Tengsl sálvefrænna einkenna unglinga við sálfélagslega skólaumhverfið

Transcription

1 Tengsl sálvefrænna einkenna unglinga við sálfélagslega skólaumhverfið Auður Svansdóttir og Katla Stefánsdóttir HUG- OG FÉLAGSVÍSINDASVIÐ Lokaverkefni til BA gráðu í sálfræði Félagsvísindadeild maí 2017

2 Tengsl sálvefrænna einkenna unglinga við sálfélagslega skólaumhverfið Auður Svansdóttir og Katla Stefánsdóttir 12 eininga lokaverkefni sem er hluti af Bachelor of Arts-prófi í sálfræði Leiðbeinandi Kjartan Ólafsson Félagsvísindadeild Hug- og félagsvísindasvið Háskólinn á Akureyri Akureyri, maí 2017

3 Titill: Tengsl sálvefrænna einkenna unglinga við sálfélagslega skólaumhverfið Stuttur titill: Sálvefræn einkenni unglinga 12 eininga lokaverkefni sem er hluti af Bachelor of Arts-prófi í sálfræði Höfundarréttur 2017 Auður Svansdóttir og Katla Stefánsdóttir Öll réttindi áskilin Félagsvísindadeild Hug- og félagsvísindasvið Háskólinn á Akureyri Sólborg, Norðurslóð Akureyri Sími: Skráningarupplýsingar: Auður Svansdóttir og Katla Stefánsdóttir, 2017, B.A. verkefni, félagsvísindadeild, hugog félagsvísindasvið, Háskólinn á Akureyri, 43 bls. Akureyri, maí, 2017 HUG- OG FÉLAGSVÍSINDASVIÐ Lokaverkefni til prófgráðu á sérsviði (t.d. BA gráðu í sál

4 Sálvefræn einkenni unglinga i Yfirlýsingar Við lýsum því hér með yfir að við einar erum höfundar þessa verkefnis og að það er ágóði eigin rannsókna Auður Svansdóttir Katla Stefánsdóttir Það staðfestist hér með að lokaverkefni þetta fullnægir að mínum dómi kröfum til BA-prófs við Hug- og félagsvísindasvið Kjartan Ólafsson

5 Sálvefræn einkenni unglinga ii Útdráttur Óútskýrð líkamleg og sálræn einkenni, svo sem höfuðverkur, kviðverkir, depurð og taugaóstyrkleiki eru býsna algeng á unglingsárnunum. Þessi einkenni eru sálvefræn og eru orsakir þeirra taldar vera vegna samspils lýðfræðilegra þátta og hins félagslega umhverfis. Tilgangur þessarar rannsóknar er að kanna hvort tengsl séu á milli sálvefrænna einkenna hjá unglingum (11-15 ára) og sálfélagslega skólaumhverfisins. Eftirfarandi þættir sem tilheyra skólaumhverfinu eru skoðaðir: námsálag, einelti, tengsl við samnemendur, samskipti við kennara og skólaánægja. Gögnin voru fengin úr rannsókninni Heilsa og lífskjör skólanema 2013/2014 sem er hluti af alþjóðlegri rannsókn, Health behavior in school-aged children (HBSC). Þátttakendur eru nemendur í 6., 8. og 10. bekk. Helstu niðurstöður rannsóknarinnar eru að sálvefræn einkenni séu nokkuð algeng hjá íslenskum unglingum. Tíðni þeirra er mest hjá stúlkum í 10. bekk en kynjamunur er á tíðni einkennanna og hefur hærri tíðni jákvæða fylgni við hærri aldur hjá stúlkum en ekki drengjum. Sálfélagslega skólaumhverfið hefur mikil áhrif á tíðni sálvefrænna einkenna hjá unglingum og eru stærstu áhrifaþættir þess tengsl við samnemendur og álag vegna náms. Neikvæð upplifun af einelti, að líka illa í skólanum og samskipti við kennara hafa einnig jákvæða fylgni við hærri tíðni einkenna, sem og aldur og kyn. Lykilhugtök: Sálvefræn einkenni, sálfélagslega skólaumhverfið, unglingar.

6 Sálvefræn einkenni unglinga iii Abstract Headache, abdominal pain, sadness, nervousness and irritation are common complaints among adolescents. These unexplained psychological and somatic symptoms, which often have no biological causes, are commonly referred to as psychosomatic symptoms. It s believed that the origins of these symptoms are psychological and/or social in nature as well as demographic. The experience adolescents have during their school years can have both positive and negative effects on their physical and emotional health. The purpose of this study is to examine the connection between psychosomatic symptoms in adolescence and the psychosocial school environment which includes bullying, academic pressure, communication with teachers and peers, as well as school happiness. We hypothesize that a negative psychosocial school environment is an important predictor of psychosomatic symptoms in adolescence, where girls experience more symptoms than boys. The data used in this study comes from the cross-national survey called Health behavior in school-aged children (HBSC). Data collection took place between the years 2013 and 2014, through selfcompletion questionnaires. Participants were Icelandic school students at the age of 11,13 and 15. The main results are that psychosomatic symptoms are quite common in Icelandic adolescents, with 15 year old girls having the most symptoms. There is a gender difference in the prevalence of these symptoms with more symptoms being positively correlated with higher age among girls but not among boys. There is a large effect of the psychosocial school environment on psychosomatic symptoms in adolescents. Negative school experience such as being bullied, not liking school and academic pressure are positively correlated with the severity of symptoms, as well as gender and age. The strongest predictors of the school variables on psychosomatic symptoms are connections with peers and academic pressure. Keywords: Psychosomatic symptoms, psychosocial school environment, adolescents.

7 Sálvefræn einkenni unglinga iv Þakkarorð Við viljum þakka leiðbeinandanum okkar, Kjartani Ólafssyni, fyrir veitta aðstoð og leiðsögn. Einnig þökkum við fjölskyldum okkar og vinum fyrir veittan stuðning.

8 Sálvefræn einkenni unglinga v Efnisyfirlit Útdráttur... ii Abstract... iii Þakkarorð... iv Efnisyfirlit... v Töfluyfirlit... vi Fræðilegt yfirlit... 1 Sálvefræn einkenni... 2 Sálfélagslega skólaumhverfið... 4 Álag vegna náms... 6 Einelti í skóla... 6 Tengsl við samnemendur... 7 Samskipti við kennara... 8 Markmið rannsóknarinnar... 9 Aðferð Þátttakendur og framkvæmd Mælitæki Fylgibreyta: Sálvefræn einkenni Frumbreytur Samskipti við kennara Tengsl við samnemendur Einelti Álag vegna náms og skólaánægja Úrvinnsla gagna Niðurstöður Umræður Takmarkanir og frekari rannsóknir Heimildaskrá... 25

9 Sálvefræn einkenni unglinga vi Töfluyfirlit Tafla 1 Meðaltal, staðalfrávik og tíðni vikulega eða oftar (%) sálvefrænna einkenna eftir kyni og bekk...13 Tafla 2 Chronbach s Alpha, þáttahleðsla og fylgni frumbreyta við fylgibreytu...15 Tafla 3 Aðhvarfsgreining...18 Tafla 4 Dreifigreining fyrir allar breytur eftir kyni og bekk...20 Tafla 5 Hlufall nemenda með hæstu stig eftir kyni og bekk...20

10 Sálvefræn einkenni unglinga 1 Tengsl sálvefrænna einkenna unglinga við sálfélagslega skólaumhverfið Unglingsárin eru sérstaklega mikilvægt tímabil í þroska einstaklingsins þar sem félagslegt, efnahagslegt og pólitískt umhverfi hans getur mótað í hvaða átt heilsa hans og velferð þróast (Viner o.fl., 2012). Grunnskólinn skipar stóran sess í lífi barna og unglinga en samkvæmt grunnskólalögum nr 91/2008, 28.grein með áorðnum breytingum 91/2011 og 76/2016, eiga nemendur að njóta að minnsta kosti 180 daga á ári í skólanum, fjórar til fimm klukkustundir á dag. Innan veggja skólans fer tími þeirra þó ekki einungis í lærdóm heldur einnig í félagsleg samskipti við kennara og samnemendur. Því má segja að skólinn gegni mikilvægu hlutverki í uppeldi og félagsmótun barna og unglinga. Samkvæmt Bradshaw og Keung (2011) getur sú reynsla sem nemendur verða fyrir í skólanum haft áhrif á mótun sjálfsmyndar þeirra, sjálfs-skynjun (e. self-perceptions) og heilsuhegðun, og þar af leiðandi framtíðarheilsu þeirra og lífsánægju. Jákvæð reynsla af skólanum er talin stuðla að betri heilsu og vellíðan, en neikvæð reynsla getur að sama skapi verið áhættuþáttur hvað varðar andlega og líkamlega heilsu nemenda (Currie o.fl., 2012). Fræðilegt yfirlit Allt að þriðjungur evrópskra unglinga kvartar undan líkamlegum verkjum á borð við höfuðverk og bakverk, sem og sálrænum einkennum eins og depurð og pirringi vikulega eða oftar, án þess að bein skýring á þeim sé til staðar (Gerber og Pühse, 2008; Kelly, Molcho, Doyle og Gabhainn, 2010; Viner og Christie, 2005). Þessi einkenni og verkir eiga sér í einhverjum tilfellum líffræðilegar orsakir, svo sem líkamlegar breytingar sem fylgja unglingsárunum eða sjúkdóma af einhverju tagi, en algengara er þó að engar þekktar líffræðilegar ástæður liggi að baki (Konijnenberg o.fl., 2006). Því telja sumir að umhverfisþættir á borð við heimilisaðstæður og neikvæð félagsleg samskipti og/eða sálrænir þættir líkt og vanlíðan og geðsjúkdómar geti að einhverju leyti, eða jafnvel öllu, skýrt þessi einkenni (Shapiro og Nguyen, 2010; Viner og Christie, 2005). Hugmyndir hafa einnig verið

11 Sálvefræn einkenni unglinga 2 uppi um að þessi einkenni kunni að vera svar líkamans við streituvöldum úr umhverfinu og telja Brill, Patel og MacDonald (2001) orsakir streitu hjá börnum og unglingum geta verið af ýmsu tagi, svo sem nám, vandamál innan fjölskyldunnar, hópþrýstingur frá félögum, langvarandi sjúkdómur eða fötlun foreldra. Þá getur skólaumhverfið reynst mörgum börnum og unglingum erfitt þar sem áskoranir tengdar félagslegum samskiptum og námi geta komið upp og valdið streitu (Murberg og Bru, 2004). Þessir skólatengdu streituvaldar geta til dæmis verið vandi í samskiptum við vini og/eða samnemendur, vandi í samskiptum við kennara, einelti, álag sem tengist náminu og ótti við að ná ófullnægjandi árangri. Sálvefræn einkenni Líkamleg og sálræn einkenni sem ekki er hægt að skýra með líffræðilegum hætti eða engar þekktar ástæður geta útskýrt, kallast sálvefræn einkenni (e. psychosomatic symptoms). Orsakir þeirra, þróun og birtingarmynd er flókið og margbreytilegt samspil ólíkra þátta og hefur verið efni mýmargra rannsókna (Beck, 2008; Oatis, 2002; Plenty, Östbert, Almquist, Augustine og Modin, 2014; Viner og Christie, 2005). Samkvæmt Beck (2008) eru orsakir, upphaf og þróun sálvefrænna einkenna háð mörgum ólíkum þáttum. Lýðfræðilegir og líkamlegir þættir einstaklingsins sjálfs (til dæmis aldur, kyn, kynþroski og líkamleg viðbrögð við áreiti) í samspili við félagslegt umhverfi hans (fjölskylduhagir, áreiti, umbun og félagshagfræðileg staða (e. socioeconomic status)) eru grunnurinn. Ofan á hann hafa síðan þættir á borð við bjargráð, alvarleiki einkennanna og hæfni einstaklingsins í félagslegum og akademískum aðstæðum áhrif. Samkvæmt Viner og Christie (2005) endurspegla sálvefræn einkenni í flestum tilfellum ekki sjúkdóm af líffræðilegum toga, heldur eru þau tilkomin vegna vaxandi krafa á ýmsum sviðum samfélagsins svo sem vegna menntunar, félagsstarfs og þátttöku í íþróttum, ásamt vaxtakippum og líffræðilegum breytingum sem fylgja kynþroska. Þá geta þau einnig verið viðbrögð við streitu og ýmis konar álagi, til dæmis taugaóstyrkleika í félagslegum aðstæðum, skilnaði foreldra og álags í skóla (Oatis, 2002).

12 Sálvefræn einkenni unglinga 3 Sálvefræn einkenni skiptast annars vegar í líkamlega kvilla líkt og höfuðverk, bakverk, kviðverk og svima og hins vegar í sálræna kvilla á borð við depurð, taugaóstyrkleika, erfiðleika með að sofna og pirring (Natvig, Albrektsen, Anderssen og Qvarnstrøm,1999). Hvaða einkenni eru talin til sálvefrænna er þó nokkuð misjafnt milli rannsókna og hafa minnkuð matarlyst, þreyta (Kinnunen, Laukkanen og Kylmä, 2010), húðvandamál, grátur og næturvæta (Fekkes, Pijpers og Verloove-Vanhorick, 2004) einnig verið flokkuð sem sálfvefræn einkenni. Samkvæmt rannsóknum á tíðni sálvefrænna einkenna finna um 20-30% barna og unglinga fyrir sálvefrænum einkennum (Flett, Molnar, Nepon, og Hewitt, 2012; Hjern, Alfven og Östberg, 2008; Konijnenberg o.fl.,2006; Natvig o.fl., 1999). Plenty, Östberg, Almquist, Augustine og Modin (2014) segja stærstan hluta ára sænskra unglinga finna fyrir sálvefrænum einkennum á einhverjum tímapunkti og höfuðverkur og magaverkur séu algengustu einkennin. Af þeim sem finna fyrir einkennum þjást 30% af höfuðverk og 20% af magaverk einu sinni í viku eða oftar. Einkennin birtast yfirleitt nokkur í einu en ekki ein og sér (Alfvén, 1993; Knishkowy, Palti, Tima, Adler og Gofin, 1995) og í rannsókn Kelly, Molcho, Doyle og Gabhainn (2010) sagðist tæpur helmingur ára írskra unglinga finna fyrir tveimur eða fleiri einkennum, vikulega eða oftar. Konijnenberg o.fl. (2006) gerðu rannsókn á hollenskum börnum og unglingum (8-18 ára). Þau þjáðust af líkamlegum verkjum sem ekki hafði fundist líffræðileg ástæða fyrir og tilkynntu 60% þeirra einnig um sálræna kvilla. Við nánari skoðun fannst líkamleg orsök fyrir verkjunum hjá hluta barnanna og var hlutfall þeirra sem einnig voru með sálræna kvilla 40%. Hjá hópnum sem engin líkamleg orsök fannst hjá var hlutfallið hins vegar mun hærra eða 69%. Rannsóknir á tengslum sálvefrænna einkenna og aldurs gefa ekki skýrar niðurstöður. Rannsókn Gillander-Gådin og Hammarström (2000) á sænskum börnum og unglingum, 9-12

13 Sálvefræn einkenni unglinga 4 ára, sýnir til dæmis að magaverkur sé algengari hjá yngri unglingum en þeim eldri. Rannsókn Petersen, Bergström og Brulin (2003) á 6-13 ára sænskum börnum og unglingum segja magaverk þvert á móti verða algengari með aldrinum og sama eigi við um höfuð- og bakverk. Flestar rannsóknir sýna þó fram á að almennt séu einkennin sjaldgæfari hjá yngri unglingum, algengi þeirra aukist fram að ára en minnki aftur eftir það, jafnvel örlítið fyrr hjá drengjum (Gadin og Hemmerström, 2003; Friberg, Hagquist og Osika, 2012; Isshiki og Morimoto, 2004; Vanaelst o. fl, 2012 ). Í sumum tilfellum hverfa sálvefrænu einkennin alveg en það á þó ekki alltaf við og geta þau fylgt einstaklingum fram eftir aldri. Finnskur unglingur sem finnur fyrir sálvefrænum einkennum þegar hann er 16 ára er þrisvar sinnum líklegri til þess að finna fyrir þeim 21 árs en þeir sem ekki eru með einkenni 16 ára (Poikolainen, Aalto-Setälä, Marttunen, Tuulio-Henriksson og Lönnqvist, 2000). Kynjamunur á tíðni sálvefrænna einkenna er ekki marktækur fyrr en við 12 ára aldur (Gådin og Hemmerström, 2003; Gillander-Gådin og Hammarström, 2000; Vanaelst o.fl. 2012). Eftir það eru stúlkur allt að tvisvar sinnum líklegri en drengir til þess að skýra frá sálvefrænum einkennum (Bergström o.fl., 2015; Hellström, Nilsson, Leppert og Aslund, 2015; Plenty o.fl., 2014; Sweeting, West og Der, 2007; Varga, Piko, og Fitzpatrick, 2014; Yngwe og Östberg, 2012) og eykst sá munur með aldrinum (Östberg, Alfven og Hjern, 2006; Plenty o.fl., 2014). Það sama á við í niðurstöðum HBSC 2009/2010 og á Íslandi er hlutfall íslenskra stúlkna sem finna fyrir tveimur eða fleiri sálvefrænum einkennum oftar en einu sinni í viku: 30% á meðal 11 ára, 35% meðal 13 ára og 44% meðal 15 ára. Hjá drengjum er hlutfallið 24%, 26% og 29% og er munurinn á kynjunum marktækur í öllum tilfellum (Currie o.fl., 2012). Sálfélagslega skólaumhverfið Ástralskir unglingar, ára, sem eru félagslega sterkir utan skólans en finna sig ekki innan hans eru líklegir til þess að vera með þunglyndis og/eða kvíða einkenni (Bond,

14 Sálvefræn einkenni unglinga 5 Butler, Thomas, Carling og Glover, 2007). Einnig hefur stuðningur frá kennurum meiri fylgni við heilsu sænskra ára unglinga en stuðningur frá foreldrum þeirra (Sonmark og Modin, 2017). Þessi fylgni milli þess hvernig nemendum líður í skólanum, heilsu þeirra og tíðni sálrænna einkenna gefur vísbendingu um það hversu stóran þátt skólaumhverfið hefur á líðan og heilsu unglinga. Í Aðalnámskrá grunnskóla (Mennta- og menningarmálaráðuneyti, 2016) er tekið fram að starfshættir skóla, samskipti nemenda sín á milli sem og samskipti milli nemenda og kennara séu mikilvægir þættir sem meðal annars eigi að stuðla að velferð nemenda. Í skólum fer því fleira fram en einungis miðlun upplýsinga og skiptir líðan nemenda einnig máli þegar kemur að menntun þeirra. Meilstrup o.fl. (2015) segja að þættir eins og skólabragur sem og stefna og verklag skólayfirvalda (e. contextual level) skýri einungis 4,1% sálvefrænna einkenna nemenda og því sé það ekki skólaumhverfið sjálft heldur upplifun nemandans af því sem skipti mestu máli. Ýmis hugtök eru notuð til þess að lýsa þessari upplifun nemenda og sambandi þeirra við sálfélagslega skólaumhverfið sitt. Í yfirlitsrannsókn Libbey (2004) er farið yfir hugtök sem innihalda þátttöku nemenda í félagslega skólaumhverfinu, hvernig þeir tengjast því sem og líðan þeirra innan þess (e. connectedness, attachment, bonding, engagement) en aðrir nota hugtakið sálfélagslegt skólaumhverfi (e. psychosocial school environment) (Elovaionio o.fl., 2011; Haapasalo, Välimaa og Kannas, 2010; Takakura, Wake og Kobyashi, 2005). Hugtökin eiga það þó öll sameiginlegt að ná til þess hversu virkur og ábyrgur þátttakandi nemandinn er í skólastarfinu, hvernig hann tengist félagslegu umhverfi skólans, viðhorf hans til kennara, námsins og samnemenda, hvort hann upplifi álag vegna námsins og almennt hvernig nemandanum líður í skólanum. Í þessari rannsókn er er notast við hugtakið sálfélagslegt skólaumhverfi og það skoðað út frá samskiptum unglinga við samnemendur sína og kennara, viðhorf til kennslunnar, einelti, álagi og skólaánægju.

15 Sálvefræn einkenni unglinga 6 Álag vegna náms Álag sem skandinavískir unglingar upplifa í skólanum (e. School Distress) hefur sterka fylgni við sálvefræn einkenni (Natvig, Albrektsen og Qvarnstrøm, 2003) og samkvæmt Hjern, Alfven og Östberg (2008) hefur álagið sem þeir upplifa vegna námsins þar mikil áhrif. Munur er á kynjunum þegar kemur að því hvort unglingar upplifi álag vegna námsins. Norskar stúlkur (13-18 ára) upplifa almennt meira álag tengt skólastarfinu en norskir drengir og eykst sá munur með aldrinum (Moksnes, Moljord, Espnesb og Byrne, 2010). Samkvæmt upplýsingum úr gagnagrunni sænsku lífskjara könnuninnar (Barns levnadsförhållanden, 2017) segjast 28% stúlkna og 15% drengja 12 til 15 ára upplifa álag vegna verkefna og prófa en hlutfallið eykst í 58% og 24% í aldurshópnum ára. Skýrsla Currie o.fl. (2012) um niðurstöður HBSC 2009/2010 sýnir einnig kynja- og aldursmun á tíðni upplifaðs álags vegna náms hjá íslenskum unglingum. Samkvæmt henni eykst tíðnin úr 25% í 62% hjá stúlkum frá 11 til 15 ára en úr 30% í 49% hjá drengjum. Hjá drengjum eykst tíðnin mest milli 11 og 13 ára en milli 13 og 16 ára hjá stúlkum. Ef rýnt er betur í ákveðna þætti innan námsins kemur í ljós að stúlkurnar upplifa meira álag tengt árangri (Moksnes o.fl., 2010) og meiri kröfur (Schraml, 2011) á meðan drengjum þykir lærdómurinn erfiðari en stúlkum. Sá munur minnkar þó með aldrinum þar sem stúlkurnar standa í stað en lærdómurinn verður drengjum auðveldari eftir því sem þeir eldast (Gillander-Gådin og Hammarström, 2000). Einelti í skóla Einelti er alvarlegt samfélagslegt vandamál og afleiðingar þess geta verið slæmar fyrir andlega og líkamlega líðan þeirra sem verða fyrir því. Það felur í sér endurtekið líkamlegt og/eða andlegt ofbeldi þar sem tilgangurinn er að valda öðrum vanlíðan (Pepler og Craig, 2000). Með tímanum aukast völd gerenda (þeirra sem leggja í einelti) yfir þolandanum (sá sem verður fyrir eineltinu) sem á sífelt erfiðara með að verja sig (Currie o.fl., 2012). Tíðni

16 Sálvefræn einkenni unglinga 7 eineltis er mismunandi eftir löndum. Samkvæmt niðurstöðum HBSC 2009/2010 (Currie o.f.l., 2012) um algengi þess að vera lagður í einelti er tíðni þess tiltölulega lág á meðal 11 ára barna á Íslandi (8% stúlkna og 10% drengja) miðað við þau lönd þar sem hún er hæst (27% stúlkna og 32% drengja í Litháen). Einnig sýndu niðurstöðurnar að tíðni þess lækkar frá 11 til 15 ára aldurs og á það við um bæði kynin. Í yfirlitsrannsókn Gini og Pozzoli (2013) kemur fram að þolendur eineltis eru tvisvar sinnum líklegri til þess að finna fyrir sálvefrænum einkennum en aðrir unglingar. Þeir eru einnig líklegri til að upplifa sálvefræn einkenni en gerendur, þeir sem aldrei hafa orðið fyrir einelti og unglingar sem eru bæði gerendur og þolendur (Fekkes o.fl., 2004; Forero, McLellan, Rissel og Bauman, 1999; Gini, 2008; Gini og Pozzoli, 2013). Í rannsókn Natvig, Albrektsen, og Qvarnstrøm (2001) kom í ljós að norskir nemendur á aldrinum ára, sem lagðir eru í einelti eru marktækt líklegri til þess að finna fyrir öllum þeim sálvefrænu einkennum sem spurt var um (fyrir utan svefnleysi) en nemendur sem hafa aldrei orðið fyrir einelti. Þá er kynjamunur til staðar á fylgni sálvefrænna einkenna og eineltis hjá ára sænskum unglingum en stúlkurnar eru líklegri til þess að finna fyrir einkennum í tengslum við einelti en drengirnir (Landstedt og Persson, 2014). Tengsl við samnemendur Fáir unglingar komast hjá því að eiga samskipti við samnemendur sína og aðra jafnaldra og geta einkenni samskiptanna haft mikil áhrif þegar kemur að heilsu þeirra og vellíðan. Allir unglingar tilheyra að minnsta kosti einum hópi og telja Torsheim og Wold (2001) þau ferli sem eiga sér stað innan hópanna (e. intra-group processes) hafa mestu áhrifin á neikvæð heilsufarstengd einkenni (e. negative health complaint) unglinga. Gæði þeirra tengsla sem unglingar eiga við jafnaldra sína eru einnig mikilvæg og stór áhrifaþáttur þegar kemur að sálrænni aðlögun (e. psychological adjustment) þeirra (Wilkinson, 2010). Þá eru skert félagsleg samskipti eitt af forspárgildum sálvefrænna einkenna (Konijnenberg o.fl.,

17 Sálvefræn einkenni unglinga ). Hjá skandinavískum unglingum er félagslegur stuðningur frá samnemendum einnig mikilvægur. Því minni sem stuðningurinn er því meiri eru sálvefrænu einkennin (Natvig o.fl., 2003; Plenty o.fl., 2014) og því meiri sem hann er þeim mun minni hætta er á sálvefrænum einkennum, sérstaklega meðal drengja (Natvik o.fl., 1999). Í sama streng taka Konijnenberg o.fl. (2006) sem telja skert félagsleg samskipti eitt af forspárgildum sálvefrænna einkenna hjá hollenskum börnum og unglingum. Ekki eru þó allir sammála um mikilvægi þessara samskipta en samkvæmt rannsókn Segura-Jiménez, Carbonell-Baeza, Keating, Ruiz og Castro-Pinero (2015) á spænskum börnum og unglingum (6-18 ára) er fylgni milli sálvefrænna einkenna og samskipta við jafnaldra ekki til staðar. Rannsókn Condén, Leppert, Ekselius og Åslund (2013) á sænskum unglingum (15-18 ára) styður að einhverju leyti þá niðurstöðu, þar sem þeir fundu aðeins litla fylgni milli sálvefrænna einkenna og þess að vera til baka í félagslegum samskiptum (e. social inhibition). Kynjamunur virðist ekki vera til staðar þegar kemur að félagslegum samskiptum unglinga við jafnaldra sína og samnemendur að öðru leiti en því að stúlkur segjast frekar fá minni stuðning frá bekkjarfélögum sínum en drengir (Plenty o.fl., 2014). Samskipti við kennara Umhyggja og áhugi kennara hefur almennt góð áhrif á heilsu enskra og spænskra unglinga og á það við um allan aldur og bæði kynin (García-Moya, Brooks, Morgan og Moreno, 2015). Sá stuðningur sem kennarar veita unglingum er einnig mikilvægur líkt og McNeely og Falci (2004) komust einnig að, en rannsókn þeirra á ára bandarískum unglingum sýndi að góður stuðningur frá kennurum hefur mikið forvarnargildi þegar kemur að hvers konar áhættuhegðun hjá unglingum. Hversu vel eða illa þeim líður almennt í skólanum hefur hins vegar ekki marktæka fylgni við áhættuhegðun, sem sýnir mikilvægi kennara sem áhrifavalda í lífi unglinga. Þá hefur stuðningur kennara marktæka fylgni við sálrænt ástand unglinga á þann hátt að því meiri sem stuðningurinn er, því hamingjusamari

18 Sálvefræn einkenni unglinga 9 eru þeir (Natvig o.fl., 2003) og því minni sem stuðningurinn er því tíðari eru sálvefræn einkenni (Plenty o.fl., 2014). Framkoma kennara er einnig áhrifaþáttur þegar kemur að tíðni sálvefrænna einkenna hjá unglingum (Hjern o.fl., 2008) og eru þeir sem verða fyrir einelti af hendi kennara í meiri hættu á að upplifa sálvefræn einkenni en þeir sem ekki verða fyrir því (Landstedt og Persson, 2014). Kennslan virðist einnig hafa áhrif á sálvefræn einkenni unglinga en hraði yfirferðar á námsefni er áhrifaþáttur þegar kemur að tíðni þeirra (Hjern o.fl., 2008) og samkvæmt tölum frá sænsku lífskjara könnuninni (Barns levnadsförhållanden, 2017) segjast 25% (13-15 ára) til 31% (16-18 ára) þeirra unglinga sem upplifa álag í skólanum það tilkomið vegna krafa frá kennurum. Samkvæmt Colarossi og Eccles (2003) og Joyce og Early (2014) er ekki marktækur kynjamunur á því hversu mikinn stuðning bandarískir unglingar upplifa frá kennurum en Johnson, Crosnoe og Thaden (2006) komust hins vegar að þeirri niðurstöðu að stúlkur eigi almennt betri samskipti við kennara en drengir. Rannsókn Colarossi og Eccles (2003) sýndi fram á að kynjamunur er ekki til staðar á því hversu mikill stuðningurinn er, en fylgnin milli hans og þunglyndiseinkenna sé þó mun meiri hjá stúlkum en drengjum. Sama er að segja um niðurstöður Joyce og Early (2014) en þeir fundu marktæka fylgni milli umhyggju af hendi kennara og þunglyndiseinkenna hjá stúlkum. Niðurstöður rannsóknar Landstedt og Persson (2014) voru að ekki væri kynjamunur meðal sænskra unglinga að öðru leiti en því að þegar skortur væri á stuðningi kennara væri fylgnin við sálvefræn einkenni einungis marktæk hjá stúlkum. Markmið rannsóknarinnar Líkt og fram hefur komið sýna rannsóknir að einelti, upplifun af kennurum og kennslunni og samnemendur séu áhrifaþættir þegar kemur að tíðni sálvefrænna einkenna hjá unglingum (Gini og Pozzoli, 2013; Hjern o.fl., 2008; Landstedt og Persson, 2014; Natvig,

19 Sálvefræn einkenni unglinga 10 Albrektsen og Qvarnstrøm, 2001; Natvig o.fl., 2003 og Plenty o.fl., 2014). Þær rannsóknir taka hins vegar einungis til ákveðinna þátta innan sálfélagslega skólaumhverfið og vantar því að skoða áhrif þess í heild sinni. Þar að auki hafa áhrif þess hvernig unglingum líkar almennt í skólanum ekki verið rannsökuð. Samkvæmt Friberg, Hagquist og Osika (2012), Gadin og Hemmerström (2003), Isshiki og Morimoto (2004) og Vanaelst o. fl, (2012) eykst tíðni sálvefrænna einkenna unglinga með aldrinum frá 12 til 18 ára og er skýr kynjamunur á þeirri aukningu á þá leið að einkennin aukast mun meira hjá stúlkum en drengjum (Currie o.fl., 2012; Plenty o.fl., 2014 og Östberg o.fl., 2006). Þá sýna niðurstöður Currie o.fl. (2012) að stúlkur upplifi meira álag vegna námsins en drengir og sá munur aukist einnig með aldrinum. Markmið þessarar rannsóknar er að bæta við þá þekkingu sem þegar er til staðar um áhrif kyns, aldurs og sálfélagslega skólaumhverfisins á algengi sálvefrænna einkenna hjá unglingum og setjum við fram eftirfarandi tilgátur: 1. Eftir því sem upplifun ára unglinga af sálfélagslega skólaumhverfinu er verri finna þeir fyrir meiri sálvefrænum einkennum. 2. Sálvefræn einkenni ára unglinga aukast með aldrinum og meira hjá stúlkum en drengjum. 3. Álag vegna náms eykst einnig meira með aldrinum hjá ára stúlkum en drengjum og er það stærsti áhrifaþáttur sálfélagslega skólaumhverfisins þegar kemur að algengi sálvefrænna einkenna hjá unglingsstúlkum. Aðferð Þátttakendur og framkvæmd Gögnin sem notuð eru í þessari rannsókn eru fengin úr rannsókninni Heilsa og lífskjör skólanema 2013/14, sem er hluti af alþjóðlega samstarfsverkefninu Health Behaviours in School-Aged Children (HBSC). HBSC rannsóknin er unnin fyrir tilstuðlan Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar (WHO) og alls taka þátt 45 lönd í Evrópu og Norður

20 Sálvefræn einkenni unglinga 11 Ameríku (HBSC, e.d.). Rannsóknin er lögð fyrir á fjögurra ára fresti fyrir börn og unglinga í 6., 8. og 10. bekk og er tilgangur hennar að fylgjast með félagslegum, efnahagslegum og heilsufarslegum þáttum í lífi unglinga. Á Íslandi stendur Rannsóknasetur forvarna við Háskólann á Akureyri að framkvæmd rannsóknarinnar (HBSC á Íslandi, e.d.). Öll nauðsynleg leyfi voru fengin fyrir rannsókninni, en einnig fengu foreldrar barnanna send bréf með upplýsingum um hana og gátu þeir neitað þátttöku fyrir hönd barna sinna. Kennarar og rannsóknaraðilar sáu um að dreifa spurningalistanum til nemenda og fór fyrirlögnin fram í kennslustofum á skólatíma. Nemendur voru beðnir um að skrifa ekki nafnið sitt á listana til að gæta nafnleyndar. Alls svöruðu nemendur í 171 grunnskólum rannsókninni skólaárið 2013/2014 en brottfallið var 253 (2,3%). Kynjahlutfallið var 50,3% drengir og 49,7% stúlkur. Í 6.bekk voru 3509 nemendur, 3740 í 8.bekk og í 3482 í 10.bekk. Mælitæki Spurningalistarnir sem notaðir voru til þess að safna gögnunum tilheyra rannsókninni Heilsa og lífskjör skólanema. Spurningalistarnir voru tvenns konar og var annar lagður fyrir nemendur í 6. og 8. bekk en hinn fyrir nemendur í 10. bekk. Í listanum fyrir yngri nemendurna voru 87 spurningar en 25 spurningar aukalega í listanum fyrir eldri hópinn og voru þær því 112. Í þessari rannsókn er þó eingöngu unnið með spurningar sem eru eins á báðum listunum og tengjast kennurum, samnemendum, álagi vegna náms, einelti, skólaánægju og sálvefrænum einkennum. Fylgibreyta: Sálvefræn einkenni. Til þess að mæla sálvefræn einkenni þátttakenda var notast við HBSC- symptom checklist (HBSC-SCL) sem inniheldur átta líkamleg og sálræn einkenni (höfuðverkur, kviðverkir, bakverkir, depurð, pirringur, taugaóstyrkleiki, svefnerfiðleikar og svimi) (King o.fl., 1996). Rannsóknir sýna að þessi kvarði hefur gott réttmæti (Haugland og Wold 2001; Ravens-Sieberer o.fl. 2010) og áreiðanleika (Haugland og

21 Sálvefræn einkenni unglinga 12 Wold, 2001) sem alþjóðlegur mælikvarði á sálvefræn einkenni (Gariepy, McKinnon, Sentenac, og Elgar, 2016). Í íslenska spurningalistanum eru atriðin 10, þar sem háls-og herðaverkur og verkir í útlimum hefur verið bætt við. Í spurningalistunum voru þátttakendur beðnir um að svara hversu oft þeir höfðu fundið fyrir eftirfarandi einkennum á síðustu 6 mánuðum: höfuðverk, magaverk, bakverk, verið dapur/döpur, verið pirruð/aður eða skapvond(ur), verið taugaóstyrk(ur), átt erfitt með að sofna, fengið svima, verk í hálsi eða herðum, verk í útlimum. Svörin eru mæld á 5 punkta raðkvarða frá daglega til sjaldan/aldrei (1= hér um það bil daglega, 2= oftar en einu sinni í viku, 3= um það bil vikulega, 4= um það bil mánaðarlega og 5= sjaldan eða aldrei). Líkt og í rannsóknum Haugland og Wold (2001) og Walsh, Bruckauf og Gaspar (2016) voru stigin reiknuð út frá kvarðanum 0-4 þar sem 0 er að finna sjaldan eða aldrei fyrir einkennum en 4 að finna daglega fyrir einkennum. Líkt og sést í töflu 1 er pirringur algengasta einkennið hjá báðum kynjum en að meðaltali finna 44,1% drengja og 50,2% stúlkna fyrir honum oftar en einu sinni í viku. Svefnerfiðleikar eru næst algengasta einkennið, eða 44,7% stúlkna og 39,2% drengja sem eiga erfitt með svefn oftar en einu sinni í viku. Tafla 1 sýnir nánar dreifingu sálvefrænna einkenna eftir bekkjum og kyni. Til þess að fá heildarstigafjölda einkenna fyrir hvern og einn þátttakanda voru breyturnar lagðar saman, þar sem minnst var hægt að fá 0 en mest 40. Áður en það var gert var innri samkvæmni atriðanna skoðuð með Cronbach s Alpha áreiðanleikastuðli og var hann 0,88 fyrir öll 10 atriðin. Einkennin tvö sem bætt var við íslenska listann hafa fylgni (Pearsons r) upp á 0,62 og 0,54 við hin atriðin og þegar innri samkvæmni var skoðuð fyrir átta atriða skalann lækkaði stuðullinn niður í 0,85. Því var ákveðið að halda þeim inni. Útkoman var sálvefrænn kvarði, settur saman úr svörum þátttakenda (brottfall 720/6,5%) og tók gildi frá Meðaltalið var 11,17, staðalfrávikið 8,64, miðgildi 9, með skekkju upp á 0,91 (sjá töflu 1 fyrir meðaltal og staðalfrávik eftir kyni og bekkjum).

22 Sálvefræn einkenni unglinga 13 Tafla 1 Meðaltal, staðalfrávik og tíðni vikulega eða oftar (%) sálvefrænna einkenna eftir kyni og bekk 6. bekkur 8. bekkur 10. bekkur Sálvefræn Vikulega Meðaltal Staðalfrávik einkenni eða oftar % Meðaltal Staðalfrávik Vikulega eða oftar % Meðaltal Staðalfrávik Vikulega eða oftar % Stúlkur Sálvefræn einkenni (0-40)* 10,27 8,41 12,48 8,79 15,11 9,38 Höfuðverkur (0-4) 1,16 1,31 33,9 1,32 1,3 39,2 1,53 1,31 47,1 Magaverkur (0-4) 1,15 1,24 33,7 1,22 1,16 33,1 1,37 1,21 38,6 Bakverkur (0-4) 0,77 1,19 22,7 1,11 1,29 31,9 1,49 1,42 42,7 Depurð (0-4) 1,17 1,22 34,3 1,37 1,28 39,5 1,74 1,35 52,4 Pirringur (0-4) 1,3 1,22 38,4 1,65 1,23 51,3 1,96 1,24 61 Taugaóstyrkleiki (0-4) 0,78 1,1 22,7 1,23 1,28 36,3 1,71 1,4 51,6 Verkir í útlimum (0-4) 0,67 1, ,84 1,17 23,4 0,97 1,28 27,4 Háls-og herðaverkur(0-4) 0,97 1,26 26,9 1,18 1,3 33,2 1,44 1,41 42,4 Svimi (0-4) 0,82 1,21 22,6 1,01 1,29 29,6 1,29 1,38 37,3 Svefnerfiðleikar (0-4) 1,46 1,47 42,5 1,54 1,45 44,6 1,62 1,45 46,9 Drengir Sálvefræn einkenni (0-40)* 9,11 7,73 10,14 7,93 9,71 7,71 Höfuðverkur (0-4) 0,95 1,17 27,4 1,05 1, ,91 1,09 25,3 Magaverkur (0-4) 0,88 1, ,95 1,09 25,8 0,79 0,99 21,3 Bakverkur (0-4) 0,64 1,11 17,8 0,97 1,27 28,2 1,06 1,24 29,4 Depurð (0-4) 0,98 1,17 27,7 0,88 1,12 24,5 0,96 1,14 25,8 Pirringur (0-4) 1,27 1,21 37,1 1,5 1,22 46,3 1,54 1,19 48,9 Taugaóstyrkleiki (0-4) 0,7 1,05 20,8 0,86 1,12 25,1 0,87 1,11 24,3 Verkir í útlimum (0-4) 0,71 1, ,84 1,16 24,2 0,71 1,11 19,6 Háls-og herðaverkur(0-4) 0,85 1, ,91 1,21 25,1 0,86 1,16 24 Svimi (0-4) 0,72 1,12 20,1 0,83 1,19 23,6 0,79 1,12 22 Svefnerfiðleikar (0-4) 1,4 1,43 42,2 1,33 1,37 39,3 1,21 1,3 36 *Samanlagður skali frá 0-40

23 Sálvefræn einkenni unglinga 14 Frumbreytur. Til þess að gefa sem besta heildarmynd af niðurstöðunum var gerð leitandi þáttagreining til þess að fá skýrari mynd af völdum breytum sem tengjast sálfélagslega skólaumhverfinu. Leitandi þáttagreining flokkar einstök atriði sem mæla sama hugtakið og setur þau upp í þætti sem eru lýsandi fyrir atriðin. Niðurstöður þáttagreiningarinnar skiluðu af sér þremur þáttum með eigingildi hærra en 1 (viðmið Kaiser): samskipti við kennara, tengsl við samnemendur og einelti. Ákveðið var að sameina þær breytur sem hlóðust undir samskipti við kennara og tengsl við samnemendur en hafa breyturnar álag í skóla, að vera lögð/lagður í einelti og að leggja í einelti einar og sér þar sem þær hlóðust misvel við hina þættina. Skólaánægja hlóðst mest á þáttinn tengsl við samnemendur (0,499) en einnig á samskipti við kennara (0,393) og einelti (0,255) og var ákveðið að taka hana einnig út fyrir þættina. Innri samkvæmni breytanna var skoðuð með Cronbach s Alpha áreiðanleikastuðli sem tekur gildi frá 0 (ekkert samkvæmni) til 1,0 (fullkomin samkvæmni). Algengt er að miða við hærra en 0,6-0,7 til þess að óhætt sé að sameina einstök atriði. Samskipti við kennara. Fyrsti þáttur snýr að samskiptum við kennara en undir hann falla 12 atriði (sjá töflu 2). Þátturinn skýrir 40% af heildardreifingu atriðanna. Öll atriðin eru mæld á fimm punkta raðkvarða (1= mjög sammála, 2= frekar sammála, 3= hvorki né, 4= frekar ósammála, 5= mjög ósammála). Innri samkvæmni atriðanna er góð eða α = 0,930. Svörin voru lögð saman í eina breytu og fékk hver nemandi stig á skalanum 0-60 (m=24,9, sf=9). Allir nemendur svöruðu að minnsta kosti einni spurningu en brottfallið eftir sameiningu var alls % nemenda voru með minna en 37 stig.

24 Sálvefræn einkenni unglinga 15 Tafla 2 Chronbach s Alpha, þáttahleðsla og fylgni frumbreyta við fylgibreytu Breyta m sf α Þáttahleðsla r Samnemendur a 7,43 2, * Hvernig líður þér í frímínútum c 1,6 0, Bekkjarfélögunum finnst gaman að vera saman c 1,99 0, Flestir bekkjarfélagar eru vingjarnlegir c 1,95 0, Bekkjarfélagarnir taka mér eins og ég er c 1,9 0, Kennarar b 24,9 9, * Kennararnir taka mér eins og ég er c 1,65 0, Mér finnst kennurunum vera annt um mig sem einstakling c 2,15 0, Ég treysti kennurunum mínum mjög vel c 2,0 1, Kennararnir eru hvetjandi þegar ég er að vinna verkefni í skólanum c 2,08 0, Ef mig vantar meiri hjálp get ég fengið hana c 1,79 0, Kennararnir skýra út fyrir mér hvernig ég get gert betur í verkefnum c 1,88 0, Kennararnir sýna mér hvernig ég get leyst verkefni c 1,82 0, Mér finnst að kennararnir mínir gefi mér valfrelsi í náminu c 2,55 1, Kennararnir reyna að skilja mitt sjónarmið áður en þeir stinga upp á nýjum leiðum 2,42 1,1.793 til að leysa hlutina c Kennararnir skýra út hvað ég á að gera og hvernig ég á að gera það c 1,8 0, Kennararnir hlusta á hvernig ég vil gera hlutina c 2,36 1, Mér finnst námið og kennslan sniðið að mínum þörfum c 2,44 1, Hvernig líkar þér í skólanum? d 1,67 0,71.361* Hversu miklu álagi verður þú fyrir vegna skólanámsins? d 2,52 0,9.275* Hversu oft hefur þú verið lagður/lögð í einelti í skólanum undanfarna mánuði? c 1,28 0,72.263* Hversu oft hefur þú tekið þátt í að leggja annan nemanda í einelti í skólanum? c 1,12 0,43.124* Kyn.171* Bekkur.126* * p = 0.01 a skali = 0-20 b skali = 0-60 c skali = 1-5 d skali = 1-4 Tengsl við samnemendur. Fjögur atriði féllu undir þátt tvö og eru þau lýsandi fyrir samskipti unglinganna sín á milli innan skólaumhverfisins (sjá töflu 2) og skýrir hann 11,2% af heildardreifingu atriðanna. Öll atriðin voru mæld á fimm punkta raðkvarða (1= mjög

25 Sálvefræn einkenni unglinga 16 sammála, 2= sammála, 3= hvorki né, 4= ósammála, 5= mjög ósammála). Cronbach s Alpha sýndi ásættanlega innri samkvæmni (α = 0,789). Eftir að atriðin voru sameinuð gat hver nemandi hlotið stig á kvarðanum 0-20 (m=7,43, sf=2,69). Allir nemendur svöruðu að minnsta kosti einni spurningu, brottfallið eftir sameiningu var alls 407 og 99% nemenda voru með minna en 17 stig. Einelti. Þriðji þátturinn samanstóð af þeim tveimur atriðum sem mæla hugtakið einelti og skýrði 6% af heildardreifingu atriðinna. Hins vegar var ákveðið að sameina þessi tvö atriði ekki, þar sem þau mæla tvö ólík hugtök, annars vegar að vera lögð/lagður í einelti og hins vegar að leggja í einelti. Þessi atriði standa því sjálfstætt. Spurningarnar sem eiga að mæla einelti eru tvenns konar, annars vegar hversu oft hefur þú verið lögð/lagður í einelti í skólanum undanfarna mánuði? og hins vegar hversu oft hefur þú tekið þátt í að leggja annan nemanda í einelti í skólanum á undanförnum mánuðum?. Báðar spurningarnar voru mældar á fimm punkta raðkvarða: Aldrei, það hefur aðeins komið fyrir einu sinni eða tvisvar, 2 eða 3 sinnum í mánuði, um það bil einu sinni í viku og nokkrum sinnum í viku. Alls sögðust 94% nemenda sjaldan eða aldrei vera lagðir í einelti og 0,6% sögðust hafa lagt annan nemanda í einelti einu sinni í viku eða oftar. Brottfall í lögð/lagður í einelti var 391 og 421 í leggur í einelti. Álag vegna náms og skólaánægja. Námsálag er mælt með spurningunni Hversu miklu álagi verður þú fyrir vegna skólanáms? sem mæld er á fjögurra punkta raðkvarða (1= engu, 2= litlu, 3= nokkru og 4= miklu). Þeir sem svöruðu spurningunni voru og brottfall var 226. Alls sögðust 13,1% ekki verða fyrir neinu álagi og 15% fyrir miklu álagi. Spurningin Hvernig líkar þér í skólanum? var notuð til þess að mæla ánægju nemenda í skólanum. Hún er mæld á fjögurra punkta raðkvarða (1= Líkar mjög vel, 2= líkar þokkalega, 3= líkar ekki vel og 4= líkar alls ekki vel) nemendur svöruðu, brottfall var 123, og sögðu 45% þeirra að þeim líkaði mjög vel í skólanum.

26 Sálvefræn einkenni unglinga 17 Úrvinnsla gagna Tölfræðileg úrvinnsla var gerð með IBM SPSS tölfræðiforritinu, útgáfu 21. Sameinuð voru tvö gagnasöfn sem innihéldu annars vegar gögn um 10. bekkinga og hins vegar gögn um 6. og 8. bekkinga. Ógild svör voru ekki með í útreikningi og tölfræðileg marktækni var miðuð við 95% öryggismörk, eða p <0,05. Fyrir aðhvarfsgreiningu voru fjórar breytur staðgengilskóðaðar á þann hátt að þær fengu tvö gildi hver. Þeir sem höfðu aldrei eða einu sinni til tvisvar verið lagðir í einelti fengu gildið 0 og þeir sem höfðu verið lagðir í einelti tvisvar til þrisvar í mánuði eða oftar fengu gildið 1. Breytan að leggja í einelti var staðgengilskóðuð á sama hátt. Hversu mikið álag nemandi verður fyrir vegna námsins hafði fjóra svarmöguleika og fékk miklu gildið 1 en engu, litlu og nokkru fengu gildið 0. Þá var nemendum skipt í tvennt eftir því hvernig þeim líkar í skólanum en þeim sem líkar ekki vel eða alls ekki vel í skólanum var gefið gildið 1 og þeim sem líkar mjög vel eða þokkalega var gefið gildið 0. Skalarnir sem sýndu heildarstigafjölda unglinganna fyrir breyturnar tengsl við samnemendur og samskipti við kennara voru styttir í 0-10 stig til þess að gera breytileika þeirra sýnilegri í aðhvarfsgreiningunni. Niðurstöður Til þess að skoða hvort tilgáta eitt, um að neikvæð upplifun ára unglinga af sálfélagslega skólaumhverfinu hafi jákvæða fylgni við tíðni sálvefrænna einkenna, var gerð þrepaskipt aðhvarfsgreining þar sem sálvefræn einkenni voru höfð sem fylgibreyta. Áður en hún var framkvæmd voru viðeigandi forsendur skoðaðar og metið að þeim væri öllum mætt. Lýðfræðilegu breyturnar kyn og bekkur voru settar inn í líkan eitt, álag vegna náms í annað líkan, einelti og skólaánægja í líkan þrjú og samskipti við kennara og tengsl við samnemendur í fjórða líkan. Líkt og sést á töflu 3 skýra kyn og bekkur 4,9% af dreifni sálvefrænna einkenna og er líkanið marktækt, F (3,8815) = 150,17, p < 0,001. Með því að bæta

27 Sálvefræn einkenni unglinga 18 álagi vegna náms við líkanið hækkar skýrða dreifnin í 11,6% og er sú hækkun marktæk, F (4,8814) = 289,69, p <0,001. Eineltisbreyturnar og skólaánægja hækkuðu skýrðu dreifnina í 19,7% í líkani þrjú eða marktæk hækkun um 8,1%, F (7,8811) = 308,86, p < 0,001. Með fjórða og síðasta líkaninu verður skýrð heildardreifni aðhvarfsgreiningarinnar 27,1% og er hún marktæk, F (9,8809) = 364,49, p < 0,001. Mesta forspárgildið hafa tengsl við samnemendur. Tafla 3 Aðhvarfsgreining óstöðluð hallatala Líkan 1 Líkan 2 Líkan 3 Líkan 4 Stöðluð hallatala óstöðluð hallatala Stöðluð hallatala óstöðluð hallatala Stöðluð hallatala óstöðluð hallatala Stöðluð hallatala Fasti 8,05 7,770 6,960 3,710 Lýðfræðilegar breytur Stelpa 3,120,182 2,806,164 2,838,166 2,348, bekkur 2,670,149 1,772,099 2,037,114 1,507,084 8.bekkur 1,710,096 1,185,066 1,239,069,675,038 Álag vegna náms 6,331,264 5,136,214 4,287,179 Skólaánægja 6,231,201 2,626,085 Lagður í einelti 6,328,162 4,036,103 Leggur í einelti 2,290,028 1,573,019 Samskipti við kennara (0-10),737,161 við bekkjafélaga (0-10) 2,953,214 R² 0,221 0,341 0,444 0,521 ΔR² 0,049 0,116 0,197 0,271 F 150, ,69 308,86 364,49 *p<0,05 Samkvæmt heildarlíkaninu er drengur í 6. bekk með 3,7 stig á sálvefræna einkenna skalanum (0-40 stig) þegar stjórnað er fyrir öllum sálfélagslegum þáttum skólaumhverfisins og öðrum bekkjum. Ef nemandinn er stúlka hækkar hann í 6 stig, hann hækkar í 4,4 ef hann er í 8. bekk og 5,2 ef hann er í 10. bekk. Þeir nemendur sem upplifa mikið álag vegna námsins hækka um 4,2 stig og þeim sem líkar illa í skólanum hækka um 2,6 stig. Allar breytur sálfélagslega skólaumhverfisins lögðu marktækt til aukningar á tíðni sálvefrænna einkenna og stenst því tilgáta eitt, að neikvæð upplifun ára unglinga af sálfélagslega skólaumhverfinu hafi jákvæða fylgni við sálvefræn einkenni.

28 Sálvefræn einkenni unglinga 19 Tafla 4 Dreifigreining fyrir allar breytur eftir kyni og bekk Sálvefræn einkenni 6. bekkur 8. bekkur 10. bekkur Allir Stúlkur Drengir Allir Stúlkur Drengir Allir Stúlkur Drengir m sf m sf m sf m sf m sf m sf m sf m sf m sf 9,7 8,1 10,3 8,4 9,1 7, ,5 12,5 8,8 10,1 7,9 12,3 9,0 15,1 9,4 9,7 7,7 Kennarar 2,0 1,7 1,9 1,7 2,2 1,7 2,9 1,9 2,9 1,9 3,0 1, ,9 3,0 1,8 3,0 1,9 Samnemendur 0,9 0,7 0,9 0,7 0,8 0,6 0,8 0,6 0,7 0,2 0,7 0,5 0,8 0,6 0,9 0,7 0,7 0,6 Skólaánægja 1,6 0,7 1,6 0,7 1,7 0,7 1,7 0,7 1,7 0,7 1,7 0,7 1,7 0,7 1,7 0,7 1,7 0,7 Álag í skóla 2,2 0,9 2,1 0,9 2,2 0,9 2,6 0,9 2,7 0,8 2,5 1,7 2,8 0,9 3,0 0,8 2,6 0,9 Lögð/lagður í einelti Leggja í einelti Ekki marktækur munur 1,4 0,8 1,3 0,8 1,4 0,8 1,3 0,7 1,3 0,7 1,3 0,7 1,2 0,6 1,2 0,6 1,2 0,5 1,1 0,5 1,1 0,4 1,2 0,5 0,1 0,4 1,1 0,4 1,2 0,5 1,1 0,4 1,1 0,3 1,2 0,5 Dreifigreining var framkvæmd til þess að kanna hvort tilgáta tvö, um að sálvefræn einkenni aukist með aldrinum og þá meira hjá stúlkum en drengjum, standist (sjá töflu 4). Munur milli kynja á sálvefrænum einkennum var marktækur í öllum bekkjum á eftirfarandi hátt frá 6. til 10. bekkjar: F (1, 3173) =15,998, p < 0,001; F (1, 3530) =68,790, p < 0,001; F (1,3314) =327,964, p < 0,001. Meðaltal sálvefrænna einkenna eykst úr 9,71 í 6. bekk í 11,23 í 8. bekk (15,7% aukning) og 12,4 í 10. bekk (10% aukning) eða alls um 27,7% milli 6. og 10. bekkja og er munurinn marktækur; F (2, 10079) =81,576, p < 0,001). Ef kynin eru skoðuð hvort fyrir sig er munurinn einnig marktækur á milli bekkja; F (2, 5024) =7,342, p < 0,001 hjá drengjum og F (2, 4993) =121,962, p < 0,001 hjá stúlkum. Hlutfallslega er aukning einkenna hjá stúlkum tæp 22% milli 6. og 8. bekkja og 21,5% milli 8. og 10. bekkjar og alls er aukningin frá 6. bekk til 10. bekkjar 47%. Sálvefrænu einkennin aukast um 11% milli 6. og 8. bekkja hjá drengjum en lækka hins vegar um 4% milli 8. og 10. bekkja og er aukningin milli 6. og 10. bekkja 8%. Í heildina aukast einkennin því um 27,7% hjá unglingum almennt en einungis um 8% hjá drengjum á móti 47% hjá stúlkum og er aukningin milli kynja og bekkja marktæk samkvæmt aðhvarfsgreiningu (t = 8,682, p < 0,001). Tilgáta tvö, að sálvefræn einkenni 11-15

29 Sálvefræn einkenni unglinga 20 ára unglinga aukist með aldrinum og meira hjá stúlkum en drengjum, stenst því aðeins að hluta til þar sem tíðni sálvefrænna einkenna hækkar ekki með aldrinum hjá drengjum. Tafla 5 Hlufall nemenda með hæstu stig eftir kyni og bekk Sálvefræn Sama Kennararb einkenni nemendur c Ánægja í skóla d Álag í skóla e Lögð/lagður í einelti f Leggur í einelti g s d s d s d s d s d s d s d 6. bekkur 2,9 1,9 1,4 1,6 1,9 1,1 5,8 9,2 7,7 7,0 6,7 7,7 0,7 2,4 8. bekkur 4,3 2,0 3,2 4,0 1,5 1,4 10,0 10,0 17,2 13,6 6,2 5,0 0,6 1,2 10. bekkur 7,4 1,5 2,8 3,4 1,6 1,2 10,0 8,4 26,7 16,7 4,2 2,9 0,5 2,1 s = stúlka, d = drengur a % hlutfall nemenda með > 30 stig af 0-40 b % hlutfall nemenda með > 45 af 0-60 c % hlutfall nemenda með > 15 stig af 0-20 d % hlutfall nemenda sem svöruðu líkar ekki vel og líkar alls ekki vel e % hlutfall nemenda sem svöruðu mikið álag f % hlutfall nemenda sem eru lagðir í eineilti oftar en einu sinni í mánuði g % hlutfall nemenda sem eru leggja aðra í eineilti oftar en einu sinni í mánuði Tilgáta þrjú, hvort álag vegna náms aukist meira með aldrinum hjá ára stúlkum en drengjum og sé stærsti áhrifaþáttur sálfélagslega skólaumhverfisins þegar kemur að algengi sálvefrænna einkenna hjá unglingsstúlkum, var að hluta til einnig könnuð með dreifigreiningu. Meðaltal álags vegna náms hjá báðum kynjum hækkar um 18% milli 6. og 8. bekkja og um 8% milli 8. og 10. bekkjar. Samtals er 27% hækkun milli 6. og 10. bekkja og er munurinn milli bekkja marktækur, F (3,10584) = 31,281, p < 0,001. Hjá stúlkum eykst álagið um 29% milli 6. og 8. bekkja og 11% milli 8. og 10 bekkja eða 43% í heildina. Hjá drengjunum er heildaraukningin 18%, 14% milli 6. og 10. bekkja en einungis 4% milli 8. og 10. bekkja. Í báðum tilfellum var aukningin marktæk, F (3,5211) = 305,533, p < 0,001 og F (3,5263) = 87,540, p < 0,001. Ekki var marktækur munur á kynjunum í 6. bekk en hann var marktækur í 8. bekk (F (3,3671) = 22,922, p < 0,001) og 10. bekk (F (3,3404) = 44,658, p < 0,001. Til þess að skoða nánar neikvæða upplifun unglinga af sálfélagslega skólaumhverfinu voru hlutföll þeirra unglinga sem eru með neikvæðustu upplifunina könnuð (sjá töflu 5). Þar sést að þó meðaltal upplifaðs álags vegna námsins hækki ekki mikið, fjölgar þeim mjög með aldrinum sem upplifa mesta námsálagið og mun meira í hópi stúlkna en drengja. Fyrri hluti tilgátu þrjú stenst en ekki seinni.

30 Sálvefræn einkenni unglinga 21 Umræður Markmið þessarar rannsóknar var að bæta við þá þekkingu sem þegar var til staðar um áhrif kyns, aldurs og sálfélagslega skólaumhverfisins á algengi sálvefrænna einkenna hjá unglingum. Niðurstöðurnar sýna að hægt er að skýra 27 % dreifni sálvefrænna einkenna með kyni, aldri og sálfélagslega skólaumhverfinu. Þegar einstakir þættir innan sálfélagslega skólaumhverfisins eru skoðaðir sést að tengsl við samnemendur er stærsti áhrifaþátturinn á milli sálvefrænna einkenna og sálfélagslega skólaumhverfisins. Þar á eftir koma hversu mikið álag unglingarnir upplifa vegna námsins, samskipti við kennara og kyn. Bekkur, skólaánægja og að vera lögð/lagður í einelti hafa einnig nokkuð mikil áhrif en að leggja aðra í einelti hefur minnstu áhrifin. Tíðni sálvefrænna einkenna eykst töluvert með aldrinum hjá stúlkum. Svo er hins vegar ekki hjá drengjum þar sem hún hækkar milli 11 og 13 ára en lækkar aftur milli 13 og 15 ára. Þessar niðurstöður eru í samræmi við niðurstöður Bergström o.fl. (2015), Hellström Nilsson, Leppert og Aslundo (2015), Plenty o.fl. (2014), Sweeting, West og Der (2007), Varga, Piko, og Fitzpatrick (2014), Yngwe og Östberg (2012) og Östberg, Alfven og Hjern (2006) sem sýndu að stúlkur eru með meiri sálvefræn einkenni og þau aukist með aldrinum. Álag vegna námsins er annar stærsti áhrifaþátturinn þegar kemur að sálvefrænum einkennum og skýrir eitt og sér 6,7% þeirra. Það er í samræmi við niðurstöður Hjern o.fl. (2008) sem telja álag vegna verkefna og prófa stóran áhrifaþátt á sálvefræn einkenni unglinga. Námsálagið eykst mikið hjá báðum kynjum eftir aldri, eða um 27% frá 11 til 15 ára, sem ætti að teljast eðlileg þróun þegar nær dregur lokum grunnskóla. Áhugavert er þó að á meðan munurinn á kynjunum er ekki marktækur í 6. bekk er hlutfall þeirra sem upplifa mikið álag vegna námsins í 10. bekk 27% hjá stúlkum á móti 17% hjá drengjum. Þegar hlutföll þeirra sem upplifa mesta álagið eru skoðuð má sjá vísbendingar um að námsálagið sé

31 Sálvefræn einkenni unglinga 22 stærri áhrifaþáttur, og jafnvel stærsti, þegar kemur að tíðni sálvefrænna einkenna stúlkna. Það er í samræmi við seinni hluta tilgátu þrjú en ekki er þó hægt að staðfesta að svo sé. Samskipti við kennara og tengsl við samnemendur hafa miðlunaráhrif á milli sálvefrænna einkenna og þess að vera lögð/lagður í einelti. Það kemur ekki á óvart þar sem einelti er eitt form samskipta við samnemendur og eðlilegt að það auki neikvæða upplifun af tengslunum. Þegar stjórnað er fyrir öllum breytum eru áhrif þess að vera lagður í einelti mikil en að leggja aðra í einelti leggur minnst til heildarlíkansins. Þetta er í samræmi við niðurstöður Fekkes, Pijpers og Verloove-Vanhorick (2004), Forero, McLellan, Rissel og Bauman (1999), Gini (2008) og Gini og Pozzoli (2013) sem sýndu fram á að unglingar sem lagðir eru í einelti eru mun líklegri til þess að finna fyrir sálvefrænum einkennum en þeir sem leggja aðra í einelti. Drengir í öllum bekkjum eru líklegri til þess að vera gerendur í eineltismálum en stúlkur og einnig að vera þolendur í 6. bekk. Það snýst hins vegar við í 10. bekk þar sem stúlkur eru líklegri til þess að segjast vera lagðar í einelti. Ekki er mikill munur á meðaltali skólaánægju drengja og stúlkna en þegar hlutfall þeirra sem líkar verst í skólanum er skoðað sést að í 6. bekk líkar drengjum mun verr í skólanum en stúlkum og í 10. bekk líkar stúlkunum orðið nokkuð verr en drengjum. Í heildarlíkaninu lækkar hlutur skólaánægju um tæp 60% og eru miðlunaráhrif samskipta við kennara og tengsla við samnemenda á milli skólaánægju og sálvefrænna einkenna því til staðar. Af þeim 27% sem heildarlíkanið útskýrir af sálvefrænum einkennum unglinga skýra samskipti við kennara og tengsl við samnemendur nærri þriðjung þeirra, eða 7,4%. Mikill munur er hins vegar á því hversu mikið hvor breytan leggur til og útskýra samskipti við kennara einungis einn fimmta þess sem tengsl við samnemendur leggja til. Hlutur samskipta við kennara í heildarlíkaninu er þó samt sem áður nokkuð stór og er það í samræmi við niðurstöður Hjern o.fl. (2008) og Plenty o.fl. (2014) sem telja samskipta við kennara hafa