MBROJTJA E TRASHËGIMISË NDËRTIMORE Historia, konceptet teorike, definicionet, metodat dhe teknikat e mbrojtjes FLORINA JERLIU

Transcription

1

2 MBROJTJA E TRASHËGIMISË NDËRTIMORE Historia, konceptet teorike, definicionet, metodat dhe teknikat e mbrojtjes FLORINA JERLIU

3 MBROJTJA E TRASHËGIMISË NDËRTIMORE. Historia, konceptet teorike, definicionet, metodat dhe teknikat e mbrojtjes 2016 Florina Jerliu Recensentë: Akad. Emin Riza dhe Akad. Edi Shukriu Realizimi kompjuterik: Autorja Kopertina: Mrinë Godanca Foto në kopertinë: Muzeu i Kosovës, Prishtinë Botoi: Libri Shkollor, Prishtinë Të gjitha të drejtat e rezervuara. Ndalohet riprodhimi i këtij libri në çfarëdo forme ose mjeti elektronik, mekanik, fotokopjues, regjistrues, skanim, apo tjetër, pa lejen paraprake me shkrim të autores, përveç siç lejohet me Ligjin Nr. Nr. 04/L-065 për të Drejtat e Autorit dhe të Drejtat e Përafërta, të Republikës së Kosovës. Botimin e këtij libri e mbështeti financiarisht Departamenti i Shkencës dhe Teknologjisë, Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë e Kosovës

4 PËRMBAJTJA PARATHËNIE I. HYRJE KAPTINA 1 NOCIONET DHE DEFINICIONI I TRASHËGIMISË KULTURORE, ARSYET PËR MBROJTJEN DHE SHKAQET E DËMITIMIT TË SAJ NOCIONI I TRASHËGIMISË KULTURORE DHE RRJEDHAT E SAJ NOCIONI I KULTURËS SI PËRCAKTUES I DEFINICIONIT TË TRASHËGIMISË KULTURORE DEFINICIONET E TRASHËGIMISË KULTURORE KUPTIMI I TRASHËGIMISË KULTURORE NOCIONI I MBROJTJES Konservatizmi dhe Restaurimi në rrafshin politik ( ) Konservimi dhe Restaurimi në fushën e trashëgimisë kulturore MOTIVET DHE ARSYET PËR MBROJTJEN E TRASHËGIMISË SHKAQET E DËMTIMEVE Shkaqet e brendshme të dëmtimit Shkaqet e jashtme të dëmtimit Ndryshimet që pranohen si vlerë e shtuar 17 KAPTINA 2 ROLI I ARKITEKTIT NË MBROJTJEN E TRASHËGIMISË KULTURORE ARKITEKTURA DHE MBROJTJA E TRASHËGIMISË KULTURORE ROLI I ARKITEKTIT NË MBROJTJEN E TRASHËGIMISË KULTURORE Arsimimi i arkitektit në fushën e trashëgimisë ndërtimore Profesionistët e tjerë në fushën e mbrojtjes Katër rolet kryesore të arkitektit të konservimit-restaurimit STANDARDET DHE ETIKA PROFESIONALE 28 ix

5 iv II. HISTORIA E MBROJTJES SË TRASHËGIMISË KULTURORE KAPTINA 3 MBROJTJA E MONUMENTEVE GJATË KOHËS SË RE (PERIUDHA ARTISTIKE E RENESANCËS, BAROKUT, KLASICIZMIT DHE NEOKLASICIZMIT NË EVROPË MIDIS SHEKUJVE XV XIX) RENESANCA ITALIANE, ANTIKITETET, ARKITEKTURA (SH. XV- XVI) Rizbulimi, koleksionimi dhe restaurimi i antikiteteve Traktatet e arkitekturës Praktika e mbrojtjes BAROKU DHE KLASICIZMI: SHQYRTIMI KRITIK I VEPRAVE HISTORIKE (SHEKUJT XVII - XVIII) Kundër-reformacioni dhe arkitektura mesjetare Iluminizmi ( ) vendos bazat e mbrojtjes moderne Grand Tour dhe dokumentimi arkeologjik NEOKLASICIZMI: NDËRHYRJET NË MONUMENTET KLASIKE (SHEK. XIX) Koloseumi, Romë (70-80 e.s.) Harku i Titit, Romë (81 e.s.) Akropoli, Athinë (shekulli V p.e.s.) ROMANTIZMI DHE RINGJALLJA MESJETARE (EPOKA E BESIMIT, SHEK. XIX) Ringjallja mesjetare në Angli Ringjallja mesjetare në vendet gjermanike 49 KAPTINA 4 MBROJTJA DOKTRINARE E TRASHËGIMISË NDËRTIMORE (PERIUDHA ARTISTIKE E ROMANTIZMIT DHE EKLEKTICIZMIT, GJYSMA 2 E SHEK. XIX) LËVIZJA FRANCEZE E RESTAURIMIT: VIOLLET-LE-DUC DHE RESTAURIMI STILISTIK Bazilika në Vézelay (shek. XII) Notre Dame, Paris (shek. XII) LËVIZJA ANGLEZE E KONSERVIMIT: JOHN RUSKIN DHE WILLIAM MORRIS Lëvizja Angleze e Konservimit (Lëvizja Konservatore) Lëvizja e Konservimit përtej Anglisë SHKOLLA ITALIANE E RESTAURIMIT: CAMILLO BOITO DHE RESTAURIMI FILOLOGJIK Camillo Boito: Restaurimi filologjik (Restauro filologico) Beltrami: Restaurimi historik (Restauro storico) 61 KAPTINA 5 TEORITË DHE KONCEPTET MODERNE TË MBROJTJES (PERIUDHA ARTISTIKE E MODERNËS: GJYSMA E PARË E SHEKULLIT XX) ALOIS RIEGL: KULTI MODERN I MONUMENTEVE (1903) GUSTAVO GIOVANNONI: RESTAURIMI SHKENCOR (1927) TAKIMET NDËRKOMBËTARE TË ARKITEKTËVE Karta e Athinës (1931) Karta (e Dytë) e Athinës: Qyteti funksional (1933) CESARE BRANDI: RESTAURIMI DHE PROCESI KRIJUES (1963) KARTA E VENEDIKUT (1964) 72

6 v 5.6. NDIKIMI I MBROJTJES EVROPIANE NË BOTË (MESI I SHEK. XIX DHE FILLIMI I SHEKULLIT XX) ORGANIZATAT DHE BASHKËPUNIMI NDËRKOMBËTAR (UNESCO, ICOM, ICCROM, ICOMOS, KËSHILLI I EVROPËS) 78 III. MBROJTJA E TRASHËGIMISË KULTURORE NË TROJET SHQIPTARE KAPTINA 6 TRASHËGIMIA KULTURORE NË TROJET SHQIPTARE TROJET SHQIPTARE NË KAPËRCYELL TË SHEKUJVE XVIII DHE XIX Trashëgimia gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare (periudha ) Sami Frashëri ( ) dhe vepra e tij Shqipëria TRASHËGIMIA NDËRTIMORE GJATË SHEKULLIT XX Hulumtimet dhe botimet në fushën e arkeologjisë At Shtjefën Gjeçovi ( ) Trashëgimia kulturore pas Luftës së Dytë Botërore MBROJTJA E TRASHËGIMISË KULTURORE NË KOSOVË PAS 1998/ Lista e Trashëgimisë Kulturore të Kosovës Institucionet dhe legjislacioni kosovar për trashëgimisë kulturore Planet dhe strategjitë për të ardhmen 102 IV. KONCEPTET DHE METODOLOGJITË NË STUDIMET E TRASHËGIMISË NDËRTIMORE KAPTINA 7 KATEGORITË E TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TRASHËGIMIA NDËRTIMORE TRASHËGIMIA ARKITEKTURORE Monumentet Grupet e ndërtesave Lokalitetet (angl. sites ) TRASHËGIMIA ARKITEKTURORE E SHEKULLIT XX TRASHËGIMIA NDËRTIMORE VERNAKULARE (POPULLORE) PEISAZHET KULTURORE PEISAZHET HISTORIKE URBANE TRASHËGIMIA ARKEOLOGJIKE KATEGORITË TJERA TË TRASHËGIMISË KULTURORE Kopshtet historike Piktura murale Arti shkëmbor Trashëgimia kulturore e luajtshme Udhët kulturore Trashëgimia kulturore jomateriale (shpirtërore, intelektuale) Trashëgimia digjitale 134

7 vi KAPTINA 8 DOKUMENTIMI I TRASHËGIMISË NDËRTIMORE DOKUMENTIMI GRAFIK Llojet e të dhënave Fazat e mbledhjes së të dhënave: studimi dhe rilevimi Nivelet e rilevimit sipas saktësisë: rilevimi përnjohës, paraprak, i detajuar TEKNIKAT DHE MJETET E RILEVIMIT GRAFIK Teknikat dhe mjetet tradicionale të rilevimit Instrumentet për rilevim DOKUMENTIMI PAMOR (FOTO DHE VIDEO) DOKUMENTIMI PËRSHKRIMOR RILEVIMI DIAGNOSTIK - DOKUMENTIMI I DËMEVE Mjetet indirekte të rilevimit PËRMBAJTJA E DOKUMENTACIONIT ARKITEKTONIK MENAXHIMI DHE SHKËMBIMI I TË DHËNAVE Inventarët Standardet e inventarizimit Menaxhimi i inventarëve digjitalë 161 KAPTINA 9 VLERAT E TRASHËGIMISË KULTURORE DHE PROCESI I VLERËSIMIT VLERËSIMI SI PROCES KOMPLEKS NATYRA E VLERAVE TIPOLOGJITË DHE KATEGORITË E VLERAVE TË TRASHËGIMISË Tipologjia e vlerave Kategoritë e Vlerave: Sociokulturore dhe Ekonomike METODOLOGJIA E VLERËSIMIT Metodat Mjetet Integrimi i Vlerësimit SINJIFIKANCA KULTURORE (KARTA BURRA) VLERA E JASHTËZAKONSHME UNIVERSALE (VJU) AUTENTICITETI DHE INTEGRITETI Autenticiteti Integriteti 184 V. PARIMET DHE METODAT E MBROJTJES TEKNIKE KAPTINA 10 HYRJE NË PARIMET E MBROJTJES TEKNIKE DHE MBROJTJA PREVENTIVE MBROJTJA PREVENTIVE 191 KAPTINA 11 PARIMET E KONSERVIMIT, RESTAURIMIT DHE RENOVIMIT KONCEPTET DHE PARIMET KONSERVIMI Masat e stabilizimit (përforcimit) dhe të riparimit Vegjetacioni dhe mbulimi i butë Mbulimi me çati /strehë mbrojtëse RESTAURIMI 203

8 vii Teknikat e restaurimit reverzibil dhe joreverzibil Metoda e restaurimit çlirues - zbulimi i gjendjes së fshehur Metoda e restaurimit plotësues - zëvendësimi i pjesëve të humbura/ plotësimi i boshllëqeve RENOVIMI 210 KAPTINA 12 PARIMET E MIRËMBAJTJES, RIPARIMIT/STABILIZIMIT DHE REHABILITIMIT/MODERNIZIMIT MIRËMBAJTJA RIPARIMI DHE STABILIZIMI REHABILITIMI (RIJETËSIMI) DHE MODERNIZIMI (ADAPTIMI) 215 KAPTINA 13 PARIMET E RINDËRTIMIT (RIKONSTRUIMI), RISHTYLLËZIMIT (ANASTILOZA) DHE ZHVENDOSJES RINDËRTIMI (RIKONSTRUIMI) RISHTYLLËZIMI (ANALSTILOZA) ZHVENDOSJA 223 KAPTINA 14 PARIMET E MBROJTJES DHE TË MENAXHIMIT TË MJEDISEVE TË NDËRTUARA HISTORIKE MBROJTJA E QYTETEVE HISTORIKE, QENDRAVE HISTORIKE DHE ZONAVE TJERA URBANE Parimet e përgjithshme MASAT E MBROJTJES Masat ligjore dhe administrative Masat teknike, ekonomike dhe sociale NDËRHYRJET NË ZONAT E MBROJTURA Nivelet e ndërhyrjes Elementet që duhet të ruhen Parimet e ndërhyrjes POLITIKAT E KONSERVIMIT TË INTEGRUAR Parimet e konservimit të integruar TRASHËGIMIA DHE ZHVILLIMI I QËNDRUESHËM Parimet për menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve kulturore Zhvillimi i qëndrueshëm në fushën e trashëgimisë kulturore 237 BIBLIOGRAFIA 241 INDEKSI DHE BURIMI I FIGURAVE 249 INDEKSI I TABELAVE 255 INDEKSI I KUTIVE 255 INDEKSI I EMRAVE 256

9

10 PARATHËNIE Rëndësia e trashëgimisë kulturore dhe përgjegjësia e përbashkët që kemi për ruajtjen e saj për gjeneratën e sotme dhe gjeneratat e ardhshme, është bërë e njohur gjerësisht gjatë shekullit të kaluar nëpërmjet dokumenteve doktrinare ndërkombëtare si konventat, deklaratat dhe rekomandimet. Synimi fillestar i tyre ishte mbrojtja e ndërtesave të veçanta ose grupeve të ndërtesave që janë karakterizuar si monumente, nocion ky origjina e të cilit lidhet me memoriale, mbishkrime dhe shprehje të tjera kulturore të cilat perceptohen si dokumente nga e kaluara dhe të cilat bartin mesazhe dhe vlera nga një brez në tjetrin. Koncepti i vlerave është zgjeruar në dokumentet e mëvonshme, nga ato kulturore në vlerat sociale dhe ekonomike. Si të tilla, vlerat e trashëgimisë kulturore janë konsideruar nga shtetet për të përcaktuar trashëgiminë e tyre kombëtare si pjesë përbërëse e identitetit kombëtar. Sot, këto trashëgimi kombëtare janë duke u shfrytëzuar nga qytetet, lokalitetet dhe rajonet, si alternativë për nxitjen e rritjes ekonomike dhe perspektivën e zhvillimit afatgjatë. Rrjetëzimi dhe bashkëpunim ndërkombëtar ka ofruar mundësi për të nxjerrë në pah veçantitë e qyteteve si peisazhe kulturore, duke ndikuar kështu në rritjen e dukshmërisë së tyre globale. Së këndejmi, roli i trashëgimisë në zhvillimin e vendbanimeve dhe prandaj edhe mbrojtja e saj, është duke përjetuar rritje të dukshme në kontekstin e globalizimit. Këtë më së miri e dëshmojnë qytetet e shpallura nga UNESCO si qytete të Trashëgimisë Botërore siç janë Praga, Graci e Vjena, Berlini, Pekini, Kairo, Tunisi, pastaj, Gjirokastra, Berati, Ohri, e shumë qytete tjera. Rol të pakontestueshëm në zhvillimin e këtyre qyteteve kanë arkitektët me veprimtarinë e tyre kreative dhe invencionin në dizajn, kualitet ky që po bëhet gjithnjë e më i dëshirueshëm në kontekste

11 x urbane historike dhe në veprimet e menaxhimit të qëndrueshëm të trashëgimisë kulturore. Botimi Fuqia e Dizajnit: udhëtimi në 11 Qytetet e Dizajnit të UNESCOs (The Power of Design: A Journey through the 11 UNESCO Cities of Design, 2013) i autorit Karl Stocker, nxjerr në pah qasjet e ndryshme të qyteteve të veçanta në aspektin e projektimit arkitektonik dhe të dizajnit si nxitës për zhvillimin e ekonomisë kreative. Kjo qasje pritet edhe tek ne; marrim shembull qytetin e Prizrenit dhe potencialin që ka për t u listuar në UNESCO si qytet i trashëgimisë botërore. Prizreni sot udhëheq për nga hartimi i politikave për mbrotje të trashëgimisë kulturore në Kosovë, ndërkohë që zbatimi i këtyre politikave është ngushtë i lidhur me aftësimin dhe arsimimin e vazhdueshëm të arkitektëve dhe specialistëve tjerë të mbrojtjes së trashëgimisë kulturore. Për arkitektin e Kosovës, krijimet arkitektonike, që të mos cenohet peisazhi kulturor i qytetit, nuk duhet të jetë detyrë e veçantë, por parim i përgjithshëm dhe mënyrë e të ushtruarit të profesionit anekënd Kosovës. Identitetet e vogla dhe ndonjëherë të fshehta urbane dhe kulturore, të cilat shpesh i hasim në vendin tonë, bartin mesazhe dhe vlera të paçmueshme që kërkojnë përnjohje si vlera universale në nivelin kombëtar, por edhe ndërkombëtar. Për këtë ne duhet ta pranojmë dhe ta zhvillojmë profilin e arkitektit bashkëkohor që e ka të mishëruar në formimin e vet profesional ndjeshmërinë ndaj kontekstit historik dhe vlerave të së shkuarës. Në nivel ndërkombëtar ky shqetësim vazhdon të mbetet në krye të sfidave dhe detyrave për të ardhmen dhe këtë më së miri e kuptojmë nga vështrimi që i jep arsimimit në fushën e trashëgimisë Jukka Jokilehto, arkitekt, profesor dhe njohës me renome i fushës së trashëgimisë kulturore. Sipas tij, kurset ndërkombëtare të ICCROM-it mbi trashëgiminë ndërtimore, të filluara nga mesi i viteve 1960, kanë ndikuar në zhvillimin gradual të bashkëpunimit dhe shkëmbimit të njohurive në Evropë, të arkitektëve, inxhinierëve, urbanistëve, historianëve të artit dhe arkeologëve. Nga mesi i viteve 1990-ta ky angazhim merr përmasa botërore. ICCROM-it i bashkëngjiten në misionin për arsimim dhe aftësim në fushën e trashëgimisë shumë organizata të ndryshme kombëtare dhe ndërkombëtare, universitete dhe institute. Kualifikimi si konservues-restaurues duhet të bazohet në profilimin e mëtejmë të strukturës profesionale. Për arkitektët kjo nënkupton integrimin e njohurive mbi historinë e zhvillimit të gjinive ndërtimore, teknikave dhe materialeve të ndërtimit, metodave të mirëmbajtjes etj. Nëse kësaj i shtojmë faktin se sot trashëgimia kulturore përfshin gjithë mjedisin e ndërtuar, mund të përfundojmë se për arkitektin e sotshëm, është më se e nevojshme që të arsimohet dhe aftësohet për vlerësimin e ndërtesave historike, mirëmbajtjen e mjediseve historike nëpërmjet dizajnit arkitektonik, si dhe zgjidhjes së problemeve komplekse hapësinore nëpërmjet projektimit dhe vizuelizimit urbanistik-arkitektonik.

12 Është pikërisht ky synimi i librit të cilin e mbani në duar: ofrimi i informatave themelore në lidhje me konceptet dhe metodologjitë e studimeve të trashëgimisë kulturore duke mos e lënë mënjanë nevojën për të qartësuar nocionet dhe shqipërimin e tyre, si dhe metodat e trajtimit dhe praktikat e prirjet bashkëkohore në mbrojtjen e trashëgimisë ndërtimore, të bazuar në qasjen e integruar. Florina Jerliu xi

13 View publication stats