REYNOUTRIA JAPONICA HOUTT. I REYNOUTRIA X BOHEMICA CHRTEK & CHRTKOVÁ (POLYGONACEAE) U SRBIJI

Transcription

1 UDK 630*44: (497.11) Originalni nauøni rad REYNOUTRIA JAPONICA HOUTT. I REYNOUTRIA X BOHEMICA CHRTEK & CHRTKOVÁ (POLYGONACEAE) U SRBIJI MILKA M. GLAVENDEKIÕ Izvod: Globalne promene u biosferi øesto se manifestuju kroz opåte, nekada skriveno ili upadçivo, ugroÿavañe raznovrsnosti ÿivog sveta. Invazivna biçka Reynoutria japonica (Polygonaceae) je perena koja raste iz rizoma i ima veliki invazivni potencijal. Prema dostupnim podacima, u prethodnoj Jugoslaviji je ustanovçena godine. U Beogradu je u ruderalnim zajednicama evidentirana godine. Danas je rasprostrañena u Vojvodini, centralnoj, zapadnoj i juÿnoj Srbiji. U okolini Uÿica je poøetkom devedesetih godina proålog veka, prema usmenom saopåteñu, poøela da se gaji kao dekorativna biçka. Brzo se razmnoÿava, vegetativno iz rizoma, i poøiñe da ugroÿava druge gajene biçke. Mnogi su je uklañali i øesto ñene rizome sa zemçom iz baåte izbacivali na deponije. U Srbiji pored R. japonica postoji i hibrid R. x bohemica, koji je mnogo opasniji jer se pored vegetativnog, razmnoÿava i generativnim putem. Postoji rizik da obe pomenute invazivne vrste ugroze diverzitet prirodnih zajednica vrba i topola, ruderalnih zajednica, urbano zelenilo i izazovu znaøajno poveõañe troåkova komunalnih sluÿbi za negovañe i odrÿavañe urbanog zelenila, park-åuma, grobaça i privatnih vrtova. Kçuøne reøi: Reynoutria japonica, Reynoutria x bohemica, invazivna biçka REYNOUTRIA JAPONICA HOUTT. and REYNOUTRIA x BOHEMICA CHRTEK & CHRTKOVÁ (POLYGONACEAE) IN SERBIA Abstract: Global changes in biosphere are often manifested by the general, hidden or distinctive, threatening of biodiversity. Invasive plant Reynoutria japonica (Polygonaceae) is a perennial plant growing from rhizomes and it has a high invasive potential. Based on the available data, in the former Yugoslavia it was identified in In Belgrade, in ruderal communities, it was identified in Today it is widespread in Vojvodina, central, west and south Serbia. Based on the oral report, in the surroundings of Uÿice its cultivation as an ornamental plant started at the beginning of the nineties of the last century. It reproduces vegetatively from rhizomes and starts endangering other cultivated plants. In their attempts of its removal, gardeners often remove its rhizomes together with the soil from the garden and throw it on the waste tips. Once it appears at a site, R. japonica spreads very fast and forms dense monocultures. In Serbia, in addition to R. japonica, there is also a hybrid R. x bohemica, which is much more dangerous, because in addition to vegetative reproduction, it is also reproduced by generative means. There is a risk that both invasive species might threaten the diversity of willow and poplar natural communities, ruderal communities, urban green spaces, and cause a significant increase of costs of the town services for tending and maintenance of urban greenery, park-forests, cemeteries and private gardens. Key words: Reynoutria japonica, Reynoutria x bohemica, invasive plant 1. UVOD Reynoutria japonica (sinonimi: Fallopia japonica (Houtt.), Polygonum cuspidatum Siebold & Zucc.) je perena, koja ima veliki potencijal vegetativ- Dr Milka M. Glavendekiõ, vanredni profesor Univerziteta u Beogradu - Åumarski fakultet, Beograd, e-poåta: gmilka¼eunet.rs JANUAR JUN,

2 nog razmnoÿavaña. Brzo raste. Ñeno prirodno rasprostrañeñe je u Aziji (Japan, Sahalinska i Kurilska ostrva, severna Kina, Tajvan, Koreja i Vijetnam), gde raste na vulkanskim nanosima kao pionirska vrsta i prostire se do nadmorske visine od 2600 m. Introdukovana je u Evropu, Severnu Ameriku, Novi Zeland i Australiju. U Holandiju je uneta godine kao ukrasna biçka. Gajena je u Velikoj Britaniji i mnogim evropskim drÿavama u parkovima i privatnim vrtovima. U Nemaøkoj je gajena i za stoønu hranu i zaåtitu od erozije. R. japonica se otrgla kontroli sredinom devetnaestog veka i iz jednog napuåtenog rasadnika poøela svoj invazivni pohod. Veõ krajem devetnaestog veka ustanovçeno je da je odomaõena u mnogim evropskim drÿavama: Engleskoj, Francuskoj, Nemaøkoj, Holandiji, Poçskoj, Åkotskoj i Velsu (J ä g e r, E.J., 1995). U prethodnoj Jugoslaviji je prvi put navodi T r i n a j s t i õ I. et al. (1991) i to u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Makedoniji. Prvi nalaz u Srbiji je iz godine, kada je naæena na ruderalnim zajednicama u okolini Beograda (J o v a n o v i õ, S., 1994). Brzo se åiri i gradi guste monokulture. Preteÿno naseçava ekosisteme koji su naruåeni i pod velikim uticajem antropogenog faktora (obale reka, zeleni pojas pored puteva, pruga, mesta za rekreaciju, grobça, zapuåtene vrtove, deponije, crkvene i manastirske zelene prostore, kao i zapuåtene urbane zelene povråine. 2. MATERIJAL I METODE RADA Istraÿivaña su obavçena na podruøju Beograda, Stepojevca, Gorñeg Milanovca, Øaøka i Kraçeva. Maråutnom metodom je pregledano podruøje istraÿivaña i evidentirano prisustvo invazivne biçke, zabeleÿene su koordinate lokaliteta, opisano je staniåte i proceñen uticaj invazivne biçke. Ciç ovog rada je da prikaÿe rasprostirañe R. japonica i R.h bohemica u nekim podruøjima Srbije i da ukaÿe na rizik od ekoloåkog, ekonomskog i socijalnog uticaja, kao i moguõih åteta od nekontrolisanog prodiraña ovih invazivnih biçaka u prirodne ekosisteme i urbano zelenilo. Prouøavañe entomofaune R. japonica vrsta u Srbiji predstavça deo rada na projektu «Proceñivañe rizika velikih razmera za biodiverzitet ÿivotne sredine» (ALARM), koji finansira Evropska Unija. 3. REZULTATI I DISKUSIJA Prouøavañe je obavçeno na 16 lokaliteta na podruøju opåtina Kraçevo, Øaøak, Gorñi Milanovac i Beograd (fototablica 1. sl. 1-6). Rezultati su prikazani u tabeli 1. Kao åto se moÿe videti, veõinom su invazivne biçke nalaÿene pored saobraõajnica, na deponijama i u åumama vrbe i topole. Prema usmenom saopåteñu graæana koji gaje Reynoutria spp. u svojim vrtovima, moÿe se zakçuøiti da se u Srbiji gaje od poøetka devedesetih godina. One su danas izaåle iz vrtova i, naroøito, u priobaçu reka grade guste monokulture i ugroÿavaju biodiverzitet. Proceñuje se da je ñihov znaøaj ekoloåki i ekonomski. Estetske vrednosti su osnovni motiv za gajeñe i omiçenost ovih biçaka u Srbiji. Pøelari su uoøili ñihovu privlaønost za insekte i sade ih kao medonosne vrste, øime doprinose ñenom åireñu. Ovo sve poveõava rizik od joå veõih ekoloåkih i ekonomskih åteta koje mogu da se oøekuju. 68 [UMARSTVO 1-2

3 3.1 Opis vrsta Reynoutria japonica je perena sa jednogodiåñim cevastim, åupçim stablima sa izraÿenim nodusima, zbog øega podseõa na bambus. Zbog toga je dobila brojne narodne nazive, meæu kojima su i japanski bambus, meksiøki bambus ili kontiki bambus. Stabla promera do 4 cm pravo rastu iz snaÿnog rizoma gradeõi gust øestar. Biçke imaju intenzivan porast, posebno u maju i junu i dostiÿu visinu do 3 m. Na staniåtima gde je introdukovana R. japonica je viåa nego u Japanu gde je ñeno prirodno rasprostrañeñe, gde raste od 0,3 do1,5 m u visinu. Stabla su svetlozelena sa crvenkastim ili crvenosmeæim flekama. Ne grana se ili je granañe minimalno. Stablo slabo odrveni. Listovi su ovalni, zaravñeni u osnovi, najøeåõe (18) cm dugi i do 13 cm åiroki. Listovi obiøno nemaju dlaøice na lisnim nervima, åto je diferencijalno dijagnostiøki karakter. U osnovi svake lisne dråke se nalaze male ÿlezde koje luøe nektar. To je razlog åto ih izuzetno obilno poseõuju insekti i åto je R. japonica ceñena kao medonosna vrsta. Sistem rizoma je metara dug i prodire u zemçu do dubine 2-3 m. Dvodoma je biçka i cveta od jula, avgusta-septembra ili najkasnije do oktobra. Krem-beliøasti cvetovi su grupisani u cvasti duge 8-12 cm.u Evropu je unet ÿenski klon i razmnoÿava se iskçuøivo vegetativno. Ñena patuçasta forma je R. japonica var. compacta (Hook.f.), koja raste do visine od 1,8 m. Liåõe je duÿine 11 cm i åirine 10 cm sa talasastom ivicom. Reynoutria sachalinensis (F. Schmidt ex Maxim.) Ronse Decraene je introdukovana u Evropu, ali je mañe rasprostrañena. Potiøe iz severnog Japana, Koreje, juÿnog dela Sahalinskih ostrva i sa Kurilskih ostrva. Sliøna je R. japonica ali je mnogo veõa od ñe (visna 4-5 m), listovi su joj duÿine do 43 cm i åirine do 27 cm. Listovi su u osnovi srcasti i na naliøju imaju izraåtaje u vidu dlaøica, preteÿno duÿ nerava (trichomae) duÿine oko 1 mm (A l b e r t e r n s t, B, & B ö h m e r, H.J., 2006) Reynoutria japonica i R. sachalinensis su hibridizirale i nastao je hibrid R x bohemica (Chrtek & Chrtková) J.P. Bailey. Hibrid ima varijabilne osobine. Ñegova visina je oko 4,5 metara. Trihome su duÿine 0,5 mm i nalaze se na lisnim nervima na naliøju lista. One su dominantan diferencijalno dijagnostiøki faktor. U Srbiji su konstatovane R. japonica i R x bohemica (usmeno saopåteñe Jovanoviõ, S.). Moÿe se zakçuøiti da su one odomaõene u Srbiji. Opasnost od ugroÿavaña prirodnih ekosistema je mnogo veõa od R x bohemica, koja se razmnoÿava generativno i vegetativno. Ona je zabeleÿena na veõini istraÿivanih lokaliteta. Koliko je brza ñena aklimatizacija i prodor u prirodne ekosisteme, najboçe se vidi iz primera u Nemaøkoj. Prvi podaci da je odomaõena pojavili su se godine, gde se raåirila iz napuåtenog rasadnika gde je komercijalno gajena. Negovañe biçaka u rasadniku je prestalo izmeæu godine. Bilo je dovoçno 4-6 godina ñenog rasta bez kontrole da osvoji prirodne ekosisteme i nastavi spontano åireñe. U okolini Jene je godine opisano da se pored ÿelezniøke pruge raste spontano, a od godine je zabeleÿena ñena ekspanzija u Velikoj Britaniji. Danas je rasprostrañena u Evropi do 68 o severne geografske åirine i na jugu do Balkanskog poluostrva. Ñene monokulture dostiÿu povråine od oko 500 m 2. JANUAR JUN,

4 Tabela 1 - Rasprostrañeñe i znaøaj Reynoutria spp. Table 1 - Distribution and significance of Reynoutria spp. BROJ LOKALITET OPIS STANIÅTA ZNAØAJ 1 Kraçevo Deponija pored puta i rasadnik 2 Kraçevo, obala Ibra Kej, javna zelena povråina Ekonomski 3 Ÿiøa Pored puteva (seoski i magistralni) 4 Kraçevo Zelenilo pored puta i poçoprivredno zemçiåte 5 Laæevci (sl.1) Åuma vrbe i topole 6 Koñevci Zelenilo pored puta 7 Mrøajevci Zapuåtena seoska baåta Ekoloåki 8 Bræani, reka Despotovica (sl.2) Åuma vrbe i topole 9 Semedraÿ (sl.3-5) Deponije pored magistralnog puta 10 Brusnica Velike monokulture pored puta 11 Vrbava Deponija pored magistralnog puta, velike monokulture 12 Vreoci Privatni vrt, gajena biçka Ekonomski 13 Stepojevac(sl.6) Privatni vrt, gajena biçka u ÿardiñerama Nema uticaja 14 Beograd, Øukarica Saobraõajno zelenilo, deponija pored puta, grobçe ekonomski 15 Beograd, park åuma Zvezdara Urbano zelenilo 16 Novi Beograd Ÿivica i javna zelena povråina 3.2 Putevi introdukcije i rasprostiraña Reynoutria japonica je introdukovana u Holandiji i kao ukrasna biçka, komercijalno je gajena u rasadnicima i prodavana kao ukrasna biçka. Naåla je upotrebu u stoøarstvu i koriåõena je za ishranu stoke (magarci, koñi, koze, ovce, krave). Raste na obalama reka i na obodu aluvijalnih åuma. U okolini veõih gradova øesto se moÿe naõi na deponijama. Kada postane nepoÿeçna u vrtovima, nesavesni baåtovani je øesto bacaju na deponije. Iz rizoma teÿine 7 g moÿe da se razvije nova biçka. Øesto se sluøajno prilikom graæevinskih radova iznosi na deponiju zajedno sa zemçom, duÿ puteva se spontano åiri i daçe raznosi. Vegetativno se razmnoÿava iz delova stabla. Ekspanzija R. x bohemica je joå jaøa jer se razmnoÿava i generativno. 3.3 Ekoloåki uticaji Uticaj na ÿivotnu sredinu je negativan zato åto stvara guste monokulture koje oduzimaju svetlost, hrançive elemente, energiju i guåe autohtonu vegetaciju. Onemoguõavaju klijañe semena drveõa, åto ometa prirodnu sukcesiju u åumama. Fitocenoloåka istraÿivaña u Poçskoj su pokazala da je u stañu da potisne prirodnu vegetaciju i ugrozi ruderalna staniåta, naroøito na osunøanim lokalitetima. U zaseni ñene kompetitivne sposobnosti su mnogo slabije. Potiskivañe autohtone flore se odraÿava na diverzitet faune. Naroøito su ugroÿeni monofagni insekti jer sa nestajeñem biçaka domaõina i 70 [UMARSTVO 1-2

5 ñihov opstanak je nesiguran ili iskçuøen. Zbog smañeña populacija insekata, moÿe da doæe do migracije ÿaba. 3.4 Ekonomski i socijalni efekti Reynoutria japonica ima pozitivne i negativne efekte, ekonomske i socijalne efekte. Naåla je primenu kao ukrasna biçka i joå se gaji u vrtovima i parkovima. U Japanu i Kini se koristi u tradicionalnoj medicini. Koriste se suvi rizomi. U koreñu se nalazi visok nivo alkaloida resveratrol koji je pokazao antikancerogeno dejstvo u ogledu sa miåevima. Ona moÿe da naæe primenu u bioloåkoj borbi protiv patogena u zemçi. Istraÿivaña su pokazala da ekstrakt iz R. japonica inhibira patogene gçive Plasmopara viticola na paprici i Phytophthora infestans na paradajzu (L a t t e n, J. & S c h e r e r, M. 1994). Ekstrakt R. sachalinensis se od godine nalazi na trÿiåtu kao bioloåki preparat za suzbijañe patogenih gçiva. Postoji moguõnost primene u ishrani stoke jer je zapaÿeno da se krave i koñi hrane mladim liåõem R. japonica, ali ñenim gajeñem se uniåtavaju livade. Ñeno gajeñe u vodozaåtitnim pojasevima se takoæe pokazalo pogreånim jer spreøava rast autohtone drvenaste flore. Moÿe se koristiti kao ispaåa za ovce i istovremeno kontrola ñenog åireña. Neophodno je pre uvoæeña ovaca ukloniti sve osuåene stabçike iz prethodne vegetacije. Gazdinskim merama u aluvijalnim åumama moÿe se smañiti opasnost od invazivnih biçaka R. japonica i R. x bohemica. U Austriji je ispitivana moguõnost ñenog gajeña u ciçu dobijaña obnovçivih izvora energije. Zbog slabe tolerantnosti prema niskim zimskim temperaturama, nije se pokazala pogodnom za gajeñe radi dobijaña obnovçivih izvora energije. Izrazito negativan efekat imaju R. japonica i R. x bohemica u priobaçu reka. Iskustva iz jugozapadne Nemaøke pokazuju da su mnogi vodotoci kontaminirani. Ñihovi rizomi prorastaju ispod temeça i kroz kamene zidove. Uniåtavaju druge zeçaste biçke i naruåavaju stabilnost zemçiånog pokrivaøa, åto poveõava opasnost od erozije. Uøestale poplave uniåtavaju supstrat i brane. Godiåñi troåkovi obnavçaña brana od poplave u Nemaøkoj iznose preko 10 miliona evra. Troåkovi za suzbijañe invazivnih Reynoutria spp. su izmeæu 5,9 i 6,6 miliona evra (R e i n h a r d t, F. et al., 2003). Osnovni metod zaåtite od invazivnih organizama je praõeñe populacije. Kod nas se R. japonica nalazi na Listi ekonomski znaøajnih korova u poçoprivredi. Trebalo bi Reynoutria spp. uneti i na listu ekonomski znaøajnih korova u åumarstvu i pejzaÿnoj hortikulturi, ukçuøujuõi ih u sistem obaveznog praõeña ekonomski znaøajnih organizama u åumarstvu, na urbanom zelenilu i objektima za proizvodñu åumskog i ukrasnog sadnog materijala. Posebno je praõeñe R. x bohemica veoma vaÿno jer jeo ona jaøi kompetitor, brÿe se rasprostire i teÿe se suzbija zbog toga åto ima, pored vegetativnog, i sposobnost generativnog razmnoÿavaña. 4. ZAKÇUØCI Invazivne alohtone biçke R. japonica i R x bohemicai su invazivne perene odomaõene u Srbiji. Gaje se u vrtovima kao ukrasne biçke, ali su odomaõene u alivijalnim åumama. Ulaze u ruderalne zajednice. Rastu po obodu park-åuma, na grobçima i drugim kategorijama urbanog zelenila gde nedostaju mere nege. Imaju negativan ekoloåki uticaj i postoji moguõnost da, JANUAR JUN,

6 ukoliko se otrgnu kontroli, izazovu velike ekoloåke i ekonomske åtete. Struøna javnost i çubiteçi ovih ukrasnih biçaka bi trebalo da se upoznaju sa rizicima koje nose Reynoutria vrste i da se preduprede moguõe åtete. Potrebno je nastaviti prouøavaña rasprostrañeña i ekoloåkog znaøaja invazivnih biçaka. Pøelare bi trebalo obavestiti o ekoloåkim rizicima i naloÿiti oprezno gajeñe Reynoutria spp. za pøelarsku proizvodñu. Kod nas je potrebno da se R. japonica i R x bohemica uvedu na Listu ekonomski znaøajnih korova u åumarstvu i pejzaÿnoj hortikulturi i da se sprovodi strog sistem praõeña ñihovog rasprostrañeña i predupredi ñihovo åireñe u prirodne ekosisteme. LITERATURA A l b e r t e r n s t, B, & B ö h m e r, H.J. (2006): NOBANIS Invasive Alien Species Fact Sheet Fallopia japonica. From: Online Database of the North European and Baltic Network on Invasive Alien Species Nobanis J ä g e r, E.J., (1995): Die Gesamtareale von Reynoutria japonica Houtt. and R. Sachalinensis (F. Schmidt) Nakai, ihre klimatische Interpretation und Daten zur Ausbreitungsseschichte. Schr.-R. f. Vegetationskde., Sukopp-Festschrift 27: Bonn-Bad Godesberg. J o v a n o v i õ, S. (1994): Ekoloåka studija ruderalne flore i vegetacije Beograda.Bioloåki fakultet univerziteta u Beogradu, Beograd, 222 str. L a t t e n, J. & S c h e r e r, M. (1994): Resistenzinduktion im Labor und Freiland mit Hilfe von Pflanzenextrakten. Mitt. A. D. Biol. Bundesanst. 301: 390. R e i n h a r d t, F., Herle, M., Bastianesen, F. & Streit, B. (2003) Ökonomische Folgen der Ausbreitung von gebietsfremden Organismen in Deutschland. UBA Forschungsbericht T r i n a j s t i õ, I., F r a n j i õ, J., K a j b a, D., S a m a r ÿ i õ, J. (1994): Contribution to the knowledge about spreading of the species Reynoutria japonica Houtt. (Polygonaceae). Fragmenta herbologica, No 1, Vol. 20: REYNOUTRIA JAPONICA HOUTT. and REYNOUTRIA x BOHEMICA CHRTEK & CHRTKOVÁ (POLYGONACEAE) IN SERBIA Milka M. Glavendekiõ Summary Reynoutria japonica is an invasive perennial plant established in Serbia. The study was conducted at 16 sites in the municipalities of Kraçevo, Øaøak, Gorñi Milanovac and Belgrade. Invasive plants were mostly found along the roads, on waste tips and in willow and poplar forests ont the river banks. Based on the oral reports of the citizens who grow Reynoutria spp. in their gardens, it can be concluded that its cultivation in Serbia started in the early nineties. Today, it spreads outside gardens and, especially in the riparian lands, it forms dense monocultures and threatens the biodiversity. It is cultivated in gardens as an ornamental plant, but it is also naturalised in alluvial forests, it enters the ruderal communities, growing on the margins of park-forests, and in urban green spaces where tending measures are absent. It has a negative ecological effect and if out of control, it can cause major ecological and economic damage. The professional public, lovers of these ornamental plants, and beekeepers should know the risks brought about by Reynoutria species and so as to prevent the economic and ecological damage in Serbia. 72 [UMARSTVO 1-2