BA ritgerð. Hver er ég?

Transcription

1 BA ritgerð Mannfræði Hver er ég? Sjálfsmynd Vestur-Íslendinga fyrr og nú Svafa Kristín Pétursdóttir Leiðbeinandi: Kristján Þór Sigurðsson Október 2017

2

3 Hver er ég? Sjálfsmynd Vestur-Íslendinga fyrr og nú Svafa Kristín Pétursdóttir Lokaverkefni til BA-gráðu í mannfræði Leiðbeinandi: Kristján Þór Sigurðsson 12 einingar Félags og mannvísindadeild Félagsvísindasvið Háskóla Íslands Október, 2017

4 Hver er ég? Sjálfsmynd Vestur-Íslendinga fyrr og nú Ritgerð þessi er lokaverkefni til BA-gráðu í mannfræði og er óheimilt að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi rétthafa. Svafa Kristín Pétursdóttir, 2017 Prentun: Svansprent Reykjavík, Ísland, 2017

5 Útdráttur Við lok 19. aldarinnar urðu miklir fólksflutningar frá Evrópu til Vesturheims vegna versnandi lífsviðurværis í Evrópu af völdum slæms veðurfars, hungursneyðar og iðnbyltingarinnar. Voru hópar af Íslendingum hluti af þeim etnísku hópum sem fluttust búferlum þangað á þessum tíma. Er áætlað að um það bil tuttugu þúsund manns hafi flutt búferlum frá Íslandi til Vesturheims í þessum fólksflutningum. Í ritgerðinni fjalla ég um mismunandi ástæður fólksflutninganna og þær aðstæður sem mættu fólkinu við komuna til Vesturheims. Skoða ég samfélagsgerðina og þau pólitísku umbrot sem áttu sér stað á Íslandi á síðari hluta 19. aldar og í upphafi 20. aldar. Fjalla ég um þær breytingar sem urðu á íslensku samfélagi á þeim tíma og tengi við þær hugmyndir um sjálfstæði sem íslensku landnemarnir virðast hafa haft með sér til Vesturheims. Einnig skoða ég sjálfsmyndir íslensku landnemanna við brottförina frá Íslandi og hvernig hún tók breytingum smátt og smátt eftir því sem lengra leið á búsetu þeirra í Vesturheimi. Ber ég auk þess saman sjálfsmyndir íslensku landnemanna við sjálfsmyndir afkomenda þeirra í Vesturheimi í dag. Nota ég kenningar um þjóðernishyggju, etnerni, þverþjóðleika, sjálfsmyndir og tvíheima til þess að skoða hugmyndirnar um sjálfstætt ríki Íslendinga í Vesturheimi sem þeir nefndu Nýja-Ísland, en auk þess nota ég kenningarnar til að skoða sjálfsmyndirnar og bera þær saman. 3

6 Abstract At the end of the 18 th century and the beginning of the 19 th century a great migration from Europe to the New World occurred, due to the causes of bad weather, famine and industrial revolution. Among those ethnic groups that migrated from Europe to North- America at that time were groups of Icelanders. It has been estimated that around twenty thousand Icelanders migrated to North-America during that period. In this paper, I write about how different reasons led to that mass migration from Europe to North-America, and into what kind of circumstances in North-America the people migrated. I examine the Icelandic society and the political turmoil that occurd in Iceland at the end of the 18 th century and the beginning of the 19 th century. I write about the change that occurd in the Icelandic society at the time and connect it to the ideas of independence the Icelandic settlers seem to have brought with them to North-America. As well I examine the Icelandic settler s identity when leaving Iceland and how it gradually changed as time passed. I also compare the identity the Icelandic settlers brought with them with the identity their decendants in North-America have today. In the comparison, I use theories of nationalism, ethnicity, transnationalism, identity and diaspora to examine the ideas of independent state of Icelanders in North-America, or New-Iceland as they called it, but I also use the theories to examine the identities and compare them. 4

7 Kort af landnámssvæði Vestur-Íslendinga í Manitoba 5

8 Formáli Þetta er 12 ETC eininga lokaritgerð til BA gráðu í mannfræði. Ég vil þakka leiðbeinanda mínum, Kristjáni þór Sigurðssyni, fyrir ráðgjöf, leiðbeiningar, yfirlestur og skemmtilegar og fróðlegar samræður. Auk þess þakka ég öðrum, ættingjum og vinum, fyrir stuðning, tillögur og yfirlestur. Einnig vil ég þakka öllu samstarfsfólki mínu á menntadeild Landspítala fyrir þolinmæði, stuðning og skilning á meðan á námi mínu stóð, og Hrund Sch. Thorsteinsson, deildarstjóra, fyrir að ýta mér af stað í nám. Að lokum vil ég þakka manninum mínum, Sigurði Ólafi, sérstaklega fyrir endalausan stuðning, þolinmæði, yfirlestur, uppástungur og allt annað sem hann gerði á meðan ég var í náminu. 6

9 Efnisyfirlit Útdráttur... 3 Abstract... 4 Kort af landnámssvæði Vestur-Íslendinga í Manitoba... 5 Formáli... 6 Efnisyfirlit Inngangur Hugtök og kenningar Vesturferðirnar Almennt um fólksflutningana frá Evrópu til Vesturheims á 19. öld og í upphafi 20. aldar Upphaf og ástæður flutninga Íslendinga til Vesturheims á 19. öld Stutt ágrip af sögu landnáms í Manitoba: Landnám Íslendinga í Vesturheimi Sjálfsmynd Vestur Íslendinga við fólkflutningana Sjálfsmynd afkomenda Vestur-Íslendinga í dag Lokaorð Heimildaskrá

10 1 Inngangur Flutningar hópa fólks á milli svæða í leit að betra lífsviðurværi hafa fylgt manninum alla tíð. Oft hafa aðkomuhóparnir aðlagast þeim hópum sem fyrir voru á svæðinu en stundum hafa þeir hópar sem fyrir voru á svæðinu orðið að aðlaga sig að aðkomuhópnum. Enn í dag er fólk á faraldsfæti, og eru tilefnin misjöfn, allt frá því að flýja pólitískt óréttlæti yfir í að vera ferðamenn að skoða heiminn (Hannerz, 1996/2001, bls. 19). Fólk speglar sjálft sig í öðrum til að finna út hvert það sjálft er. Þjóðir bera sig saman við aðrar þjóðir á svipaðan hátt með því að ýkja upp ákveðin einkenni og draga fram ákveðnar ímyndir og sögur sem eiga að vera sameiginlegar fyrir þegna hennar (Eriksen, 2010b, bls. 10, 16). Í þessari ritgerð beini ég sjónum mínum að þeim fólksflutningum sem áttu sér stað frá Íslandi til Vesturheims á nítjándu öld og fram á þá tuttugustu. Fjalla ég sérstaklega um Íslendingana sem fluttu vestur um haf til Nýja- Íslands í Manitoba, Kanada. Ég skoða hvaða hugmyndir þeir höfðu í farteskinu um sjálfa sig og hvernig þær urðu til hér á Íslandi. Einnig mun ég skoða hver birtingarmynd þeirra er í dag á meðal afkomendanna í Vesturheimi. Skoða ég þörf Vestur-Íslendinga fyrir að viðhalda sjálfsmynd (e. identity) sinni sem Vestur-Íslendingar og að halda tengslum við Ísland og ættingja þeirra þar. Til að skoða þessa þörf mun ég einnig líta á ástæður þess að hópur Íslendinga ákvað að taka sig upp á síðari hluta nítjándu aldar og flytja sig um set á milli heimsálfa í leit að betra lífi. Einnig skýri ég frá auknum áhuga íslenskra stjórnvalda í dag á afkomendum íslensku landnemanna í Vesturheimi. Ég mun skoða sjálfsmynd þeirra Íslendinga sem fluttu búferlum vestur um haf og hvernig sjálfmyndin birtist á meðal afkomenda þeirra í dag. Leitast ég við að setja umfjöllun mína um sjálfsmynd þeirra í samhengi við kenningar um sjálfsmyndir (e. identities), etnerni (e. ethnicity) tvíheima (e. diaspora), þjóðernishyggju (e. nationalism) og þverþjóðleika (e. transnationalism). Ég fjalla fyrst um hugtök og skilgreiningar um sjálfsmyndir, etnerni, tvíheima, þjóðernishyggju og þverþjóðleika. Mun ég svo styðjast við hugtökin og skilgreiningarnar til að varpa ljósi á mótun sjálfsmyndar einstaklinga og þjóða eða þjóðernishópa. Í fyrsta kafla skoða ég hugtök, skilgreiningar og kenningar um þjóðir. Er þar fjallað um þjóðernishyggju, etnerni, þverþjóðleika, sjálfsmyndir og tvíheima. Í kaflanum geri ég grein fyrir hugmyndum um hvað það sé sem geri þjóð að þjóð og hvernig þær tengjast þjóðernishyggju. 8

11 Rek ég hvernig og hvenær þjóðernishyggjan varð til og tengi hana við kenningar um etnerni, þverþjóðleika, sjálfsmyndir og tvíheima. Í kafla tvö fjalla ég um vesturferðirnar í fjórum undirköflum. Í undirkafla 2.1 rek ég stuttlega þær aðstæður, bæði samfélagslegar og náttúrulegar, sem leiddu til fólksflutninganna á 19. öld frá Evrópu til Vesturheims. Í undirkafla 2.2 skoða ég ástæður þess að Íslendingar hófu að flytja vestur um haf. Fjalla ég um hvaða pólitísku aðstæður voru ríkjandi í íslensku samfélagi á nítjándu öld, og þá með tilliti til atvinnuog búsetufrelsis almennings, en einnig aukinn áhuga á sjálfstæði Íslands frá Danmörku. Auk þess fjalla ég um þær náttúrulegu orsakir sem einnig áttu þátt í flutningi fólks frá Íslandi á þessum tíma. Í undirkafla 2.3 fjalla ég stuttlega um landnám almennt í Manitobafylki í Kanada. Skoða ég aðkomu kanadískra stjórnvalda að skipulagningu þess og samvinnu við frumbyggja. Í undirkafla 2.4 skoða ég landnám Íslendinga í Vesturheimi. Geri ég grein fyrir því hvernig staðið var að stofnun Nýja-Íslands í Manitobafylki, stjórnskipulagi þar ásamt samskiptum milli landnema, frumbyggja og kanadískra stjórnvalda. Í kafla þrjú fjalla ég um sjálfsmyndir Vestur-Íslendinga við komuna til Vesturheims. Ég ræði um trúna sem í upphafi var einn sterkra þátta í sjálfsmynd þeirra og skoða hvernig tungumálið fór að verða mikilvægara fyrir sjálfsmyndina eftir því sem lengra leið frá landnáminu. Ég skoða hvaða hlutverki útgáfa blaða, bóka og annarra rita gegndu í endursköpun sjálfsmyndar Vestur- Íslendinganna. Ég lít einnig á hvaða hlutverki Íslendingadagurinn gegnir og hvernig hlutverk Fjallkonunnar tengist honum. Auk þess segi ég frá þeim samfélagslegu atburðum sem leiddu til stofnunar Þjóðræknisfélags Íslendinga í Vesturheimi, ásamt markmiðum félagsins. Í kafla fjögur skoða ég hvernig sjálfsmyndir afkomenda íslensku innflytjendanna birtast í dag. Fjalla ég þar um þær hátíðir og viðburði sem þeir eiga aðkomu að í dag í Vesturheimi. Einnig skoða ég aðkomu íslenskra stjórnvalda að sömu hátíðum og viðburðum. Að auki greini ég frá svörum afkomenda Vestur-Íslendinga við óformlegum spurningum mínum. Í kafla fimm dreg ég svo saman niðurstöður mínar af þessari umfjöllun. Ástæðan fyrir því að þetta efni er mér hugleikið er að þegar ég var 9 ára gömul komst á samband við ættingja í Kanada sem breyttu hugmyndum mínum um fjölskylduna og stærð hennar. Í kjölfar þessa sambands voru haldin tvö ættarmót hér á landi þar sem sterk tengsl við ættingjana í Vesturheimi urðu til. Hafa þessi tengsl haft afar mikil áhrif á líf mitt fram á þennan dag, þar sem ég hef verið í miklu sambandi við þessa ættingja mína og þeir oft snúið sér til mín 9

12 með ýmsar spurningar um bæði nútíð og fortíð. Hefur oft verið athyglisvert að uppgötva þá mismunandi sýn sem þau hafa á upprunanum. 10

13 2 Hugtök og kenningar Í þessari ritgerð mun ég nota hugtök og skilgreiningar um þjóðir og tilurð þeirra. Nota ég hugtök og skilgreiningar um þjóðernishyggju (e. nationalism), etnerni (e. ethnicity), þverþjóðleika (e. transnationalism), sjálfsmynd (e. identity) og tvíheima (e.diaspora) til að skoða og bera saman sjálfsmyndir Vestur-Íslendinga við flutningana vestur um haf á síðari hluta 19. aldar og í upphafi 20. aldar við sjálfsmyndir afkomenda þeirra í dag. Hugtökin þjóð og þjóðernishyggja eru til þess að gera frekar nýleg í sögu mannkyns. Hugmyndafræði þjóðernishyggjunnar mun hafa þróast fyrst í Evrópu á tímabili frönsku byltingarinnar (Eriksen, 2010b, bls. 122; Sigríður Matthíasdóttir, 2004, bls. 22). Benedict Anderson (1983/2006, bls. 7) telur hugtökin þjóð og þjóðernishyggja vera sérstök menningarleg og söguleg fyrirbæri. Til að hægt sé að skilja þau þarf að skoða tilurð þeirra í sagnfræðilegu samhengi og hvernig hugtökin hafa breyst í gegnum tímann. Einnig þarf að skoða hvers vegna þau skipta svo miklu máli í dag og vekja svo margræðar tilfinningar. Byltingin sem átti sér stað í Frakklandi í byrjun 19. aldar hafði gríðarleg áhrif á samfélög og þjóðir. Ríkti ákveðin togstreita á milli samfélagshópa innan Frakklands hvað varðaði viðhorf til gamalla hefða og gilda konungsríkisins annars vegar og hins vegar til hinnar nýju lýðveldisstefnu (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls ; Sigríður Matthíasdóttir, 2004, bls. 23). Sem dæmi um þá togstreitu sem ríkti á milli hópanna má nefna baráttu íbúa Bretaníuskaga. Höfðu þeir stutt afnám ýmissa sérréttinda aðalsins en voru á sama tíma ekki tilbúnir að ganga miðstjórn hins nýja franska lýðveldis á hönd. Var lítil hrifning á meðal Bretóna af afskiptum hinnar nýju lýðveldisstjórnar af pólitískum málefnum Bretaníuhéraðs eða þeim auknu byrðum sem fylgdu stríðsrekstri hennar. Að auki var stefna stjórnvalda í trúmálum þeim ekki að skapi, en völd kaþólsku kirkjunnar á meðal fólksins voru litin hornauga af nýju stjórnvöldunum (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls ). Samkvæmt þriðju grein mannréttindayfirlýsingar frönsku byltingarinnar áttu allir að hafa jafnan lagalegan rétt, en einnig rétt til að ráða örlögum sínum (Sigríður Matthíasdóttir, 2004, bls. 23). Einnig var lögð áhersla á að allir þegnar hins nýja lýðveldis myndu að lokum líta á sig sem Frakka. Átti franskan, og gerir reyndar enn, mikilvægan þátt í þessari sköpun á sjálfsmynd Frakka sem einnar þjóðar (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 31; Eriksen, 2010b, bls. 132). 11

14 Þrátt fyrir þessa stefnu voru þjóðernishópar innan landamæra Frakklands þá, og í dag, sem áttu og eiga sér tungumál alls óskyld frönskunni, eins og til dæmis Bretónarnir. Hefur sjálfsmynd þessara þjóðarbrota einmitt verið ógnað með hreintungustefnunni sem fylgdi í kjölfar frönsku byltingarinnar og hinna nýju hugmynda um hvað væri þjóð (Eriksen, 2010b, bls. 132). Að auki urðu efnahagsleg áhrif, félagslegar og vísindalegar uppgötvanir, sem og hin stöðuga þróun sífellt hraðari samskiptamáta á 19. öldinni einnig til þess að reka stóran fleyg á milli hugmyndanna um upprunasögu heimsins og upprunasögu mannsins sem hafði fram að því verið álitin sú sama. Því fjaraði hægt og rólega undan hugmyndafræði og hugtökum þar sem talið var að konungar hefðu vald sitt beint frá Guði. Fyrst fjaraði undan þeim í Vestur- Evrópu og svo í framhaldinu í öðrum heimshlutum. Það var því ekki að undra að leit hófst að nýjum aðferðum til að styrkja tengsl og bræðralög, vald og tíma á merkingarþrunginn hátt (Anderson, 1983/2006, bls. 36; Greenfeld, 1992, bls ; ). Þýski heimspekingurinn Johann Gottfried von Herder kom einmitt fram með hugmynd á þessum tíma um hvernig þjóðerni yrði til. Taldi hann að þjóðerni yrði til við stöðugt samspil náttúru og manns, og að tungumálið endurspeglaði þær náttúrulegu aðstæður sem samfélög þróuðust við, ásamt hefðum og venjum. Því gerðu þessar náttúrulegu aðstæður það að verkum að samfélögin yrðu ólík á milli svæða (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls ). Áleit hann einnig að einungis þær þjóðir væru lifandi sem töluðu upprunalegt tungumál þar sem samband þeirra við menningu sína og hugsun hefði náð að þróast óáreitt frá upphafi (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 22). Nefnir Anderson (1983/2006, bls ) einmitt hvernig hugmyndafræði Herders um tilurð þjóðar og hugmynd hans um hlutverk tungumálsins í að sameina fólk í eina þjóð hafi haft mikil áhrif á þjóðernishyggjuna sem var að mótast í Evrópu á 19. öldinni. Ekki voru samt allir samtímamenn Herders samþykkir þessari hugmynd hans um að náttúran og tungumálið sköpuðu þjóð. Samkvæmt Guðmundi Hálfdánarsyni (2001, bls. 23) mótmælti sagnfræðingurinn Fustel de Coulanges þessari kenningu Herders. Taldi Coulanges að hægt væri að finna það í hjartanu hvort að fólk tilheyrði sömu þjóð eða ekki, og að sú tilfinning væri byggð á sameiginlegum hugmyndum, hagsmunum og vonum. Tungumálið væri því ekki þetta sameiningartákn fyrir þjóð eins og Herder talaði um (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls 23). Eigi að síður leiddi hugmynd Herders um tungumálið til þess að ýmis þjóðarbrot eða þjóðernishópar í Evrópu fóru að skoða og enduruppgötva gamlar þjóðsögur, ljóð og sögur. 12

15 Leiddi sú skoðun einnig til þess að málfræði- og orðabækur voru gefnar út á meðal smáþjóða eins og Finna og Norðmanna (Anderson, 1983/2006, bls. 75). Benda Thomas Hylland Eriksen (2010b, bls. 70) og Michael Billig (1995, bls. 66) á að þannig séu hugmyndir um sameiginlegan uppruna nauðsynlegar þjóðarbrotum til að viðhalda sjálfsmyndum sínum. Eru þá túlkanir á sögu þjóðarbrotsins notaðar til að viðhalda og styrkja þessa ákveðnu ímynd eða staðalmynd sem þjóðarbrotið vill viðhalda. Þær ímyndir séu einnig taldar sérstakar og jákvæðar, og sýna viðkomandi hóp í betra ljósi en þær þjóðir sem þjóðarbrotin eða þjóðirnar bera sig saman við. Lýsir Guðmundur Hálfdanarson (2001, bls. 36) því einnig hvernig flest þjóðríki nota þjóðernistákn til að varðveita samkennd. Þessi þjóðernistákn geta verið tungumál, fáni, upprunagoðsagnir, sameiginlegt minni eða gleymska, eða hvaðeina það sem getur gefið þjóðinni ákveðna sögulega dýpt. En hvað er það þá sem gerir þjóð að þjóð? Fyrir rúmum hundrað árum síðan spurði franski málvísindamaðurinn og trúarbragðafræðingurinn Ernest Renan hvað það væri sem gerði þjóð að þjóð. Samkvæmt kenningu Renans ræðst þjóðerni eingöngu af sameiginlegum vilja einstaklinganna sem það skapa. Talaði hann um að sameiginlegar minningar eða þjóðarsagan, gerði það að verkum að fólki finndist það eiga sameiginleg örlög og uppruna (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls ). Þessari skilgreiningu Renans er Ernest Gellner (1983/2002, bls ) ekki alveg sammála. Samkvæmt hans skilningi geta fleiri en bara þjóðir fallið undir þessa hugmynd Renans. Nefnir Gellner (1983/2002, bls. 55) sem dæmi að klíkur, samsærishópar, lið og stjórnmálaflokkar geti þá einnig talist þjóðir ef það sé sameiginlegur vilji til þess á meðal meðlimanna. Aðeins sé hægt að ákveða að vera þjóð þegar vilji, menning og stefnumál renni saman og þyki almennt eðlileg innan hópsins. Þá sé erfitt að hrekja þann sameiginlega vilja sem leiði til ímyndar hópsins sem þjóðar. Telur Gellner (1983/2002, bls. 55) að það sé í raun þjóðernishyggjan sem gefi þjóðum líf en ekki þjóðir þjóðernishyggjunni. Jafnframt telur Gellner (1983/2002, bls. 57) að ef þjóðernishyggjan dafni eyði hún út óæskilegum menningaráhrifum með því að endurlífga gömul menningargildi eða búa til ný með tengingum við gamla siði, hefðir og tungumál. Anderson (1983/2006, bls. 4, 6) hefur hins vegar skilgreint þjóð þannig að hún sé ímyndað pólitískt samfélag en á sama tíma sé hún einnig hugsuð sem sterkt bræðralag þvert á samfélagið, þrátt fyrir að þegnar jafnvel smæstu þjóða muni aldrei þekkja alla eða flesta meðlimi sinnar þjóðar. Billig (1995, bls. 68) er nokkuð sammála þessum orðum Anderson en 13

16 bendir þó á að auðveldlega sé hægt að ímynda sér aðra hópa líka. Þannig megi ímynda sér til dæmis trúarhópa, hópa sem tilheyri ákveðinni stétt og jafnvel hópa þar sem ákveðin sérhæfing er undirstaða ímyndunarinnar. Það sé þó líklega ímyndun af öðrum toga sem eigi sér stað í sambandi við þannig hópa. Tekur Billig (1995, bls. 68) sem dæmi að trúarhópar hafi önnur gildi og markmið í ímyndun en þau gildi og markmið sem séu lögð til grundvallar við ímyndun á þjóð. Þannig hljóti ímyndunin á mismunandi hópum að eiga sér misjafnan uppruna og misjöfn tengsl við ákveðnar kenningar. Ímyndirnar hljóti því að hvíla á afar víðum hugmyndafræðilegum grunni sem leyfi ákveðinn sveigjanleika eftir því um hvaða aðstæður er að ræða þegar ímyndunin á sér stað (Billig, 1995, bls. 68). Gellner (1983/2002, bls. 1) kemst að svipaðri niðurstöðu en bendir þó á mikilvægi þess að mörkin á milli etnernis (e. ethnicity) og pólitíkur ættu ekki að skarast. Það eigi alveg sérstaklega við um stjórnvöld. Það veki upp tilfinningu á meðal þegna af öðru etnerni en yfirvöld eru, að brotið hafi verið á þeim á einhvern hátt. Telur Gellner (1983/2002, bls. 7) að tveir einstaklingar séu af sömu þjóð ef þeir deila menningu. Tiltekur hann að með menningu eigi hann við kerfi ímynda, tákna, félagslegra tengsla, hegðunar og samskipta. Einnig geti tveir einstaklingar verið af sömu þjóð ef þeir viðurkenni hvor annan sem einstakling af sömu þjóð. Telur Anderson (1983/2006, bls. 7) að þessi bræðralagssýn, eða þetta samþykki og viðurkenning manna á milli, að þeir tilheyri sömu þjóð, hafi í raun leitt til þess að síðustu tvær aldir hafi milljónir manna getað réttlætt dráp á öðrum þjóðum. Einnig hafi bræðralagssýnin leitt til réttlætingar á því að fólk deyi fyrir svo takmarkaða ímyndun sem hugtakið þjóð er í rauninni. Varpar Anderson (1983/2006, bls. 7) einnig fram þeirri spurningu hvernig svo takmörkuð ímynd geti fengið fólk til að færa slíkar fórnir og telur að svarið liggi í menningarlegum rótum þjóðernishyggjunnar. Jafnframt bendir hann á að jafnvel stærstu þjóðir hafi ákveðin sveigjanleg mörk þar sem aðrar þjóðir taki við. Eriksen (2010b, bls. 81) nefnir að oftar en ekki þegar þjóð eða þjóðarbrot hefur gengið í gegnum erfiðleika og umbrot sé sjálfsmyndin endurnýjuð og birtingarmyndin verði oft sterkari í kjölfarið. Nefnir hann að tákngerving þjóðernisins sem vísi þá oft í tungumál, trú eða sifjakerfi sé nauðsynleg til að sjálfsmyndin lifi erfiða tíma hreinlega af. Því verði félagsleg sjálfsmynd þjóðar sterkust þegar hún upplifi aðsteðjandi hættu. Sterkar sjálfsmyndir þjóða og þjóðarbrota, sem hafi sterk tengsl við söguna og fortíð þjóðarinnar, virki því sem öryggisgjafi á erfiðum tímum fyrir þegna þjóðarinnar. Sjálfsmyndina megi líta á sem ímyndað sifjakerfi þar 14

17 sem skynjun þegnanna sé að þeir eigi sameiginlegt upphaf. Vitnar Guðmundur Hálfdanarson (2001, bls. 27) einmitt í bók Benedicts Anderson um ímynduð samfélög, þar sem Anderson setur fram þá kenningu að það sem geri þjóð að þjóð séu félagslegar siðvenjur, eða ímynduð samfélög, sem hafi orðið til við ákveðnar pólitískar aðstæður á ákveðnum tíma. Má því segja að söguleg þróun greini þjóðir hver frá annarri, þar sem alltaf séu til staðar innbyrðis deilur eða ákveðinn yfirgangur eins hóps yfir öðrum hjá hverri þjóð. Það geri það að verkum að sagan sé ekki alltaf rétt sett fram, hún sé að hluta til ákveðin sögufölsun og jafnvel goðsögn (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 18). Menningarlega sjálfsmynd telur Eriksen (2010a, bls. 319) vera mikilvæga í mörgum samfélögum þar sem finna má minni etníska hópa (e. ethnic groups) innan um stærri. Þessum hópum finnist mikilvægt að halda í sína menningarlegu sjálfsmynd og halda henni á lífi innan um aðrar menningarlegar sjálfsmyndir í sama samfélagi. Telur því Eriksen (2010b, bls. 86) að allar túlkanir á fortíð og sögu séu því mikilvægar öllum sjálfsmyndum þjóða og þjóðarbrota. Það sé þó alltaf skilningur okkar í dag á fortíðinni sem um sé að ræða. Það fari þó eftir því í hvaða félagslega samhengi við séum, hvernig við túlkum hlutina. Til dæmis nefnir hann að við hegðum okkur misjafnlega eftir því hvort við erum í návist náinna ættingja okkar, vina eða ókunnugra (Eriksen, 2010a, bls. 57). Eriksen (2010b, bls. 190) bendir einnig á að þegar um innflytjendur sé að ræða, þá taki samlögun (e. integration) langan tíma og geti í raun náð yfir nokkrar kynslóðir. Í raun náist aldrei full samlögun að nýju þjóðerni eða sjálfsmynd. Jafnvel þó að innflytjendur og þeirra afkomendur hafi sest að og náð ákveðinni aðlögun tali þeir um að snúa aftur til upprunalandsins. Sem dæmi um þetta nefnir Eriksen (2010b, bls. 191) vettvangsrannsókn Karen Fog Olweg á meðal innflytjenda frá Karabíaeyjunum sem búsettir eru til dæmis í Englandi og Kanada. Hafa rannsóknir Olweg leitt í ljós að innflytjendurnir hafa góða vitneskju um uppruna sinn og geta tengt hann við ákveðinn stað og fjölskyldu á Karabíaeyjunum. Samt viðhaldi þeir sínu félagslega neti við aðra frá Karabíaeyjunum á sama tíma og þeir eru einnig virkir innan nútímasamfélagsins sem þeir búa í. Hefur tilkoma internetsins orðið til þess að mikið auðveldara er að viðhalda þverþjóðlegum samskiptum af þessum toga (Eriksen, 2010b, bls. 191). Hugtakið þverþjóðleiki (e. transnationalism) snertir einmitt ýmsa rannsóknarfleti varðandi etníska hópa og þjóðernishyggju. Hefur það leitt til endurskilgreiningar og endurmótunar á 15

18 deilum varðandi tengsl þjóðernis við sögu og menningu (Eriksen, 2010b, bls. 188). Geta hnattræn og þverþjóðleg samskipti haft margvísleg áhrif í för með sér. Hefur hnattvæðingin (e. globalization) meðal annars gert það að verkum að fólk í fjarlægum heimshlutum veit nú meira af tilvist annarra allt annarsstaðar í heiminum. Jafnvel er það svo að fólk í fjarlægum heimshlutum er orðið nágrannar í dag, og jafnvel þó að fjarlægðin sé mikil þá gerir tæknin okkur kleift í dag að brúa það bil. Þannig hafa fjarlægðir því breyst og gert hugmyndum kleift að ferðast heimshluta á milli óháð fjarlægðum. Hefur hnattvæðing verið skilgreind í þessu samhengi sem ákveðin aukning á samskiptum sem eigi sér stað yfir landamæri og á milli heimsálfa (Appadurai, 1990/2012, bls. 579; Hannerz, 1996/2001, bls ). Samkvæmt Ulf Hannerz (1996/2001, bls. 18) getur hnattvæðingin þó einnig virkað í hina áttina og fært fólk og staði í sundur líka. Þegar ákveðnir staðir geta ekki boðið upp á ákveðin samskipti eða vilja jafnvel ekki gera það detta þeir út úr hnattvæðingarnetinu. Stundum vilja ríki einnig einangra sig og taka þá ákvörðun að standa fyrir utan hnattræn samskipti. Vill Hannerz því jarðtengja þetta hugtak. Bendir hann einnig á að það sé í raun ekki svo nýtt af nálinni, það hafi alltaf einhverskonar hnattvæðing átt sér stað í heiminum (Hannerz, 1996/2001, bls. 18). Með auknum samskiptum við aðra etníska hópa skerpast sjálfsmyndir smærri etnískra hópa oft. Sá etníski hópur sem er ráðandi í viðkomandi samfélagi er þó sá sem mótar dagsdaglegt líf allra að miklu leyti. Getur það leitt til ákveðinna átaka á milli sjálfsmynda hinna smærri etnísku hópa og þeirra sem ráðandi eru. Oft verður þessara átaka sérstaklega vart í jaðarhópum innan samfélagsins. Sem dæmi má nefna þátttöku þeirra sem búa í einu landi en taka þátt í pólitískum athöfnum í öðru landi (Eriksen, 2010b, bls. 188). Telur Eriksen (2010b, bls. 188) að þarna sé um að ræða nýja vídd af félagslegri sjálfsmynd fólksins sem tekur þátt í athöfnum í fleiri en einu samfélagi, og að hún snerti í raun stjórnmálafræði, alþjóða lögfræði og ríkisborgararétt. Gott dæmi um slíka athöfn sem gengur þvert á þjóðir er einmitt hvernig afkomendur írskra innflytjenda í Norður-Ameríku hafa veitt IRA (e. Irish Republic Army) mikilvægan stuðning í gegnum árin, en það myndi einmitt flokkast sem pólitísk athöfn (Eriksen, 2010b, bls. 190). Bent hefur verið á að betra sé að tala um þverþjóðleg tengsl (e. transnational connection) en um hnattvæðingu í þessu samhengi. Það lýsir þessum athöfnum betur. Þverþjóðleg tengsl geta verið mismikil og þau eru heldur ekki alltaf alþjóðleg (e. international) þar sem þetta eru ekkert endilega opinber samskipti á milli þjóða eða ríkja. Þverþjóðleg samskipti eiga sér ekkert síður 16

19 stað á milli einstaklinga, hópa, hreyfinga eða viðskiptaaðila. Samt hefur þetta hugtak, þverþjóðleiki, samtímis ákveðna skírskotun til þjóðernishyggjunnar (Appadurai, 1990/2012, bls. 578; Hannerz, 1996/2001, bls. 6). Þverþjóðleiki hefur með tímanum orðið eitt af megin hugtökunum tengdum hnattvæðingunni og kenningum um fólksflutninga (Gale, 2014, bls. 124). Var hugtakið notað í upphafi um samskipti fjölþjóðlegra fyrirtækja, fjármálastofnana og banka sem teygðu anga sína út fyrir landamæri þjóða og stundum jafnvel heimsálfa, en einnig um lög og regluverk sem lutu að þessum samskiptum. Í dag er hugtakið notað til að skilgreina tengsl af pólitískum toga, sem og á milli fyrirtækja, þjóða og fólks yfir ákveðin mörk sem geta verið landfræðileg en einnig tengd reglugerðum og lögum. Hefur hugtakið meðal annars verið notað til að skoða siðferðilegar hliðar innflytjendastefna hjá stjórnvöldum en einnig öryggismál, ríkisborgararétt og réttindi í sambandi við atvinnusókn yfir landamæri og jafnvel milli heimsálfa (Gale, 2014, bls. 126). Telur Hannerz (1996/2001, bls. 29) að þau persónulegu samskipti sem eigi sér stað milli hins staðbundna og hnattræna séu sífellt að verða óskýrari. Það sé í raun aldrei hægt að vera viss um hvaðan þekking sé upprunnin sem birtist í þverþjóðlegum samskiptum manna á milli. Það séu það margar birtingarmyndir af sifjatengslum, viðskiptatengslum, og jafnvel öryggistengslum að ekki sé hægt að átta sig nægilega vel á hvar hugmyndirnar eða þekkingin um þau tengsl eigi sinn uppruna. Að auki hafa rafrænir miðlar dagsins í dag gert fólki mögulegt að eiga sífellt örari, fjölbreyttari og meiri samskipti en áður fyrr. Hefur þessi rafræna tækni breytt samskiptamátanum gríðarlega og fært hann inn á sameiginlegt svæði (Hannerz, 1996/2001, bls. 19). Er það ekki ólíkt því sem gerðist á tímum frönsku byltingarinnar þegar dagblöð og skáldsögur ýttu, tæknilega séð, undir ímyndina um þjóð og þjóðerni með því að kynna hugtökin til leiks (Anderson, 1983/2006, bls.24-25). Fólk í dag, líkt og þá, les sögur og frásagnir í dagblöðum og bókum. Í dag hlustar fólk einnig á þær í útvarpi eða sér þær í sjónvarpi, auk þess að nota rafræna miðla. Þannig fær fólk vitneskju um hvað aðrir eru að gera, hvað sé að gerast í samfélaginu þeirra, eða öðrum samfélögum, þó það upplifi það ekki endilega beint á eigin skinni. Eru þetta allt saman þættir sem hafa áhrif á félagslega þekkingu fólks. Það er svo undir hæfni hvers og eins komið hvernig viðkomandi nær að vinna úr þeirri þekkingu sem hann eða hún hefur safnað að sér (Anderson, 1983/2006, bls ; Hannerz, 1996/2001, bls. 23). 17

20 Í dag mótast menning því af því hvernig ólík félagsleg þekking skarast. Staðir, fólk, dagblöð, bækur og sjónvarpsstöðvar sem manneskjur komast í snertingu við, eru allt saman þættir sem hafa áhrif á félagslega þekkingu hennar. Breytingin byggir þó ekki eingöngu á því efni sem manneskjan kemst í snertingu við, heldur einnig á hæfni hennar til að vinna úr því (Hannerz, 1996/2001, bls.22-23). Anderson (1983/2006, bls ) álítur að þannig náist að byggja upp tilfinningu einstaklingsins fyrir því að tilheyra heild sem þó sé ímyndun af því að hann þekkir ekki alla hina einstaklingana persónulega, og býst ekkert endilega við því að kynnast þeim. Hannerz (1996/2001, bls. 23) nefnir að það skipti einnig máli hvort fólk skilji tungumálið sem er notað til að segja frá, hvort fólk sé læst og svo framvegis. Þekkingardreifingin sé orðin það flókin í dag að líklega sé samfélagsleg úrvinnsla á henni stundum afar handahófskennd. Einnig er sú hætta fyrir hendi að sú félagslega skipulagða þekking sem birtist alltaf öðru hvoru sé endurskipulögð, endurtúlkuð eða jafnvel hafnað þegar hún birtist. Að staðbundin (e. local) þekking og hnattræn þekking skarist. Sú skörun gerist bæði staðbundið og hnattrænt séð. Þessi skörun á þekkingu leiði því til ákveðinna breytinga (Hannerz, 1996/2001, bls. 28). Samkvæmt Gale (2014, bls. 128) er einnig hægt að nota hugtakið um þverþjóðleika til að skoða tvíheima (e. diaspora). Með því megi skoða áhrif þverþjóðlegra tengsla á flókin málefni sem tengjast stéttarstöðu, kyni, etnerni (e. ethnicity), heilsu og öldrun. Einnig megi nota það til að skoða tengsl hjá þverþjóðlegum fjölskyldum. Uppruna orðsins diaspora má rekja til gríska orðsins diasperien, en dia merkir þvert yfir og sperien að sá eða dreifa fræjum. Var orðið fyrst notað í Alexandríu um það bil á þriðju öld fyrir Krist, í grískri þýðingu á hebreskum ritum sem nefnast septuagint. Voru ritin ætluð grískum gyðingum og var orðið notað í þeim til að lýsa gyðingum sem voru í útlegð frá Palestínu. Af þessum sökum hefur það einnig sterka skírskotun til gyðingdóms. Hefur hugtakið á síðari tímum verið notað sagnfræðilega um samfélög fólks sem settist að fjarri heimalandi sínu ýmist vegna venjulegra flutninga, sem innflytjendur eða vegna útlegða (Braziel og Mannur, 2003, bls. 1). Kemur þessi notkun á hugtakinu heim og saman við það sem Eriksen (2010b, bls. 187) segir, en samkvæmt honum var hugtakið notað yfir ráðandi sjálfsmynd gyðinga og hvernig hún tengdist upprunalandi þeirra, jafnvel þó þeir væru fæddir og uppaldir í allt öðru landi. Er hugtakið einmitt afar umdeilt vegna þeirrar tengingar sem það hefur við trúarbrögð gyðinga, en gagnast þó til að varpa ljósi á svipaðar aðstæður hjá öðrum etnískum hópum. Hefur það einnig verið notað um Afríkubúa sem fluttir voru frá Afríku á sextándu öld og hnepptir í ánauð 18

21 í Nýja heiminum (Braziel og Mannur, 2003, bls. 2). Hefur notkun þess í sambandi við flutning Afríkubúanna reyndar verið gagnrýnd vegna þess að hún þykir ýta undir einsleita mynd af þeim fjölbreyttu samfélögum sem finna mátti í Afríku á þessum tíma og finna má enn í dag (Braziel og Mannur, 2003, bls. 4). Lila Abu-Lughod (1991, bls. 137, 139) hefur einnig útskýrt stöðu þeirra etnísku hópa sem falla undir tvíheima hugtakið með því sem hún kýs að kalla halfies og kalla mætti hálfingja á íslensku. En samkvæmt henni er það fólk sem er með blandaðan uppruna. Uppruninn sé annað hvort þjóðernislega eða menningarlega blandaður þar sem viðkomandi er annað hvort afkomandi innflytjenda, sjálfur innflytjandi eða hefur sótt sér menntun hjá annarri þjóð. Hefur hún tengt þetta hugtak við femínista og mannfræðinga, og þeirra rannsóknir á samfélögum. Gagnrýnir hún einnig þá gagnrýni sem sett hefur verið fram um að sá sem er fæddur innan ákveðins samfélags geti ekki gert óhlutdræga rannsókn á eigin samfélagi af því að þar eigi hann rætur sínar. Til dæmis lýsir Abu-Lughod (1986, bls , 18-19) því meðal annars í bók sinni Veiled Sentiments: Honor and poetry in a Bedouin society í hvaða stöðu hún sjálf var þegar hún gerði vettvangsrannsókn á meðal Bedúína í Vestur-eyðimörkinni í Egyptalandi. Þar upplifði hún hvernig það er að eiga rætur í tveimur menningarheimum. Annars vegar var hún barn palestínsks innflytjanda frá Jórdaníu í Bandaríkjunum, og alin upp í þeim siðum sem faðir hennar þekkti þaðan. Á sama tíma var hún einnig mótuð af bandarískum menningarlegum gildum í gegnum móður sína, sem var af gyðingaættum. Einnig fann hún fyrir því að vera með bandaríska sjálfsmynd þar sem hún var uppalin í Bandaríkjunum. Þetta varð til þess að henni fannst hún þurfa að laga sjálfsmynd sína að þeim aðstæðum sem hún var í á meðal Bedúína, að laða fram þann hluta sinn sem var mótaður af jórdönskum, palestínskum menningarlegum gildum, ef hún ætti að ná trúnaði þeirra og trausti. Þannig varð hún vör við þá togstreitu sem þeir sem tilheyra tveimur eða fleiri menningarheimum finna fyrir. Hefur þessari reynslu einnig verið líst með hugtakinu tvíheimar (Abu-Lughod, 1986, bls , 18-19). Eriksen (2010b, bls. 186) bendir á hversu mikil togstreita sé á milli hugtaksins tvíheimar og hugtaksins þjóðernishyggja. Hugtakið tvíheimar byggi á því að tilheyra í raun tveimur, eða fleiri etnískum hópum en þjóðernishyggjan byggi á því að tilheyra einum og sama hópnum. Hugtakið tvíheimar byggi á varðveislu og endurnýjun á gamalli menningu hjá viðkomandi etnískum hópi (Eriksen, 2010b, bls. 187). Einmitt af þessum sökum telja Jana Evans Braziel og 19

22 Anita Mannur (2003, bls. 7) að mikilvægt sé að halda uppruna hugtaksins tvíheimar til haga, þannig að það tapi ekki sérstöðu sinni með því að vera notað til að túlka allar hreyfingar og flutninga fólks bæði innan og utan borga, sem og á milli landsvæða og þjóða. Gale (2014, bls. 134) er sammála þessum hugmyndum Braziel og Mannur (2003, bls. 7), og Eriksen (2010b, bls ), en telur að hægt sé að nota hugtakið um þverþjóðleika (e. transnationalism) til að skoða þau efnahagslegu, pólitísku, félagslegu og menningarlegu samtök sem hafa tengsl sín á milli þvert á landamæri þjóða, þar sem það taki ekki eingöngu á sjálfmyndum etnískra hópa heldur einnig á þeim tengslum sem hóparnir eiga við uppruna- og aðseturslönd sín. Braziel og Mannur (2003, bls. 8) telja samt að tvíheima hugtakið eigi að aðskilja frá hugtakinu um þverþjóðleika þar sem það túlki aðallega hreyfingar fólksins sjálfs, hvort sem hreyfingin sé af hvötum fólksins sjálfs eða það sé neytt til brottflutnings. Þverþjóðleikahugtakið telja þær að eigi við um miklu fleiri hreyfingar en bara hreyfingar fólks. Hægt sé að fjalla um hreyfingar hugmynda, vöru og fjármagns yfir landamæri þjóða með hugtakinu um þverþjóðleika. Þannig fjalli það meir um ópersónulega hluti og áhrifavalda, en sé einnig tengt hugtökunum um hnattvæðingu og hnattrænan efnahag (Braziel og Mannur, 2003, bls. 8). Gale (2014, bls. 135) bendir þó á að tengslin sem etnískir hópar haldi við upprunaland sitt séu enn mikilvæg innan hugtaksins um tvíheima. Telur hann jafnframt að hægt sé að nota hugtakið um þverþjóðleika til að skoða þessi tengsl sem etnískir hópar skapa á milli upprunalandsins og þess lands sem þeir hafa aðsetur í. Einnig sé hægt að nota þverþjóðleikahugtakið til að skoða tengslin sem skapast á milli stjórnvalda upprunalandsins og aðseturslandsins og nýta þau mögulega til góðs fyrir etníska hópinn sem og aðra þegna. Þannig sé hægt að stuðla að því að allir upplifi góð áhrif af þessum tengslum. Það má því segja að þannig ýti hugtakið tvíheimar undir frekari skoðun og jafnvel endurskilgreiningu á hugtökunum þjóð og þjóðernishyggja, á sama tíma og það ýtir undir að tengsl milli ríkis og þegna þess séu einnig skoðuð nánar (Braziel og Mannur, 2003, bls. 7). 20

23 3 Vesturferðirnar 3.1 Almennt um fólksflutningana frá Evrópu til Vesturheims á 19. öld og í upphafi 20. aldar Á árunum 1815 til 1930 er talið að um það bil 52 milljónir manna hafi flust frá Evrópu vestur um haf. Munu 18,7 milljónir manna hafa flust frá Stóra Bretlandi, fjórar komma átta milljónir frá Þýskalandi, og sex komma tvær milljónir frá Spáni og Portúgal. Færra fólk flutti frá öðrum löndum Evrópu. Flestir þeirra sem fluttu á brott frá Evrópu leituðu búsetu í Bandaríkjunum, eða um 33 milljónir manna. Um fimm milljónir manna fluttu til Kanada og um fjórar milljónir til Brasilíu, en til Argentínu fóru sex komma fjórar milljónir. Einnig fluttust þrjár komma fimm milljónir manna til Ástralíu á þessum tíma (Guðjón Arngrímsson, 1997, bls. 23). Jukust fólksflutningar vestur um haf á þessu tímabili með nokkuð reglulegu millibili, eða á tuttugu ára fresti. Hélst aukningin á fólksflutningunum í hendur við þær efnahagssveiflur sem áttu sér stað beggja vegna Atlantshafsins, í Evrópu og Ameríku. Er hægt að skipta fólksflutningunum í fjóra hluta, fyrsti hlutinn var í kringum 1850, næsti 1870, þriðji hlutinn 1890 og sá síðasti 1910 (Guðjón Arngrímsson, 1997, bls. 23). Þessar 52 milljónir manna sem fluttu vestur um haf á þessum tíma komu aðallega frá þeim löndum og landsvæðum í Evrópu þar sem mikil fátækt var og offjölgun. Mynduðust oft sterk tengsl á milli landsvæðanna og sveitahéraðanna sem fólkið fluttist frá í Evrópu, og þeirra staða eða borga sem það settist að í, í Vesturheimi. Urðu þannig til ákveðnar leiðir sem fólk fór eftir þegar það fluttist vestur um haf og sóttist það í að setjast að nærri samlöndum sínum. Tengslin milli Íslands og Íslendingabyggðanna í Manitoba og Dakota eru einmitt ágætt dæmi um þetta (Guðjón Arngrímsson, 1997, bls. 26). 3.2 Upphaf og ástæður flutninga Íslendinga til Vesturheims á 19. öld Mismunandi ástæður liggja að baki því að fólk flytur sig um set í leit að betra lífi. Þannig hafa eflaust margar misjafnar ástæður legið að baki því að þeir Íslendingar sem fluttu til Vesturheims ákváðu að gera slíkt. Til að mynda áttu ákveðin umbrot sér stað í samfélaginu varðandi atvinnufrelsi, sem á síðari hluta nítjándu aldar var lítið sem ekkert á Íslandi. Var fólk bundið vistarböndum ef það var ógift. Fólu vistarböndin í sér að ógiftir einstaklingar ættu að vera í vist hjá foreldrum sínum, ættingjum eða ókunnugum. Spunnust deilur í íslensku 21

24 samfélagi um hvort að leyfa ætti lausamennsku og húsmennsku, þar sem fólk sem ætti ekki bújörð fengi að lifa sjálfstæðu lífi á eigin heimili (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 51). Sú skoðun var þó almennt ríkjandi að ef fólk væri í lausamennsku eða húsmennsku yrði það latt, óábyrgt, eyðslusamt og drykkfellt (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 52). Viðhorfið átti þó eftir að breytast undir lok nítjándu aldarinnar. Til að mynda benti Hermann Jónasson, ritstjóri Búnaðarritsins, á það árið 1888 að lausamennska og húsmennska myndu þvert á móti stuðla að aukinni vinnusemi og ráðvendni þar sem ábyrgðin myndi hvíla á herðum einstaklinganna sjálfra en ekki húsbændanna líkt og hafði tíðkast þegar fólk var í vistarböndum (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls ). Var sjálfstæð búseta og heimili sem ekki hafði jarðnæði, eða svokölluð húsmennska, ekki leyfð sem tilraun til að hefta brottflutning fólks úr sveitunum til sjávarþorpanna. Árið 1893 afnam Alþingi svo bannið við lausamennsku að mestu (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 54). Á sama tíma og þessi umbrot áttu sér stað í íslensku samfélagi bárust einnig fréttir af atvinnufrelsinu sem ríkti í Vesturheimi og ýtti það eflaust undir áhuga almennings á atvinnufrelsi vinnufólks á Íslandi og því að flytjast búferlum á slóðir þar sem atvinnufrelsi ríkti og þar með hugsanlega möguleiki á betra lífi. Þóttu höftin á brottflutningi frá sveit til sjávar hins vegar stangast á við umræður um sjálfstæðisbaráttu Íslendinga sem einnig átti sér stað á þessum tíma (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 54). Auk þeirra breytinga sem aukið atvinnufrelsi vinnufólks á Íslandi kallaði á í pólitíkinni, fór einnig að kræla á hugmyndum meðal fólks um að Íslendingar ættu að ráða sér sjálfir en ekki lúta dönskum yfirráðum. Í Crymogæu Arngríms lærða Jónssonar, sem kom út árið 1609, er þjóðveldistímanum lýst sem glæstum afrekstíma og blómlegu tímabili í sögu Íslendinga, eða sem nokkurs konar gullöld og sóttu Íslendingar hugmyndina um gullöldina þangað (Sigríður Matthíasdóttir, 2003, bls. 120; Sigríður Matthíasdóttir, 2004, bls. 50). Töldu þeir sig sjá í Íslendingasögunum að lífið á þjóðveldistímanum hefði verið betra og auðveldara þar sem Ísland var enn frjálst og sjálfstætt. Var sérstaklega horft til síðustu tveggja áratuga átjándu aldar í sambandi við þessa skoðun, en á þeim tíma hafði verið mikið pólitískt umrót í Danmörku sem hafði slæmar afleiðingar á Íslandi. Auk þess hóf að gjósa uppúr 1780 með miklu öskufalli frá Skaftáreldum sem leiddi til óvenju kaldrar tíðar, búfjárdauða, búsifja og hungursneyðar í kjölfarið, þar sem einn fimmti hluti íslensku þjóðarinnar lét lífið (Agnar Helgason, Sigrún Sigurðardóttir, Gulcher, Ward og Kári Stefánsson, 2000, bls. 1000; Byock, 1992, bls.47-49). 22

25 Þessi hugmynd Arngríms lærða Jónssonar um gullaldartímabil íslensku þjóðarinnar var þó mjög umdeild á miðri 19. öldinni en hugmyndin ávann sér þó sterkari sess eftir því sem leið á öldina. Að lokum tengdist hún sjálfstæðisbaráttunni þar sem því var trúað að Ísland og Íslendingar gætu endurvakið þennan glæsta tíma ef aðeins þeir réðu sér sjálfir (Sigríður Matthíasdóttir, 2004, bls ). Höfðu íslenskir stúdentar meðal annars kynnst hugmyndum Herders er þeir voru við nám í Kaupmannahafnarháskóla á fyrrihluta nítjándu aldar og sagt frá þeim þegar þeir komu heim. Kenningar Herders um að þjóð sé lífræn heild, með sameiginlega hagsmuni og sjálfsmynd sem tungumálið endurspegli hafa því sennilega verið þekktar á meðal Íslendinga á 19. öldinni, sem og goðsögnin um þjóðlega gullöld sem hægt væri að nota sem grunn að nútíma þjóðríki (Sigríður Matthíasdóttir, 2003, bls ; Sigríður Matthíasdóttir, 2004, bls ). Samkvæmt Ingu Dóru Björnsdóttur (1996, bls ) er auðvelt að sjá hvers vegna hugmyndir Herders um hvað myndaði þjóð voru þjóðernissinnuðum Íslendingum á nítjándu öld svo hugleiknar. Í þeirra hugum áttu Íslendingar sögu, menningu og sameiginlegt tungumál, íslenskuna, sem allt átti rætur í og var mótað af náttúru Íslands. Voru þessar hugmyndir settar fram í sögum og ljóðum sem almenningur á Íslandi las, og tengdar þar við hugmyndina um náttúruna sem móður (Inga Dóra Björnsdóttir, 1996, bls ). Fellur hugmynd Arngríms lærða Jónssonar um gullöld Íslendinga á tímum þjóðveldis því alveg að kenningu Herders um að hver þjóð eigi sína goðsögu og þurfi að viðhalda henni til að geta kallast þjóð. Í ljósi þessarar nýju kenningar Herders um hvað gerði þjóð að þjóð er athyglisvert að í ávarpi sem flutt var á þingfundi á Íslandi 1850 sagði að Ísland ætti í frjálsu sambandi við Danmörku, en væri ekki hluti af henni. Íslendingar væru með fullt þjóðerni og þjóðréttindi. Með þessu ávarpi kröfðust Íslendingar í raun sjálfstæðis frá Danmörku eða að minnsta kosti heimastjórnar, sem þeir fengu svo árið Var þetta upphafið að sjálfstæðisbaráttu Íslendinga sem lauk svo með fullu sjálfstæði 1944 (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 29). Með því að aðhyllast þessar hugmyndir Herders gátu þjóðernissinnaðir Íslendingar aðgreint sig frá Dönum. Var meðal annars bent á að Íslendingar ættu eigið tungumál og að móðir Íslendinga væri önnur en Dana. Varð þannig til hugmyndafræðilegur grunnur fyrir þeirri kröfu að Íslendingar fengju efnahagslegt og pólitískt sjálfstæði (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 29; Inga Dóra Björnsdóttir, 1996, bls ). Er því talið að Íslendingar hafi þá þegar litið á sig sem sérstaka þjóð. Danir áttu einnig erfitt með að horfa framhjá kröfum Íslendinga um 23

26 sjálfstæði vegna þeirrar virðingar sem íslenskur menningararfur naut í Danmörku á þessum tíma (Guðmundur Hálfdanarson, 2001, bls. 34, 37). Þessar hugmyndir um þjóð og sjálfstæði hafa þeir Íslendingar sem fluttu vestur um haf vafalaust haft með sér í farteskinu bæði í formi ljóða, sagna og frétta frá Íslandi. Auk þessara miklu pólitísku umbrota í íslensku samfélagi á þessum tíma urðu einnig umbrot í náttúrunni sem gerðu ræktun lands og búfénaðar erfiða. Á tímabilinu frá 1859 til 1893 komu afar harðir vetur með miklum hafís og frosthörkum. Einnig varð brestur á heyskap á sumrum á þessum árum vegna kulda. Á árunum 1856 til 1860 komu einnig upp veikindi í sauðfé og varð töluverður fjárfellir með tilheyrandi búsifjum og fátækt. Árið 1875 hóf Askja svo að gjósa og spillti það jarðnæði enn frekar (Brydon, 2001, bls 166; Eyford, 2016, bls ; Eyrún Eyþórsdóttir, 2012, bls. 2; Guðjón Arngrímsson, 1997, bls ; Jónas Þór, 1989, bls. 2; Vanderhill og Christensen, 1963, bls. 351). 3.3 Stutt ágrip af sögu landnáms í Manitoba: Samkvæmt Guðjóni Arngrímssyni (1997, bls. 27) má finna heimildir í Vesturfaraskrá Júníusar H. Kristinssonar um að Íslendingar hafi flutt vestur um haf. Þó er vitað að það vanti töluvert upp á að sú tala sé rétt. Er almennt talið að um það bil 20 þúsund manns hafi farið frá Íslandi, eða um 20-25% þjóðarinnar (Eyford, 2016, bls. 28; Guðjón Arngrímsson, 1997, bls. 27; Steinþór Heiðarsson, 2003, bls. 105). Var mikil umræða á árunum 1870 til 1874 á Íslandi um hvar væri best að nema land í Vesturheimi til að stofna nýlendu þar sem eingöngu myndu setjast að Íslendingar. Var í þessu tilliti rætt um Kanada, Brasilíu og nokkra staði í Bandaríkjunum sem fólki fannst koma til greina. En skoðanir sumra breyttust við komuna til Vesturheims og urðu þær afar skiptar hvað svona landsvæði varðaði (Jónas Þór, 1989, bls. 4; Þorleifur Jóakimsson (Jackson), 1919, bls. 5). Þann 1. júlí árið 1867 var Kanada stofnað sem ríki með eigin heimastjórn, en heyrði enn undir bresku krúnuna. Það voru fjórar breskar nýlendur, Ontario, Québec, New Brunswick og Nova Scotia, sem urðu að Kanada, en höfðu fram að því myndað Breska Samveldið (Guðjón Arngrímsson, 1997, bls. 30; Hacker, 1981, bls ; Forsey, 2006). Í þremur nýlendnanna voru Bretar flestir innflytjenda, en Frakkar voru flestir innflytjenda í Québec (Guðjón Arngrímsson, 1997, bls. 30; Matthiasson, 1989, bls. 159). Frá 1682 til 1812 höfðu þeir Evrópubúar sem settust að á því landsvæði sem í dag ber nafnið Manitoba, gert það á vegum verslunarfyrirtækjanna Hudson Bay Company og North 24

27 West Company. Einnig settust einhverjir sjálfstætt starfandi sölumenn að á svæðinu. Voru settar upp verslunarstöðvar þar sem höndlað var með skinn sem veiðimenn, bæði frumbyggjar og Evrópubúar, sem höfðu sest að á svæðinu, komu með til að selja. Tilheyrði landsvæðið á þessum tíma ættflokkum frumbyggja, en einnig afkomendum franskra veiðimanna og frumbyggja, eða Métis þjóðinni. Héldu forsvarsmenn fyrirtækjanna því fram að þetta svæði væri ekki vænlegt til landnáms. Var því einnig almennt trúað að landsvæðið væri ekki hentugt til landbúnaðar og því lítið um að innflytjendur leituðu þangað til að nema land á þessum tíma (Bertram, 2011, bls. 161; Eyford, 2016, bls. 45; Hacker, 1981, bls ; Matthiasson, 1989, bls. 159). En árið 1857 ákváðu bresk og kanadísk stjórnvöld að senda út könnunarleiðangra á svæðið með það fyrir augum að útvíkka landsvæði Kanada, og athuga hvort möguleiki á landbúnaði væri á þessu svæði þrátt fyrir allt. Í ljós kom að landsvæðið hentaði til landbúnaðar og hófu bæði bresk og kanadísk yfirvöld samningaviðræður við Hudson Bay fyrirtækið sem þá var orðið einrátt á svæðinu, um að kaupa og færa landsvæðið undir stjórn kanadískra stjórnvalda. Var sá samningur gerður án aðkomu og í óþökk frumbyggjanna og Métis fólksins á svæðinu. Í fyrstu settist að lítill hópur Skota, við ármót Rauðár (e. Red River) og Assiniboine ár, og lenti hann einmitt í útistöðum við Métis fólkið en þetta var landsvæðið þeirra (Bertram, 2011, bls. 161; Eyford, 2016, bls: 31, 33, 45; Hacker, 1981, bls ; Matthiasson, 1989, bls 159; Weir, 2012). Yfirvöld í Kanada ákváðu að úthluta landsvæðinu við suðvesturströnd Winnipegvatns til íslensku landnemanna til þess að reyna að skapa þar nýlendu. Var ætlunin að skapa sjálfbært íslenskt samfélag þar, sem myndi laða til sín fleiri íslenska innflytjendur og landnema. Íslenska nýlendan var þannig hluti af áætlun eða verkefni kanadískra yfirvalda um að laða að nýja innflytjendur til að setjast að í Kanada. Öðrum svæðum á þessum slóðum hafði einnig verið úthlutað til landnema frá ýmsum Evrópulöndum, svo sem Bretlandi, Þýskalandi, Danmörku, Írlandi og fólki frá Austur-Evrópu (Eyford, 2016, bls. 45, 47 65, 186; Matthiasson, 1989, bls. 160). Kanadísk stjórnvöld höfðu ráðið til sín John Taylor og Sigtrygg Jónasson, ásamt fjórum Íslendingum í viðbót, til að ferðast um Manitobafylki til að skoða þar landgæði með landnám Íslendinga í huga. Útbjó hópurinn skýrslu þar sem hann taldi kosti landsins það góða að tilvalið væri fyrir Íslendinga að setjast þar að og nema land (Eyford, 20016, bls. 47; Vanderhill og Christensen, 1963, bls ). Sendi Sigtryggur skýrsluna bæði til Íslands og til Milwaukee í Bandaríkjunum á þá íslensku landnema sem þegar höfðu sest þar að. Auk þess fór Sigtryggur líka til Íslands í umboði kanadískra stjórnvalda til að kynna landsvæðið fyrir mögulegum 25

28 innflytjendum. Á sama tíma bárust fréttir um að hópur Íslendinga sem væri staddur í Ontario ætlaði sér að nema land í Manitoba (Jónas Þór, 1989, bls. 4; Stefán Eyjólfsson, 1919, bls. 9). Þegar landstjóri Manitoba, Alexander Morris, hugðist fara og semja við frumbyggjana sem voru við Winnipegvatn um landsvæðið þar, fékk hann send skýr skilaboð frá ráðherra innanríkismála, David Lynch, sem staðsettur var í Ottawa. Samkvæmt þeim var honum bannað að lofa frumbyggjunum landinu sem valið hafði verið af Sigtryggi og John Taylor undir byggð Íslendinga. Var þessi ráðstöfun á landinu svo formlega staðfest 8. október 1875, og var það síðasta landsvæðið í Manitoba sem var úthlutað af landsstjórninni til innflytjenda í Manitoba (Eyford, 2016, bls. 47). 3.4 Landnám Íslendinga í Vesturheimi Fyrstu íslensku landnemarnir, sem komu þann 21. október 1875 í Víðines (e. Willow Point) á strönd Winnipegvatns, sem þá tilheyrði norðursvæðum Kanada en er í dag í Manitoba, stofnuðu nýlenduna Nýja Ísland snemma árs Höfðu þeir samþykkt að setjast að í Kanada gegn því að fá þar land til að stofna íslenska nýlendu, nokkurs konar framlengingu af Íslandi, þar sem þeir gætu varðveitt tungumál sitt og menningu í friði. Var ætlunin að einangra landsvæðið. Voru þessar óskir þeirra samþykktar og settust þeir að í Manitobafylki, eftir mislukkaða tilraun til að setjast að í Ontariofylki. Svæðið sem þeir völdu sér að setjast að á var við suðvesturströnd Winnipeg vatns, sem er um það bil 70 mílur norður af Winnipeg. Þetta svæði kölluðu þeir Nýja Ísland. Var nýlendunni skipt upp í fjögur svæði: Víðinesbyggð (e. Willow Point Settlement), Árnesbyggð (e. River Point Settlement), Fljótsbyggð (River Settlement) og Mikleyjarbyggð (e. Big Island Settlement) (Eyford, 2016, bls. 151; Jónas Þór, 1989, bls. 13; Matthiasson, 1989, bls. 158; Neijman, 1999, bls. 245; Steinþór Heiðarsson, 2003, bls. 107; Vanderhill og Christensen, 1963, bls , 356). Fólk úr ýmsum stéttum, með ýmiskonar kunnáttu, fluttist vestur um haf. Minnist Jóhann Briem (1919, bls. 15) til dæmis á hóp af einhleypu fólki en einnig að nokkrar fjölskyldur hafi verið á meðal eins hóps landnámsfólksins. Auk þess minnist hann á aldraðan mann frá Skagafirði, að nafni Pálmi Jónsson, sem var smáskammtalæknir, skáld og fróður um ýmis málefni. Auk hans var einnig ungur maður með í för til Nýja Íslands, sem hét Sigurður Hjálmarsson, og var hann smiður að mennt (Jóhann Briem, 1919, bls. 20). Á leið sinni til Nýja Íslands, innan Kanada, ferðuðust íslensku landnemarnir meðal annars með járnbrautarvögnum. Virðast þeir hafa verið fremur saklausir gagnvart samferðamönnum 26