RODNO BUDŽETIRANJE. Praktična primjena. Priručnik

Transcription

1 RODNO BUDŽETIRANJE Praktična primjena Priručnik

2 REPUBLIKA SRPSKA VLADA GENDER CENTAR - CENTAR ZA JEDNAKOST I RAVNOPRAVNOST POLOVA Rodno budžetiranje: praktična primjena Priručnik Jun 2011.

3 Naziv: Rodno budžetiranje: praktična primjena, Priručnik Izdavač: Gender centar Centar za jednakost i ravnopravnost polova Republike Srpske Za izdavača: Spomenka Krunić, direktorica Original: Gender budgeting practical implementation. Handbook Prepared by Sheila Quinn Directorate General of Human Rights and Legal Affairs Council of Europe April 2009 F Strasbourg Cedex Council of Europe, 2009 Originalni priručnik štampao Savjet Evrope Prevod publikacije na srpski jezik: Aleksandra Davidović NAPOMENA: Prevod teksta je vjeran originalu. Za potrebe štampanja priručnika u Republici Srpskoj, prevedeni tekst je izmijenjen samo u pogledu referenci na stranice priručnika sa određenim tematskim cjelinama. Mjesec i godina izdanja: Jun Dizajn korica: Europrint, Banja Luka Štampa: Europrint, Banja Luka Tiraž: 300 kom. 2

4 Sadržaj UVOD... 5 Fokus priručnika... 5 Ciljna publika... 6 Dešavanja u oblasti rodnog mejnstriminga... 7 Rodno budžetiranje - ambiciozan poduhvat... 7 Sadržaj priručnika KAKO sprovesti RODNO BUDŽETIRANJE Uvod Pretpostavke za rodno budžetiranje Razumijevanje pojma rod/gender Politička opredijeljenost Birokratska opredijeljenost Operativno prevođenje državne politike rodne ravnopravnosti Urodnjavanje svakodnevnih procesa rodni mejnstriming kao organizaciona promjena Uspostavljanje zahtjeva i sistema podataka Tri faze rodnog budžetiranja Instrumenti rodnog budžetiranja Rodno osjetljiva analiza javne potrošnje Osnovni pristup - analiza raspodjele beneficija Proširenje analize Izgradnja gender/rodne ekspertize Integrisanje rodne perspektive kao kategorije analize RODNO BUDŽETIRANJE NA RAZLIČITIM NIVOIMA Centralni državni nivo Uvođenje zakonske obaveze rodnog budžetiranja Povezivanje rodnog budžetiranja sa procesima budžetske reforme Vježbe izračunavanja troškova Rodno budžetiranje na nivou sektora/odjeljenja Rodno budžetiranje na regionalnom nivou/nivou lokalne uprave Rodno budžetiranje na programskom nivou Pilot inicijativa za rodno budžetiranje

5 3. ULOGA CIVILNOG DRUŠTVA Uvod Austrija Watchgroup: gender i javne finansije (grupa za nadzor) Savezna inicijativa za rodno budžetiranje u Njemačkoj (BigBudget) La Plataforma Impacto de Género Ya Ženska budžetska grupa Ujedinjenog Kraljevstva (The United Kingdom Women s Budget Group) Evropska mreža za rodno budžetiranje - The European Gender Budget Network (EGBN) PRILOZI Rječnik termina Resursi Internetske stranice Bibliografija

6 Uvod Fokus priručnika Svrha ove publikacije je da posluži kao vodič kroz praksu rodnog budžetiranja. Ovo nije knjiga za početnike. Postoje brojne publikacije koje detaljno opisuju razloge za rodno budžetiranje, te pružaju osnovne informacije o ovoj temi i njenom istorijatu. Primjeri tih publikacija su nabrojani na kraju ovog priručnika, u poglavlju Resursi, na stranici 53. Ovaj priručnik polazi od pretpostavke da već postoji odgovarajuće razumijevanje pojma rod/gender, ciljeva strategije ravnopravnosti polova, načina na koje se manifestuje neravnopravnost polova, potreba za strukturalnim promjenama koje imaju za cilj borbu protiv nenamjerne rodne pristrasnosti i osnova rodnog/gender mejnstriminga kao strategije za rješavanje pitanja ravnopravnosti polova. Rodno budžetiranje, kao instrument rodnog mejnstriminga, ne može da se primjenjuje bez osnovnog poznavanja ovih fundamentalnih elemenata. Činjenica je da su neke od pilot inicijativa za rodno budžetiranje dovele do novog ili dubljeg razumijevanja pojma rod/gender među uključenim akterima. Međutim, usvajanje strategije rodnog budžetiranja zahtijeva prethodna iskustva u bavljenju pitanjima rodne ravnopravnosti. Rodno budžetiranje nije, samo po sebi, prvi korak u procesu. Slijedeće poglavlje, Kako provesti rodno budžetiranje, na stranici 11, počinje diskusijom o vrsti iskustava i uslovima koji moraju biti ispunjeni prije nego što počnemo da se bavimo rodnim budžetiranjem. Ta iskustva i uslovi predstavljaju način provođenja rodnog budžetiranja. Jedno od iskušenja u koje možemo doći prilikom korišćenja ovog priručnika bi moglo biti preskakanje ovih osnovnih elemenata i prelazak na dijelove teksta koji se bave specifičnim instrumentima i pristupima. Postoji velika potražnja za specifičnim instrumentima, za nekom vrstom bukvara jasno izloženim koracima koje je potrebno provesti. Međutim, suštinski elementi se ne mogu zaobilaziti ili kratko spajati. To je posebno slučaj ukoliko će se praksa rodnog budžetiranja iz analitičke vježbe pretvoriti u strategiju mejnstriminga. Iskustvo velikog broja praktičara ukazuje na to da je, s obzirom na činjenicu da instrumenti tek treba da budu usvojeni, važnije staviti fokus na razvijanje pristupa koji se zasniva na lokalnim okolnostima. Stvarni instrumenti analize, reformulisanja i mejnstriming će se materijalizovati tek nakon što bude identifikovan opšti cilj. Šta je rodno budžetiranje? Uvod 5

7 Ciljna publika Ovaj priručnik je namijenjen osobama koje su odgovorne za sprovođenje rodnog budžetiranja. Rodno budžetiranje, prema definiciji Savjeta Evrope, predstavlja rodni mejnstriming u budžetskim procesima. 1 Definicija rodnog budžetiranja Rodno budžetiranje predstavlja uvođenje principa rodne ravnopravnosti, tj. primjenu rodnog mejnstriminga u budžetskom procesu. Označava rodnu analizu budžeta, integrisanje rodnog aspekta na svim nivoima budžetskog procesa i restrukturisanje prihoda i rashoda kako bi se omogućilo promovisanje ravnopravnosti polova. U definiciji koju Savjet Evrope koristi za rodni mejnstriming su identifikovana i lica odgovorna za rodni mejnstriming, tj. učesnici koji su uobičajeno uključeni u kreiranje politika. Definicija rodnog mejnstriminga Rodni mejnstriming je (re)organizacija, unapređenje, razvoj i evaluacija procesa politika, tako da perspektiva rodne ravnopravnosti bude ugrađena u sve politike, na svim nivoima i u svim fazama, od strane učesnika koji su uobičajeno uključeni u kreiranje politika. To znači da se rodno budžetiranje ne treba prepuštati novoj kohorti specijalista, već je potrebno da se tim pitanjem pozabave i da ga konačno prihvate svi oni čiji se svakodnevni posao odnosi na formulisanje i sprovođenje javnih politika i pružanja usluga. U skladu s tim, najveći dio posla će odrađivati izabrani predstavnici vlasti, državni službenici i drugi zaposlenici u javnoj službi. Dobro upravljanje uopšte, a integrisanje rodne perspektive, tj. rodni mejnstriming posebno, zahtijeva da u proces budu uvedeni i brojni drugi učesnici, uključujući civilno društvo, parlamentarne predstavnike, socijalne partnere, sindikate, stručnjake za pitanja roda/gendera i akademike. Iznad svega, akteri koji su normalno uključeni treba da se povežu sa ženama, da otvore prostor za učešće žena i da kreiraju kanale koji će obezbijediti da se čuje glas žena. Uloga civilnog društva je tu od vitalnog značaja. Veliki dio pionirskog rada u oblasti rodnog budžetiranja je obavilo upravo civilno društvo. Tamo gdje je rodno budžetiranje bilo najuspješnije, civilno društvo je bilo prisutno kroz inicijative, javno zagovaranje, obezbjeđivanje stručnosti i kapaciteta za praćenje. 6 1 Kako se razvila praksa rodnog budžetiranja, za mnoge projekte bi se moglo smatrati da izlaze iz okvira ove definicije. Očekivanja koja se povezuju s rodnim budžetiranjem se vrlo često razlikuju od očekivanja povezanih sa strategijom mejnstriminga. Na primjer, u velikom broju novih nezavisnih država, fokus kampanje javnog zagovaranja za uvođenje rodnog budžetiranja je na obezbjeđivanju većih sredstava za socijalne usluge i socijalnu zaštitu. U dijelu teksta Pilot inicijativa za rodno budžetiranje, na stranici 40, opisan je niz projekata koji pokušavaju da uvedu rodno osjetljive pristupe u donošenje budžetskih odluka koje, iz različitih razloga, nisu u skladu s pristupom rodnog mejnstriminga. Uvod

8 Dešavanja u oblasti rodnog mejnstriminga Različite ocjene rodnog mejnstriminga ukazuju na određeni broj ograničenja i izazova (vidjeti u dijelu Opažanja u vezi s rodnim mejnstrimingom, dalje u tekstu). Iz tih razloga, među zagovornicima rodnog budžetiranja postoji određena zabrinutost o povezivanju rodnog budžetiranja s rodnim mejnstrimingom. Rodno budžetiranje, sa svojim fokusom na budžetu na novcu stavlja rodna pitanja u novu dimenziju kreiranja državnih politika. Prema Holvoetu, rodno budžetiranje oslobađa rod iz arene mekih socijalnih pitanja i podiže ga na nivo makroekonomije (Holvoet, 2006). U slučaju rodnog mejnstriminga, inicijalna entuzijastična politička posvećenost i opredijeljenost, koja je dovela do gotovo univerzalnog usvajanja rodnog mejnstriminga prije više od deset godina, nije se održala. Međutim, i dalje ostaje određena nada da fokus stavljen na budžete može ponovo da oživi rodni mejnstriming. Bez sumnje, ovaj priručnik postavlja rodno budžetiranje unutar okvira rodnog mejnstriminga i pretpostavke da se rodni mejnstriming ne može ostvariti bez fokusa na budžete. Rodno budžetiranje - ambiciozan poduhvat Kada se počeo pojavljivati kao potencijalno produktivna strategija u Evropi, prije nekih desetak godina, koncept rodnog budžetiranja je prouzrokovao prilično veliku zbunjenost. Kako se u isto vrijeme moglo govoriti o rodnoj ravnopravnosti i o nacionalnim budžetima? To su bile sfere politika koje su pripadale različitim svjetovima. Pitanja rodne ravnopravnosti su pripadala portfelju socijalne politike, dok je kreiranje budžeta u velikoj mjeri bilo domen prestižnijeg resora finansija. Uprkos velikim globalnim težnjama, posvećenost unapređenju rodne ravnopravnosti nije zadobila prioritetni status. S druge strane, dominiraju ekonomska politika i rezultirajuće restruktuiranje nacionalnih budžeta. Pretpostavke koje su osnova u kreiranju budžeta znače mali ili nikakav pristup za pitanja ravnopravnosti. Opažanja u vezi sa rodnim mejnstrimingom Od tada je došlo do izvjesnih promjena. Omogućen je određeni pristup, a u nekim slučajevima se odvija i solidan početni rad na rodnom budžetiranju. U nekim evropskim zemljama, projekat razvoja rodno osjetljivih budžeta je uveden na zakonskoj osnovi. U drugim, u kojim se rodni mejnstriming ugrađuje u državne aktivnosti, u budžetskim procesima se primjenjuju sistemi, procedure, instrumenti, znanja i stečena iskustva. U ostalim slučajevima, inicijative za rodno budžetiranje, koje su uglavnom u formi pilot projekata, provode se u obliku testiranja situacije. Uvod 7

9 Rodno budžetiranje predstavlja ambiciozan poduhvat. Ono zahtijeva veliki zaokret u načinu razmišljanja i praksi. Rodno budžetiranje podrazumijeva otvaranje procesa kreiranja budžeta za širu grupu učesnika; poziva na novo određivanje prioriteta u pitanjima ravnopravnosti; zahtijeva usklađivanje obaveza koje proizilaze iz politika s načinom raspodjele sredstava; insistira na priznavanju ekonomije brige i transformisanju načina na koji se formulišu i izvršavaju nacionalni budžeti. Važno je računati na ambicioznu prirodu projekta od samog početka. Rodno budžetiranje zahtijeva rad. Neki od zagovornika rodnog budžetiranja bi željeli da pošalju poruku da neće uslijediti veliki zahtjevi u smislu radnog opterećenja za zvaničnike. Međutim, jednako kao što je rodni mejnstriming zamišljen kao promjenjiv poduhvat, isti je slučaj i s rodnim budžetiranjem. Kao u slučaju svakog plana organizacione promjene, i realizacija rodnog budžetiranja zavisi od organizacione promjene koja rezultira boljim politikama i budžetskim ishodima koji promovišu rodnu ravnopravnost i osnaživanje žena. 8 Uvod

10 Sadržaj priručnika Kako sprovesti rodno budžetiranje Jezgro ovog priručnika predstavlja poglavlje Kako sprovesti rodno budžetiranje, stranica 11. Ovo poglavlje počinje predstavljanjem preduslova koji su od suštinske važnosti za primjenu rodnog budžetiranja. Sveukupno posmatrano, oni opisuju okruženje koje je neophodno da bi rodno budžetiranje napredovalo iz analitičke vježbe u pravcu aktivnosti efektivne politike. U ovom poglavlju se nadalje diskutuje o tri faze uvođenja principa rodne ravnopravnosti u procese rodnog budžetiranja: Počinje analizom, Prelazi na restruktuiranje budžeta kako bi se ostvarili ishodi rodne ravnopravnosti, i Radi sistematski na ugrađivanju rodne perspektive u sve budžetske procese. Dio teksta u podnaslovu Kako...? takođe se bavi specifičnim instrumentima, metodologijama i pristupima. U pregledu novije prakse u zemljama Evrope je primijećeno da postoje brojne sličnosti u smislu pristupa i instrumenata koji su modifikovani u skladu s lokalnim okolnostima i početnim pozicijama. Ovaj priručnik pokušava da predstavi sintezu svih ovih, kao i određeni broj ostalih diskretnih modela i okvira. Uzevši sve zajedno, oni obuhvataju sve tri faze: tako da postoje instrumenti/ metodologije analize; metodologije/okviri koji usklađuju budžete s ciljevima rodne ravnopravnosti; i metodologije / pristupi pomoću kojih se uvodi princip rodne jednakosti i ravnopravnosti u sve budžetske procese. Cijeli sadržaj teksta u podnaslovu Kako...? bi trebalo posmatrati kao cjelovit paket ili program rada; svaka od faza je povezana s ostalim fazama, a aktivnosti u sklopu sve tri faze se nadopunjuju i jačaju, kako međusobno tako i u pogledu procesa kao cjeline. Takođe, u ovom dijelu kao i u ostatku priručnika se navode specifični primjeri iz zemalja cijele Evrope. Rodno budžetiranje na različitim nivoima U slijedećem dijelu teksta se vodi diskusija o rodnom budžetiranju na različitim nivoima unutar države ili na različitim tačkama duž linije trošenja. Namjera je da se istraže moguće aktivnosti na ovim nivoima, primarno navodeći primjere onog što je već urađeno na nekim drugim nivoima. Treba napomenuti da je, osim pominjanja u primjerima, tek slabiji fokus stavljen na rodno budžetiranje koje se odnosi na prihodovnu stranu budžeta. Uloga civilnog društva Civilno društvo igra veliki broj uloga koje imaju veze s rodnim budžetiranjem uloge stručnjaka, zagovornika, posmatrača, praktičara i partnera. Modeli organizacije koje su usvojile grupe civilnog društva variraju, jednako kao i njihove strategije i nivo saradnje s državom. Pored opšte diskusije, u ovom dijelu teksta su opisane neke od grupa koje aktivno djeluju u Evropi. Uvod 9

11 10

12 01 Kako sprovesti rodno budžetiranje Uvod Uputstvo koje je dato za izradu ove publikacije je bilo da se pripremi jednostavan, praktičan vodič za primjenu rodnog budžetiranja. Potrebno je na samom početku reći da rodno budžetiranje nije jednostavna stvar, kao i da ne postoji jedan univerzalno primjenjiv instrument. Pripreme koje su prethodile izradi ove publikacije su otkrile da se slični pristupi koriste u većem broju inicijativa, i to posebno u oblasti analize. Iz literature proizilazi da je ono što je najpotrebnije zapravo spremnost na razvijanje metodologije, i to na osnovu pune opredijeljenosti da se promoviše rodna ravnopravnost, umjesto da se traga za nekim nedefinisanim instrumentom koji bi odgovarao svima. Priručnik prikazuje rad na rodnom budžetiranju koji čine tri elementa: Prvi element predstavlja skup preduslova koji su fundamentalni za održiv rad na rodnoj ravnopravnosti. Drugi element obuhvata tri faze procesa uvođenja principa rodne ravnopravnosti u rodno budžetiranje. Treći element predstavlja uzorak instrumenata koji se koriste u inicijativama za rodno budžetiranje u Evropi. Postoji sklonost da se odmah pređe na instrumente. Instrumenti podrazumijevaju uređen proces, praktičnu vježbu koja ima svoj početak, sredinu i kraj, odnosno primjenu tehnike s definisanim parametrima. Primjena instrumenata, bilo na specifične budžetske linije ili na sveukupni nivo, kako bi se proizvela rodna analiza, predstavlja veoma važan dio posla u rodnom budžetiranju; ovo je takođe veoma važno i za podizanje svijesti o rodu/genderu. Međutim, postoje određeni prethodno uspostavljeni uslovi održivosti rodnog budžetiranja. Pored toga, preostaje da se uradi i dio posla na mejnstrimingu, tj. uvođenju principa rodne ravnopravnosti u rodno budžetiranje. Sva tri elementa rada na rodnom budžetiranju zahtijevaju neprekidnu pažnju. Jednako kao i u slučaju nacionalnih budžeta, priroda rada na rodnom budžetiranju je ciklična. Pretpostavke za rodno budžetiranje Tekst u ovom dijelu ne predstavlja praktične instrumente, ali su ovi elementi ipak predstavljeni u poglavlju Kako sprovesti rodno budžetiranje. Njihovo mjesto ovdje naglašava ključnu premisu ili pretpostavku koja predstavlja osnovu ovog priručnika, a to je da se rodno budžetiranje oslanja na inicijalne, tj. temeljne aktivnosti. Svi oni koji žele da provedu rodno budžetiranje moraju da imaju Rodno budžetiranje: praktična primjena 11

13 iskustvo i osnovna znanja u rješavanju pitanja koja su relevantna za rodnu ravnopravnost. Ti temeljni elementi o kojima se ovdje govori bi se mogli obrađivati, a u velikom broju slučajeva već i jesu obrađeni, u drugim priručnicima i pomoćnim materijalima. Razumijevanje pojma rod/gender Rodna neravnopravnost nastavlja da opstaje u Evropi. Žene i dalje zarađuju manje, i dalje su preopterećene aktivnostima njege/brige koje je nemoguće platiti, izložene su fizičkom i seksualnom nasilju, suočavaju se s ograničenjima prilikom korišćenja mogućnosti na tržištu rada, a u nepovoljnijem su položaju i na brojne druge načine. Razumijevanje načina na koje se pojavljuju rodne neravnopravnosti je ključno za borbu protiv različitih manifestacija takve neravnopravnosti. Poznavanje načina na koje se rod/gender i rodni odnosi konstruišu i održavaju u društvu, kao i u institucijama i procesima na državnom nivou, te shvatanje da je pristup mejnstriminga potreban ukoliko želimo da popravimo stanje na pitanju rodne neravnopravnosti i da radimo u pravcu društva jednakih prava, predstavljaju obavezno polazno stanovište. Specijalne šeme i programi za žene, iako s jedne strane obezbjeđuju izvjesnu pomoć ili podršku u određenoj oblasti, nisu adekvatni. Pristup u kojem se žene posmatraju kao problematične kada god se radi o nekoj državnoj politici, i prema kojem se uspjeh mjeri brojem žena koje su zbrinute kroz takve specijalne programe, je suštinski pogrešan. U kontekstu rodnog budžetiranja, u kojem je fokus na budžetu kao instrumentu makroekonomske politike, razumijevanje uloge žena u neplaćenoj ekonomiji brige, kao i razumijevanje odnosa ekonomije brige prema tržišnoj ekonomiji je od suštinskog značaja za prikladno preformulisanje politika i budžetskih linija. Učenje kroz inicijative rodnog budžetiranja podvlači činjenicu da nedostatak svijesti o poteškoćama s kojim se žene suočavaju još uvijek predstavlja problem kada god su potrebne reakcije države. GenderAlp, internacionalna inicijativa za rodno budžetiranje ovo identifikuje kao jedan od najzahtjevnijih zadataka i izazova, dok inicijativa koja se provodi na teritoriji grada Minhena izvještava o nedostatku vještina koje su neophodne za analizu efekata usluga na pojedine specifične ciljne grupe. Politička opredijeljenost Od konferencije koja je održana u Pekingu godine, rodni mejnstriming je usvojen, gotovo univerzalno, kao strategija pomoću koje će se rješavati pitanje rodne ravnopravnosti. Prihvatanje strategije predstavlja tek prvi nivo političke opredijeljenosti. Politika se smatra nedjelotvornom ukoliko ne postoji namjensko i sistematsko praćenje. Istinska politička opredijeljenost se demonstrira putem političkog vođstva i nadzora, koji zajedno znače definisanje vizije i obezbjeđivanje situacije u kojoj će posvećenost rodnoj ravnopravnosti biti sastavni dio svih dugoročnih planova. Ono što je potrebno jeste politička volja koja je izražena u jasno definisanim ciljevima rodne ravnopravnosti i koja je prevedena u ostvarive ciljeve. Ovaj imperativ je potvrđen u iskustvima većeg broja zemalja. Ministarstvo za rodnu ravnopravnost u Španiji navodi da je bez obzira na sve dobre namjere, primjena rodnih budžeta nemoguća bez političke podrške s najvišeg nivoa. U Austriji, dr Elfriede Fritz iz Federalnog Ministarstva finansija piše o već uspostavljenim zakonskim osnovama za rodno budžetiranje, međutim naglašava da je za sprovođenje neophodna politička volja. Birokratska opredijeljenost Unutar strukture državnih ministarstava i agencija, operativna odgovornost je na državnim službenicima različitih nivoa odgovornosti. U okruženju velikog obima posla i kratkih rokova, neophodno je odrediti prioritete. Rodna ravnopravnost se ne smatra dijelom suštinskih aktivnosti, već se 12 Rodno budžetiranje: praktična primjena

14 više posmatra kao jedna od tema koje prožimaju sve ostale aktivnosti, i kao takva se smatra dodatnim poslom. Izvještaj iz Švedske navodi poteškoće u uvjeravanju rukovodnog osoblja i zvaničnika da shvate značaj uvođenja različitih principa rodne ravnopravnosti u one svoje aktivnosti koje smatraju suštinskim. U slučajevima u kojim je uvedena uloga koordinatora za pitanja rodne jednakosti i ravnopravnosti ili nakon što je organizovana obuka o rodnim pitanjima/genderu, javljaju se i pokušaji da se rodni mejnstriming, tj. uvođenje principa rodne ravnopravnosti proda, odnosno promoviše u smislu povećanja efikasnosti i efektivnosti, kao i omogućavanja bolje osmišljenih ciljeva. Opredijeljenost i liderstvo su neophodni da bi se promijenila perspektiva i da bi se prepoznalo da je rodni mejnstriming zapravo jezgro svih aktivnosti. Norveški izvještaj o rodnom budžetiranju, kao dio Nordic projekta, u ovom smislu zaključuje da u slučaju podređenih agencija aktivnosti na rodnoj ravnopravnosti moraju biti pod mandatom i dosljedno tema u dijalogu menadžmenta. Operativno prevođenje državne politike rodne ravnopravnosti Veoma je važno da nacionalna politika rodne ravnopravnosti bude tumačena tako da se prilagođava prema specifičnom funkcionisanju svakog od državnih ministarstava i agencija. Mjera u kojoj je državna politika rodne ravnopravnosti operativna može da se mjeri i time da li postoji uspostavljena strategija primjene, s reperima, ciljevima i pokazateljima pomoću kojih se prati napredovanje procesa. Specifični ciljevi koji su postavljeni na nacionalnom nivou treba da budu lokalizovani. Kako državne agencije mogu da doprinesu ciljevima rodne ravnopravnosti ukoliko su ti ciljevi izraženi samo na globalnom nivou? U irskoj inicijativi za rodno budžetiranje je primijećeno kako je ekonomska politika Irske bila do najsitnijih detalja prevedena u poslovanje Privredne agencije oblasti Roscommon, dok u isto vrijeme državna politika rodne ravnopravnosti uopšte nije bila pomenuta. Slično tome, postavljanje lokalnih repera, kao u slučaju primjera navedenog u inicijativi za rodno budžetiranje u Sijeni (vidjeti na stranici 27) ima više smisla od pozivanja na nacionalne podatke. Stepenice procedura za održiv rodni/gender mejnstriming. JämStöd, Švedska U prezentaciji pred Upravnim odborom za ravnopravnost žena i muškaraca pri Savjetu Evrope (CDEG), godine An Boman, predsjedavajuća JämStöd -a objašnjava da su stepenice osmišljene tako da budu instrument koji će prikazati svu složenost u radu na rodnom mejnstrimingu. 8 koraka na stepenicama su slijedeći: Korak 1: Fundamentalno razumijevanje Osoblje je obučeno u vezi s pitanjima koja se tiču roda i rodne ravnopravnosti, a posebno na temu nacionalne politike rodne ravnopravnosti. Korak 2: Ispitivanje uslova Ova faza bi se mogla povezati s vježbom definisanja vizije, u kojoj osoblje istražuje karakteristike organizacije u kojoj je uspostavljena rodna ravnopravnost, osvrćući se na koristi za poslovanje i funkcionisanje organizacije i ciljnih grupa kojim služe. Korak 3: Planiranje i organizovanje Ovaj korak predvode viši rukovodioci/uprava tako što razvijaju strategiju koja će da obuhvati jasne ciljeve, kao i odgovarajuće provjere i kontrole. Korak 4: Napravite popis inventuru Ovo je vježba izrade popisa, gdje su nabrojane sve aktivnosti organizacije i donesene sve odluke o područjima u kojim je potrebno poboljšanje. Rodno budžetiranje: praktična primjena 13

15 Korak 5: Istražite i analizirajte Iskoristite rezultate napravljenog popisa kao osnovu za rodnu analizu aktivnosti organizacije. Korak 6: Formulišite ciljeve i mjere Organizacija priprema akcioni plan na način da formuliše ciljeve, pokazatelje i mjere za kreiranje rodno jednakih aktivnosti. Korak 7: Sprovedite mjere Organizacija sprovodi mjere koje su neophodne da bi se ostvarila rodna ravnopravnost u njenim aktivnostima. Korak 8: Ocijenite ishod Provodi se proces evaluacije, kako bi se osvrnulo na ono što je postignuto, na ono što je naučeno, na izazove koji su se pojavili, na oblasti u kojim je potrebno poboljšanje, itd. Priručnik o rodnom mejnstrimingu je dostupan na: Urodnjavanje svakodnevnih procesa rodni mejnstriming kao organizaciona promjena Rodni mejnstriming zahtijeva promjenu. Promjena znači obavljanje stvari na drugačiji način. Jednim dijelom, promjena podrazumijeva uvođenje rodnih pitanja u svakodnevne operativne procese. To takođe znači i uvođenje novih procesa. Ovakav rad na promjenama je okarakterisan kao organizaciona promjena ili razvojna aktivnost. Grad Grac u Austriji primjećuje da iznad svega, rodni mejnstriming mora da se identifikuje kao menadžerski instrument organizacionog razvoja (čiji) glavni cilj je da promijeni strukture i procese unutar organizacije. Švedska i Norveška veoma snažno prikazuju rodni mejnstriming i rodno budžetiranje kao aktivnosti organizacionog razvoja. U Švedskoj, odbor za podršku aktivnostima rodnog mejnstriminga (JämStöd) je izradio cijeli sistem instrumenata i metoda stepenice u skladu s pretpostavkom da rodni mejnstriming zahtijeva rad na organizacionom razvoju (vidjeti na stranici 13). Predsjedavajuća JämStöd -a napominje da rodni mejnstriming ne biva ukorijenjen nigdje gdje nije usvojen sistematski pristup ovoj problematici. Uspostavljanje zahtjeva i sistema podataka Značajni nedostaci u smislu prikupljanja i upravljanja podacima nastavljaju da sprečavaju provođenje rodno osjetljive analize. U nekim slučajevima, nije urađena čak ni najprostija aktivnost evidentiranja pola korisnika državnih usluga. Razlog za ovaj propust često leži u činjenici da potreba za rodno razvrstanim podacima ne postoji izvan nacionalnih zavoda za statistiku. Međutim, urodnjavanje podataka je mnogo više od samog prikupljanja rodno razvrstanih podataka. Na primjer, veoma često je na osnovu statistika zapošljavanja i statistika radne snage prilično teško odrediti prirodu i kvalitet zaposlenja, kao i situacije u kojim su neravnopravnosti najvjerovatnije. Ova vrsta analize zahtijeva statistike o pristupu, segregaciji rada, vrstama ugovora, platama i naknadama, fleksibilnosti radnog vremena itd. Međunarodna organizacija rada (ILO) je istakla nedostatak statistika o ženama u preduzećima. 14 Rodno budžetiranje: praktična primjena

16 Aktivnosti statističara i aktivnosti kreatora politika i dalje ostaju u različitim domenima. Saradnja je neophodna ukoliko se želi postići da statističari razumiju vrstu podataka koja je potrebna kreatorima politika kako bi one bile što bolje usmjerene; isto tako, statističari su svjesni izazova koji postoje u prikupljanju osjetljivih podataka, s kojim kreatori politika nisu upoznati. U nekim slučajevima, gdje je zakonska regulativa o rodnom mejnstrimingu i/ili rodnom budžetiranju već usvojena, postoje odredbe kojim se specificiraju procedure za prikupljanje rodno razvrstanih podataka, kao i procedure za analizu spektra podataka koji su neophodni za provođenje rodno osjetljivih analiza. Tri faze rodnog budžetiranja Pitanje rodnog budžetiranja se već obrađuje iz različitih uglova, unutar različitih konteksta i na osnovu različitih očekivanja. Nastala literatura predstavlja različita shvatanja prirode rodnog budžetiranja. Ovo se može i očekivati s obzirom da cijela oblast predstavlja relativnu novinu, a pogotovo kada se uzme u obzir relativno velika brzina kojom je rodno budžetiranje prihvaćeno. Ono što je najvažnije primijetiti jeste da je veoma znatan obim posla obavljen širom Evrope, što je sve zajedno dalo doprinos zamahu koji je postignut u ovoj oblasti. Sazrelo je vrijeme da se ova pokretna sila nadgradi, da se pruži podrška postojećim i da se podstaknu nova nastojanja, kao i da se produbi praksa rodnog budžetiranja kao strategije mejnstriminga. Dakle, kako provodimo rodno budžetiranje? S obzirom na definiciju koja je navedena naprijed u tekstu (Šta je rodno budžetiranje?, stranica 5), koja predstavlja rodno budžetiranje kao alat/instrument rodnog mejnstriminga, logika nam sugeriše da rodno budžetiranje podrazumijeva tri jasna skupa ili faze aktivnosti, kao što je prikazano na slijedećem dijagramu: Faza 1: Analiza budžeta iz rodne perspektive, Faza 2: Restruktuiranje budžeta na osnovu rodne analize, Faza 3: Mejnstriming roda rodne perspektive, kao kategorije analize u budžetskim procesima. Tri faze rodnog budžetiranja Rodno budžetiranje: praktična primjena 15

17 Faza 1 Faza 1 je neophodan prvi korak; ovo je korisno u prvom trenutku da bi se demonstriralo da budžeti utiču na muškarce i žene, kao i da su ti uticaji različiti; dok se ekonomisti i finansijski stručnjaci bave novčanim varijablama i agregiranim finansijskim vrijednostima, konačni proizvodi budžeta su usluge, transferi i naknade koje su usmjerene na ljude. Prvi nivo analize treba da proizvede izvještaj o krajnjim korisnicima ili primaocima sredstava iz budžetskih programa, s rodno razvrstanim podacima. Ispitujući dublje, iz rodne perspektive, analiza može da demonstrira i slijedeće: Stepen u kojem je budžet zadovoljio potrebe korisnika; Način na koji su urodnjene potrebe i uloge korisnika doprinijele nivou zadovoljstva; Izazove i barijere s kojim se suočavaju svi oni iz ciljne grupe koji nisu imali pristup uslugama; Stepen u kojem je budžet smanjio, pogoršao ili ostavio nepromijenjene rodne neravnopravnosti; Odnos ili češće nepovezanost između potvrđenih politika posebno politika rodne ravnopravnosti i budžetskih odluka; Zašto budžet treba da uzme u obzir različite stope učešća žena i muškaraca u ekonomiji brige/ njege. Studija rodnog budžeta, grad Bazel Studiju čiji je zadatak bio proširenje i unapređenje metodologije korišćene u BASS studiji (vidjeti na stranici 13) je odobrio i finansirao Parlament kantona grada Bazela. Izvještaj je objavljen godine. U ovom slučaju je bila urađena analiza samog budžeta, a ne analiza budžetskih smanjenja. Rodna analiza budžeta je dovela do veoma važnog ispitivanja načina na koji se mogu mjeriti koristi od javne potrošnje. Analiza koja je urađena u Bazelu je jedna od malobrojnih inicijativa za rodno budžetiranje u Evropi koja obuhvata dubinsku analizu uticaja budžetskih odluka na neplaćeni rad. Iako literatura o rodnom budžetiranju ističe koliko je važno da se ovaj aspekt uzme u obzir, još uvijek postoje značajni izazovi da se dođe do ovog nivoa analize. Jedan od izazova je i nedostatak podatka o korišćenom vremenu, te službeno sljepilo o onom što se smatra netržišnom proizvodnjom. Neplaćeni rad stanovnika grada Bazela, sa i bez djece starosti do 15 godina; u godini (izraženo u satima u toku godine, po zaposlenoj osobi) 16 Rodno budžetiranje: praktična primjena

18 Analiza je počela otkrivanjem ekonomskog značaja neplaćenog rada u odnosu na ekonomiju blagostanja, a nastavlja se ispitivanjem uticaja koji na neplaćeni rad imaju budžetske odluke. Ovo je postignuto mapiranjem neplaćenog rada u odnosu na usluge socijalne zaštite i brige koje obezbjeđuje država. Neplaćeni rad i javna potrošnja i kantonu grada Bazela (2000. godina) Faza 2 Cilj faze 2 je restruktuiranje budžeta na način koji u obzir uzima princip rodne ravnopravnosti. U slučajevima u kojim analiza otkrije da budžetski resursi nisu distribuirani na pravedan način u smislu rodne ravnopravnosti, u budžetu je potrebna reakcija kojom će se ta neravnopravnost ispraviti. Usklađivanje je potrebno provesti i u slučajevima u kojim distribucija budžetskih resursa nije u skladu s državnim politikama rodne ravnopravnosti. Nakon što se otkrije diferencijalni uticaj budžeta na žene i muškarce, postoji obaveza da se rod kao kategorija analize ugradi u budžetske procese. U nekim slučajevima restruktuiranje može da znači pozitivnu mjeru, neku privremenu liniju potrošnje koja je specifično usmjerena na uočeni problem. Međutim, privremena ili jednokratna rješenja se ne bave suštinskim nalazom rodno osjetljive analize, a to je činjenica da budžeti nisu rodno neutralni. Prihvatanje rodnog uticaja budžeta zahtijeva promjenu osnovne linije finansiranja na način koji će trajnije ispraviti neravnopravnost i bolje se usmjeriti na potrebu zbog koje je linija potrošnje kreirana. Faza 3 Kod rodnog budžetiranja se ne radi samo o sadržaju budžeta; ovdje se takođe radi i o procesima koji se podrazumijevaju u kreiranju budžeta. Radi se o načinu na koji se donose budžetske odluke, o pretpostavkama na kojim se budžeti zasnivaju; radi se i o pitanju ko donosi odluke, ko ima uticaj na donošenje odluka i kome je uticaj na donošenje odluka spriječen. Promocija rodne ravnopravnosti iziskuje promjene struktura procesa za koje se pokazalo da podupiru, ili (nenamjerno) promovišu rodnu/gender neravnopravnost. Sistem koji se prikazuje kao rodno neutralan, ali je u načelu rodno Rodno budžetiranje: praktična primjena 17

19 slijep, zbog čega je izložen opasnosti da postane rodno pristrasan, mora da se transformiše tako da postane rodno osjetljiv i rodno odgovoran. Ovo su aktivnosti faze 3; ovo su aktivnosti mejnstriminga i to je ono što je potrebno da posao obavljen u toku faza 1 i 2 ne bude izgubljen kao jednokratan poduhvat. Mejnstriming nije jednokratna vježba; mejnstriming rodnog budžetiranja zahtijeva stalnu posvećenost razumijevanju roda, što obuhvata analizu i konsultacije, kao i stalna dodatna prilagođavanja kojim bi se u obzir uzele promjenjive potrebe žena i muškaraca, dječaka i djevojčica. Andaluzija 18 Rodno budžetiranje: praktična primjena

20 Andaluzija Uvođenjem unaprijeđene metodologije i novih organizacionih aranžmana za podršku toj metodologiji, cilj je da se postepeno pređe na sistem analize koji ima potencijal da bude standardizovan u svakodnevnim poslovima svake od agencija, sistem koji se zasniva na jasnim i jednostavnim kriterijima, a istovremeno ostaje fleksibilan i otvoren za specifične analitičke potrebe svakog od centara. Kada se opisuju elementi strukture upravljanja i koordinacije, može se reći da projekat karakterišu odstupanje od tradicionalnih rutina i uvođenje novih navika i vrijednosti. Detalji obuhvataju diskusije o: novim procesima učenja; promjenjivim vrijednostima, prioritetima i stereotipima; dostupnoj tehničkoj pomoći; internoj kampanji podizanja svijesti; obuci, i djelovanju u pravcu kratkoročnih rezultata kojim se ojačava dinamika promjene. Sveukupno posmatrano, to je priručnik za mijenjanje ustaljenih tokova, za urodnjavanje svih svakodnevnih sistema i procesa a ne samo jednostavno integrisanje rodne perspektive. Izgleda da je opisani proces promjene utvrđen na osnovu prepoznavanja prirođenih ograničenja trenutnog procesa da se bavi rodnim disparitetima i razlikama. Međutim, nedostaje jedan vitalni element, a to su konsultacije s korisnicama usluga, sa ženama. Postoje uslovi za uspostavljanje trusta mozgova eksperata za rodna pitanja, a Ženski institut je dio Komisije. Međutim, upadljivo je nepostojanje mehanizama za uspostavljanje veze s korisnicama i za obavljanje konsultacija sa ženama. Vidljiv je neuspjeh procesa rodnog mejnstriminga da se otvori prostor za glas žena. Na bilo kojem nivou, nepostojanje mehanizama za direktno mjerenje odgovora/reakcije korisnika nije konzistentno s principima dobrog upravljanja; u oblasti rodnog mejnstriminga, učešće žena predstavlja istovremeno i cilj i neophodnu komponentu. Takođe, ono što je vrijedno pažnje u organizovanju inicijative za rodno budžetiranje je i sastav Komisije za rodni uticaj budžeta i njena pozicija unutar administracije. Svi predstavnici moraju biti javni službenici, a sama Komisija je smještena u Regionalnom ministarstvu za ekonomska pitanja i finansije, koje Komisijom i predsjedava. Izrečena je tvrdnja da će lokacija Komisije u ministarstvu koje ima najvišu odgovornost za pregovaranje, određivanje i nadzor nad budžetskim politikama u cjelini osigurati optimalan nadzor. Instrumenti rodnog budžetiranja Rodno osjetljiva analiza javne potrošnje Analiza javne potrošnje iz rodne perspektive predstavlja prvu praktičnu vježbu kada god se organizuje rodno budžetiranje. Poznavanje broja žena i djevojčica, muškaraca i dječaka koji su korisnici javnog novca predstavlja prvi korak u pravcu realizacije javnih budžeta koje odlikuje rodno osjetljiv pristup. Zajedno s podacima koji otkrivaju distribuciju javne potrošnje između polova, analiza mora da sadrži i informacije koje demonstriraju način na koji rod određuje potrebe. Ova informacija će biti specifična za svaki sektor koji se analizira, kao i za geografsku lokaciju (među ostalim varijablama). U daljem tekstu je ilustrovan način na koji se s najosnovnije analize postepeno prelazi na integrisanje rodne perspektive kao permanentne kategorije analize. Rodno budžetiranje: praktična primjena 19

21 Studija BASS,Švajcarska Inicijativa za rodno budžetiranje u Švajcarskoj, koja je privukla najviše pažnje, poznata je kao studija BASS, čiji su rezultati objavljeni godine. Cilj studije je bio da se provede analiza pomoću koje bi se utvrdilo da li su žene bile izložene većem negativnom uticaju kada su provedena smanjenja u javnoj potrošnji. Studiju koju su zajednički naručile žene članice Sindikata javnih službenika Švajcarske (The Swiss Public Service Union VPOD), Švajcarska konferencija zastupnika/ca rodne ravnopravnosti i Federacija javnih službi, proveo je Švajcarski centar za rad i socijalnu politiku (BASS). Studija je poredila trendove u javnoj potrošnji kroz period od deset godina, tj. od do godine. Izabrana su tri kriterijuma koja pojašnjavaju fokus analize: Koristi proizišle iz javne potrošnje - Funkcionalna klasifikacija potrošnje kategorisana prema pretpostavljenom uticaju na žene i djevojčice, na muškarce i dječake: i) rodno neutralna; ii) u većini favorizuje žene i djevojčice; i iii) u većini favorizuje muškarce i dječake - Ukupne vrijednosti izračunate za svaku od tri kategorije, za svaku posmatranu godinu - Komparativna analiza kako bi se odredili trendovi u diferencijalnom uticaju kroz period od 10 godina Diferencijalni uticaj na zapošljavanje žena i muškaraca - Diferencirani uticaj na zapošljavanje žena i muškaraca u javnoj službi - Diferencirani uticaj na zapošljavanje žena i muškaraca u odnosu na javne nabavke Uticaj na neplaćeni rad - Sve linije potrošnje su klasifikovane prema pretpostavljenom ili, kada je bilo moguće, prema pripisanom uticaju na neplaćeni rad - 0 ukazuje da ne postoji uticaj na neplaćeni rad žena; X ukazuje koliki je uticaj na neplaćeni rad žena. Analiza je otkrila veoma nejednaku distribuciju javne potrošnje između muškaraca i žena na različitim nivoima. Važno je ne zaboraviti da je ova studija bila osmišljena kako bi pružila odgovore na pitanja u vezi sa uticajem koji su provedena smanjenja potrošnje imala na žene. Preciznije rečeno, postavljeno je pitanje da li su uštede u javnoj potrošnji bile ostvarivane na račun žena. Nije posmatran diferencirani uticaj javne potrošnje na žene i muškarce. Iako je stoga metod možda bio tek ograničeno relevantan za rodni mejnstriming (Madoerin 2007), studija pruža analizu makro- i mezo-ekonomskog uticaja javne potrošnje na odnose između žena i muškaraca. Ovo je bila spoljašnja inicijativa koja je koristila informacije koje su bile već dostupne javnosti. Kao takva, ona predstavlja model za grupisanje i analizu informacija u svrhu lobiranja. Istraživači su se susreli s velikim izazovima u smislu dostupnosti podataka. Studija je takođe vrlo važna i zbog svog fokusa na uticaj na zapošljavanje kroz javne nabavke, koje čine važnu dimenziju s obzirom na podugovaranja i privatizaciju javnih službi (Madoerin 2007). 20 Rodno budžetiranje: praktična primjena

22 Osnovni pristup analiza raspodjele beneficija Procedura koja je opisana dalje u tekstu predstavlja analizu raspodjele beneficija, koja je osnovni kvantitativni analitički instrument. Veliki broj inicijativa za rodno budžetiranje koje su provedene širom Evrope u posljednjih deset godina su primjenjivale ovaj pristup, naravno modifikovan tako da odgovara lokalnim okolnostima i početnim pozicijama. Na svom najosnovnijem nivou, ova analiza predstavlja jednostavno izračunavanje kojim se otkrivaju jedinični troškovi. Metodologija primjenjena u BASS studiji za rodno-specifičnu analizu budžeta (Bauer.Baumann 1996: 22ff) Raspodjela beneficija agregirani nivo U BASS studiji koja je provedena u Švajcarskoj, analiza raspodjele beneficija je provedena na nivou cijele države i koristila je javno dostupne informacije. Kontekst Može se primjenjivati jednako na agregirani nivo kao i na razgraničene budžetske linije. Na agregiranom nivou, informacije se mogu dobiti iz nacionalnih statistika. Jedan od primjera na ovom nivou bi mogao biti iznos potrošnje na prvom nivou obrazovanja posmatran kroz precizirani vremenski period i broj upisanih polaznika. Primjenjuje se na ograničenu budžetsku liniju, npr. program promocije zdravlja, program ponovnog zapošljavanja/povratka na posao, inicijative za podsticanje cjeloživotnog učenja, programe prevozne mreže u ruralnim krajevima. Na svom najosnovnijem nivou, to je jednostavno izračunavanje. Najčešće se koristi u kontekstu pilot inicijative za rodno budžetiranje. Rodno budžetiranje: praktična primjena 21

23 Cilj Otkriti kako državne službe, i na taj način i državna potrošnja, obezbjeđuju koristi za muškarce i žene. Podići svijest o rodnim pitanjima u odnosu na diferencijalni uticaj. Prikazati potrebu za rodno osjetljivim pristupom u donošenju budžetskih odluka. Procedura Odrediti budžetski input (iznos potrošenog novca). Odrediti broj korisnika. Odrediti jedinični trošak, tj. troškove po korisniku. Rodno razvrstati podatke, tj. precizirati broj žena i muškaraca koji su imali koristi od potrošnje. Rezultat Pregled potrošnje prema polu korisnika. Komentar Nalazi mogu da otkriju disproporcionalnu distribuciju potrošnje posmatrano u odnosu na pol. Ova vježba ukazuje na određeni broj oblasti ispitivanja i analize. Koje dodatne informacije su nam potrebne kako bismo došli do boljeg razumijevanja diferencijalnog uticaja potrošnje? Analiza raspodjele beneficija Kada se primijeni na sve razgraničene budžetske linije koje čine program ili aktivnost državnog ministarstva ili agencije, zajednički nalazi omogućuju stvaranje šire slike, što će zauzvrat produbiti analizu. Dodatna pitanja koja treba istražiti uključuju: Da li se neravnoteže koje postoje u nekom od programa kompenzuju pravednijim ishodima u nekom drugom povezanom programu? Da li su potrebni dodatni resursi pomoću kojih bi se omogućilo da žene i muškarci imaju pristup programu u kojem je njihovo učešće neproporcionalno nisko? Šta može da se nauči iz programa koji postižu pravedniju distribuciju između žena i muškaraca? Kakav je uticaj na neplaćenu ekonomiju brige kroz čitav niz različitih programa? Kako bi resursi mogli biti bolje usmjereni tako da se bave pitanjem neproporcionalnog opterećenja brige/njege koje je uglavnom na ženama? 22 Rodno budžetiranje: praktična primjena

24 Proširenje analize Da bi se analiza proširila i izvan okvira ove osnovne kvantitativne vježbe, moguće je istražiti određeni broj drugih oblasti interesovanja. Ovo će značiti uključivanje novih perspektiva, na primjer opažanja kolega iz drugih službi, povratne informacije od korisnika i javnog mnjenja kojima su usluge potrebne, doprinos aktivista i stručnjaka u oblasti jednakosti i ravnopravnosti, itd. Kao što ističe Elson, kod rodnog budžetiranja se radi o objedinjavanju skupova informacija i znanja koji se uobičajeno ne analiziraju zajedno (Elson 2002). Poznavanje ciljne grupe Kakav je profil ciljne grupe za koju se program planira? Da li je moguće ciljnu grupu opisati u smislu polne i starosne strukture, etničke pripadnosti/rase, tjelesnog onesposobljenja, bračnog statusa i geografske distribucije? Da li se profil korisnika podudara s profilom ciljne grupe? Ako nema podudaranja, ko od pripadnika ciljne grupe nije dosegnut? Zašto neki od članova ciljne grupe nisu dosegnuti? Koji je procenat pripadnika ciljne grupe dosegnut aktivnostima programa? Budžetska linija Da li su sva sredstva raspoređena za ovaj program i potrošena? Ako ne, koji je nivo niže potrošnje? Da li su alocirana sredstva bila dovoljna u odnosu na veličinu ciljne grupe? (Pogledajte procenat članova ciljne grupe koji su dosegnuti aktivnostima programa.) Da li su se alocirana sredstva povećavala ili smanjivala tokom određenog vremenskog perioda? Kakva je priroda alociranja u smislu osnovnog finansiranja, vremenske ograničenosti, perioda alociranja, itd. Koja ograničenja su svojstvena za ovakvo finansiranje? Ko donosi odluke o promjenama u načinu korišćenja finansijskih sredstava i ko može da utiče na te odluke? Usklađivanje politike s potrošnjom Koji ciljevi se odnose na ovu budžetsku liniju? Koji ciljevi i pokazatelji su definisani za mjerenje ispunjenja ciljeva? Kako se državna politika o rodnoj ravnopravnosti primjenjuje na ovaj program? Da li je za ovaj program urađena rodna procjena uticaja? Da li su uspostavljeni sistemi za praćenje rodnog uticaja ovog programa? Rodno budžetiranje: praktična primjena 23

25 Okvir za povezivanje budžeta i rodne ravnopravnosti (Elson, 2002) Kod rodnog budžetiranja se radi o objedinjavanju dva skupa znanja koji se uobičajeno drže odvojeno: znanje o rodnoj neravnopravnosti i znanje o javnim finansijama i programima javnog sektora. Komentar Veoma važno pitanje u ovoj osnovnoj fazi analize je: Da li je moguće odrediti da li je ovaj program doveo do smanjenja rodne neravnopravnosti, da li je pogoršao stanje rodne neravnopravnosti ili nije imao nikakav uticaj na rodnu neravnopravnost? Odgovori na ova pitanja i priroda provedene analize će pružiti veoma vrijedne informacije o: - kapacitetu sistema za provođenje analiza, - dostupnosti podataka, - kvalitetu podataka u smislu njihovog razvrstavanja, - odnos odluka o potrošnji i politike rodne ravnopravnosti Analiza će takođe obezbijediti i smjernice u vezi sa - aktivnostima smislu obuka i razvoja sistema koje je potrebno provesti kako bi se unaprijedili analitički kapaciteti, i - načinima na koje se analiza može produbiti i sistematizovati. 24 Rodno budžetiranje: praktična primjena

26 Izgradnja rodne ekspertize Provođenje naprijed opisanog nivoa analize će vjerovatno da proizvede tek ograničeno razumijevanje rodnog uticaja programa potrošnje. Takođe je vjerovatno da će odgovori na skup pitanja u odjeljku Usklađivanje politike s potrošnjom otkriti samo još više pitanja nego odgovora. Izgradnja adekvatnog nivoa rodne ekspertize bi trebala da postane sastavni dio procesa kreiranja politika i planiranja programa. Kao takva, ona bi trebalo da bude kontinuiran proces definisanja repera, postavljanja ciljeva, praćenja rezultata i prilagođavanja narednih programa u skladu s novim ciljevima i ishodima. Slijedi nekoliko sugestija o načinu na koji treba početi razvijati rodnu ekspertizu: Izaberite oblast potrošnje u kojoj se implikacije za rodni uticaj čine najrelevantnijim. Kakva je državna politika rodne ravnopravnosti u toj oblasti? Da li postoje specifični ciljevi, ciljne vrijednosti, pokazatelji koji su svojstveni za ovu politiku? Kako se državna politika rodne ravnopravnosti može prevesti u ovaj izabrani program ili oblast potrošnje? Koje informacije (državne i one iz nezavisnih istraživanja) i koje ekspertize/stručnosti su dostupne (NVO, stručnjaci za rodna pitanja/akademici)? Koje informacije su nam dostupne o mišljenjima korisnika usluga? Da li je provedena analiza korisnika kako bi se ustanovio nivo zadovoljstva korisnika usluga? (vidjeti na stranici 20, instrumenti sekretarijata Komonvelta). Integrisanje rodne perspektive kao kategorije analize U navedenim primjerima inicijativa za rodno budžetiranje u zemljama Evrope, primjenjuje se metodologija mejnstriminga, tj. uvođenja principa rodne ravnopravnosti, koju prate određene varijacije u skladu s lokalnim okolnostima. Cilj strategije je da se rodna perspektiva integriše kao kategorija analize u planiranju budžetskih programa. Procedura opisana dalje u tekstu predstavlja sintezu korišćenih varijacija. Rodna relevantnost U Andaluziji, projekat G+ je osmislio sistem klasifikacije kako bi se lakše utvrdila rodna relevantnost svih budžetskih linija potrošnje. Strategija je da se identifikuje i radi na programima koji imaju najveći kapacitet za ostvarivanje značajnog uticaja na rodnu ravnopravnost. (Vidjeti detalje na stranici 18.) Metodologija pretpostavlja ponovljivu, periodičnu primjenu; preciznije rečeno, potrebno ju je primjenjivati godinu za godinom u tandemu sa ili kao sastavni dio redovnog budžetskog planiranja. Ovo će da znači i produbljivanje cijelog poduhvata sa svakom novom primjenom. Takođe, vjerovatno će podrazumijevati i određena prilagođenja koja su u skladu s nalazima i drugim relevantnim dešavanjima. Kao što je već pomenuto negdje u ovoj publikaciji, proces bi trebala da koordiniše radna grupa u čijem bi sastavu bili predstavnici/ce svih zainteresovanih strana. Rodno budžetiranje: praktična primjena 25

27 Korak 1 Napravite pregled svih relevantnih dostupnih informacija o budžetskoj liniji/programu koji se razmatra, uključujući: ciljeve koji su definisani, informacije o performansama, promjene u potrošnji kroz posmatrani vremenski period, kao i uticaj promjena, relevantnost za druge slične programe unutar istog sektora /agencije. Korak 2 Objedinite sve informacije o ciljnoj grupi, i to posebno iz rodne perspektive. Izvori informacija uključuju: statističke izvještaje nacionalnih zavoda/instituta za statistiku, nezavisne izvještaje koje pripremaju akademici i NVO čiji je rad fokusiran na rodna pitanja koja su relevantna za ovu ciljnu grupu, uticaj ove budžetske linije/programa na neplaćeni rad, procjene korisnika/ca, zvanične i/ili nezavisne evaluacione izvještaje, specifične za program ili povezane programe, konsultacije sa stručnjacima za rodna pitanja iz civilnog društva trebali bi da budu uspostavljeni mehanizmi za konsultacije, kao rutinska komponenta planiranja programa, rodne izazove i barijere u pristupu programu. Korak 3 Odredite ciljeve rodne ravnopravnosti za navedeni program, uz osvrt na: prethodne ciljeve rodne ravnopravnosti za specifični program, ako je primjenjivo, nacionalne ciljeve rodne ravnopravnosti za ovaj sektor, rodna istraživanja i analizu specifične za ovaj sektor, znanja stečena kroz Korak 2 (naprijed u tekstu). Korak 4 Osmislite strategiju za raspodjelu sredstava na način kojim će se postići ciljevi rodne ravnopravnosti. Ovdje je potrebno posvetiti posebnu pažnju promjenama koje treba uvesti u sisteme, procese, mehanizme izvještavanja osoblja, strukturu donošenja odluka, itd drugim riječima, u cijelu infrastrukturu koja ima veze s raspodjelom sredstava da bi se ostvarili ciljevi rodne ravnopravnosti. 26 mehanizmi efektivnog rada koordinacionog odbora za rodno budžetiranje, obuka osoblja o rodnim pitanjima, unapređenje rodno relevantnih podataka, uključujući ali ne ograničavajući se na rodno razvrstane podatke, mjere podržane budžetom za rješavanje rodnih izazova u pristupačnosti, korelacija ciljeva rodne ravnopravnosti s ostalim ciljevima budžeta/linije /programa, posebno kako bi se osiguralo da nema konflikta između dvije grupe ciljeva, Rodno budžetiranje: praktična primjena

28 mehanizmi obezbjeđivanja povratnih informacija za najviši nivo vlasti, o rezultatima i napredovanju u pravcu ostvarivanja političkog cilja rodne ravnopravnosti. Korak 5 Definišite rodno relevantne pokazatelje. Kvalitet će u određenoj mjeri zavisiti od iskustva u radu s rodno relevantnim pokazateljima u ovoj oblasti. Kao što je pomenuto u uvodnom dijelu ovog poglavlja, identifikovanje rodno relevantnih pokazatelja će se vremenom mijenjati, i to kako se znanja o rodnim pitanjima budu proširivala i kako budu ostvarivani postavljeni ciljevi. Kada je to moguće, identifikujte pokazatelje koji su relevantni lokalno ili su programski specifični. Fokusirajte se i na kvalitativne i na kvantitativne pokazatelje. U skladu s fokusom mejnstriminga, definišite pokazatelje za sve faze procesa. (vidjeti funkcionalni okvir Diane Elson, na stranici 23, i okvir učinaka i ishoda Rhonde Sharp, na stranici 34.). Korak 6 Ugradite procese praćenja i procjene (monitoringa i evaluacije). Veoma je važno da svi aspekti procesa uvođenja principa rodne ravnopravnosti (mejnstriminga) u rodno budžetiranje budu praćeni i procjenjivani, kao i da se naučene lekcije primijene u procesu. Pitanja na koja se treba fokusirati su: Da li su promjene u raspodjeli budžeta rezultirale boljim ishodima na polju rodne ravnopravnosti? Da li su potrebne dodatne promjene u raspodjeli budžeta kako bi se ostvarili bolji ishodi na polju rodne ravnopravnosti? Da li postoji potreba za programom pozitivne akcije kako bi se popravila trenutna situacija u kojoj je jedan dio populacije u nepovoljnijem položaju? Da li postoji potreba za promjenama u raspodjeli budžeta na višim nivoima komandnog lanca, tj. na višem nivou odgovornosti? Kako se ekonomska rodna analiza može proširiti da bi se ostvarili bolji ishodi na polju rodne ravnopravnosti? Koja prilagođenja je potrebno napraviti na infrastrukturi da bi se proveo mejnstriming rodnog budžetiranja? Da li su potrebni dodatni resursi i obuke? Pristup mogućnosti Primjena pristupa mogućnosti na rodno budžetiranje je relativno skorija inovacija koja je usvojena u većem broju regija, provincija i opština u Italiji. Pristup mogućnosti je konceptualni okvir za procjenu/evaluaciju načina na koji vlasti doprinose ljudskoj dobrobiti. Fokus je na ljudskoj dobrobiti, a ne na javnim službama; na krajnjim rezultatima umjesto na sredstvima. U ovom kontekstu, razvijanje okvira analize počinje s opisom onog što dobrobit znači za različite ljude u različitim segmentima funkcionisanja njihovih života. Dio privlačnosti ovog pristupa je u tome što omogućuje javnim službenicima da se bave svojim poslom u smislu ljudske dobrobiti umjesto u smislu budžetskih ulaza i izlaza; na ovaj način se humanizira njihov rad. Ono što razlikuje ovaj pristup od drugih pristupa rodnom budžetiranju je tvrdnja da se fokus prenosi s korišćenja javnih sredstava u svrhu rodne jednakosti na nešto što posmatra nivo ljudskog razvoja koje ti rashodi omogućuju ženama (Adabo, 2004). Rodno budžetiranje: praktična primjena 27

29 Kako bi se mogla provesti rodna revizija javnih službi primjenom ovog pristupa, neophodno je da se konstruiše matrica u kojoj se ukrštaju javne politike i službe s dimenzijama rodnog osnaživanja ili mogućnosti. To podrazumijeva prevođenje jezika administracije javne službe na jezik koji se koristi u konceptualnom okviru pristupa mogućnosti. Ključ za ovo su dva pojma: mogućnost i funkcionisanje. Možda je korisno razmisliti o načinu na koji jedno, na primjer mogućnost, obezbjeđuje potencijal drugom funkcionisanju. Funkcionisanje se odnosi na realizaciju, na postojanje i djelovanje u vezi s načinom na koji ljudi žele da žive svoje živote. Mogućnosti se odnose na sposobnost korišćenja resursa u pravcu realizacije funkcionisanja. Tabela na stranici 28 ilustruje kako je matrica bila primijenjena na budžet provincije Modena. Uticaj koji je imalo čitanje matrice, uticaj početka razmišljanja o radu devet službi u odnosu na mogućnosti, signalizira novi pristup, posebno iz perspektive javne administracije. Vrijedi zapaziti da ova matrica omogućuje ukrštanje svake od službi sa svakom od mogućnosti, čime se ističe ključni aspekt ovog pristupa koji prepoznaje multidimenzionalnu prirodu svake od mogućnosti i svakog od zahtjeva različitih doprinosa, saradnje i podjele odgovornosti između različitih službi. Na primjer, pored škola, obrazovanje podrazumijeva i transport, zdravlje, ishranu, jednake mogućnosti, sport itd. (Adabo, 2004). Listu mogućnosti koje će se preispitivati u odnosu na raspodjelu javnih finansija je najbolje napraviti udruženim naporima, oslanjajući se na niz izvora podataka i informacija, na stručnost javnih službenika iz različitih institucija, kao i na konsultacije s lokalnom zajednicom. Potencijal ove metode bi se mogao okarakterisati kao holistički pristup koji podrazumijeva rad u pravcu ostvarivanja vizije dobrobiti za zajednice i investiranja u dugoročne uticaje, s mogućnošću uvođenja promjena u rashodima u slučajevima kada ne dolazi do realizacije mogućnosti. Primjena matrice na budžet provincije Modena 28 Rodno budžetiranje: praktična primjena

30 Sekretarijat Komonvelta - instrumenti Ovaj skup od 7 instrumenata je formulisala profesorka Diane Elson godine za Sekretarijat Komonvelta, u sklopu inicijative za rodno budžetiranje. Web sites: Rodno razvrstana procjena korisnika javnih usluga i budžetskih prioriteta. Ova procjena je razvijena na osnovu kvalitativnih informacija prikupljenih putem ispitavanja javnog mnjenja, fokus grupa, istraživanjima mišljenja, stavova i slično, to jest na osnovu postavljanja pitanja stvarnim i potencijalnim korisnicima o mjeri u kojoj državne politike i programi odražavaju njihove prioritete i zadovoljavaju njihove potrebe. Rodno razvrstana analiza raspodjele javnih rashoda. Ovo je kvantitativni instrument pomoću kojeg se mjeri jedinično koštanje javnih usluga i način na koji su javni rashodi distribuirani između žena i muškaraca, na osnovu njihovog korišćenja tih usluga. Ova analiza podrazumijeva izračunavanje jediničnog koštanja usluge i utvrđivanje broja muškaraca i broja žena koji imaju koristi od posmatrane usluge. Na agregiranom nivou mogu da se koriste podaci iz istraživanja provedenih u domaćinstvima; da bi se dobila preciznija slika, analizu je najbolje uraditi na programskom nivou. (Pogledajte Rodno budžetiranje na programskom nivou, stranica 39.) Ocjena rodno osviještenih politika. Ovaj instrument se koristi za evaluaciju politika koje su osnova za raspodjele budžeta s ciljem identifikovanja njihovog vjerovatnog uticaja na žene i muškarce. Ovim se dovodi u pitanje pretpostavka da su budžetske politike u praksi rodno neutralne a umjesto toga se postavlja pitanje: Na koje načine će politike i s njima povezane raspodjele resursa najvjerovatnije da smanje ili da povećaju rodne neravnopravnosti? Rodno osviještena budžetska izjava. Ovaj instrument se koristi kako bi se demonstrirao način na koji se od javnih rashoda, u cjelini i prema resorima, očekuje da riješe pitanja rodne neravnopravnosti. To podrazumijeva razvrstavanje predviđenih rashoda na rodno relevantne kategorije. Uobičajeno je da javni rashodi budu organizovani prema ministarstvima i funkcionalnim odjeljenjima, prema periodičnim i kapitalnim troškovima, te prema linijskim stavkama, kao što su na primjer osoblje, oprema, itd. Primjeri rodno relevantnih kategorija su: procenat rashoda koji je eksplicitno usmjeren na žene i muškarce s ciljem ispravke neravnopravnosti; procenat rashoda koji je usmjeren na prihodovne stavke najvišeg prioriteta u smanjivanju nejednakosti prihoda koje ostvaruju žene; procenat rashoda usmjeren na podršku preduzećima, procenat rashoda usmjeren na nacionalne mehanizme za rodnu ravnopravnost, itd. Rodno razvrstana analiza budžeta s vremenskog stanovišta. Ovaj instrument predstavlja jedan od načina da se identifikuje odnos između nacionalnog budžeta i neplaćenog rada, koji se često pominje kao ekonomija brige. Cilj je da se pronađe način da se kvantifikuje neplaćeni rad, da se prikaže distribucija između žena i muškaraca, kao i da se razviju budžetske politike koje u obzir uzimaju ekonomski doprinos neplaćenog rada. Žene snose veći dio tereta neplaćenog rada i stoga su ograničene u smislu vremena raspoloživog za bavljenje ostalim aktivnostima, uključujući mogućnosti koje se pružaju na tržištu rada. (Vidjeti studiju BASS, stranica 20 i studiju provedenu u kantonu grada Bazela, stranica 16.) Okvir rodno osviještene srednjeročne ekonomske politike. Trenutni okviri srednjeročne makroekonomske politike su formulisani pomoću niza različitih ekonomskih modela, od kojih ni jedan ne uzima u obzir rodnu perspektivu. Ugrađivanje rodne perspektive bi se moglo postići bilo rodnim razvrstavanjem varijabli, tamo gdje je to moguće, ili konstruisanjem novih modela koji su rodno osjetljivi. Rodno razvrstana analiza raspodjele javnih prihoda. Ovaj instrument ispituje direktne i indirektne oblike oporezivanja, s ciljem izračunavanja iznosa poreza koje plaćaju različite kategorije pojedinaca ili domaćinstava. Rodno budžetiranje: praktična primjena 29

31 30 Rodno budžetiranje: praktična primjena

32 02 Rodno budžetiranje na različitim nivoima U ovom poglavlju posmatramo uzorak različitih vrsta aktivnosti rodnog budžetiranja koje su u posljednjih deset godina provođene u zemljama Evrope. Navedeni primjeri su organizovani na slijedeći način: Centralni državni nivo Nivo sektora/odjeljenja Regionalni nivo/nivo lokalne uprave Programski nivo Centralni državni nivo Uvođenje rodne perspektive u nacionalne budžete je naravno opšti cilj rodnog budžetiranja. To podrazumijeva ostvarivanje javnih prihoda i raspodjelu javnih resursa na način koji je konzistentan s promocijom rodne ravnopravnosti. Na ovom nivou se donose najvažnije političke odluke o budžetu, koje diktiraju distribuciju javnih fondova na čitav niz konkurentnih prioriteta. Kada se radi o budžetskim odlukama koje su usmjerene na promovisanje rodne ravnopravnosti, pažnja se u pravilu posvećuje oblastima kao što su porodični poreski krediti, doprinosi za pružanje brige o djeci, povećanje davanja za socijalnu zaštitu, programi zapošljavanja i tržišta rada, dodatni programi usmjereni na zdravlje žena i muškaraca, itd. Vrlo je vjerovatno da se sva raspoloživa finansijska sredstva stavljaju u isti koš, pri čemu odgovornost snosi jedno od državnih ministarstava. Neki od načina na koje može da se inicira i podrži rodno budžetiranje na ovom nivou uključuju: Uvođenje zakonske obaveze rodnog budžetiranja, Povezivanje rodnog budžetiranja s procesima budžetske reforme, Obračunavanje troškova, Uspostavljanje izjave o budžetu za žene. Rodno budžetiranje: praktična primjena 31

33 Uvođenje zakonske obaveze rodnog budžetiranja Uvođenje zakonske obaveze rodnog budžetiranja predstavlja jednu od opcija na nivou države. Stepen opredijeljenosti za ovakav pristup i posljedični kapacitet za efektivnu primjenu će zavisiti od specifičnosti zakonskog okvira. Neki od primjera takve specifičnosti su: elementi operativnog okvira koji dodjeljuje nadležnosti, kao i aspekte odgovornosti i praćenja; obezbjeđivanje sistema prikupljanja podataka i sistema upravljanja koji su usklađeni s principima rodnog mejnstriminga; obezbjeđivanje mjera ostvarivanja prihoda koje uzimaju u obzir rodnu perspektivu; zahtjev da se o napretku izvještava na godišnjoj osnovi, kao i da izvještaji o napretku budu uključeni u zvanične budžetske dokumente. Zahtjev da se usvoji rodno osjetljiv pristup budžetima se pažljivo njeguje u zakonodavstvima Austrije, Belgije i Španije. U daljem tekstu su ukratko opisane karakteristike zakona u svakoj od ovih zemalja. Australija Rodna ravnopravnost je čvrsto ugrađena u zakonodavstvo Austrije: član 7. saveznog Ustava obavezuje saveznu Vladu, pokrajinske i lokalne vlasti da obezbijede jednak tretman žena i muškaraca. Određeni broj inicijativa za rodno budžetiranje je već proveden u Austriji, na nacionalnom, pokrajinskom i lokalnom nivou. 2 Sve zajedno, one predstavljaju banku iskustva u ovoj oblasti. Posljednji amandman na savezni Ustav (član 13 (3), iz januara godine) obavezuje državna tijela na svim nivoima da teže rodnoj ravnopravnosti u kontekstu upravljanja budžetom. U godini, savezni budžet će, u skladu s ovim članom, uvesti rodnu komponentu. Prema riječima dr Elfriede Fritz iz saveznog Ministarstva finansija Austrije: Mi sada u saveznom Ustavu imamo veoma dobru zakonsku osnovu za rodno budžetiranje, međutim za sprovođenje je potrebna politička volja, razumijevanje i saradnja sa stručnjacima iz različitih oblasti na različitim nivoima. Važno je primijetiti da je zakonski okvir koji predviđa rodno budžetiranje u Austriji uveden u kontekstu reforme zakona o budžetu. U okviru budžetiranja koje se zasniva na učinku, cilj je da princip rodne ravnopravnosti u upravljanju javnim resursima usmjerenih u proizvodnju javnih usluga bude tretiran jednako kao transparentnost, efikasnost i odgovornost. To znači da se rodna ravnopravnost svrstava na isti zakonski nivo kao i cilj makroekonomske ravnoteže i održivih finansija. (Klatzer, 2008) Novi režim budžetiranja zasnovanog na učinku, sa svojim fokusom na cilj rodne ravnopravnosti, će biti uspostavljen do godine. Belgija U toku svog predsjedavanja Evropskom unijom godine, Belgije je, u saradnji s Organizacijom za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), Razvojnim fondom Ujedinjenih nacija za žene (UNIFEM) i Nordijskim savjetom ministara, organizovala konferenciju na visokom nivou, pod nazivom Jačanje ekonomskog i finansijskog upravljanja: u pravcu izrade rodno odgovornih budžeta. Konferencija je dala povoda za pokretanje većeg broja inicijativa za rodno budžetiranje širom Evrope, uključujući i samu Belgiju. Cilj belgijske inicijative je bio da se istraže provedivost i aktivnosti primjene rodnog budžetiranja u službama savezne Vlade Belgije Za dodatne informacije posjetite stranicu Rodno budžetiranje: praktična primjena

34 Konačno, Zakon o rodnom mejnstrimingu je u Belgiji uveden godine, čime je popločan put za rodno budžetiranje u cijelom sistemu. U skladu s odredbama ovog zakona, sva državna ministarstva treba detaljno da obrazlože svoju potrošnju na aktivnosti usmjerene na postizanje ravnopravnosti između žena i muškaraca. Ovo obrazloženje rodnog aspekta urađeno na nivou ministarstava treba da bude pripojeno nacrtu budžeta koji se prezentuje Ministarstvu finansija, a konačno treba da bude pripojeno i obrazloženju rodnog aspekta uz savezni budžet. Zakon nalaže izradu nacrta strateških ciljeva rodne ravnopravnosti i izbor prioritetnih aktivnosti na početku mandata. Takođe, nalaže se državnim ministarstvima da primjenjuju pristup rodnog mejnstriminga u dodjeljivanju državnih ugovora. Iako cirkularno pismo o budžetu za godinu govori o principu i zakonskoj obavezi uvođenja rodnog budžetiranja, zahtijevane aktivnosti su ograničene samo na obuku i senzitivizaciju relevantnih zvaničnika. Očekuje se da će sva državna ministarstva provesti potpunu rodnu analizu u toku godine i da će rezultati te analize biti ugrađeni u obrazloženje uz budžet za godinu. U Belgiji, Institut za ravnopravnost žena i muškaraca ima odgovornost da usmjerava i da podrži provođenje Zakona. Aktivnosti Instituta, koje su već uveliko počele, obuhvataju dizajniranje i pružanje obuka, izradu nacrta priručnika i kontrolnih lista provjere, te razvoj instrumenata i metoda. Veoma važan segment u strukturi upravljanja, koji je Zakon nazvao Međusektorskom koordinacionom grupom, čine viši službenici svih ministarstava; Institut takođe učestvuje u radu ove grupe i imaće ulogu sekretarijata. Što se tiče podataka i pokazatelja, Zakon nalaže da se za sve oblasti razviju rodni pokazatelji i rodno razvrstane statistike. Očekuje se da Vlada odobri format i sadržaj izvještaja o evaluaciji uticaja, koji je nazvan rodni test. Španija Iako u Španiji postoji određena zakonska osnova za izradu rodnih budžeta, ona još uvijek nije dovoljno razvijena. Član 15 Ustava iz godine (3/2007), koji se odnosi na efektivne mjere rodne ravnopravnosti propisuje da će Vlada aktivno da integriše princip ravnopravnosti u usvajanje i implementaciju svog zakonskog okvira, u definisanje budžeta za javne politike u svim sferama, kao i u provođenje svih svojih aktivnosti u cjelini. Naredba iz aprila godine, koja propisuje pravila za izradu državnog budžeta za godinu, utvrđuje da funkcije odbora za analizu programa obuhvataju analizu uticaja programa javne potrošnje u oblasti rodne ravnopravnosti. Međutim, potrebna je mnogo eksplicitnija zakonska osnova da se ovo u potpunosti i provede. Najviše je postignuto kada je Savjet ministara u martu godine odobrio Plan za rodnu ravnopravnost (Naredba APU/526/2005). Među mjerama koje su usvojene ovom naredbom je i određeni broj mjera koje se odnose na statističke i informacione sisteme, pomoću kojih bi se podržala primjena politika rodne ravnopravnosti u oblasti fiskalne i budžetske politike. Odredba precizira nove, rodno razvrstane pokazatelje za budžetske programe, pregled i primjenu rodne komponente u standardizovanim modelima samoocjene za poreze, naknade i troškove javnih usluga, i ono što je veoma važno, pregled statistika pomoću kojih će se utvrditi koji pokazatelji bi trebo da budu rodno razvrstani. U Španiji, iako pozicija trenutno važeće zakonske regulative nije dovoljno snažna, postoje veoma značajne odredbe koje se odnose na podatke. Na preporuku Ženskog instituta, Komisije za statistiku koju je uspostavilo Ministarstvo za socijalna pitanja, rodna perspektiva je dobila prioritetno mjesto, a u procesu je dala doprinos podizanju svijesti o ovoj temi. Na osnovu ove inicijative, Opservatorij za praćenje rodne ravnopravnosti je odlučio da kreira novu statističku grupu čiji je zadatak da istraži načine na koje je potrebno mijenjati postojeće statistike, i to ne samo u smislu pukog rodnog razvrstavanja. Ovo predstavlja potencijalno veoma važan korak naprijed, kojim se priznaje kompleksnost sistema podataka za adekvatno otkrivanje rodnih dimenzija. Rodno budžetiranje: praktična primjena 33

35 U Andaluziji, zakonski okvir donesen u decembru godine se odnosi na provođenje rodne procjene uticaja na sve zakone i propise. Što se tiče budžeta autonomne zajednice, zakon omogućuje uspostavljanje novog Odbora u sklopu Ministarstva privrede i finansija, koje će raditi zajedno sa Ženskim institutom Andaluzije na pripremi procjene preliminarnog nacrta budžeta. Odbor će u ministarstvima promovisati i poticati pripremu preliminarnih nacrta u koje je ugrađena rodna perspektiva, kao i provođenje rodnih revizija u ministarstvima, preduzećima i agencijama Autonomne vlade Andaluzije. (Član 139. Zakona, 18/2003) Povezivanje rodnog budžetiranja s procesima budžetske reforme Vlade širom svijeta reformišu svoje budžetske procese, krećući se sve više u pravcu nekog oblika budžetiranja zasnovanog na učinku (Sharp, 2003.). Kako se pregledaju sistemi i procesi, i kako se novi podaci ugrađuju u nove modele, pojavljuje se i mogućnost za uključivanje rodnih pitanja. Kao što je naprijed već rečeno, Austrija ugrađuje rodno budžetiranje u svoj novi pristup budžetiranju koji se zasniva na učinku, koji će biti operativan do godine. Grad Minhen predstavlja još jedan primjer u kojem su godine počele aktivnosti na traženju načina na koje se podaci o uslugama mogu smisleno povezati s planiranjem budžeta. Ovo se sve dešava u kontekstu nove reforme javne uprave i novog sistema vođenja opštinskog knjigovodstva. Postoji izražena volja da rodni mejnstriming i rodno budžetiranje postanu sastavni dio procesa od samog početka. Programi obuke koji se trenutno odvijaju se fokusiraju na analizu ciljne grupe, evaluaciju i tumačenje statističkih podataka i rezultata istraživanja, kao i definisanje pokazatelja izvršenja. Rodno pitanje, će biti obrađivano u svim ovim oblastima. U svom dokumentu, Budžetiranje za jednakost, Rhonda Sharp istražuje mogućnosti za rodno budžetiranje u sklopu okvira budžetiranja zasnovanog na učinku (vidjeti opširnije na stranici 35). Vježbe izračunavanja troškova Vježbe izračunavanja troškova predstavljaju koristan instrument kod pripreme budžeta, a takođe i prilikom utvrđivanja da li su budžetska sredstva adekvatno raspodijeljena, na način koji obezbjeđuje ostvarivanje ciljeva pojedinih budžetskih linija. Postoji više načina na koje se može osmisliti ovaj instrument. Na primjer, ako znamo da je X broj lica koja su dobila uslugu kroz određenu budžetsku liniju, i ako je broj stanovnika porastao za Y%, a troškovi usluga su se povećali za Z%, onda se relativno jednostavnim postupkom može utvrditi šta je potrebno da se budžetira kako bi se usluga mogla i dalje pružati. Rodno budžetiranje u okviru budžetiranja ulaznih i izlaznih veličina (Sharp, 2003) Motivisane razmišljanjima o transparentnosti i efikasnosti, sve veći broj zemalja se okreće u pravcu budžetiranja orijentisanog na učinak. Ovaj trend, različit od budžetiranja po budžetskim linijama, je rezultirao određenim brojem varijacija, uključujući budžetiranje zasnovano na aktivnostima, programsko budžetiranje, budžetiranje ulaznih i izlaznih veličina. Uopšteno rečeno, pristup podrazumijeva ugrađivanje informacija o izvršenju/učinku u budžetski proces, čime se nastoji uticati na budžetske odluke. Slijedeći dijagram ilustruje način na koji su kriterijumi izvršenja 3E primjenjeni u konvencionalnom okviru budžetiranja ulaznih i izlaznih veličina. ulazi se mjere u skladu s pitanjima koja se odnose na ekonomiju, 34 Rodno budžetiranje: praktična primjena

36 izlazi se mjere u skladu s njihovom efikasnošću, i učinak / rezultati se mjere u odnosu na njihovu efektivnost. U dokumentu Budžetiranje za jednakost Sharp istražuje potencijal ovog okvira za uvođenje rodnog budžetiranja i ukazuje na tri dimenzije zadatka: uključivanje rodno razvrstanih mjera ulaza, izlaza i rezultata, dodavanje jednakosti kao pokazatelja učinka što je četvrti element pridodan postojećim pitanjima ekonomičnosti, efikasnosti i efektivnosti, radikalnu kritiku konvencionalnog budžetiranja ulaznih i izlaznih veličina, kako bi se omogućilo da pokazatelji učinka prate napredovanje u pravcu rodne ravnopravnosti. Dodavanje četvrtog elementa, ravnopravnosti, predstavlja određene izazove, i to posebno zato što je mjerenje postojećih 3E urađeno pomoću funkcije odnosa, to jest ekonomičnost ulaza se odnosi na minimalne troškove; efikasnost se odnosi na odnos ulaznih i izlaznih veličina; a efektivnost se odnosi na odnose izlaznih veličina i rezultata. U svakom slučaju Sharp prikazuje konkretne primjere kako pokazatelji ravnopravnosti mogu da se dodaju u sve tri faze budžetske aktivnosti. Primjena vježbe izračunavanja troškova u kontekstu rješavanja pitanja ravnopravnosti zahtijeva kompleksniji analitički okvir. Na primjer, razmatranje troškova adekvatnog rješavanja pitanja nasilja u porodici, obezbjeđivanja korisnosti usluga skrininga na maligna oboljenja kod muškaraca, obezbjeđivanja dostupnog obrazovanja za sve sve ove vježbe izračunavanja troškova zahtijevaju širi opseg informacija. U kontekstu međunarodnih razvojnih aktivnosti, primjeri uključuju aktivnosti provedene na izračunavanju troškova sprovođenja milenijumskih razvojnih ciljeva, pružanja usluga grupama izloženim riziku od HIV-a i AIDS-a, kao i rješavanje potreba raseljene populacije. U Evropi, vježbe izračunavanja troškova su usvojile grupe civilnog društva, a rezultati se koriste kao instrumenti u javnom zagovaranju. Vrlo često, izračunavanja troškova predstavljaju osnovu tradicionalnog odgovora za budžet koji su sačinile socijalne partnerske organizacije i druge grupe civilnog društva. Standardizovanje i koreliranje vrsta informacija koje koriste različite interesne grupe se može pokazati kao priličan izazov. Korišćenje širine stručnosti je veoma važno da bi se uspostavio kredibilitet kod državnih službi. Uspostavljanje izjave o budžetu za žene Izjave o budžetu za žene koje su izrađene na različitim nivoima vlasti u Australiji u toku 1980-ih i 1990-ih predstavljaju prve provedene inicijative za rodno budžetiranje. Od tad je ovaj model korišćen i u drugim zemljama. U Francuskoj, le Jaune budgétaire je uveden godine kao prilog godišnjem budžetu koji predstavlja analizu uticaja budžeta na muškarce i žene, a u Belgiji novi zakonski okvir Rodno budžetiranje: praktična primjena 35

37 predviđa obrazloženje rodnog aspekta koje predstavlja oblik ženske budžetske izjave. Način na koji se pripremaju nacrti ovih izjava, kao i stepen ugrađenih detalja i korišćenih izvora podataka variraju. Državna ministarstva imaju odgovornost da obezbijede informacije na sektorskom nivou. Ovo je prilika za državna ministarstva da strateški preispitaju svoj kapacitet i aktivnosti u pravcu postizanja rodne odgovornosti u cijelom sistemu. Uključivanje podređenih agencija u razvijanje izjave o uticaju omogućuje dobijanje preciznije slike izlaznih veličina i rezultata; ovim se takođe ohrabruje i olakšava uključenost cijelog sistema. Instrument br. 4 u grupi instrumenata Sekretarijata Komonvelta (vidjeti opširnije na stranicama 20 i 21) identifikuje rodno relevantne kategorije koje bi trebalo da budu uvijek dostupne u relevantnim budžetskim linijama pojedinačnih ministarstava. Izvještaji koji se upućuju prema Ujedinjenim nacijama, o napretku ostvarenom prema Pekinškoj platformi za akciju, redovno navode sve državne akti-vnosti koje su usmjerene prema ženama. Identifikovanje izvora finansiranja ovih mjera je takođe korisno, u smislu sigurnosti i stalnosti finansiranja. Veliki broj programa usmjerenih prema ženama se finansira kroz fondove Evropske unije, koji mogu da budu vremenski ograničeni. Opšti cilj bi trebalo da bude unapređenje kvaliteta analize iz godine u godinu, što bi neophodno podrazumijevalo dobijanje povratnih informacija od korisnika i analizu provedenu od strane nezavisnih stručnjaka i zagovornika ravnopravnosti. Rodno budžetiranje na nivou sektora/odjeljenja Posao mejnstriminga Upravo na ovom nivou će se dešavati najveći dio posla mejnstriminga rodnog budžetiranja faza ispod donošenja političkih budžetskih odluka, a faza iznad rodne analize potrošnje (najčešće). Ovo je vitalno čvorište za poslove rodnog budžetiranja postoji linija odgovornosti i moći u oba pravca. S ovog nivoa može da se izvrši uticaj na odluke o godišnjem budžetu koje donosi Ministarstvo finansija. U drugom pravcu, državna ministarstva vrše nadzor nad sebi podređenim agencijama, pa su stoga u mogućnosti da iniciraju, podrže i koordinišu rodno budžetiranje u djelokrugu svojih ovlašćenja u potrošnji. Najveći dio posla na rodnom budžetiranju se odvija na programskom nivou ili na nivou regionalne/ lokalne uprave, vrlo često unutar agencija koje su podređene državnim ministarstvima. O nalazima i lekcijama naučenim iz ovih oglednih inicijativa treba izvijestiti nadređene strukture, kako bi se provele promjene na sistemskom nivou. Ukoliko državna ministarstva nemaju kapacitete da prihvate i da djeluju prema ovim nalazima, ukoliko nisu uspostavljeni sistemi ili ukoliko nisu u mogućnosti da obezbijede podršku kroz cijeli sistem, onda postoji opasnost da se aktivnosti na rodnom budžetiranju ne pomjere dalje od programske faze. Aktivnosti koje se provode na ovom nivou, ukoliko će biti održive, bi trebalo da imaju fokus na promjenama organizacionog razvoja, iz perspektive urodnjavanja posla koje obavlja ministarstvo. Kao što je naprijed u tekstu detaljno objašnjeno (Kako provesti rodno budžetiranje, na stranici 7 ff), ovo podrazumijeva posmatranje sistema i procesa, uloga i odgovornosti, nedostataka i zahtjeva u smislu podataka, prevođenja nacionalnih ciljeva rodne ravnopravnosti, izgradnje rodnih znanja i kapaciteta ukratko, posmatranje cijele infrastrukture koja je potrebna za mejnstriming - uvođenje principa rodne ravnopravnosti u rodno budžetiranje. 36 Rodno budžetiranje: praktična primjena

38 03 Rodna revizija Dobar početak za rodnu reviziju bi bilo provođenje procjene rodne spremnosti, tj. spremnosti osoblja i sistema na integrisanje rodne perspektive. Rodna revizija na nivou svih ministarstava će otkriti oblasti neophodnog djelovanja, a poslužiće i u svrhu podizanja svijesti o rodnim pitanjima. Ispitivanje načina na koji se državna politika rodne ravnopravnosti prevodi na nivo ministarstava bi bilo dobra polazna tačka: Da li je politika jasna u smislu ciljeva na ovom nivou? Da li postoje mjerila ostvarenja tih ciljeva? Da li se prati napredak? Da li se informacije o politici prenose između ministarstava? Kako se informacije o politici prenose podređenim agencijama? Ukratko, koji mehanizmi su uspostavljeni da bi se operacionalizovala učinila relevantnom nacionalna politika rodne ravnopravnosti? Usklađivanje politike s potrošnjom U sklopu procesa revizije je vrlo korisno da se istraži i odnos između budžetskih odluka i odluka o politikama/programima. Kao što je već ranije navedeno u ovoj publikaciji, rodno budžetiranje se često posmatra kao način da se premosti jaz koji postoji između ova dva domena, kako bi se osiguralo da raspodjela resursa bude u skladu s ciljevima politike i da bude adekvatna za izvođenje programa. Uključivanje osoblja koje provodi politiku i pruža usluge u procesu donošenja odluke o raspodjeli sredstava predstavlja dio procesa mejnstriminga. U Italiji, gdje još nije bilo inicijativa na nacionalnom nivou, postoji mreža koja okuplja 12 pokrajina i 9 opština (od godine) koje razmjenjuju naučene lekcije i promovišu praksu rodnog budžetiranja. Rodno budžetiranje na regionalnom nivou / nivou lokalne uprave Organizacija decentralizacije uprave značajno varira između zemalja Evrope. Vrsta i obim moći prenesene na regionalni i lokalni nivo, posebno u oblasti fiskalne politike, će imati uticaj na kapacitet za usvajanje pristupa rodnom budžetiranju. U oblasti reforme javnih finansija, decentralizacija se vidi kao nešto što nudi mogućnosti za veću transparentnost, kao i veći potencijal za omogućavanje direktnijeg učešća na lokalnim nivoima. Regionalne i lokalne vlade mogu bolje da reaguju u slučajevima javnih politika i pružanja javnih usluga. Međutim, ono što je negativno jeste činjenica da su lokalne vlade/uprave vrlo često ograničene oskudnim sredstvima i hitnim prioritetom siromaštva. Eksperimentisanje s rodnim budžetiranjem se nekontrolisano proširilo na regionalnim i lokalnim nivoima u nekoliko evropskih zemalja. Postoji veliko bogatstvo naučenih lekcija iz niza inicijativa koje nije u domenu ove publikacije ali koje zaslužuje komparativnu analizu i širu diseminaciju. Međunarodna konferencija, koju su zajednički organizovale Vlada opštine Bilbao i Vlada regije Baskija, uz saradnju s Evropskom mrežom za rodno budžetiranje (The European Gender Budgeting Network), u junu godine, primjer je razmjene prakse u Evropi ( Mreža Rodno budžetiranje: praktična primjena 37

39 lokalnih i regionalnih inicijativa za rodno budžetiranje predstavlja drugi primjer. Ove mogućnosti umrežavanja su važne za praktičare unutar i izvan vlade, a predstavljaju integralni dio sveukupnog posla na uvođenju principa rodne ravnopravnosti u procese rodnog budžetiranja. Pristup mreže u Sijeni Ovo je jedan od prvih pokušaja rodne revizije u Evropi u koji su uključene male zajednice (pojam rodna revizija se u Italiji koristi kada se govori o rodnom budžetiranju). U vježbi je učestvovalo osam opština (Comune, najmanja administrativna jedinica u Italiji). To je bila unutrašnja vladina inicijativa to jest, nije bilo uključeno civilno društvo koju su pomogla tri akademska stručnjaka/stručnjakinje. Bila je primijenjena slijedeća metodologija, slična prethodnim primjerima rodne revizije: Razvoj liste kvantitativnih i kvalitativnih pokazatelja za procjenu jednakosti i efektivnosti iz rodne perspektive; Poređenje pokazatelja s reperima ( benchmarking ); Analiza povezanih rashoda u slučajevima kada je signaliziran nezadovoljavajući učinak. Ono što je posebno interesantno u ovom primjeru je činjenica da je bio usvojen pristup mreže. Povezivanje zajednica u jednu mrežu je bio pokušaj da se riješe neke poteškoće s kojim su se suočavali u prethodnim projektima rodne revizije. Radna grupa, u čijem sastavu su bili po jedan predstavnik iz svake od opština i stručnjaci koji su im pružali podršku, pohađala je seriju od pet sastanaka. Svaki sastanak je bio tematski; stručnjaci su predložili da teme budu rad, usklađivanje poslovnih i porodičnih obaveza (jedna u sferi dječije zaštite i jedna u sferi zaštite starih lica) i rodno osnaživanje; zvaničnici koji su predstavljali opštine su tim temama dodali još i problem imigracije. Svaki od sastanaka je počinjao predavanjima stručnjaka. Te sesije su se pokazale kao izuzetno korisne, u smislu podizanja svijesti i izgradnja baze znanja o rodnim pitanjima. Takođe, na svakom od sastanaka, učesnicima je bio podijeljen upitnik u kojem su od učesnika tražene kvantitativne i kvalitativne informacije o lokalnim uslugama koje bi učesnici popunjene vratili na slijedećem sastanku. Najvažniji dio vježbe je bila komparativna analiza koja se zasnivala na informacijama prikupljenim od svih opština. Ovdje je ključna stvar bio kapacitet za razvijanja lokalnog repera ( benchmark ) pomoću kojeg bi se mjerili učinci lokalnih uprava. Stručnjaci su dali komentar o potrebi drugih projekata da se osvrnu na nacionalne ili međunarodne repere, iako je vrijednost lokalnog repera bila mnogo smislenija. Na primjer, uočena razlika od 21 poena u % djece kojoj je ponuđeno mjesto u dječijim jaslicama u opštini ima daleko veći uticaj na lokalne vlasti od poznavanja istog podatka za nacionalni nivo Danske. Poređenje takođe omogućuje da se razviju kontrolne liste o kvalitetu usluga. Činjenica da jedna opština pruža uslugu koja nije dostupna u drugoj opštini zahtijeva objašnjenje, što znači i veću transparentnost o opcijama koje su izabrale lokalne uprave. Što se tiče inputa stručnjaka na temu imigracije, stručnjaci su bili u mogućnosti da se osvrnu na najnovija istraživanja koja su sugerisala da, u širem smislu riječi, žene imigrantice spadaju u dvije kategorije i da stoga imaju različite potrebe. Za jednu grupu to je bila potreba da se integrišu, dok je druga grupa željela da ostane u kontaktu s porodicom u domovini i da štedi što god je više moguće. Pomoću ovih informacija, administratori su mogli da prikupljaju ideje o rješenjima koja su postala osnova za rješavanje ovog problema. 38 Rodno budžetiranje: praktična primjena

40 Izazovi: Pristup podacima koji su bili relevantni na lokalnom nivou; Nacionalne statistike ne pružaju podatke na mikro-nivou; Dostupnost i kvalitet regionalnih podataka. Rodno budžetiranje na programskom nivou Upravo na ovom nivou, odnosno u slučaju kad je fokus na raspodjeli resursa za određeni program ili plan, zadatak analize iz rodne perspektive je možda i najjednostavniji. Karakteristike ciljne grupe bi trebale biti dokumentovane u planiranju programa. Isto tako, moglo bi da se očekuje da su evidentirane i osnovne karakteristike korisnika. Međutim, nedostatak rodno razvrstanih podataka može dovesti do nemogućnosti obavljanja analize raspodjele beneficija. U jednom primjeru programa podrške malim preduzećima, gdje nije bilo moguće utvrditi koliko je preduzeća kojim rukovode žene i koliko preduzeća kojim rukovode muškarci dobilo podršku kroz pomenuti program, informacije nakon provedene evaluacije su dale samo djelimičnu sliku. To se, međutim, pokazalo nezadovoljavajućim. Pozitivan ishod ove inicijative za rodno budžetiranje je bila činjenica da su uspostavljeni sistemi za objedinjavanje ovih podataka za sve buduće projekte. Vrlo često imamo situaciju da je fokus analize na programskom nivou na procjeni stepena u kojem su ciljevi rodne ravnopravnosti jasno objašnjeni za posmatrani program, kao i procjeni mjere u kojoj su ti ciljevi postignuti. Da bi se to uradilo, važno je imati što je više moguće informacija o ciljnoj grupi. Tako, na primjer, ako je program usmjeren na nezaposlenu omladinu i provodi se na lokalnom nivou, biće neophodno da se izgradi demografski profil nezaposlene omladine za svaku lokalnu oblast. Pored podataka o polu, starosti, stepenu obrazovanja i slično, poznavanje činjenica o tjelesnim onesposobljenjima, etničkoj pripadnosti i maternjem jeziku može da ukaže na potencijalne barijere u zadovoljavanju potreba. U odabiru programa koji će biti podvrgnuti rodnoj analizi, jedna od strategija je da se utvrdi rodna relevantnost grupe programa i da ih se rangira u skladu s prioritetima, tj. da se izaberu oni koji imaju najveći potencijal za ostvarivanje pozitivnih rezultata u smislu rodne ravnopravnosti. Iako postoji jasna korist od ovakvog pristupa, mora se priznati i da rodno budžetiranje pruža mogućnost svim programima javnog sektora da ostvare bolje rezultate i da doprinesu ishodima rodne ravnopravnosti, ukoliko se na njih usmjere iz rodne perspektive. Jasnija slika istinskog uticaja u smislu rodne ravnopravnosti će postati dostupna iz komparativne analize s drugim međusobno povezanim programima. Ova vrsta komparativne analize bi mogla biti moguća unutar jedne agencije koja ima odgovornost za veći broj programa. Proširivanje komparativne analize na sektorski i među-sektorski nivo će omogućiti da se razvije šira slika, da se identifikuju uspjesi i propusti, kao i da se izvrši preraspodjela resursa između sektora, tamo gdje je to moguće. Od izuzetne važnosti je da svi oni koji su odgovorni za finansije i svi oni koji su odgovorni za pružanje usluge/provođenje programa rade zajedno na razvijanju modela zajedničke odgovornosti u ostvarivanju ciljeva rodne ravnopravnosti. Mogu se pojaviti prepreke u smislu promjena u raspodjeli resursa kao odgovora na rodno osjetljivu analizu, ali sistem donošenja odluka treba da bude prilagodljiv u interesu poboljšanja rezultata. Procjene korisnika su na ovom nivou koristan instrument, jednako kao i konsultacije sa širom ciljnom grupom. Konstantna nadgradnja i proširivanje profila ciljnih grupa, s fokusom na njihove rodne potrebe, će da omogući konstantno usavršavanje ciljeva. Rodno budžetiranje: praktična primjena 39

41 GenderAlp GenderAlp je međunarodni projekat u sklopu programa EU Interreg koji okuplja 12 partnerskih gradova i regija iz Austrije, Italije, Njemačke, Francuske i Slovenije, plus 12 gradova i regiona koji imaju status posmatrača, s fokusom na temu primjene rodno osjetljivog pristupa prostornom planiranju i javnim budžetima. Najvažniji od svih ciljeva je promovisanje rodnog budžetiranja s ciljem sprovođenja rodnog mejnstriminga. Projekat je bio usmjeren na javne predstavnike i upravu na lokalnom, regionalnom i nacionalnom nivou, s ciljem generisanja baze znanja, te niza instrumenata i metodologije. (Za više informacija posjetite stranicu Među projektima koji su izvedeni kroz GenderAlp bio je i projekat u kojem su učestvovali Đenova, Minhen, Gornja Austrija, Monferato Roero i Salcburg. Cilj je bio da se razvije metodologija za rodno osjetljivu analizu. Projekat je započeo identifikovanjem dva osnovna pitanja: Koje su potrebe stanovnica i stanovnika (žena i muškaraca)? Na koji način uprava zadovoljava potrebe žena i muškaraca kroz: političke izbore, obaveze preuzete u budžetu, ponuđene usluge. Da bi se izradio socio-ekonomski profil stanovništva, definisane su četiri generacijske kategorije: Djeca i adolescenti 0-19, Usklađivanje porodičnih i poslovnih obaveza 20-59, Njega i podrška 60-79, Briga za starija lica. S uspostavljenim sistemom za kontekstualnu analizu populacije, slijedeći element metodologije je bilo uspostavljanje pokazatelja u odnosu na: Direktna rodna pitanja, Indirektna rodna pitanja, Ekološka rodna pitanja. U kontekstu međunarodnog projekta, pravi izazov je bilo pronalaženje zajedničkog formata za rodnu statistiku. Pilot inicijativa za rodno budžetiranje Veliki dio aktivnosti na rodnom budžetiranju do danas je obavljen kroz pilot projekte; u nekim slučajevima njih su inicirale grupe civilnog društva, a u drugim različita državna ministarstva ili agencije. U ovom posljednjem slučaju, projekti su često pokretani na nagovore civilnog društva. Najčešća karakteristika ovih poduhvata je rodno osjetljiva analiza rashoda. Pilot inicijativa za rodno budžetiranje pruža mogućnost za upoznavanje s potencijalnim rodno osjetljivim pristupom; ovo je posebno slučaj s predstavnicima uprave koji ili ne smatraju da je rod relevantno pitanje za njihov djelokrug rada ili koji su mišljenja da je uticaj budžeta rodno neutralan. Na taj 40 Rodno budžetiranje: praktična primjena

42 način pilot inicijativa postaje važna za podizanje svijesti i za stimulisanje i preispitivanje pretpostavki, što je zauzvrat važna polazna tačka za djelovanje u pravcu mejnstriminga. Djelokrug i kvalitet analize, stepen učenja i praćenje zavise od nivoa političke opredijeljenosti i resursa dodijeljenih projektu. Brojne pilot studije, iako proizvode važne nalaze i stimulišu novi fokus, jednostavno ne zažive. Ovo često može da znači da nema učenja, ili još gore, da umjesto napredovanja u pravcu rodnog mejnstriminga, neiskorišćena mogućnost može da predstavlja korak unazad. Podrška s najvišeg nivoa je vitalna za pilot inicijative. S obzirom na to da se veliki broj pilot inicijativa provodi na programskom nivou, podrška na nivou odjela/ministarstava se možda ne smatra uvijek neophodnom. Međutim, ukoliko od samog početka postoji podrška ministarstva, mogućnosti diseminacije nalaza i sigurnog praćenja su izvjesnije. Isto tako, ukoliko je državno ministarstvo pozvano da inicira ili podrži pilot projekat, vjerovatno će uslijediti određena razmatranja, koja su sama po sebi korisna. Sve je u planiranju, i planiranje svega od samog početka je veoma važno. Slijede neki aspekti koje je potrebno planirati: Planirajte tako da obezbijedite, apsorbujete i diseminirate učenje. Pilot će proizvesti čitav niz informacija o rodu koje je potrebno vratiti u sistem. Razmislite o načinu na koji ćete dokumentovati rezultate pilota i o kanalima kroz koje ćete povratne informacije pustiti kroz sistem. Strateški izaberite područje analize tako da osigurate naučne lekcije koje će dodati neke nove primjerene uvide, možda prioritet rodne ravnopravnosti koji ima kapacitet na osnovu kojeg se može djelovati na relativno direktan način. Postoji tendencija izbora područja u kojem je relevantnost za rod najočiglednija. Međutim, postoje i prednosti izbora oblasti u kojoj relevantnost nije toliko očigledna, čime se proširuje baza znanja o rodnim pitanjima. Planiranje aktivnosti praćenja od samog početka će obezbijediti da pilot ima kontinuitet, te stoga i kapacitet da obezbijedi doprinos procesu mejnstriminga. Pilot projektu je potrebno dodijeliti finansijska sredstva kako bi se osigurali adekvatni resursi. Ekspertiza u oblasti rodnih pitanja bi trebala biti angažovana kao podrška i vođstvo u provođenju analize, za šta su neophodni resursi. Pored podrške s najvišeg nivoa, osoblje bi trebalo da bude zaduženo da nadzire pilot projekat, što će zauzvrat najvjerovatnije podrazumijevati obuku osoblja ili mentorstvo koje će da obezbijedi odgovarajuće kapacitete. Uključite različite profile osoblja, koji predstavljaju što je moguće više aspekata organizacije, uključujući oblasti budžetiranja, kreiranja politika, korporativnih poslova, sistema i informacionih tehnologija, pružanja usluga, evaluacije, itd. Ukoliko je potrebno mijenjati glavni tok, onda svi elementi moraju da znaju svoju ulogu i način na koji treba da se prilagode promjeni. Angažovanje svih elemenata od samog početka će da olakša promjenu, kao i uvođenje perspektiva različitih oblasti stručnosti. Uključite civilno društvo. Rodno budžetiranje znači demokratizaciju upravljanja, povećanje učešća korisnika usluga, a kada se radi o ciljevima rodne ravnopravnosti, onda rodno budžetiranje znači povećanje učešća žena. Uključivanje civilnog društva u pilot inicijative za rodno budžetiranje može da ima različite oblike: traženje stručnog učešća reprezentativnih ženskih grupa; organizovanje fokus grupa sa ženama koje su direktno pod uticajem budžetske linije/programa koji se analizira; konsultacije s akademskim stručnjacima za rodna pitanja; uspostavljanje mehanizama za traženje inputa od grupa za rodno budžetiranje koje predstavljaju civilno društvo. Rodno budžetiranje: praktična primjena 41

43 42 Rodno budžetiranje: praktična primjena

44 03 Uloga civilnog društva Uvod Civilno društvo je pokretač aktivnosti rodnog budžetiranja u Evropi. Jedno mišljenje je da su u svijetu rodni budžeti proizišli iz praktične feminističke politike. (Sharp & Broomhill, 2002). U svom radu na održavanju odgovornosti države u smislu njene opredijeljenosti za rodnu ravnopravnost, grupe civi-lnog društva su nastojale da promovišu rodno budžetiranje kao jedan od načina uticaja na makroekonomsku politiku iz rodne perspektive. Razočarani neadekvatnom sprovođenjem rodnog mejnstriminga, brojni zagovornici i aktivisti vjeruju da rodno budžetiranje ima potencijal da obezbijedi analizu koja zahtijeva promjenu. Djelujući kao most između odluka o politikama i raspodjele sredstava, rodno budžetiranje, svojim fokusom na praćenje novca, može da demonstrira slabosti politike u dostizanju rodne ravnopravnosti u slučajevima kada adekvatni resursi ne prate politiku. U ranoj literaturi o rodnom budžetiranju se razgovara o kombinaciji aktera koji su uključeni u inicijative za rodno budžetiranje širom svijeta. U slučajevima kada je rodno budžetiranje imalo najveći uticaj, razlog za to je djelimično bila koegzistencija civilnog društva koje funkcioniše izvan vlade i unutar grupe vladinog administrativnog sistema. U velikom broju situacija je postojala bliska saradnja između dvije grupe aktera, s razmjenom stručnih znanja i iskustava; u drugim primjerima vanjska grupa civilnog društva je ohrabrivala rad unutar administracije, dok je istovremeno održavala svoju nezavisnost kroz ulogu posmatrača i kritičara. Akademici igraju značajnu ulogu, istovremeno kao članovi grupa civilnog društva i kao pojedinačni stručnjaci. Oni administraciji pomažu u razvijanju oblika analiza i obezbjeđuju stručna znanja o rodnim pitanjima. Uloga akademika je posebno izražena u Italiji, gdje se čini da grupe civilnog društva nisu tako snažno razvijene kao u ostatku evropskih zemalja. U Italiji, rodno budžetiranje je bilo predstavljeno na jednom međunarodnom seminaru održanom u Rimu, koji su organizovala dva akademika uz finansijsku podršku Specijalne komisije za jednake mogućnosti. S obzirom da se najveći broj inicijativa za rodno budžetiranje u Italiji dešava unutar sistema državne administracije, akademici su angažovani kao stručni konsultanti koji će da provedu analizu i da pomognu u tumačenju nalaza. Kada se gleda unaprijed na razvoj i jačanje prakse rodnog budžetiranja, praktičari, istraživači i aktivisti civilnog društva uviđaju potrebu za boljim razumijevanjem načina na koji se formulišu nacionalni budžeti, što bi omogućilo bolju saradnju s kreatorima budžeta. Iako su dostupne opšte informacije o navedenim procesima koji se podrazumijevaju u izradi godišnjih budžeta, postoji jaz u znanju o birokratskim tehničkim detaljima budžeta. Ključna dimenzija kreiranja budžeta je povezana s političkim odlukama koje donosi država. Civilno društvo ima zadatak da pokuša da ostvari uticaj na te odluke i to na način da one bolje promovišu rodnu ravnopravnost. Međutim, kada se radi o svakodnevnim aktivnostima raspodjele budžeta, potrebna je veća transparentnost. Jednako kao što državni službenici mogu da imaju koristi od rodne stručnosti koja postoji unutar civilnog društva, tako će bliža saradnja između civilnog društva i državnih službenika rezultirati koristima za sve i pomoći će da se unaprijedi praksa rodnog budžetiranja. Rodno budžetiranje: praktična primjena 43

45 Zadaci koje obavlja civilno društva su brojni i uključuju: pojašnjavanje logičke podloge za rodno budžetiranje, demonstriranje analitičkih instrumenata, inicijative javne edukacije, lobiranje, provođenje vježbi izračunavanja troškova, obuke i konsultativne usluge za javnu upravu, izrade instrumenata i priručnika, pripreme nacrta izvještaja u sjeni i izvještaja o drugim aktivnostima monitoringa. Interesantno je pomenuti zapažanje koje su navele Sharp i Broomhill o ulozi žena iz zajednice u aktivnostima rodnog budžetiranja u Australiji u toku 1980-ih. U to vrijeme su vladine službe na saveznom, državnim i teritorijalnim nivoima provodile praksu izrade izjave o ženskom budžetu koja se zasnivala na rodno osjetljivoj analizi vladinih budžeta. Ovo su bile aktivnosti koje su provođene unutar vlade i za čije postojanje i uspjeh najviše treba zahvaliti mašineriji ženske politike, čije je uspostavljanje bilo podržano od strane ženskog pokreta i osoblja među kojim je bilo mnogo feministkinja. Ove femokratkinje, kako su postale poznate, su upravljale aktivnostima na rodnom budžetiranju. Međutim, one su vjerovatno dovele do ograničavanja učešća žena izvan vladine administracije (Sharp i Broomhill, 2002). Iskustvo pokazuje da, ukoliko se žele izvršiti značajne promjene u budžetskoj raspodjeli, mora da postoji politički pritisak izvan vladine strukture kako bi se podstakle aktivnosti koje se odvijaju unutar nje. Saradnja s parlamentarcima i parlamentarkama predstavlja ključni element obrazovanja i aktivnosti podizanja svijesti koje provode grupe civilnog društva. Zbog prirode budžetskih procesa, u slučajevima kada su samo jedno državno ministarstvo i jedan ministar zaduženi za pitanja budžeta i kada odluke donosi nekolicina, parlamentarci, posebno oni iz opozicije, imaju mali uticaj. Oni su zbog toga često vrlo otvoreni za učenje o načinima efektivnog intervenisanja u osporavanju odluka, o predstavljanju novih analiza, o obezbjeđivanju transparentnosti i pokušajima promovisanja interesa javnosti. Veliki broj parlamentaraca širom Evrope vjerovatno u svim zemljama članicama Evropske unije je učestvovao na seminarima i radionicama koje je organizovalo i održavalo članstvo grupa civilnog društva. Na slijedećim stranicama je profiliran jedan broj grupa civilnog društva koje predvode aktivnosti promocije rodnog budžetiranja. Istovremeno s aktivnostima koje obavljaju u svojim gradovima ili državama, sve su i članice Evropske mreže za rodno budžetiranje, koja je takođe opisana. To su: Austrija Watchgroup: rod i javne finansije (grupa za nadzor), Njemačka Savezna inicijativa za rodno budžetiranje (Big-Budget), Španija La Plataforma Impacto de Género Ya, Ujedinjeno Kraljevstvo Ženska budžetska grupa UK, Evropska mreža za rodno budžetiranje. 44 Rodno budžetiranje: praktična primjena

46 Austrija Watchgroup: rod i javne finansije (grupa za nadzor) Austrijska grupa civilnog društva, Watchgroup: rod i javne finansije (grupa za nadzor) je počela djelovati godine. Od tada, grupa s uspjehom ohrabruje nevladine organizacije, opozicione političke partije i vladu da se počnu baviti konceptom i praksom rodnog budžetiranja. Grupa je godine objavila knjigu koja daje pregled međunarodnih iskustava na rodnom budžetiranju, prilagodila je koncepte austrijskom kontekstu i prezentovala neke od pristupa za urodnjavanje saveznog budžeta Austrije. U knjizi je upućen poziv austrijskim vladama na svim nivoima saveznom, regionalnom i lokalnom da uvedu smislene inicijative za rodno budžetiranje u vladine politike, a predloženi su i načini na koje to treba da se uradi. Navedene su i preporuke o načinu na koji je potrebno mijenjati vladine politike kako bi se ostvarila veća rodna ravnopravnost. Trenutne aktivnosti Watchgroup pretpostavljaju slijedeća važna pravila: rodno budžetiranje je mnogo više od rodne analize prihoda, procesi koji su povezani s budžetima zahtijevaju veću transparentnost i promjene, kako bi se obezbijedilo veće učešće, rezultati analize bi trebalo da dovedu do alternativnih politika, analiza bi trebalo da obuhvati i cjelokupnu makroekonomsku politiku, rodno budžetiranje zahtijeva učešće civilnog društva. Austrijska savezna vlada je odlučila da uvede rodno budžetiranje godine. Kao reakcija na ono što je Watchgroup (grupa za nadzor) uočila kao državnu inicijativu koja je bila slaba u aspektima planiranja i ciljeva, te bez dovoljno razumijevanja i vještina, neki od članova grupe su ponudili svoju stručnost i saradnju s državnim zvaničnicima. Nedavna odluka grupe je da se fokusira na eksterno lobiranje. Zbog snažnog lobiranja Watchgroup, a posebno zbog ukazane mogućnosti, reforma seta budžetskih zakona u Austriji koja je usvojena godine obuhvata i odredbe o rodnom budžetiranju. Efektivna ravnopravnost žena i muškaraca je ugrađena u reformi na nivou ustavnog zakona, istovremeno kao cilj i kao fundamentalni princip budžetiranja. U skladu s odredbom ustavnog zakona, svi nivoi vlade moraju da teže efektivnoj ravnopravnosti žena i muškaraca. U posljednje vrijeme, Watchgroup se ponovo fokusirala na istraživački rad, kako bi proširila osnovu za rodno budžetiranje kroz demokratsku teoriju i perspektivu ekonomske teorije. Savezna inicijativa za rodno budžetiranje u Njemačkoj (BigBudget) Saveznu inicijativu za rodno budžetiranje (BigBudget), koja je počela s radom godine, čine muškarci i žene koji su određeno vrijeme radili na rodnom budžetiranju, istovremeno na teoretskom i na praktičnom nivou, kao konsultanti, naučnici i politički aktivisti. BigBudget se razvio iz Inicijative za rodno osjetljiv budžet u Berlinu, a teži ka cilju ukotvljavanja strategije rodnog budžetiranja na saveznom nivou u Njemačkoj. Inicijativa vidi rodno budžetiranje kao prikladnu i neophodnu strategiju za ostvarivanje ustavnog cilja rodne ravnopravnosti, kao i zajednički pravilnik za Saveznu vladu (GGO) 3 koja definiše strategiju rodnog mejnstriminga. Inicijativa naglašava neophodnost rodne procjene uticaja, ispitivanje poreskog sistema i svih prihoda (na primjer, iz privatizacije) i podrobnu analizu budućeg pravca fiskalnih i makroekonomskih odluka kao elemenata rodnog budžetiranja. 3 Poglavlje 2 GGO navodi da je jednakost muškaraca i žena konzistentan vodeći princip koji bi trebao da bude promovisan od strane svih političkih, zakonodavnih i administrativnih aktivnosti saveznih ministarstava, u djelokrugu njihovih nadležnosti (rodni mejnstriming). Rodno budžetiranje: praktična primjena 45

47 Glavne oblasti aktivnosti su: lobiranje (uglavnom saopštenja za štampu), otvorena pisma, doprinos u izradi izvještaja u sjeni, i umrežavanje s drugim nevladinim organizacijama. Na početku, najveći dio posla je bio posvećen nastojanjima da se objavi studija izvodljivosti o rodnom budžetiranju Savezne Vlade Njemačke, koja je konačno izdata u oktobru godine. Sada je glavni fokus postao cilj sprovođenja predloženih koraka iz studije izvodljivosti. Pored toga, inicijativa aktivno učestvuje na konferencijama i prezentuje svoje stavove o rodnom budžetiranju, kako bi stekla dodatnu podršku, a priprema i knjigu o rodnom budžetiranju. BigBudget predstavlja dio njemačke mreže sličnih grupa (vidjeti na: i Evropske mreže za rodno budžetiranje. Nedavno opažanje savezne inicijative (kao i Berlinske inicijative) odnosi se na zabrinutost da je rad unutar vlade velikim dijelom tehnička vježba koja je fokusirana na kvantitativnu analizu. Smatra se da je došlo vrijeme da se ispolitizira rad na rodnom budžetiranju, kao i da se pronađe način da se iskoriste feminističke analize koje bi poduprijele rad unutar same Vlade. Nadalje, na saveznom nivou, sprovođenja rodnog mejnstriminga, koju je aktivno provodila prethodna Vlada, je došla u tačku mirovanja. Danas je državna politika rodne ravnopravnosti svedena tek na područje usklađivanja poslovnog i porodičnog života. Rodni mejnstriming i rodno budžetiranje, kao sistematske strategije koje vode u pravcu postizanja rodne ravnopravnosti što je obaveza ugrađena u Ustav Njemačke nisu operativne. La Plataforma Impacto de Género Ya La Plataforma Impacto de Género Ya Platforma za rodni uticaj danas! grupa feminističkih i ženskih zajednica, tematskih asocijacija i regionalnih foruma, formirana je s ciljem da postavi pitanje propusta Vlade Španije da objavi rodnu procjenu uticaja (GIA) nacionalnog budžeta. Zakonska obaveza da se izradi rodna procjena uticaja je najsnažnije opisana u Zakonu o rodnoj procjeni uticaja iz godine, a posljednji put i u Zakonu o ravnopravnosti polova iz godine. Forum ističe da je u trenutku kada je budžet bio predstavljen Nacionalnom parlamentu Španije, 30. septembra godine, to bila već četvrta uzastopna godina da Vlada ne izvršava svoju obavezu u smislu izrade rodne procjene uticaja godine, La Plataforma Impacto de Género Ya je inicirala preispitivanje zakonitosti rada Vlade; javni tužilac je u to vrijeme odbacio optužbe, ali je u međuvremenu inicijativa prihvaćena kao zakonski osnovana od strane Audiencia Nacional Nacionalnog vrhovnog suda. Pitanje je privuklo značajnu pažnju u momentu kada je budžet bio predstavljen Parlamentu godine. Iako je odgovornost za izradu rodne procjene uticaja na Ministarstvu finansija, diskusije u štampi su se pozivale na kontakte u Ministarstvu za rodnu ravnopravnost, što je rezultiralo zakašnjelim objavljivanjem rodne procjene uticaja. Medijska pažnja je korisna za podizanje javne svijesti o ovom pitanju, što je zauzvrat korisno za vršenje javnog pritiska, kako na Vladu u cjelini tako i na odgovorna ministarstva, na primjer Ministarstvo finansija. Pored korišćenja medija za provođenje svoje kampanje u korist rodno pravednih budžeta na nacionalnom nivou u Španiji, La Plataforma Impacto de Género Ya koristi i čitav niz drugih načina, uključujući e-peticije, blog i druge internetske aktivnosti i pisma upućena strateškim članovima u Vladi i državnoj mašineriji. Platforma je takođe imala i niz sastanaka s ključnim članovima Nacionalnog parlamenta Španije. 46 Rodno budžetiranje: praktična primjena

48 Nakon zakasnjelog objavljivanja rodne procjene uticaja, La Plataforma Impacto de Género Ya je krajem oktobra godine održala javni sastanak na kojem je razgovarano o statusu rodne procjene uticaja i nastavku kampanje za rodno ravnopravan budžet. La Plataforma je zainteresovana da obezbijedi glas osnovnim ženskim grupama, jer upravo te grupe čine njeno članstvo i bile su snažno zastupljene na sastanku održanom u oktobru. Trenutni rad će da se fokusira na lobiranje prema Vladi, kako bi se produbila analiza korišćena za izradu rodne procjene uticaja i osnažile debate o politikama koje su od prioritetnog značaja za žene. Ženska budžetska grupa Ujedinjenog Kraljevstva (The United Kingdom Women s Budget Group) Ženska budžetska grupa Ujedinjenog Kraljevstva (WBG UK) je jedna od najpoznatijih i najbolje dokumentovanih grupa civilnog društva u oblasti rodnog budžetiranja. Osnovana godine, Ženska budžetska grupa UK okuplja feministkinje ekonomistkinje, istraživačke radnice, stručnjakinje za politike, sindikalne radnice i aktivistkinje na radu u pravcu ostvarivanja vizije rodno ravnopravnog društva u kojem finansijska nezavisnost žena ženama obezbjeđuje veću autonomiju u radu, u porodici i u civilnom društvu. Rad Ženske budžetske grupe UK vodi se osnovnim pitanjem: Kuda odlaze resursi i kakav je njihov uticaj na rodnu ravnopravnost? Aktivnosti grupe se mogu svrstati u tri najšire kategorije: Reakcije na izvještaje o godišnjem nacionalnom budžetu i pred-budžetu; Poticanje Vlade, posebno Trezora Njenog veličanstva, (Ministarstvo finansija UK) da ugrade rodno budžetiranje u svoj rad; Rad sa ženama koje žive u siromaštvu, kako bi se podržalo njihovo angažovanje u procesu donošenja odluka i obezbijedili iskustveni dokazi koji će biti primijenjeni na politike. Reakcije grupe na nacionalni budžet su postale zaštitni znak njenih aktivnosti. Potkrijepljene i osnažene radom i istraživanjima akademskih članova, kao i njihovim iskustvima u ulozi zagovornika javnih politika, reakcije nastoje biti rigorozne i zastupati potrebe žena, istovremeno iskorištavajući trenutne političke mogućnosti. Analiza je veoma vrijedan instrument svima, kako unutar Vlade tako i izvan nje. Sam dan predstavljanja budžeta, tradicionalno jedan dan u godini kada se široki spektar stanovništva Ujedinjenog Kraljevstva fokusira na makroekonomsku politiku, sada je postao važna prilika da se stavi fokus na rodnu ravnopravnost kao pitanje ekonomske politike. Ženska budžetska grupa UK takođe radi na promociji rodne analize unutar same Vlade. Napredak u ovoj oblasti obuhvata prelazak Vlade na snažniji konsultativni proces kreiranja politika koji se zasniva na dokazima, imenovana je ministrica za žene, a postoji i obaveza Ministarstva finansija / Trezora da održava redovne sastanke s ministrima i ostalim zvaničnicima, na kojim se prezentuje i na kojim se raspravlja o rodnoj analizi koju je Ženska budžetska grupa pripremila o budžetu i predbudžetskim izvještajima. Generalno posmatrano, rad Ženske budžetske grupe se može okarakterisati kao postepeni poduhvat na podizanju svijesti i izgradnji kapaciteta, kako unutar tako i izvan strukture Vlade. Izgradnja partnerstava i mijenjanje gledišta državnih službenika i ostalih osoba na pozicijama moći možda neće biti odmah vidljivi u budžetu, ali mogu da olakšaju kasnije promjene. To je bio slučaj i kada je Ženska budžetska grupa nagovorila Ministarstvo finansija UK da provede projekat rodne analize rashoda (GAP Gender Analysis of Expenditure Project). Programska direktorica ŽBG je dio radnog vremena bila angažovana u Ministarstvu kao direktorica projekta, a članstvo Ženske budžetske grupe Rodno budžetiranje: praktična primjena 47

49 je obezbjeđivalo tehničku pomoć. Projekat GAP je proveo rodnu analizu rashoda u Ministarstvu rada i penzija i Ministarstvu trgovine i industrije, stavljajući novi fokus na New Deal programe (programe aktivnih politika tržišta rada koje je u UK uvela laburistička Vlada) i usluge za mala preduzeća. Projekat je poslužio kao važno sredstvo podizanja svijesti i izgradnje kapaciteta unutar Vlade, posebno u vezi sa značajem rodne analize rashoda. Rezultati analize su korišćeni u pregledu potrošnje za godinu. Važan fokus trenutnog rada Ženske budžetske grupe predstavlja dužnost javnog sektora da promoviše rodnu ravnopravnost i iskorišćenje postojećeg zakonodavnog okvira u dodatnom poticanju primjene analize rodnog budžeta. Evropska mreža za rodno budžetiranje - The European Gender Budget Network (EGBN) Evropska mreža za rodno budžetiranje (EGBN) je osnovana u februaru godine, na seminaru koji je u Beču organizovala grupa za nadzor Watchgroup rod i javne finansije, grupa civilnog društva koja radi na pitanjima rodnog budžetiranja u Austriji. Fokus seminara je bio na okupljanju aktivista i akademika koji su aktivno uključeni u inicijative koje se odvijaju izvan struktura državnih vlada, s osvrtom na jačanje aktivnosti umrežavanja i razmjenu iskustava, kao i na iskorišćavanje austrijskog predsjedavanja Evropskom unijom i lobiranje za integrisanje rodnog budžetiranja unutar Evropske unije. Učesnici su prezentovali svoj rad na rodnom budžetiranju, ističući specifične pristupe, nalaze i naučene lekcije. Nakon fokusa na iskustva zemalja, diskusija se usmjerila na strategije integrisanja rodnog budžetiranja u glavni tok javnih finansija širom Evrope, fokusirajući se na rodno budžetiranje kao instrument za povećavanje demokratizacije, te učešće i implementaciju rodnog budžetiranja kao integralnog dijela budžetskih politika. Važan rezultat ovog inauguralnog sastanka je bilo elaborisanje manifesta i poziva upućenog čelnicima evropskih država i vlada (kao i Evropskoj komisiji). Ovo je korišćeno kao instrument za lobiranje među zvaničnicima koji su prisustvovali konferenciji koja je održavana paralelno sa seminarom. EGBN nastoji da podsjeti Vlade evropskih država na njihovu obavezu da eliminišu rodne nejednakosti i da promovišu rodnu jednakost, te da privuku pažnju na mogućnosti ubrzanog postizanja ovih ciljeva primjenom rodno osjetljivog pristupa u izradi budžeta. EGBN, putem svojih članova, predstavlja značajno tijelo koje posjeduje stručnost i iskustva u ovoj oblasti. Svjesna pretpostavki za transparentnu i efektivnu primjenu rodnog budžetiranja, EGBN zagovara snažan dijalog javnih institucija i civilnog društva. U svom specifičnom pozivu upućenom Evropskoj komisiji, EGBN traži da rodno budžetiranje dobije prioritet u radu Instituta za rodnu ravnopravnost (Gender Institute), kao i u implementaciji Mape puta za rodnu ravnopravnost (Gender Road Map). Od Komisije se traži da pokrene, finansira i koordiniše studije, razvijanje instrumenata i mehanizama za diseminaciju dobre prakse. Zemlje članice se pozivaju da ugrade rodna pitanja u sve svoje procese, uključujući tu i Lisabonsku strategiju i njene integrisane smjernice, te da koriste otvorenu metodu koordinacije u promovisanju rodnog budžetiranja. Na nacionalnom nivou, EGBN traži od država da objave informacije o načinima na koje se rod odražava na budžet, kao i da standardizuju instrumente rodnog budžetiranja. U postupku javnih konsultacija, EGBN je dostavila prijedlog u vezi s nedavnom analizom budžeta Evropske unije, u kojem je dodatno razradila i prilagodila zahtjeve koji su navedeni u manifestu mreže. Od centralne važnosti za aktivnosti lobiranja je i poziv upućen Komisiji i nacionalnim vladama da podrže civilno društvo u aktivnostima koje ono provodi na rodnom budžetiranju. Evropska mreža za rodno budžetiranje vjeruje da je doprinos civilnog društva veoma važan, kao i da glas i uloga žena treba da se promovišu i finansiraju državnim sredstvima. 48 Rodno budžetiranje: praktična primjena

50 Prilozi Rječnik termina Procjena korisnika Prikupljanje i analiza mišljenja o mjeri u kojoj usluge i programi zadovoljavaju potrebe i prioritete ciljnih grupa. Informacije mogu da se prikupljaju na različite načine, na primjer ispitivanjem javnog mnjenja, istraživanjima o stavovima ili pomoću polu-struktuiranih intervjua. Budžet Plan o načinu na koji će novac biti obezbijeđen i potrošen u toku preciziranog vremenskog perioda, ili za preciziranu aktivnost. Budžetski proces Odnosi se na faze budžetskih planova. U principu, te se faze sastoje od: Faza 1: Formulisanje budžeta Faza 2: Odobravanje budžeta Faza 3: Izvršenje budžeta Faza 4: Evaluacija budžeta Budžetiranje Planiranje prihoda i rashoda u određenom vremenskom periodu, uključujući i određivanje prioriteta. Civilno društvo Dobrovoljno organizovani civili u nevladinim/neprofitnim organizacijama kao što su sindikati, ženske organizacije, ekološke organizacije, crkve, sportski klubovi, mreže pacijenata, grupe za zagovaranje, omladinski pokreti, organizacije za razvoj saradnje, grupe za pritisak, potrošačke organizacije, itd. Zajedno, ovi entiteti su [poznati kao] društveni kapital društva. Fiskalne politike Vladine politike u kojim se porez koristi za postizanje određenih političkih ciljeva, kao što su na primjer preraspodjela prihoda, ekonomski rast, ravnopravnost ili održivi razvoj. Rod/Gender Odnosi se na društvene razlike između muškaraca i žena. Rod/gender identifikuje društveno, kulturalno, politički i ekonomski određene odnose između žena i muškaraca. Rodni odnosi variraju od mjesta do mjesta, kao i u vremenu; oni se mijenjaju u odnosu na promjenjive okolnosti. Pol, s druge strane, identifikuje biološke razlike između žena i muškaraca, koje ostaju konstantne. Rodno budžetiranje: praktična primjena 49

51 Rodna revizija Procjena mjere u kojoj je rodna ravnopravnost efektivno institucionalizovana u politikama, programima, organizacionim strukturama, postupcima (uključujući procese donošenja odluka) i u odgovarajućim budžetima. Rodna analiza budžeta Analiza uticaja (državnih) rashoda i prihoda na društvenu poziciju i mogućnosti muškaraca, žena, dječaka i djevojčica, kao i na društvene odnose između njih. Rodna analiza budžeta pomaže da se donese odluka o načinu na koji je potrebno prilagoditi politike da bi se dostigao njihov maksimalan uticaj, kao i o načinu preraspodjele resursa kako bi se postigao humani razvoj i rodna ravnopravnost. Rodno budžetiranje Primjena rodne perspektive na finansijske planove i budžetske procese, uzimanjem u obzir potreba i prioriteta (različitih grupa) žena i muškaraca, pri čemu se imaju na umu različite uloge koje oni imaju u porodici, na radnom mjestu i u društvu. Za Savjet Evrope, rodno budžetiranje predstavlja primjenu rodnog mejnstriminga u budžetskom procesu. To znači rodno zasnovanu procjenu budžeta, ugađivanje rodne perspektive na sve nivoe budžetskog procesa i restruktuiranje prihoda i rashoda s ciljem promovisanja rodne ravnopravnosti. Inicijative za rodno budžetiranje Inicijative fokusirane na ispitivanje i analiziranje budžeta s ciljem stvaranja slike o implikacijama za (različite grupe) žena i muškaraca, kao i na razvijanje strategija u pravcu rodne ravnopravnosti. Rodno razvrstavanje statističkih podataka Specifikacija podataka za žene/djevojčice u poređenju s muškarcima/dječacima. Razdvajanje (ili razvrstavanje) socio-ekonomskih statistika s ciljem da se prikažu razlike i sličnosti između (različitih grupa) žena/djevojčica i muškaraca/dječaka. Ovi podaci su od fundamentalnog značaja za rodno budžetiranje u suprotnom je nemoguće procijeniti uticaj budžeta na rodne odnose. Rodna ravnopravnost Situacija u kojoj žene i muškarci uživaju jednaka prava i mogućnosti, na način na koji se ponašanje, težnje, želje i potrebe žena i muškaraca jednako vrednuju i uvažavaju. Za Savjet Evrope, rodna ravnopravnost znači ravnopravnu vidljivost, osnaživanje, odgovornost i učešće oba pola u svim sferama javnog i privatnog života. Rodna ravnopravnost je u suprotnosti s rodnom neravnopravnošću, a ne s različitošću polova. Rodni ili gender mejnstriming Proces procjene implikacija koje na žene i muškarce imaju sve planirane aktivnosti, uključujući zakonski okvir, politike i programe, u svim oblastima i na svim nivoima. Rodni mejnstriming je strategija pomoću koje se pitanja i iskustva žena i muškaraca pretvaraju u integralni dio izrade, sprovođenja, praćenja i ocjene politika i programa u svim političkim, ekonomskim i društvenim sferama. To se radi na način koji osigurava da žene i muškarci jednako profitiraju, a da se ne podržava neravnopravnost. Konačni cilj mejnstriminga je postizanje rodne ravnopravnosti (definicija Ekonomskog i socijalnog savjeta Ujedinjenih nacija ECOSOC, juli godine). Za Savjet Evrope, rodni mejnstriming je (re)organizacija, unapređenje, razvoj i evaluacija procesa politika, tako da perspektiva rodne ravnopravnosti bude ugrađena u sve politike, na svim nivoima i u svim fazama, od strane učesnika koji su uobičajeno uključeni u kreiranje politika. 50 Rodno budžetiranje: praktična primjena

52 Rodna perspektiva Vizija koja dozvoljava da razumijete i analizirate karakteristike koje definišu žene i muškarce na specifične načine, uključujući njihove sličnosti i razlike. Prema Međunarodnoj organizaciji rada (International Labour Organisation ILO), rodna perspektiva predstavlja instrument za pristupanje realnosti dovođenjem u pitanje odnosa moći koji su uspostavljeni između muškaraca i žena, kao i društvenih odnosa uopšte. To je konceptualni okvir, metodologija tumačenja i instrument kritičke analize koji usmjerava odluke, proširuje i mijenja poglede, i omogućuje nam da rekonstruišemo koncepte, podrobno analiziramo stavove i identifikujemo rodne pristrasnosti i uslovljavanja, za kasnija razmatranja o njihovoj reviziji i modifikaciji putem dijaloga. (Cinterfor, 1996) Rodni odnosi Društveno i kulturalno određeni odnosi između muškaraca i žena. Državni budžeti Finansijski planovi državnih rashoda i prihoda koji se zasnivaju na zakonskom okviru i propisima, a koji treba da budu odobreni od strane demokratski izabranih predstavnika (tj. članova parlamenta). Državni budžeti slijede određene opšte političke ciljeve, kao što su ekonomski rast, stabilnost cijena, zapošljavanje, pravedna distribucija prihoda, socijalna sigurnost, obavezno obrazovanje do određene starosne granice, pristupačnost zdravstvenih usluga, ljudska prava, emancipacija, održivo korišćenje prirodnih resursa, obezbijeđen smještaj za sve, itd. Politički potpis određene vlade određuje glavne prioritete u toku njenog perioda na vlasti. Ovi prioriteti se preciziraju za svaku godinu u godišnjem budžetskom izvještaju. Godišnji budžetski izvještaj je jedan od najvažnijih dokumenata koji vlada priprema. On određuje način na koji se prihodi ostvaruju i troše. Bruto domaći proizvod (BDP) Kumulativna tržišna vrijednost svih finalnih dobara i usluga ostvarenih u nacionalnoj privredi u toku definisanog vremenskog perioda, umanjena za troškove dobara i usluga korišćenih u procesu proizvodnje, ali prije amortizacije. Intersektorski rodni pristup Metoda socijalnog istraživanja u kojoj se paralelno analiziraju rod, etnička pripadnost, klasa, seksualna opredijeljenost i druge socijalne razlike. NVO Nevladina organizacija koja posluje na neprofitnoj osnovi. Javni prihodi Prihodi države koje uglavnom čine direktni porezi, indirektni porezi i socijalni doprinosi. Rodno budžetiranje: praktična primjena 51

53 Resursi Knjige A Guide to Budget Work for NGOs, The International Budget Project, Washington, DC Budlender, Debbie, Diane Elson, Guy Hewitt, and Tanni Mukhopadhyay, eds, 2002, Gender budgets make cents: Understanding gender-responsive budgets,london: Commonwealth Secretariat. Budlender, Debbie, and Guy Hewitt, eds, 2002, Gender budgets make more cents: Country studies and good practice, London: Commonwealth Secretariat. Budlender, Debbie, and Rhonda Sharp, with Kerri Allen, 1998, How to do a gender-sensitive budget analysis: Contemporary research and analysis, Commonwealth Secretariat and the Australian Agency for International Development. Budlender, Debbie, and Rhonda Sharp, with Kerri Allen, 1998, How to do a gender-sensitive budget analysis: Contemporary research and practice, Commonwealth Secretariat. Isabella Bakker, 2002, Fiscal policy, accountability and voice: the example of gender responsive budget initiatives, UNDP Human Development Report. Internetske stranice BRIDGE podržava rodno zagovaranje i napore kreatora politika i ljudi iz prakse u oblasti rodnog mejnstriminga tako što premošćuje jazove koji postoje između teorije, politike i prakse, i to pomoću pristupačnih i raznovrsnih rodnih informacija. BRIDGE je uspostavljen godine kao specijalizovani rodni i razvojni istraživački i informacioni servis unutar Instituta za razvojne studije u Ujedinjenom Kraljevstvu (IDS UK). Cutting Edge inovativni paketi BRIDGE-a obezbjeđuju dostupne preglede najnovijih razmišljanja o rodnim temama i sumiraju najkorisnije resurse. Svaki paket sadrži i opšti izvještaj. The Gender Responsive Budgeting internetska stranica o rodno odgovornom budžetiranju predstavlja zajednički poduhvat UNIFEM-a (Razvojnog fonda Ujedinjenih nacija za žene), Sekretarijata Komonvelta i Međunarodnog centra za istraživanje razvoja iz Kanade (Canada s International Development Research Centre IDRC), koja je pokrenuta godine. Ova stranica nastoji da obezbijedi podršku vladama, ženskim organizacijama, članovima parlamenata i akademicima, kako bi se osiguralo da planiranje i budžetiranje efektivno odgovara ciljevima rodne ravnopravnosti. Stranica takođe obezbjeđuje i niz resursa, procjena i materijala za obuke na temu rodno odgovornog budžetiranja. Konačno, nastoji da promoviše među-regionalnu razmjenu informacija o iskustvima i olakšava umrežavanje i saradnju između zemalja, civilnog društva i međunarodnih organizacija Rodno budžetiranje: praktična primjena

54 The International Budget Partnership IBP (međunarodno budžetsko partnerstvo) je nastalo u Centru za budžet i prioritetne politike, s ciljem saradnje s organizacijama civilnog društva u zemljama u razvoju radi analize, praćenja i uticaja na procese državnog budžetiranja, institucije i rezultate. Internetska stranica predstavlja spremište izvještaja, resursa i mreža koje obezbjeđuju korisne informacije o dešavanjima u svijetu, s ciljem promovisanja transparentnijih budžetskih sistema u čijem su fokusu ljudi. Rodno budžetiranje: praktična primjena 53

55 Bibliografija Buddlender, Debbie, and Rhonda Sharp, with Kerri Allen How to do a gender-sensitive budget analysis: Contemporary research and practice. London and Canberra: Commonwealth Secretariat and AusAid. Elson, Diane (2002): Gender-responsive budget initiatives: Some key dimensions and practical example. In: Gender budgeting initiatives. strategies, concepts and experiences. Papers from a highlevel international conference, Strengthening economic and financial governance through gender responsive budgeting, October 2001, Brussels. Feiler, Klaus (2008). A future-oriented steering mechanism: Gender budgeting in Berlin. Powerpoint presentation given at the 52nd Session of the United Nations Commission on the Status of Women Meeting on Financing for gender equality and the empowerment of women 25 February-7 March New York. Gender mainstreaming. Conceptual framework, methodology and presentation of good practices. Final report of activities of the Group of Specialists on Mainstreaming (EG-S-MS). Directorate General of Human Rights, Council of Europe, Gubitzer, Luise, Klatzer, Elisabeth and Michaela Neumayer (2008), Gender budgeting Anleitung und Beispiele zur Umsetzung in öffentlichen Institutionen, Vienna [Gender budgeting handbook for public officials]. Holvoet, Nathalie (2006) Gender budgeting: Its usefulness in programme-based approaches to aid. EC Gender Helpdesk. Junta de Andalucia. Consejería de Economía y Hacienda. Elaboración: Comisión de Impacto de Género en los Presupuestos (2007): Gender impact evaluation report from the draft budget for the Autonomous Region of Andalusia for Klatzer, Elisabeth. Watch Group. Gender and Public Finance (2008): The integration of Gender Budgeting in Performance-Based Budgeting. Paper presented at the conference Presupuestación Pública Responsible con la Igualdad de Género (Public budgeting responsible to gender equality), 9-10 June 2008, Bilbao. Klatzer, Elisabeth and Michaela Neumayr (eds.) Watch Group. Gender and public finance (2006): Gender budgeting in Europe. Conference documentation from meeting of European Gender Budgetin g Initiatives, 5-7 February Madoerin, Mascha (2007): Gender-responsive budgeting initiatives in Switzerland: Work in progress. Editor: Federal Office for Gender Equality, Switzerland. Translation: Thor Erik Maeder, Laos. Me, Angela (2008), What are the new challenges for Gender Statistics? In Gender Gap and Economic Policies: Challenges and good practices, ed. Ewa Ruminska-Zimny, Geneva and New York, 2009 (forthcoming). 54

56 Outla, Veronika et al. (2007), Gender budgeting in practice. Report from a Transnational GenderAlp Project involving Austria, Bulgaria, Czech Republic, Hungary and Italy. Report on gender budgeting. Final report of the Group of Specialists on Gender Budgeting (EG-S- GB). Directorate General of Human Rights, Strasbourg, Sharp, Rhonda (2003): Budgeting for equity. Gender budget initiatives within a framework of performance oriented budgeting. New York: United Nations Development Fund for Women. Swedish Government Official Reports, (2007:15). Gender mainstreaming manual. A book of practical methods from the Swedish Gender Mainstreaming Support Committee (JämStöd). Swedish Government Official Reports, (2007:15). Gender Equality in Public Services. Some useful advice on gender mainstreaming. A book of ideas for managers and strategies from the Swedish Gender Mainstreaming Support Committee (JämStöd). Swedish Government Offices (2006). Moving ahead: Gender budgeting in Sweden Van Beveren, Jacintha, Thera van Osch and Sheila Quinn, 2004, Budgeting for all: Manual for local gender budget initiatives, Vrouwen Alliantie, Utrecht. Von Felton, Mirjam (2008) in Gender-responsive budget analysis in the Canton of Basel-Stadt, Switzerland. Editors: Office for Gender Equality of the Canton of Basel-Stadt, Statistical Office of the Canton of Basel-Stadt, Women s Council of the Canton of Basel-Stadt. Weinmann, Ute (2007), Implementation of gender budgeting in the Federal State of Berlin. Paper given at the 2nd Andalusian Conference on Economy and Budgeting with a Gender Perspective. 12 and 13 December 2007, Malaga. 55

57 CIP - Каталогизација у публикацији Народна и универзитетска библиотека Републике Српске, Бања Лука :352/354]:305(035) /.2:352/354(035) РОДНО буџетирање Rodno budžetiranje : praktična primjena : priručnik / [prevod publikacije na srpski jezik Aleksandra Davidović]. - Banja Luka : Gender centar - Centar za jednakost i ravnopravnost polova Vlade Republike Srpske, 2011 (Banja Luka : Europrint) str. : ilustr. ; 24 cm Prevod djela: Gender budgeting - practical implementation : Handbook. - Tiraž Rječnik termina: str Bibliografija: str ISBN Гендер центар - Центар за једнакост и равноправност полова Републике Српске 2. Савјет Европе COBISS.BH-ID

58