RANNSÓKNIR Í FÉLAGSVÍSINDUM V FÉLAGSVÍSINDADEILD

Transcription

1 RANNSÓKNIR Í FÉLAGSVÍSINDUM V FÉLAGSVÍSINDADEILD

2

3 RANNSÓKNIR Í FÉLAGSVÍSINDUM V FÉLAGSVÍSINDADEILD Erindi flutt á ráðstefnu í október 2004 Ritstjóri Úlfar Hauksson Háskólaútgáfan 2004

4 2004 Höfundar ISBN: Öll réttindi áskilin. Bók þessa má ekki afrita með neinum hætti, svo sem með ljósritun, ljósmyndun, prentun, hljóðritun eða á annan sambærilegan hátt, að hluta til eða í heild, nema að fengnu skriflegu leyfi höfunda eða útgefenda. Brot varða lög um höfundarrétt. Mynd á kápu er eftir Ágúst Petersen. Myndin er í einkaeign. Umbrot: Guðlaug J. Sturludóttir Prentumsjón: Gutenberg

5 Efnisyfirlit Höfundalisti Formáli BÓKASAFNS- OG UPPLÝSINGAFRÆÐI Ágústa Pálsdóttir: Health and lifestyle Icelander s information behaviour Áslaug Agnarsdóttir: Hans og Gréta í upplýsingafrumskóginum Jóhanna Gunnlaugsdóttir: Skipulag upplýsinga í rafrænum miðlum: Leið til þekkingarstjórnunar á tímum breytinga Stefanía Júlíusdóttir: Journal collection management in a health science library : at the onset of the electronic age AFBROTAFRÆÐI Helgi Gunnlaugsson: Afbrot á Íslandi: Eðli, þróun og skýringar Jón Gunnar Bernburg og Þórólfur Þórlindsson: Ég er engin gunga : Fjölstigagreining á félagslegu samhengi ofbeldis Marius Peersen, Haukur Freyr Gylfason og Jón Friðrik Sigurðsson: Endurtekinn ölvunarakstur ungra ökumanna Rannveig Þórisdóttir, Haukur Freyr Gylfason og Marius Peersen: Umferðarlagabrot: Skiptir kyn máli? FÉLAGSFRÆÐI Birgir Guðmundsson og Ingibjörg Elíasdóttir: Fjölmiðlalög góð eða vond löggjöf? Eiríkur Bergmann Einarsson: Blikur á lofti áratugur í EES Guðbjörg Hildur Kolbeins: Spotlight and blind spots: Global news in Guðbjörg Linda Rafnsdóttir og Margrét Lilja Guðmundsdóttir: Upplýsingatækni Eftirlitsþjóðfélag Guðbjörg Vilhjálmsdóttir: Ólík hugsun um störf eftir kynferði Ingólfur V. Gíslason: Dómar í forsjárdeilum

6 6 Magnús Árni Magnússon: The New Protestants. Reluctance towards European integration in Northern Europe Margrét Lilja Guðmundsdóttir og Salvör Nordal: Varðveisla persónuupplýsinga og traust til erfðavísinda - viðhorf almennings Stefán Ólafsson: Kísildalur Leiðarljós Íslands inn í þekkingarhagkerfið? Þorbjörn Broddason: Móta boðskiptin veruleikann? Þorgerður Einarsdóttir og Gyða Margrét Pétursdóttir: Þetta liggur einhvern veginn betur fyrir henni. Feður, börn og fæðingarorlof á Íslandi og í Noregi Þóroddur Bjarnason: Leiðin að heiman.. Forspárgildi viðhorfa unglinga fyrir búsetuþróun á Íslandi FÉLAGSRÁÐGJÖF Freydís J. Freysteinsdóttir: Endurtekinn misbrestur í uppeldi barna: Helstu áhættuþættir Guðný Björk Eydal: Hvernig samhæfa íslenskar barnafjölskyldur atvinnuþátttöku og umönnun ungra barna? Sigurveig H. Sigurðardóttir: Notendaval og sjálfsákvörðunarréttur aldraðra Sigrún Júlíusdóttir: Rannsókn á fræðastörfum íslenskra félagsráðgjafa Steinunn Hrafnsdóttir: Rannsókn á framlagi og efnahagslegu mikilvægi sjálfboðastarfa UPPELDIS- OG MENNTUNARFRÆÐI Guðný Guðbjörnsdóttir og Sergio Morra: Orðræður ungs fólks um íslenska menningu og skólastarf í ljósi hnattvæðingar Guðrún Kristinsdóttir: Fjölbreytni í lífssögum ungs fólks um fóstur Gunnhildur Óskarsdóttir: The effect of different teaching methods on the development of children s ideas about the human body Sigrún Aðalbjarnardóttir og Kristjana Stella Blöndal: Uppeldishættir foreldra og námsárangur unglinga á samræmdum prófum við lok grunnskóla Sigurlína Davíðsdóttir og Penelope Lisi: Áhrif lýðræðislegs verklags á sjálfsmat í skólum

7 7 KENNSLUFRÆÐI Anna Ólafsdóttir: Já, en þetta var ekki á glærunum! mat á þætti upplýsinga- og samskiptatækni í þróun Háskólans á Akureyri Guðrún Geirsdóttir: Hinum megin Suðurgötunnar. Um nám og kennsluinnan ólíkra háskólagreina Hafdís Ingvarsdóttir :... ef það er eitthvað sem þeim þykir áhugavert Enskukennsla við upphaf 21. aldar Þuríður Jóhannesdóttir: Fjarnám í ljósi athafnakenningarinnar: tilviksathugun úr kennaranámi við Kennaraháskóla Íslands FÖTLUNARFRÆÐI Guðrún V. Stefánsdóttir: Birtingamyndir andófs og mótspyrnu í lífssögum þriggja kvenna með þroskahömlun Kristín Björnsdóttir: Þátttaka fólks með þroskahömlun í menningu samtímans. 509 Rannveig Traustadóttir: Fötlunarfræði: Upphaf, þróun og fræðileg sjónarhorn Snæfríður Þóra Egilson: Áhrifaþættir á þátttöku nemenda með hreyfihömlun MANNFRÆÐI Adriana Binimelis Sáez: The Perception of Trees and Forested Environments in Iceland Hallfríður Þórarinsdóttir: Málsvari heimsósóma Jónína Einarsdóttir: Meðferð mikilla fyrirbura: Þessar ósvöruðu spurningar eru erfiðastar Kristín Loftsdóttir: Ég er ekki með kynþáttafordóma en... Hugtakið kynþáttur og íslenskt samfélag Unnur Dís Skaptadóttir: Fjölmenning á ferð og flugi

8 8 ÞJÓÐFRÆÐI Ingunn Ásdísardóttir: Ein eða tvær hverjar eru þær? Eru ásynjurnar Frigg og Freyja af sömu rót eða ekki? Rósa Þorsteinsdóttir: Íslenskir sagnaþulir og ævintýrin þeirra Terry Gunnell: Íslenski sagnagrunnurinn Valdimar Tr. Hafstein: Intangible Reform: Community, Governance, and the Intangible Cultural Heritage SÁLFRÆÐI Árni Kristjánsson: Hvað þú sást ræður því hvað þú sérð : Ýfingaráhrif í sjónskynjun Daníel Þór Ólason, Guðmundur Á. Skarphéðinsson, Jóhanna Ella Jónsdóttir, Mikael Mikaelsson og Sigurður J. Grétarsson: Algengi spilavanda hjá reykvískum unglingum á aldrinum ára Elín Díanna Gunnarsdóttir: Differential responses by cocaine users to affective cues Fanney Þórsdóttir: Hefur viðhorf áhrif á mat svarenda á svarmöguleikum Likert-atriða? Guðmundur B. Arnkelsson: Margstigagreining á stærðfræðikunnáttu í 7. bekk eftir skólum Haukur Freyr Gylfason, Sigurjón B. Stefánsson, Jakob Smári og Helgi Tómasson: Inflúensa móður á öðrum þriðjungi meðgöngu eykur líkur á að barnið greinist með geðklofa síðar meir Jakob Smári: Hvar á þráhyggjan heima? Um hugræn sérkenni áráttu og þráhyggju og tengsl áráttu/þráhyggju og hvatvísi Jörgen L. Pind: Sálfræðinám við Hafnarháskóla um aldamótin Magnús Kristjánsson: Hvernig á að prófa dómakenninguna um geðshræringar? 725 Zuilma Gabriela Sigurðardóttir og Sóley Jökulrós Einarsdóttir: Hversu langur er vegurinn frá orði að borði?

9 9 STJÓRNMÁLAFRÆÐI Baldur Þórhallsson og Hjalti Þór Vignisson: Evrópustefna íslenskra stjórnvalda fyrstu þrjá áratugi lýðveldisins Baldur Þórhallsson og Hjalti Þór Vignisson: Evrópustefna íslenskra stjórnvalda: Áhrif varnar- og viðskiptatengsla við Bandaríkin Baldur Þórhallsson og Gunnar Helgi Kristinsson: Evrópusamruninn og efasemdir íslenskra ráðamanna Indriði H. Indriðason: Samkeppni og kosningaþátttaka Ólafur Þ. Harðarson: Vinna flokkar eða foringjar kosningar? Stefán Eiríksson: Full þátttaka í Evrópuverkefni Aðild að chengen samstarfinu

10

11 Höfundalisti Adriana Binimelis Sáez, doktorsnemi Anna Ólafsdóttir, aðjunkt HA Anne Clyde, prófessor HÍ Ágústa Pálsdóttir, lektor HÍ Árni Kristjánsson, lektor HÍ Áslaug Agnarsdóttir, stundakennari Baldur Þórhallsson, dósent HÍ Birgir Guðmundsson, aðjúnkt HA Daníel Þór Ólason, aðjúnkt HÍ Eiríkur Bergmann Einarsson, stundakennari Elín Díanna Gunnarsdóttir, lektor HA Fanney Þórsdóttir, stundakennari Freydís J. Freysteinsdóttir, lektor HÍ Guðbjörg Hildur Kolbeins, fjölmiðlafræðingur Guðbjörg Linda Rafnsdóttir, lektor HÍ Guðbjörg Vilhjálmsdóttir, lektor HÍ Guðmundur A. Skarphéðinsson, cand.psych. Guðmundur B. Arnkelsson, dósent HÍ Guðný Björk Eydal, lektor HÍ Guðný Guðbjörnsdóttir, prófessor HÍ Guðrún Geirsdóttir, lektor HÍ Guðrún Kristinsdóttir, prófessor KÍ Guðrún V. Stefánsdóttir, lektor KÍ Gunnar Helgi Kristinsson, prófessor HÍ Gunnhildur Óskarsdóttir, lektor KÍ Gyða Margrét Pétursdóttir, doktorsnemi Hafdís Ingvarsdóttir, dósent HÍ Hallfríður Þórarinsdóttir, Ph.D. Haukur Freyr Gylfason, aðjúnkt HÍ Helgi Gunnlaugsson, prófessor HÍ Helgi Tómasson, dósent HÍ Hjalti Þór Vignisson, stjórnmálafræðingur Indriði H. Indriðason, lektor HÍ Ingibjörg Elíasdóttir aðjúnkt HA Ingólfur V. Gíslason, félagsfræðingur Ingunn Ásdísardóttir, MA nemi

12 12 Jakob Smári, prófessor HÍ Jóhanna Ella Jónsdóttir, BA nemi Jóhanna Gunnlaugsdóttir, lektor HÍ Jón Friðrik Sigurðsson, sálfræðingur Jón Gunnar Bernburg, aðjúnkt HÍ Jónína Einarsdóttir, lektor HÍ Jörgen L. Pind, prófessor HÍ Kristín Björnsdóttir, uppeldisfræðingur KÍ Kristín Loftsdóttir, dósent HÍ Kristjana Stella Blöndal, aðstoðarforstöðumaður HÍ Magnús Árni Magnússon, dósent HB Magnús Kristjánsson, dósent HÍ Margrét Lilja Guðmundsdóttir, félagsfræðingur Marius Peersen, sálfræðingur Mikael Mikaelsson, BA nemi Ólafur Þ. Harðarson, prófessor HÍ Penelope Lisi, Ph.D. Rannveig Traustadóttir, dósent HÍ Rannveig Þórisdóttir, félagsfræðingur Rósa Þorsteinsdóttir, þjóðfræðingur Salvör Nordal, heimspekingur Sergio Morra, prófessor Genova Sigrún Aðalbjarnardóttir, prófessor HÍ Sigrún Júlíusdóttir, prófessor HÍ Sigurður J. Grétarsson, prófessor HÍ Sigurjón B. Stefánsson, dósent HÍ Sigurlína Davíðsdóttir, lektor HÍ Sigurveig H. Sigurðardóttir, lektor HÍ Snæfríður Þóra Egilson, lektor HA Sóley Jökulrós Einarsdóttir, Cand.Psych. Stefania Júlíusdóttir, bókasafns- og upplýsingafræðingur Stefán Eiríksson, lögfræðingur Stefán Ólafsson, prófessor HÍ Steinunn Hrafnsdóttir, lektor HÍ Terry Gunnell, dósent HÍ Unnur Dís Skaptadóttir, dósent HÍ Valdimar Tr. Hafstein, þjóðfræðingur Zuilma Gabriela Sigurðardóttir, lektor HÍ Þorbjörn Broddason, prófessor HÍ Þorgerður Einarsdóttir, lektor HÍ Þóroddur Bjarnason, prófessor HÍ

13 Þórólfur Þórlindsson, prófessor HÍ Þuríður Jóhannesdóttir, doktorsnemi 13

14

15 Formáli Föstudaginn 22. október verður fimmtu ráðstefnu í félagsvísindum ýtt úr vör. Sem og á fyrri ráðstefnum verður boðið upp á fjölbreytta fyrirlestra um nýjustu rannsóknir í félagsvísindum á hinum ýmsu fræðasviðum. Segja má að framundan séu ákveðin tímamót en nú eru liðin 10 ár frá því að fyrsta ráðstefnan var haldin. Frá upphafi hefur félagsvísindadeild og viðskipta- og hagfræðideild staðið að ráðstefnunni. Lagadeild bættist svo við á síðustu ráðstefnu og er nú með öðru sinni. Það er því óhætt að fullyrða að ráðstefnan hafi fest sig í sessi sem liður í því rannsóknarstarfi sem unnið er að innan háskólasamfélagsins. Í síðustu fjögur skipti hefur Friðrik H. Jónsson, dósent í sálfræði við Háskóla Íslands og forstöðumaður Félagsvísindastofnunar, séð um að ritstýra ráðstefnuritinu með miklum sóma. Það er því mikill heiður fyrir undirritaðann að taka við kyndlinum úr hendi Friðriks og leiða þetta verk til enda að þessu sinni. Þrátt fyrir nýjan ritstjóra er ekki um neina grundvallarbreytingu að ræða við ritstjórn verksins. Höfundum var gefin ákveðin forskrift að uppsetningu greina og lögð áhersla á að þeir fylgdu þeirri forskrift. Þó horfði ég í gegnum fingur mér með tiltekinn smáatriði í uppsetningu og tók tillit til mismunandi hefða innan einstakra fræðasviða. Að vissu leyti ber að fagna því að höfundar eru almennt ekki þjáðir af rittregðu. Þessi almenna ritgleði getur þó haft ákveðið vandamál í för með sér. Reglan er sú að höfundar eru í flestum tilfellum að skila inn lengri greinum en forskriftin segir til um. Hingað til hefur ekki verið gengið hart fram í því að fólk haldi sig innan lengdarmarka og ekki gerð krafa um að höfundar stytti greinarnar nema þær séu þeim mun lengri. Þetta þarf að endurskoða. Upphaflega var einungis gefið út eitt ráðstefnurit. Fyrir síðustu ráðstefnu brá svo við að vegna fjölda og lengd greina voru gefin út þrjú rit. Eitt fyrir lögfræðideild, annað fyrir viðskipta- og hagfræðideild og það þriðja fyrir félagsvísindadeild. Nú er svo komið að félagsvísindadeildarritið er komið að þanmörkum. Það þarf því að huga að því að lengja hugsanlega þau mörk sem sett eru á lengd greina og koma þannig til móts við höfunda en að sama skapi ganga harðar fram í því að lengdarmörkin séu virt. Samhliða þessu má síðan vera með forval þar sem greinar eru valdar til birtingar en þeirri aðferð var beitt núna í fyrsta skiptið. Fram til þessa hefur sá háttur verið á að ráðstefnan hefur verið opinn, þ.e. allir gátu í raun komið og haldið erindi um sínar rannsóknir og fengið birta grein í ráðstefnuritinu.

16 16 Að þessu sinni var haldið forval þar sem höfundar sendu inn útdrátt úr verkum sínum. Með þessu móti á að tryggja að viðkomandi rannsókn sé komin á góðan rekspöl og að greinarhöfundur hafi eitthvað fram að færa. Nokkrum greinum var hafnað í forvalinu. Í þessari bók er að finna erindi sem haldin voru í dagskrá félagsvísindadeildar og eru þau 63 talsins. Sem fyrr hefur ráðstefnuritið yfir sér alþjóðlegt yfirbragð þar sem nokkrir höfundar kjósa að birta erindi sín á ensku. Á þeim vikum sem liðnar eru frá því vinna við þessa bók hófst hef ég átt gott samstarf við Guðlaugu Júlíu Sturludóttir, sem sá um umbrot á bókinni, og við Friðrik H. Jónsson fyrrum ritstjóra. Fá þau sérstakar þakkir fyrir samstarfið. Auk þess vil ég þakka höfundum gott samstarf. Afrakstur samstarfsins er samanþjappaður fróðleikur um rannsóknir í félagsvísindum sem birtist í þessari bók og ber vitni um gróskumikið starf í félagsvísindum á Íslandi. Reykjavík, í október 2004 Úlfar Hauksson, aðjúnkt í stjórnmálafræði

17 Endurtekinn misbrestur í uppeldi barna: Helstu áhættuþættir Freydís J. Freysteinsdóttir Misbrestur í uppeldi getur haft alvarlegar afleiðingar fyrir börn. Því er mikilvægt að skoða áhættuþætti misbrests í uppeldi barna og ekki síst þætti sem tengjast endurteknum misbresti í uppeldinu. Afleiðingarnar geta komið fram sem innhverf vandkvæði, s.s. kvíði og óyndi, og sem úthverf vandkvæði, s.s. hegðunarerfiðleikar (Markward, 1997; Saunders, 1994). Algengara er að innhverf vandkvæði komi fram hjá stúlkum og að úthverf vandkvæði komi fram hjá drengjum (Jouriles og Norwood, 1995). Þegar einkenni eru langvarandi og koma oft fram geta þau leitt til greiningar á geðrænum vandkvæðum, t.d. þunglyndis og mótstöðuþrjóskuröskun (American Psychatric Association, 1994). Misbrestur í uppeldi barna getur einnig komið fram í námsörðugleikum og félagslegum erfiðleikum (Miller- Perrin og Perrin, 1999). En hvað felur misbrestur í uppeldi í sér? Misbresti í uppeldi getur falist í ofbeldi eða vanrækslu. Ofbeldi getur verið líkamlegt, kynferðislegt eða sálrænt/tilfinningalegt. Vanræksla getur verið líkamleg (vanrækslu á grunnþörfum barns), vanræksla varðandi umsjón og eftirlit, vanræksla varðandi nám og sálræn/tilfinningaleg vanræksla (Freydís J. Freysteinsdóttir, 2003). Í þessari rannsókn var megin áherslan á vanrækslu. Það er athyglisvert að á undanförnum árum hefur tilkynningum um vanrækslu fækkað hér á landi, en í þeim tilfellum sem barn er þolandi, er þó oftast tilkynnt um vanrækslu (Barnaverndarstofa, 2004). Vistfræðilíkan Belsky s (1980) var notað sem hugtakarammi í þessari rannsókn. Segja má að vistfræðilíkan Belsky s sé yfirkenning (meta-theory) og aðrar þrengri kenningar falli innan hennar. Til dæmis einstaklingskenningar (líffræðilegar kenningar, hegðunarkenningar), samskiptakenningar (kenningar um tilfinningatengsl og um fjölskyldutengsl) og félagslegar kenningar (áhrif félagslegs stuðnings, félagslegrar einangrunar, efnahags). Einnig felur líkan Belsky s í sér menningaráhrif. Vistfræðilíkan Belsky s skiptir mismunandi áhættuþáttum í meginsvið (levels). Eins og sjá má á mynd 1 eru þeir þættir

18 316 Félagsráðgjöf Freydís J. Freysteinsdóttir sem tengjast einstaklingum, þ.e. móður, föður og barni/börnum á fyrsta meginsviði. Á öðru meginsviði eru þættir sem tengjast fjölskyldu. Á þriðja meginsviði eru félagslegir þættir og á fjórða meginsviði eru þættir sem tengjast menningu. Á öllum meginsviðum finnast þættir sem draga úr (verndandi þættir) eða auka líkur (áhættuþættir) á misbresti í uppeldi barna. Samkvæmt líkaninu á misbrestur í uppeldi sér stað þegar magn og umfang áhættuþátta fer umfram magn og umfang verndandi þátta. Áhættuþættir geta verið skilgreindir sem þættir sem tengjast (hafa fylgni við) misbresti í uppeldi barna (Burgess og Draper, 1989) eða sem þættir sem auka líkur á misbresti í uppeldi barna í framtíðinni (Rosenstein, 1995). Samvirkni er á milli þátta innan meginsviða og milli meginsviða. T.d. getur ungt foreldri sem hefur ekki búið við hlýlegt og styðjandi uppeldi í æsku (einstaklingsþáttur) og missir vinnuna (félagslegur þáttur) verið í aukinni hættu á að vanrækja barn sitt eða beita það ofbeldi. Hins vegar dregur úr þeirri áhættu ef foreldrið fær tilfinningalegan og efnahagslegan stuðning frá maka (fjölskylduþáttur) og ef það býr í landi þar sem líkamlegar refsingar eru ekki viðurkennd uppeldisaðferð (menningarþáttur). Mynd 1. Vistfræðilíkan Belsky s

19 Endurtekinn misbrestur í uppeldi barna 317 Áhættuþættir endurtekins misbrests í uppeldi barna Mun færri rannsóknir virðast hafa verið gerðar á áhættuþáttum endurtekins misbrests í uppeldi barna heldur en á áhættuþættum misbrests í uppeldi barna (Freydís J. Freysteinsdóttir, 2004). Aukin hætta á endurtekningu hefur verið tengd fjölda þolenda (Wood, 1997), langs tímabils sem misbrestur á sér stað (English, Marshall & Brummel, 1999) og alvarleika (Browne, 1986). Auk þess hefur komið fram að börn sem verða fyrir misbresti í uppeldi á heimili sínu eru líklegri til að verða fyrir ofbeldi af hálfu aðila utan fjölskyldu (Hamilton & Browne, 1999). Foreldrar sem hafa sjálfir orðið fyrir misbresti í uppeldi í æsku eru líklegri til að vanrækja börn sín eða beita þau ofbeldi endurtekið (English o.fl., 1999; Jones, 1987; Wood, 1997). Foreldrar sem endurtekið vanrækja börn sín eða beita þau ofbeldi eru líklegri til að vera ungir (Baird s, 1988), eiga við áfengisog/eða vímuefnavanda að stríða (Baird s, 1988; Hamilton & Browne, 1999; Inkelas & Halfon, 1997; Jones, 1987; Murphy o.fl., 1991), eiga við námsörðugleika að stríða og geðræn vandkvæði (Hamilton & Browne, 1999), t.d. greindarskortur foreldris og alvarlegar geðtruflanir (Jones, 1987; Murphy o.fl., 1992). Auk þess hefur komið fram að endurtekning tengist óraunhæfum væntingum mæðra til barna þeirra og lélegri foreldrahæfni (Inkelas & Halfon, 1997; Johnson & L Esperance, 1984). Tengsl hafa fundist milli ósamvinnuþýðni móður og endurtekins misbrests í uppeldi barna (Atkinson & Butler, 1996; English o.fl., 1999), auk þess sem slíkar mæður eru líklegri til að missa forsjá barna sinna heldur en mæður sem eru samvinnuþýðar (Atkinson & Butler, 1996). Eiginleikar barna auka líkur á að þau verði endurtekið fyrir vanrækslu eða ofbeldi. Ung börn eru í meiri hættu á að verða endurtekið fyrir vanrækslu eða ofbeldi (Fryer & Miyoshi, 1994; Fuller, Wells & Cotton, 2001; Levy o.fl., 1995). Stúlkur eru líklegri til að verða endurtekið fyrir kynferðislegu ofbeldi heldur en drengir (Fryer & Miyoshi, 1994). Veikleikar barna, t.d. þroskavandamál (DePanfilis & Zuravin, 1999b; Wood, 1997) og fjöldi vandkvæða hjá barni/börnum (Fuller o.fl., 2001) tengjast einnig aukinni hættu á endurtekningu. Í rannsóknaryfirliti Baird s (1988) kom fram að endurtekin vanræksla var líklegri hjá einforeldrisfjölskyldum. Einnig að endurtekin vanræksla var líklegri til að koma fram hjá fjölskyldum með mörg börn. Þessar niðurstöður hafa einnig komið fram í nýrri rannsóknum varðandi fjölskyldustærð (English o.fl., 1999; Hamilton & Browne, 1999) og fjölskyldugerð (Fuller o.fl., 2001; Levy o.fl., 1995; Silverman & Avard, 1985). Jafnframt hefur

20 318 Félagsráðgjöf Freydís J. Freysteinsdóttir komið fram að ef börn eyða miklum tíma með foreldrum og fleiri en eitt barn eru á heimilinu aukast líkur á endurteknu líkamlegu ofbeldi barna (Johnson & L Esperance, 1984). Lítið aldursbil milli barna hefur fylgni við endurtekningu (DePanfilis & Zuravin, 1999b). Önnur vandkvæði í fjölskyldu hafa fylgni við endurtekningu, s.s. hjónavandkvæði (Inkelas & Halfon, 1997) og ágreiningur í fjölskyldum (Browne, 1986). Flestar fjölskyldur sem endurtekið vanrækja börn sín eða beita þau ofbeldi hefur lágar tekjur (Cicchetti & Lynch, 1993). Algengt er að þessar fjölskyldur glími við fátækt, atvinnuleysi og búi í íbúð á vegum hins opinbera (Browne, 1986; Levy o.fl., 1995). Tengsl hafa jafnframt fundist milli lágs menntunarstigs og langvarandi vanrækslu (Nelson, Saunders & Landsman, 1993). Einnig milli skorts á félagslegum stuðningi og endurtekninga allra gerða misbrests í uppeldi (DePanfilis & Zuravin, 1999b). Markmið þessarar rannsóknar var að finna áhættuþætti endurekins misbrests í uppeldi barna með áherslu á vanrækslu, þar sem um vanrækslu var að ræða við fyrstu tilkynningu í öllum tilfellum. Helstu tilgátur voru eftirfarandi: 1) Fjölskyldur sem tilkynnt er um endurtekið til barnaverndaryfirvalda eru líklegri til að upplifa fleiri vandamál á mismunandi þáttum vistfræðilíkansins heldur en fjölskyldur sem tilkynnt er um einu sinni. 2) Áhættuþættir á innri meginsviðum vistfræðilíkansins spá fremur fyrir um endurtekningu heldur en áhættuþættir á ytri meginsviðum vistfræðilíkansins. 3) Fjölskyldur sem tilkynnt er um endurtekið hafa önnur lýðfræðileg einkenni heldur en fjölskyldur sem tilkynnt er um einu sinni. Aðferð Í þessari rannsókn voru tveir hópar bornir saman á mismunandi þáttum lýðfræðilíkans. Hópur þar sem ein staðfest barnaverndartilkynning hafði borist og hóp þar sem tvær eða fleiri staðfestar barnaverndartilkynningar höfðu borist. Notuð var skilgreining DePanfilis & Zuravin (1999a) á endurteknum misbresti í uppeldi barna: Staðfest tilkynning... varðandi eitthvað barn í fjölskyldunni sem hafði átt sér stað a.m.k. einum degi [24 tímum] frá fyrri tilkynningu. Tvær tilkynningar um sama atburð töldust ekki endurtekning (bls ). Í öllum málum fól fyrsta tilkynning í sér vanrækslu, en um aðrar tegundir misbrests í uppeldi gat verið að ræða í síðari

21 Endurtekinn misbrestur í uppeldi barna 319 tilkynningum. Barnaverndarafskipti höfðu ekki átt sér stað fyrir fyrstu tilkynningu. Mál 77 fjölskyldna á þremur hverfaskrifstofum félagsþjónusta voru innihaldsgreind, um endurteknar tilkynningar var að ræða í 39 málum, en um eina tilkynningu í 38 málum. Allar fjölskyldur í úrtakinu bjuggu í Reykjavík og Hafnarfirði þegar fyrsta tilkynning barst og þegar innihaldsgreining fór fram. Allar fjölskyldur í úrtakinu áttu a.m.k. eitt barn yngra en 16 ára, foreldri var ávallt gerandi í einu eða fleiri tilfellum sem tilkynnt var um og a.m.k. annað kynforeldra bjó á heimilinu. Í öllum málum barst fyrsta tilkynning frá 1. janúar 1998 til 31. desember árið 2000 (til 31. ágúst árið 2000 í Reykjavík vegna skipulagsbreytinga). Þess má geta að 517 mál voru skönnuð, en af þeim voru einungis 77 sem uppfylltu þau skilyrði sem sett voru í þessari rannsókn. Hverju máli var fylgt eftir í 18 mánuði eftir að fyrsta tilkynning barst. Ákvörðun um tímalengd rannsóknar var byggð á fyrri rannsóknum sem hafa sýnt að áhætta endurtekningar sé mest fyrstu 12 mánuði eftir fyrsta tilfelli (DePanfilis & Zuravin, 1999a). Ef málum er fylgt eftir í mjög langan tíma, eru þeir áhættuþættir sem metnir eru í byrjun kannski ekki tengdir tilfellum sem eiga sér stað löngu síðar og aðrir nýjir áhættuþættir geta haft sterkari tengsl við slík tilfelli. Rannsakandi las yfir öll skjöl barnaverndarmála sem tengdust málum og innihaldsgreindi þau. Stuðst var við skráningarkerfi sem hannað hafði verið fyrir rannsóknina, að hluta til af rannsakanda en að hluta af Coohey (2000). Annar aðili skráði 22% málanna til að kanna áreiðanleika innihaldsgreiningar. Miðað við viðmið fyrir Cohens к (Altman, 1991) var samræmi á þremur breytum óásættanlegt (>.21), miðlungs samræmi ( ) á tíu breytum, en gott ( ) eða mjög gott ( ) samræmi á öllum öðrum breytum. Þó að samræmið hafi verið lægra en rannsakandi hefði viljað á miðlungsbreytunum, þá var lægsta samræmið á þeim breytum 70,6%, sem má álíta sem viðunandi. Tölfræðiforritið SPSS var notað við greiningu gagna. T-próf voru notuð til að prófa tengsl milli forspárbreyta og endurtekningar. Aðhvarfsgreining fyrir fylgibreytur með tvö gildi (logistic regression) var notuð til að lýsa tengslum frumbreytunnar við fylgibreyturnar. Niðurstöður Eins og hefur þegar komið fram var um 77 mál að ræða alls, þar af 38 mál þar sem tilkynning barst einu sinni, en 39 mál þar sem tvær eða fleiri

22 320 Félagsráðgjöf Freydís J. Freysteinsdóttir tilkynningar bárust. Meðalaldur mæðra var svipaður meðal hópanna (32-33) og einnig feðra (36). Foreldrarnir áttu samtals 152 börn. Öll börnin bjuggu heima hjá foreldrum nema eitt. Fjöldi barna á hverju heimili var á bilinu 1-4. Miðað við hóp eins tilfellis áttu fleiri foreldrar í endurtekningarhópnum tvö börn en færri þeirra þrjú börn. Meðalaldur barnanna var svipaður meðal hópanna (7,4 eitt tilfelli, 6,8 endurtekin tilfelli) og álíka margar stúlkur og drengir voru í hópunum. Í 18 tilfellum (23%) breyttist fjölskyldugerð barns/barna á þeim 18 mánuðum sem rannsóknin náði til. Færri börn í endurtekningarhópnum voru í kjarnafjölskyldu (líffræðilegir foreldrar) og í stjúpfjölskyldu heldur en í hóp eins tilfellis. Aftur á móti voru fleiri börn í endurtekningarhópnum í einforeldrisfjölskyldu heldur en í hópi eins tilfellis. Húsnæðisaðstæður fjölskyldna voru svipaðar meðal hópanna. Þó fluttu fleiri fjölskyldur í endurtekningarhópnum síðustu 12 mánuði fyrir fyrstu tilkynningu heldur en í hópi eins tilfellis. Í flestum tilfellum höfðu foreldrar einungis lokið grunnskólanámi. Þó höfðu fleiri mæður í endurtekningarhópnum einungis lokið grunnskólanámi heldur en í hópi eins tilfellis. Menntunarstig feðra var svipað meðal hópanna. Í allmörgum tilfellum vantaði upplýsingar um menntun foreldra í skráð gögn, einkum varðandi fyrrverandi maka móður. Einnig vantaði upplýsingar um atvinnu foreldra í allmörgum tilfellum. Í rúmlega helming tilfella voru mæður í endurtekningarhópnum útivinnandi (5,1% ekki vitað), samanborið við 42% mæðra í hópi eins tilfellis (26,3% ekki vitað). Hlutfallið var svipað hjá feðrum eða 53% í endurtekningarhópnum (35% ekki vitað) og 56% í hóp eins tilfellis (24% ekki vitað). Meira en 2/3 (65%) fjölskyldnanna upplifði fjárhagserfiðleika við fyrstu tilkynningu og næstum því helmingur (48%) hafði einhvern tíman þurft á fjárhagsaðstoð að halda fyrir fyrstu tilkynningu. Munurinn á milli hópa varðandi þessa þætti var ekki mikill. Heildarfjöldi tilkynninga var 153. Í 64% tilfella var móðir ábyrg fyrir misbrestinum sem hafði átt sér stað, í 23% tilfella var faðir ábyrgur, í 11% tilfella var fyrrum maki móður ábyrgur og í 2% tilfella var annar aðili en foreldrar ábyrgur. Algengasta tegund misbrests í uppeldi var ófullnægjandi umsjón og eftirlit. Næst algengasta tegundin var líkamleg vanræksla. Nokkrar tilkynningar fólu í sér tilfinningalegan misbrest, líkamlegt ofbeldi eða kynferðislegt ofbeldi. Mörg barnanna í hópunum upplifðu ýmis konar erfiðleika sem eru líklega afleiðingar af þeim misbresti í uppeldi sem átti sér stað (Miller-Perrin & Perrin, 1999). Algengastir voru erfiðleikar barns í skóla, en um helmingur

23 Endurtekinn misbrestur í uppeldi barna 321 barnanna í endurtekningarhópnum áttu við slíkan vanda að etja samanborið við þriðjung barna í hópi eins tilfellis. Við tveggja þátta greiningu kom eftirfarandi fram. Fjölskyldur í endurtekningarhópnum voru marktækt líkegri til að vera einforeldrisfjölskyldur og hafa flutt á síðastliðnum 12 mánuðum áður en fyrsta tilkynning barst. Jafnframt voru fleiri mæður í endurtekningarhópnum einungis með grunnskólamenntun en mæður í hópi eins tilfellis. Fleiri mæður í endurtekningarhópnum áttu við áfengisvanda að stríða og fleiri þeirra áttu við þunglyndi að stríða heldur en mæður í hópi eins tilfellis. Auk þess voru fleiri mæður í endurtekningarhópnum greindarskertar heldur en í hópi eins tilfellis. Jafnframt höfðu fleiri mæður orðið fyrir ofbeldi og/eða vanrækslu í æsku í endurtekningarhópnum heldur en í hópi eins tilfellis. Fleiri feður höfðu flutt inn eða út af heimilinu í endurtekningarhópnum heldur en í hópi eins tilfellis. Jafnframt höfðu fleiri feður orðið fyrir ofbeldi og/eða vanrækslu í æsku í endurtekningarhópnum. Tveir þættir er tengdust börnum voru marktækir. Í fleiri fjölskyldum í endurtekningarhópnum var greindarskert barn og/eða barn sem átti við hegðunarerfiðleika að stríða, heldur en í hópi eins tilfellis. Marktækur munur var á hópunum er varðar agavandkvæði og/eða samskiptavandkvæði milli foreldra og barna annars vegar og ágreining milli foreldra hins vegar. Báðar tegundir vandkvæða voru algengari í endurtekningarhópnum, heldur en í hópi eins tilfellis. Að lokum kom fram að fleiri fjölskyldur í endurtekningarhópnum upplifðu sig fá stuðning frá nágrönnum heldur en fjölskyldur í hópi eins tilfellis. En ekki var marktækur munur á hópunum varðandi stuðning frá upprunafjölskyldu, vinum eða frá hópum. Kvarðar voru búnir til úr 1) þáttum er tengdust mæðrum, 2) þáttum er vörðuðu feður, 3) þáttum er vörðuðu börn, 4) fjölskylduþáttum og 5) þáttum er vörðuðu félagslegan stuðning. Ekki var búinn til kvarði úr lýðfræðiþáttum, þar sem þeir töldust það ólíkir innbyrðis. Eins og fram kemur í töflu 1, var einungis einn lýðfræðiþáttur marktækur þegar marktækar lýðfræðibreytur voru settar inn í aðhvarfsgreiningarjöfnu, en það var menntun móður. Einnig voru vandkvæði er tengdust mæðrum marktækur kvarði og vandkvæði sem tengdust fjölskyldunni, en kvarðar vandkvæða er tengdust feðrum, börnum og félagslegum stuðningi voru ekki marktækir.

24 322 Félagsráðgjöf Freydís J. Freysteinsdóttir Tafla 1. Aðhvarfsgreining fyrir tveggja flokka fylgibreytur (N=77) β Chi p Odds R2 Square value Ratio Lýðfræðibreytur:.064 Menntun móður Áhættuþættir:.443 Vandkvæði mæðra Fjölskylduvandkvæði Umræða Eins og kemur fram í niðurstöðum, þá voru megin tilgátur í rannsókn þessari studdar. Fjölskyldur í endurtekningarhópnum áttu við fleiri erfiðleika að stríða á mismunandi meginsviðum vistfræðilíkansins heldur en fjölskyldur í hópi eins tilfellis. Auk þess áttu fjölskyldurnar í endurtekningarhópnum við fleiri vandkvæði eða áhættuþætti að etja á innri meginsviðum vistfræðilíkansins heldur en á ytri meginsviðum þess heldur en fjölskyldur í hópi án endurtekninga. Þó voru þættir tengdir mæðrum og fjölskylduvandkvæði sérstaklega mikilvægir þættir á innri meginsviðum. Að lokum kom fram marktækur munur milli hópa er varðar lýðfræðibreytur. Fjölskyldur í endurtekningarhópnum voru marktækt líklegri til að samanstanda af einu foreldri ásamt barni/börnum, móður með grunnskólamenntun, auk þess sem fjölskyldan var líklegri til að hafa flutt síðastliðna 12 mánuði. Einungis ein af þessum þremur breytum, menntun mæðra, var þó marktæk í hvarfsgreiningu. Niðurstöðurnar gefa ótvírætt til kynna að þó mikilvægt sé fyrir barnaverndarstarfsmenn að meta alla áhættuþætti þegar nýjar tilkynningar berast, er sérstaklega mikilvægt að meta áhættuþætti er varða mæður annars vegar og fjölskyldutengsl og samskipti í fjölskyldu hins vegar og veita viðeigandi stuðning ef þörf er á, til að reyna að fyrirbyggja endurtekningu á vanrækslu og/eða ofbeldi gagnvart börnum.

25 Endurtekinn misbrestur í uppeldi barna 323 Heimildir Altman, D.G. (1991). Practical Statistics for Medical Research. New York: Chapman and Hall. American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders; DSM IV, 4. útg. Washington DC: American Psychiatric Association. Atkinson, L. & Butler, S. (1996). Court-ordered assessment: Impact of maternal noncompliance in child maltreatment cases. Child Abuse & Neglect, 20 (3), Baird, C. (1988). Validation research in CPS risk assesment: Three recent studies. Washington, D.D.: American Public Welfare Association. Barnaverndarstofa (2004). Ársskýrsla Reykjavík: Barnaverndarstofa. Belsky, J. (1980). Child maltreatment: An ecological integration. American Psychologist, 35 (4), Browne, D.H. (1986). The role of stress in the commission of subsequent acts of child abuse and neglect. Journal of Family Violence, 1 (4), Burgess, R.L. & Draper, P. (1989). The explanation of family violence: The role of biological, behavioral, and cultural selection. Í L. Ohlin & M. Tonry (ritstj.), Family Violence (nr. 11, bls ). Cicchetti, D. & Lynch, M. (1995). Failures ini the expectable environment and their impact on individual development: The case of child maltreatment. Í D. Cicchetti & D.J. Cohen (ritstj.), Developmental Psychopathology (nr. 2, bls ). New York: John Wiley & Sons, Inc. Coohey, C. (2000). Partnership for safe families: Forms and evaluative coding manual. Iowa City: University of Iowa. DePanfilis, D. & Zuravin, S.J. (1999a). Epidemiology of child maltreatment recurrences. Social Service Review, 73, DePanfilis, D. & Zuravin, S.J. (1999b). Predicting child maltreatment recurrences during treatment. Child Abuse & Neglect, 23 (8), English, D.J. Marshall, D.B., Brummel, S. & Orne, M. (1999). Child Maltreatment, 4 (4), Freysteinsdóttir, Freydís J. (2003). Skilgreiningar og flokkun á misfellum á umönnun og uppeldisskilyrðum barna. Í F.H. Jónsson (ritstj.), Rannsóknir í félagsvísindum IV. Reykjavík: Háskólaútgáfan. Freysteinsdóttir, Freydís J. (2004). Risk factors for repeated child maltreatment. Doktorsverkefni. Iowa City: University of Iowa. Fryer, G.E. & Miyoshi, T.J. (1994). A survival analysis of the revictimization of children: The case of Colorado. Child Abuse & Neglect, 12,

26 324 Félagsráðgjöf Freydís J. Freysteinsdóttir Fuller, T.L., Wells, S.J. & Cotton, E.E. (2001). Predictors of maltreatment recurrence at two milestones in the life of a case. Children and Youth Services Review, 23 (1), Hamilton, C.E. & Browne, K.D. (1999). Recurrent maltreatment during childhood: A survey of referrals to police child protection units in England. Child Maltreatment, 4 (4), Inkelas, M. & Halfon, N. (1997). Recidivism in child protective services. Children and Youth Services Review, 19 (3), Johnson, W. & L Esperance, J. (1984). Predicting the recurrence of child abuse. Social Work Research and Abstracts, 20, Jones, D.P.H. (1987). The untreatable family. Child Abuse & Neglect, 11, Jouriles, E.N., Norwood, W.D. (1995). Physical aggression towards boys and girls in families characterized by the battering of women. Journal of Family Psychology, 9 (1), Levy, H.B., Markkovic, J., Chaudhry, U., Ahart, S. & Torres, H. (1995). Reabuse rates in a sample of children followed for 5 years after discharge from a child abuse inpatient assessment program. Child Abuse & Neglect, 19 (11), Markward, M.J. (1997). The impact of domestic violence on children. Families in Society: The Journal of Contemporary Human Services, 1, Miller-Perrin, C.L. og Perrin, R.D. (1999). Child Maltreatment: An Introduction. London: SAGE Publications. Murphy, J.M., Bishop, S.J., Jellinek, M.S., Quinn, S.D. & Poitrast, J.F. (1992). What happens after the care and protection petition?: Reabuse in a court sample. Child Abuse & Neglect, 16, Nelson, K.E., Saunders, E.J. & Landsman, M.J. (1993). Chronic child neglect in perspective. Social Work, 38 (6), Rosenstein, P. (1995). Parental levels of empathy as related to risk assessment in child protective services. Child Abuse & Neglect, 19 (11), Saunders, D.G. (1994). Child custody decisions in families experiencing woman abuse. Social Work, 39 (17), Silverman, S.B. & Avard, D.M. (1985). Characteristics of re-referred families in a child abuse program. Journal of Child Care, 2 (5), Wood, J.M. (1997). Risk predictors for re-abuse or re-neglect in a predominantly hispanic population. Child Abuse & Neglect, 21 (4),