STAÑE, KONCEPT I PERSPEKTIVE ZAÅTITE PRIRODNOG DOBRA LOJANIK KOD MATARUÅKE BAÑE

Transcription

1 UDK 630*507 Struøni rad STAÑE, KONCEPT I PERSPEKTIVE ZAÅTITE PRIRODNOG DOBRA LOJANIK KOD MATARUÅKE BAÑE DRAGANA OSTOJIÕ DRAGANA PETRAÅ 1. UVOD Izvod: Lojanik je retko nalaziåte paleobotaniøkog karaktera sa fosilnim ostacima silifikovanog (okameñanog) drveta. Kao lokalitet impresivne geoloåke pojave, Lojanik je zaåtiõen pre viåe od øetiri decenije, po osnovu Zakona o zaåtiti prirode, na predlog Republiøkog zavoda za zaåtitu prirode. S obzirom da uÿiva status nauøno prirodnog rezervata, na prostoru Lojanika, pored osnovnih prirodnih vrednosti i specifiønosti sadrÿanih u jedinstvu bio-geodiverziteta, mogu se prouøavati svi aspekti tehnokompleksa neolita i starijeg gvozdenog doba. U radu su prikazani rezultati prouøavaña koji su obavçeni u ciçu revizije zaåtiõenog prirodnog dobra. Poseban akcenat posveõen je vegetacijskim karakteristikama jer se na lokalitetu sreõe jedinstvena prirodna pojava okarakterisana kao okameñena åuma. Kçuøne reøi: Lojanik, petrificirana (okameñena) åuma, nauøno prirodni rezervat prirode, koncept zaåtite. STATE, CONCEPT AND PROTECTION PROSPECTS OF THE PROTECTED AREA LOJANIK NEAR MATARUÅKA BANJA Abstract: Lojanik is a rare site of paleobotanic character with fossil residues of silicified (petrified) wood. Being the locality of impressive geological phenomenon, Lojanik was protected more than four decades ago by the Law on Nature Protection, proposed by the Republic Institute of Nature Protection. As Lojanik has the status of the scientific nature reserve, in addition to the basic natural values and specificities contained in the unity of bio- and geodiversity, it enables the study of all aspects of the techno-complex of Neolith and the older Iron Age. This paper presents the results of the study aimed at the revision of the protected area. Special emphasis is focused on the vegetation characteristics, because this locality is distinguished by a unique natural phenomenon characterised as the petrified forest. Key words: Lojanik, petrified forest, scientific-natural nature reserve, protection concept. Brdo Lojanik, nadomak Mataruåke bañe, specifiøno je prirodno dobro na øijem prostoru se nalaze ostaci okameñene åume. Iako je pod zaåtitom gotovo viåe od øetiri decenije, malo je poznato nauønoj i struønoj javnosti. Poøetkom devedesetih godina lokalitet Lojanik potvræen je i kao arheoloåko nalaziåte od strane Narodnog muzeja u Kraçevu. Tada je na prostoru Lojanika identifikovano desetak kruÿno-ovalnih udubçeña sa nalazima stotine okresanih i cepanih sirovina koje predstavçaju Dr Dragana Ostojiõ, savetnik, Dragana Petraå, dipl. prostorni planer, Zavod za zaåtitu prirode Srbije, Beograd. JUL OKTOBAR,

2 tipiøan prateõi materijal u rudarskim kopovima. Otuda se za Lojanik vezuju i daleki poøeci organizovanog rudarstva u Srbiji. Dosadaåña istraÿivaña zaåtiõenog prostora Lojanika odnosila su se na utvræivañe hemijske, anatomske i mineraloåke kompozicije okameñenog drveta. Hemijske analize (Jok si mo viõ V. et all., 1997) pokazale su visok sadrÿaj SiO 2 u fosilnom drvetu koji je verovatno posledica tercijarne vulkanske aktivnosti, odnosno dejstva vruõih silicijumskih izvora na organsku materiju drveta. Anatomskim istraÿivañima dokazano je da petrificirani delovi drveta odgovaraju stukturi øetinara, taønije jeli (Abies sp.). Poreæeñe veliøine traheida fosilnih jela i traheida danaåñih jela pokazuje da se evolucijom veliøina traheida smañuje. Mineroloåkom analizom je utvræeno da se okameñeni delovi sastoje od opala i minerala gline. Dosadaåñi rezultati istraÿivaña petrifikovanog drveõa ukazuju da se radi o veoma interesantnom paleontoloåkom objektu koji bi trebalo da bude predmet detaçnijih istraÿivaña paleobotaniøara. S obzirom da se danaåñi biçni pokrivaø Lojanika bitno razlikuje od onog iz vremena petrifikacije, za potpuno tumaøeñe karaktera i obima promena koje su se desile u vegetacijskom pokrivaøu od tercijera do danas, neophodno je utvrditi åto potpuniji floristiøki sastav petrifikovanih vrsta i pokuåati uraditi rekonstrukciju nekadaåñe vegetacije na ovom lokalitetu. Zavod za zaåtitu prirode Srbije, u skladu sa svojim zakonskim ovlaåõeñima u ciçu oøuvaña biodiverziteta i geodiverziteta, obavio je neophodna istraÿivaña i predloÿio proåireñe granica zaåtiõenog dobra. Slika 1 - Izgled uzviåeña Lojanik sa severa Figure 1 View of the hill Lojanik from the north 2. OBJEKAT ISTRAŸIVAÑA, MATERIJAL I METOD RADA Na obodnim brdsko-planinskim delovima Mataruåke bañe, na desnoj obali reke Ibra, u mozaiøno rasporeæenim kompleksima listopadnih hrastovih i bukovih åuma na serpentinitima, nalazi se brdo Lojanik (334 m n.v.) Okruÿeno je Kremeñaøkim i Lojaniøkim potokom, a u podnoÿju, na povråini od 5-6 ha, nalaze se ostaci okameñene (petrificirane) åume u stadijumu opala. Lokalitet predstavça jedno od veoma retkih nalaziåta paleobotaniøkog karaktera kod nas. Istovremeno, Lojanik je 166 [UMARSTVO 3

3 i prvi praistorijski rudnik opala na centralnom Balkanu sa indikativnom produkcijom okresanog kamena koja nedvosmisleno pokazuje rudarski aspekt nalaziåta. Zbog izuzetno retkog prirodnog fenomena u Srbiji, Lojanik je god. proglaåen za nauøno istraÿivaøki rezervat sa strogim reÿimom zaåtite. Dosta kasnije, 1989 god, Lojanik je registrovan i kao arheoloåko nalaziåte. U okviru redovne Revizije zaåtiõenih prirodnih dobara, struøni saradnici Zavoda za zaåtitu prirode Srbije obavili su istraÿivaña na podruøju jugozapadne Srbije, opåtine Kraçevo, u pomenutom nauøno istraÿivaøkom rezervatu. Prouøavaña su imala za ciç da se retka prirodna pojava u vidu "okameñene åume", zabeleÿena i zaåtiõena na brdu Lojanik pre 43 godine, prostorno utvdi, a pojedini delovi prirodnog kompleksa detaçno prouøe. Slika 2 - Uzorak silifikovane grane drvetai povråinski nalaz Figure 2 Specimen of the silicified tree branch and surface finding 3. REZULTATI ISTRAŸIVAÑA POLOŸAJ I OPÅTE KARAKTERISTIKE ÅIREG PODRUØJA LOJANIKA Lojanik se nalazi na severnim padinama Stolova u podibarskoj mikroregiji, 8 km jugozapadno od Kraçeva. Okruÿen je ograncima åumovitih planina - Stolovi (1375 m), Troglav (1209 m) i Øemerno (1579 m). Severno od Lojanika su obronci Kotlenika i Glediõkih planina, a izmeæu je Doñegruÿanska udolina. Od zapada prema istoku pruÿaju se delovi Starovlaåkih planina (Radoøelo, Øemerno, Troglav i deo Jelice), a na istoku su ogranci Kopaonika (obronci Ÿeçina, Studene i Ravne planine, Stolova i Goøa). Predeone karakteristike zaåtiõenog prirodnog dobra Lojanik upotpuñuje dolina reke Ibra i Mataruåka baña. Dolina Ibra je bila srediåte prve sredñovekovne srpske drÿave, o øemu svedoøe utvræeña i zaduÿbine: manastir Ÿiøa (XIII vek), ugledno duhovno srediåte srpskog naroda, zaduÿbina kraça Stefana Prvovenøanog (svega 3 km udaçen od bañe); sredñovekovni grad Magliõ (20 km od bañe) koji je dugo predstavçao najvaÿnije strateåko uporiåte severne granice, a naroøito u vreme åireña srpske sredñovekovne drÿave na jug, prema vizantijskim oblastima; Çubostiña (41 km od bañe); manastir Studenica - zaduÿbina Stefana Nemañe iz godine (udaçena od bañe 60 km). U blizini su Bogutovaøka i Vrñaøka baña. JUL OKTOBAR,

4 4. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE Prema klimatskoj reonizaciji, teritorija na kojoj se nalazi Prirodno dobro Lojanik odlikuje se klimom koja ima najizrazitije kontinentalne karakteristike. Sredña godiåña temperatura iznosi 11,2 0, sa proseønom amplitudom od 22,5 0. Prvi jeseñi mrazevi poøiñu krajem oktobra, a posledñi proleõni, krajem aprila meseca. Duÿina bez mraznog perioda iznosi 175 dana. Mraznih dana u toku godine ima 82,9, a ledenih 19,9 dana. Proseøna godiåña koliøina padavina iznosi 745 mm. Raspored proseønih meseønih padavina za period januar-mart iznosi 141 mm, za period april-jun iznosi 239 mm julseptembar iznosi 180 mm, i za period oktobar-decembar 191 mm. Sredña godiåña relativna vlaÿnost iznosi 78,2%, a najveõa je u zimskim mesecima. Sredña godiåña vrednost suåe je 38, s tim åto je najmaña u periodu juli-septembar, kada dolazi do pojave suånog perioda. Jedna od karakteristika pluviometrijskog reÿima u ovom delu Srbije su jaki pçuskovi. Maksimalne dnevne koliøine padavina ponekada prevazilaze sredñe meseøne, åto uveõava ugroÿenost od erozije. Najøeåõi vetrovi u ovoj oblasti su jugoistoønog i istoønog pravca, potom severozapadni i zapadni, dok su severni vetrovi jako retki. Mataruåku bañu åtite od vetrova sa juÿne i istoøne strane Stolovi, a sa zapadne i jugozapadne ogranci Troglava i Øemerna. Zahvaçujuõi ovome, øestina i jaøina vetrova su za oko 60% mañi nego u Kraçevu. Pregled opåtih klimatskih prilika ukazuje na postupnost temperaturnog toka, åto olakåava aklimatizaciju prema temperaturnim ekstremima. Ovakve termiøke prilike i poveõana vlaÿnost vazduha rezultat su uticaja biçnog sveta. Specifiønu pogodnost klime predstavçaju, u toku letñeg perioda, sveÿe noõi åto je veoma znaøajno za prijatan boravak turista i bañskih bolesnika. 5. GEOLOÅKE KARAKTERISTIKE U geoloåkom smislu, åiri prostor Mataruåke bañe i Lojanika, kao nalaziåte fosilne flore i odlomaka neogenih vrsta drveõa, pripada Kraçevaøkoj depresiji izgraæenoj od velike mase ultrabaziønih magmatita, veõinom harcburgitskog tipa (Mar ko viõ, B., et all., 1963).Formirañe ove depresije vezuje se za ulogu gravitacionih raseda orijentisanih po parketnom sistemu. Mlaæe neogene sedimente predstavçaju konglomerati, peåøari, glinci, laporci koji se øesto smeñuju u slojevima, a mestimice se javçaju i kreøñaci. Lokalitet je razvijen na kontaku serpentinita/harcburgita i bazalnih konglomerata u kojima su naæeni silifikovani ostaci stabala øetinara i belogorice. 6. VEGETACIJSKE KARAKTERISTIKE Iako je prostor Lojanika postao zaåtiõeno prirodno dobro zbog retkog i jedinstvenog nalaziåta oøuvanih petrificiranih (okameñenih) fosilnih ostataka, mahom øetinarskog drveta, danaåñu vegetaciju ovog predela øine kserofilne åume kitñaka Quercetum montanum i kserome- 168 [UMARSTVO 3

5 zofilne åume kitñaka i cera Quercetum petreae-cerris, rasprostrañene izmeæu klimazonalnih åuma sladuna i cera Quercetum frainetto-cerris i najniÿeg pojasa bukve Fagetum submontanum. Vegetacijska slika uskog zaåtiõenog dela Lojanika u mnogome se ne razlikuje u odnosu na åiri region ovog dela Srbije. Naime, kao najzastupçeniji tip vegetacije javça se åuma kitñaka i cera Quercetum petreaa-cerris (Quercetum cerris quercetosum petreaae), koja øini prelaz izmeæu monodominantnih kitñakovih åuma brdskog regiona Quercetum montanum i åuma sladuna i cera Quercetum frainetto-cerris. Staniåta ovih åuma su na glavicama i grebenima toplih ekspozicija na strmim nagibima, na silikatnoj podlozi i skeletnim kiselim smeæim zemçiåtima, zbog øega su izloÿena spirañu zemçiåta, åto uz mali sklop svetloçubivog kitñaka i oskudnu steçu dovodi do degradacije. Sprat drveõa je prekinut, a øini ga kitñak sa stablimiønim uøeåõem vrsta kao åto su: Quercus cerris (cer), Fraxinus ornus (crni jasen), Tilia argentea (srebrna lipa), Acer campestre (klen), Carpinus betulus (grab), Prunus avium (divça treåña). Sprat ÿbuña odsustvuje ili je floristiøki siromaåan. Obiøno ga izgraæuju Cornus mas (dren), Juniperus communis (kleka), Crataegus monogyna (glog), Prunus spinosa (trñina), Corylus avellana (leska) i dr. Sprat ÿbuña naroøito odsustvuje u delu zaåtiõenog prostora gde se nalaze bivåa pozajmiåta i otvoreni profili sa okameñenim ostacima. Tada se kao diferencijalne vrste u spratu prizemne flore javçaju: Digitalis ambiqua (naprstak), Sedum maximum (bobovñak), Luzula luzuloides (mislinica), Lembotropis nigricans (zanovet), mestimiøno mahovine, i øesto upadçivi facijesi sa Poa nemoralis (livadarka). Takoæe, na zaåtiõenom prostoru Lojanika, na toplim ekspozicijama veõih nagiba, na humusno silikatnim do lesiviranim zemçiåtima, razvijene su øiste sastojine åuma hrasta kitñaka na serpentinitu (Quercetum montanum serpentinicum). One za ovo podruøje predstavçaju posebnu vegetacijsku i floristiøku vrednost. Sastojine ovih åuma su sredñe sklopçene, priliøno oøuvane, øesto jednodobne sa spratom drveõa koji iskçuøivo gradi kitñak. Stabla su zrela i imaju zavidnu tehniøku vrednost. Sprat ÿbuña je slabo razvijen. U prizemnom spratu, zbog heliofitnosti kitñaka, javça se veõi broj vrsta: Rosa arvensis (poçska divça ruÿa), Genista ovata (ÿutilovka), Lathyrus niger (grahor), Lathyrus venetus (crveni kukaviøin hleb), Campanula persicifolia (dobrodeva), Helleborus odorus (kukurek), Tanacetum corymbosum (ivañska ruÿa), Festuca heterophylla (vlasuça), Hieracium sp.(zeøja loboda), Festuca montana (vijuk), Poa nemoralis, Dactylis glomerata (oåtrica, pasji zub), Brachypodium silvaticum (pasjaøa), Cruciata glabra, Stellaria holostea (miåjakiña), Veronica chamaedrys (zmijina trava) i mnoge druge. Pored åuma kitñaka na serpentinitima, na jaøim grebenima i veõim nagibima razvijena je tipiøna åuma kitñaka (Quercetum montanum). Po svom poloÿaju izloÿena je spirañu zemçiåta, pogotovu ako je intenzivnijim seøama previåe razbijenog sklopa. Do brze degradacije ovog tipa åuma dolazi i uzajamnim delovañem zooantropogenih faktora i uslova staniåta. Sklop se proreæuje, stabla kitñaka se suåe od vrha, erozija zemçiåta se poveõava, a u posledñim stadijumima zeçasti pokrivaø skoro da nestaje. Na zaåtiõenom prostoru, pored izda- JUL OKTOBAR,

6 naøkih hrastovih i bukovih åuma, zapaÿa se prisustvo i krajñe degradiranih åuma. Ñihovo uøeåõe najizraÿenije je u klisuri Lojaniøkog potoka gde se javçaju kao meæustadijumi u obliku åikara kada dominiraju vrste: Fraxinus ornus (crni jasen), Juniperus communis (kleka), Cotinus coggygria (ruj) i dr. Na padinama nadomak potoka, koji su pod siparima i drobinama, pojavçuju se jaruÿaste erozije na kojima rastu facijesi bujadi (Pteridium aquilinum), inaøe karakteristiøne vrste åumskih seøina i erodiranih åumskih povråina. Posebnu specifiønost i vrednost na zaåtiõenom prostoru Lojanika predstavçaju male enklave åuma kitñaka i balkanskog kitñaka na serpentinitu Quercetum petraeae-daleschampii serpentinicum. Po ekoloåkofloristiøkim karakteristikama kitñakove åume na serpentinitu bliske su borovim åumama na serpentinitu, zbog øega su i izdvojene u posebnu svezu Orno-Quercion serpentinicum. Balkanski kitñak, pored obiønog kitñaka, u ovim åumama se pojavçuje kao ravnopravni edifikator kada ga prati øitav niz karakteristiønih vrsta za borove åume na serpentinitu: Juniperus oxycedrus (kleka), Daphne blagayana (jeremiøak), Helleborus serbicus (kukurek), Potentilla alba (petoprstica), Pedicularis heterodonta (uåçivac), Sesleria serbica (øeåçica) i dr. Pored vrsta karakteristiønih za borove åume, u ovim kserotermnim zajednicama javçaju se i brojne vrste åuma iz reda Quercetalia pubescentis, kao åto su Prunus mahaleb (raåeçka), Ostrya carpinifolia (crni grab), Fraxinus ornus (crni jasen), Sorbus torminalis (brekiña), Chamaecytisus hirsutus, Genista ovata (ÿutilovka) i dr. Lojanik obiluje siparskim povråinama koje su poprimile trajni karakter usled nekontrolisane øiste seøe sopstvenika åuma ili bespravnog otvaraña pozajmiåta za petrificirane ostatake drveta. Izvan pozajmiåta nalaze se saøuvane obrasle povråine åuma sladuna i cera sa mahovinama Musco-Quercetum frainetto-cerris (Slav., 1974) B. Jov , koje su degradacioni stadijumi klimazonalne åume sladuna i cera. Odlikuje ih siromaåan sprat drveõa sa malim dimenzijama (visine stabala ispod 10 m, preønik ispod 30 cm), dok u prizemnom spratu dominiraju mahovine. Od drveõa sreõu se Quercus frainetto (sladun), Quercus cerris (cer), Acer campestre (klen), Fraxinus ornus (crni jasen), Carpinus betulus (grab), Sorbus torminalis (brekiña), Tilia tomentosa (sitnolisna lipa), Malus silvestris (divça jabuka). U spratu ÿbunova zabeleÿeni su: Rosa canina (divça ruÿa), Lembotropis nigricans (zanovet), Rhamnus cathartica (pasdren), Juniperus communis (kleka), Prunus spinosa (divça åçiva). U spratu prizemne flore dominiraju mahovine. Cvetnice su malobrojne i retke: Euphorbia cyparissias (vuøji mleøac), Galium mollugo (belo ivañsko cveõe), Danthonia calycina (dantovka), Festuca heterophylla (vlasuça), Agrostis vulgaris (bela rosuça), Poa compressa (livadarka), Rubus tomentosus (kupina) i dr. Potpuno otvorene degradirane povråine na Lojaniku bogate su florom karakteristiønom za serpentinite centralne i delom zapadne Srbije: Echium rubrum* (zmijoglavka), Asplenium cuneifolium* (sleznica), Scabiosa fumarioides* (udovica), Potentilla tommasiniana (petoprstica), Stachys scardica* (Panøiõev øistac), Cytisus procumbens (ÿutilica polegla), Stipa novakii* (koviçe), Koeleria glaucovirens* (ræava trava), Rumex acetosella 170 [UMARSTVO 3

7 (zeøji kiseçak), Aethionema saxatile (biserak), Alyssum murale (ÿumenica) itd. Neke endemiøne i reliktne serpentinofite (obeleÿene zvezdicom) zabeleÿene na ovom lokalitetu, imaju odreæen znaøaj u pogledu oøuvaña biodiverziteta, iako se ne radi o vrstama koje su retke i ograniøene samo na ovo podruøje. Jednom reøju, ukupnu vegetacijsku specifiønost zaåtiõenog prostora Lojanika, kao brdsko-planiske serpentinitske oaze, na kojoj se nalaze ostaci okameñene petrificirane åume, predstavçaju mozaiøno rasporeæene liåõarske hrastove kserofilne i kseromezofilne zajednice i ñihove sukcesivne faze razvoja u kojima øesto uøeåõe ima balkanski kitñak. Postojañe balkanskog kitñaka na istraÿivanom prostoru upuõuje na ishodnu vegetaciju iz perioda postglacijalnih borovih faza koje su bile i ostale bliske danaåñim åumama borova sa kitñakom na serpentinitima. 7. SASTOJINSKO STAÑE ÅUMSKIH EKOSISTEMA U imovinsko pravnom smislu dosadaåñu zaåtiõenu povråinu na podruøju Lojanika øine iskçuøivo kompleksi privatnih åuma. U strukturnom smislu, to su uzgojno zapuåteni, neodrÿavani i naruåeni åumski ekosistemi, odnosno sastojine u kojima su permanentno izvoæene seøe sa ciçem predhvata na kvalitet. Naruåavañe sastojinskog staña u ovim åumama uslovilo je potpuno iåøezavañe mnogih biçnih vrsta, odsustva procesa obnavçaña i naruåene ukupne stabilnosti. Povråina od oko 20 ha na prostoru Lojanika, koja se po obavçenoj reviziji predlaÿe za zaåtitu, pored privatnih, åuma obuhvatila je i åume u drÿavnom vlasniåtvu. Prema vaÿeõoj åumskoj podeli, ove åume pripadaju Doñeibarskom åumskom podruøju unutar G.J. "Stolovi Ibar", kojom gazduje Åumsko gazdinstvo "Stolovi" u Kraçevu. Zaåtiõena povråina drÿavnih åuma Lojanika, kao buduõeg specijalnog rezervata prirode paleontoloåkog karaktera, iznosi 10 ha. Zaåtiõena povråina obuhvata termofilne åume kitñaka i cera Quercion petraeae-cerris na razliøitim smeæim zemçiåtima. U strukturnom smislu to su øiste izdanaøke, jednodobne, nepotpunog (0,6) do razbijenog sklopa sastojine kitñaka. U fazi su razgradñe, starosti oko 55 godina. Stabla kitñaka, jedinog edifikatora sprata drveõa, zakrivçena su, sa øistim deblima od grana i visoko podignutim nepravilno razvijenim kroåñama. Preønik sredñeg sastojinskog stabla iznosi 15 cm, a sredña visina je 11 m. Zapremina po hektaru je niska, gotovo zanemarçiva i iznosi 74,9 m 3, sa zapreminskim prirastom od 2,4 m 3 po hektaru. Prema nameni, sastojina u odeleñu br. 1 odseka "a" zbog blizine izvoriåta vodosnabdevaña bañskog kompleksa Mataruåke bañe, pripada åumi sa posebnom namenom i zaåtitnog je karaktera. Na osnovu vaÿeõih taksacionih podataka za åume u drÿavnoj svojini, odnosno za sastojinu kitñaka i cera, moÿe se reõi da se radi o nenegovanoj åumi niskog kvaliteta, degradiranoj, sa permanentno naruåavanim sastojinskim stañem, usled bespravnih seøa. Loåe sastojinsko stañe u delu drÿavne åume, posledica je poloÿaja, jer se radi o orografsko-edafski uslovçenim åumama. Stepenu degradacije u veli- JUL OKTOBAR,

8 koj meri doprinosi i blizina, tj. okruÿenost drÿavnih enklava åumama u privatnom vlasniåtvu, øime je smañena pravovremena intervencija øuvarske åumarske sluÿbe. 8. OCENA UGROŸENOSTI PRIRODNOG DOBRA Na prostoru Lojanika stañe ÿivotne sredine i ñen kvalitet posledica su niza faktora, prirodnih i antropogenih, koji su uzajamno isprepletani i øine ÿivotnu sredinu mañe ili viåe ugroÿenom. Analizom ocene staña najvaÿnijih segmenata ÿivotne sredine uoøava se da najveõe uøeåõe u ukupnoj povråini zaåtiõenog prirodnog dobra zauzimaju åume, åto predstavça izvanredan ekoloåki potencijal. Problem su åume u privatnom vlasniåtvu, koje su u loåem zdravstvenom i sastojinskom stañu zbog nekontrolisane eksploatacije u duÿem vremenskom periodu, åto je jedan od razloga za pojavu spiraña zemçiåta, stvaraña jaruÿastih erozija i ogoçenih povråina. Antropogeni uticaji prisutni su na celom zaåtiõenom prirodnom dobru. Øovek je eksploatacijom okameñenog drveta uticao na devastaciju terena, na stvarañe ogoçenih povråina, jaruga i rupa. Uprkos jasnoj zakonskoj odredbi i statusu nalaziåta, zapadna i severna strana brda uniåtene su modernom eksploatacijom. Kamen je eksploatisan najviåe od onih koji su ga koristili za pravçeñe bruseva za oåtreñe kosa. Eksploatacijom fosilnih ostataka na zaåtiõenom prirodnom dobru ozbiçno su ugroÿene prirodne vrednosti, zbog kojih je prirodno dobro Lojanik stavçeno pod zaåtitu. Radi oøuvaña ukupnih prirodnih vrednosti, neophodno je neutralisati negativne uticaje i uvesti mere aktivne zaåtite. Slika 3 - Primer moderne eksploatacije devastacije Figure 3 Example of modern exploitation - devastation 9. KONCEPT ZAÅTITE Podruøje Lojanika poseduje vrednosti koje mu daju svojstvo prirodnog dobra i ispuñava sve uslove za stavçañe pod zaåtitu u skladu sa Zakonom o zaåtiti ÿivotne sredine. Koncept zaåtite, razvoja i ureæeña prirod- 172 [UMARSTVO 3

9 nog dobra odreæuje stepen oøuvanosti prirodnih vrednosti i specifiønosti potreba ñihove zaåtite. Temeçna vrednost rezervata su fosilni ostaci petrificirane åume koji se bez primene mera aktivne zaåtite ne bi mogli oøuvati, te se koncept zaåtite u tom segmentu mora zasnivati na oøuvañu resursa. U skladu sa primarnom vrednoåõu rezervata, neophodno je sprovoditi mere kojima õe se eliminisati ugroÿavajuõi faktori koji direktno ili indirektno utiøu na koliøinu silifikata na ovim prostorima i na povråinu pod åumama. U tom smislu, mere aktivne zaåtite odnose se na sve åumske povråine (privatne i drÿavne) za koje se predlaÿe drugi stepen zaåtite åto podrazumeva ograniøeno i strogo kontrolisano koriåõeñe prirodnih bogatstava, dok se aktivnosti u prostoru mogu obavçati u meri koja omoguõava unapreæeñe staña i prezentaciju prirodnog dobra bez posledica po ñegove osnovne osobine". ("Sluÿbeni glasnik RS", br. 66/91). Odrÿiv sistem gazdinskih mera u åumama i na åumskom zeçiåtu zaåtiõenog prostora Lojanika omoguõiõe postepeno vraõañe potencijalne vegetacije, obnavçañe procesa pedogeneze uz formirañe zemçiånih slojeva sa pravilnom graæom profila koji pruÿaju veõe ekoloåko - proizvodne moguõnosti. Istovremeno, ali dosta sporije, zapoøeõe spontan proces prirodne obnove na delovima otvorenih profila, odnosno bivåim pozajmiåtima gde se mogu videti ostaci petrificirane åume. Ceo sistem mera ima za ciç formirañe postojanih i stabilnih åumskih ekosistema brdskog regiona kao åuma posebne namene zaåtitnog karaktera u okviru bañskog kompleksa. S obzirom da Lojanik predstavça jedinstven fenomen paleontoloåkog karaktera, u ciçu prezentacije "okameñene" åume, na centralnom delu zaåtiõenog prirodnog dobra, gde se nalazi najveõi otvoreni profil, neophodno je uraditi ñegovo ograæivañe i redovno sezonsko uklañañe zeçastog pokrivaøa. Koncept zaåtite, pored aktivnih mera zaåtite, ukçuøuje i odgovarajuõe zabrane kao åto su oåteõivaña i prekopavaña okameñene åume i odnoåeña fosilnih ostataka, eksploataciju sirovina i otvarañu novih pozajmiåta, odnosno izvoæeñu bilo kakvih zemçanih i drugih radova koji bi doveli u opasnost karakter nalaziåta zbog koga je nalaziåte stavçeno pod zaåtitu. Novi koncept zaåtite zaåtiõeno prirodno dobro Lojanik kategoriåe kao specijalni rezervat prirode od nacionalnog znaøaja. 10. ZAKÇUØCI Brdo Lojanik, nadomak Mataruåke bañe, predstavça specifiøno prirodno dobro sa ostacima okameñene åume. Jedno je od veoma retkih nalaziåta paleobotaniøkog karaktera kod nas. Istovremeno, Lojanik je i prvi praistorijski rudnik opala na centralnom Balkanu sa indikativnom produkcijom okresanog kamena koja nedvosmisleno pokazuje rudarski aspekt nalaziåta. Kao redak prirodni fenomen u Srbiji, Lojanik je god. proglaåen za nauøno istraÿivaøki rezervat sa strogim reÿimom zaåtite. Lojanik je registrovan i kao arheoloåko nalaziåte. Razvijen je na kontaktu serpentinita/harcburgita i bazalnih konglomerata. JUL OKTOBAR,

10 Dosadaåñi rezultati istraÿivaña petrifikovanog drveõa ukazuju da se radi o veoma interesantnom paleontoloåkom objektu sa fosilnim ostacima mahom øetinarskih vrsta, koji bi trebalo da budu predmet detaçnijih istraÿivaña paleobotaniøara. Danaåñi biçni pokrivaø Lojanika bitno se razlikuje od onog iz vremena petrifikacije. Za potpuno tumaøeñe karaktera i obima promena u vegetacijskom pokrivaøu koje su se desile od tercijera do danas, neophodno je utvrditi åto potpuniji floristiøki sastav petrifikovanih vrsta i pokuåati da se napravi rekonstrukcija nekadaåñe vegetacije na ovom lokalitetu. Danaåñu vegetaciju ovog predela øine kserofilne åume kitñaka Quercetum montanum i kseromezofilne åume kitñaka i cera Quercetum petraeae-cerris rasprostrañene izmeæu klimazonalnih åuma sladuna i cera Quercetum frainetto-cerris i najniÿeg pojasa bukve Fagetum submontum. Najzastupçeniji tip vegetacije na Lojaniku je åuma kitñaka i cera Quercetum petraeae-cerris (Sinonim: Quercetum cerris quercetosum petraeae), koja øini prelaz izmeæu monodominantnih kitñakovih åuma brdskog regiona Quercetum montanum i åuma sladuna i cera Quercetum frainetto-cerris. Posebnu floristiøku vrednost na zaåtiõenom prostoru Lojanika predstavçaju male enklave åuma kitñaka i balkanskog kitñaka na serpentinitu Quercetum petraeae daleschampii serpentinicum. Po ekoloåkim karakteristikama kitñakove åume na serpentinitu bliske su borovim åumama na serpentinitu. Svojevrsnu floristiøku vrednost na Lojaniku predstavçaju i otvorene povråine koje su bogate florom karakteristiønom za serpentinite centralne i delom zapadne Srbije. To su Echium rubrum* (zmijoglavka), Asplenium cuneifolium* (sleznica), Scabiosa fumarioides* (udovica), Potentilla tommasiniana (petoprstica), Stachys scardica* (Panøiõev øistac), Cytisus procumbens (ÿutilica polegla), Stipa novaki* (koviçe), Koeleria glaucovirens* (ræava trava), Rumex acetosella (zeøji kiseçak), Aethionemma saxatile (biserak), Alyssum murale (ÿumenica) itd. Neke od ñih su endemiøne i reliktne serpentinofite (obeleÿene zvezdicom) i imaju odreæen znaøaj u pogledu oøuvaña biodiverziteta. Rezultati prouøavaña komponenata prirodnog kompleksa zaåtiõenog prirodnog dobra Lojanik, valorizovani su novim konceptom zaåtite koji je struøna osnova za novo proglaåeñe, øime õe Lojanik dobiti status Specijalnog rezervata prirode. LITERATURA Vojinoviõ, S. (2002): Bañe i klimatska mesta Srbije, Beograd Mladenovac, IP GEO d.o.o Grupa autora (1996): Prostorni plan Republike Srbije, Planska i analitiøko-dokumentaciona osnova, Sluÿbeni glasnik sa p.o., Beograd, jun Bogosavçeviõ Petroviõ, V. (2004): Praistorijski rudnici na centralnom Balkanu, Narodni muzej Kraçevo. Markoviõ, J. (1980): Regionalna geografija Jugoslavije, Beograd. 174 [UMARSTVO 3

11 Draåkoviõ, D., Filipoviõ, V., Radomir Ristiõ R. (1998): Mataruåka baña Milanoviõ, D. (1973): Kraçevo i ñegovo uÿe gravitaciono podruøje, Beograd, godina Markoviõ, B., et all. (1968): Osnovna geoloåka karta SFRJ, Tumaø za list Kraçevo K 34-6, Savezni geoloåki zavod, Beograd. Ed. Stevanoviõ, P. (1977): Geologija Srbije, kñiga II-3 Stratigrafija kenozoik, Zavod za regionalnu geologiju i paleontologiju Rudarsko geoloåkog fakulteta, Beograd. Joksimoviõ, V., Vilotiõ, D., Åoåkiõ, B., Åehovac, E. (1997): Silicified wood at Mataruåka banja (Serbia), The3 rd Internacional Conference on the development of forestry and wood science / tehnology, Faculty of Forestry of Belgrade University, Serbia/Yugoslavia. Belgrade¼ Mt.Goø, Serbia/Yugoslavia. Jankoviõ, M., Pantiõ, N., Miåiõ, V., Dikliõ, N., Gajiõ, M. (1984): Vegetacija SR Srbije I, Opåti deo, Srpska akademija nauka i umetnosti, Odeleñe prirodnomatematiøkih nauka, Beograd. Tomiõ, Z. (1992): Åumske fitocenoze, Univerzitet u Beogradu, Åumarski fakultet, Beograd. Grupa autora (2002): Posebna åumska osnova za GJ "Stolovi-Ibar" ( ), Odsek za izradu osnova i planova gazdovaña ÅG "Stolovi", Kraçevo. Zakon o zaåtiti ÿivotne sredine ("Sluÿbeni glasnik RS", br. 66/91). STATE, CONCEPT AND PROTECTION PROSPECTS OF THE PROTECTED AREA LOJANIK NEAR MATARUÅKA BAÑA Dragana Ostojiõ Dragana Petraå Summary The natural values of the hill Lojanik near Mataruåka Baña, known and protected because of its exceptionally rare and impressive natural phenomenon "petrified forest" were studied. Taking into account the palaeontological character of the site, many chemical, anatomical and mineralogical analyses of the petrified wood were made. The analysis shows that the fossil residues of wood contain a high percentage of SiO 2, which is probably the consequence of the Tertiary volcanic activity. At the same time, the analyses show that the anatomic structure of wood corresponds to conifers, i.e. fir (Abies sp.), but its sizes of tracheids are larger compared to present-day fir. As the present-day plant cover of Lojanik is essentially different from that in the period of petrification, the complete explanation of the character and scope of the changes starting from the Tertiary requires the complete floristic analyses of the petrified wood based on which the reconstruction of the previous vegetation of this area could be made. Special attention is devoted to vegetation characteristics of the region. It was found that in the narrow protected part of Lojanik (about 6 ha), the most represented type of vegetation is the forest of sessile oak and Turkish oak (Quercetum petreaa-cerris), and the forest of Hungarian oak and Turkish oak (Quercetum frainetto-cerris). Along with these forest types on Lojanik, small enclaves of sessile oak forests and Daleschamp s oak on serpentinite (Quercetum petraeaedaleschampii serpentinicum) are special floristic values and specificities. The existence of Daleschamp s oak in the study area points to the vegetation from the period of postglacial pine phases, which were and remained close to the present-day forests of pines with sessile oak on serpentinites. Special floristic values for biodiversity conservation at this site are also some endemic and relic plant species of the open and degraded spaces characteristic for the serpentinites of Central Serbia and partly of West Serbia. The new concept of protection is proposed, which includes all the necessary measures to eliminate the risk factors which directly or indirectly affect the amount of silification in these areas and also to ensure the conservation of the entire plant cover in the framework of the future special nature reserve "Lojanik" with the second-degree regime of protection. JUL OKTOBAR,

12 176 [UMARSTVO 3