduma o nezavisnosti planira se za godinu. Crnogorska vlada raseljena lica smatra za stanovnike Srbije, tako da im ne omogućava prebivalište, osim ako su rođeni u Crnoj Gori ili ako su tu posedovali imovinu 21 Multanen/grupa 484, godine, Izbeglice i IRL u Studiji o strategiji za smanjenje siromaštva Obezbeđenje njihove pravilne uključenosti, str Od ovog iznosa, očekuje se da se US$460 miliona obezbedi kroz spoljna finansijska sredstva. 23 Multanen/grupa 484, godine, str

20 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori pre nego što su raseljeni sa Kosova. Crna Gora daje prioritet svom republičkom državljanstvu nad državljanstvom Zajednice. 24 Crnogorsko državljanstvo se može dobiti samo nakon deset godina prebivališta, tako da ovo očigledno ne predstavlja opciju za raseljena lica, uprkos činjenici da je veliki broj izbeglica iz Bosne i Hrvatske bio u mogućnosti da ipak dobije to državljanstvo. Međutim, kako se podvlači u Analizi položaja raseljenih lica sa Kosova u Srbiji i Crnoj Gori Radne grupe za raseljena lica: Zakonodavstvo i praksa, "Raseljena lica su državljani Srbije, i Srbije i Crne Gore," kako je navedeno u Članu 8 Ustavne povelje Državne zajednice Srbije i Crne Gore. 25 Raseljena lica i izbeglice u Crnoj Gori dobile su samo raseljenička lična dokumenta preko Komesarijata za raseljena lica. Stoga je raseljenim licima praktično onemogućeno da ispune zahteve za dobijanje državljanstva. Budući da se na njih gleda kao na stanovnike Srbije, pružanje zaštite i pomoći raseljenim licima se smatra nadležnošću Republike Srbije. Srbija, međutim, smatra Crnu Goru delom zajedničke države i očekuje da i briga za raseljena lica bude u okviru ovlašćenja crnogorskih vlasti, pa stoga sama ne pruža pomoć raseljenim licima koja borave u Crnoj Gori. Bez statusa rezidenata, raseljena lica u Crnoj Gori ne mogu da registruju imovinu ili trgovinsku delatnost. Ona ne mogu da primaju pomoć za nezaposlene i ne postoji redovan program za pružanje pomoći najugroženijima (uključujući samohrane majke, stara lica bez sredstava za život, invalide, decu bez roditelja, itd.). Ono što Crna Gora ipak obezbeđuje jeste primarna zdravstvena zaštita, kao i osnovno i srednjoškolsko obrazovanje za raseljena lica. UNHCR pruža određenu pomoć po principu "od slučaja do slučaja" i to raseljenim licima kojima je neophodno specijalističko medicinsko lečenje u Srbiji (u većini slučajeva pomoć pokriva samo prevoz do Srbije, jer se pretpostavlja da je tamo lečenje besplatno). Komesarijat za raseljena lica pruža jednokratnu pomoć za najhitnije slučajeve, ali je u ozbiljnoj materijalnoj oskudici tako da nije u mogućnosti da obezbedi dugoročnu zaštitu bilo kom raseljenom licu, čak i ako postoji politička volja za pružanje pomoći. Uredba o nepriznavanju saveznih odluka iz godine koju je donela crnogorska Skupština predviđa da Crna Gora neće priznati zakonske akte koje je usvojila savezna država a koje nisu odobrili "legitimni i legalni predstavnici Crne Gore." 26 Stoga, Crna Gora ne priznaje Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, kao ni Nacionalnu strategiju za Rome. 3.3 Poteškoće sa dokumentacijom Premda raseljena lica u Srbiji imaju zakonsko pravo da ostvaruju ista prava i usluge kao i drugi građani, veliki broj raseljenih lica u praksi nije u mogućnosti da koristi socijalnu zaštitu zbog nedostatka dokumentacije kojom bi dokazali svoj status raseljenih lica, svoj osnovni identitet ili vid zaposlenosti. U većini slučajeva ovo je izazvano logističkim i finansijskim poteškoćama u pribavljanju ili zameni dokumentacije u izmeštenim opštinskim kancelarijama, koje su preseljene sa Kosova u južnu Srbiju posle godine.osim toga, strogim birokratskim postupkom i očiglednom nespremnošću nekih opština da izađu u susret pokušajima raseljenih lica da pribave 24 Radna grupa za IRL, godina. Analiza položaja raseljenih lica sa Kosova u Srbiji i Crnoj Gori: Zakonodavstvo i praksa, str. 16. Ovaj dokument se često naziva "Analiza pravnih praznina". 25 Radna grupa za IRL godina, str Uredba o nepriznavanju saveznih odluka, navedena u Radnoj grupi za IRL, g, str

21 dokumentaciju, otežani su napori raseljenih lica da regulišu svoj status. Kako je primetila Radna grupa za raseljena lica (2004), "državljani bez osnovnih ličnih dokumenata jesu marginalizovani državljani, bez mogućnosti da ostvaruju svoja prava i izvršavaju svoje obaveze, koriste usluge i politički, ekonomski i socijalno sudeluju u društvu." 27 Kao primer birokratskog lavirinta kroz koji prolaze raseljena lica da bi podnela zahtev za osnovne usluge, na Slici 3.3 prikazana je brojna dokumentaciju koja je potrebna za uključivanje u finansijsku podršku porodice (MOP). Obratite pažnju da neka dokumenta nisu potrebna ako nisu primenljiva na okolnosti u konkretnoj porodici. Slika Dokumentacija neophodna za pomoć MOP 1. Lična isprava 2. Registraciona isprava IRL-a 3. Izjava svedoka o zajedničkom domaćinstvu izdaje gradska uprava u privremenom mestu boravka 4. Uverenje o državljanstvu 5. Potvrda o dohotku ( radna knjižica) - izdaje izmeštena firma / institucija poslodavca ili Potvrda o nezaposlenosti Izdaje Zavod za zapošljavanje u privremenom mestu boravka 6. Potvrda o penziji ili potvrda da lice ne prima penziju - izdaje izmeštena Kancelarija za penziono osiguranje (izmeštena PIO) 7. Izvod iz matične knjige rođenih izdaje izmešteni matični ured 8. Izvod iz matične knjige umrlih izdaje izmešteni matični ured (ako je penzioner ili drugi član porodice preminuo) Izvor: MKCK Niš PPN terenska služba 9. Izvod iz matične knjige venčanih izdaje izmešteni matični ured (ako je primenljivo) 10. Rešenje o razvodu izdaje sud u kome je pokrenut postupak (ako je primenljivo). 11. Potvrda koju izdaje Uprava prihoda (poreska uprava) u privremenom mestu boravka. 12. Potvrda koju izdaje katastarska uprava (katastar) u privremenom mestu boravka 13. Potvrda o školovanju za decu preko 15 godina starosti 14. Potvrda da je lice nesposobno za rad koja se izdaje u privremenom mestu boravka ili koju izdaje izmešteni PIO (ako je primenljivo) 15. Sudski dokument kojim se potvrđuje da podnosilac zahteva ne može da se osloni na pomoć porodice (ako je primenljivo) 16. Dokument o nasledstvu ili nepostojanju nasledstva 17. Stanje bankovnog računa Nesrazmeran broj lica bez dokumenata su Romi, dok brojni Romi nisu bili registrovani čak ni pre raseljenja. Po proceni Norveškog saveta za izbeglice, 30-35% Roma nikada nije ni bilo registrovano. 28 U ovom trenutku ne postoji mehanizam za registrovanje "hronično" neregistrovanih lica. 29 Lica koja pokušavaju da se registruju moraju da prođu kroz veoma dugotrajan i komplikovan postupak "naknadne registracije". Po izjavama specijalizovanih organizacija kao što je PRAXIS, ovi slučajevi uglavnom se veoma retko uspešno rešavaju. Kako je stepen nepismenosti kod Roma izuzetno visok i kako oni sami na dokumenata nikada nisu gledali kao na nešto od čega mogu imati koristi (češće su ih doživljavali kao faktor sputavanja njihovih aktivnosti), Romi su u najvećoj meri isključeni iz prava na socijalne usluge. Nedostatak dokumentacije Rome zapravo čini apatridima. 27 Radna grupa za IRL, godina, str Radna grupa za IRL godina, str Ibid, str

22 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Lica koja su pokušala da prikupe neophodnu dokumentaciju nailazila su na posebne poteškoće u dobijanju radne knjižice (lična evidencija zapošljavanja) u slučajevima kada njihov prethodni poslodavac više nije poslovao, kada je preseljen ili kada je evidencija izgubljena ili uništena. U pojedinim slučajevima, ova lica su uspevala da dobiju radnu knjižicu ali u dokumentu se navodi da nastavljaju da primaju lični dohodak iako to nije slučaj, čime gube pravo na zapošljavanje ili pomoć u Srbiji. Pravo prebivališta i imovinska prava dodeljuju se na nivou opštine. Neke opštine zaista produžavaju pravo prebivališta (npr. Kragujevac i Kraljevo) dok druge to ne čine (npr. Novi Sad) s obrazloženjem da žele da stimulišu konačan povratak na Kosovo. Često, za registrovanje prebivališta u izmeštenoj opštini neophodno je deregistrovanje u prvobitnoj opštini. Za lica koja primaju minimalne plate od svojih prethodnih poslodavaca, ovaj gubitak povlastica ih destimuliše u nastojanju da nađu novo prebivalište u Srbiji, gde ima malo radnih mesta i gde socijalna davanja nude manju zaštitu čak i od oskudne minimalne plate koju primaju. raseljena lica su prijavila slučajeve gde su izmešteni kosovski policajci odbili da izdaju dokumenta za de-registraciju (sic) za prenos stalne adrese jednog raseljenog lica sa Kosova na neku drugu lokaciju u Srbiji. Raseljenim licima je u principu dozvoljeno da registruju kod policije u svojim trenutnim mestima boravka samo boravište. Za registraciju je potreban dokaz o stanarskom pravu (izjava vlasnika prostorija / gazde, overena u sudu) birokratski postupci za promenu prebivališta su komplikovani, na primer u pojedinim opštinama zahteva se dokaz o de-registraciji na jednoj lokaciji pre odobrenja za registraciju na novoj lokaciji, što za veliki broj raseljenih lica može da predstavlja nesavladivu prepreku. 30 U pojedinim opštinama raseljenim licima su dodeljivane male dotacije u novcu kako bi mogli da finansiraju putovanje u izmeštene kancelarije opština prvobitnog prebivališta. Norveški savet za izbeglice (NRC) započelo je jedan projekat (sada ga vodi Praxis, lokalna NVO), Švajcarska agencija za razvoj i kooperaciju (SDC) ima sličan projekat, čiji je cilj da se pomogne ljudima da pronađu svoju dokumentaciju. Jedna trećina lica koja su tražila pomoć od NRC/Praxis-a uspela je da dobije svoju dokumentaciju. NRC je takođe preporučio da bi raseljenim licima trebalo dozvoliti da svoje zahteve za izdavanje dokumentacije podnose u opštinama svog privremenog prebivališta pre nego u izmeštenim kancelarijama opština prvobitnog prebivališta. Republička Vlada, međutim, nije prihvatila ovaj predlog Sticanje prava na pomoć države Raseljena lica u Crnoj Gori ne stiču u pravo na pomoć MOP. Stog razloga, Program novčane pomoći u Crnoj Gori MKCK nije obuhvatio mogućnost da država preuzme moguću nadležnost za pružanje pomoći najugroženijim raseljenim licima (premda je vlada Crne Gore pokrila 50% troškova programa PNP), dok su u Srbiji postojala raseljena lica s pravom na pomoć MOP, princip prenošenja tereta pojedenih slučajeva na državni sistem socijalne zaštite odigrao je značajnu ulogu u nacrtu projekta. Od donošenja novog zakona u septembru godine, MOP pomoć u Srbiji zasniva se na proceni da nivo minimalne socijalne sigurnosti (NMSS), koji se izračunava kao 30 Multanen/grupa 484, godina, str Multanen/grupa 484, godina, str

23 procentualni iznos (koji se menja prema veličini porodice) prosečne plate na republičkom nivou. Pre tog datuma, (uključujući i vreme kada je rađena studija NAM II), NMSS je obračunavan kao procentualni iznos prosečne plate na nivou opština. Ovo je siromašne opštine dovelo u nepovoljan položaj. Novi kriterijumi se uopšteno smatraju za pozitivan korak, jer je u siromašnim zajednicama NMSS realno povećan, a time i kriterijumi za sticanje prava na MOP. Ovo je potvrđeno u centrima za socijalni rad u nekoliko posećenih opština, koje su potvrdile da sada, po novim kriterijumima, više ljudi stiče pravo na MOP. U Novom Sadu, na primer, približno 1200 ljudi je primalo MOP (nije poznato koliko je među njima bilo raseljenih lica). U martu, godine, bilo je približno 1800 korisnika, od kojih 44 raseljena lica ). 32 Međutim, opština Novi Sad sada nema načina da utvrdi koliki je prosek sopstvenih opštinskih prihoda, ili koliki je broj stanovnika ispod linije siromaštva. Nema raspoloživih podataka o raspodeli prihoda na nivou opštine, premda gradski zvaničnici procenjuju da približno ljudi živi između praga siromaštva i NMSS-a. Tabela 3.4 prikazuje sadašnji NMSS za Srbiju i Crnu Goru. Tabela 3.4 Nivo minimalne socijalne sigurnosti Crna Gora* Srbija** Veličina porodice Evro Dinar Evro ,95 jednočlana porodica ,75 dvočlana porodica ,15 tročlana porodica ,51 četvoročlana porodica ,88 porodica sa pet i više članova * Izvor: Memorandum o razumevanju između Ministarstva rada i socijalnog staranja Republike Crne Gore, Komesarijata za raseljena lica Vlade Republike Crne Gore, Crvenog krsta Crne Gore i MKCK u vezi sa Programom novčane pomoći za raseljena lica u Crnoj Gori u godini. ** Izvor: Ministarstvo za rad, zapošljavanje i socijalnu politiku, Republika Srbija, februar, godine. Treba istaći da se ovaj nivo neznatno menja na mesečnoj osnovi kako bi odrazio promene u prosečnoj plati na republičkom nivou. Pored nivoa prihoda, kako je gore navedeno, korišćen je i paket drugih kriterijuma za donošenje odlike o sticanju prava podnosioca zahteva na MOP: Podnosilac zahteva takođe ne sme da poseduje više od dva hektara lošeg ili 200 m 2 kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta. On/ona ne sme da odbije ponudu za zapošljavanje ili za pohađanje obuke. On/ona mora da bude registrovan/a kao nezaposleno lice ili lice u penziji. U domaćinstvu ne sme biti dece iznad 18 godina starosti i fizički sposobnih rođaka (jer su takvi članovi porodice po srpskom i crnogorskom zakonu obavezni da izdržavaju roditelje i invalidne rođake). Ukoliko u porodici ima fizički sposobnih rođaka, u celokupni prihod domaćinstva uračunava se procena njihovog potencijalnog doprinosa u domaćinstvu u slučaju njihovog zapošljavanja. Lica koja imaju fizički sposobne rođake ali se ne mogu osloniti na njihovu podršku raseljena lica koja sada primaju pomoć MOP nalazila su se među 254 korisnika Programa novčane pomoći MKCK u Novom Sadu. Izvor: Zapažanja EcoSec-a o regionu Vojvodine, godine, februar, godine, str

24 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori moraju da dostave dokumentaciju u kojoj se navodi da takve podrška nije moguća (videti spisak dokumentacije gore u tekstu). Ukoliko u porodici ima više radno sposobnih nego radno nesposobnih članova, ona u principu stiču samo pravo na pomoć u trajanju od devet meseci. Presudan element za utvrđivanje prava na MOP jeste kućna poseta osoblja centara za socijalni rad. Osoblju CSR je dato "diskreciono pravo" da proceni uslove života podnosioca zahteva i da prihvate ili odbiju zahtev na osnovu subjektivne odluke o stvarnim potrebama porodice. Prema rečima odbijenih podnosilaca zahteva i Kancelarije MKCK, domaćinstva su odbijana ako poseduju motorno vozilo (čak iako je staro i gotovo jedva u voznom stanju sa minimalnom vrednošću u slučaju prodaje), ako žive u kući koja se čini luksuznije opremljenom nego što bi oni bili u stanju da je održavaju, i ako njihov lični izgled ne odaje siromaštvo. Brojna domaćinstva takođe su navodno odbijena na osnovu činjenica da su, premda nezaposlena, fizički "sposobna za rad". Centri za socijalni rad koristili su diskreciono pravo za procenu mesečnog prihoda koji bi ova lica mogla da ostvare kad bi radila za dnevnu nadnicu, ali ne uzimaju u obzir da li na tom lokalitetu postoje mogućnosti za ovu vrstu nadničenja. Novi zakon ne ograničava mogućnost da centri za socijalni rad primene "sposobnost za rad" kao kriterijum za odbijanje podnosilaca zahteva za MOP. Njegovi kritičari, međutim, ističu da odluke procenitelja ipak nepravedno isključuju ljude koji bi trebalo da budu uključeni. Porodice koje su uključene u MOP primaju iznos koji je jednak razlici između njihovog tekućeg procenjenog prihoda i NMSS-a koji odgovara veličini njihove porodice (do najviše pet članova) Na primer, penzioner koji prima 50 evra mesečno i živi sa dva člana porodice u Crnoj Gori primiće iznos MOP-a od 20 evra mesečno kako bi se prihod porodice doveo na NMSS od 70 evra. Izvestan broj posećenih zaposlenih u Centrima za socijalni rad izjavio je da je mnogo teže da se do kraja isprate zahtevi za MOP kod raseljenih lica nego kod lokalnih stanovnika, jer raseljena lica često menjaju svoje prebivalište, tako da takve posete staju i vremena i novca. Kako sebi ne mogu da priušte dodatno osoblje ili da novčano stimulišu osoblje da odlazi u posete, veliki broj slučajeva koje je Program pomoći u novcu MKCK-a uputio na rešavanje nisu u potpunosti sprovedeni do kraja, pa su odbijeni na bazi drugih kriterijuma a ne kućnih poseta. 33 U jednom od opštinskih centara za socijalni rad u Beogradu nisku stopu usvojenih zahteva za MOP (4 od 107 uputa) pripisuju poteškoćama sa kojima se suočavaju korisnici PNP u pribavljanju dokumentacije, njihovom sklonošću da često menjaju svoje mesto stanovanja 34 kao i, kako tvrde, činjenici da ljudi sada imaju više novca otkako je nedavno povećan iznos penzija, tako da više nemaju pravo na tu pomoć. Predstavnik lokalnog Crvenog krsta, međutim, kaže da je po njegovom mišljenju CSR pokazao nedostatak fleksibilnosti što se tiče njihovih ispitivača. Tamo gde se prihod nekih ljudi povećao za marginalni iznos iznad NMSS-a, a pri tom je postojala velika opasnost da on padne ispod tog nivoa, ispitivači centra za socijalni rad nisu reagovali 33 Prema uslovima iz Programa novčane pomoći, lica koja su uključena u program za primanje pomoći u novcu, kojim rukovodi MKCK, imala bi pravo da konkurišu za MOP. U praksi, većina lica koja su stekla pravo na pomoć PPN bila su odvraćena od podnošenja zahteva ili su odbijena za uključivanje u program MOP u nadležnosti države, u većini slučajeva zbog poteškoća sa dokumentacijom, a na osnovu tvrdnje da podnosioci zahteva imaju suviše visok prihod. 34 Jedan od razloga što romska i ne-romska populacija toliko često menja mesto svog prebivališta leži u njihovoj nemogućnosti da plaćaju stanarinu, tako da bivaju izbačeni iz smeštaja. 19

25 fleksibilno kako bi ipak udovoljili njihovom zahtevu. Osim toga, kako su ispitivaču uzimali u obzir samo prihode podnosilaca zahteva za MOP, a ne i troškove, porodici sa prihodom neznatno iznad gornje granice NMSS-a pomoć je odbijena čak i kada su imali vanredne troškove domaćinstva koji su im ostavljali raspoloživa sredstva koja su bila ispod NMSS-a. Baš u toj opštini, samo 22 raseljena lica dobijala su neki vid redovne pomoći (MOP, pomoć starim licima, invalidima, deci bez roditelja, itd.) od ukupnog broja raseljenih lica od približno Osoblje iz centara za socijalni rad slaže se da program MOP nije u mogućnosti da ispuni potrebe svih siromašnih lica, čak ni među lokalnim stanovništvom. Pojedinci su takođe izrazi zabrinutost da ukoliko bi se velikom broju raseljenih lica odmah pružila pomoć, bez odgovarajućeg povećanja socijalnih usluga i za domaće stanovništvo, verovatno bi došlo do povećanja napetosti između ove dve grupe. Korišćenje NMSS-a u izveštaju NAM II kao kriterijuma za utvrđivanje da je li porodica upala u najsiromašniju socijalnu grupu opravdavano je činjenicom da je to bilo od pomoći u ciljanju korisnika Programa pomoći u novcu, koji bi konačno mogao biti prihvaćen u srpskom sistemu MOP. Međutim, kako pokazuje Dijagram 3.4, korišćenje ovog kriterijuma kao referentne vrednosti za razlikovanje najsiromašnijih od srednje siromašnih, pruža pogrešnu sliku, jer proučavanje neoficijelnih izvora prihoda i rashoda pokazuje da čak i najsiromašnija domaćinstva imaju viši nivo prihoda od onog koji je specificiran NMSS-om. Zaista, jasno je da je jednom domaćinstvu praktično nemoguće da živi na, ili ispod, NMSS-a. Dijagram 3.4 Broj domaćinstava sa prihodom ispod NMSS, na bazi zvaničnog i nezvaničnog prihoda Broj porodica S pravom Zvanični prihod Bez prava Uključuje nezvanični prihod Izvor: 2005 Analiza ekonomije domaćinstava, veličina uzorka =

26 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori 3.5 Korišćenje linije siromaštva kao determinante socijalnih grupa U izveštaju NAM II korišćene su linije siromaštva za Srbiju i Crnu Goru, kako je definisala Svetska Banka, kao referentne vrednosti za definisanje određenih pragova između srednje siromašnih "dobrostojeće" siromašnih lica. Linije siromaštva definisane su u Studiji o strategiji za smanjenje siromaštva u Srbiji i u Crnoj Gori kao: Srbija: 4489 dinara po potrošačkoj jedinici (usklađeno za odrasle i decu), = 72 USD mesečno ( 56,11) 35, i.e. 2.4 USD dnevno ( 1,87) Crna Gora: 116,2 po potrošačkoj jedinici ( 3,87 dnevno). 36 Procene pragova siromaštva za različite tipove porodica date su u Tabeli 3.5. Treba podvući da izraz "potrošačka jedinica" usklađuje prihod za porodice sa decom u zavisnosti od njihovog uzrasta. Važno je napomenuti da, dok prag siromaštva za Crnu Goru grubo iznosi dva puta više nego za Srbiju, prema najnovijoj oceni ekonomije domaćinstava ne postoji značajna razlika između prihoda domaćinstava raseljenih lica u Srbiji i u Crnoj Gori. Stoga, prema zvaničnoj statistici, zvanična stopa siromaštva u Crnoj Gori bi trebalo da bude znatno viša nego u Srbiji iako su prihodi u obe Republike isti. Tabela 3.5 Pragovi siromaštva u Srbiji i Crnoj Gori, po potrošačkoj jedinici CG NMSS ( ) CG PS ( ) Srbija NMSS Dinar Srbija PS Dinar Veličina porodice , , ,11 jednočlana porodica , , ,09 101,56 dvočlana porodica odraslih , , ,45 171,14 tročlana porodica (2 odrasla, 1 dete < 6) , , ,2 213,23 četvoročlana porodica (2 odrasla 1 dete < 6, 1 dete između 6 i 15 godina starosti , , ,56 226,69 petočlana porodica (2 odrasla, 2 dece < 6, 1 dete između 6 i 15 godina starosti 4. Uslovi života raseljenih lica Ovo poglavlje razmatra uslove života raseljenih osoba prvo sa opšteg stanovišta. Izvršena su poređenja u pogledu stepena ugroženosti izbeglica, podvučena je važnost socijalne mreže u pružanju ekonomske sigurnosti. Donekle su ispitani su uslovi stanovanja. Konačno, definisane su zone ekonomske moći i socijalne grupe, i prikazane su strategije za rešavanje problema svake grupe. 4.1 Ugroženost raseljenih lica u poređenju sa populacijom izbeglica Uopšte govoreći, veliki broj organizacija (uključujući UNHCR) koje rade sa izbeglicama i raseljenim licima slažu se da su raseljena lica siromašnija od izbeglica. Ovo se može pripisati sledećim razlozima: 35 Po kursu: 80 Dinar = 1 Evro. 36 Formula za potrošačku jedinicu: (Engels) (Odrasli 1) +.24* (deca starosti 0-6) +.75 * (Deca starosti 7-18). Izvor: SSSS Srbija. 21

27 Izbeglice žive u Srbiji i Crnoj Gori od godine, tako da su imale duži period za integraciju. Izbeglice iz Bosne i Hrvatske imaju pretežno viši stepen obrazovanja od raseljenih lica sa Kosova. Izbeglice iz Bosne i Hrvatske posedovale su veću imovinu u trenutku raseljavanja. Izvestan broj je bio u mogućnosti da svoju imovinu u svojim prvobitnim područjima proda po pristojnoj ceni, i da tim novcem kupi novi dom. Nasuprot tome, veoma mali broj raseljenih lica sa Kosova bio je u mogućnosti da proda svoju imovinu, dok su oni koji su je prodali mogli to da urade po najnižoj mogućoj ceni. Premda su UNHCR i ostale agencije u prethodnim godinama smanjile pomoć izbeglicama, za raseljena lica je mnogo dramatičnije bilo povlačenje podrške međunarodnih agencija, posebno nakon godine. Studija o strategiji za smanjenje siromaštva za Crnu Goru ne otkriva značajne razlike između nivoa prihoda ne-raseljenih lica romske populacije i izbeglica. Međutim, dok se procenjuje da 44,5% izbeglica troši više od 60% svog prihoda na prehranu, ovaj iznos potroši 52,4% raseljenih lica. Štaviše, što se tiče stanovanja, dok se 28,5% izbeglica nalazi ispod nivoa siromaštva (za koji je minimalno potrebno snabdevanje pijaćom vodom iz vodovoda ili kupatilo unutar kuće ili stana), ova cifra se penje na 39,9% među raseljenim ne-romima i na 74,7% među populacijom RAE Društveni kapital stimuliše oporavak raseljenih lica Od svih socijalnih grupa, onima sa već formiranom društvenom mrežom (porodica, prijatelji i susedi) mnogo je lakše da se izdržavaju. Strategije za korišćenje društvene mreže kretale su se od proširene porodice čiji su članovi živeli u kolektivnim centrima kao i u ruralnim područjima (tako da su koristile humanitarnu pomoć i prihode od seoskog gazdinstva), preko pozajmica od suseda i rođaka koji žive u gradovima za kupovinu robe potrebne za trgovinu i zanatstvo. Analiza ED, slično proceni projekta MKCK za donacije, u velikom broju slučajeva olakšala je integraciju raseljenih lica u domaću zajednicu. Posedovanje veštine koja bi mogla da se plasira pomoglo je da se izgrade jače veze između raseljenih lica i lokalnog stanovništva. Istovremeno, korisnik donacije je sticao mogućnost da zajednici pruži važnu uslužnu delatnost. Ovo važi i za mikro-kredite i, u možda nešto manje uočljivom obimu, za program stručne obuke (jer je za nalaženje zaposlenja potrebno više vremena nakon sticanja radnih kvalifikacija). 4.3 Tipovi smeštaja Raseljena lica u Srbiji i Crnoj Gori borave u različitih smeštajnim kombinacijama i uslovima. Ovi uslovi ne moraju se nužno koristiti za ocenu nivoa ugroženosti određenog domaćinstva, kao što će se pokazati kasnije u analizi prihoda i rashoda domaćinstava. Međutim, određeni tip stanovanja određuje raspon mogućnosti, resurse (kako finansijske talo i socijalne) i mehanizme za rešavanje problema koji im stoje na raspolaganju. 37 ISSP. Istraživanje domaćinstava Roma, Aškalija i Egipćana, izbeglica i raseljenih lica u Crnoj Gori, str

28 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Kolektivni centri Kolektivni centri su pretežno veliki objekti ili barake u državnoj svojini kojima se upravlja kao skloništima za raseljena lica (često zajedno sa izbeglicama i siromašnim lokalnim stanovništvom). Stanovnici ovih "oficijelnih" kolektivnih centara ne plaćaju stanarinu ili troškove za komunalije, i u Srbiji (ali ne u Crnoj Gori) imaju pravo na 1-3 obroka dnevno. Stanovnici kolektivnih centara nemaju pravo na bilo koju vrstu dodatne redovne pomoći Komesarijata za izbeglice (ili, u Crnoj Gori, Komesarijata za raseljena lica), premda mogu da povremeno primaju jednokratnu pomoć u vidu drva za ogrev, proizvoda za higijenske potrebe ili namirnica. Dok je broj kolektivnih centara ranije bio dosta visok (u njima je, godine. boravilo ljudi) 38, u prethodnim godinama povećana su nastojanja da se centri zatvore, često u cilju vraćanja objekata drugim namenama. Zatvorena je oko polovina svih kolektivnih centara u užoj Srbiji, 122 centra su još uvek je otvorena, a planira se da se u godini zatvore još 52 centra. U Crnoj Gori još su otvorena samo tri kolektivna centra. Stanovnici nekih kolektivnih centara su izjavili da u očekivanju zatvaranja centara nerado ulažu u sopstvene poljoprivredne ili poslovne delatnosti jer postoji bojazan da će opet morati da se sele na drugu lokaciju. Zatvaranje kolektivnih centara, kako u Srbiji tako i u Crnoj Gori, svodi se, u većini slučajeva, samo na odustajanje države od svoje uloge davaoca usluga. Ljudi nastavljaju da žive u ovim sada 'nezvaničnim kolektivnim centrima, koji su često barake u krugu napuštenih fabrika prvobitno izgrađenih za radnike. Kako te fabrike ne rade, stanari nisu u obavezi da plaćaju stanarinu i, u pojedinim slučajevima, takođe besplatno koriste struju i vodu. (Izveštaji prikupljeni kako u Srbiji tako i u Crnoj Gori pominju opštine koje intervenišu kako se ne bi obustavilo snabdevanje ovih centara električnom energijom, čak iako država zvanično odriče nadležnost za pružanje ovih usluga). Lica koja borave u nezvaničnim kolektivnim centrima, međutim, nisu u mogućnosti da prijave svoje prebivalište što može da predstavlja prepreku za pristup javnim službama. 39 UNHCR je pokazao zainteresovanost da raseljenim licima, kako u Srbiji tako i u Crnoj Gori, pomogne da im se omogući dugoročan smeštaj. Prema njegovom izveštaju, država nije voljna da razmatra potrebe raseljenih lica, ali je spremna da prihvati angažovanje UNHCR-a na pružanju pomoći izbeglicama i raseljenim licima po njihovom iseljenju iz kolektivnih centara. UNHCR je izrazio zabrinutost da je položaj izbeglica i raseljenih lica koji su već morali da se isele iz kolektivnih centara vrlo neizvestan. Ova organizacija razmatra mogućnost pružanja pomoći bivšim stanovnicima kolektivnih centara, koja bi uključila kako izbeglice, tako i raseljena lica. Međutim, kako centrala UNHCR u Ženevi još uvek razmatra ove planove, i kako njihov obim i rokovi još nisu utvrđeni, pretpostavlja se da će proći još neko vreme do početka sprovođenja ovih aktivnosti. Premda se izvestan broj stanovnika kolektivnih centara zasigurno nalazi u grupi najsiromašnijih, boravak u kolektivnom centru ne mora da znači da su oni bez ikakvih sredstava za život. Izvestan broj stanovnika kolektivnih centara nalazi se u grupi srednje siromašnih (videti dalje u tekstu) jer su oslobođeni obaveze plaćanja stanarine i komunalija. Osim toga, oni su zapaženiji i kao takvi često na listama primalaca pomoći, koju ostali koji žive u privatnom smeštaju nisu u mogućnosti da koriste. 38 NAM II, str Multanen godine, str

29 Takođe se čini da su pojedina udruženja raseljenih lica u kolektivnim centrima u mogućnosti da dobiju povlašćeni status od strane države na temelju aktivnog održavanja veza sa Kosovom, pomoći koju pružaju Srbima da ostanu na svojoj zemlji, ili pokretanja postupaka o povraćaju imovine na kosovskim sudovima. Jedan od posećenih kolektivnih centara, čini se, dobija besplatnu električnu energiju i sa sigurnošću može da računa na nastavak rada kao nepriznat kolektivni centar upravo zbog ovakve svoje aktivnosti na Kosovu Kamp Konik Jedini kamp za raseljena lica je Konik, smešten na periferiji glavnog grada Crne Gore. Kamp je naseljen isključivo Romima i podeljen je na dve lokacije: približno 1300 stanovnika živi u Koniku I i 400 živi u Koniku II. Uslovi u ovim kampovima su izuzetno loši, sa prenatrpanim, nehigijenskim stanovima. Oko kampova ne postoje površine za povrtnjake ili gajenje stoke, tako da Romi nemaju uslova da proizvode hranu i tako dopune svoje prihode ili ishranu. UNHCR je, u saradnji sa nemačkom NVO, HELP, učestvovao u izgradnji višespratnih stambenih zgrada za smeštaj izabranih Roma iz Konika. Međutim, iako se ovi stanovnici iseljavaju iz smeštaja tipa baraka, drugi raseljeni Roma iz okolnog područja se useljavaju u kamp, tako da se očekuje da će broj stanovnika u kampu ostati nepromenjen. Deo stanovnika kampa je nezadovoljan dodelom stanova jednim, a ne drugim licima. Davaoci pomoći koji su radili u kampu doživljavali su neprijatnosti u radu. Prijavljeni su povremeni neredi, poteškoće u ciljanju korisnika i neuspeh u ostvarivanju održivog poboljšanja životnog standarda. Zaposleni u kampu predlažu da rešenje treba tražiti u podeli kampa na manja naselja kako bi se raseljenima pružile bolje usluge sa ličnom konotacijom i kako bi se smanjila prenatrpanost. Premda se Konik nalazi u okviru lokalne zajednice Roma, postoje tenzije između kampa i domaćeg stanovništva. Domaće stanovništvo uživa bolju reputaciju kao vredna radna snaga i često ima prioritet pri zapošljavanju, dobijajući i poslove unutar kampa. Ovo je dovelo do ogorčenosti u kampu. MKCK je pružao pomoć u novcu za 140 ugrožene romske porodice iz Konika. Prema navodima UNHCR-a ova pomoć je bila izuzetno cenjena, jer je za većinu ljudi predstavljala jedini pouzdani izvor prihoda. Od njenog ukidanja, kaže UNHCR, primljen je povećan broj zahteva za ad hoc pomoć. Bez obzira kako sumorni bili uslovi u Koniku, život u kampu donosi određene koristi za raseljena lica romske populacije. Oni ne plaćaju stanarinu ili komunalne troškove, a kamp je lociran uz veliko skladište metalnog otpada i deponiju, odakle mogu da ostvare određeni prihod prikupljanjem predmeta za reciklažu. Dileri metalnog otpada redovno kupuju svoje zalihe od stanovnika kampa (po ceni od po toni, za čije prikupljanje je jednoj porodici potrebno do deset dana ako imaju konja i kola u tu svrhu stoga, ovo je opcija samo za relativno bolje stojeće Rome; videti socijalne grupe dalje u tekstu). Kamp je takođe dovoljno blizu gradu, za traženje posla u građevinarstvu ( 15 dnevno), ili na utovaru i istovaru tereta ( 2-3 dnevno) Privatan smeštaj (plaćanje zakupa za stan) Otkako su kolektivni centri zatvoreni, povećan je broj raseljenih lica koja žive u privatnom smeštaju i plaćaju zakup stana (premda nisu raspoloživi detaljni podaci o ukupnom broju raseljenih lica koja plaćaju zakup za stan). Izvestan broj raseljenih lica koji živi u kolektivnim centrima obavešten je da će u dogledno vreme takođe morati 24

30 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori da plaćaju zakupninu i/ili električnu energiju, npr. Bujanovac i Beograd. Iznosi za zakupninu mogu da se kreću u rasponu od 25 mesečno do 200 mesečno, zavisno od veličine, stanja i lokacije stana. Pored toga, od stanara se očekuje da plaćaju sve komunalne troškove, koji mogu da se kreću u rasponu od 10 do 30 mesečno. Za lica koja žive u iznajmljenom smeštaju ovo može da predstavlja značajno opterećenje budžeta domaćinstva i može da ograniči sposobnost domaćinstva da kupi osnovne prehrambene i neprehrambene artikle. Na dijagramu prikazana je razlika između troškova raseljenih lica koja žive u iznajmljenom smeštaju i onih koja žive u kolektivnim centrima među korisnicima Programa novčane pomoći (PNP) u Crnoj Gori. Dok je prihod domaćinstava koja plaćaju zakupninu za stan viši od prosečnog, iznos novca koji ostaje za nabavku osnovnih namirnica po plaćanju zakupnine ostavlja domaćinstvima manje novca u poređenju sa onima koja borave u kolektivnim centrima. U analizi ED, većini domaćinstava postavljeno je pitanje o broju mesta boravka od trenutka napuštanja Kosova. Prosečan broj mesta boravka od trenutka raseljavanja iznosi četiri, i suprotno stereotipnom mišljenju o Romima kao pokretljivijim od ne- Roma, nije se značajno razlikovao među etničkim grupama. Većina ljudi je izjavila da je menjala mesto boravka u tolikoj meri jer su morali da napuste stanova zbog nemogućnosti da plati troškove zakupnine ili komunalnih usluga. Dijagram Nivo troškova korisnika PNP, Crna Gora, po tipu smeštaja Izvor: MKCK/EcoSec Crna Gora Besplatan ili privatan smeštaj u vlasništvu Ova kategorija raseljenih lica obuhvata lica koja su posedovala drugu kuću u Srbiji pre raseljavanja sa Kosova (u velikom broju slučajeva kuće su bile u izgradnji, sa samo jednom prostorijom pogodnom za stanovanje, u kojoj sada živi domaćinstvo raseljenih lica), lica koja stanuju kod rođaka, lica koja su bila u mogućnosti da kupe 25

31 smeštaj od sredstava dobijenim prodajom imovine na Kosovu i lica kojima je vlasnik kuće odobrio smeštaj, besplatno ili u zamenu za rad. U godini, Grupa 484 je izvestila da manje od 8% raseljenih lica poseduje smeštaj u kome stanuje (u poređenju sa 18% izbeglica). Kako nije dostupna konačna statistika o broju raseljenih lica, može se zaključiti da su stope veće oko i u gradovima centralne Srbije Kragujevcu i Kraljevu i u blizini južnog grada Bujanovca. Ovo je posledica činjenice da su mnoga domaćinstva imala članove porodice koji su se preselili u Kragujevac i Kraljevo tokom sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka zbog zaposlenja u velikim fabrikama u ovim gradovima, kao i zbog blizine južnosrpskih gradova Kosovu. I dok plan za implementaciju nacionalne strategije za rešavanje problema izbeglica i raseljenih lica za Srbiju sadrži odredbe kojima se određuje obezbeđenje smeštaja po razumnim cenama, novčanih zajmova i nabavke građevinskog materijala za izbeglice, raseljena lica su u uglavnom izostavljena iz ovih odredbi. 4.4 Zone ekonomske moći Zonom ekonomske moći definisana je oblast ostvarivanja prihoda iz sličnih resursa, ubiranja prihoda (ili neubiranja) od sličnih nivoa usluga i suočavanje sa istom vrstom i visinom rashoda. Izveštaj NAM II identifikuje tri tipa zona ekonomske moći koje su definisane pomoću tri indikatora: Raspoloživa radna mesta odnosi se na stalna radna mesta, povremeno i sezonske poslove Pristup sivoj ekonomiji objedinjuje sve tipove zapošljavanja koji nisu oporezovani od strane države. Ovo uključuje sitnu trgovinu, čišćenje kuća, recikliranje otpada, rad u ugostiteljstvu, različite vrste povremenih poslova i druge ne-prijavljene poslove sa punim radnim vremenom. Pristup uslugama obrazovanje, zdravstvo i socijalna davanja Prema ovoj kategorizaciji, Zonom I definisane su gradske opštine sa većim mogućnostima za ostvarivanje prihoda nego u drugih zona. Zakupnine stanova su u ovim područjima više, a socijalne službe dostupnije. Opštine Zone I identifikovane u NAM II su: Beograd i okolna područja, Novi Sad, Subotica, Vršac, Niš i Podgorica. Status ovih gradova nije se promenio u godini. Dve opštine u Vojvodini koje su prethodno identifikovane kao Zona II promenile su kategoriju u Zonu I, nakon otvaranja novih fabrika i otpremnina koje su radnicima određene fabrike donele značajna sredstva. To su opštine Apatin i Inđija. Zona II je identifikovana kao "manji gradovi sa manje mogućnosti za zapošljavanje u poređenju sa Zonom I. U prošlosti, pojedine opštine posedovale su velike industrijske kapacitete koji su vremenom propali i sada nude ograničen broj radnih mesta kako za raseljena lica tako i za domaće stanovništvo. Ova područja karakterišu niže stanarine u poređenju sa Zonom I. Takođe, dostupni su obrazovanje i zdravstvene usluge, premda u ograničenoj razmeri". Opštine iz Zone II identifikovane u NAM II uključuju: Kragujevac, Jagodinu, Kraljevo, Zaječar i Bar. U analizi ED iz godine spisku Zone II nije dodata nijedna nova opština. Zona III je identifikovana kao zona sa izuzetno ograničenim mogućnostima za zapošljavanje. Stanarine u ovoj zoni su najniže, kao i mogućnost korišćenja socijalnih beneficija. Veliki broj stanovnika Zone III (kako raseljenih lica tako i domaćeg 26

32 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori stanovništva) redovno putuje na posao u Zone I i II, zbog pristupa specijalizovanoj medicinskoj zaštiti, i tamo šalje svoju decu na školovanje nakon završenog srednjeg obrazovanja. Opštine Zone III identifikovane u oceni NAM II uključuju Berane, Mionicu, Kovin, Prokuplje, Bujanovac i Kuršumliju. U analizi iz godine, četiri opštine prethodno identifikovane kao Zona II promenile su kategoriju u Zonu III, kao posledica zatvaranja fabrika i, shodno tome, porasta stepena nezaposlenosti. Ove opštine su: Sremska Mitrovica i Kikinda u regionu Vojvodine, i Nikšić i Danilovgrad u Crnoj Gori. Operativno osoblje MKCK upozorava da su se uslovi u pojedinim zajednicama koje su bili kategorizovane kao Zona III u stvarnosti dalje pogoršavale u protekle dve godine kao rezultat daljih zatvaranja fabrika, što je stvorilo veću konkurenciju u potrazi za zaposlenjem, pogoršanje socijalnih službi i rast stanarina. Važno je ne zaboraviti da Zone ekonomske moći nisu Zone ugroženosti. U okviru svake zone, moguće je naći izuzetno ugrožena, siromašna i relativno bolje stojeća raseljena lica. Priroda ugroženosti raseljenih lica, međutim, i vrste strategija preživljavanja i opcije za stvaranje prihoda otvorenih za stanovnike mogu se rizikovati od jedne do druge zone. Molimo pogledajte Mapu 1 na kraju ovog izveštaja za aktuelnu ilustraciju zona ekonomske moći. U većini slučajeva, ažurirane informacije dobijene su od operativnog osoblja MKCK. 4.5 Socijalne grupe Socijalna grupa je grupa domaćinstva sa istom vrstom potencijala i ugroženosti unutar svake određene zone ekonomske moći. Članovi iste socijalni grupe poseduju slične vrste lične svojine, koriste slične mehanizme za rešavanje problema i suočavaju se sa sličnim izazovima na svoju sveukupnu socijalnu sigurnost. Identifikovanje i opisivanje karakteristika socijalnih grupa jedan je od glavnih ciljeva Analize ekonomije domaćinstava. U izveštaju NAM II, socijalne grupe su definisane kao: Najsiromašnija: lica čiji su prihodi ispod NMSS. U grupi su lica s pravom na pomoć MOP, ali i lica koja bi bila odbijena usled nedostatka dokumentacije. Poteškoća u korišćenju NMSS kao referentne vrednosti za definisanje najsiromašnijih u grupi siromašnih je što je preživljavanje porodice na ovom nivou praktično nemoguće, tako da veliki broj porodica traži nezvanične načine za dopunu svog prihoda. Zbog navedenog, odluke o tome da li podnosioci zahteva imaju pravo na primanje pomoći često se zasnivaju na subjektivnim zaključcima donesenim tokom kućnih poseta. Detaljnija analiza nivoa prihoda i rashoda domaćinstva koji bi stekli pravo na MOP, kada bi se računali samo zvanični izvori prihoda, otkriva da je stvarni prihod veći od određene referentne vrednosti. Međutim, uprkos ovoj razlici, lica koja spadaju u najnižu socijalnu grupu ipak su kritično siromašna i u nemogućnosti da zadovolje sopstvene osnovne potrebe. Srednja: lica čiji su prihodi iznad NMSS ali ispod praga siromaštva kako je definisano u SSSS. Obratite pažnju da, kako je prikazano na Dijagramu 4.5a, prag siromaštva u Crnoj Gori gotovo dvostruko veći od onog u Srbiji, čime se stvara utisak da su nivoi prihoda i rashoda u Crnoj Gori viši od onih u Srbiji. 27

33 Raseljena lica koja su intervjuisana u procesu izrade AED navode da ovo nije tačno. Najviša: lica iznad praga siromaštva. Obratite pažnju da u ovu grupu spada veliki broj ljudi koji su jedva iznad praga siromaštva i koje su Svetska Banka i SSSS kategorizovali kao ugrožene. SSSS-e definišu ekonomski ugroženo stanovništvo kao ono koje je 50% iznad linije siromaštva. Istraživanja standarda života kako za Srbiju tako i za Crnu Goru identifikovala su značajan procenat stanovništva koje živi jedva iznad linije siromaštva. Stoga, primenom kriterijuma NAM II, socijalne grupe bi bile prikazane prema kriterijumima prikazanim na Dijagramu 4.5a. Dijagram 4.5a Socijalne grupe definisane u NAM II Evri Najviša - obe Najviša - Srbija Srednja - Crna Gora Srednja - Srbija i Crna Gora Najsiromašnija - obe Broj članova porodice CG NMSS CG PS Srbija NMSS Srbija PS Napomena: NMSS u Crnoj Gori nije prikazana na dijagramu zato što se podudara gotovo u potpunosti sa nivoom NMSS za Srbiju te se poklapa sa linijom za Srbiju. Dok su kriterijumi NAM II bili korišteni za definisanje širokih parametara ciljne populacije korisnika MKCK i poslužili da ugroženost bude u centru kriterijuma za ciljanje korisnika programa, dodatno fino podešavanje koje je izvršilo osoblje MKCK-a angažovano na projektu pomoglo je da se dobije detaljniji profil ugroženosti unutar područja delovanja i učinka. Tabela 4.5b daje sažeti profil standarda ugroženost koje je koristilo osoblje MKCK za određivanje ugroženosti i ciljanje raseljenih lica za odgovarajuće programske intervencije: 28

34 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Tabela 4.5b Precizniji stepeni mere ugroženosti kao sredstvo za selekciju korisnika NAM II Rangiranje Socijalna grupa III: Iznad praga siromaštva Socijalna grupa II: Između NMSS i praga siromaštva Socijalna grupa I: Ispod NMSS (EUR 100/mesec) Stepeni ciljanja 1. Dobrostojeći Bez pomoći 2. Stabilni sa prosečnim životnim standardom Bez pomoći 3. Osnovna ekonomska sigurnost Mikro-kredit (bez SO ili namenskih donacija) 4. Minimalni stalni prihod, dopunjen sezonskim radom Namenska donacija, SO, mikro-kredit 5. Najsiromašniji u grupi siromašnih Bez sredstava i bez izvora prihoda osim sezonskog rada PNP, SO, Namenske donacije, mikrokredit* Opis domaćinstva Neto prihod > 30,000D/mesečno za petočlanu porodicu nakon plaćanja stanarine i ne-standardnih medicinskih troškova. Sopstven ili iznajmljen prostrani smeštaj sa novim nameštajem i uređajima za domaćinstvo. Novi auto, produktivnim sredstvima kao što su nekretnine za izdavanje ili posedovanje restorana Neto prihod premašuje 15,000 D/mesec (nakon vanrednih medicinskih troškova). Podnosioci zahteva su po svemu sudeći prodali imovinu na Kosovu, poseduju ili iznajmljuju kuću, mogu da priušte troškove kuće u izgradnji. Dobro opremljena, veliki broj novih kućnih aparata. Auto starosti 5-10 godina Mogu da poseduju traktor, hektar zemlje, stoku za prodaju.. Redovan premda skroman prihod, nema potrebe za dnevnim nadničenjem da bi se pokrili troškovi. Neto prihod premašuje 8000 D/mesec Sopstveni ili iznajmljeni osnovni smeštaj. Poseduju stare uređaje za domaćinstvo. Auto starije proizvodnje (preko 10 godina) Produktivna sredstva: staklenik, stoka. Jedna redovna plata, nešto sezonskog rada. Neto prihod ne premašuje 8000 D/mesec Iznajmljen ili vlastiti najjeftiniji smeštaj. Nešto sredstava ali koja se ne mogu brzo pretočiti u gotov novac. 40 Veoma star auto (domaća proizvodnja) Stari uređaji za domaćinstvo. Problemi sa plaćanjem računa, pozajmljuju od drugih Nešto stoke samo za sopstveno konzumiranje. Mala penzija ili dečji dodatak, bez stalnog zaposlenja, mora da radi sezonske poslove. Smeštaj: podnosilac zahteva stanuje u nezvaničnom kolektivnom centru ili vrlo siromašnom privatnom stanu u izolovanom području. Stan: ne više od 2 sobe, bez toaleta ili kupatila u stanu, u zimskom periodu zagreva se samo 1 soba. Lična nepokretna imovina: minimalna Prihod: Jedini izvor prihoda su sezonski radovi, manje od 1/3 članova domaćinstva je ekonomski produktivno. Nema načina za štednju niti kupuju išta od onoga što mogu sami da proizvedu. Brojni problemi sa dokumentacijom. Deca ne nastavljaju školovanje posle završene srednje škole. Ne mogu da priušte ulaganje u bilo šta drugo osim u najosnovniju ličnu higijenu. Izvor: MKCK Beograd * Za stepen 5, SO, MK i korisnici namenske donacije trebalo bi da pokažu preduzetnički potencijal. 40 Pri korišćenju lične imovine kao indikatora ugroženosti, treba uzeti u obzir korisnost i likvidnost date imovine. Mogu se uzeti u obzir dodatni prihod ili ušteda koju donosi lična imovina (npr. vlasnici kuća ne plaćaju zakup) ali i stepen do koga se može odmah pretočiti u gotov novac. 29

35 U svrhu ove studije, izvršeno je dalje preciziranje kriterijuma za identifikovanje tri socijalne grupe. Definicije različitih socijalnih grupa su urađene na bazi definicija NAM II, preciznijih definicija koje je izradilo osoblje MKCK, i analize struktura prihoda i rashoda. Osim toga, i možda od presudne važnosti, domaćinstva su zamoljena da izvrše sopstveno rangiranje u odnosu na druga lica unutar zajednice raseljenih lica. U većini slučajeva, njihova procena sopstvenog položaja u odnosu na druga raseljena lica (ili, kod domaćeg stanovništva, u odnosu na ostalo domaće stanovništvo i na raseljena lica) bila je u skladu sa nalazima istraživača. Razlike između socijalnih grupa raseljenih lica mogu se naći u zavisnosti od zone ekonomske moći u kojoj porodica živi, posebno tamo gde postoje gradske/seoske razlike i etničke razlike (prvenstveno Romi naspram ne-roma), ali se u širem smislu mogu svrstati u tri kategorije koje su detaljno opisane dalje u tekstu. Istraživač je u ovom prikazu, pokušao da u najvećoj mogućoj meri izbegne korišćenje kriterijuma utiska za definisanje socijalnih grupa. Zaključci zasnovani na podacima kao što su da li porodica ima mobilni telefon ili televizor (gotovo svaka porodica ima oba), kako se oblači, kako je stanje pokućstva, itd., mogu da budu pogrešni jer ne moraju neophodno da znače da porodica ima redovan visok nivo prihoda i najbolje ih je izbeći. 4.6 Profili interno raseljenih lica prema etničkoj pripadnosti Socijalna grupa 1: Najsiromašniji u grupi siromašnih Ne-Romi: Sledeći kriterijumi su karakteristični za najsiromašnije među siromašnim raseljenim licima ne-romima. Pripadnici ove grupe nemaju stalno zaposlenje ili prihod. Pretežno se izdržavaju povremenim nadničenjem na dan i/ili poljoprivrednom proizvodnjom. Porodice stanuju u kolektivnim centrima ili plaćaju minimalni zakup stana. Takođe plaćaju komunalne troškove (ako žive u privatnom smeštaju) ali u stanu pretežno nemaju vodu ili WC. Mogu da greju samo jednu prostoriju. Ne primaju socijalnu pomoć. Domaćinstva ne poseduju dokumentaciju te je tako moguće da budu isključeni iz MOP-a čak i ako imaju pravo na to. Ova domaćinstva žive u raznovrsnijim oblicima smeštaja od Roma. Deca po pravilu pohađaju školu bez obzira na siromaštvo porodice. Porodice po pravilu ne primaju dečiji dodatak. Brojna domaćinstva u ovoj kategoriji nekada su pripadala srednjoj klasi i doživela su dramatičan pad u prihodima, što je ostavilo duboke psihološke posledice. Porodice u ovoj kategoriji ne mogu da kupe velike količine osnovnih namirnica po nižim cenama koje bi ostavile za zimski period. Pozajmljivanje od lokalne zajednice nije moguće jer su domaćinstva svesna da ne mogu vrate pozajmicu. Sa druge strane pak, imaju velika dugovanja za komunalne usluge ili stanarinu. 30

36 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Domaćinstva gotovo nikada ne jedu meso (manje od jednom nedeljno, često samo jednom mesečno). Romi: Zajednice Roma (domaćih i raseljenih lica) uopšte su više ugrožene od zajednica ne-roma. Romi pretežno žive u i oko gradova Zonama I i II, mada su u manjem broju naseljeni u opštinama Zone 3, posebno u južnoj Srbiji. Ekonomija domaćinstava najsiromašnijih raseljenih lica romske populacije umnogome zavisi od ne-novčanih sredstava. Ovu grupu karakteriše sledeće: Bez stalnog zaposlenja ili stalnih prihoda; veći deo prihoda je u naturi (stvari nađene u otpadu, poklonjene stvari; natrulo voće, povrće i hleb koji se baca iz prodavnica). Porodice se izdržavaju sakupljanjem otpada ili prošnjom (ovim poslovi mogu da ostvare prinos od do 300/400 dinara/dan). Veliki deo sredstava za higijenu, odevnih predmeta i nešto zaliha hrane pribavlja se na ova način. Najsiromašnije porodice ne mogu da se bave prodajom recikliranog papira ili metala jer nemaju kola za prevoz ovih velikih kabastih stvari. Lica koja ne žive u kolektivnim centrima plaćaju stanarinu i komunalne troškove ako mogu, ali se takođe često sele jer ih izbacuju zbog neplaćanja računa. Veliki broj nema dokumenta tako da nemaju pravo na MOP, zdravstvenu zaštitu ili bilo koju vrstu pomoći od države čak iako bi stekli pravo. Porodice u naseljima na rubnim područjima u ili blizu urbanih područja (u blizini deponija za smeće, na zemljištu rafinerije, itd.). U često veoma trošnim kućama nema tekuće vode, niti WC-a, i greje se samo jedna prostorija. Porodice ne pozajmljuju od drugih u zajednici jer ne mogu da vrate pozajmicu. Takođe nisu u mogućnosti da kupe veće količine namirnica u letnjem kako bi imali zalihe u zimskom periodu. Prihodi domaćinstava drastično variraju od letnjeg (viši) do zimskog perioda (niži); ravnoteža budžeta se održava regulisanjem potrošnje. Vrlo mali broj dece pohađa školu jer su zauzeti pomažući svojim roditeljima. Roditelji takođe kažu da nisu u mogućnosti da šalju decu u školu zato što ne govore srpski jezik. Roditelji su takođe nepismeni. Premda se Analiza ekonomije domaćinstava nije bavila pitanjem dubine ugroženosti domaćih Roma, jasno je da je veliki broj domaćih Roma jednako siromašno kao i raseljeni Romi. Teško je međutim donositi opšte zaključke jer nisu svi Romi u potpunosti siromašni. Veliki broj sistemskih rešenja ne prave razliku između domaćih i Roma raseljenih lica u razmatranju opšteg nivoa siromaštva i socijalne isključenosti. U svakom slučaju, potrebno je dalje istraživanje mogućih razlika u nivoima ugroženosti kako bi se utvrdilo da li je ova pretpostavka tačna. 31

37 Lokalni siromašni: U svrhu poređenja intervjuisano je domaće siromašno stanovništvo u Srbiji i Crnoj Gori. Ovi intervjui nisu bili detaljni u meri u kojoj su to bili kada se radilo o raseljenim licima, jer su često vođeni u narodnim kuhinjama ili u lokalnim prihvatilištima. Opšte karakteristike ove grupe uključuju: Domaće siromašno stanovništvo po pravilu su stara lica (uključuje veliki broj ljudi u penziji) sa vrlo ograničenim penzijama. Većina je nezaposlena (ili u penziji ili otpuštena zbog privatizacije fabrika). Ova grupa takođe obuhvata visok procenat invalidnih lica, samohranih majki, dece u domaćinstvu sa jednim roditeljem, kao i siročadi. Veliki broj lica koja hranu dobijaju u narodnim kuhinjama donose hranu kući da bi je podelile sa svojim ukućanima i rastegle porciju na tri umesto na jedan obrok. Porodice su pretežno male (sastoje se od dva ili tri člana). Porodice stanuju u smeštaju koji je njihovo vlasništvo, premda su stanovi često nedovršeni (izgradnja je odložena zbog nedostatka sredstava), sa samo jednom prostorijom pogodnom za stanovanje, bez tekuće vode i u nekom slučajevima električne energije. Većina domaćih siromašnih lica je stekla pravo na pomoć MOP-a, i veliki broj je prima. Neki od njih poseduju sopstvenu kuću ili stanuju kod rođaka čija je kuća. Sve grupe obuhvataju visok procenat starih lica, invalida i velike porodice sa malim brojem fizički sposobnih odraslih lica, premda kako je zapaženo procenat starih lica i invalida je viši u okviru domaće siromašne zajednice Socijalna grupa 2: Srednje siromašna raseljena lica Među domaćim stanovništvom, u grupu srednje siromašnih lica spadaju lica koja imaju mali redovan prihod (od plate, penzije ili samo-zapošljavanja kroz trgovinu ili zanatstvo) i neznatno viši nivo sredstava od onih koji spadaju u kategoriju najsiromašnijih. Pripadnici ove grupe su ciljni korisnici namenskih donacija, stručnog usavršavanja i/ili mikro-kredita MKCK. Ne-Romi: Veliki broji srednje siromašnih raseljenih lica ne-roma izdržava se pomoću malih penzija ili, ako su radili na Kosovu u sektoru javnih službi, na "minimalnim platama" svojih prethodnih poslodavca. Veći deo njihovog prihoda dolazi od dnevnog nadničenja (u sivoj ekonomiji). Uz to, njihovi uslovi života mogu se uopšteno okarakterisati na sledeći način: Domaćinstva plaćaju stanarinu i komunalne troškove ili pak stanuju u kolektivnim centrima i ne plaćaju stanarinu ili komunalne troškove, Članovi porodice po pravilu imaju više obrazovanje od lica iz kategorije najsiromašnijih. Domaćinstva mogu da se oslone na svoju društvenu mrežu (rođaci žive relativno blizu) da bi dopunili sigurnost svojih domaćinstava u hrani na neredovnoj osnovi. U seoskim područjima, porodice se izdržavaju delimično kroz poljoprivrednu proizvodnju. U mogućnosti su da sačuvaju proizvode za zimu ili da kupe 32

38 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori zalihe u hrani (kupovina "na veliko" kupusa, krompira i pšeničnog brašna). Takođe imaju nešto stoke (prasiće, kravu, par koza, nešto pilića ili ćuraka) koje gaje za sopstvenu potrošnju ali nemaju zemlje za ispašu stoke tako da moraju da plaćaju skupu hranu za prehranu stoke. Članovi mnogih porodica su stara lica koja svojim penzijama doprinose kućnom budžetu. Međutim, njima je takođe neophodna pomoć lekara ili lekovi koje ne pokriva država, stvarajući tako dodatne troškove. Porodica zavisi od ovog prihoda, i ako staro lice umre, porodica se suočava sa rizikom da pređe u najsiromašniju socijalnu grupu. Romi: raseljena lica romske populacije u srednje siromašnoj kategoriji obično se izdržavaju povremenim dnevnim nadničenjem (dnevnice su uvek niže od onih za ne- Rome). Takođe prodaju reciklirani papir, flaše ili metal (po prosečnoj zaradi od 3000 D/mesec), što su u mogućnosti da rade jer poseduju teretna kola koja koriste za sakupljanje ovih materijala (za razliku od najsiromašnijih u grupi siromašnih). Pored toga, uslovi života odgovaraju sledećim opštim kriterijumima: Porodice stanuju u privatnom smeštaju sa minimalnom stanarinom ili bez stanarine ili stanuju u kolektivnim centrima. Njihov prihod drastično varira od letnjeg (viši) do zimskog perioda (niži); ravnoteža budžeta se održava pozajmljivanjem unutar zajednice tokom zimskih meseci i vraćanjem u letnjim mesecima, sa samo neznatnim promenama u nivou potrošnje (na primer više svežeg povrća i voća u letnjim mesecima ali porodice nisu primorane da smanje broj obroka koji konzumiraju u zimskim mesecima). Porodice imaju pristup drvima za ogrev bilo da ga sami sakupljaju ili ga menjaju za rad ili druge artikle (npr. ne moraju da ga kupuju ili kupuju samo male količine). Veliki broj neprehrambenih artikala (odeću, higijenska sredstva, nameštaj, itd.) poklanja lokalna zajednica ili ih nabavljaju sa otpada. Mala je verovatnoća da deca idu u školu jedno (obično muškog pola) pohađa školu. Porodica poseduje par životinja koje gaji za sopstvenu potrošnju ali nema zemlje za njihovu ispašu Socijalna grupa 3: "dobrostojeće" siromašni "Dobrostojeća" siromašna raseljena lica imaju prihode iznad praga siromaštva, ali su ipak izložena padu svog prihoda i kretanju naniže koje bi ih dovelo ispod ovog nivoa. U okviru zajednice raseljenih lica, dobrostojeće siromašni su davaoci kredita i pomoći za druge koji imaju manje od njih. Međutim, oni moraju da pažljivo vode svoje finansije kako bi uspeli da sastave kraj s krajem. Ne-Romi: Veliki broj dobrostojeće siromašnih raseljenih lica ne-roma prima penziju ili minimalnu platu koja im pomaže da dopune druge prihode. Oni u Srbiji imaju stalno zaposlenje u službenom sektoru, ali u Crnoj Gori je zaposlenje pre moguće u nezvaničnom sektoru. Pored toga: 33

39 Porodica poseduje potpunu dokumentaciju i u Srbiji prima dečji dodatak za jedno dete (približno 1200 D po detetu) 41 Porodica verovatno stanuje u sopstvenoj svojini ili u jednom od zvaničnih ili nezvaničnih kolektivnih centara (ne plaća komunalne troškove niti stanarinu). Ova grupa uključuje raseljena lica koja su izabrana da stanuju u novim stanovima koje je izgradio UNHCR i drugi donatori (premda veliki broj ovih stanovnika do trenutka intervjuisanja nije živelo u stanovima dovoljno dugo da bi mogli da se izjasni da li mogu da podnese nove troškove plaćanja komunalnih troškova i poreza), ili lica koja mogu lako mogu da priušte plaćanje stanarine. Ova grupa je na Kosovu predstavljala srednju klasu, i poseduje imovinu koju nije bila u mogućnosti da proda ili da na drugi način od nje ostvari korist. Domaćinstvo može da priušti kupovinu na veliko kako bi moglo da uštedi novac. Prihod ne varira drastično od jednog do drugog godišnjeg doba, posebno ako ne plaćaju grejanje; stoga, oni ne ulaze u dug u zimskom periodu i mogu da priušte da drugima pozajme male iznosa novca ili da daju hranu svojim siromašnijim susedima. Romi: raseljena lica romske populacije, koja u analizi zauzimaju vrh socijalne grupe, po pravilu imaju pristup stabilnijem prihodu i nailaze na manje poteškoća pri dobijanju usluga jer nemaju problema sa dokumentima. Pored toga: Takve porodice imaju penziju i/ili trgovinu koja donosi stalni prihod. Nadničenje na dan čini značajan deo prohoda. Porodica ne mora da prodaje otpad ili da artikle za domaćinstvo uzima sa otpada ili prošnjom. Oni su u mogućnosti da pozajmljuju od drugih lica iz zajednice ili da kupuju robu od lokalnih trgovaca na kredit. Iako domaćinstvo može da zapadne u dugove u zimskom periodu, verovatno će svoje dugove moći da otplatiti u letnjim mesecima. Oni po pravilu greju samo jednu prostoriju u kući, osim ako se nalaze u kolektivnom centru sa električnim grejanjem. Postoji veća verovatnoća da deca pohađaju školu, premda je veća verovatnoća da se u školu upišu dečaci nego devojčice. 4.7 Analiza stanja u socijalnim grupama definisanim prema stepenu siromaštva U Tabeli 4.7a dat je prikaz stanja osnovnih životnih uslova u sve tri socijalne grupe tokom perioda istraživanja. Može se videti da postoje značajne razlike u životnom standardu između raseljenih lica romske populacije i drugih raseljenih lica u socijalnim grupama koje su posmatrane. 41 Zabeleženo je nekoliko slučajeva porodica sa više dece koje primaju samo dodatak za jedno dete. 34

40 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Tabela pokazuje da vrsta smeštaja u kome živi raseljena porodica ili domaćinstvo može u izvesnoj meri uticati na ekonomsku situaciju, obzirom da porodici koja plaća stanarinu ostaje manje novca za ostale potrebe nego porodici koja živi u kolektivnom smeštaju, ili koja je oslobođena naknade za stanarinu. Podaci govore da ne-romska populacija i lokalno stanovništvo imaju manje poteškoća oko pribavljanja dokumentacije ili dobijanja socijalne pomoći ukoliko ispunjavaju potrebne uslove, nego što je to slučaj sa Romima. Kada je reč o prihodima, jedino se manje siromašni u grupi siromašnih ne-romske populacije mogu osloniti na zvanične izvore prihoda neophodnih za život. Sve druge grupe zavise od sive ekonomije (nadnica u građevinarstvu, poljoprivredi i uslužnom sektoru, trgovine ili prodaje nađenih predmeta). Reciklaža i preprodaja sirovina prikupljenih na otpadu naročito je izražena kod Roma, mada se uočava značajna razlika u mogućnostima Roma da žive od ove trgovine: oni najsiromašniji koji zavise od reciklaže i preprodaje, jer od sredstava ostvarenih na ovaj način nabavljaju veći deo prehrambenih i drugih proizvoda potrebnih za život, nisu u mogućnosti da vrše prodaju većih količina sakupljenog sekundarnog otpada obzirom da nemaju prevozna sredstva kojima bi transportovali robu za preprodaju. Jedino manje siromašni Romi iz grupe siromašnih mogu da žive od prodaje "na veliko" papira i metala prikupljenih na otpadu. Ulična prošnja je osnovni izvor prihoda za najsiromašnije Rome, mada se oni iz grupe srednje ili manje siromašnih ne bave ovom aktivnošću. U jednom domaćinstvu koje je od MKCK-a na poklon dobilo motornu testeru, rekli su da im je testera pomogla da skrate vreme koje su morali da provode na ulicama proseći (jedino je supruga morala redovno da prosi, dok je, pre nego što su dobili motornu testeru na poklon, to morao da čini i suprug). Po njihovom mišljenju ovaj poklon im je prilično pomogao da povrate lično dostojanstvo. Poljoprivrednom proizvodnjom se najčešće bave srednje i manje siromašni, zbog toga što najsiromašniji nemaju zemlju i sredstva za nabavku semena, prehrane i drugih poljoprivrednih potrepština. Oni koji se bave poljoprivredom uspevaju da dopune ishranu svojim proizvodima a često i da poprave kućni budžet. Mnoga najsiromašnija domaćinstva koja su učestvovala u istraživanju izjavila su da bi se rado bavila poljoprivredom kada bi imali sredstava da otpočnu poljoprivrednu proizvodnju. Socijalna dobra, odnosno sredstva koja se prikupe preko rodbinskih i prijateljskih veza, u značajnoj meri utiču na istrajnost kojom će se domaćinstvo boriti protiv siromaštva. Najsiromašnija domaćinstva ostvaruju manje socijalnih kontakta i manje se oslanjaju na pozajmice u novcu i hrani, poklone i drugu pomoć. Važan izuzetak su Romi koji uspostavljaju jake socijalne veze sa svojim romskim susedima, ali nisu u stanju da ostvare nikakvu materijalnu korist iz tih veza obzirom da žive u okruženju koje je isto tako siromašno. Istraživanje pokazuje da Romi ostvaruju veoma malo, ili gotovo nimalo socijalnih veza sa ne-romskim populacijama. Ovo važi i za najsiromašnije pripadnike ne-romskog i lokalnog stanovništva, dok u drugim grupama pomoć unutar zajednice predstavlja važnu strategiju preživljavanja. U svim grupama na kojima je vršeno istraživanje, vidi se da Romi teže šalju svoju decu u školu nego što to čine pripadnici drugih etničkih grupa, iz čega se vidi da neromsko stanovništvo veruje da školovanje može da uveća šanse za zaposlenjem, pa školi pridaje veći značaj u odgoju dece. Romi još uvek nisu osetili koristi od slanja dece u školu. Obzirom da Romi često nemaju mogućnost zapošljavanja, pri čemu su dnevne potrebe za preživljavanjem porodice su važnije od dugoročnih planova, roditelji se odlučuju da zadrže svoju decu kod kuće i ne šalju ih u školu. Ovome 35

41 doprinosi i činjenica da škole nude obrazovanje jedino na srpskom jeziku, koji mnogi mali Romi ne govore. Romska deca su često meta maltretiranja druge dece i nastavnika, a ima i prijavljenih slučajeva da se romska deca smeštaju u posebna odeljenja ili čak posebne škole za mentalno zaostalu decu zbog toga što ne govore srpski jezik. 42 Školovanje Roma je najveći izazov za koji je neophodna sveobuhvatna strategija koja bi obuhvatala sve društveno/ekonomske nivoe, ukoliko se žele vidljivi rezultati u ovoj oblasti. Na kraju, strategije preživljavanja koje se zasnivaju na smanjenju broja obroka, ograničavanju kupovine namirnica izvan sezone (voće i povrće zimi kada su cene ovih proizvoda više) i povremenom konzumiranju mesa u ishrani praktikuju svi segmenti grupe najsiromašnijih. Domaćinstva koja su u stanju da potroše više novca na ove namirnice, samim tim ih češće koriste u ishrani. 42 Evropski centar za prava Roma i UNOHCHR, Memorandum: Zaštita prava Roma u Srbiji i Crnoj Gori, str

42 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori 37

43 Slike 4.7a i 4.7b pokazuju dramatičnu razliku između prosečnih prihoda i rashoda pripadnika raseljenih Roma i ne-romske populacije. Slika 4.7a pokazuje da penzije i stalna primanja čine mnogo veći deo prihoda ne-romske populacije. Zarada od nadnica je takođe veća kod ne-romske populacije, zbog toga što ne-romska populacija lakše dolazi do posla i zbog toga što je njihova dnevnica % veća od dnevnice koju dobijaju Romi. Prihodi Roma uglavnom nisu izraženi u gotovom novcu, već u vidu reciklirane robe, nađenih i poklonjenih prehrambenih i drugih proizvoda koji su na slici predstavljeni kao 'ostali'. Ne-romska populacija takođe više radi kao poljoprivredna radna snaga od pripadnika romske populacije, mada Romi ostvaruju prihode od prodaje reciklirane robe, koja predstavlja aktivnost kojom se pripadnici neromske populacije ne bave. Slika 4.7a Izvori prihoda prema kategorijama etničke pripadnosti Izvori prihoda Ostali Zajmovi i dotacije Prodaja poljoprivrednih proizvoda i reciklirane robe Nadnice Socijalna pomoć 50 Penzije i dopunska primanja 0 Romi Ne-romska populacija Redovno zaposlenje Iz Slike 4.7b koja prikazuje troškove domaćinstava prema kategorijama etničke pripadnosti može se videti da raseljena lica ne-romske pripadnosti izdvajaju više sredstava za hranu i školovanje od raseljenih Roma. Analiza podataka pokazuje da Romi sa povećanjem prihoda izdvajaju više novca za nabavku prehrambenih proizvoda kojima zadovoljavaju dnevne potrebe i manje se oslanjaju na ostatke sa pijačnih tezgi, hranu iz kontejnera i milostinju. Sredstva koja Romi izdvajaju za školovanje veoma su mala u svim ispitanim grupama, što pokazuje da Romi ovoj sferi života daju veoma nizak značaj u odnosu na druge porodične potrebe. 38

44 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Slika 4.7b. Rashodi domaćinstava izraženi prema etničkim kategorijama 300 Rashodi romskih u odnosu na ne-romska domaćinstva 250 Evri Ostali Stanarina/ komunalije Školovanje Higijena Zdravstvo Hrana 0 Romi Ne-romska populacija U Tabeli 4.7b dati su podaci o prihodima i rashodima među pripadnicima ispitanih grupa. Podaci o rashodima izvedeni su iz analize ekonomije domaćinstava u Može se uočiti da, prema zvaničnim podacima državnih organa, maksimalan prihod pripadnika najsiromašnije grupe iznosi 86 evra u Srbiji i 94 evra u Crnoj Gori. Analiza ekonomije domaćinstava pokazuje da prosečan prihod po domaćinstvu u ovoj kategoriji iznosi 130 evra. Razlog za ovako oprečne podatke može se objasniti činjenicom da su u analizi ekonomije domaćinstava korišćeni i nezvanični prihodi, uključujući i one koji nisu izraženi u novcu. 43 Pored toga, u zvaničnim podacima državnih organa nije vršena korekcija za porodice koje broje više od pet članova (vidi stranu 21), dok je prosečno domaćinstvo u najsiromašnijoj kategoriji prema uzorku analize ekonomije domaćinstava imalo sedam članova (u većini slučajeva u pitanju su brojne romske porodice, mada je bilo uključeno i nekoliko ne-romskih porodica sa preko pet članova). 43 Iako su uloženi napori da se izraze prihodi koji nisu izraženi u novcu poput ogreva, recikliranih predmeta i redovnih poklona koje porodice koriste za svakodnevne potrebe, nije bilo moguće uzeti u obzir sve ne-novčane prihode zbog njihove male vrednosti i neredovnosti njihovog učešća u doprinosu porodičnoj ekonomiji. 39

45 Tabela 4.7b Modeli prihoda i rashoda u domaćinstvima po kategorijama u Srbiji i Crnoj Gori izraženi u evrima Promenljiva Zvanična definicija: Prihod u novcu Zaključci Ekonomije domaćinstava Domaćinstva iznad granice siromaštva ne plaćaju plaćaju stanarinu stanarinu >470 Crna Gora > 227 Srbija 493/domaćinstvo, 102/član Prosečno domaćinstvo: 4,6 članova Srednje siromašna domaćinstva ne plaćaju plaćaju stanarinu stanarinu Crna Gora Srbija 185/ domaćinstvo, 44/ član Prosečno domaćinstvo: 5,2 članova Domaćinstva ispod minimalnog nivoa socijalne zaštite ne plaćaju stanarinu plaćaju stanarinu <94 Crna Gora < 86 Srbija 130/ domaćinstvo, 20/ član Prosečno domaćinstvo: 7 članova Stanarina * * 0-25 Komunalije or or Hrana Higijena Zdravstvo 10-25** 10-25** 10-25** 5-10** 5-10** 5-10** Školovanje *** Ostalo >50 > Prema zvaničnim statističkim podacima državnih organa i podacima iz Studija o strategiji za smanjenje siromaštva u Srbiji i Crnoj Gori, lako je uočljivo da, mada se podaci u Srbiji značajno razlikuju od onih u Crnoj Gori, analiza ekonomije domaćinstava nije pokazala bitne razlike između nivoa stvarnih prihoda domaćinstava u Srbiji i Crnoj Gori. Autor ne smatra da su ovi nivoi sami po sebi korisni za utvrđivanje stvarnih prihoda domaćinstava, niti da se na osnovu njih mogu identifikovati grupe. * Uključena su i domaćinstva koja žive u sopstvenim kućama ili kod prijatelja i rođaka, kao i neka od domaćinstava u kolektivnim centrima. ** Iznos je veći u Crnoj Gori jer su pokriveni troškovi samo osnovnih lekova. Takođe je iznos veći u domaćinstvima koja imaju starije članove (prosečno starija osoba potroši evra mesečno za zdravstvene potrebe) *** Domaćinstva u kolektivnim centrima su nešto manja od domaćinstava u privatnom smeštaju, pa je zbog toga i manji broj dece koja idu u školu. 40

46 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Na Slici 4.7c prikazani su različiti izvori i nivoi prihoda unutar tri ispitivane grupe, na osnovu podataka o prosečnim prihodima iz analize ekonomije domaćinstava. Slika 4.7c Izvori prihoda prema ispitanim grupama Ostalo Zajmovi i dotacije Prodaja poljopr. proizvoda, recikliranie robe, itd. Nadnice 200 Socijalna pomoć 100 Penzije i stalni prihodi 0 Najsiromašniji Srednje siromašni "Dobrostojeći" siromašni Grupe prema stepenu siromaštva Redovno zaposlenje Slika 4.7d prikazuje različite nivoe rashoda po grupama analiziranim prema stepenu siromaštva. Slika4.7d 450 Rashodi prema kategorijama i grupama definisanim prema stepenu siromaštva Ostalo Stanarina/ Komunalije Školovanje Higijena Zdravstvo Hrana Najsiromašniji Srednje siromašni "Dobrostojeci" siromašni 41

47 Prema Oceni ugroženosti interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori, ne postoji kategorija domaćinstava koja plaćaju stanarinu, a ispod su minimalnog nivoa socijalne sigurnosti. Pošlo se od pretpostavke da najsiromašniji u kategoriji siromašnih žive u kolektivnim centrima ili imaju besplatan smeštaj kod prijatelja i rođaka. S obzirom da se kolektivni centri zatvaraju i sve više ljudi ostaje bez krova nad glavom, neki od najsiromašnijih počinju da iznajmljuju smeštaj. Reč je o smeštaju izuzetno niskog kvaliteta, vlažnih i memljivih prostorija, bez tekuće vode i toaleta, koji je izuzetno nepovoljan za život. Obaveza plaćanja stanarine potiskuje porodice čiji su prihodi gotovo na samom minimumu socijalne sigurnosti u kategoriju najsiromašnijih, s obzirom da im ostaje jedva dovoljno sredstava za osnovne životne namirnice. 4.8 Strategije preživljavanja u zimskom periodu Većina domaćinstava suočava se sa problemom preživljavanja tokom zimskih meseci, što se pogotovo odnosi na domaćinstva koja žive u privatnom smeštaju, jer moraju da plaćaju grejanje ili da kupuju ogrev. Zimski period je naročito težak za one koji zavise od prihoda od poljoprivrede, nadnica u građevinskom ili uslužnom sektoru, i za one čija struka zavisi od klijenata koji moraju da imaju dovoljno sredstava da bi ih angažovali, obzirom da moraju da prežive period od pet do šest meseci bez značajnijih prihoda. Na primer, jedan Rom koji se bavi prikupljanjem otpadnog metala rekao je da iako može da radi i zimi, njegovi klijenti u tom periodu nemaju dovoljno sredstava na raspolaganju da plate njegove usluge, tako da mu posao tokom zimskih meseci značajno opada. Zbog toga on pozajmljuje novac koji vraća tokom leta kada se njegovi poslovi oporave. Stanovnici kolektivnih centara i oni koji žive u urbanim sredinama nisu u toj meri pogođeni tokom zimskih meseci, pogotovo ukoliko njihove komunalne troškove i troškove grejanja pokriva država ili humanitarna pomoć. Na redu je lista brojnih strategija preživljavanja koje su navela lokalna i raseljena domaćinstva tokom projekta analize ekonomije domaćinstava. Novčane pozajmice u zimskom periodu od rođaka, prijatelja i suseda, koje se vraćaju tokom leta. Nabavka ili pripremanje ogreva preko leta, za predstojeću zimu. Upotreba šporeta na drva za pripremanje hrane kako bi se uštedela struja. Upotreba otpadnog materijala za ogrev kako bi se smanjila potrebna količina drva ili uglja (naročito kod Roma). Svođenje ishrane na samo dva obroka tokom zimskog perioda (najsiromašnije i u izvesnoj meri srednje siromašno stanovništvo). Uključivanje više članova porodice u prošnju na ulicama tokom zime (Romi). Smanjena kupovina i potrošnja svežeg voća i povrća tokom zime (sve grupe). Čuvanje poljoprivrednih proizvoda za zimu, zamrzavanjem ili pripremanjem zimnice. (Grupa veoma siromašnih i srednje siromašnih) Nabavka većih količina pšeničnog i drugog brašna za zimu. Nabavka kupusa i krompira u većim količinama ( kg) za zimu (srednje i manje siromašni). 42

48 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Odlaganje plaćanja stanarine i/ili komunalija do proleća (sve grupe). Rad na moru ili u glavnom gradu preko leta (Crna Gora). Pomoć rođaka koji besplatno žive u kolektivnim centrima (pogotovo srednje siromašni), ili udruživanje više domaćinstava da bi na taj način delili troškove. Prodaja robe koja se dobija kao pomoć kako bi se pokrili tekući troškovi (uglavnom najsiromašnija domaćinstva). Napuštanje škole kako bi se pomoglo porodici (uglavnom najsiromašnija i uglavnom romska domaćinstva). Kupovina robe na poček u radnjama; plaćanje tokom leta (2. grupa manje siromašnih). Nekoliko ispitanika je navelo da više nisu u stanju da u lokalnim radnjama kupuju robu na poček ili veresiju zbog toga što trgovci odnedavno moraju da prikažu svu robu na zalihama, pošto je uvedena obaveza direktnog plaćanja poreza na prodatu robu. Zbog toga mnogi trgovci više ne mogu da daju robu na poček. Oslanjanje na penzije starih roditelja (pogotovo 2. grupa ispitanika). Krađa drva za ogrev od suseda (jedan ispitanik iz 1. grupe). 43

49 5. Programski rezultati na osnovu analize ekonomije domaćinstava Prema MKCK-ovoj Doktrini 49 koja se odnosi na pružanje pomoći (Assistance Policy Doctrine 49), pristup kojim se analizira ekonomska moć domaćinstava jedan je od glavnih instrumenta za definisanje potreba i planiranje projekata. Operativne instrukcije za primenu politike MKCK-a na programe ekonomske sigurnosti jasno definišu da: "u svim svojim intervencijama, Jedinica za ekonomsku sigurnost koristi pristup kojim se analizira ekonomska moć domaćinstava" (naglašeno u originalu). Zatim se kaže da: Pristup koji uzima u obzir ekonomsku moć domaćinstava pomaže ljudima ne samo da se izbore sa problemima, već i da se oporave od njih. Ovaj pristup se uklapa u globalnu težnju ka samoodrživosti i realizuje se preko jačanja sposobnosti, sredstava i strategija koje ljudi koriste za život. Četiri programa realizovana u okviru tranzicione strategije Međunarodnog komiteta Crvenog krsta za SCG osmišljena su na osnovu ovog pristupa i pri tom postigla veoma uspešne rezultate u promovisanju ekonomske samoodrživosti i obezbeđivanju prihoda (ovi programi i njihovi efekti dati su u izveštajima drugih članova tima). Konsultant za analizu ekonomije nije zadužen da ocenjuje efekte realizacije ova četiri programa, ali je bio u poziciji da oceni ulogu monitoringa u svim projektima i da osmisli preporuke za monitoring budućih projekata. Analiza ekonomije domaćinstava može da obezbedi značajne informacije o uspešnosti ovakvih programa saznanjima da je došlo do promena u prihodima, rashodima i modelima potrošnje u domaćinstvima. Ovakva analiza može da bude uspešniji instrument za ocenu uticaja projekata od ocene projekta preko ostvarenog profita. Ostali članovi tima za ocenu projekta, terenska služba MKCK-a, kao i korisnici, ocenili su da je teško izmeriti konkretne efekte određenog projekta (na primer, kod povećanja prihoda domaćinstava od uzgoja prasića, kada je trebalo razmotriti troškove ishrane bilo je teškoća, jer je deo uzgojenih prasića trampom zamenjen za druge prehrambene i ne-prehrambene proizvode, itd.). Sveukupan uticaj projekta na životni standard domaćinstava bio bi pozitivniji kada bi se koristila analiza ekonomije domaćinstava za utvrđivanje ekonomskog položaja domaćinstava pre i posle realizacije projekta. Lista indikatora koja je korišćena u našoj analizi data je u Aneksu 1 i može se koristiti za monitoring budućih programa. Da bi se primenila metodologija analize ekonomije domaćinstava za praćenje promena ekonomske situacije domaćinstava, potrebno je izvršiti osnovnu procenu pre početka projekta (koja se može koristiti kao osnova za identifikaciju ciljeva). Isto se može ponoviti nakon šest meseci ili godinu dana nakon realizacije programa, a promene se mogu detektovati upoređivanjem rezultata. U zavisnosti od vrste pomoći koja se nudi, za rezultate koji će stvarno uticati na ekonomiju domaćinstava može biti potrebno manje ili više vremena. Na primer, dok mikro-krediti mogu da donose vrlo skromnu dobit i mesecima nakon realizacije, njihova stvarna profitabilnost se može utvrditi tek nakon otplate. Slično tome, namenske donacije u vidu alata i mašina, poput motorne testere ili tesarskog alata, mogu vlasnicima doneti zaradu brže nego donacije stoke koje počinju da se odražavaju na ekonomiju domaćinstva tek nakon proizvodnje prvog ili drugog turnusa teladi. 44

50 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori 6. Rad sa romskim zajednicama Ova analiza jasno ukazuje da su romske izbeglice, kao i romsko domicilno stanovništvo žrtve sistematske i institucionalizovane diskriminacije i isključenosti. Kao posledica ovakvog odnosa, većina Roma živi u siromaštvu i uslovima neadekvatnih mogućnosti za zapošljavanje, stanovanje, zdravstvenu negu, obrazovanje i socijalnu pomoć. Činjenica da veliki broj Roma nije u mogućnosti da ostvari osnovna prava (mnogi ih i ne poznaju) jeste problem zaštite ljudskih prava koji je u domenu MKCKa, vlade Republike Srbije i Republike Crne Gore i međunarodne zajednice. Mada su napori MKCK-a da Rome uključi u dohodovne programe vredni hvale, potrebno je mnogo više od toga da bi raseljeni Romi i siromašno domicilno stanovništvo ostvarili napredak u svakodnevnom životu. Rešenja treba tražiti u strukturnim, pravnim i društvenim nastojanjima da se iskoreni diskriminacija i usvoji zakonodavstvo i politika koja otvara veće mogućnosti za građane romske nacionalnosti. Ovi napori moraju da idu i dalje od pukog ravnopravnog tretmana i da uključe određene afirmativne mere kojima bi se osiguralo da pripadnici romske nacionalnosti mogu da dobiju svu dokumentaciju koja im je potrebna kako bi dobili bolji pristup školovanju i zapošljavanju, čime bi se napustili generacijama stari modeli diskriminacije Roma. Implementacija programa takođe mora da ode za korak izvan okvira planiranja sredstava i izbora pojedinačnih korisnika. Organizacije koje rade sa Romima treba da razviju jake veze unutar romskih zajednica, da angažuju Rome kao saradnike i prevodioce (na romskom i albanskom jeziku, obzirom da je većini raseljenih Roma prvi jezik albanski), i da se trude da u potpunosti razumeju i prihvate romsku kulturu. Ove mere su značajne za uklanjanje nepoverenja koje okružuje Rome i one koji bi da rade za njih (međunarodna zajednica i država). Da bi se Romi bolje razumeli potrebno je razumeti posledice koje je stvorila višegodišnja izopštenost ovog naroda. Mogućnosti i šanse su mnogo slabije za Rome nego za ne-rome, tako da je sasvim razumljivo da Romi obuku i donacije ne vide kao neophodan korak ka zaposlenju. Obzirom da je Romima mnogo teže da pronađu zaposlenje ili da reklamiraju svoje proizvode i umeća u ne-romskom okruženju, možda nije realno u istom vremenskom periodu očekivati rezultate koji su jednaki onima koji se očekuju od projekata u koje je uključena ne-romska populacija. Zbog svoje izopštenosti, romska zajednica je razvila oblik sopstvene "sive ekonomije" unutar same zajednice koja se najčešće bazira na principu trampe (uključujući razmenu životnih namirnica, reciklažu, prodaju nađenih predmeta i prikupljanje otpada iz kontejnera i sa pijačnih tezgi). Zbog toga, pored promena ekonomije domaćinstava, analiza ekonomije romskih domaćinstava treba da uključi i poboljšanu potrošnju, obnovu samopoštovanja i više vremena provedenog u sporednim aktivnostima. Shodno tome, i efekat pojedinih projekata treba ocenjivati prema ovim pokazateljima. U toku je nekoliko inicijativa za popravljanje kvaliteta života Roma ne samo u Srbiji i Crnoj Gori, već i širom Evrope godina je proglašena početkom "Decenije uključivanja Roma". Cilj ove kampanje, koju podržava Svetska banka i Institut za otvoreno društvo, jeste da se izolacija Roma prekine promovisanjem akcionih planova i zakonodavnih akata u svim zemljama u kojima žive Romi. Srbija i Crna Gora takođe učestvuju u ovoj kampanji (više pojedinosti možete naći na Radna grupa za raseljena lica u Srbiji donela je niz preporuka za ukidanje pravne i praktične diskriminacije Roma. Jedna od osnovnih preporuka je bolja integracija 45

51 Studije o strategiji smanjenja siromaštva, nacionalnih Strategija za rešavanje problema izbeglih i raseljenih lica i još neratifikovana Strategija za integraciju Roma (Srbija), na svim nivoima primene. U vezi s tim, ključnu podršku treba da ima novo Nacionalno veće romske nacionalne manjine u Srbiji. Slične korake treba preduzeti i u Crnoj Gori gde trenutno ne postoji posebna strategija za Rome i gde ovoj etničkoj grupi nije priznat status nacionalne manjine. 7. Zaključak Uprkos neprekidnoj ugroženosti raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori, sasvim je na mestu što MKCK postepeno povlači direktnu pomoć ovoj grupi. Nakon više od pet godina od kako su raseljena lica napustila svoje domove, koreni njihove ugroženosti više su vezani za strukturalne i administrativne prepreke, nego za bilo šta drugo. Da bi se smanjio stepen ugroženosti raseljenih lica, potrebno je dosledno poštovanje i zaštita njihovih prava (uključujući i prava romske manjine). Ovaj proces otpočinje usaglašavanjem zakonodavstva sa međunarodnim sporazumima i obavezama, od nacionalnog ka opštinskom nivou. Važno je da svi nivoi vlasti i civilno društvo budu upoznati sa problemima raseljenih lica. U zemlji koja se suočava s brojnim teškoćama i velikim procentom siromašnog stanovništva, ovaj zadatak nije jednostavan. Uprkos tome, posvećivanje potrebama raseljenih lica ne može i ne sme da čeka na prethodno rešavanje potreba lokalnog stanovništva. Potrebe raseljenih lica treba posmatrati kao deo ukupnih problema Srbije i Crne Gore i treba ih rešavati zajedno. 46

52 Interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori Aneks 1. Lista indikatora analize ekonomije domaćinstava Sledeći indikatori se mogu koristiti kao univerzalni instrument za prikupljanje podataka o ekonomiji domaćinstava među interno raseljenim stanovništvom za koje su predviđeni tranzicioni programi pomoći. Ova lista je formirana na osnovu rezultata rada na terenu u SCG, pa će možda biti potrebno prilagoditi je za primenu u drugim oblastima. U nekim slučajevima, biće potrebno postaviti nekoliko pitanja kako bi se dobila potpuna informacija o datom indikatoru. Najbolje je koristiti polustrukturirane upitnike za domaćinstva i ciljne grupe. Ovaj metod je bolji od korišćenja strogo strukturiranih upitnika. Pitanja treba postavljati vrlo oprezno i nenametljivo, a ispitanike podsticati da daju dodatne informacije, anegdote ili primere kojima mogu da ilustruju ono što žele da kažu. Ispitanicima treba takođe omogućiti da promene temu ukoliko žele. Anketar, koji ima sasvim jasnu predstavu o vrsti informacije koju želi da dobije, može u svakom trenutku da vrati razgovor na listu indikatora. Ni jedan ispitanik ne treba da se oseća obaveznim da odgovori na sva pitanja i da pruži informacije za sve indikatore, ukoliko to ne želi, ili ukoliko se oseća nelagodno zbog postavljenog pitanja. I. Opšte informacije o domaćinstvu 1. Podaci o članovima domaćinstva (pol, godište, broj članova koji privređuju). 2. Etnicitet domaćinstva. 3. Vrsta smeštaja (kolektivni centar, kamp, privatni smeštaj sa plaćanjem stanarine, privatni smeštaj bez plaćanja stanarine, sopstveni smeštaj). 4. Broj godina provedenih u raseljeništvu. 5. Podaci o broju promenjenih smeštaja u raseljeništvu. 6. Osnovno zanimanje pre raseljavanja. 7. Da li porodica poseduje imovinu u regiji iz koje je prognana? Da li imaju podataka o tome šta se dogodilo sa njihovom imovinom? Da li mogu da prodaju ili iznajme svoju imovinu? 8. Da li je domaćinstvo imalo bilo kakvu korist od programa MKCK (kojih konkretno)? A od programa drugih organizacija? II. Novčana primanja 1. Osnovni izvor prihoda (stalno zaposlenje i redovna plata, samostalna delatnost, nadnica, penzija, pomoć nezaposlenim radnicima). Visina prihoda iz ove kategorije. 2. Ostali izvori prihoda (vrsta i visina). 3. Socijalna pomoć (novčana pomoć porodicama, dečji dodatak, humanitarna pomoć, pomoć od zajednice ili verskih grupa). Da li domaćinstvo ima svu dokumentaciju koja je neophodna za ostvarivanje socijalne pomoći? 4. Pokloni i pomoć od rodbine i prijatelja unutar zajednice (navesti iznos i koliko često se prima ovakva pomoć). 5. Sredstva koja pristižu sa strane, izvan zajednice (navesti iznos i koliko se često primaju ova sredstva). 47

53 III. Ne-novčani prihodi 1. Poljoprivredna proizvodnja (vrsta useva ili domaćih životinja koje se uzgajaju, proizvedena količina za godinu dana, količina konzumirana u porodici, količina koja se proda, prodajna cena). 2. Ostali ne-novčani prihodi (sakupljeni materijal za reciklažu, ostaci sa pijačnih tezgi, hrana i predmeti izvađeni iz kontejnera). 3. Ogrevno drvo koje pripremaju članovi domaćinstva (ogrevno drvo koje se ne kupuje). IV. Rashodi 1. Ukupan iznos novčanih sredstava za hranu u toku jednog meseca (ako domaćinstvo ne može da pruži tačan podatak, treba pokušati utvrditi koliko količina pojedinih prehrambenih proizvoda domaćinstvo kupuje, pa na kraju ankete izraziti te količine u novcu). 2. Ukupni mesečni troškovi za stanarinu, komunalije (struja, voda), ogrev, zdravstvena zaštita (lekarski pregledi i lekovi), higijenski proizvodi, školski pribor, odeća (često je ove podatke lakše izračunati na godišnjoj osnovi), prevoz, vraćanje dugova, pokloni, ulaganja u poljoprivredu (ove rashode računati prema sezonama), ulaganja u druge poslovne aktivnosti, porezi. 3. Ne-novčani rashodi: predmeti za razmenu, poljoprivredni proizvodi koji se poklanjaju susedima, prijateljima ili rođacima, fizički rad kojim se odrađuje besplatna kirija, hrana ili neka druga korist. 4. Da li je domaćinstvo u dugovima? Koliko iznose dugovi domaćinstva? Na koji način će dugovi biti vraćeni? V. Potrošnja 1. Koliko obroka domaćinstvo ima u toku dana? Da li se broj obroka menja u zimskom ili letnjem periodu? 2. Koje je godišnje doba (zima ili leto) najteže za domaćinstvo? Zbog čega? 3. Šta domaćinstvo čini da sačuva sredstva (novac ili hranu) za teške mesece u godini (uključujući i mogućnost nabavke većih količina hrane za teške mesece, konzerviranje hrane, preskakanje obroka, pozajmice, ispisivanje dece iz škole, neplaćanje stanarine ili računa za komunalije, sezonski rad u drugim opštinama, itd.) VI. Ostala pitanja 1. Da li članovi domaćinstva žele da se vrate svojim kućama? Da li smatraju da je povratak moguć u bližoj ili daljoj budućnosti? Zbog čega? 2. Kako raseljena lica ocenjuju odnose sa lokalnim stanovništvom (kao prijateljske, zategnute, neprijateljske, itd.) 3. Kako raseljena lica vide sebe u poređenju sa drugim raseljenim licima i lokalnim stanovništvom (žive bolje, isto, gore)? Zbog čega? 48

54 Aneks 2. Karta zona ekonomske moći domaćinstava u Srbiji i Crnoj Gori 49