Strategjia Shtetërore e Ujërave në Kosovë

Transcription

1 Strategjia Shtetërre e Ujërave në Ksvë Kuvendi i Republikës së Ksvës Qeveria e Republikës së Ksvës Zyra e Kryeministrit Këshilli ndër-ministrr për ujëra Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr Ministria e Zhvillimit Eknmik Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Ministria e Financave Kmunat e Ksvës Strategjia e ujërave të Ksvës

2 Detajet e Dkumentit Titulli i dkumentit: Strategjia Shtetërre e Ujërave në Ksvë Lëshuar nga: MMPH Data e lëshimit: Strategjia e Ujërave të Ksvës

3 Përmbajtja Detajet e Dkumentit... 2 Përmbajtja... 3 Fjalri i shkurtesave dhe Frmulat... 5 Parathënie Hyrje Krnlgjia e prcesit të hartimit të Strategjisë Shtetërre për Ujërat e Ksvës Baza Ligjre Mjedisi i Ksvës Qëllimi i përgjithshëm i Strategjisë Fushëveprimi i Strategjisë Struktura lgjike Objektivat strategjike Shfrytëzimi i ujërave Mbrjtja e ujërave Mbrjtja nga ujërat Qeverisja Objektivi Hrizntal: Përafrimi i legjislacinit Ksvar me Direktivat e BE-së Parimet Treguesit bjektivisht të verifikueshëm Rrethanat e Ksvës Demgrafia Gjegrafia Eknmia Perspektivat dhe prjeksinet e zhvillimit Financimi institucinal Përmbledhje e treguesve eknmik Legjislacini, institucinet dhe plitikat Legjislacini ekzistues Përafrimi me legjislacinin e ujit të BE-së Institucinet e qeverisë qendrre Institucinet lkale të qeverisjes Institucinet e shërbimeve të ujit Institucinet e shërbimit të ujitjes Menaxhimi i të dhënave Krniza e plitikave Sfidat Kyçe të Implementimit Strategjia për Ujërat e Ksvës

4 5 Perfrmanca Aktuale e Sektrit Shfrytëzimi i Ujërave Mbrjtja e Ujërave Mbrjtja nga Uji Qeverisja Përfrmanca Financiare Prcesi i Investimeve Nevjat Zhvillimre Shfrytëzimi i Ujit Mbrjtja e Ujërave Nevjat për zhvillim mbrjtja nga ujërat Nevjat zhvillimre - qeverisja Strategjia e Ujërave të Ksvës

5 Fjalri i shkurtesave dhe Frmulat Shkurtesat Shkurtesa ADA AKK AKM AKP AMSH AMMK ARPL ARRU AT ATShI BAR BB BE BER BK CAPEX DEI DKU DTUNU DU DUP EE b.e. FIDIC GIS HC NJBU IHMK IKSHPK IMMK ITUZ IPPC KASH OKB KBO5 KfW KiK KKK KNMU KRU KShP LPBD MBPZHR MF MMPH MNS MNTh MAPL MSh Emri i Pltë Agjencia Austriake e Zhvillimit Asciacini i Kmunave të Ksvës Agjencia Ksvare e Mirëbesimit Agjencia Ksvare për Privatizim Analza Mjedisre e Shtetit Agjencia e Mbrjtjes së Mjedisit të Ksvës Autriteti i Rajnit të Pellgjeve Lumre Autriteti Rregullatr i Shërbimeve të Ujit Asistencë Teknike Asistencë Teknike dhe Shkëmbim Infrmacini Baza e Aseteve të Rregulluara Banka Btërre Bashkimi Evrpian Burimet e Energjisë së Ripërtëritshme Buxheti i Ksvës Shpenzimet Kapitale Direktiva për Emetimet Industriale(2010/75/EU) Direktiva Krnizë për Ujëra (2000/60/EC) Direktiva mbi Trajtimin e Ujërave të Ndtura Urbane (91/271/EEC) Departamenti i Ujërave Direktiva për Ujë të Pijshëm Efiçienca e Energjisë Banrë Ekuivalent Federata Ndërkmbëtare e Knsulentëve Inxhinier Sistemi Infrmativ Gjegrafik Hidrcentral Njësitë Biznesre për Ujitje Instituti Hidr-Meterlgjik i Ksvës Instituti Kmbëtar i Shëndetësisë Publike të Ksvës Inspektrati Mjedisr i Ksvës Impianti për trajtimin e ujërave të ndtura Kntrlli i Integruar i Parandalimit dhe Mbrjtjes Krniza Afatmesme e Shpenzimeve Organizata e Kmbeve të Bashkuara Kërkesa bikimike për ksigjen për 5 ditë Banka Gjermane për Zhvillim Kuvendi i Ksvës Këshilli Knsultativ i Knsumatrëve Këshilli Ndër-ministrr për Ujëra Kmpani Rajnale e Uësjellësit Ndërmarrje e Shërbimeve Publike Litra për kkë banri për ditë Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Ministria e Financave Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr Materiet e Ngurta të Suspenduara Materialet e ngurta të thata Ministria e Administrimit të Pushtetit Lkal Marrëveshja për Shërbime (në mes të Kmunave dhe KRU) Strategjia për Ujërat e Ksvës

6 Shkurtesa MSH MZHE NCA N NP NPV NJOU NJPMNP NVM OBSH OECD OFWAT OPEX P PMA PMPL PPP PSP PVIU QeK SIRU SSHUK SVPU SHUKOS TFU TUTM TVSH UA UZ UNDP UNEP UNMIK USD VNM VNT VSM ZZB Emri i Pltë Ministria e Shëndetësisë Ministria e Zhvillimit Eknmik Ndihma e Kishës Nrvegjeze Azti Ndërmarrje Publike Vlera Aktuale Net Njësia Operacinale e Ujërave Njësia për Plitika dhe Mnitrim të Ndërmarrjeve Publike (MZHE) Ndërmarrjet e Vgla dhe të Mesme Organizata Btërre e Shëndetësisë Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Eknmik Zyra për Rregullimin e Ujërave (Angli dhe Uells) Shpenzimet Operative Fsfri Plani i Menaxhimit të Aseteve Planifikimi për Menaxhimin e Pellgjeve Lumre Partneriteti Publik-Privat Participimi i Sektrit Privat Plani i Veprimit dhe i Investimeve për Ujëra Qeveria e Ksvës Sistemi i Infrmacinit për Resurse Ujre KISTERS (sftuer) Strategjia Shtetërre e Ujërave të Ksvës Sistemi i Vlerësimit dhe Planifikimit të Ujërave Shqata e Ujësjellësve të Ksvës Task Frca e Ujërave Trupat Ujr Tepër të Mdifikuar Taatimi në Vlerën e Shtuar Udhëzim Administrativ Ujërat e Ndtura Prgrami për Zhvillim i Kmbeve të Bashkuara Prgrami për Mjedis i Kmbeve të Bashkuara Misini i Kmbeve të Bashkuara në Ksvë Dllari i Shteteve të Bashkuara Vlerësimi i Ndikimit në Mjedis Vlerësimi i Nevjave për Trajnime Vlerësimi Strategjik Mjedisr Zyra Zvicerane për Bashkëpunim Frmulat Ndarja për njëmijë, (presje) Ndarja për decimale. (pikë) Milin 10^6 Miliard 10^9 Trilin 10^12 Njësia mnetare e përdrur në këtë strategji, përveç nëse ceket ndryshe, është: Eur Viti referues për çmimin nminal (përveç nëse ceket ndryshe): 2015 Përveç nëse ceket ndryshe, të gjitha vitet janë inkluzive, që d.m.th. periudha zgjatë 5 vjet duke përfshirë të dyja vitet 2017 dhe Strategjia e Ujërave të Ksvës

7 Parathënie Strategjia Shtetërre për Ujërat e Ksvës është hartuar në përputhje me Nenin 31 të Ligjit për Ujërat e Ksvës (,,Gazeta Zyrtare e Republikës së Ksvës Nr.10, 29 prill 2013, Prishtinë). Strategjia Shtetërre për Ujëra është një dkument i planifikimit afatgjatë i cili përmban vizinin, misinin, bjektivat, qëllimin, veprimet, aktivitetet dhe masat për zhvillimin e plitikave ujre në Republikën e Ksvës. Aj përcaktn bjektivat strategjike dhe drejtimet e zhvillimit të resurseve ujre duke filluar nga gjendja ekzistuese e sektrit të ujërave, shtjellimin e kërkesave, strukturat menaxhuese, detyrimet ndërkmbëtare, kërkesat për mbrjtjen dhe përmirësimin e gjendjes dhe cilësisë së ujërave, mbrjtjen nga ujërat dhe mbrjtjen e eksistemeve ujre. Përmbajtja e Strategjisë është në përputhshmëri me Udhëzimin Administrativ Nr.02/2012 dhe direktivat relevante të BE-së, duke paraqitur kështu një bazë për diskutim dhe për përgatitjen e aplikacineve për thithjen e fndeve nga Bashkimi Evrpian. Strategjia Shtetërre për Ujëra p ashtu është një dkument në bazë të të cilit d të prmvhen refrma në sektrin e ujërave me qëllim të përmbushjes së detyrimeve ligjre vendre dhe arritjes së standardeve të Bashkimit Evrpian përkitazi me administrimin dhe menaxhimin e resurseve ujre. Strategjia për Ujëra, gjithashtu është një dkument i cili d të ndërlidh planifikime të shumë sektrëve, në veçanti at të planifikimit hapësinr dhe urban të cilët lidhen direkt ap indirekt me sektrin e ujërave (furnizimi me ujë, shëndetësia, bujqësia, industria, energjetika, turizmi, peshkataria etj.). Strategjia ka një afat khr prej 20 vitesh dhe d të vlejë për periudhën khre të aprvuar. Strategjia planifikhet të implementhet në katër periudha khre, periudha e parë d të përfshijë vitet 2017 deri më 2021, periudha e dytë , periudha e tretë dhe periudha e katërt Strategjia Shtetërre për Ujëra është hartuar nga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr Departamentit të Ujërave në bashkëpunim me institucinet e nivelit qendrr, lkal, shqërinë civile dhe me prjektin e financuar nga BE Mbështetje MMPH-së në menaxhim të burimeve ujre dhe mnitrim të ujërave, të menaxhuar nga Zyra e Bashkimit Evrpian në Ksvë (ZBEK). Partnerët kryesrë gjatë prcesit të hartimit të Strategjisë Shtetërre për Ujëra kanë qenë Zyra e Kryeministrit (përmes Task Frcës së Ujërave, më vnë të transfrmuar në Këshillit ndër-ministrr për ujëra), Ministria e Zhvillimit Eknmik, si përgjegjëse për Ndërmarrjet Publike dhe Kmpanitë Rajnale të Ujësjellësve, Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, administratat kmunale, sektri i biznesit dhe shqëria civile. Strategjia për Ujërat e Ksvës

8 1 Hyrje Strategjia Shtetërre për Ujëra (SSHU) është një nga dkumentet kryesre të planifikimit të resurseve ujre në Republikën e Ksvës. Ky dkument është detyrim ligjr në përputhje me Ligjin Nr.04/L-147, Neni 31. Qeveria synn që përmes këtij dkumenti të adresjë dhe rientjë zhvillimet plitike, perative dhe investive në sektrin e ujërave për periudhën 20 vjeçare. Qëllimi i Strategjisë është që të frjë një zhvillim të integruar dhe të qëndrueshëm të sektrit të ujërave duke përmbushur nevjat vijuese: Furnizimit me ujë të pijshëm, Ujë për prdhimin e ushqimit, Ujë për ujitjen e tkave bujqësre, Ujë për industrinë, Sprt dhe rekreacin, dhe Gjenerimin e energjisë elektrike. Qëllim tjetër i Strategjisë është përcaktimi i bjektivave, veprimeve, aktiviteteve dhe masave për : Ruajtjen dhe mbrjtjen e resurseve ujre, Valrizimin eknmik të resurseve ujre në kntesktin vijues: ta ruajmë këtë që kemi, duke e menaxhuar sa më mirë dhe duke përfituar nga kj sa më shumë ), Menaxhimin e situatave që mund të nddhin si thatësia dhe vërshimet dhe mbrjtjen prej tyre, Reagimin ndaj situatave emergjente dhe të jashtëzaknshme siç janë: ndtja e rastësishme dhe e qëllimshme e burimeve të uji të pijshëm, Analiza dhe sigurimi i zgjidhjeve alternative për furnizim me ujë, ujitje dhe ujë industrial, përcaktimin e znave të mbrjtura sanitare, znave strategjike, lkacineve në kuadër të NATURA 2000, ashtu siç parashihet në Kreun IX të Ligjit për ujëra Nr.04/L-147. Strategjia Shtetërre për Ujëra synn të frjë zgjidhje edhe për trajtimin e ujërave të ndtura, bjektiv ky i cili synhet të arrihet përmes zhvillimit të prjekteve në ndërtimin e infrastrukturës për grumbullim dhe trajtim të këtyre ujërave. Objektivat strategjike synhet të arrihen përmes planit të veprimit dhe të investimeve për ujëra, i cili është pjesë përbërëse e këtij dkumenti strategjik. Plani për investime përmbledh prjektet priritare të përcaktuara nga MMPH në bashkëpunim dhe krdinim me sektrët tjerë të cilët direkt ap indirekt janë të lidhur me sektrin e ujërave se shfrytëzjnë sasi të knsiderueshme të ujit në zhvillimin e veprimeve dhe aktiviteteve të tyre (furnizimi me ujë, ujitja, industria, energjetika, sprti dhe rekreacini, eklgjia e lumenjve). 1.1 Krnlgjia e prcesit të hartimit të Strategjisë Shtetërre për Ujërat e Ksvës Edhe për këtë Strategji 1 vlen Udhëzimi Administrativ Nr.02/2012 për prcedurat, kriteret dhe metdlgjinë për përgatitjen dhe aprvimin e dkumenteve strategjike dhe planeve për implementimin e tyre. 1 Raprti i përputhshmërisë së kësaj strategjie me Udhëzimin Administrativ është dhënë në një dkument të veçantë 8 Strategjia e Ujërave të Ksvës

9 Nisma për hartimin e dkumentit aktual strategjik është marrë nga Zyra e Kryeministrit (përmes Task Frcës së Ujërave, e cila më vnë është transfrmuar në Këshillin Ndër-ministrr për Ujëra) si dhe nga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr - Departamenti i Ujërave (Neni 4, UA Nr. 02/2012). Prcesi i hartimit të Strategjisë Shtetërre për Ujëra ishte relativisht i gjatë dhe mjaft sfidues. Nismat për hartimin e këtij dkumenti burjnë nga Departamenti i Ujërave dhe nga Task Frca e Ujërave, i cili ka përgatitur kncept idenë (prpzim prjektin) në periudha të ndryshme planifikuese. Në periudhën , në kuadër të Planit dhe Strategjisë Zhvillimre të Ksvës (PSZHK) , Departamenti i ujërave kishte hartuar draftin e Strategjisë për sektrin e ujërave e cila planifikhej të ishte pjesë e PSZHK Duke qenë se dkumenti PSZHK , nuk ka ndjekur prceduarat e nevjshme dhe të mjaftueshme për zyrtarizim, draft strategjia e sektrit të ujërave mbeti në nivelin e dkumentit intern të MMPH-së. Sektri i ujërave megjithatë vazhdi t i zhvilljë më tej knceptet, bjektivat, qëllimet, veprimet, aktivitetet dhe masat e parapara me këtë dkument. Në këtë drejtim, në vitet pasuese, Departamenti i Ujërave me mbështetje të frtë të Këshillit Ndërministrr për Ujëra në kuadër të Zyrës së Kryeministrit përsëri aktualizi prcesin e hartimit të Strategjisë Shtetërre për Ujëra duke e fuqizuar dhe avancuar edhe më tej rëndësinë e këtij dkumenti nëpërmjet: a) Ndryshimit dhe pltësimet të Ligjit për Ujëra për periudhën , b) Integrimin e këtij kncept dkumenti në planet financiare në Krnizën Afatmesme të Shpenzimeve, dhe c) Kërkimit të përkrahjes financiare nga Instrumenti Financiar për Para-aderim në Bashkimin Evrpian (IPA). Në periudhën , MMPH dhe TFU në bashkëpunim dhe krdinim me Zyrën e Bashkimit Eurpian në Ksvë 2 arritën që të sigurjnë mbështetje financiare nga ZBEK për zhvillimin e një prjekti i cili d të rezultnte me hartimin e SSHU. Kështu që, në shtatr të vitit 2012, ZBEK dhe MMPH u dakrduan për një kntratë knsulence (Kntraktues) që t i ndihmjë Departamentit të ujit të MMPH-së në hartimin e Strategjisë për Ujërat e Ksvës. Nga viti 2012, e deri më tani DU i MMPH dhe Kntraktuesi janë angazhuar fuqishëm në grumbullimin e të dhënave, sistemimin, sintezën dhe analizën e tyre, rganizimin e takimeve me të gjithë akterët e sektrit të ujërave, ballafaqimin e ideve të ndryshme nga sektr të ndryshëm, rganizimin e takimeve debatuese e deri te finalizimi i draftit të versinit të katërt të SShU-së në Gjuhët Angleze, Shqipe dhe Serbishte në prill Revidimi final i Strategjise eshte bere nga eksperti i angazhuar nga Ambasada Zvicrane, Prf.Dr. Ibrahim Krasniqi. Përparimi i prjektit është ndjekur dhe mnitruar nga Kmiteti Drejtues i Prjektit i përbërë nga institucinet kyçe të sektrit të ujërave. Në fund, pr j me më pak rëndësi, në prcesin e hartimit të këtij dkumenti strategjik janë përfshirë pthuajse të gjithë aktrët e sektrit të ujërave. 1.2 Baza Ligjre Sektri i ujërave në Republikën e Ksvës rregullhet me Ligjin për Ujërat e Ksvës Nr.04/L-147. Në nenin 1 të këtij ligji thekshet se resurset ujre janë me interes të përgjithshëm dhe prnë e Republikës së Ksvës, dhe se, për më tepër, qëllimi i ligjit është që të sigurjë një zhvillim të qëndrueshëm të resurseve ujre, të përcaktjë prcedura dhe parime udhëheqëse për distribuimin ptimal të burimeve ujre dhe të themeljë struktura institucinale për administrimin e resurseve ujre. 2 Dikur Zyra Ndërlidhëse e Kmisinit Eurpian në Ksvë (ECLO) Strategjia për Ujërat e Ksvës

10 Baza ligjre për hartimin e SSHU është parashikuar në Kreun VI të Ligjit Nr.04/L-147, neni 31, në të cilin thekshet se Ministria hartn Strategjinë Shtetërre për Ujëra për një periudhë khre 20 vjeçare me mundësi rishikimi dhe pltësimi çd pesë (5) vjet. P ashtu në paragrafin 3, të neni 31, thekshet se ky dkument harthet në bashkëpunim me rganet tjera kmpetente të administratës shtetërre në fushën e eknmisë, financave, bujqësisë, pylltarisë, zhvillimit rural, industrisë, shëndetësisë, transprtit, kmunikacinit, energjisë, trashëgimisë kulturre, ndërmarrjeve publike dhe private, shqërisë civile etj. Bazuar në paragrafin 2 të nenit 31, ky dkument prpzhet nga Qeveria dhe mirathet nga Kuvendi e Republikës së Ksvës. Kështu, Strategjia Shtetërre për Ujëra e Republikës së Ksvës është hartuar në përputhje me nenin 31 të Ligjit për Ujëra të Ksvës 3. Duke u bazuar në dispzitat e nenit 31 të Ligjit të ujërave kj Strategji: Është përgatitur nga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr në bashkëpunim me autritetet kmpetente të administratës shtetërre (ashtu siç parashihet me paragrafin 3 të nenit 31): Zyra e Kryeministrit Këshilli Ndër-ministrr për Ujëra) Ministria e Zhvillimit Eknmik Ministria e Financave Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Ministria e Tregtisë dhe Industrisë Ministria e Shëndetësisë Ministria e Infrastrukturës Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sprtit Ka qenë lëndë e knsultimeve me kët rgane dhe me: Asambletë dhe Autritetet Kmunale Kmpanitë Rajnale të Ujësjellësit Kmpanitë publike dhe private, Shqërinë civile dhe Organizata tjera nga fusha e mjedisit Është e vlefshme për një periudhë njëzet vjeçare: 2017 deri 2036 D t i nënshtrhet rishikimit çd pesë vjet Prpzhet nga Qeveria e Republikës së Ksvës dhe aprvhet nga Kuvendi i Republikës së Ksvës Zbatimi i Strategjisë Shtetërre për Ujëra d të arrihet përmes: Planit të Veprimit dhe Investimeve për Ujëra (PVIU), i cili mbuln periudhën e njëjtë njëzetvjeçare dhe përbëhet prej katër planeve pesëvjeçare Prgrami parë i PVIU-së: Prgrami dytë i PVIU-së: Prgrami tretë i PVIU-së: Gazeta Zyrtare e Republikës së Ksvës / Nr. 10 / 29 PRIL 2013, PRISHTINË 10 Strategjia e Ujërave të Ksvës

11 Prgrami katërt i PVIU-së: Planit për menaxhimin e pellgjeve të lumenjve të hartuar në bazë të nenit 32 të Ligjit për Ujëra, versini fillestar i të cilit d të bëhet në vitin 2017 për periudhën , dhe i cili rrjedhimisht d të azhurnhet sipas rarit vijues: Plani për menaxhimin e pellgjeve të lumenjve I: Plani për menaxhimin e pellgjeve të lumenjve II: Plani për menaxhimin e pellgjeve të lumenjve III: Plani për menaxhimin e pellgjeve të lumenjve III: Planet për menaxhimin e pellgjeve lumre, në veçanti Prgramet e Masave të hartuar sipas nenit 24 të Ligjit për Ujëra, d të zhvillhen në pajtim me këtë strategji dhe në krdinim të pltë me Planin e veprimit dhe të investimeve në ujëra dhe me prgramet e implementimit, të përshkruara në këtë dkument. 1.3 Mjedisi i Ksvës Lkacini Republika e Ksvës shtrihet në Evrpën jug-lindre, në pjesën qendrre të gadishullit Ballkanik (Ballkanin Perëndimr). Krdinatat gjegrafike të Ksvës janë 41 50ᶦ 58ᶦᶦ N ᶦ 42ᶦᶦ N në gjerësi gjegrafike, dhe 20 01ᶦ02ᶦᶦ E ᶦ02ᶦᶦ E në gjatësi gjegrafike (Plani Hapësinr i Ksvës ). Ksva ka sipërfaqe ttale prej 10,908 km², kufizhet me Shqipërinë, Ish Republikën Jugsllave të Maqednisë, Serbinë, dhe Malin e Zi. Republika e Ksvës ka 1,739,825 banrë (regjistrimi i Ppullsisë nga Agjencia e Statistikave të Ksvës, 2011) dhe ka dendësi të lartë të ppullsisë prej 159 banrë për km². Që nga viti 2013 Ksva është ndarë në 37 njësi kmunale (Ministria e Administrimit të Pushtetit Lkal). Në aspektin e shërbimeve me ujë, Ksva ndahet në 7 regjine: Prishtina, Mitrvica, Peja, Gjakva, Prizreni, Ferizaji dhe Gjilani Reliefi Republika e Ksvës karakterizhet me relief relativisht të butë, në periferi është e rrethuar nga vargmale të larta. Maja me e lartë është Gjeravica me lartësi mbidetare 2,656 m, dhe pika më e ulët është në Drinin e Bardhë, në Vërmicë, në kufi me Shqipërinë (Baza e Hidreknmisë së Ksvës, 1983). Disa nga pjesët karakteristike të reliefit të Ksvës janë: Gryka e Kaçanikut, gryka e Rugvës, Ujëvarat e Mirushës, Rrafshi i Dukagjinit, Rrafshi i Ksvës dhe rrafshnalta e Drenicës dhe Kriva Reka Hidrgrafia Republika e Ksvës është e ndarë në pesë sipërfaqe ujëmbledhëse që krijjnë pesë pellgje lumre, Drini i Bardhë, Sitnica, Mrava e Binçës, Lepenci dhe Plava ( Jarslav Çerni Instituti i Hidreknmisë, , Master Plani për Ujëra, Begrad): Uji i lumit Drini i Bardhë rrjedh në drejtim të jug-perëndimit dhe derdhet në Detin Adriatik, Uji i lumit të Plavës rrjedh në drejtim të jugut dhe derdhet në Detin Adriatik, Uji i lumit Ibër-Sitnicë rrjedh në drejtim të veriut dhe derdhet në Detin e Zi, Uji i lumit Mrava e Binçës rrjedh në drejtim të jug-lindjes dhe shkarkhet në Detin e Zi, dhe Uji i lumit Lepenc rrjedh në drejtim të jugut dhe derdhet në Detin Egje. Lumenjtë më të rëndësishëm janë: Drini i Bardhë, Lumbardhi i Pejës, Strategjia për Ujërat e Ksvës

12 Lumbardhi i Deçanit, Lumbardhi i Prizrenit, Ereniku, Tplluha, Mirusha, Klina, Sitnica, Llapi, Ibri, Lepenci, Mrava e Binçës, Kriva Reka dhe Drenica Brenda territrit të Ksvës gjinden gjashtë akumulime kryesre të ujërave sipërfaqësre (akumulacine): Ujmani, Batllava, Badvci, Përlepnica, Livqi, dhe Radniqi Burimet e ujërave minerale dhe term-minerale janë të shpërndara në tërë territrin e vendit. Disa nga burimet me të njhura janë: Kllkti, Banja e Pejës, Velekinca, Mirashi dhe Runiku Resurset natyrre dhe bidiversiteti Republika e Ksvës dallhet me diversitetin e resurseve të saj natyrre dhe bidiversitetit të saj të pasur. Ka depzita të mëdha të resurseve minerale metalike dhe j-metalike, siç janë: plumbi, zinku, argjendi, nikeli, krmi, ligniti, agregatet dhe materialet ndërtimre, depzitat argjilre, shkëmbinjtë gëlqerrë. Përveç kësaj, Republika e Ksvës dallhet me bidiversitet të pasur, duke strehuar shumë specie të bimëve endemike dhe një numër të madh të vlerave të mbrjtura natyrre, parqe nacinale, siç janë, Parku Nacinal i Bjeshkëve të Sharrit dhe Bjeshkët e Nemuna, mnumente natyrre të rëndësisë së veçantë Ujëvarat e Mirushës, etj. Resurset tkësre tkat bujqësre përbëjnë rreth 53% të sipërfaqes tkësre të territrit të Republikës së Ksvës, tka pyjre përbën 41.8% dhe sipërfaqja tjetër tkësre (zna të ndërtuara dhe ujëra) mbuln 5.2% (Instituti i Planifikimit Hapësinr, 2010, Plani Hapësinrë i Ksvës , f. 41). Infrastruktura e transprtit (infrastruktura rrugre dhe hekurudhre) infrastruktura rrugre është mjaft e zhvilluar në të gjitha drejtimet. Rrugët më të rëndësishme janë: Rruga kryesre M9 Prishtinë- Pejë, Rruga kryesre M25 Prishtinë-Pdujevë, Rruga kryesre M9 Prishtinë-Pejë 12 Strategjia e Ujërave të Ksvës

13 Rruga kryesre M2 (Prishtinë-Kaçanik), dhe Autstrada Ibrahim Rugva Mrinë-Merdarë e rëndësisë speciale. Tri linjat hekurudhre janë: Kaçanik Fushë Ksvë Mitrvicë, Fushë Ksvë Pejë dhe Fushë Ksvë Pdujevë. Strategjia për Ujërat e Ksvës

14 Figura 1 Pzita gjegrafike e Republikës së Ksvës në raprt me vendet tjera të rajtnit 14 Strategjia e Ujërave të Ksvës

15 1.4 Qëllimi i përgjithshëm i Strategjisë Strategjia Shtetërre për ujëra bazhet në qëllimet e përcaktuara në Nenin 1 të Ligjit për Ujërat e Ksvës Nr.04/L-147, të definuara si në vijim: të sigurjë zhvillimin dhe shfrytëzimin e qëndrueshëm të resurseve ujre, të cilat janë të dmsdshme për shëndetin publik, mbrjtjen e mjedisit dhe zhvillimin sci - eknmik të Republikës së Ksvës; të përcaktjë prcedura dhe parime udhëheqëse për shpërndarjen ptimale të resurseve ujre, mbështetur në shfrytëzimin dhe qëllimin; të sigurjë mbrjtjen e resurseve ujre nga ndtja, tejshfrytëzimi dhe keqpërdrimi; të përcaktjë strukturat institucinale për administrimin e resurseve ujre. 1.5 Fushëveprimi i Strategjisë Strategjia Shtetërre për Ujëra si njëri nga dkumentet kryesre të planifikimit dhe menaxhimit të resurseve ujre është knceptuar duke u bazuar në qasjen multi-sektriale e cila rientn çështjet më të rëndësishme të ujërave duke përfshirë: Shfrytëzimin e ujërave furnizimi me ujë të pijshëm prdhimi i ushqimit ujitja e tkave bujqësre industria ekstraktive dhe përpunuese gjenerimi i energjisë elektrike peshkataria turizmi, sprti dhe rekreacini Mbrjtjen e ujërave grumbullimi i ujërave të ndtura nga amvisëria (sistemi i kanalizimit publik) grumbullimi i ujërave të ndtura nga industria ekstraktive dhe përpunuese (sisteme të veçanta) grumbullimi i ujërave atmsferike (shiu, bra etj. - sisteme publike) trajtimi i ujërave të ndtura (infrastruktura) mnitrimi i parametrave të shkarkimit të ujërave të ndtura në recipient Mbrjtjen nga ujërat Vërshimet (rregullimi i segmenteve lumre, masat bilgjike, muret mbrjtëse nga vërshimat, gabinet, argjinaturat etj.) Kapërderdhjet (muret mbrjtëse, ngritje të terrenit me mbushje artificale, etj.) Erzini (bankinat malre, pyllëzimi, mbrjtje të pyjeve etj.) Kullimi ( kanalet e drenazhimit etj.) Tharja ( kanalet e drenazhimit, mbushje, injektime etj.) Thatësia (sistemet për paralajmërim të hershëm) Ndryshimet klimatike Pavarësisht nga përparimi i dukshëm që është bërë në vitet e fundit si rezultat i iniciativave të shumta dhe përmirësimeve në sektrin e ujërave, mbetet shumë për të bërë në të gjitha pjesët e këtij sektri, Strategjia për Ujërat e Ksvës

16 duke përfshirë furnizimin me ujë, grumbullimin e ujërave të ndtura, trajtimin e ujërave të ndtura, ujitjen, kullimin, menaxhimin e rrezikut nga vërshimet, parandalimin e erzinit dhe prdhimin e energjisë elektrike. Megjithatë, resurset ujre vlerëshen të pamjaftueshme (ky phim bazhet në mungesë të studimeve dhe hulumtimeve hidrgjelgjike). Zhvillimi i prjekteve hulumtuese hidrgjelgjike për të vlerësuar dhe saktësuar kapacitetet sasire dhe cilësre të resurseve ujre deri më tani nuk është realizuar për shkak të mungesës financiare. Phimi bazhet në kërkesat e shumta të cilat reflektjnë dhe kërkjnë zgjidhje në sektrin e ujërave, kështu që deri më tani prjektet e zhvilluara në këtë sektr kanë qenë më tepër të karakterit emergjent, pjesërisht zhvillimr dhe afatgjatë (nga buxheti i vendit), ndërsa prjekte e financuara me buxhet të jashtëm (dnacine etj.) në shumicën e rasteve kanë pasur karakter të ngritjes së kapaciteteve institucinale, humane dhe studime fizibiliteti për rajne, zna dhe segmente të caktuara. Si të tilla, kët zhvillime gjithsesi knsiderhen si udhërrëfyes dhe lehtësues për zhvillimet e ardhshme të strategjisë Shtetërre për ujëra. Strategjia Shtetërre për Ujëra planifikhet të implementhet përmes planit të veprimit për investime brenda të cilit identifikhen prjektet me priritet dhe realizimi i tyre në periudha të caktuara khre (afatshkurta, afatmesme dhe afatgjata) përgjatë tërë khëzgjatjes së Strategjisë Shtetërre për Ujëra. Siç diskuthet më detajisht ne Kapitullin 3, kapaciteti për investime kapitale është i kufizuar dhe ka shumë kërkesa tjera knkurruese nga sektrët tjerë. Brut prdukti i brendshëm për kkë banri në paritetin e fuqisë blerëse vlerëshet nga Fndi Mnetar Ndërkmbëtar të jetë 7,766. Kj është dukshëm më ulët se sa në shumë vende të BE-së (FMN ): Kracia: 18,191 Republika Çeke: 27,200 Gjermania: 40,007 Spanja: 20,851 Të hyrat familjare janë rrjedhimisht më të ulëta sesa mesatarja e vendeve të BE-së. Në mënyrë që të mbrhen knsumatrët, Autriteti Rregullatr i Shërbimeve të Ujit (ARRU) (më herët Zyra Rregullatre për Ujësjellës dhe Kanalizim) aktualisht aplikn plitika tarifre që janë eknmikisht të arsyeshme dhe të përballueshme për knsumatrët. Strategjia e Shtetërre për ujëra të Ksvës është përgatitur nga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr në bashkëpunim me aktrët e tjerë në sektrin e ujërave, që të frjë këtë qasje për periudha afatgjata dhe afatshkurtra. Strategjia Shtetërre e Ujërave, në pajtim më specifikimet e dakrduara, përcaktn priritetet sektriale për fushën e ujërave, të cilat parashikhet të realizhen sipas periudhave khre (afatshkurtra 5 vjet, afatmesme 10 vjet, dhe afatgjata 20 vjet) për të gjitha institucinet që kanë rl në menaxhimin e ujërave (duke përfshirë Qeverinë, MMPH, MBPZhR, MZhE, KRU-të, Kmunat, NJBU). Kj paraqet bazë racinale për planifikim dhe investim në prjekte specifike të bazuar në kritere të përcaktuara ndërsektriale, knsideratat sektriale e gjegrafike, skenarë zhvillimrë, për të pltësuar dhe lehtësuar zbatimin e Ligjit të Ujërave dhe integrimin e Direktivave Krnizë të Ujit të BE-së. Strategjia Shtetërre e Ujërave shqërhet nga Plani i Veprimit dhe Investimeve në Ujëra (PVIU). PVIU identifikn prjekte specifike të cilat planifikhen të realizhen në periudhën khre afatshkurtër, afatmesme dhe afatgjatë. Përderisa është e qartë se zhvillimi i infrastrukturës d të jetë kmpnenti 4 Baza e të dhënave mbi pasqyrën eknmike të btës 2014: 16 Strategjia e Ujërave të Ksvës

17 me vlerë financiare më të lartë, PVIU përfshin gjithashtu masa për të trajtuar të gjithë gamën e nevjave të sektrit të ujërave, duke përfshirë: Legjislacinin Udhëzuesit Inspektimin dhe zbatimin Zhvillimin institucinal Hulumtimet dhe kërkimet Mnitrimin mjedisr Menaxhimin e infrmatave Rritjen e ndërgjegjësimit PVIU përfshin planin financiar që tregn se si d të financhen prjektet nga burime të ndryshme.burimet financiare për implementimin e prjekteve të planifikuara me Planin e Veprimit për Investime në Fushën e Ujërave planifikhet të sigurhen nga kët burime: Buxheti i Republikës së Ksvës Instrumenti i para-anëtarësimit (IPA) mekanizmi financues i Bashkimit Evrpian Dnacine, grante dhe kredi Investimet e drejtpërdrejta private nga jashtë Financimi i prjekteve nga Buxheti i Republikës së Ksvës Financimi i prjekteve të PVIU nga zëri buxhetr investime kapitale i Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr Financimi i prjekteve të PVIU nga zëri buxhetr investime kapitale i kmunave Financimi i prjekteve të PVIU në kuadër të Ligjit për partneritet publik -privat Financimi i prjekteve të PVIU në kuadër të Ligjit për Kncesin dhe Ligjit Nr.04/L-147 Financimi nga Prgrami Instrumenti i BE-ës për ndihmë para-anëtarësimit (IPA) Financimi i prjekteve të PVIU nga Kmpnentet I dhe II të Prgramit IPA (ngritje e kapaciteteve institucinale dhe bashkëpunimi ndërkufitar) BE-ja është dakrduar për një numër të instrumenteve financuese që janë se që d të vihen në dispzicin për Republikën e Ksvës. Në këtë aspekt, Bashkimi Evrpian p luan rl të rëndësishëm në rindërtimin dhe zhvillimin e Republikës së Ksvës, duke qenë financuesi më i madh i prjekteve mjedisre përfshirë edhe sektrin e ujërave me qëllim të përafrimit me standardet e BE-së. Pritet që ndihmesa e BE-së të vazhdjë të frjë mbështetje financiare për Republikën e Ksvës, kështu që realizimi i PVIU d të lehtësnte implementimin e Acquis së BE-së për ujëra brenda periudhës khre të Strategjisë Shtetërre për Ujërat ( ). Financimi nga dnacine, grante dhe kredi Parashihet që financimi i PVIU të bëhet nga dnacine dhe grante pa kthim, dhe nga kredi të buta (me periudhë afatgjatë të kthimit të kredive). Një numër i dnatrëve mbështesin në mënyrë aktive sektrin e ujërave në Republikën e Ksvës. Ndihmesa është fruar kryesisht për sektrët mjedisr të rëndësisë së lartë për Ksvën. Fillimisht kj ndihmesë është përqendruar në përkrahjen e zhvillimit institucinal dhe njerëzr, për të vazhduar me përgatitjen e legjislacinit primar, dkumenteve strategjike dhe planeve kryesre të veprimit për mjedisin dhe ujërat. Strategjia për Ujërat e Ksvës

18 Përkrahja e vazhdueshme nga dnatrët bilateral siç janë Zvicra dhe SHBA-të si dhe vendet anëtare të BE-së, d të jetë me dbi të madhe për Ksvën, psaçërisht në përkrahjen financiare të realizimit të PVIU dhe punëve shtesë për zhvillimin e strategjive, harmnizimin dhe përafrimin e mëtutjeshëm të legjislacinit me Acquis të BE-së. Investimet e drejtpërdrejta private nga jashtë Investimet e drejtpërdrejta private nga jashtë janë faktr kyç që garantjnë zhvillimin e suksesshëm të eknmisë së Ksvës. Është e qartë se vendi ka nevjë për aksine të përbashkëta shtesë që të mbështesë zhvillimin eknmik. Duke marrë parasysh shpenzimet e pritshme për përshtatjen e legjislacinit për mjedisin/ujërat në Ksvë me standardet e Acquis së BE-së për mjedisin, nevjitet një strategji më e hllësishme financiare për implementimin e strategjisë së tanishme për ujëra. Financimi nga Buxheti i Republikës së Ksvës Financimi nga buxheti i Ministrisë (qendrre) Financimi nga kmunat (lkal) Financimi nga të hyrat (të hyrat nga tarifat e shërbimeve) Kmpnentet I, II dhe III të Prgramit IPA Burimet nga dnatrët e jashtëm PPP 1.6 Struktura lgjike Strategjia Shtetërre për Ujëra ndjek një strukturë lgjike: Miratimi i Objektivave Strategjike: kët bjektiva janë mekanizma kryesrë të zbërthyer në veprime, aktivitete dhe masa për zbatimin e Strategjisë Shtetërre të Ujërave. Definimi i Treguesve Objektivisht të Verifikueshëm në bazë të të cilëve mnitrhet dhe raprthet përmbushja e bjektivave të Strategjisë. Vlerësimi i situatës aktuale në aspektin e: Përfrmancës mmentale të sektrit të ujërave Kufizimeve dhe mundësive: një vlerësim kritik i situatës mmentale dhe gjasat për zhvillim në sektrin e ujërave, veçanërisht në aspektin e përmirësimit të Treguesve bjektivisht të verifikueshëm. Vlerësimi i nevjave zhvillimre Analizat eknmike dhe financiare Përgjigja strategjike përfshirë: Definimin e bjektivave strategjike kët bjektiva përshkruajnë në detaje arritjet e bjektivave strategjike në hapa, së bashku me afatet khre për arritjen e tyre të përcaktuar sipas secilës periudhës prgramre të Planit të veprimit dhe investimeve për ujëra Plitikat Plani i zbatimit Prgrami i Masave që duhet ndërmarrë Plani i financimit 18 Strategjia e Ujërave të Ksvës

19 2 Objektivat strategjike Definimit të bjektivave strategjike i ka paraprirë: Kushtetuta e Republikës së Ksvës Legjislacini i Republikës së Ksvës, veçanërisht: Ligji për Ujërat e Ksvës (Nr.04/L-174, 2013) Plitikat dhe strategjitë ekzistuese të Republikës së Ksvës duke përfshirë at që adresjnë zhvillimin eknmik, planifikimin hapësinr, bujqësinë, shëndetësinë, mjedisin, energjinë. Plitikat dhe legjislacini i Bashkimit Evrpian në fushën e ujërave Objektivat strategjike janë: Strategjia Shtetërre për Ujëra është e knceptuar që për periudhën 20 vjeçare të arrijë katër qëllime kryesre të nivelit të lartë siç janë: Mbrjtja dhe zhvillimi i resurseve ujre Ruajtja dhe mbrjtja e statusit të mirë të burimeve ujre dhe rrjedhave ujre (aty ku mundet) Minimizimi i ndtjes së burimeve ujre dhe rrjedhave ujre (ujërave sipërfaqësre dhe ujërave nëntkësre) Ruajtja dhe mbrjtja e eksistemeve ujre (prurja e pranueshme eklgjike) Mbrjtja nga dukuritë natyrre (vërshimet, kapërderdhjet, thatësirat, erzini, ndryshimet klimatike etj.). Zhvillimi i resurseve ujre (hulumtimi dhe kërkimi). Menaxhimi i integruar i resurseve ujre Strukturat institucinale (ndarja e përgjegjësive, menaxhimi i ujit në nivel të pellgut lumr) Ndarja e barabartë e resurseve ujre (parimi i barazisë, Knventa Aarhus, Qëllimet Zhvillimre të Mijëvjeçarit) Shfrytëzimi racinal i ujërave (frimi i shërbimeve për të gjitha nevjat) Strategjia Shtetërre për Ujërat (duhet të) reflektjë për kërkesat që dalin nga Knventa Aarhus, të drejtat dhe detyrimet që aj përmban, të cilat gruphen në tri drejtime themelre, që j pa qëllim janë quajtur edhe tri shtyllat e Knventës: E drejta e publikut për të pasur e për të kërkuar infrmacin mjedisr; E drejta e publikut për të marrë pjesë në vendimmarrje për çështje të mjedisit; E drejta e publikut për t u ankuar në gjykatë për çështje të mjedisit. Valrizimi eknmik i resurseve ujre Parimi ndtësi paguan Parimi shfrytëzuesi paguan Përafrimi me direktivat dhe standardet e BE-së për fushën e ujërave Direktiva Krnizë për Ujëra 2000/60EC Shfrytëzimi efiçient i ujërave Mbrjtja e ujërave Mbrjtja nga ujërat Qeverisje dhe menaxhim i qëndrueshme e ujërave Strategjia për Ujërat e Ksvës

20 Arritja e bjektivave të nivelit të lartë d të udhëhiqet nga aplikimi i parimeve kryesre të Kushtetutës së Republikës së Ksvës dhe nga parimet e menaxhimit të qëndrueshëm, të përcaktuara në Nenin 6 të Ligjit për Ujëra: Kncepti eklgjik, scial dhe eknmik (arritja e ruajtjes së prurjes së pranueshme eklgjike, duke ms rrezikuar eksistemet ujre, ujë cilësr për rastet sciale dhe ujë me shumicë për zhvillimin eknmik). Kujdesi Parandalimi Minimizimi i shfrytëzimit të resurseve ujre Integrimi Ndtësi paguan Shfrytëzuesi paguan Parandalimi i ndtjes Perspektiva khre Pjesëmarrja e publikut dhe qasja në infrmata Pjesëmarrja e palëve të interesuara Parimi universal i shërbimeve ujre Barazia Uji është e mirë publike Qasje për të gjithë Efiçienca eknmike Sundimi i Ligjit 5 Mbrjtja e Mjedisit 6 Transparenca Parimi Shfrytëzuesi paguan Parimi i kujdesit Pjesëmarrja e publikut Qasja në infrmata 7 Knsultimi me palët e interesit Qëllimet e Strategjisë Shtetërre të Ujërave të Ksvës janë mishëruar në pesë Objektivat Strategjike të përshkruara në detaje më pshtë. 5 Neni 3 i Kushtetutës 6 Neni 122 i Kushtetutës 7 Neni 41 i Kushtetutës 20 Strategjia e Ujërave të Ksvës

21 2.1 Shfrytëzimi i ujërave Republika e Ksvës d të përpiqet që përmes kësaj strategjie të shfrytëzjë në mënyrë ptimale burimet e saj ujre duke respektuar marrëveshjet ndërkmbëtare të cilat i ka nënshkruar. Objektivi Strategjik 1 Të ndahet dhe mbikëqyret në mënyrë të qëndrueshme e drejta për shfrytëzimin e burimeve ujre të Ksvës tek të gjithë shfrytëzuesit e ujit për të garantuar ujë të pijshëm të sigurt për shëndetin, për të maksimizuar përfitimet eknmike nga përdrimet tjera të ujit, duke marrë në knsideratë ndryshimin e regjimeve hidrlgjike, eliminimin e mungesave të ujit dhe duke respektuar parimin e menaxhimit të qëndrueshëm. Elementet kyçe për arritjen e këtij bjektivi për shfrytëzimin e ujërave përfshijnë: Sigurimi i të drejtave elementare: Qasje në ujë të pijshëm të sigurt për shëndetin për të gjithë Qasje në kanalizim adekuat për të gjithë Maksimizimi i përfitimeve eknmike nga shfrytëzimi i burimeve ujre për Republikën e Ksvës pa rrezikuar të drejtat themelre Prdhimi bujqësr Prdhimi industrial Gjenerimi i energjisë Peshkimi Turizmi, rekreacini dhe ujërat term-minerale Qëndrueshmëria Objektivat mjedisr Nevjat mjedisre (siç është prurja minimale eklgjike e definuar në Nenin 1.29 të Ligjit për Ujëra) Cilësia eklgjike: hidr-mrflgjia Qëndrueshmëri ndaj ndryshimeve klimatike duke përfshirë ndryshimet e prjektuara Me shfrytëzimin e burimeve ujre në dbi të banrëve të Republikës së Ksvës, Strategjia i jep priritet shfrytëzimit efiçient të resurseve ujre dhe financiare. 2.2 Mbrjtja e ujërave Objektivi Strategjik 2 Rregullimi dhe mbikëqyrja e aktiviteteve që ndikjnë në ujëra në mënyrë prprcinale, efiçiente dhe efektive, në mënyrë që të arrihen bjektiva mjedisre të arsyetuara nga aspekti eknmik për trupat e ujërave sipërfaqësre dhe nëntkësre duke respektuar parimet e menaxhimit të qëndrueshëm. Mbrjtja e ujërave përfshin: Balancimin eknmik: përcaktn bjektivat mjedisre për trupat specifikë ujrë në mënyrë efiçiente eknmike dhe prprcinale Përputhshmërinë me standardet evrpiane (bjektivat mjedisre dhe dispzitat e ndërlidhura të dergimit të parapara në Nenin 4 të Direktivës Krnizë të Ujërave të BE-së 2000/60/EC) Strategjia për Ujërat e Ksvës

22 Efektivitetin e ksts: masat e ndërmarra për të mbrjtur ujërat përdrin metda dhe mjete që paraqesin kmbinim më kst-efektiv të masave për të arritur nivelin e dëshiruar të mbrjtjes. Barazia ndtësi/shfrytëzuesi paguan: ngarkesa financiare dhe eknmike e ndërmarrjes së masave mbrjtëse duhet të bartet nga pala përgjegjëse për ndtjen. 2.3 Mbrjtja nga ujërat Objektivi Strategjik 3 Arritja e niveleve të pranueshme të mbrjtjes së ppullsisë dhe prnës nga efektet e dëmshme të ujërave, duke përfshirë vërshimet, rrëketë dhe erzinin në një mënyrë eknmikisht të ekuilibruar dhe me kst efektive. Ky bjektiv përfshinë: Sigurimin e mbrjtjes nga vërshimet sipas standardeve të pranueshme duke përfshirë: Paralajmërimin e rrezikut nga vërshimet Parandalimin e vërshimeve Zvgëlimin e efekteve të vërshimeve Ndihmën emergjente Nevjën për krdinimin e planeve për shfrytëzimin e tkës duke përfshirë: Planifikimin hapësinr Planifikimin bujqësr Efiçiencën eknmike arritja e përfitimevenga mbrjtja që janë shumë më të larta sesa kstja Efektivitetin e ksts përdrimi i mjeteve më efektive për arritjen e nivelit të dëshiruar të mbrjtjes 2.4 Qeverisja Objektivi Strategjik 4 Të themelhet dhe të mirëmbahet një sistem i qeverisjes së ujit që është i drejtë, transparent, efikas, i krdinuar dhe me kapacitete të tillë prfesinal dhe teknik që të jetë në gjendje të mbështesë në mënyrë efektive arritjen e bjektivave strategjike për shfrytëzimin e ujërave, mbrjtjen e ujërave dhe mbrjtjen nga ujërat, duke përfshirë zbatimin e një sistemi të infrmacinit për ujërat për të mnitruar, vlerësuar, interpretuar dhe infrmuar palët e interesuara për të gjitha aspektet e kësaj Strategjie. Parimet kryesre që duhet të merren në knsideratë për qeverisjen e sektrit (dhe në përgjithësi) përfshijnë: Efektiviteti detyrat e autriteteve kmpetente ndërmerren në mënyrë efektive për të zbatuar dispzitat e plitikave sektriale dhe në veçanti të legjislacinit sektrial Efiçenca - detyrat ndërmerren në mënyrë efiçiente ashtu që barra si në autritetet kmpetente ashtu edhe në ata që iu nënshtrhen prcedurave të qeverisjes të minimizhet; efektivisht, kj kërkn një qasje të krdinuar, prfesinale dhe të strukturuar. 22 Strategjia e Ujërave të Ksvës

23 Prprcinaliteti - niveli i burimeve që angazhhen për aspekte të veçanta të qeverisjes (dhënia e lejeve, mnitrimi, zbatimi, raprtimi etj.) është në prprcin me rëndësinë e aspektit në terma financiar dhe eknmik. Qasja e drejtë - sistemi i qeverisjes perhet pa paragjykime. Transpareca në pajtim me dispzitat e Kushtetutës (p.sh. Neni 41 i kushtetutës: E drejta për qasje në dkumente publike), Knventa e Arhus-it dhe instrumentet tjera ligjre (Ligji i Ujërave, p.sh. Neni 3 për qasjen në infrmata) prcesi i qeverisjes është transparent dhe i hapur për shqyrtim publik nëpërmjet frimit të qasjes në infrmata dhe ku ka pjesëmarrje relevante të publikut në prceset e vendim-marrjes Me rëndësi në këtë drejtim janë dispzitat indikative të BE-së për rregullim me të mirë Objektivi Hrizntal: Përafrimi i legjislacinit Ksvar me Direktivat e BE-së Objektivi Hrizntal Të arrihet përputhshmëri afatgjatë me kërkesat e legjislacinit të Bashkimit Evrpian në sektrin e ujërave, fillimisht nëpërmjet adptimit të sistemeve kmpatibile të legjislacinit dhe planifikimit, dhe mëpastaj me zbatimin hap pas hapi të masave praktike të zbatimit. Në periudhën afatmesme Ksva d të kërkjë të futet në Bashkimin Evrpian. Një nga kërkesat e hyrjes në BE është përfarimi me legjislacinin e BE-së (acquis cmmunautaire). Një shpjegim i legjislacinit të tanishëm të BE-së në sektrin e ujërave është dhënë në shtjcë. Duhet theksuar që legjislacini i BE-së me khë ndryshhet dhe se gjatë periudhës së zbatimit të strategjisë (20 vjet) i njëjti mund të pësjë ndryshime rrënjësre. Pr, kët ndryshime nuk pritet të jenë të mëdha, duke u bazuar në rezultatin e Testit të Pështatshmërisë së këtij legjislacini që është ndërmarrë para pak khe. Megjithatë, ndryshimet mund të vijnë në mënyra të ndryshme duke përfshirë: Iniciativat që mund të vijnë nga prcesi i rishikimit të plitikave: Kmisini Evrpian ka kryer khën e fundit një Test të Pështatshmërisë së legjislacinit të ujërave të BE-së. Rezultatet 9 e tij tregjnë se: Nuk ka nevjë për legjislacin të ri Është i nevjshëm një ri-rregullim i paktë i legjislacinit aktual Kërkhet zbatim më i mirë i ligjit Kërkhet krdinim më i mirë me prceset tjera planifikuese (p.sh. planifikimin hapësinr) Kërkhen udhëzime (dhe sqarime) më të mira Plani për Ruajtjen e resurseve ujre të Evrpës e bënë të qartë se një psin alternativ i furnizimit - ripërdrimi i ujërave të ricikluara për ujitje dhe për industri - është paraqitur si një çështje që kërkn vëmendjen e BE-së. Përshtatja teknike, p.sh. aranzhime për standardet e reja ap të amandamentuara të cilësisë së mjedisit 10 8 Shik linkun për infrmata me të detajuara: Wrkshp/sites/default/files/Cnclusins_FC_2nd_Stakehlder_WS.pdf 10 Shikni p.sh. prpzimet aktuale të listuara në PRELEX për sektrin e ujërave Strategjia për Ujërat e Ksvës

24 Kanalizimi i dispzitave ekzistuese (shih mëpshtë Qeverisjen) që vijnë si rezultat i iniciativës për Rregullim më të mirë dhe përfundimit të testit të gjendjes se legjislacinit Kët ndryshime nuk pritet të kenë ndikim të theksuar në strukturën e përgjithshme dhe drejtimin e legjislacinit, prandaj acquis e tanishme paraqet një bazë të mirë për plitikat e ujërave të Ksvës. Në aspektin knceptual acquis përfshin: Përcaktimin e Qëllimeve Objektivat mjedisre: Direktiva Krnizë e Ujërave (Neni 4) Standardet e cilësisë së mjedisit Standardet e statusit të ujërave nëntkësre Objektivat që kanë të bëjnë me Shëndetësinë Direktiva për ujin e pijshëm Direktiva për ujin për larje Kufizimet për shkarkim të ndtësve në mjedis Direktiva për ujërat e ndtura urbane Direktiva për emetimet industriale Direktiva për llumin e ujërave të ndtura Krijimin e mekanizmave për arritjen e këtyre qëllimeve Kërkesat për autrizim paraprak (lejet) Direktiva të ndryshme Planifikimi për menaxhimin e pellgjeve të lumenjve Direktiva Krnizë për Ujërat Planifikimi për menaxhimin e rrezikut nga vërshimet Kërkesat për mnitrim dhe raprtim Kërkesat e tjera me rëndësi të BE-së përfshijnë (pr nuk kufizhen vetëm në): Dispzitat për kntrllin e ndtjes sipas Direktivës për emetime industriale (DEI 2010/75/EU) Caqet për energji të ripërtrishme (në kuadër të Paks energjetike dhe klimatike) Caqet për efiçiencë të energjisë dhe temetimin e gazrave serë (gjithashtu sipas Paks energjetike dhe klimatike) Dispzitat për mbrjtjen e natyrës sipas Direktivës së Habitateve (92/43/EC) dhe Direktivës së Zgjve (2009/147/EC) Dispzita për infrmim dhe pjesëmarrje të publikut (Direktivat 2003/4/EC dhe 2003/35/EC) Përgjegjësia mjedisre (Direktiva 2004/35/EC) Dispzitat e prkurimit publik Shih në veçanti Direktivën 2004/17/EC të 31 marsit 2004 që krdinn prcedurat e prkurimit në sektrin e ujërave, energjisë, transprtit dhe te shërbimeve pstare, OJ L 134, , p Strategjia e Ujërave të Ksvës

25 2.6 Parimet Parimet në vijim, të bazuara në Kushtetutë, Ligjin e Ujërave dhe ztimet e Qeverisë së Ksvës bërë qytetarëve të Ksvës, janë plitikat e nivelit me të lartë dhe shërbejnë si udhërrëfyes për zbatimin e të gjitha masave dhe aktivitete tjera. Qeveria e Ksvës mbështet parimet e mëpshtme: Uji është pasuri publike dhe Qeveria e Ksvës si gardian i interesave kmbëtare d të menaxhjë me kujdes resurset ujre në mënyrë që të gjithë qytetarët të përfitjnë njësj nga t. Qasja në ujë të pijshëm dhe kanalizim janë nevja themelre njerëzre dhe frimi i tyre për të gjithë në mënyrë të drejtë dhe të barabartë është funksin thelbësr i Qeverisë. Shfrytëzimi i ujërave, mbrjtja e ujërave dhe mbrjtja e qytetarëve dhe prnave të tyre nga efektet e dëmshme të ujërave janë të gjitha kushte bazë për zhvillimin e qëndrueshëm scieknmik të Ksvës dështimi për financim dhe menaxhim të duhur të këtij sektri nuk është psin. Ksva ka perspektivë për anëtarësim në BE dhe për këtë arsye angazhhet për të zbatuar të gjitha dispzitat e acquis cmmunautaire në khën e duhur. 2.7 Treguesit bjektivisht të verifikueshëm Objektivat strategjike të përcaktuara më sipër janë të shprehura në terma narrative. Një përshkrim i tillë tekstual është i dmsdshëm për të kuptuar, pr nuk sigurn një mnitrim dhe raprtim lehtë të verifikueshëm. Prandaj, janë definuar një numër i treguesve bjektivisht të verifikueshëm që kanë më shumë fkus numerik. Shumë nga këta shërbejnë për verifikimin e treguesve ekzistues, veçanërisht ata që janë definuar nga ARRU, kurse të tjerat janë të reja ap të adaptuara. Me treguesit e përdrura nga ARRU mund të ketë disa tregues për një çështje të vetme. Për shembull, për shkallën e lidhjeve në sistemin publik të furnizimit me ujë të pijshëm (Referenca e ARRU) Vlerat abslute: Numri i familjeve të kyçura në rrjet (W.2.A.01) Vlerat relative: përqindja e familjeve në znën e shërbimit që janë të kyçura në rrjet (W.2.A.02) Treguesit e prgresit: Numri i familjeve të kyçura në rrjet / numri i i planifikuar 12 Treguesit janë gjithashtu të grupuar në dy nivele: "kryesrë" dhe "të hllësishëm", ku treguesi kryesr frn "në një shikim të shpejtë" infrmacinin për çështjen që p knsiderhet. Infrmatat shtesë gjenden në treguesit e hllësishëm. Treguesit janë nxjerrë drejtpërdrejt nga Objektivat Strategjike. Treguesit d të raprthen çd vit në të dy nivelet. Përderisa shumë nga treguesit kanë për qëllim dhënien e infrmacinit me një shikim të shpejtë për gjendjen e sektrit të ujërave, disa janë në gjendje të përdren për përcaktimin e caqeve ap qëllimeve. Për shembull, përcaktimi i caqeve në aspektin e numrit të familjeve të kyçura në rrjetin e shërbimit publik është i duhur dhe frn mtivim të drejtpërdrejtë. Megjithatë, në rastet e zbatimit të ligjit d të ishte e papërshtatshme të përcakthen caqe pasi që indikatri përfshinë si shkallën e shkeljes së ligjit ashtu edhe nivelin e efiçiencës së zbatimit të ligjit. 12 Një indikatrë i tillë është i krahasueshëm me treguesit e ndryshëm real në raprt me planin që përdren nga ARRU siç është vëllimi i shitjeve për familjet (i matur) krahasuar me atë të planifikuar (W.3.A.02) % të planit të vlerësuar Strategjia për Ujërat e Ksvës

26 Caqet numerike përcakthen në pjesën e Plitikave të Strategjisë që pasn vlerësimin e situatave aktuale dhe të ptencialit për zhvillim në mënyrë që bjektivat të jenë ambicizë, pr të arritshëm. Ofruesit e shërbimeve ujre i përfshijnë subjektet vijuese: Kmpanitë regjinale të ujit, Organizatat / Shqatat e shërbimeve në kmunitet Treguesit e shfrytëzimit të ujit Një listë e pltë e treguesve bjektivisht të verifikueshëm për bjektivat strategjike të përdrimit të ujit është dhënë në tabelën e mëpshtme. Treguesit kryesr janë dhënë në fund të nën-seksinit. Tabela 1 Detajet e treguesve bjektivisht të verifikueshëm: Objektivi Strategjik1 përdrimi i ujërave Ref Indikatri Definicini Mënyra e verifikimit Autriteti raprtues 1.1 Kapaciteti i shfrytëzueshëm i akumulimit të ujit për të përkrahur furnizimin e qëndrueshëm me ujë: Parandalimi i thatësirave 1.1a Kapaciteti specifik i akumulimit abslut Vëllimi i akumulacinit (m 3 /banr) Regjistri i akumulacineve MMPH 1.1b Kapaciteti specifik i akumulimit relativ Vëllimi i akumulacinit si përqindje e vitit bazë: 2015 (% i 2015) Regjistri i akumulacineve MMPH 1.1c Sasia e ujërave sipërfaqësre Prprcini i trupave ujrë sipërfaqësr që i nënshtrhen mungesës së ujit (dështimi për të ruajtur prurjen minimale eklgjike) IHMK MMPH 1.1d Sasia e ujërave nëntkësre Prprcini i trupave ujrë nëntkësre që arrijnë status të mirë sasir. IHMK MMPH 1.1e Kufizimet në përdrim Numri i kufizimeve të shkaktuara nga thatësira që iu impnhen bartësve të licencave për nxjerrjen e ujërave Departamenti i ujërave MMPH 1.2 Mbulueshmëria me shërbime të ujit të pijshëm në përputhje me standardet 1.2a Prprcini i ppullsisë urbane me qasje në sistemin publik 13 të furnizimit me ujë Ppullsia urbane me qasje në rrjet / ppullsia urbane ttale (%) Ofruesit e shërbimeve të ujit ARRU 1.2b Prprcini i ppullsisë rurale me qasje në sistemin publik të furnizimit me ujë Ppullsia urbane me qasje në rrjet / Ppullsia rurale ttale (%) Ofruesit e shërbimeve të ujit ARRU 13 Publik në këtë kntekst i referhet furnizimeveqë frjnë kmpanitë regjinale të ujit, shërbimet kmunale dhe rganizatat/asciacinet e shërbimit në kmunitet 26 Strategjia e Ujërave të Ksvës

27 Ref Indikatri Definicini Mënyra e verifikimit Autriteti raprtues 1.2c Prprcini i knsumatrëve që marrin furnizim 24 rësh Knsumatrët që marrin furnizim 24 rësh / Ttali i knsumatrëve (%) Ofruesit e Shërbimeve të Ujit ARRU 1.2d Cilësia mikrbilgjike Niveli i përputhshmërisë së analizave të ujit me standarde të cilësisë së ujit të pijshëm (%) 1.2e Cilësia kimike Niveli i përputhshmërisë së analizave të ujit me standarde të cilësisë së ujit të pijshëm (%) 1.3 Mbulueshmëria me shërbimin e ujitjes IKSHPK IKSHPK ARRU ARRU 1.3a Sipërfaqja e tkës nën ujitje Hektar Shënimet e kmpanive të ujitjes MBPZHR 1.3b Përqindja e tkës ujitshme nën ujitje Tka e ujitur / Tka e ujitshme (%) Shënimet e kmpanive të ujitjes MBPZHR 1.4 Energjia e ripërtëritshme nga Hidrcentralet (këta tregues kanë të bëjnë më shumë me sektrin e energjisë se sa me atë të ujërave) 1.4a Energjia e gjeneruar abslute GWh e energjisë së gjeneruar nga hidrcentralet Shënimet e ndërmarrjeve gjeneruese Rregullatri i Energjisë 1.4b Energjia e gjeneruar relative % e ttalit të energjisë së gjeneruar nga hidrcentralet Shënimet e ndërmarrjeve gjeneruese Rregullatri i Energjisë 1.5 Aplikimi i parimit ndtësi paguan 1.5a Humbjet administrative të ujit % e ujit të prdhuar që humb për shkak të lidhjeve ilegale, vjedhjes së ujit, knsumi i pamatur dhe regjistrimi më i ulët nga ujëmatësit Ofruesit e shërbimeve të ujit ARRU 1.5b Shkalla e arkëtimit (mbledhja) shërbimi i furnizimit me ujë të pijshëm % e faturave të paguara me khë (%) Ofruesit e shërbimeve të ujit ARRU 1.5c NShkalla e arkëtimit (mbledhja) furnizimi i ujit me shumicë duke përfshirë ujitjen % e faturave të paguara me khë (%) Shënimet e kmpanive të ujërave MBPZHR 1.5d Nxjerrjet pa licencë Prprcini i ujërave të nxjerra për të cilin nuk janë dhënë licencat (%) Inspektrati i ujërave MMPH Strategjia për Ujërat e Ksvës

28 Ref Indikatri Definicini Mënyra e verifikimit Autriteti raprtues 1.5e Nrma e arkëtimit (mbledhja) taksat e nxjerrjes % e faturave të paguara me khë (%) Shënimet e Departamentit të Ujërave MMPH 1.6 Efiçienca e shfrytëzimit 1.6a Uji i pa-faturuar: Furnizimi me ujë të pijshëm % ujit të pa faturuar krahasuar me prdhimin ttal (%): Uji i pijshëm Ofruesit e shërbimeve të ujit ARRU 1.6b Uji i pa-faturuar: Furnizimi i ujit me shumicë % ujit të pa-faturuar krahasuar me prdhimin ttal (%): Uji me shumicë Furnizuesit me shumicë të ujit MZHE 1.6c Uji i pa-faturuar: Ujitja % ujit i pa-faturuar krahasuar me prdhimin ttal (%): Ujitja Kmpanitë e ujitjes MBPZHR 1.6d Vlera e shtuar nga ujitja e bimëve abslute Prdhimet bimre nga tkat e ujitura: Eur në vit ( ) Llgaritë eknmike për bujqësi MBPZHR ASK 1.6e Vlera e shtuar nga ujitja e bimëve relative Prdhimet bimre nga tkat e ujitura: Eur në vit / vëllimi i ujit të përdrur për ujitje ( /m3) Llgaritë eknmike për bujqësi MBPZHR ASK 1.6f Kntributi i sektrit të ujërave në BPV % e Brut Prduktit Vendr që vie si rezultat i sektrit të ujërave (duke përjashtuar hidrcentralet) Agjencia e Statistikave të Ksvës MZHE Indikatrët kryesr janë: I. Mbulueshmëria e përgjithshme (tërë ppullsia) me furnizim publik me ujë II. Përfrmanca e përgjithshme e shërbimit të Kmpanive të ujit në furnizim me ujë 14 III. Vlera e kulturave të ujitura si përqindje e BPV IV. Përqindja e energjisë elektrike të prdhuar nga hidrcentralet Indikatrët për mbrjtjen e ujërave Një listë e pltë e treguesve bjektivisht të verifikueshëm për bjektivin strategjik të mbrjtjes së ujërave është dhënë në tabelën e mëpshtme. Indikatrët kryesrë janë dhënë në fund të nënseksinit. Tabela 2 Detajet e treguesve bjektivisht të verifikueshëm: Objektivi Strategjik2 Mbrjtja e Ujërave Ref Indikatri Definicini Mënyra e verifikimit Autriteti raprtues 2.1 Cilësia e ujërave sipërfaqësre 14 Ky indikatr është dhënë në Raprtin Vjetr të Përfrmancës, ARRU 28 Strategjia e Ujërave të Ksvës

29 Ref Indikatri Definicini Mënyra e verifikimit Autriteti raprtues 2.1a Cilësia fizikkimike 15 Nr. i trupave ujre sipërfaqësre që pltësjnë bjektivat fizikkimik/ Nr.ttal i trupave ujre sipërfaqësre (%) IHMK MMPH 2.1b Cilësia bilgjike 16 Nr. i trupave ujre sipërfaqësre që pltësjnë bjektivat bilgjike/ Nr. ttal i trupave ujre sipërfaqësre (%) IHMK MMPH 2.1c Cilësia hidrmrflgjike 17 Nr. i trupave ujre sipërfaqësre që pltësjnë bjektivat hidrmrflgjike/ Nr.. ttal i trupave ujre sipërfaqësre (%) IHMK Kmunat MMPH 2.2 Cilësia e ujërave nëntkësre 2.2a Cilësia fizik-kimike Nr. i trupave ujre nëntkësre që pltësjnë bjektivat fizikkimike/ Nr. ttal i trupave ujre nëntkësre (%) IHMK MMPH 2.2b Cilësia mikrbilgjike Nr. i trupave ujre nëntkësre që pltësjnë bjektivat mikrbilgjike/ Nr. ttal i trupave ujre nëntkësre (%) IHMK MMPH 2.3 Menaxhimi i Ujërave të ndtura 2.3a Prprcini ppullsisë urbane të kyçur në kanalizim publik Ppullsia urbane e kyçur / ttali i ppullsisë urbane (%) Ofruesit e Shërbimeve të Ujit ARRU 2.3b Prprcini i ppullsisë rurale të kyçur në kanalizim publik Ppullsia rurale e kyçur / ttali i ppullsisë rurale (%) Ofruesit e Shërbimeve të Ujit ARRU 2.3c Vetëm trajtimi primar i ujërave të ndtura (1 ) Vetëm trajtimi primar i ujërave të ndtura / Ujërat e ndtura të gjeneruara (%) Ofruesit e Shërbimeve të Ujit ARRU MMPH 2.3d Trajtimi sekndar i ujërave të ndtura (2 ) Trajtimi sekndar i ujërave të ndtura / Ujërat e Ndtura të gjeneruara (%) Ofruesit e shërbimeve të ujit ARRU MMPH 15 Cilësia e elementeve fizik-kimike të gjendjes eklgjike në Shtjcën V të Direktivës Krnizë të Ujërave 16 Cilësia e elementeve bilgjike të gjendjes eklgjike në Shtjcën V të Direktivës Krnizë të Ujërave 17 Cilësia e elementeve hidrmrflgjike të gjendjes eklgjike në Shtjcën V të Direktivës Krnizë të Ujërave Strategjia për Ujërat e Ksvës

30 Ref Indikatri Definicini Mënyra e verifikimit Autriteti raprtues 2.3e Përputhshmëria e ujërave të ndtura urbane të shkarkuara me kushtet e licencës Numri i mstrave të ujërave të ndtura që pltësjnë standardet / Numri i mstrave të ujërave të ndtura që janë matur (%) Ofruesit e Shërbimeve të Ujit Inspektrati IHMK MMPH 2.3f Përputhshmëria shkarkimeve të tjera me kushtet e licencës Numri i mstrave tjera të ujërave të ndtura që pltësjnë standardet / Numri i mstrave të ujërave të ndtura që janë matur (%) Inspektrati IHMK MMPH 2.3g Shkarkimi i ujërave të ndtura pa licencë përkatëse Numri i shkarkuesve pa licencë Inspektrati MMPH 2.4 Znat e mbrjtura ujre (ZMU) 2.4a Mbulueshmëria e ZMU-ve Sipërfaqja e mbuluar me vendime për ZMU (km 2 ) Vendimet Ligjre MMPH 2.4b Përputhshmëria me ZMU Inspektimet e ZMU-ve Përputhshmëria / Inspektimet e ZMU-ve Inspektrati MMPH KRU-të 2.5 Zbatimi i parimit ndtësi paguan 2.5a Shkalla e arkëtimit Ujërat e Ndtura urbane % e faturave të paguara me khë (%) Ofruesit e Shërbimeve të Ujit ARRU 2.5b Shkalla e arkëtimit pagesa ujre për shkarkim të ujërave % e faturave të paguara me khë (%) Shënimet e Departamentit të Ujërave MMPH Indikatrët titullarë janë: V. Mbulueshmëria e përgjithshme (e tërë ppullatës) me mbledhje të ujërave të ndtura VI. VII. Përfrmanca e përgjithshme e shërbimeve të Kmpanive të ujërave shërbimet e kanalizimit 18 Cilësia e ujërave sipërfaqësre: % që arrijnë bjektivat mjedisre (duke përfshirë gjendjen e mirë eklgjike) 18 Ky indikatr është dhënë në Raprtin Vjetr të Perfrmancës, ARRU 30 Strategjia e Ujërave të Ksvës

31 2.7.3 Indikatrët e mbrjtjes nga ujërat Një listë e pltë e treguesve bjektivisht të verifikueshëm për bjektivat strategjike të Mbrjtjes nga ujërat është dhënë në tabelën e mëpshtme. Indikatrët titullarë janë dhënë në fund të nënseksinit Tabela 3 Detajet e treguesve bjektivisht të verifikueshëm: Objektivii Strategjik 3 Mbrjtja nga ujërat Ref Indikatri Definicini Mënyra e verifikimit Autriteti raprtues 3.1 Menaxhimi i Rrezikrrezikut nga vërshimet 3.1a Planifikimi i Menaxhimit të Rrezikut nga vërshimet (PMRP) Sipërfaqja e vendit që është mbuluar me plane për vlerësimin e rrezikut nga vërshimet / Sipërfaqja e vendit (%) Shënimet e MMPH Shënimet e Kmunave MMPH 3.1b Mbrjtja nga Rreziku i Vërshimeve - Urbane Zna urbane me rrezik të lart për vërshime (km 2 ) Zbatimi i PMRP MMPH IHMK 3.1c Mbrjtja nga Rreziku i Vërshimeve J- Urbane Zna j-urbane me rrezik të lart për vërshime (km 2 ) Zbatimi i PMRP MMPH IHMK 3.1d Dëmtimet nga Vërshimet Parashikimi i dëmeve eknmike nga vërshimet ( ) Parashikim i W.I. MMPH 3.2 Siguria e Digave 3.2a Siguria e Digave - Inspektimi Niveli i përputhjes me standardet (inspektimet) (%) Shënimet e Inspektimeve nga MZHE MMPH 3.3 Erzini 3.3a Përputhshmëria e znave të erzinit Zbatimi i masave lehtësuese për Znat e erzinit (sipërfaqja) / ttali i znave të përcaktuara erzive (%) Inspektrati i MMPH MMPH Kmunat Indikatri kryesr: VIII. Ppullsia e ekspzuar ndaj rrezikut të lartë të vërshimeve (%) Strategjia për Ujërat e Ksvës

32 2.7.4 Treguesit për qeverisje Një listë e pltë e treguesve bjektivisht të verifikueshëm për bjektivat strategjike të Qeverisja është dhënë në tabelën e mëpshtme. Treguesit kryesr janë dhënë në fund të nënseksinit Tabela 4 Detajet e treguesve bjektivisht të verifikueshëm: Objektivi Strategjik 4 Qeverisja Ref Indikatri Definicini Mënyra e Verifikimit Autriteti Raprtues 4 Niveli i transpnimit të legjislacinit të BE-së 4.1a Niveli i transpnimit Tabelat e përputhshmërisë MMPH MMPH 4.2 Plani i Menaxhimit të Pellgjeve Lumre 4.2a Plani Menaxhues për Pellgjet lumre Sipërfaqja e vendit e mbuluar pltësisht me Planin menaxhues për pellgjet lumre / Sipërfaqja e vendit (%) Shënimet e MMPH MMPH 4.2b Prgrami i masave Vlera e masave të ndërmarra / Vlera e masave në prgram (%) 4.3 Intensiteti i mnitrimit mjedisr 4.3a Inspektimet Numri i inspektimeve të ndërmarra 4.3b Efiçienca e inspektimeve Numri mesatar i inspektimeve për inspektr MMPH Inspektrati Inspektrati MMPH MMPH MMPH 4.3c Mnitrimi i ujërave sipërfaqësre Nr. pikave të mnitrimit Nr. mstrave të marra IHMK MMPH Nr. i parametrave të analizuara 4.3d Mnitrimi i ujërave nëntkësre Nr. pikave të mnitrimit Nr. mstrave të marra IHMK IKSHPK MMPH Nr. i parametrave të analizuara 4.3e Mnitrimi i shkarkimeve Mstrat e marra dhe të analizuara 4.4 Zbatimi 4.4a Frekuenca e zbatimit Numri i aksineve të ndërmarra për zbatimin e ligjit 4.4b Gjbat dhe dënimet Vlera ttale e dënimeve të shqiptuara dhe gjbave të vëna 4.5 Qasja në infrmata 4.5a Publikimi i të dhënave Të dhënat e publikuara për prdhimin e ujit / Të dhënat për sektrin e ujërave Inspektrati Inspektrati Inspektrati Shënimet e MMPH MMPH MMPH MMPH MMPH 32 Strategjia e Ujërave të Ksvës

33 Ref Indikatri Definicini Mënyra e Verifikimit Autriteti Raprtues 4.5b Qasja në të dhëna Numri i klikimeve të regjistruara në KED faqen e ujërave 4.6 Investimet 4.6a Investimet Kapitale në sektrët e ujërave dhe kanalizimeve abslute Vlera Abslute ( ) Baza e të dhënave të Prjektit MZHE ARRU 4.6b Investimet Kapitale në sektrët e ujërave dhe kanalizimeve - relative Në raprt me planin (% e zbatimit) Baza e të dhënave të Prjektit MZHE ARRU 4.6b Investimet Kapitale në sektrët e ujërave dhe kanalizimeve krahasimtare Në raprt me BPV (%) Baza e të dhënave të prjektit MZHE ARRU Treguesit kryesrë janë: i. Përparimi në zbatimin e prgramit të masave ii. Investimet Kapitale në sektrin e ujërave krahasimre Treguesit titullarë të përmbledhur Treguesit titullarë janë: I. Mbulueshmëria e përgjithshme me furnizimin publik me ujë (i tërë ppullsisë) II. Përfrmanca e përgjithshme e kmpanive të ujit - furnizimi me ujë 19 III. Vlera e kulturave bimre të ujitura si përqindje e BPV IV. Përqindja e energjisë elektrike të gjeneruar nga hidrcentralet V. Mbulueshmëria e përgjithshme me kanalizimin e ujërave të ndtura (i tërë ppullsisë) VI. Përfrmanca e përgjithshme e kmpanive të ujit - shërbimi i ujërave të ndtura 20 VII. Cilësia e ujërave sipërfaqësre: % që arrijnë bjektivat mjedisre VIII. Ppullsia e ekspzuar ndaj rrezikut të lartë nga vërshimet (%) IX. Prgresi në zbatimin e prgramit të masave X. Investimet kapitale në sektrin e ujërave krahasimre 19 Ky indikatrë është dhënë në Raprtin Vjetr të Perfrmancës, ARRU 20 Ky indikatrë është dhënë në Raprtin Vjetr të Perfrmancës, ARRU Strategjia për Ujërat e Ksvës

34 3 Rrethanat e Ksvës 3.1 Demgrafia Ppullsia e tanishme Republika e Ksvës ka 1,739,825 banrë rezident (Regjistrimi i ppullsisë nga ASK,2011), ku 38 % ap 661,586 të banrëve jetjnë në znat urbane dhe pjesa tjetër 62 % ap 1,078,239 e banrëve jetjnë në znat rurale. Madhësia mesatare e familjeve e bazuar në numrin e anëtarëve të familjes është rreth 6 persna për familje. Përbërja etnike e ppullsisë është dhënë më pshtë. 1% 1% 3% 5% 5% 1% 80% Shqiptarë Serbë Krat Turq Rmë Bshnjak të tjerë Figura 2 Përbërja etnike e ppullsisë së Ksvës Struktura e mshës së ppullsisë është dhënë në figurën e mëpshtme: Ndarja në bazë të mshës dhe gjinisë mund të përmblidhet si: 0 14 vjeç: 27.7% (meshkuj 260,678/femra 239,779) vjeç: 65.7% (meshkuj 617,890/femra 567,939) 65 vjeç e më shumë: 6.6% (meshkuj 50,463/femra 68,089) (vlerësimi i vitit 2010) 21 Raprti gjinr në lindje: meshkuj/femra nën 15 vjeç: 1.09 meshkuj/femra vjeç: 1.09 meshkuj/femra 65 vjeç e më shumë: 0.74 meshkuj/femra Ppullsia ttale: 1.06 meshkuj/femra (vlerësimi i vitit 2010) 21 Libri i Fakteve Btërre i CIA-së, statistikat demgrafike 34 Strategjia e Ujërave të Ksvës

35 Figura 3 Piramida e ppullsisë me 31 Mars 2011 në bazë të gjinisë dhe mshës Prjeksinet e ppullsisë Pasi që Strategjia mbuln një periudhë prej 20 vitesh, është e rëndësishme që të merren parasysh ndryshimet në ppullsi dhe ndryshimet në vendbanime gjatë kësaj periudhe. Prjeksinet më të fundit të ppullsisë të përgatitura nga Agjencia e Statistikave të Ksvës përbëhen nga tre skenarë. Rezultatet e publikuara të këtyre skenarëve janë përmbledhur këtu: Tabela 5 Prjeksinet e ppullsisë deri në vitin 2061 Skenari i mesëm Viti Gjithsej Të rinj Të rritur Të Të rinj Të rritur Të mshuar mshuar ,780, ,101 1,162, , % 65.3% 6.9% ,883, ,059 1,301, , % 69.1% 9.4% ,931, ,065 1,308, , % 67.7% 13.1% ,923, ,466 1,262, , % 65.6% 18.1% ,859, ,760 1,177, , % 63.3% 22.8% ,743, ,907 1,022, , % 58.6% 29.0% Tabela 6 Prjeksinet e ppullsisë deri në vitin 2061 Skenari i ulët Viti Gjithsej Të rinj Të rritur Të Të rinj Të rritur Të mshuar mshuar ,780, ,101 1,162, , % 65.3% 6.9% ,837, ,338 1,280, , % 69.7% 9.5% ,789, ,970 1,239, , % 69.2% 13.8% ,635, ,993 1,092, , % 66.8% 20.5% ,398, , , , % 62.7% 28.4% 22 Prjeksinet për Ppullsinë e Ksvës : Agjencia e Statistikave të Ksvës, Dhjetr 2013 Strategjia për Ujërat e Ksvës

36 2061 1,095,732 61, , , % 53.8% 40.6% Tabela 7 Prjeksinet e ppullsisë deri në vitin 2061 Skenari i lartë Viti Gjithsej Të rinj Të rritur Të Të rinj Të rritur Të mshuar mshuar ,780, ,101 1,162, , % 65.3% 6.9% ,933, ,407 1,323, , % 68.5% 9.3% ,088, ,289 1,380, , % 66.1% 12.7% ,245, ,415 1,436, , % 64.0% 16.7% ,383, ,772 1,490, , % 62.5% 19.9% ,494, ,483 1,481, , % 59.4% 23.6% Figura 4 Prjeksinet e ppullsisë deri në vitin 2061 Agjencia e Statistikave të Ksvës Dendësia e ppullsisë Republika e Ksvës vlerëshet si një ndër vendet më të ppulluara për kilmetër katrr. Ka rreth 165 banrë për kilmetër katrr (b/ km 2 ). Dendësia më e madhe e ppullsisëështë në znat urbane 1,000 b/km 2, për faktin se në kët zna kemi përqendrimin më të madh të infrastrukturës eknmike, shëndetësre, shkllre, tregtare, kulturre etj. Kj mund të pasqyrhet me një hartë e cila pasqyrn dendësinë e ppullsisë sipas njësive administrative kmunale dhe qendrave të mëdha siç janë Prishtina, Gjilani, Mitrvica, Gjakva, Prizreni, Ferizaji, Peja etj. 36 Strategjia e Ujërave të Ksvës

37 3.1.4 Vendbanimet Në Republikën e Ksvës janë rreth 1500 vendbanime. Kët vendbanimet janë të shpërndara në mdelin e vendbanimeve kncentrike, fshatrat janë të kncentruara përreth qendrave të mëdha urbane. Dhe vendbanimet janë të shpërndara kryesisht nëpër znat fushre (Rrafshi i Dukagjinit dhe Rrafi i Ksvës), përgjatë luginave të lumenjëve (Rrafshi i Dukagjinit dhe Rrafshi i Ksvës). Sipas legjislacinit të aplikueshëm vendbanimet ndahen në urbane dhe rurale: Urbane Një znë gjegrafike e urbanizuar e definuar në nivelin e vendbanimit karakterizhet me dendësi me të madhe të ppullsisë në krahasim me znat që e rrethjnë. Në regjistrimin e ppullsisë në Ksvë një znë definhet si urbane me vendim administrativ nga kmuna. Rurale Znë gjegrafike e pa-urbanizuar - e definuar në nivelin e vendbanimit karakterizhet me dendësi me të vgël të ppullsisë, dhe ku shumica e tkës përdret për bujqësi në krahasim me znat që e rrethjnë. Në regjistrimin e ppullsisë në Ksvë një znë definhet si rurale me vendim administrativ nga kmuna. P kështu regjistrimi i ppullsisë (Tabela kryesre e raprtit) knstantn se ndarja e ppullsisë është si në vijim. Tabela 8 Vlerësimi i vendnddhjes së ppullsisë sipas regjistrimit Vendi Ppullsia Prprcini Urbane 661, % Rurale 1,078, % 1,739,825 Përderisa ky vlerësim jep një indikatr të përgjithshëm, ai është pashmangshmërisht i varur nga vendimet administrative, të cilat j gjithmnë reflektjnë situatën në terren. Dendësia mesatare e ppullsisë në Ksvë është 165 banrë për kilmetër katrr. Megjithatë, kj mesatare ka scilime të mëdha në densitetin e ppullsisë në zna të ndryshme, dhe nuk e përfshinë faktin që shumë zna të Ksvës janë të pabanuara kryesisht për shkak të terreneve sidms atyre kdrinr-malre. Shënimet e regjistrimit të ppullsisë në bazë të vendbanimeve (që referhen edhe si kadastra). Ekzistjnë 1,281 vendbanime të përcaktuara. Një klasifikim sipas madhësisë së vendbanimeve është dhënë në vijim. Tabela 9 Klasifikimi sipas madhësisë ppullsia dhe vendbanimet I ulët I lartë vendbanime % vendbanimeve Ppullsia Prprcini zer % 0.0% >0 < % 7, % >99 < % 15, % >199 < % 86, % >499 < % 213, % >999 < % 395, % >1999 < % 361, % >4999 < % 129, % >9999 < % 50, % >19999 < % 237, % >49999 < % 139, % >99999 < % 145, % 1, % 1,781, % Strategjia për Ujërat e Ksvës

38 Kj analizë tregn se ka një luhatje shumë të madhe në madhësinë e vendbanimeve dhe se gati dy të tretat e ppullsisë jetjnë në vendbanime me madhësi më të vgël se 10,000 banrë. Dhjetë vendbanimet më të mëdha janë prezantuar më pshtë. Kët vendbanime përbëjnë gati 30% të ppullsisë. Tabela 10 Dhjetë vendbanimet me të mëdha Rangu Vendbanimi Kmuna Ppullsia e regjistruar Sipërfaqja e vendbanimit km2 Dendësia mesatarë i ppullsisë #/km2 1 Prishtinë Prishtinë 145, ,722 2 Prizren Prizren 85, ,888 3 Gjilan Gjilan 54, ,167 4 Pejë Pejë 48, ,933 5 Ferizaj Ferizaj 42, ,603 6 Gjakva Gjakvë 40, ,432 7 Mitrvicë Mitrvicë 33, ,446 8 Vushtrri Vushtrri 27, ,467 9 Pdujevë Pdujevë 23, , Fushë Ksvë Fushë Ksvë 20, , , ,690 Siç p shihet, dendësia e ppullsisë në Prishtinë është shumë e lartë dhe mund të krahashet me qytetet me të dendura të Evrpës. Megjithatë, është me rëndësi të thekshet që zhvillimi nuk i përcjell kufijtë administrativ prandaj nevjiten analiza me të thella për të definuar znat urbane. 3.2 Gjegrafia Terreni i Ksvës përbëhet nga pellgjet e rrafshëta fluviale me një lartësi mbidetare m të rrethuara me disa vargmale të larta me lartësi mbidetare 2,000 deri në 2,500 m, dhe me një lartësi mesatare mbidetare 800 m, e rrethuar me bjeshkë mesatarisht të larta dhe përmban dy ultësira të mëdha. Dy ultësirat e mëdha që mbuljnë 36% të territrit të vendit janë "Rrafshi i Ksvës" në veri-lindje dhe "Rrafshi i Dukagjinit" në jug-perëndim. Kufiri në mes të Rrafshit të Dukagjinit dhe Rrafshit të Ksvës frmn ndarjen e ujërave sipërfaqësre në mes të Detit Adriatik në njërën anë dhe Detit të Zi dhe Detit Egje në anën tjetër. 38 Strategjia e Ujërave të Ksvës

39 Figura 5 Mdeli i relievit Figura 6 Rrjeti i lumenjve Janë katër pellgje kryesre lumre ku dy më të mëdhatë mbuljnë 80% të sipërfaqes së vendit. Burimet e të gjitha këtyre lumenjve janë në territrin e Ksvës (vetëm lumi Sitnica, degë e lumit Ibër, burn jashtë Ksvës, në Mal të Zi). 23 Tabela 1 Pellgjet Lumre Kryesre në Ksvë Pellgu Lumr Sipërfaqja Gjatësia Prurja mesatare Prurja vjetre Shkarkimi final km 2 km m3/s milin m3 Drini i Bardhë 4, ,200 Detit Adriatik Ibri 4, Deti i Zi Mrava e Binçës 1, Deti i Zi Lepenci Deti Egje 10, ,608 Ka shumë lumenj në Ksvë, që rrjedhin në drejtim të Detit Adriatik, Detit të Zi dhe Detit Egje. Lumenjtë kryesrë në Ksvë janë: Drini i Bardhë (në jug-perëndim të Ksvës derdhet në Detin Adriatik), Lumi i Ibrit (në pjesën verire, derdhet në lumenjtë Mrava dhe Danub dhe me tutje në Detin e Zi) dhe Lepenci (në pjesën jug-lindre, derdhet në Lumin Vardar në drejtim të Detit Egje). Ujëmbledhësi i ujërave sipërfaqësre që derdhet në Detin e Zi mblidhet nga një sipërfaqe prej 5,500 km², ap 51 % të territrit të Ksvës, Deti Adriatik mbledh ujërat nga një sipërfaqe prej 4,500 km², ap 43 %, dhe Deti Egje mbledh ujërat nga një sipërfaqe prej vetëm 900 km², ap 6 %. Shumica e ujërave burjnë brenda territrit të Ksvës, me përjashtim të Lumit Ibër, që burn në Mal të Zi, ku ka një znë ujëmbledhëse prej pak me shumë se 1,000 km 2. Ibri është burim i ujit për liqenin e Ujmanit. 23 Në fakt, pellgu i 5 st mund të knsiderhet: Plava, nrmalisht knsiderhet si pjese e Pellgut të Drinit të Bardhë. Strategjia për Ujërat e Ksvës

40 Figura 7 Rrjeti i lumenjve të Ksvës 40 Strategjia e Ujërave të Ksvës

41 Ksva ka një numër të vgël të liqeneve natyrre. Megjithatë, janë ndërtuar disa akumulacine të mëdha, në mesin e tyre Ujmani, Prilepnica, Batllava, Badvci, Livçi dhe Radniqi. Kët akumulacine shërbejnë për qëllime të shumëfishta, për shembull përdren për furnizimin me ujë të pijshëm, për hidrcentrale, dhe për ujitje. Territri i Ksvës është i pasur me burime të ujërave termale dhe minerale. Ksva ka resurse të pamjaftueshme ujre, dhe në të ardhmen d të jetë faktrë kufizues për zhvillim eknmik dhe scial të vendit. Është vlerësuar se Ksva ka vetëm 1,600 m 3 ujë/vit për banr. Rezervat e ujërave nëntkësre janë të kufizuara dhe gjinden kryesisht në pjesën perëndimre të Ksvës, ku rezervat e ujërave sipërfaqësre janë më të mëdha në krahasim me pjesën lindre të vendit me rezerva të vgla dhe në pjesën jug-lindre, ku kërkesat për ujë janë shumë të mëdha. Klima është kntinentale me dimra të ftftë e me dëbrë dhe vera të ngrhta e të thata. Mesatarja e të reshurave vjetre është 596 mm; temperaturat mund të sillen nga -27 C në dimër deri në +39 C në verë. Figura 8 Treguesit histrik të klimës dhe prjeksinet deri në vitin 2039 Prjeksinet e ndryshimeve klimatike tregjnë se ndryshimi d të rritet, me temperatura më të larta dhe çrregullime në reshje në regjin. Evrpa Jugre d të ndikhet me ashpër sesa aj Verire. Ndryshimet klimatike veç janë duke nddhur, dhe p sjellin thatësira më të shpeshta, vërshime, dhe zjarre në pyje. Edhe pse pritet që reshjet gjatë verës të zvgëlhen, intensiteti i tyre mund të rritet. Prandaj, ekzistn rreziku i paraqitjes se valëve të nxehta të zgjatura, thatësirave dhe zjarreve në pyje, ashtu si edhe vërshimeve. Bujqësia është sektr kyç i eknmisë, menaxhimit të tkave dhe punësimit. Strategjia për Ujërat e Ksvës

42 Tabela 2 Klasifikimi i tkave bujqësre sipas pellgjeve lumre Ksva Drini i Bardhë Ibri Mrava e Binçës Lepenci km 2 km 2 % km 2 % km 2 % km 2 % Klasa I 1, % % 96 9% 5 0.5% Klasa II % % 45 8% 86 15% Klasa III % % 51 16% 23 7% Klasa IV % % 37 6% 20 3% Klasa V % 15 22% 5 7% 0 0% Klasa VI % 67 66% 12 12% 0 0% Gjithsej 2,833 1,339 48% 1,114 38% % % 42 Strategjia e Ujërave të Ksvës

43 Figura 9 Harta e tkave të Ksvës CORINE (EEA) Strategjia për Ujërat e Ksvës

44 Figura 10 Gjelgjia e Ksvës 44 Strategjia e Ujërave të Ksvës

45 3.3 Eknmia Nga viti 1999 deri në shkurt të vitit 2008, Ksva ka qenë nën adminisrimin e UNMIK-ut dhe ka pasur një rritje eknmike si rezultat i rindërtimeve të pasluftës dhe dnacineve ndërkmbëtare. Zhvillimi i lartë eknmik që nga viti 1999 ka nddhur në sektrin e tregtisë, ndërtimtarisë dhe shitjes me pakicë. Që nga shpallja e pavarësisë në vitin 2008 eknmia e Ksvës është rritur për çd vit, me efekt të vgël nga kriza financiare btërre. Eknmia e Ksvës është rritur me një rritje 3 përqind në vitin 2009, kur shumica e vendeve të regjinit ishin në recesin, dhe për çd vit ka arritur rritjen me të lartë eknmike në Evrpën Jug-lindre 24. Një pjesë e rëndësishme e eknmisë së Ksvës mbështetet në industrinë e minierave të varur nga eksprti dhe në remitancat e ksvarëve që punjnë jashtë vendit. Edhe pse vendi vuan nga një shkallë e lartë e papunësisë, supzhet se shumica e të papunëve janë të punësuar në eknminë jfrmale. Gjatë disa viteve të fundit eknmia e Ksvës ka treguar përparim të dukshëm në transfrmimin drejt një sistemi të eknmisë së tregut dhe ka mbajtur stabilitetin makreknmik, pr ende është shumë e varur në kmunitetin ndërkmbëtar dhe diasprë për ndihmë financiare dhe teknike. Aktiviteti i sektrit privat ka vazhduar të mbështetet me kredi nga sektri bankar, që është karakterizuar gjithashtu me shkallë të ulët të rritjes. Në anën tjetër, sektri publik përmes shpenzimeve publike vazhdn të jetë bartësi kryesr i aktivitetit eknmik, veçanërisht përmes shpenzimeve kapitale, të cilat në mënyrë të vazhdueshme p tregjnë trend pzitiv të rritjes. Megjithatë, treguesit tregjnë për një ngadalësim të rritjes së kërkesës si në sektrin e brendshëm ashtu edhe në atë të jashtëm. Trendët histrike zhvillimre, vlerat aktuale, dhe parashikimet (ku janë të dispnueshme) e treguesve makreknmik janë dhënë në nëntitujt e mëpshtëm Treguesit zhvillimr Brut Prdukti Vendr (BPV) në Ksvë u rrit për 4.1% në vitin Histrikisht, nga viti 2008 deri në vitin 2015, shkalla vjetre e rritjes së BPV të Ksvës arriti një mesatare prej 4.4% duke arritur nivelin me të lartë prej 6.9% në dhjetr 2008 dhe nivelin me të ultë të regjistruar prej 2.5% në dhjetr BERZh, Strategjia për Ksvën; maj 2013 Strategjia për Ujërat e Ksvës

46 8.00% 7.00% 6.00% 5.00% 4.00% 3.00% Rritja reale e BPV 2.00% 1.00% 0.00% Figura 11 Shkalla reale e rritjes së BPV Në terma abslut, gjatë periudhës , BPV për banrë në vit është rritur nga 2,258 EUR në vitin 2008, në 3,277 EUR në vitin Kntributi i dnatrëve në BPV ka pësuar rënie nga përafërsisht 34% në vitin 2014 krahasuar me vitin Sipas Agjencisë së Statistikave të Ksvës (ASK), paga mesatare mujre në Ksvë në vitin 2015 ishte 466 eur. Nga viti 2012 deri në vitin 2015, paga mesatare u rrit për 25% ap për 94 Eur. Megjithatë, si në shumicën e vendeve, ka dallim të knsiderueshëm në mes të znave urbane dhe atyre rurale. Në Ksvë, baza për krahasim të pagës mesatare është marrë sektrin publik, pasi që nuk ka të dhëna të sakta për nivelin e pagave në sektrin privat në Ksvë. Tabela 14 Knsumi i përgjithshëm në Ksvë në periudhën (ASK hulumtimi i buxheteve familjare) /capita 980 1,156 1,161 1,226 1,210 1,380 1,402 1,386 1,432 Inflacini në Ksvë gjatë viteve të fundit ka pasur lëkundje të mëdha, kryesisht për shkak të reflektimit të çmimeve në tregjet e jashtme, krrelacin që vjen si rezultat i varshmërisë së madhe të eknmisë së vendit nga imprti. Sipas Agjencisë së Statistikave të Ksvës (ASK), niveli i inflacinit në Ksvë mesatarisht për vitin 2016 ishte 0.3 %. Papunësia në Ksvë paraqet sfidën kryesre për qeverinë. Me shkallën zyrtare të punësimit prej 32.9%, në vitin 2015, Ksva ka nivelin me të ulët të punësimit në Evrpë. Shkalla e papunësisë, e definuar si raprt në mes të numrit të të regjistruarve si të papunë dhe numri të përgjithshëm të ppullsisë aktive, në Ksvë ka rënë gradualisht gjatë viteve të fundit (shih figurën e mëpshtme): 25 ASK, Ksva në shifra në Strategjia e Ujërave të Ksvës

47 10.0% 5.0% 0.0% -5.0% Trendi i shkallës së papunësisë -10.0% -15.0% Figura 12 Trendi i rënies së nivelit të papunësisë Megjithatë, duhet cekur së niveli i papunësisë mund të jetë me i ulët, pasi që një numër i madh i njerëzve janë në listat e të papunëve e punjnë në eknminë jfrmale të Ksvës. Sipas raprtit të fundit të ASK për Varfëria knsumuese në Republikën e Ksvës në vitin 2011 të publikuar në vitin 2013, është vlerësuar se: 29.7% e ppullsisë së Ksvës jetn nën nivelin e varfërisë prej 1.72 Eur për ekuivalent të persnit të rritur për ditë, nga të cilët 33 % jetjnë në znat urbane dhe 67 % në znat rurale 10.2% nën nivelin e varfërisë ekstreme prej 1.20 Eur për ekuivalent të persnit të rritur për ditë, nga të cilët 34 % jetjnë në znat urbane dhe 66 % në znat rurale. Në krahasim me vitet e kaluara, mund të vërehet së niveli i varfërisë nga viti 2009 në 2010 ka rënë për 5 % dhe u rrit pak nga viti 2010 në vitin 2011 për 0.5 %. Niveli i rritjes se fundit të varfërisë është brenda margjinës së gabimit të mstrës, që d të thtë se niveli i varfërisë nga viti 2010 në vitin 2011 nuk ka ndryshuar. Remitancat vazhdjnë të luajnë një rl të rëndësishëm në eknminë e Ksvës, duke rritur rritjen eknmike dhe duke fruar të ardhura shtesë për eknminë. Sipas Raprtit: Ksva në shifra, të ASK afr 9% e të ardhurave familjare vijnë nga remitancat 26. Sipas Raprtit të Zhvillimit Njerëzr, hartuar nga UNDP në 2016, Indeksi i Zhvillimit Njerëzr (IzhNj) në Ksvë është më i ulëti në regjin pas Shqipërisë dhe Bsnje dhe Herzegvinës që janë të ranguara të dyja në vendin e Perspektivat dhe prjeksinet e zhvillimit Në vitin 2010, Qeveria e Ksvës ka lansuar Strategjine Afatgjate ( ) të zhvillimit eknmik të Ksvës 27. Për më shumë, Qeveria e Ksvës (QeK) ka miratuar planet afatmesme të Shpenzimeve (KASH), të cilat përditëshen në baza vjetre. Në nivelin lkal, secila kmunë e Ksvës ka përgatitur planet e tyre të përgjithshme afatgjata zhvillimre që përfshijnë të gjithë sektrët. Plani Hapësinr i Ksvës, i hartuar nga MMPH, është dkumenti kyç në sektrin e planifikimit hapësinr, i cili është punuar në bashkëpunim me sektrë të rëndësishëm të Qeverisë së Ksvës duke përfshirë sektrin e gjerë eknmik të vendit në përgjithësi. Objektivat e vendsura për eknminë e Ksvës janë të lidhura me (i) krijimin e ambientit atraktiv për investitrët, (ii) avancimin e teknlgjisë 26 UNDP, 2012: Studimi I Remitancave të Ksvës 27 Plani Hapësinr I Ksvës Strategjia për Ujërat e Ksvës

48 së prdhimit, (iii) krijimin e prdhimit bujqësr dhe industrial, (iv) krijimin e vendeve të mjaftueshme të punës, (v) zvgëlimin e varfërisë, dhe (vi) dhënien priritet të zhvillimit të territreve më pak të zhvilluara. Priritetet e QeK që janë pjesë e KASH , janë të rientuara drejt zhvillimit të qëndrueshëm eknmik, scial dhe zhvillimit institucinal të Ksvës duke investuar në mënyrë të vazhdueshme në përmirësimin e infrastrukturës. Priritetet e Qeverisë janë përmbledhur në katër shtyllat vijuese: Rritje dhe zhvillim i qëndrueshëm eknmik; Qeverisje e mirë dhe frcim i sundimit të ligjit; Zhvillim i burimeve njerëzre; Rritja e mirëqenies sciale për të gjithë qytetarët. Për të arritur priritetet e mësipërme qeveria planifikn ta mbajë nivelin e investimeve kapitale në kutën 30 % të BPV. Të gjitha priritetet e mësipërme d të financhen duke ruajtur stabilitetin makrfiskal dhe qëndrueshmërinë. Për të avancuar më tutje menaxhimin e financave publike, QeK fillimisht ka përcaktuar priritetet e financimit. Kët priritete d të zhvillhen më tutje në bjektiva specifike dhe të matshme brenda sektrëve përmes prcesit të KASH. Objektivat e përcaktuara në KASH zbërthehen në prjekte dhe aktivitete knkrete përmes prceseve buxhetre. Prjektet dhe aktivitetet knkrete në sektrin e ujërave tanimë janë marrë parasysh për qëllimet e SShUK. Për të arritur zhvillim të qëndrueshëm eknmik (shtylla I), Qeveria e Republikës së Ksvës d të fkushet në priritetet sektriale si në vijim: Krijimi i kushteve të favrshme për rritjen e investimeve të brendshme dhe të jashtme; Vazhdimi i investimeve në prjekte të mëdha, përmes mdernizimit dhe zhvillimit të infrastrukturës publike; Mbështetje e vazhdueshme e zhvillimit rural dhe bujqësisë, në mënyrë që të rritet prdhimi vendr; Investime që kanë të bëjnë me menaxhimin e mjedisit dhe furnizimin me ujë të pijshëm. Kët priritete sektriale d të financhen nga krniza buxhetre dhe ptencialisht nga burimet tjera financiare (partneriteti publik - privat, grantet, huatë, etj.) Në veçanti, prjektet që kanë të bëjnë me menaxhimin e mjedisit dhe furnizimin me ujë të pijshëm, në bashkëpunim me dnatrë d të vazhdjnë të hulumtjë mundësitë për riparimin dhe zgjerimin e kapaciteteve për burime të ujit të pijshëm, përmirësimin e menaxhimit të mbeturinave dhe ujërave të ndtura, dhe zhvillimin e burimeve të reja ujre. Gjatë periudhës afatmesme, QeK d të fkusjë aktivitetet e saj në frcimin e sundimit të ligjit dhe qeverisjes së mirë. Për sa i përket plitikave të planifikuara për zhvillim të burimeve njerëzre (shtylla III), brenda këtij pririteti strategjik, synimi është të rritet cilësia e kapitalit njerëzr që të adapthet më mirë me kërkesat e tregut të punës. Fkusi i fazës së ardhshme d të jenë plitikat me të cilat synhet përmirësimi në cilësinë e sistemit të edukimit, rientimi kah nevjat e tregut të punës dhe përmirësimi i kushteve për cilësinë e arsimit sidms të atij universitarë. Lëmitë tjera priritare (shtylla IV) përmes të cilave QeK ka për qëllim të fuqizjë harmninë sciale e kulturre dhe pjesëmarrjen e barabartë në jetën publike të vendit janë: plitikat sciale dhe shërbimet shëndetësre. Krniza afatmesme makr-fiskale paraqet bazën e llgaritjes së krnizës së shpenzimeve dhe është përgatitur duke marrë parasysh të gjitha plitikat që janë në vazhdim e sipër, dhe supzimet për plitika të reja të bazuara në vitin bazë (2016). 48 Strategjia e Ujërave të Ksvës

49 Prjeksinet nga QeK për rritje eknmike gjatë periudhës përpilhen në bazë të të dhënave histrike për trendët eknmike, dhe në zhvillimeve të fundit në eurznë dhe në vendet e rajnit. Rritja reale eknmike e Ksvës parashihet të arrijë nrmën 4%. Megjithatë, kriza e brxheve në disa vende të eurznës si dhe ndikimi i mundshëm i kësaj në tkurrjen e eknmisë së tyre, pritet të ketë efekt në eknminë e Ksvës përmes dy rrugëve: zvgëlimin e remitancave nga diaspra dhe investimeve të jashtme. Pavarësisht faktit që knsumi pritet të jetë faktri kryesr që d të ndikjë në rritjen reale të BPV gjatë kësaj periudhe, ndikimi i tij pritet të bie ngadalë për t i lënë vend kntributit të rritjes së investimeve private dhe eksprtit të mallrave dhe shërbimeve. Bazat e mdelit eknmik në bazë të të cilit është mdeluar drafti i KASH është i tillë që rreth 30% e knsumit të përgjithshëm, investimeve ttale dhe eksprtit të mallrave, janë mallra të imprtuara. Për pasjë, prjeksinet për rritje të secilës pjesë të BPV kanë ndikim në rritjen eknmike dhe në nivelin e imprteve. Nuk janë dhënë detajet e pjesëmarrjes së energjisë elektrike dhe ujërave" në BPV-në e prjektuar. Gjatë periudhës së prjeksinit, knsumi pritet të rritet me një nrmë mesatare reale prej 4.0%. Kntributi i investimeve në rritjen e BPV pritet të shënjë rritje graduale, ku investimet në këtë periudhë pritet të shënjnë rritje reale mesatare prej 12%. Si rezultat i kësaj, pjesëmarrja ttale e investimeve në BPV pritet të arrijë në 33% deri në fund të vitit Parashikimet tjera për rritje eknmike afatmesme në Ksvë janë kryer nga Fndi Mnetar Ndërkmbëtar (FMN). Për sa i përket shkalles së rritjes reale eknmike Autritetet Ksvare dhe FMN për periudhën kanë paraparë parashikimet në vijim: Tabela 15 Prjeksinet e treguesve makr-eknmik në Ksvë Indikatri Niveli i rritjes reale të BPV 3.9% 4.0% 4.0% Niveli i rritjes së BPV për kkë banri 3.7% 3.8% 3.8% 3.5 Financimi institucinal Financimet e përgjithshme qeveritare Institucinet qeveritare të Ksvës financhen nga të ardhurat e gjeneruara nga taksat, interesi dhe shitjet, dhe nga ndihma e dnatrëve. Sipas KFSH të ardhurat ttale të përgjithshme të Qeverisë (PQ) janë rritur gjatë viteve. I njëjti burim raprtn se të ardhurat ttale të PQ-së në vitin 2015 kanë qenë EUR 1,472 milin, nga të cilat ndihma e dnatrëve ka kntribuar me EUR 14 milin, që paraqesin 1% të të ardhurave ttale. Megjithatë, pjesëmarrja e kntributit të ndihmës së dnatrëve në të ardhurat ttale të PQ-së në vitin 2015 ka qenë më e ulët se sa në vitet paraprake Financimi i sektrit të ujërave Infrastruktura e ujërave në Ksvë financhet nga tri burime kryesre: (i) (ii) knsumatrët e ujit, që paguajnë në mënyrë indirekte përmes kmpanive të furnizimit të ujit; Buxheti i Republikës së Ksvës (BK); dhe Strategjia për Ujërat e Ksvës

50 (iii) (iv) Dnacinet dhe grantet nga kmuniteti i dnatrëve ndërkmbëtarë prezent në Ksvë. PPP Përveç kësaj, disa prjekte infrastrukturre financhen përmes huave nga institucinet financiare ndërkmbëtare. Kët hua, në rrethana ideale, d të paguhen nga përfituesit e drejtpërdrejtë (knsumuesit e ujit) ap në rastin me të keq nga Buxheti i Ksvës (BK) Kntributi i knsumatrëve të ujit në financim Furnizimi me ujë të pijshëm në Ksvë është i rganizuar përmes shtatë kmpanive rajnale të ujit (KRU-të), përderisa furnizimi me ujë për ujitje rganizhet përmes tri kmpanive për ujitje. KRU-të i paguajnë taksa MMPH-së për nxjerrjen e ujit dhe shfrytëzimin e ujit nga akumulacinet artificiale, dhe furnizjnë shtëpitë, bizneset dhe institucinet me ujë; i mbledhin ujërat e ndtura, dhe i transferjnë at në impiantet për trajtimin e tyre, aty ku at ekzistjnë. Banrët paguajnë për kët shërbime, të cilat d të duhej t i mbulnin shpenzimet perative dhe disa kst investive. I njëjti parim vlen edhe për kmpanitë e ujitjes Buxheti i Ksvës Zyrtarisht, buxheti i Ksvës, i menaxhuar nga Ministra e Financave, përbehet nga dy kmpnente: buxheti i rregullt për aktivitetet rrjedhëse, dhe buxheti zhvillimr, i cili ka për qëllim investimet dhe avancimin e eknmisë përmes prgramit të investimeve publike (PIP). PIP-i është miratuar nga qeveria e Ksvës në vitin 2005, si bazë për mbilizimin e fndeve vendre dhe atyre që vijnë nga dnatrët (dnacinet dhe huatë). Kanali i parë i financimit përfshinë të gjitha kstt e perimit të trupave të administrimit të ujit (niveli i ministrisë) si dhe subvencinet dhe ndihmat financiare për ujë të pijshëm, dhe të kmpanive të ujitjes në mënyrë që çmimet të mbesin të ulëta se për shkaqe etike. Kanali i dytë është për prjekte kapitale që vjen nga departamente dhe agjenci të ndryshme të qeverisë që merren me çështjen e ujërave: departamenti i ujërave, departamenti i mjedisit, Agjencia e Mbrjtjes së Mjedisit të Ksvës, Instituti Hidrmeterlgjik, në MMPH; Instituti Ksvar për Shëndetësinë Publike në MSh; Njësia për Mnitrim dhe Plitika e MZHE; dhe departamentet e shërbimeve publike të kmunave. Përveç kësaj, shumat e dhëna si hua regjistrhen si shpenzime në mmentin që transferhen nga buxheti te pranuesi i fndeve. Shuma ttale e buxhetit të Ksvës që alkhet për investime në sektrin e ujërave për periudhën ka qenë përafërsisht EUR 11.6 milinë Dnacinet dhe grantet Një kmunitet i madh i dnatrëve është prezent në sektrin e ujërave të Ksvës që nga viti Gjatë fazës së refrmimit, 29 kmuniteti kryesr i dnatrëve për shërbimet me ujë e ka strukturuar veten duke u fkusuar në sektrë të ndryshëm dhe pjesë të ndryshme të Ksvës, gjegjësisht, ZZB-ja fkushet kryesisht në jug-lindje (Gjilan dhe Ferizaj), BE-ja kryesisht në regjinin qendrr dhe verir (Prishtinë dhe Mitrvicë), dhe KfW kryesisht në regjinin perëndimr (Prizren, Pejë dhe Gjakvë). Megjithatë, ZZB se fundmi ka vendsur që të zgjerjë fkusin e saj lkal dhe të mbështes prjekte në pjesën perëndimre të Ksvës ap madje edhe në mbarë vendin. 28 TFU, Trendet Histrike të Investimeve në Sektrin e Ujërave në Ksvë, Refrmimi i sektrit të ujërave ka filluar në vitin Strategjia e Ujërave të Ksvës

51 Nga 1999 deri me 2014, kmuniteti i dnatrëve, përmes granteve dhe dnacineve, ka financuar rreth EUR milinë në sektrin e ujërave të Ksvës 30. Ky është padyshim një burim vital i financimit Të ardhurat e sektrit të ujërave Në pajtim me Ligjin për ujëra, burimi kryesr i të ardhurave nga sektri i resurseve ujre d të duhej të vinte nga pagesat ujre për shfrytëzimin e ujërave që duhet t i mbledh MMPH nga shfrytëzuesit e ujërave për: (i) (ii) (iii) (iv) Shfrytëzimin e ujërave sipërfaqësre dhe nëntkësre; Shfrytëzimin e ujit për gjenerimin e rrymës elektrike; Mbrjtjen e ujërave; Nxjerrjen e inerteve nga rrjedhat ujre. Udhëzimi Administrativ Nr. 02/2016 i MMPH rregulln çështjet e nxjerrjes së ujërave dhe shkarkimin e ujërave të ndtura si dhe kushtet e pagesën për t. Megjithatë ky udhëzim administrativ nuk zbathet pltësisht. KRU-të ngarkhen nga MMPH me EUR/m3 për nxjerrjen e ujit dhe EUR EUR/m3 për shkarkimin e ujërave të ndtura. Kët ngarkesa nuk bazhen në asnjë llgaritje të kstve; at bazhen në ngarkesat mesatare që praktikjnë vendet tjera të rajnit. Prandaj, ngarkesat për nxjerrjen dhe shkarkimin e ujërave për mmentin janë shumë të ulëta që reflektjnë dbësinë e eknmisë së Ksvës. Në përputhje me këtë UA, MMPH duhet të ngarkjë përdruesit dhe shkarkuesit e ujërave me një pagesë që d të bazhej në Parimin Përdruesi Paguan, d.m.th. që përdruesi i ujit d të duhej të paguajë një tarifë për ujin si një e mirë e përbashkët; dhe Parimi Ndtësi Paguan, që d të thtë ndtësi i ujit duhet të paguajë për trajtimin e tij ap të paguajë për dëmet që shkaktn në mjedis uji i ndtur i patrajtuar. Deri me tani, MMPH ka ngarkuar KRU-të vetëm për nxjerrjen e ujit e j për shkarkimin e ujërave të ndtura. Që nga viti 2007 deri në fund të 2016, të ardhurat e përgjithshme të faturuara nga MMPH për përdruesit e ujit kanë qenë EUR 1,724,866 nga të cilat vetëm 43% janë mbledhur. Janë tri prbleme pse mbledhja e mjeteve nga MMPH është kaq e ulët: (i) (ii) (iii) Tarifat e ulëta; Knsumatrët ilegal të ujit (të pa-faturuar); Nivel i ulët i arkëtimit së të hyrave. Beshet se një numër i knsiderueshëm i shfrytëzuesve të ndryshëm të ujit nuk janë licencuar dhe faturuar nga MMPH. Tarifat për shërbimet e ujit të pijshëm dhe ujërat e ndtura 31 cakthen nga Autriteti Rregullatr për Shërbimet e Ujit (ARRU). Në vitin 2008, ARRU ka kaluar drejt rishikimit trevjeçar të tarifave për ujë që bazhet në prcesin e parashikimeve të kstve peracinale, kstve kapitale të mirëmbajtjes dhe një shume shtesë për kthim në kapital, e mjaftueshme për të tërhequr investime nga dnatrët, institucinet financiare, dhe mundësisht nga sektri privat në afate më të gjata. ARRU ka krijuar një metdlgji transparente për llgaritjen e tarifave për ujë dhe ujëra të ndtura të bazuar në rekuperim të ksts dhe tarifa të përballueshme, që bazhet në parimet vijuese: 30 IMWC, Trendet Histrike të Investimeve në Sektrin e Ujërave në Ksvë, Furnizimi me ujë dhe shërbimet e kanalizimit bëhet nga shtatë KRU Strategjia për Ujërat e Ksvës

52 Për secilën kategri të knsumatrëve tarifat janë unifrme për tërë territrin që një KRU mbuln me shërbime. Ndërsubvencinimi ekzistues i knsumatrëve shtëpiak nga ata j-shtëpiak për furnizim me ujë dhe shërbime të ujërave të ndtura d të zvgëlhet gradualisht me kalimin e khës. Tarifat janë të mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet peracinale dhe at kapitale për mirëmbajtje të pajisjeve si dhe të financjnë disa investime të përballueshme për knsumatrët. KRU-të kanë të drejtë të fitjnë një kthim në bazën rregullatre të aseteve të tyre sa për të financuar investimet kapitale në sektrin e tyre. Infrmatat e siguruara nga ARRU-u tregjnë rritje graduale të tarifave të ujit dhe ujërave të ndtura gjatë viteve. Tarifat janë dhënë pa llgaritjen e Tatimit në Vlerë të Shtuar (TVSh). Për mmentin TVShja për shërbimet me ujë dhe ujëra të ndtura është caktuar në 8% të shumës së faturuar. Tabela 17 Ngarkesat mesatare për ujë dhe ujëra të ndtura gjatë viteve Viti Kategria Nën-kategria njësia Knsumatrët Tarifat për ujë EUR/m familjarë Tarifat për ujëra të EUR/m ndtura Tarifat fikse EUR/muaj Knsumatrët Tarifat për ujë EUR/m j-familjarë Tarifat për ujëra të EUR/m ndtura Tarifat fikse EUR/muaj Për sa i përket shërbimeve të ujitjes, ngarkesat për ujë përcakthen nga vetë kmpanitë. Çmimet nuk bazhen në kstt e mbulimit të shpenzimeve, pr në përfitimet margjinale nga përdrimi i ujit për ujitje dhe nga parimi i mundësisë për të paguar të kapacitetit për të ri-paguar. Gjithashtu, nuk merret parasysh elementi i kthimit të kapitalit. Metda e pagesës j-vlumetrike për ujitje përdr njësinë e sipërfaqes së tkës (hektar). Kj metdë iu knvenn menaxherëve të kmpanive të ujitjes pasi që është me lehtë të administrhet, pasi që nuk kërkn matje speciale të sasisë së ujit të furnizuar për ujitje. Sistemi i subvencineve për infrastrukturën e ujitjes është prezent të Ksvë. Ngarkesa për ujin e përdrur nga knsumatrët industrial që furnizhen nga kmpanitë e furnizimit me shumicë dhe për bizneset e vgla përcakthet nga ARRU bazuar në parimin e rekuperimit të kstve peracinale dhe të mirëmbajtjes, dhe të nevjave për investime kapitale që nevjiten për prdhimin dhe distribuimin e ujit. Në përgjithësi, çmimi i ujit nuk përcakthet në bazë të parimeve të Krnizës së Ujërave të BE-së të çmimit eknmik të ujit, që d të mund të: (i) (ii) (iii) Mundësnte furnizim të qëndrueshëm me ujë si në sasi ashtu edhe në cilësi; Dekurajnte knsumin e tepërt të ujit; dhe Sigurnte fnde të mjaftueshme për zhvillimin e kmpanive të ujit. 3.6 Përmbledhje e treguesve eknmik Statistikat kryesre eknmike relevante të Ksvës janë përshkruar këtu për lehtësim të referimit: 52 Strategjia e Ujërave të Ksvës

53 Brut prdukti vendr sipas qasjes së shpenzimeve, 2015: 5.8 miliard 32 për vit Brut prdukti vendr për kkë banri, 2015: 3,277 për vit Pjesëmarrja e knsumit familjarë në BPV: ~85% Pjesëmarrja shpenzimeve qeveritare në BPV: ~15% Të ardhurat ttale të qeverisë qendrre, 2015: 1.7 miliardë 33 për vit Shpenzimet ttale qeveritare, 2015: 1.61 miliardë për vit Frmimi i kapitalit fiks brut, 2015: miliardë: të gjitha shpenzimet (~26% e BPV) Treguesit e resurseve familjare janë dhënë në bazë të Hulumtimit të Buxhetit të Familjeve të ndërmarrë nga Agjencia e Statistikave të Ksvës: Knsumi për kkë banri 2015 Mesatarja: 1,432 për vit Urbane: 1,641 për vit Rurale: 1,299 për vit Përballueshmëria e shërbimeve të ujit zaknisht gjykhet ne raprt me përqindjen fikse të të ardhurave të familjes, ku pragu i përballueshmërisë zaknisht merret nga 3 deri 5% të të ardhurave mesatare. Duke marrë parasysh BPV-në relativisht të ulët për kkë banri në krahasim me BE-në ( 25,700), vlera e ulët prej 3% është marr si e arsyeshme në këtë strategji. 32 Agjencia e Statistikave të Ksvës: BPV në Agjencia e Statistikave të Ksvës: Llgaritë Qeveritare në 2015 Strategjia për Ujërat e Ksvës

54 4 Legjislacini, institucinet dhe plitikat 4.1 Legjislacini ekzistues 34 Ky seksin përshkruan legjislacinin ekzistues të rëndësishëm në sektrin e ujërave, duke përfshirë: Legjislacinin për mbrjtjen e mjedisit Legjislacinin për menaxhimin e ujërave Legjislacinin tjetër relevant Legjislacini për mbrjtjen e mjedisit Kushtetuta e Republikës së Ksvës përfshin dispzita të qarta mjedisre: Neni 7, 1, definn mbrjtjen e mjedisit si një nga parimet bazë të rregullimit kushtetues të Ksvës 35 Neni 52 i parasheh të drejtat për qasje në infrmata, pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrjen mjedisre dhe qasje në drejtësi; kët dispzita përbëjnë një pjesë të madhe të legjislacinit Mjedisr të BE-së '[...] në mënyrë që të kntribujë në mbrjtjen e të drejtave të secilit persn të gjeneratës së tashme dhe të ardhme për të jetuar në një mjedis të përshtatshëm për shëndetin dhe mirëqenien e tyre 36. Ligji për mbrjtjen e mjedisit Nr. 03/L Ligji për mbrjtjen e mjedisit përfaqësn bazën legjislative të mbrjtjes së mjedisit, e aprvuar me dekretin presidencial me Ai frn kuadrin ligjr që synn të prmvjë një mjedis të shëndetshëm në Ksvë përmes përvetësimit gradual të standardeve mjedisre të afirmuara nga Bashkimi Evrpian dhe legjislacini i tij. Për të arritur bjektivat e cituara, ligji ka paraparë një numër instrumentesh ligjre për të siguruar kushtin e dyfishtë të zbatimit të ligjit dhe të mundësjë prmvimin efektiv të një mjedisi të shëndshë në Ksvë. Ligji për mbrjtjen e mjedisit prezantn përkufizimet dhe parimet themelre për mbrjtjen e mjedisit duke i identifikuar rlet dhe përgjegjësitë e institucineve kmpetente. Sipas këtij Ligji, autriteti kmpetent për mbeturina, menaxhimin e ujërave, mbrjtjen dhe planifikimin (duke përfshirë planifikimin hapësinr) është Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr (MMPH), e rganizuar sipas departamenteve për sektrë specifike, ku secila prej tyre është përgjegjëse për ligjet dhe plitikat e sektrit të saj. Ligji rregulln, ndër të tjera, parimet e plitikave të mbrjtjes së mjedisit, strategjinë e Ksvës për zhvillim të qëndrueshëm të mjedisit, prgramet e mbrjtjes së mjedisit, autrizimin që qeveria të përcaktjë kufijtë për emetim dhe shkarkim,, masat për rihabilitim të mjedisit, pëlqimi për VNM, lejet dhe autrizimet, mnitrimin dhe infrmimin rreth mjedisit. Ai gjithashtu përkufizn rlin dhe përgjegjësitë e Agjencisë për Mbrjtjen e Mjedisit të Ksvës (AKMM) dhe të Inspektratit Shtetërr Mjedisr të Ksvës (ISHMK). Në shtatr të 2011, është nënshkruar Udhëzimi Administrativ për 34 I krdinuar me: Raprti i Legjislacinit Mjedisr, Maj 2013, Mbështetje Institucinale për Ministrin e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr (MMPH) të Ksvës, Twinning Cntract Number KS 10 IB EN Neni 7, 1: Rendi kushtetues i Republikës së Ksvës bazhet në parimet e lirisë, paqes, demkracisë, barazisë, respektimit të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe sundimit të ligjit, msdiskriminimit, të drejtës së prnës, mbrjtjes e mjedisit, drejtësisë sciale, pluralizmit, ndarjes së pushtetit shtetërr dhe eknmisë së tregut. 36 Knventa për qasje në infrmata, pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrje dhe qasja në drejtësi për çështje mjedisre e nënshkruar në Aarhus, Danimarkë, me 25 Qershr 1998, Neni 1 Objektivat. 54 Strategjia e Ujërave të Ksvës

55 rganizimin dhe strukturën administrative të Agjencisë për Mbrjtjen e Mjedisit të Ksvës (AMMK), i cili në vete ngërthen Institutin Hidr Meterlgjik (IHMK) nën menaxhimin e AMMK. Prcesi i harmnizimit të ligjeve kmbëtare mjedisre me direktivat relevante të BE-së p përparn dhe në 3 vitet e fundit janë miratuar ligje të reja në aspektin e legjislacinit hrizntal (Vlerësimii Ndikimit në Mjedis dhe Vlerësimi Strategjik i Ndikimit në Mjedis, raprtimi), cilësinë e ajrit dhe kntrllin e ndtjeve industriale.. Harmnizimi i mëtutjeshëm në kët fusha duhet të përshpejthet me miratimin e legjislacinit relevant sekndar - dhe vëmendje e veçantë t i kushthet fushave ku niveli i harmnizimit ka ngecje për mmentin (p.sh.: menaxhimi i ujërave, menaxhimi i mbeturinave). Ksva është duke zbatuar Strategjinë për Mbrjtje të Mjedisit dhe Zhvillim të Qëndrueshëm dhe Planin e veprimit për mjedis Strategjia është rishikuar në vitin 2011 dhe është zëvendësuar me draft strategjinë dhe Planin e veprimit për periudhën Strategjia e re parashikn krnizë të qartë për investime në infrastrukturën e mbrjtjes së mjedisit Baza ligjre e menaxhimit të ujërave Legjislacini primar Baza ligjre për mbrjtjen e ujërave dhe menaxhimin e resurseve ujre është Ligji i Ujërave Nr.04/L- 147, që është aprvuar nga Kuvendi i Ksvës (KiK) me 19 Mars 2013, kurse është shpallur me Dekretin Presidencial Nr.DL , të datës 5 prill 2013 dhe e publikuar në Gazetën Zyrtare më 29 prill Autriteti kmpetent për qeverisjen dhe menaxhimin e ujërave në Ksvë është Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr (MMPH), dhe mbështetët nga ana e Agjencisë për Mbrjtjen e Mjedisit të Ksvës (AMMK), e cila mnitrn gjendjen e mjedisit. Ligji i Ujërave përcakthet si ligj krnizë, dhe për të siguruar zbatimin e duhur të dispzitave të përcaktuara, përgatitja dhe zbatimi i legjislacinit sekndar - në frmën e Udhëzimeve Administrative (UA) knsiderhet priritare (shënim: Ligji i Ujërave kërkn që legjislacini sekndar të mirathet në afatin prej 18 muajsh nga miratimi i tij). Baza ligjre që për mmentin rregulln sektrin për menaxhimin e ujërave dhe ujërave të ndtura në Ksvë përbëhet nga legjislacini vijues primar dhe sekndar: Ligji Nr. 04/L-147 për ujërat e Ksvës, Gazeta Zyrtare e Republikës së Ksvës Nr. 10/29 Prill 2013, Prishtinë, aprvuar nga KiK me Shpallur me dekretin presidencial Nr.DL , të datës duke zëvendësuar Ligjin Nr. 2004/24 për ujëra aprvuar nga KiK me dhe shpallur nga SRSG me UA Nr. 2/99 për testimin e zbatimit të Standardëve Minimale për Cilësinë e Ujit të Pijshëm ; UA Nr. 26/2013-MMPH në Përcaktimin e mënyrës së evidencës dhe legjitimitetit të inspektrit të Ujit ; UA Nr. 63/05-MMPH mbi përmbajtjen, frmën, kushtet dhe prcedura e lëshimit dhe mbajtjes së lejes ujre ; UA Nr.02/2016 për strukturën e pagesave të ujit ; UA Nr. 05/2016-MMPH për përmbajtjen e Infrastrukturës (pasurisë) së ujërave ; UA Nr. 28/2014-MMPH për kriteret për definimin e znave për mbrjtjen e ujit dhe masave të tyre mbrjtëse për resurset ujre që përdren për ujë të Pijshëm ; UA Nr. 30/2014 për Vlerat Kufitare të Shkarkimit të Efluentëve në trupat ujre dhe në rrjetin Publik të Kanalizimeve i aprvuar nga Qeveria e Ksvës (QeK) UA Nr. 16/2012 për cilësinë e ujit që përdret për qëllime të knsumit nga njerëzit Strategjia për Ujërat e Ksvës

56 UA Nr. 12/2013 Sistemi i Infrmacinit për Ujëra Legjislacini sekndar Sipas Ligjit të revkuar të Ujërave Nr.2004/41, 20 aktet nënligjre d të duhej të ishin aprvuar 24 muajsh pas hyrjes së tij në fuqi. Mirëp, për mmentin vetëm disa nga at janë aprvuar. Sipas ligjit të sap aprvuar të ujërave Nr. 04/L-147/2013, legjislacini përkatës sekndar duhet të përgatitet në mënyrë që të mund të implementhet përmbajtja e Ligjit të Ujërave. Ligji i Ujërave Nr. 04/L-147/2013 fuqizn Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr, në disa raste në bashkëpunim me ministritë tjera relevante, për të përgatitur njëzet e dy (22) Udhëzime Administrative brenda tetëmbëdhjetë (18) muajve nga data e hyrjes në fuqi të ligjit. Table 3 Udhëzimet administrative të parapara me Ligjin e ujërave N. Udhëzimet e parapara administrative/ref. neni i ligjit të ujërave Statusi 1. Neni 8 Pasurinë Ujre Artificiale Është nxjerrur. 2. Neni 20 themelimi i Institutit për ujëra të Ksvës 3. Neni 22 Detyrat dhe Përgjegjësit e Autritetit të Pellgjeve Lumre 4. Neni 31 Dkumentet esenciale të planifikimit Strategjia Shtetërre e Ujërave, Plani për Menaxhimin e Pellgjeve Lumre JO Duhet të nxjerret më vnë Është nxjerrur. JO Duhet të nxjerret me vnë. 5. Neni 34 Prgrami i masave JO - Duhet të lëshhet me vnë 6. Neni 42 Digat dhe Rezervarët JO - Duhet të lëshhet me vnë. Është hartuar si draft, i cili pritet të aprvhet gjatë Neni 47 Prgrami i mbrjtjes nga veprimet e Është nxjerrur. dëmshme të ujërave 8. Neni 48 - Mbrjtja e brigjeve të rrjedhave ujre Është nxjerrur. dhe akumulimeve 9. Neni 54 Shpallja e znave erzive Është nxjerrur. 10. Neni 58 Klasifikimi i trupave ujrë sipërfaqësrë JO - Duhet të lëshhet me vnë. Është hartuar si draft, i cili pritet të aprvhet gjatë Neni 59 - Klasifikimi i trupave ujrë nëntkësrë JO - Duhet të lëshhet me vnë. Është hartuar si draft, i cili pritet të aprvhet gjatë Neni 60 Lëshimi i ujërave të ndtura Është nxjerrur Neni 65 - Prurja e pranueshme eklgjike Është nxjerrur. Neni 66 Znat e mbrjtura ujre Është nxjerrur (UA nr. 28/2014). D të rishikhet Neni 66 - Znat e mbrjtura për qëllime strategjike Është nxjerrur. Neni 68 Zna për larje Është nxjerrur. 17. Neni 71 Prcedurat për dhënien e lejeve ujre Është nxjerrur (UA nr. 63/05), është në prces të rishikimit. 18. Neni 72 - Lejet ujre Është nxjerrur (UA nr. 63/05), është në prces të rishikimit. 19. Neni 81 - Sistemi i Infrmacinit për Ujëra Është nxjerrur 20. Neni 92 përcaktimi i pagesave për shfrytëzimin e ujërave Është nxjerrur (UA nr. 02/2016)., është në prces të rishikimit. 56 Strategjia e Ujërave të Ksvës

57 21. Neni 95 Inspektriati për Ujëra Është nxjerrur Legjislacini tjetër specifik për këtë sektr Pjesët tjera të legjislacinit specifik për sektrin që kanë rëndësi të madhe janë përshkruar këtu. Autriteti Rregullatr për Shërbimet e Ujit (ARRU) ARRU u themelua me 26 nëntr 2004 me Rregullren UNMIK-ut Nr. 2004/49. Kj Rregullre është amandamentuar/zëvendësuar me Ligjin që amandamentn Rregullren e UNMIK-ut Nr. 2004/49 për aktivitetet e frimit të shërbimeve për ujëra, ujëra të ndtura, dhe mbeturinat e ngurta (Nr. 3/L-086) dhe më vnë me Ligjin për Rregullimin e Shërbimeve të Ujit (Nr. 05/L-42) i aprvuar nga Kuvendi i Ksvës në dhjetr Struktura e pagesave për ujë Udhëzimi Administrativ Nr. 02/2016 përcaktn strukturën e pagesave për ujë. Pagesat bëhen si kmpensim për: Nxjerrjen e ujit (Neni 4), Shkarkimin e ujërave të ndtura të patrajtuara (Neni 5) Zvgëlimi i pagesës (Neni 7) Shkarkimin e ujërave të ndtura që i nënshtrhen trajtimit (Neni 8) Nxjerrja e materialeve inerte nga shtretërit dhe brigjet e lumenjve (Neni 6) Kmpensimi për nxjerrjen e ujërave paguhet në bazë të vëllimit (për m 3 ) ku ngarkesat luhaten varësisht prej përdrimit të ujit të nxjerrur, përveç në rastin e ujitjes ku pagesat bëhen në bazë të sipërfaqes së ujitur (hektarë). Kmpensimi që paguhet për hidrcentrale ngarkhet në bazë të energjisë elektrike të prdhuar (kwh). Kmpensimi që paguhet për shkarkimin e ujërave të ndtura bëhet në bazë të vëllimit (për m3) dhe varin në bazë të: Burimit të ujërave të ndtura (industrial, urban), Nivelit të trajtimit para se të shkarkhen, Klasifikimit (cilësia e ujit) të ujërave në të cilat bëhet shkarkimi i ujërave të ndtura. Faturimi dhe pagesat kryhen në baza mujre. Strategjia për Ujërat e Ksvës

58 Tabela 4 Sasia e kmpensimit për shfrytëzimin e ujërave sipërfaqësre, nëntkësre dhe minerale Llji i përdrimit të ujit Sasia e kmpensimit Ujërat e pa-trajtuara, të marra nga ujërrjedhat / m 3 Ujërat e pa-trajtuara, të marra nga burimet nëntkësre Ujërat e pa-trajtuara, të marra nga akumulimet artificiale / m / m 3 Ujërat termal 0.01 / m 3 Prdhuesit që shesin ujë mineral dhe natyral në shishe Ujitja e tkave bujqësre më ujë nga burimet natyrre ap rrjedhës se ujërave Ujitja e tkave bujqësre më ujë nga liqenet artificiale Ujitja e tkave bujqësre më ujë nga burimet nëntkësre për litër të ujit të shitur 5 / ha të ujitur 10 / ha të ujitur 2.5 / ha të ujitur Ujërat e përdrura për hurdhat e peshqive 0.03 / m 3 Ujërat e përdrura për bazen sprtiv (peshkim) Prdhuesit e elektricitetit 2.5 / ha 2.5% të çmimit të shitjes për secilin kwh të prdhuar, dhe 1.7 kwh prdhuar në impiant Të dhënat për sasinë e kmpensimit për shkarkimin e ujërave të ndtura janë dhënë në tabelën në vijim. Tabela 20 Sasia e kmpensimit për ujin e shkarkuar Llji i i ujit të shkarkuar Uji i shkarkuar nga prceset teknike e teknlgjike për qarkullimin dhe prcesimin e: naftës dhe derivateve të saj, metalurgjinë e zezë, industrinë e tekstilit, industrinë e letrës, lëkurës, fermat, thertret dhe industrinë e mishit, makinat dhe shërbimet për makina Sasia e kmpensimit 0.03 / m 3 Uji nga industritë tjera që nuk janë përmendur më lartë 0.02 / m 3 Ujërat urbane që mblidhen nga sistemet e kanalizimeve / m 3 Lljet tjera të ujit të përdrur / m 3 Uji për fthje në termcentrale me sistem të hapur të fthjes 1.5% / m Legjislacini tjetër relevant Përveç legjislacinit për mbrjtjen e mjedisit dhe atë specifik për sektrin e ujërave, sektri i ujërave mbrhet në mënyrë indirekte nga ligjet e tjera që kanë të bëjnë me sektrët në vijim: shëndetësinë, bujqësinë, industrinë, transprtin dhe me disa sektrë të tjerë. 58 Strategjia e Ujërave të Ksvës

59 Shëndetësia Ligji i Shëndetësisë (Nr. 04/L-125) trajtn një numër të aspekteve të mbrjtjes së shëndetit që kanë të bëjnë me ujërat. Në veçanti Neni 9 (Funksinet e kujdesit dhe rregullimit) përcaktn shërbimet për mbikëqyrjen dhe kntrllin e cilësisë së ujit dhe ushqimit për të mbrjtur knsumatrët, në krdinim me ministritë kmpetente si funksin të Ministrisë së Shëndetësisë Ujitja Në Ksvë legjislacini i tashëm për ujitje është si rezultat i dy ligjeve të ndryshme: Ligji Nr.02/L-9 23 mars 2005, pjesërisht i amendamentuar me 25 nëntr 2005 Ligji Nr. 03/L krrik 2010, që e përditësn Ligjin e vitit 2005 Ligji rregulln dhe definn të gjitha aspektet që kanë të bëjnë me themelimin e trupave që frjnë shërbimet e ujitjes, duke përfshirë: Ministrinë e Bujqësisë Kmunat Kmpanitë e ujërave Asciacinet e shfrytëzuesve të ujit Federatën e asciacineve të shfrytëzuesve të ujit Sipas mdelit të paraqitur në Ligj, rli i Ministrisë është që të krijjë dhe të zbatjë plitikat për ujitje dhe kullim, përderisa nuk ka ndikim të drejtpërdrejt në aktivitet peracinale. Kmpetencat specifike të Ministrisë janë: Të përcaktjë plitikat për ujitje dhe kullim, Të përgatisë kriteret dhe kufizimet për pagesat për ujitje, Të jep pëlqimin në krdinim me AKP-në për transferimin e përgjegjësive të caktuara për menaxhimin me kanalet primare, sekndare dhe terciare dhe bjektet përcjellëse, nga kmpania në shqatë, brenda territreve përkatëse, Të definjë përgjegjësitë dhe kufijtë në mes të asciacineve dhe kmpanive, dhe vetëm në mes të asciacineve Të përfaqësjë interesat e bujqësisë në fushën e ujitjes dhe kullimit të tkës bujqësre në njësitë e mnitrimit të ndërmarrjeve publike Të specifikjë përgjegjësitë e kufijve fizik në mes të kmpanive të ujësjellësit dhe shqatave të përdruesve të ujit dhe midis shqatave Detyrat shtesë të MBPZHR janë: Të mbajë regjistrin e asciacineve dhe federatave, dhe listën e kmpanive Të merr pjesë në brdin e kmpanive të ujërave me një anëtar Të mnitrjë ujitjen dhe kullimin dhe cilësinë e ujit që përdret për ujitje, në bashkëpunim me Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr Të prpzjë anëtarin(ët) e Brdit Mbikëqyrës të kmpanive në pajtim me kriteret e përcaktuara në statutin e përgatitur nga Ministria, dhe të mnitrjë zgjedhjen e trupave të asciacinit. Kmunat kanë rl shumë më të paqartë dhe të dbët, pasi që at mund vetëm të japin instruksine dhe të mnitrjnë aktivitetet e asciacinit në territrin e tyre në pajtim me ligjin e aplikueshëm. Strategjia për Ujërat e Ksvës

60 Rli i kmpanive të ujitjes, në anën tjetër, është definuar në mënyrë shumë më të detajuar e precize. At duhet të: Ndërtjnë, perjnë dhe mirëmbajnë infrastrukturën e ujitjes dhe kullimit sipas praktikave të mira biznesre dhe në pajtim me interesin e përgjithshëm. Sigurjnë me khë ujin për ujitje, me sasi të mjaftueshme dhe cilësi të duhur, për nevjat e përdruesve, dhe përmes MBPZHR dhe MMPH kërkn sasinë e nevjshme të ujit. Ofrjnë kntratat përkatëse përdruesve të ujit për shërbimet e tilla dhe për të mbledhur pagesat për shërbimet e fruara. Udhëzjnë dhe vlerësjnë kërkesat e reja për intervenime në infrastrukturën e ujit për ujitje, dhe të frjnë shërbime gjegjëse. Të jenë në përputhje me statutet dhe aktet nënligjre të miratuara nga autritetet rregullatre. Mbajnë veç e veç llgaritë vjetre dhe planet vjetre të biznesit, të kntrlluar financiarisht dhe të pavarura, në dispzicin të Brdit Mbikëqyrës. Përcaktjnë çmimet e ujit për ujitje për shfrytëzuesit në pajtim me kapacitet financiare të tyre. Neni 8 specifikn se tarifat e ujit d të përcakthen nga brdi mbikëqyrës i kmpanive të ujërave dhe d të paguhen nga shqatat dhe shfrytëzuesit. Thelbi i Ligjit (nga Neni 9 deri të Neni 36) përshkruan asciacinet dhe federatat, trupat e tyre, rlin e tyre dhe raprtet e tyre me MBPZHR Ligji për vetëqeverisje lkale Pushteti lkal ka rëndësi të madhe për sektrin e ujërave. Në veçanti rli i kmunave përfshin: Përgjegjësitë në sektrin e shërbimeve të ujit Përgjegjësitë për mbrjtje nga vërshimet Në terma të përgjithshme, dispzitat kryesre legjislative që kanë të bëjnë me pushtetin lkal janë: Ligji Nr. 03/L-040 për vetëqeverisje lkale Ligji Nr. 05/ L- 108 për financat e pushtetit lkal, që ka zëvendësuar Ligjin Nr. 03/L-049 Ligji Nr. 03/L-041 për kufijtë administrativ ndër-kmunal Ligji për planifikim hapësinr Ligji për planifikim hapësinr Nr.2003/14 është nën përgjegjësinë e MMPH dhe gjithashtu adresn kmunat. Kërkesat kyçe të Ligjit në këtë kntekst përfshijnë: Kërkesa për plane: Planin Hapësinr të Ksvës Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr (Neni 11) Plani Hapësinr për Zna të Veçanta - Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr (Neni 12) znat e veçanta përcakthen nga Plani Hapësinr i Ksvës dhe përfshijnë Parqet Kmbëtare dhe znat tjera që kanë veçri unike natyrre, eknmike, bujqësre, kulturre ap histrike Planet zhvillimre kmunale LSGUs (Neni 13) plani multi-sektrial që përcaktn qëllimet afatgjata të zhvillimit eknmik, shqërr dhe hapësinr Planin zhvillimr urban LSGUs (Neni 14) plani strategjik, multi-sektrial që përcaktn prjektimet afatgjata për zhvillim dhe menaxhim të znave urbane 60 Strategjia e Ujërave të Ksvës

61 Planet rregullative urbane LSGUs (Neni 15) përcaktn kushtet për rregullimin e hapësirës si dhe rregullat për lkacinin e ndërtesave ap tkave urbane Duhet cekur se Ligji iu referhet gjithashtu planeve infrastrukturre : Plani infrastrukturr është një plan i instalimeve dhe ndërtesave ekzistuese dhe instalimeve nëntkësre dhe mbitkësre në fushën e: Transprtit Instalimeve elektrike Gypave për gaz Gypave për naftë Furnizimit me ujë dhe kanalizim Telekmunikacinit Instalimeve tjera Ligji për ndërmarrjet publike Ligji për ndërmarrjet publike (NP-të) ka hyrë në fuqi me 15 qershr Ligji përcaktn krnizën rregullative për ndërmarrjet publike-të me prnësi qendrre ap lkale, duke i vendsur at nën autritetin e drejtpërdrejtë të Qeverisë së Ksvës ap kmunave respektive. Ligji është pltësuar me Rregullren për Kriteret për themelimin e kmpanive publike lkale Nr. 02/2013. Duhet cekur se Ligji Nr. 03/L-087 për ndërmarrjet publike që është në fuqi që nga qershri 2008, është amandamentuar në prill 2012 përmes Ligjit Nr. 04/l-111, për ndryshimin dhe pltësimin e Ligjit Nr. 03/L-087 për ndërmarrje publike. Ligji i amendamentuar ka marrë parasysh përfaqësimin më të madh të kmunave në ndërmarrjet publike; gjithashtu ky Ligj ka lënë mundësinë e themelimit të ndërmarrjeve publike. Në pajtim me kët ndryshime dhe amendamenteve në Ligjin e ndërmarrjeve publike, Qeveria në vitin 2012, gjithashtu ka lëshuar 'Rregullren Nr.02/2013 për kriteret për themelimin e ndërmarrjeve publike lkale dhe pjesëmarrjen e kmunave në brdin e drejtrëve të kmpanive regjinale të ujërave'. Sipas kësaj Rregullreje, është paraparë që në Brdin e Drejtrëve të secilës KRU, të paktën gjysma e drejtrëve duhet të prpzhen nga kmunat të cilave iu frhen shërbimet nga KRU-të.. Kmunat të cilat nuk kanë struktura të rganizuara për menaxhimin e furnizimit me ujë, që për mmentin kanë skema të ndërtuara për furnizim me ujë, dhe që janë nën mbikëqyrjen e drejtrive kmunale (p.sh. Nvbërda, Shtërpca, etj.), duhet të kaljnë prcesin e knslidimit dhe inkrprimit brenda KRU-ve ekzistuese, dhe kështu të licenchen dhe t'i nënshtrhen rregullimit që implementhet nga ARRU Ligji për partneritetet publik-private dhe kncesinet Partneriteti publik-privat (PPP) dhe kncesinet në Ksvë rregullhen sipas Ligjit Nr. 03/L-090 për Partneritetin publik-privat dhe kncesinet në infrastrukturë dhe prcedurat për dhënien e tyre. Në vitin 2011, është aprvuar Ligji i ri për PPP (Nr.04/L-045), duke zëvendësuar Ligjin për prcedurat e dhënies së kncesineve Nr. 02/L-44 (Ligji i 2005-es), i cili frn krnizë më të qartë ligjre, sqarn prcedurat për implementimin e partneriteteve publik-private dhe është në pajtim me Direktivën e BE-së dhe dispzitave të mdelit UNCITRAL. Ligji i ri për PPP ka knvertuar PPP-ISC-në dhe Njësinë për 37 Të ndryshuar me Ligjinnr. 04/L-111 për ndryshimin dhe pltësimin e Ligjit nr. 03/L-087 për ndërmarrjet publike. Strategjia për Ujërat e Ksvës

62 PPP në Kmitetin e PPP-së dhe Departamentin Qendrr të PPP brenda Ministrisë së ristrukturuar të financave. Parimet sipas të cilave ky Ligj shtjelln PPP-të janë të gjëra: Trajtimi i barabartë dhe j-diskriminimi (mendhet në mes subjekteve publike dhe private) Transparenca (mendhet për prceset për PPP) Prprcinaliteti (mendhet në shpërndarjen e rrezikut dhe shpërblimit në mes të partnerëve publik dhe privat) Kst efektiviteti/efiçienca (supzhet këtu në kst efektivitetin e ndnjë zgjidhjeje me PPP për dallim nga zgjidhja tërësisht publike) Mbrjtja e interesit publik, lirisë së knkurrencës, vlerës për para Ligji për PPP mbështetët nga katër Direktiva: Direktiva Nr. 1/2011 për prcedurat për shqyrtimin dhe miratimin e prjekteve PPP Direktiva Nr. 2/2011 për ekipet për menaxhim të prjekteve Direktiva Nr. 3/2011 për shqyrtimin dhe miratimin e PPP kmunale Direktiva Nr. 4/2011 për publikimin e njftimeve për PPP 4.2 Përafrimi me legjislacinin e ujit të BE-së Ky seksin shqyrtn së pari prceset e përafrimit dhe pastaj vlerësn prgresin në përafrimin e bërë në Ksvë Prcesi i përafrimit Republika e Ksvës i është qasur afrimit të standardeve mjedisre të BE-së dhe është bërë përparim substancial në zhvillimin e legjislacinit që ka të bëjë me mbrjtjen e mjedisit në përgjithësi, duke përfshirë mbrjtjen e ujit, VNM, VSM, IPPC dhe mbrjtjen e natyrës. Përputhshmëria e legjislacinit të Ksvës me acquis të BE-së sigurhet përmes mnitrimit të prgresit të transpnimit dhe implementimit të legjislacinit. Një numër i knsiderueshëm i ligjeve të mjedisit janë rishikuar dhe miratuar në vitet e fundit nga Kuvendi i Ksvës ( dhe MMPH ka bërë prgres të dukshëm në miratimin e legjislacinit sekndar (udhëzime administrative, urdhëra administrative dhe rregullre të ministrisë). Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr e cila është përgjegjëse për administrimin dhe menaxhimin e fushës së mjedisit në përgjithësi që nga viti 2002, në vijimësi është duke punuar në hartimin dhe përafrimin e legjislacinit vendr me atë të BE. Përafrimi me legjislacinin mjedisr të BE-së është parakusht për anëtarësim në Bashkimin Evrpian. Vendet që synjnë anëtarësimin në Bashkimin Evrpian duhet të rreshtjnë legjislacinin, rregullret dhe prcedurat e tyre në mënyrë që të përputhen me gjithë trupin legjislativ të BE-së, i njhur si acquis cmmunautaire ( aquis ). Në të njëjtën khë, prcesi i përafrimit para-anëtarësimit është një mundësi për vendet që synjnë të hyjnë në BE të rganizjnë institucinet dhe prcedurat e tyre dhe të trajnjnë stafin e tyre për prceset ditre dhe përgjegjësitë e zhvillimit, implementimit dhe zbatimit të legjislacinit të Bashkimit Evrpian. Përafrimi me legjislacinin mjedisr definhet në Kapitullin 27: Mjedisi i acquis Strategjia e Ujërave të Ksvës

63 "Plitikat mjedisre të BE-së kanë për qëllim të prmvjnë zhvillimin e qëndrueshëm dhe të mbrjnë mjedisin për gjeneratat e tashme dhe të ardhme. Bazhen në aksine parandaluese, parimin ndtësi paguan, luftimin e shkatërrimit mjedisr në burim, përgjegjësinë e përbashkët dhe integrimin e legjislacinit të BE-së në plitikat tjera BE-së. Acquis përbëhet nga mbi 200 akte ligjre që mbuljnë legjislacinin hrizntal, cilësinë e ujit dhe ajrit, menaxhimin e mbeturinave, mbrjtjen e natyrës, kntrllin dhe menaxhimin e ndtjeve industriale, kimikateve dhe rganizmave të mdifikuar gjenetik (të njhura si GMO), zhurmën dhe pylltarinë. Përputhshmëria me acquis kërkn investime të mëdha. Një administratë e frtë dhe e pajisur mirë në nivel qendrr dhe lkal është imperativ për aplikimin dhe zbatimin e acquis mjedisre". Prcesi i përafrimit është i strukturuar përgjatë tre hapave vijues: Transpnimi: miratimi ap ndryshimi i ligjeve, rregullave, dhe prcedurave vendre në mënyrë që ligjet relevante të BE-së të jenë tërësisht të përfshira në rendin ligjr kmbëtar. Edhe pse vendet kanë liri veprimi të knsiderueshme në zgjedhjen e mekanizmave më të përshtatshme për të reflektuar bligimet e legjislacinit mjedisr të BE-së, kj liri është e kufizuar në disa aspekte nga parimet e përgjithshme të ligjeve të BE-së. Implementimi: sigurn institucinet dhe buxhetin e nevjshëm për të zbatuar ligjet dhe rregullret, dhe të mbështesë persnat përgjegjës për ndërmarrjen e masave të nevjshme praktike. Zbatimi: frjnë kntrllet dhe dënimet e nevjshme për të siguruar që ligji p zbathet në tërësi dhe në mënyrë të duhur. Në parim, Ksva si vend kandidat ptencial për anëtarësim në BE duhet të adaptjë legjislacinin e saj me acquis mjedisre në mënyrë që të jenë në përputhshmëri të pltë me ligjet evrpiane deri në datën e anëtarësimit. Megjithëatë, BE-ja është e vetëdijshme se kj kërkesë nuk d të jete reale duke marrë parasysh investimet e mëdha që nevjiten për infrastrukturën mjedisre. Prandaj mund të pritet që Ksva sipas të gjitha gjasave d të jetë në pzitë të negcijë 'periudhën transitre' për implementimin e direktivave që kërkjnë investime të mëdha siç është Direktiva për Trajtimin e Ujërave të Ndtura Urbane (91/271/EEC), Direktiva për Emetimet Industriale (2010/75/EU) dhe Direktiva e Mbeturinave të Ngurta (1999/31/EC) Legjislacini i Ujërave Niveli i Transpzimit Për sa i përket përafrimit me legjislacinin mjedisr të BE-së tabela e mëpshtme jep një përmbledhje të rezultateve të vlerësimit të krnizës ligjre të ujërave në Ksvë (që është bërë nga Prjekti i Binjakëzimit i BE-së në vitin 2013) dhe paraqet një përmbledhje të statusit mmental të transpzimit të Direktivave të BE-së për ujërat në Ksvë. Strategjia për Ujërat e Ksvës

64 Tabela 21 Statusi i Transpzimit Direktiva e BE-së 1 Direktiva e Këshillit Nr. 91/676/EEC e që ka të bëjë me mbrjtjen e ujërave nga ndtja të shkaktuar nga nitratet nga burimet bujqësre, të amandamentuar nga rregullret Nr. EC/1882/2003 dhe EC/1137/ Direktiva e Këshillit Nr. 91/271/EEC e që ka të bëjë me trajtimin e ujërave të ndtura e amandamentuar nga Direktiva Nr. 98/15/EC dhe Rregullret EC/1882/2003 dhe EC/1137/2008. Statusi i Transpzimit në Ksvë E PATRANSPOZUAR: Kapitulli IX neni 61 për mbrjtjen e ujërave i Ligjit të Ujërave Nr. 04/L-147/2013 rregulln ndalimin e plehërimit dhe përdrimit të preparateve kimike. Ligji i tashëm i ujërave nuk transpzn në tërësi këtë direktivë, prk j mund të bëhet me një UA që duhet të lëshhet për transpzimin e Direktivës. Ligji për Tkat Bujqësre, Neni 20 mbrjtja e tkës nga ndtja Neni 21 mnitrimi i tkave bujqësre, Neni 22 kntrlli i plleshmërisë së tkave bujqësre, përcaktn që Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural duhet të përcaktj prcedurat me një nënat për të mbrjtur, të ruajtur dhe për të përmirësuar karakteristikat kimike, fizike dhe bilgjike të tkës bujqësre të punueshme dhe sigurimi i përdrimit të drejtë të plehrave minerale. Rekmandhet një krdinim në mes të dy ministrive për të arritur transpnim të pltë të Direktivës. PJESËRISHT E TRANSPOZUAR: Ligji i Ujërave Nr. 04/L- 147/2013, neni 60 përcaktn se Ministria me akt nënligjr d të përcaktjë kushtet, metdat, parametrat dhe vlerat kufizuese të lëshimit të ujërave të ndtura në rrjetin e kanalizimit publik dhe mjedisin pritës. Nenet 36 dhe 37 të Ligjit për Mjedisin parashhin që Qeveria, me akte të veçanta, d të përcaktjë nrmat e emetimit dhe cilësinë e mjedisit, respektivisht vlerat kufizuese të emetimeve dhe cilësisë së mjedisit të materieve ndtëse dhe energjisë duke përfshirë emetimet nga burimet statike dhe mbile në ujë, ajër, dhe tkë. Direktiva duhet të transpzhet pltësisht. Bazuar në Nenin 46 të Ligjit për Ujëra 2004 zëvendësuar nga Ligji i Ujërave Nr. 04/L-147/2013, është aprvuar UA Nr. 30/2014 për vlerat kufitare të efluentëve që shkarkhen në trupat ujrë dhe në sistemin e rrjetit publik të kanalizimeve. UA përmban shumë nga dispzitat e DTUZ dhe përcaktn kufijtë e emetimit për disa parametra, përfshirë substanca të rrezikshme. Janë paraparë dispzitat për mnitrim dhe vlerësim të përputhshmërisë pr j edhe kalendari i zbatimit. UA 30/2014 duhet të amandamenthet dhe harmnizhet me ligjin e ujërave të aprvuar rishtazi dhe legjislacinin relevant mjedisr, ELV duhet të merret parasysh si dhe bjektivat afatgjate të DKU-së për arritjen e një statusi të mire të cilësisë së trupave të ujërave sipërfaqësre dhe nëntkësre. 64 Strategjia e Ujërave të Ksvës

65 Direktiva e BE-së 3 Direktiva e Këshillit Nr. 98/83/EC e për cilësinë e ujit që përdret për qëllime të knsumit nga njerëzit, e amandamentuar nga Rregullret Nr. EC/1882/2003 dhe EC/596/ Direktiva Nr. 2000/60/EC e Parlamentit Evrpian dhe e Këshillit e themelimin e një krnize për veprim të Kmunitetit në fushën e plitikës së ujit, e amandamentuar nga Vendimi Nr. 2455/2001/EC dhe Direktivat Nr. 2008/32/EC, 2008/105/EC dhe 2009/31/EC. 5 Direktiva Nr. 2009/90/EC e 31 Krrikut 2009 që përcaktn, sipas Direktivës 2000/60/EC të Parlamentit Evrpian dhe e Këshillit, për specifikimin teknik të analizave kimike dhe mnitrimi i statusit të ujit (Tekst me relevancë për EEA). 6 Direktiva Nr. 2006/7/EC e Parlamentit Evrpian dhe e Këshillit e që ka të bëj me menaxhimin e ujërave për larje dhe zëvendësimin e Direktivës Nr. 76/160/EEC, e amandamentuar nga Rregullrja Nr. EC/596/ Direktiva Nr. 2006/118/EC e Parlamentit Evrpian dhe e Këshillit e për mbrjtjen e ujërave nëntkësre nga ndtja dhe shkatërrimi. 8 Direktiva Nr. 2006/11/EC e Parlamentit Evrpian dhe e Këshillit e për ndtjet e shkaktuara nga disa substanca të rrezikshme në mjedise ujre e Kmunitetit (zëvendësuar nga 76/464/EEC) (versini i kdifikuar) (për t u zëvendësuar me me Direktivën 2000/60/EC). Statusi i Transpzimit në Ksvë PJESËRISHT E TRANSPOZUAR: kmpetencë e Ministrisë së Shëndetësisë. Për mmentin e rregulluar sipas UA Nr. 16/2012 për cilësinë e ujit që përdret për qëllime të knsumit nga njerëzit që zëvendësn Udhëzimin Administrativ Nr. 2/1999. Ky UA është hartuar me mbështetje knkrete nga prjekti i TUAEX-it me ekspert nga Instituti Kmbëtar Italian të Shëndetit. Implementimi i Udhëzim të ri Administrativ për UP është paraparë nën përgjegjësinë e Ministrisë së Shëndetësisë së bashku me IKSHPK in në pajtim me kërkesat e Neneve 4 dhe 7 të Ligjit të Ksvës për Shëndet Publik 2007/02 L78. PJESËRISHT E TRANSPOZUAR me Ligjin e Ujërave Nr. 04/L- 147/2013, transpzimi i pltë d të arrihet përmes UA-ve. E PATRANSPOZUAR: disa aktivitete relevante janë implementuar në prjektin e Menaxhimit të Pellgjeve të Lumenjve të Ksvës ( pr nuk është i rregulluar në mënyrë specifike. E PATRANSPOZUAR: Ligji i Ujërave Nr. 04/L-147/2013, Neni 34 Prgrami i masave përcaktn se prgrami i masave duhet të përfshijë Nr masat e dizajnuara për ujërat për rekreacin dhe larje. E PATRANSPOZUAR: trupat e ujërave nëntkësre në Pellgun e Drinit të Bardhë janë identifikuar gjatë implementimit të prjektit të Menaxhimit të Pellgjeve të Lumenjve të Ksvës. Asnjë rrjet i mnitrimit në pajtim me Direktivën për ujërat nëntkësre nuk është dizajnuar dhe implementuar dhe vetëm 20 puse për ujë të pijshëm përdren për mnitrimin e ujërave nëntkësre. Vlerësimi i rrezikut dhe identifikimi i burimeve të ndtjes duhet të realizhet. E PATRANSPOZUAR: lista e substancave të rrezikshme është identifikuar kadastra e ndtësve mund të gjendet në faqen e internetit të AKMM-së. Kj është bërë me ndihmën e Zyrës së Bashkëpunimit Nrvegjez. Nuk ka udhëzim administrativ për ndtjen e ujërave. Strategjia për Ujërat e Ksvës

66 Direktiva e BE-së 9 Direktiva Nr. 2007/60/EC e 23 Tetr 2007 për vlerësimin e menaxhimit të rrezikut nga vërshimet (Teksti me relevancë të EEA). 10 Direktiva Nr. 2008/105/EC e Parlamentit Evrpian dhe e Këshillit e standardet e cilësisë në lëmin e plitikave të ujit, ndryshuar me direktivën 2013/39/BE, për ndryshimin e Direktivave 2000/60EC, dhe 2008/105/EC për Substanca priritare në lëmine e plitikave të ujit. Statusi i Transpzimit në Ksvë E PATRANSPOZUAR: Ligji i Ujërave Nr. 04/L-147/2013 Kapitulli VIII - Rregullimi dhe kntrlli i ujërave, nenet NUK ËSHTË TRANSPOZUAR: Direktiva 2013/39/EU përcaktn kriteret për gjendje (të mirë) kimike të ujërave sipërfaqësrë, duke fruar si listën e Substancave priritare dhe ndtësve të tjerë të caktuar ashtu edhe standardet e tyre të cilësisë mjedisre. Tabela e mëpshtme prezantn nivelin e transpnimit të Direktivave të BE-së në Ksvë që kanë të bëjnë me ujërat bazuar në raprtin e fundit të prgresit të Rrjetit Rajnal të Mjedisit për Anëtarësim (RrRMA, mars 2012, Knzrciumi i udhëhequr nga Human Dynamics). Tabela 22 Vlerësimi i nivelit të transpzimit të Direktivave të BE-së në sektrin e ujërave (2012) Direktiva e BE-së Shkurtesa Transpnimi (2012) Uji për larje DUL 100% Ujërat nëntkësrë DUN 50% Standardet e cilësisë së mjedisit DSCM 100% Menaxhimi i rrezikut nga vërshimet DMRV 100% Nitratet DN 30% Trajtimi i ujërave të ndtura urbane DTUNU 31% Krniza e ujërave DKU 80% Uji i pijshëm DUP 80% Implementimi i këtyre direktivave është nën përgjegjësinë e MMPH, përveç: Direktiva e Nitrateve (DN) nën përgjegjësinë e Ministrisë së Bujqësisë (Ligji për Bagëtinë 2004/33, ligji për plehrat 2003/10 dhe udhëzimi administrativ për cilësinë e plehrave 10/2006), Direktiva për Ujë të Pijshëm (DUP) nën përgjegjësinë e Ministrisë së Shëndetësisë. Disa Direktiva janë ende në fazën fillestare të transpnimit, prgres i knsiderueshëm është arritur me aprvimin e Ligjit të Ujërave, pr duhet prgres i mëtutjeshëm për të kmpletuar transpnimin përmes rishikimit/hartimit të një numri të Udhëzimeve Administrative. Ligji i Ujërave fuqizn Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr, në disa raste në bashkëpunim me Ministritë tjera relevante, për të aprvuar njëzët e dy (22) Udhëzime Administrative brenda tetëmbëdhjetë (18) muajsh nga data e hyrjes në fuqi të këtij ligji. 66 Strategjia e Ujërave të Ksvës

67 4.3 Institucinet e qeverisë qendrre Ky seksin trajtn përfshirjen e Institucineve të qeverisë qendrre në menaxhimin e ujërave të Ksvës. Seksini në vijim merret me rganizatat lkale. Ligji për Ujërat identifikn institucinet kryesre që merren me menaxhimin e ujërave në vendit. Kapitulli II i Ligjit të Ujërave definn 'Kmpetencat dhe Përgjegjësitë' dhe Kapitulli III definn 'Trupat dhe Njësitë e Themeluara sipas Ligjit të Ujërave' nën institucinet e mëpshtme: Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr (MMPH) Kmunat Këshilli Ndërministrr për Ujëra Instituti i Ujërave të Ksvës Autriteti i Rajnit të Pellgjeve Lumre (ARPL) MMPH është në prces të themelimit të Autritetit të Rajnit të Pellgjeve Lumre. Hapa të mëtutjeshëm janë të nevjshëm për përcaktimin e znave të mbrjtura dhe znave në rrezik, dhe zbatimin e mdaliteteve të implementimit dhe e prgrameve të mnitrimit. Arsyet për kët vnesa janë të ndryshme pr kanë të bëjnë me financimin e tyre, strukturën rganizative, burimet njerëzre, etj. Krniza e tanishme institucinale për menaxhimin e ujërave në Ksvë përfshinë një numër të madh të institucineve qeveritare dhe të palëve tjera. Kuvendi: Kuvendi është rgan legjislativ i zgjedhur drejtpërdrejt nga ppulli. Ekzistjnë dy funksine të rëndësishme që kanë të bëjnë me mjedisin e at janë: Kmisini për Bujqësi, Pylltari, Mjedis dhe Planifikim Hapësinr; Brdi Këshillëdhënës për Mjedis. Qeveria: Qeveria e Republikës së Ksvës ushtrn kmpetenca ekzekutive në përputhje me Kushtetutën dhe ligjin. Aj prpzn prjektligje dhe amandamentime të ligjeve ekzistuese dhe akteve tjera nënligjre dhe mund të jep mendimin e saj për prjektligjet që prpzhen nga subjektet tjera. Mandati i Ministrive definhet me Rregullren Nr. 02/2011 për përgjegjësitë administrative të Zyrës së Kryeministrit dhe të Ministrive të tjera. Përgjegjësinë kryesre për implementimin e legjislacinit mjedisr e ka MMPH, pr edhe ministritë tjera kanë gjithashtu përgjegjësi përkatëse mjedisre (p.sh: MBPZHR, MZHE, MSh, etj). Diferencimi i qartë ndërmjet përgjegjësive është qenësr për të shmangur ndërhyrjen e kmpetencave ndërmjet institucineve qeveritare. Niveli lkal i qeverisjes (kmunat) ka përgjegjësi specifike siç janë planifikimi lkal strategjik, mnitrimi, inspektimi/zbatimi i ligjit, regjistrimi/licencimi, grumbullimi i të dhënave, raprtimi, infrmimi publik dhe knsultimi. Kapitulli III Organet dhe Njësitë e themeluara sipas Ligjit të Ujërave Nr. 04/L-147/2013 rregulln njësitë dhe rganet e themeluara me Ligjin për Ujëra. Neni 14 (Kmunat) përcaktn që Kmunat janë përgjegjëse për lëshimin e lejeve, të përcaktuara me akte nënligjre për lejet ujre. Kmuna është gjithashtu përgjegjëse sipas Neneve 40, 46, 47, 49, 51, Strategjia për Ujërat e Ksvës

68 55, 57, 68, dhe të Ligjit për Ujëra. Kët leje janë të ndryshme nga licencat që i lëshn ARRU, e cila gjithashtu administrn një sistem të ndarë të lejeve në pajtim me legjislacinin dhe prcedurat e tyre. Nenet definjnë themelimin e trupave këshillëdhënëse, Këshillin Ndërministrr për Ujëra të Ksvës i cili krdinn dhe mbështet institucinet kmpetente për menaxhimin e ujërave në prcesin e vendimmarrjes, duke harmnizuar nevjat dhe interesat e ndryshme, dhe prpzn masat për zhvillimin, përdrimin dhe mbrjtjen e menaxhimit të burimeve ujre të Ksvës. I jep mbështetje Qeverisë në hartimin e strategjisë së ujërave, legjislacinit për ujëra dhe në përgjithësi i udhëheqë refrmat e përgjithshme të këtij sektri. Këshilli përbëhet nga 5 anëtarë dhe udhëhiqet nga Kryeministri. Anëtarët aktual të Këshillit janë Ministri i Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr, Ministri i Zhvillimit Eknmik, Ministri i Financave dhe Ministri i Administrimit të Pushtetit Lkal, si dhe përfaqësuesi i Zyrës Zvicerane për Bashkëpunim (aktualisht në rlin e krdinatrit udhëheqës të dnatrëve të sektrit të ujit). Këshilli Ndërministrr për Ujëra mri përsipër rlin dhe shumicën e përgjegjësive nga ish Task Frca e Ujërave (TFU) që ka qenë themeluar si kmitet i ministrive relevante të Qeverisë së Ksvës, udhëhequr nga Zëvendës-Kryeministri. KNMU ka Sekretariatin i cili mbështetet nga Zyra Zvicerane për Bashkëpunim me këshilltarë afatgjatë, dhe me disa ekspertë afatshkurtër të financuar nga Qeveria dhe nga kmuniteti i dnatrëve. Neni 20 parasheh themelimin e Institutit për Ujëra të Ksvës, një institut hulumtues për ujërat si një rgan i pavarur me detyra specifike që d të definhen në akte nënligjre. Duke marrë parasysh rekmandimet e bëra nga prjekte të ndryshme të mbështetjes institucinale të financuara nga dnatrët ndërkmbëtarë të implementuar në 8 vitet e fundit për MMPH, ka dyshime për dmsdshmërinë e themelimit të një instituti të tillë para se të frchet krniza publike menaxhuese për shkak të mungesës së burimeve financiare dhe mungesës së ekspertëve të mjaftueshme për sektrin e ujërave. Nenet parasheh frmimin, detyrat dhe përgjegjësitë e Autritetit të Rajnit të Pellgjeve Lumre (ARPL). Ligji për Ujëra definn një rajn të pellgjve lumre për të gjitha pellgjet lumre. Autriteti është me seli në Prishtinë dhe d t i raprtjë Ministrit. MMPH aktualisht është në prces të shqyrtimit të rganizimit të tij të brendshëm përbrenda të cilit d të themelhet ARPLre, fillimisht si departament i cili i raprtn Ministrit e më pastaj të avanchet në një autritet të pavarur brenda MMPH. Neni 22, n përcaktn që detyrat shtesë të Autritetit d të përcakthen me akte nënligjre të Ministrisë. Stafi i identifikuar duhet të jetë i vetëdijshëm për detyrat specifike dhe përgjegjësitë që derivjnë nga zbatimi i Ligjit për Ujërat, veçanërisht detyrat e reja që d të identifikhen nga Ministria me akte nënligjre të veçanta. Ministritë e paraqitura me pshtë kanë përgjegjësi të përbashkëta në sektrin Mjedisr në Ksvë Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr (MMPH) Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr (MMPH) ligjërisht ka përgjegjësitë kryesre në fushën e mjedisit dhe planifikimit hapësinr duke përfshirë burimet ujre, mbeturinat, pyjet, cilësinë e ajrit, menaxhimin dhe planifikimin e zhvillimit. MMPH përbëhet nga Ministri me kabinetin e tij, Zyrën e Sekretarit të Përgjithshëm dhe Departamentet perkatese sipas rregullres per rganizimi te brendshem te aprvuar nga Qeveria me date Neni 40 - Financimi i ndërtimit të pajisjeve dhe bjekteve ujre ; neni 46 kmpetencat për mbrjtjen nga efektet e dëmshme të përmbytjeve ; Neni 47 - Prgrami për mbrjtjen nga veprimet e dëmshme të ujërave; Neni 49- Kmpetent për mbrjtjen rrjedhave ujre dhe bjekteve ujre; Neni 51 - Mbrjtja nga erzini dhe rregullimi i rrëkeve ; Neni 55 - Rrëketë -Rregullimi i rrëkeve; Neni 57 - Njftimet dhe detyrimet; Neni 68 - Zna për larje; Neni 72 Leja Ujre 68 Strategjia e Ujërave të Ksvës

69 Përgjegjësitë e MMPH janë: Përpilimi dhe përcjellja e implementimit të plitikave dhe prgrameve që identifikjnë dhe zvgëljnë ndtjen mjedisre; merr pjesë në zhvillimin e dkumenteve strategjike; Krdinimi i aktiviteteve për prmvimin e plitikave mjedisre; Vendsja e nrmave dhe standardeve mjedisre dhe nxjerrja e udhëzimeve që përputhen me standardet ndërkmbëtare; Mbikëqyrja e implementimit të këtyre standardeve duke përfshirë inspektimin dhe shërbimeve tjera atëherë kur kj është e nevjshme; Menaxhimi i shfrytëzimit dhe zhvillimit të infrastrukturës mjedisre (menaxhimi i vërshimeve); Prmvimi i pjesëmarrjes së kmunitetit, iniciativave dhe aktiviteteve zhvillimre; Zhvillimi i plitikave, implementimi i ligjeve dhe mbikëqyrja e aktiviteteve për mbrjtjen mjedisre duke përfshirë burimet ujre, ajrre, tkës dhe bidiversitetit; Inkurajn dhe merr pjesë në zhvillimin si dhe implementimin e fushatave të infrmimit publik dhe aktiviteteve tjera prmvuese për të ngritur vetëdijen publike dhe përputhjen me standardet e mbrjtjes mjedisre; Mbikëqyrë dhe vlerësn gjendjen e mjedisit, psaçërisht ndikimin e aktiviteteve industriale, të shërbimeve publike dhe aktivitetit eknmik; Zhvilln plitika për menaxhimin e burimeve ujre dhe mbikëqyrë implementimin e tyre. Sa i përket përgjegjësisë menaxhuese të sektrit të ujërave në Ksvë, Ligji i Ujërave Nr.04/L-147 qartësn se MMPH është autritet kmpetent për menaxhimin e ujërave në Ksvë, me përgjegjësi të veçanta si në vazhdim: Menaxhimi dhe planifikimi i resursve ujre në nivel të rajnit të pellgut të lumenjve; Vendsja e standardeve për mbrjtje mjedisre (duke përfshirë shkarkimin e ujërave të ndtura); Lëshimin e lejeve për shfrytëzim të ujit duke përfshirë nxjerrjen dhe shkarkimin edhe pse kët kmpetenca mund të deleghen tek Autriteti i Rajnit të Pellgjeve Lumre. Agjencia e Mbrjtjes së Mjedisit të Ksvës (AKMM) është në kuadër të MMPH dhe përfshinë Institutin Hidrmeterlgjik (IHMK), Institutin për Mbrjtjen e Natyrës (IMN), dhe drejtritë si dhe njësitë tjera. MMPH nuk ka përgjegjësi për frimin ap prmvimin e shërbimeve të shfrytëzimit të ujit, gjegjësisht furnizimin e ujit dhe/se mbledhjen dhe trajtimin e ujërave të ndtura. Dy departamentet kryesre të përfshira në menaxhimin e çështjeve përkatëse të sektrit të ujërave janë: Departamenti i Ujërave (DU) Aktualisht Departamenti i Ujërave (DU) në strukturën e vet ka 3 divizinet e mëpshtme: Divizini i përgjithshëm për plitika ujre i cili kryen analizimin dhe planifikimin strategjik të shfrytëzimit, eksplatimit dhe mbrjtjes së ujërave dhe është i rganizuar në tri njësi, që janë: Njësia e Analizës dhe Planifikimit Strategjik, Bashkëpunimi Eknmik, Zhvillimi - prjektet dhe investimet dhe Njësia e Buxhetre, Njësia e Sistemit Infrmativ dhe Libri i Regjistrit të Ujërave. Divizini për Menaxhimin e Burimeve Ujre që kryen detyra administrative- ligjre për aplikim direkt të dispzitave që kanë të bëjnë me eknmizimin e ujërave në lidhje me shfrytëzimin dhe mbrjtjen e ujit nga ndikimet negative, mbrjtjen e ujit nga ndtja, mbrjtjen dhe kntrllimin e cilësisë së ujit, Strategjia për Ujërat e Ksvës

70 rregullimin e ujërave dhe qarkullimi i ujërave, mbrjtjen nga erzini dhe rregullimin e lumenjve. Divizini punn në përcaktimin e pririteteve për shpërndarjen dhe shfrytëzimin e ujërave, licencat etj. Divizini është i përbërë nga 4 njësi që janë: Njësia për Mbrjtjen e Ujërave nga Ndikimet Negative, Njësia për Mbrjtjen dhe Kntrllin e Cilësisë së Ujërave, Njësia për Licenca dhe Njësia e Menaxhimit të Qarkullimit të Ujërave. Divizini për Krdinimin e Pellgjeve të Lumenjve, i cili mbledh të dhëna, vends dhe rganizn bazën e të dhënave për pellgjet lumre, mbledh infrmata për mnitrimin, bashkëpunn me institucinet e tjera përkatëse të Ksvës, mban evidencë për prnën ujre, udhëheqë me burimet ujre në nivel të pellgut të lumit duke përfshirë planifikimin dhe kmpensimin për shfrytëzimin dhe ndtjen e ujërave, kryen vlerësime të ndikimit mjedisr gjatë zhvillimit të planeve hapësinre dhe urbane, mbikëqyrë hulumtimet, mbrjtjen e interesit publik, kntrllin e lejeve të përkhshme hidreknmike. Divizini është i përbërë nga dy njësi që janë: Njësia për Pellgun e Lumit Drini i Bardhë dhe Njësia për Pellgun e Ibrit, Mravës së Binçës dhe Lepencit. Dmsdshmëria dhe rli i DU d të shqyrthet pas funksinalizimit të Autritetit të Rajnit të Pellgjeve Lumre Departamenti i Mbrjtjes së Mjedisit (DMM) Departamenti i Mbrjtjes së Mjedisit (DMM), përbëhet nga divizinet si në vazhdim: Divizini për Edukim dhe Ndërgjegjësim Mjedisr; Divizini për Mbrjtjen nga Ndtja Industriale; Divizini për Mbeturina dhe Kimikate; Divizini për Mbrjtjen e Natyrës. Divizini për Mbrjtjen e Natyrës përfshinë Sektrin e Parqeve Kmbëtare dhe 5 Zyra Regjinale të vendsura në Prishtinë, Mitrvicë, Pejë, Prizren dhe Gjilan, që veprjnë si lidhje e kmunikimit ndërmjet Ministrisë dhe Kmunave. Zyrat Regjinale kanë të punësuar 3 zyrtarë, një nga Departamenti i Planifikimit Hapësinr, një nga Departamenti i Banimit dhe Ndërtimit dhe një nga DMM, që veprjnë si inspektrë. Sektri i Edukimit, Vetëdijesimit Publik dhe Bashkëpunimit me Kmunat dhe Shqërinë Civile (SEVPBM) në kuadër të Divizinit të Zhvillimit të Plitikës Mjedisre është i ngarkuar me implementimin e legjislacinit Mjedisr në nivel kmunal Agjencia e Mbrjtjes së Mjedisit të Ksvës (AKMM) Agjencia e Mbrjtjes së Mjedisit të Ksvës është themeluar në vitin 2003 në bazë të ligjit për mbrjtjen e mjedisit si institucin në kuadër të MMPH për të kryer detyra administrative, prfesinale, mbështetje shkencre dhe hetuese në fushën e mbrjtjes së mjedisit. AKMM raprtn në baza të rregullta për gjendjen e mjedisit sa i përket furnizimit me ujë, ndtjes së ujit, mbetjeve ujre të patrajtuara, eutrfikimit dhe mnitrimit të ujërave sipërfaqësre Instituti Hidr Meterlgjik i Ksvës (IHMK) Instituti Hidr Meterlgjik i Ksvës (IHMK) është themeluar në vitin 2006 si pjesë e MMPH. Sipas ligjit për aktivitetet hidr-meterlgjike (Ligji Nr. 02/L-79 i 2006), IHMK është kmpetent për ekzekutimin e të gjitha aktiviteteve hidr meterlgjike në Ksvë e që ndër të tjera përfshinë matjen dhe mnitrimin e infrmacinit hidrmeterlgjik e gjithashtu publikimin e infrmacinit në lidhje me cilësinë e ujërave sipërfaqësre dhe ujërave nëntkësre. Puna e Institutit përfshinë hidrlgjinë, meterlgjinë e gjithashtu analizën fizike dhe kimike të mjedisit (uji, ajri dhe tka). Në shtatr 2011 është nënshkruar Udhëzimi Administrativ për rganizimin dhe strukturën e Agjencisë për Mbrjtjen e Mjedisit të Ksvës (AMMK) që e inkrprn Institutin Hidr Meterlgjik (IHMK) në kuadër të AMMK. 70 Strategjia e Ujërave të Ksvës

71 Me themelimin e Autritetit të Rajnit të Pellgjeve Lumre, kmpnenta e IHMK d të duhet të bartet tek ky i fundit Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR) Rli i MBPZHR, i definuar me Ligjin Nr. 02/L-9, është kryesisht në krijimin dhe implementimin e plitikave për ujitje dhe kullim (drenazhim) përderisa nuk ka ndnjë aktivitet direkt në fushën peracinale. Në veçanti kmpetencat e Ministrisë janë: Përcaktimi i plitikave të ujitjes dhe kullimit, Zhvillimi i kritereve dhe kufizimet e prpzuara për pagesat e ujitjes, Dhënia e miratimit në krdinim me Agjencinë e Ksvës për Prna, për transferimin e disa përgjegjësive për menaxhimin me kanalet primare, dytësre dhe terciare dhe kushteve pasuese nga një ndërmarrje tek asciacini në kuadër të territreve të caktuara, Definimi i përgjegjësive dhe kufijve ndërmjet ndërmarrjeve dhe asciacineve dhe ndërmjet vetë asciacineve, Përfaqësimi i interesave të bujqësisë në fushën e ujitjes dhe kullimit të tkës bujqësre në njësitë mnitruese të ndërmarrjeve publike, Specifikimi i përgjegjësive të kufijve fizik ndërmjet kmpanive të furnizimit me ujë dhe asciacineve të shfrytëzuesve të ujit dhe ndërmjet asciacineve Ministria e Zhvillimit Eknmik (MZHE) Sipas Ligjit për Ndërmarrjet Publike (Nr. 03/L-087), Ministria e Zhvillimit Eknmik, përmes Njësisë së saj për Plitika dhe Mnitrim (NjPM), mbikëqyrë punën e ndërmarrjeve publike (duke përfshirë Kmpanitë Rajnale të Ujit) në Republikën e Ksvës dhe sigurn perimin e tyre të përgjegjshëm dhe transparent. Ligji themeln krnizën ligjre për ushtrimin e të drejtës së prnës mbi ndërmarrjet publike dhe rregulln qeverisje krprative të këtyre ndërmarrjeve. KRU-të janë përgjegjëse për financimin e prjekteve të infrastrukturës ujre duke përfshirë punët rehabilituese. Qeveria, përmes MZHE-së, mbështet financimin e prjekteve të tilla të cilat zbathen nga KRU-të Ministria e Financave (MF) MF kërkn të sigurjë menaxhim të përgjegjshëm, të drejtë dhe transparent të fndeve publike dhe këshilln Qeverinë e Ksvës për plitikat e saj eknmike dhe fiskale. Zhvillimi dhe implementimi i plitikave të shëndsha makr-eknmike bëhet në bashkëpunim me Kuvendin, Ministritë përkatëse, Institucinet Ndërkmbëtare Financiare dhe Dnatrët. Në këtë drejtim MF ndër të tjera përfshinë rlet dhe përgjegjësit në vazhdim: Krdinimi me Institucinet e Administratës Publike dhe kur është e duhur me dnatrët multilateral dhe bilateral për çështjet që kanë të bëjnë me financimin e dnatrëve dhe kntributet e granteve; Sigurimi i shfrytëzimi efektiv dhe transparent i fndeve të dnatrëve të alkuara për qëllimet e pajtuara, Prmvimi i ndryshimit të të gjitha prjekteve në fushën e partneritetit publik privat, Krdinimi i aktiviteteve të institucineve ndërkmbëtare financiare, Ofrimi i krnizës ligjre për zhvillimin e sektrit privat në Republikën e Ksvës. Strategjia për Ujërat e Ksvës

72 4.3.5 Zyra e Kryeministrit Kryeministri udhëheq Këshillin Ndërministrr për Ujërat (KNMU). KNMU (më parë TFW) veprn si kmitet i Ministrave relevant të Qeverisë, nën kryesimin e Kryeministrit, me përgjegjësi për përmirësimin e situatës në sektrin e ujërave përmes zhvillimit të plitikave sektriale dhe planeve të veprimit bazuar në praktikat me të mira. KNMU frn platfrmën kryesre për zhvillimin e plitikave për refrmimin e sektrit të ujërave dhe në veçanti ka përgjegjësi për zhvillimin dhe miratimin e plitikave të kërkuara për të siguruar Qëndrueshmëri të refrmave dhe investimeve në sektrin e ujërave Këshilli Ndër-Ministrr për Ujëra (KNMU) Neni 15 i Ligjit të ri definn themelimin e Këshillit Ndërministrr për Ujëra (KNMU) si trup i pavarur që duhet të veprjë si rgan krdinues dhe vendimmarrës në mënyrë që të prmvjë mëtutje zhvillimin e sektrit të ujërave të Ksvës. KNMU zëvendësn TFU dhe sipas nenit 17, frn pinine dhe rekmandime për lëmitë në vazhdim: Implementimi i ligjeve dhe akteve nënligjre që e rregulljnë sektrin e ujërave Implementimi i ligjeve dhe akteve nënligjre në lidhje me menaxhimin e ujërave Përpilimi dhe miratimi i Strategjisë Shtetërre të Ujërave; Zhvillimi i plitikës në fushën e ujërave Plitika e financimit për sektrin e ujërave Sipas nenit 16 të Ligjit për Ujëra, KNMU kryeshet nga Kryeministri dhe përbëhet nga 4 Ministra të tjerë të linjës. Me rregullre të qeverisë anëtarë të KNMU janë emëruar: (i) (ii) (iii) (iv) Ministri i Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr, Ministri i Zhvillimit Eknmik, Ministri i Financave, dhe Ministri i Administrimit të Pushtetit Lkal Autriteti Rregullatr për Shërbimet e Ujit (ARRU) Autriteti Rregullatr për Shërbimet e Ujit (ARRU) është një trup i pavarur rregullatr që i përgjigjet Kuvendit të Republikës së Ksvës dhe është rregullatr kyç për licencimin dhe rregullimin eknmik të sektrit të shërbimeve me ujë (ujësjellës dhe kanalizime) - përderisa MMPH veprn si rregullatr mjedisr. Që nga fillimi i vitit 2013, ARRU nuk është më përgjegjës për rregullimin e shërbimit të mbeturinave të ngurta pasi që përgjigjesia për menaxhimin e mbeturinave të ngurta iu kthye kmunave. ARRU ka një numër të limituar të stafit:përveç Drejtrit dhe Zëvendësit të tij, janë të punësuar edhe nga tre analist që merren me mdelimin / aprvimin e tarifave dhe numër i njëjtë për mnitrimin e perfrmancës, një inspektr, një zyrtar për mbrjtje të knsumatrëve ndërsa të tjerët janë staf administrativ. Dy zyrtar prfesinal kërkhen me qëllim të rritjes së eficiencës në ARRU. ARRU është themeluar zyrtarisht në vitin 2004 përmes rregullres së UNMIK-ut Nr. 2004/49. Në qershr të vitit 2008, me largimin e administratës ndërkmbëtare nga Ksva, përmes Ligjit Nr. 03/L- 086, llgaridhënia dhe përgjegjësia e ARRU është transferuar te institucinet vendre, përkatësisht në Kuvendin e Republikës së Ksvës. Prandaj, rli kryesrë i ARRU është të menaxhjë një krnizë efektive rregullatre, që i stimuln fruesit e shërbimeve me ujë në Ksvë që të frjnë shërbime cilësre të paguara nga knsumatrët. Ligji Nr. 03/L-086 është zëvendësuar nga Ligji për Rregullimin e Shërbimeve të Ujit Nr. 05/L Strategjia e Ujërave të Ksvës

73 4.3.8 Instituti Kmbëtar i Shëndetësisë Publike të Ksvës (IKSHPK) Instituti Kmbëtar për Shëndetësi Publike (IKSHPK) është trup i Qeverisë së Ksvës me përgjegjësi për një numër të madh çështjesh që kanë të bëjnë me shëndetin publik duke përfshirë mnitrimin dhe implementimin e standardeve për ujë të pijshëm në Ksvë në përputhje me kërkesat e nenit 7 të Ligjit për Shëndetin Publik Nr. 2007/02 L Inspektrati Shtetërr Mjedisr i Ksvës (ISHMK) Inspektrati Shtetërr Mjedisr i Ksvës (ISHMK) është themeluar me Udhëzimin Administrativ (UA) Nr. 02/2004-MMPH për themelimin e Inspektratit të Mbrjtjes së Mjedisit të datës Detyrat e kntrllimit të ujit identifikhen me Ligjin e Ujërave 04/l-147, nga neni 94 deri në nenin 105. Pjesa që ka të bëjë me aktivitetet inspektuese është deleguar te Kmunat. Inspektrët e punësuar drejtpërdrejt nga MMPH (Inspektrët Shtetërr dhe ata Regjinal) i raprtjnë drejtpërdrejt Sekretarit Permanent të MMPH. Detyrat kryesre të tyre janë gjbat që duhet t i shqiptjnë nëse ka nevjë pr nuk kanë bligim të marrin ndnjë mstër. Ata shqiptjnë gjba në përputhje me dënimet që parashihen nga Udhëzimi Administrativ Nr. 30/2014. Ky rgan është përgjegjës për mbikëqyrjen e implimentimit të 13 Ligjeve. Sipas Analizës Mjedisre të Ksvës nga Banka Btërre: Legjislacini mjedisr kërkn që instalimet që d të kishin ndikim në ndtje të dërgjnë raprte të mnitrimit te MMPH, edhe pse cilësia e këtyre raprteve ndryshn në masë të madhe. Inspektrati mjedisr i MMPH-së është përgjegjës për inspektimin mjedisr të ajrit, ujit, dhe emetimin e ndtësve nga aktivitetet industriale. Megjithatë, ashtu siç nddhë më agjencitë tjera qeveritare, ka mungesë të stafit dhe prbleme me mbajtjen në punë të ekspertëve për shkak të pagesave më të mira në sektrin privat. Departamenti ka shumë pak inspektrë për numrin e prblemeve mjedisre. Inspektimet kryhen në bazë të planit vjetr. Për bjektet, planet për inspektime përgatiten në bazë të regjistrit të ndërmarrjeve dhe në bazë të priritetit (d.m.th, vlerësimi i rrezikut). Inspektimi i bjekteve fkushet në verifikimin e statusit të lejeve, dukë përfshirë pasjen e lejeve mjedisre dhe autrizimet/lejet përkatëse, si dhe kushtet e lejes. Nuk merren mstra për analiza dhe Inspektrët nuk psedjnë pajisje mbile për matjen e parametrave ndtës. Prcedurat e inspektimit kryhen duke u mbështetur në përvjën e Inspektrëve (shumica prej të cilëve u janë nënshtruar trajnimeve), pasi që manualet e inspektimit që përshkruajnë detajet e inspektimit ende nuk janë përgatitur. Të gjithë Inspektrët janë të vendsur në zyrën e Inspektratit Mjedisr në Prishtinë, pas ndryshimit të vitit 2009 që kishte për qëllim rritjen e krdinimit dhe efiçiencës. Megjithatë, kj lëvizje ka rritur kërkesat lgjistike për inspektimet larg nga Prishtina. Në rastet e mspërmbushjes së kërkesave nga lejet, inspektrati mjedisr i refern rastet në Gjykata, duke shpënë në vnesa për shkak të ngarkesës së madhe të sektrit gjyqësr. Raprti i Vlerësimit Institucinal i bërë nga Task Frca për Ujëra në vitin 2011 rekmandn që: Kmpetencat për inspektimin e ujërave duhet të kthehen tek DU në mënyrë që të kmplethet cikli i infrmacinit në administrimin e ujërave. Strategjia për Ujërat e Ksvës

74 4.4 Institucinet lkale të qeverisjes Kmunat Kmunat zbatjnë planet lkale mjedisre të veprimit (PLMV) dhe prgramet për mbrjtjen e mjedisit në përputhje me KES dhe NEAP dhe në përputhje me interesat e tyre specifike. Në prjektimin e PLMV dhe të prgrameve, publiku, OJQ, rganizatat prfesinale dhe kmuniteti i biznesit inkurajhen vazhdimisht që të marrin pjesë. Kmunat i raprtjnë Ministrisë në lidhje me implementimin e këtyre planeve dhe prgrameve. Për të zvgëluar ndikimin negative në mjedis dhe në disa raste për të zvgëluar kstn, dy ap me shume kmuna mund të zhvilljnë dhe të miratjnë planet dhe prgramet e tyre së bashku. Në përputhje me nenin 14 të Ligjit për Ujëra disa përgjegjësi për implementimin e plitikës së ujërave janë deleguar të kmunat. Kët përgjegjësi në veçanti kanë të bëjnë me lëshimin e licencave, të zbatjnë aktet nënligjre për licencat ujre. Kmunat gjithashtu janë përgjegjëse për detyrat tjera specifike të identifikuara me Ligj, e në veçanti: Ndërtimi i bjekteve ujre (neni 40) Mbrjtja nga vërshimet (neni 46) Mbrjtja nga veprimet e dëmshme të ujit (neni 47) Mbrjtja e shtratit të ujërave (neni 49) Mbrjtja nga erzinit (neni 51) Rregullimi i rrëkeve dhe përrenjve (neni 55) Njftimi Ministrisë në rast të rrezikut erzini dhe rrëketë (neni 57) Përcaktimi i znave për larje (neni 68), dhe Lëshim i lejeve ujre (neni 72) Kmunat gjithashtu kanë përgjegjësi për aktivitetet inspektuese nga inspektrët Mjedisr që zaknisht punëshen në kuadër të Departamentit për Planifikim Urban, Kadastër dhe Mjedis (DPUKM) ap në kuadër të Departamentit për Inspektim (DI) në përputhje me rganizimin e brendshëm të miratuar nga secila kmunë. 4.5 Institucinet e shërbimeve të ujit Kmpanitë Rajnale të Ujësjellësit Shërbimet e ujit në frmën e furnizimit me ujë dhe të kanalizimit të ujërave të ndtura janë gjerësisht (pr j pltësisht) në kuadër të përgjegjësisë së shtatë Kmpanive Rajnale të Ujësjellësit (KRU). Kët KRU janë themeluar gjatë viteve Para kësaj khe shërbimet e ujësjellësit dhe të ujërave të ndtura janë kryer nga Kmpanitë kmunale për furnizim me ujë që ishin diku 30 që janë knsliduar nëpërmes të prcesit të bashkimit ligjr dhe inkprrimit në shtatë ndërmarrje që perjnë tani. KRU-të mbesin prnë e shtetit nën kntrllin e Qeverisë së Ksvës përmes Ministrisë së Zhvillimit Eknmik (me parë quhej Ministria e Eknmisë dhe Financave). Secila KRU është e regjistruar si ndërmarrje me prnësi publike me kapitalin e tyre në kuadër të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë. At janë të licencuara për frimin e ujit të pijshëm nga ARRU. ARRU, përveç detyrave të tjera përcaktn standardet dhe tarifat ptimale, mnitrn perfrmancën e KRU-ve; emërn, rganizn dhe menaxhn Kmitetet Këshilluese të Knsumatrëve në të shtatë rajnet; shqyrtn ankesat e 74 Strategjia e Ujërave të Ksvës

75 knsumatrëve; këshilln KRU-të në çështje të ndryshme dhe merr përsipër detyrat e lidhura me fushën e menaxhimit të shërbimeve ujre. Ekzistn kushti për KRU-të për të pasur raprte kntraktuale me secilën kmunë në kuadër të rajnit të tyre. Kët marrëveshje janë nënshkruar si Marrëveshje të shërbimit dhe iu japin KRU-ve rl të vetëm dhe ekskluziv për furnizim me ujë në kuadër të kmunave të tyre dhe definimin e detyrave të secilës palë. J të gjitha kmunat kanë nënshkruar marrëveshjet e shërbimit dhe disa të tjera që kanë nënshkruar kët marrëveshje kanë paraqitur brenga për afatet dhe kushtet. Të shtatë KRU-të janë anëtare të SHUKOS-it, asciacini i Kmpanive të Ujësjellësit të Ksvës Shërbimet kmunale të ujit Siç u përmend më lartë, shërbimet publike të ujit nuk frhen vetëm nga shtatë KRU pr gjithashtu nga shërbimet kmunale të ujit që janë nën mbikëqyrjen e kmunave respektive. Në këtë mment ekzistjnë 11 shërbime lkale që perjnë vetëm në kuadër të një kmune të vetme. Kët shërbime përfshijnë edhe at të krijuara pas prcesit të rajnalizimit të kmpanive të ujërave dhe atyre që u shërbejnë kmunave në veri të Ksvës. Kët shërbime nuk janë të licencuara nga ARRU për frimin e furnizimit me ujë. Vendsja e tarifave dhe mnitrimi i cilësisë së shërbimit në teri bëhen nga kmunat përkatëse. Megjithatë, nuk ka infrmacin publik në dispzicin në lidhje me cilësinë e shërbimit të fruar nga kët ndërmarrje përveç për cilësinë e ujit i cili mnitrhet nga IKSHPK. Strategjia e Qeverisë së Ksvës është integrimi i këtyre peratrëve në shtatë KRU-të në një afat të shkurtër khr Operatrët lkal ( rganizatat e kmunitetit ) Ppullsia në znat rurale kryesisht furnizhen nga peratrët e kmunitetit. Ekzistjnë 670 sisteme të veçanta të ujësjellësit të kmunitetit (pr j të gjithë janë funksinal) nga të cilët 490 menaxhhen nga shtatë KRU-të. Sistemet tjera zaknisht perhen nga kmuniteti. Për kët të fundit nuk ekzistn një mnitrim i rregullt i cilësisë nga IKSHPK. Strategjia e Qeverisë së Ksvës është integrimi i këtyre peratrëve në shtatë KRU-të në një afat të shkurtër khr. 4.6 Institucinet e shërbimit të ujitjes Kmpanitë e ujitjes Ksva përfaqësn dy llje të ndryshme të skemave të ujitjes: Skemat e mëdha të menaxhuara nga Kmpanitë e ujitjes (Ibër-Lepenc, Radniqi-Dukagjini, Drini i Bardhë), me hapësirë ttale të ujitjes në vit ndërmjet 5,000 dhe 10,000 hektarë; Skemat e vgla që menaxhhen nga kmunitetet lkale të shpërndara në tërë vendin, me hapësirë ttale të ujitjes në vit ndërmjet 1,000 dhe 2,000 hektarë. Kj ndarje është për shkak të zgjedhjes së bërë në të kaluarën e afërt dhe ka ndikim të rëndësishëm në bujqësi në Ksvë për investimet e reja infrastrukturre dhe përgjithësisht në menaxhimin e ujit. Histrikisht ujitja është menaxhuar nga fruesit e ujitjes (gjithashtu identifikhen si Kmpanitë e ujitjes). Pas luftës ishin gjashtë shërbime publike të ujitjes të cilat me vnë gjatë rajnalizimit dhe prcesit të inkrprimit janë fuzinuar në frmimin e 3 kmpanive rajnale të ujitjes e që janë Ibër- Lepenci, Radniqi-Dukagjini dhe Drini i Bardhë. Strategjia për Ujërat e Ksvës

76 Pagesat për ujë për shërbimet e ujitjes vendsen nga Kmpanitë përkatëse që mirathen nga Brdi i Drejtrëve. Çmimet për shërbimet e ujitjes nuk bazhen në kstn e rikuperimit pr në përfitimin margjinal për ujin e shfrytëzuar për ujitje dhe parimin e aftësisë për të paguar të kapacitetit të ripagesës. Nuk merret parasysh elementi i i kthimit të kapitalit gjithashtu Asciacinet e shfrytëzimit të ujit Numri i asciacineve të aktiviteteve të shfrytëzimit të ujit është shumë i vgël në krahasim me rreth 50 të tilla sa janë krijuar në fillim. Ideja e këtyre asciacineve, ashtu si parashihet në ligj, është bazuar në parimin e dhënies në menaxhim të rrjeteve sekndare dhe terciare aktrëve lkal. Duhet gjithashtu të merret parasysh se MBPZHR nuk ka bërë përpjekje të mjaftueshme për asciacine të qëndrueshme dhe zhvillimre të shfrytëzuesve duke i lënë at në baza spntane dhe veprime vullnetare për secilin fermer në vend të prmvimit të tyre dhe përcjelljes së tyre në rritjen e tyre. Mbështetja që d të mund t u frhej d të ishte në aktivitetet si trajnimi, pr gjithashtu edhe financimi për aktivitetet e mirëmbajtjes përmes ftesës për aplikim nga secili asciacin Aranzhimet Institucinale për mbrjtje nga vërshimet Ligji për ujërat Nr. 04/L-147/2013 në Kapitullin VIII për Rregullativen dhe Kntrllimin e Ujërave theksn se autritetet kmpetente për mbrjtje nga veprimet e dëmshme të ujit janë Kmunat dhe Autriteti i Rajnit të Pellgjeve Lumre, ndërkaq Ministria ka vetëm rl të krdinimit dhe mbikëqyrjes. Prgrami i Mbrjtjes duhet të përpilhet nga autritetet kmpetente në bashkëpunim me institucinet e tjera relevante dhe në përputhje me direktivat specifike që duhet të nxjerren nga Ministria përmes akteve nënligjre. Për të garantuar implementim të pltë të mbrjtjes nga vërshimet d të jetë e dmsdshme zhvillimi dhe frcimi i: Infrmimit dhe knsultimit publik Krdinimit ndërmjet entiteteve kmpetente në nivel kmbëtar, të pellgut dhe lkale. Rrjetit të bservimit (hidrlgjia dhe klimatlgjia) Knceptet kryesre të mbrjtjes nga vërshimet kupthen nga njësia përgjegjëse për infrastrukturë dhe vërshime në kuadër të Departamentit të Ujërave të MMPH, pr kapaciteti i palëve të ndryshme duke përfshirë ekipin përgjegjës të Autritetit të Rajnit të Pellgjeve Lumre ka nevjë të përmirëshet. 4.7 Menaxhimi i të dhënave Baza ligjre Baza ligjre për mnitrimin mjedisr është shtjelluar më sipër. E drejta për qasje në dkumente publike është e drejtë e garantuar nga Kushtetuta e Republikës së Ksvës (Neni 41). Secili persn ka të drejtë qasjeje në dkumentet publike, përveç në infrmata që janë të kufizuara me Ligj. Gjithashtu, e drejta për qasje në dkumente publike është e drejtë e garantuar nga një varg i marrëveshjeve dhe instrumenteve ndërkmbëtare. Ligji Nr. 03/L-215 për Qasje në Dkumente Publike (LQDP) është btuar në Gazetën Zyrtare të Republikës së Ksvës, Nr. 88, me 25 Nëntr LQDP aplikhet për të gjitha dkumentet e mirëmbajtura, të hartuara ap të pranuara nga institucinet publike. LQDP bazhet në dhjetë parime të së drejtës për qasje në infrmacin: (i) E drejta për qasje në infrmacin i takn secilit persn; 76 Strategjia e Ujërave të Ksvës

77 (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) (viii) (ix) (x) Qasja është rregull, sekreti është përjashtim; E drejta iu takn të gjitha trupave publike; Kërkesa duhet të jetë e thjeshtë, e shpejtë dhe pa pagesë; Zyrtarët janë të bliguar t`u ndihmjnë kërkuesve të infrmacinit; Refuzimi duhet të arsyethet; Interesi publik është me i rëndësishëm se sekreti; Secili ka të drejtën e ankimit të pafavrshëm; Trupat publike duhet të publikjnë infrmacinin bazë në mënyrë praktive; E drejta duhet të garanthet nga një trup i pavarur. Ligji është pltësuar me legjislacinin sekndar duke përfshirë: Rregullren Nr. 04/2012 për evidentimin zyrtar të kërkesave për qasje në dkumente publike dhe paketave standarde të dkumenteve të kërkesave për qasje në dkumentet publike; Rregullren Nr. 03/2011 për Shërbimet Qeveritare të kmunikimit me Publikun; Rregullren Nr. 1/2012 për kdin e etikës për zyrtarët për kmunikim me publikun; Rregullren Nr. 02/2012/MF për tarifat për qasje në dkumentet publike; Udhëzimin Administrativ Nr. 03/2011 për faqet e internetit të institucineve publike; Udhëzimin Administrativ Nr. 02/2011 për Prtalin e Qeverisë së Republikës së Ksvës; Udhëzimin Administrativ Nr. 2008/09 për transparencëtë kmunave. Në sektrin e ujërave ka legjislacin sekndar që rregulln Sistemin Infrmativ Ujr në frmë të Udhëzimit Administrativ 12/2013. Udhëzimi definn Sistemin e Infrmatave për Sektrin e Ujërave. Udhëzimi specifikn kërkesat për regjistrat vijues: Regjistri i Prtkllit Ujr Regjistri i Dkumenteve Teknike Regjistri i Kncesineve Përmbajtja e Regjistrit të Prtkllit të Ujërave përfshinë: Të dhënat për lejet ujre Të dhënat për lejet për përdrimin e zhavrit dhe rërës Të dhënat për substancat kimike dhe shkarkimi i tyre në ujëra nga mbajtësit e lejeve Regjistri i substancave të rrezikshme Regjistri i Dkumentacinit Teknik përmban infrmata të ndërlidhura për dkumentacinin teknik siç kërkhet nga Regjistri i Prtkllit Ujr. Regjistri i Kncesineve për Ujëra përmban detajet e kncesinit, kntratat dhe vendimet që kanë të bëjnë me t në sektrin e ujërave. Kadastra e ujërave përmban: Kadastrën e Ujërave Sipërfaqësre Kadastrën e Ujërave Nëntkësre Kadastrën e Znave të Rrezikuara Kadastrën e Objekteve dhe Infrastrukturës së Ujërave Kadastrën e Rrjedhjes së ujërave, rregullimi dhe mbrjtja nga veprimet e dëmshme të ujërave Strategjia për Ujërat e Ksvës

78 Kadastrën e Ujërave të Ndtura Kadastrën e Dkumenteve Teknike Kadastrën e Znave të Ujërave të Mbrjtura Përmbajtja e kërkuar për secilën nga kët Kadastra Specifike specifikhet në detaje në Udhëzim. Udhëzimi përcaktn: Të drejtën e përdruesve të të dhënave dhe qasjes në infrmacin në Sistemin e Infrmacinit Ujr Financimi bëhet nga buxheti i institucinit që pern me Sistemin e Infrmacinit Ujr Mundësimin e qasjes në infrmacin Udhëzimi parasheh që: Njësia për Sistemin e Infrmacinit Ujr njësia e autrizuar nga Ministria për administrimin, menaxhimin dhe furnizimin me të dhëna, duke përfshirë përgjegjësinë (Neni 30) për futjen, ruajtjen dhe përditësimin e sistemimit të bazës së të dhënave Ministria përgjegjëse për menaxhimin e ujërave e rganizn bazën e të dhënave dhe e menaxhn atë në mënyrë elektrnike në mënyrë që të krijjë Librin e Ujërave në frmat elektrnik, dhe të printuar në letër Ministria d të nxjerrë prcedurat e detajuara për mbledhjen dhe menaxhimin e të dhënave për ujëra, brenda 6 muajsh. Ministria d të publikjë dizajnet e detajuara për sistemin e infrmacinit, dkumentacinin e nevjshëm, transferimin e autritetit në hierarki, qasjen, kntrllin e të dhënave dhe infrmacinit brenda 10 muajsh Ministria d të publikjë brenda 12 muajsh katalgun e infrmacinit për ujërat Mnitrimi dhe mbledhja e të dhënave Përgjegjësitë për mnitrimin e ujërave nëntkësre dhe sipërfaqësre janë paraqitur në nenin 35: Prgrami i Mnitrimit të Ujërave në Ligjin e Ujërave të Ksvës. Sipas këtij neni IHMK është kmpetente për implementimin e mnitrimit dhe për mnitrimin e sasisë dhe cilësisë së ujërave sipërfaqësre dhe nëntkësre dhe të rezervuarëve. IKSHP dhe fruesit e furnizimit me ujë janë përgjegjës për mnitrimin e sasisë dhe cilësisë së ujërave që shfrytëzhen për pije. Sipas nenit 81: Sistemi Infrmativ Ujr, paragrafi 3, të gjithë persnat ap institucinet janë të bliguara të frjnë të dhëna për ujin te MMPH dhe te autritetet kmpetente të ujërave. Neni 83: Kadastra e ujërave, paragrafi 3 thtë të gjithë persnat fizik dhe juridik, qeveritar ap j qeveritar që kanë të dhëna që janë të regjistruara në kadastrën e ujërave paragrafi 2 i këtij neni duhet që pa kmpensim të frjnë të dhënat tek Autriteti për t i regjistruar. 40 Neni 22: Detyrat dhe përgjegjësitë e Autritetit, paragrafi 1, përcaktn detyra të ndryshme të mbledhjes së të dhënave, duke përfshirë të dhënat e nevjshme për përcaktimin e burimeve, për sasinë dhe vetitë e ujëtrave, vrjtimin e ujërave, dhe për regjistrin e bjekteve dhe pajisjeve ujre. Tani për tani AKMM prann dhe mbledh të dhëna mjedisre për tërë Ksvën duke përfshirë ujërat sipërfaqësre dhe ujërat nëntkësre. 40 Në Ligjin për Ujërat e Ksvës, Autriteti për Pellgjet e Lumenjeve adreshet si Autriteti. 78 Strategjia e Ujërave të Ksvës

79 4.7.3 Menaxhimi i Infrmacinit Kapitulli XI: SISTEMI INFORMATIV DHE PJESËMARRJA PUBLIKE i ligjit për ujërat ne Ksvës përmban disa nene që kanë të bëjnë me të dhënat dhe menaxhimin e infrmacinit. Neni 81.1 thtë se Sistemi Infrmativ Ujr përfshinë masat dhe aktivitetet në lidhje me regjistrimin, transferimin, mbrjtjen, shfrytëzimin e të dhënave dhe çështjet e tjera të rëndësishme për menaxhimin e ujërave. Neni 81.2 përmban çështje të ndryshme relevante për Sistemin Infrmativ Ujr përveç tjerash Kadastrën Ujr. Përbërja e vetë kadastrës së ujërave është e detajuar në nenin Shpërndarja dhe përdrimi i Infrmacinit Neni 81.4 thtë Të dhënat e Sistemit Infrmativ Ujr janë publike dhe secili mund të ketë qasje në t përveç të dhënave që knsiderhen si sekret shtetërr. Në kuadër të MMPH, të dhënat në lidhje me shfrytëzimin e ujit shfrytëzhen për raprtim e gjithashtu për qëllime planifikimi ndërmjet tjerash nga AKMM, DU dhe IHMK. IHMK është prdhuesi me i madh i të dhënave dhe AKMM knsumuesi me i madh i këtyre të dhënave. AKMM gjithashtu prdhn material që shpërhap infrmacin mjedisr për publikun. Lëshimi i lejeve për shkarkime ujre dhe nxjerrje të ujit në DU mbështetet, deri në njëfarë mase, nga të dhënat për sasinë e ujit dhe cilësinë për disa vite të kaluara edhe duke shfrytëzuar mdelet hidraulike (SVPU). Ky mdel megjithatë ka përfunduar së shfrytëzuari pr është rekmanduar për tu ripërtërirë. Stafi i DU merr pjesë aktive në përmbushjen e bligimeve raprtuese për Agjencinë Evrpiane të Mjedisit (AEM). 4.8 Krniza e plitikave Në prill 2014, TFU (tash KNMU) ka miratuar një dkument plitike për Qeverinë. Ky punim ka shërbyer si bazë dhe udhërrëfyes për zhvillimin e Strategjisë shtetërre të ujit. Qeveria ka miratuar punimin mbi Plitikën e ujit. Para pak khe, më 3 qershr 2015, Qeveria ka aprvuar plitikën e vetë të ujit, e cila cek parimet kyçe për veprim, aranzhimet për qeverisje në sektrin e ujërave, rekmandimi i plitikës për burimet e ujit dhe për shërbimet e ujit dhe definn hapat e ardhshme jetike. Ky Dkument, së bashku me Strategjinë Shtetërre të Ujërave, dhe Prgramin e Veprimit dhe Investimeve d të jenë dkumente primare të plitikës për sektrin e ujërave. Megjithatë, kët plitika të Republikës së Ksvës duhet të vendsen në kntekstin e strategjive zhvillimre ndërsektriale të vendit dhe të harmnizhen me strategjitë e sektrëve specifik relevant me rëndësi për sektrin e ujërave Shërbimet e ujit Nuk ka një plitikë specifike të qeverisë për nënsektrin e shërbimeve të ujit. Megjithatë, është me rëndësi të dihet se: Krniza e fruar nga mbikëqyrja e Ministrisë së Zhvillimit Eknmik dhe Autriteti Rregullatr për Shërbimet e Ujit e drejtn këtë nënsektr në mënyrë të mirë mnitruar dhe mderne. Elementet e plitikave ekzistuese ndërsektriale kanë rëndësi direkte për sektrin ashtu sikur është theksuar me pshtë Autriteti Rregullatr për Shërbimet e Ujit Rli në plitika ARRU frn udhëzim të plitikave dhe mbikëqyrje përmes: Plitikës tarifre për furnizim me ujë Plitikës tarifre për ujin me shumicë Prcedurave rregullatre Strategjia për Ujërat e Ksvës

80 Planeve të veprimit Manualit të Sigurimit të Cilësisë për Implementim të Plitikave të ARRU dhe Prcedurave Administrative Mbikëqyrjes së Kmpanive Rajnale të Ujit, Planeve të Biznesit Drejtimi i Plitikës së ARRU pasqyrhet në vizinin e saj, misinin dhe parimet e punës së saj: Vizini Misini Ofrimi i shërbimeve cilëssre dhe të qëndrueshme për të gjithë knsumatrët në tërë Ksvën. Rregullimi i kmpanive publike të ujësjellësit dhe kanalizimit në funksin të frimit të shërbimeve cilësre, efikase dhe të sigurta në përputhje me praktikat më të mirat të Eurpës, me fkus të veçantë në prmvimin e efikasitetit, transparencës dhe shtrirjes së shërbimeve për të gjithë qytetarët, mbrjtjen e knsumatrëve, me çmime sa më të përballueshme për shërbimet e fruara, duke marrë parasysh mbrjtjen e mjedisit dhe të shëndetit publik. Qëllimet strategjike Zhvillimi dhe implementimi i krnizës rregullative e cila sigurn frimin e shërbimeve cilësre me çmime të arsyeshme për knsumatrët e shërbimeve të ujit; Mbrjtja afatshkurtër dhe afatgjatë e interesave të knsumatrëve duke siguruar se Ofruesit e Shërbimeve të Ujit nuk d të abuzjnë me mnplin e tyre dhe të frjnë shërbime në përputhje me standardet e vendsura dhe të duhura të shërbimit; Vendsja e tarifave të ujit që ekuilibrjnë nevjat e knsumatrëve për çmime të arsyeshme në njërën anë dhe mbrjtjen e integritetit financiar të fruesve të shërbimit; Stimulimi i knkurrencës ndërmjet Ofruesve të Shërbimeve të Ujit duke krahasuar përfrmancen e tyre; Ngritja e transparencës dhe përgjegjësisë në sektrin e ujërave përmes mnitrimit të përfrmancës dhe raprtimeve publike për përfrmancën e demnstruar. Parimet udhëheqëse në kryerjen e misinit të vet dhe bjektivat strategjike janë: Balancimi: Përcaktim i tarifave të shërbimit të balancuar që: Mundësn kmpanitë e licencuara të ujit të frjnë shërbime në përputhje me standardet dhe kërkesat relevante të shërbimit; Marrja parasysh e mundësisë së knsumatrëve për të paguar. Objektiviteti: Mnitrim efektiv dhe vlerësim bjektiv e gjithashtu punë transparente e kmpanive të licencuara duke fruar krahasime të përfrmancës së duhur në baza vjetre. Mbrjtja e interesave të knsumatrëve: Trajtimi efektiv dhe i drejt i ankesave dhe msmarrëveshjeve të knsumatrëve duke i përfshirë Kmpanitë e licencuara në këtë prces; Knsultimi: Knsultimi me palët në mbledhjen e infrmacinit në lidhje me pikëpamjet e tyre dhe priritetet përmes shkëmbimit të infrmacinit, memrandumeve 80 Strategjia e Ujërave të Ksvës

81 të mirëkuptimit, rganizimit të punëtrive të hapura, publikimit të raprteve relevante në ueb faqen e tyre, dhe përmes shtatë Kmisinet Këshilluese të Knsumatrëve; Ofrimi i këshillave në përpilimin dhe shqyrtimin e plitikës Transparenca: Publikimi i infrmacinit në mënyrë të hapur dhe transparente që mundësn të gjitha palët që të kuptjnë dhe marrin pjesë në vendim-marrjen rregullative nga ARRU; Bashkëpunimi: Bashkëpunimi me rregullatrët e tjerë në sektrin e ujërave në Ksvë (siç është MMPH dhe IKSHPK), në mënyrë që të sigurjë se përgjegjësitë e palëve të janë të definuara qartësisht; Bashkëpunim i afërt me rregullatrët e tjerë eknmik për shërbimet e ujit në regjin dhe Evrpë, me qëllim të shkëmbimit të përvjave dhe implementim të praktikave me të mira. J-diskrimini: Sigurimi se tarifat e shërbimit që u ngarkhen knsumatrëve janë të drejta dhe nuk impnhet ndnjë diskriminim ap demnstrjnë preferenca për ndnjë kategri të knsumatrëve. Sigurimi që shërbimet e fruara për ujë dhe ujëra të ndtura kryhen në mënyrë transparente dhe j-diskriminuese e gjithashtu çështjet gjinre dhe minritare adreshen në përputhje të pltë me ligjet e Ksvës Mjedisi Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr është autritet kmpetent kryesr për sektrin e mjedisit dhe mbështetet nga Agjencia e Mbrjtjes së Mjedisit të Ksvës. Dkumentet kryesre të plitikës në sektr janë: Strategjia e Ksvës për Mbrjtje të Mjedisit: Plani Kmbëtar I Veprimit për Mjedis: Strategjia dhe Plan i Veprimit për Bidiversitet Përveç kësaj ekzistjnë një numër i knsiderueshëm i Planeve Hapësinre për Interesat e Veçanta, duke përfshirë: Planet Hapësinre për Znat me Interes të Veçantë: Shtabi i Përgjithshëm i UÇK-së në Kleçkë dhe Divjakë, Instituti për Planifikim Hapësinrë, Prishtinë, shkurt Planet Hapësinre për Znat me Interes të Veçantë Eknmik: Fusha e Re e Minierës, Instituti për Planifikim Hapësinrë, Prishtinë, mars, 2011 Plani Hapësinr për Parkun Kmbëtar Sharri, Instituti për Planifikim Hapësinr, Prishtinë, shkurt, Strategjia e Ksvës për Mjedis Strategjia e Ksvës për Mjedis (e azhurnuar në gjendje aktuale) identifikn bjektivat për sektrin e ujërave si në vazhdim: Kmpletimi dhe harmnizimi i legjislacinit me acquis të BE-së; Strategjia për Ujërat e Ksvës

82 Administrimi i strategjive dhe planeve për pellgjet lumre; Ndërtimi i Impianteve për Trajtimin e Ujërave të Ndtura (ITUZ) dhe kanalizimeve përkatëse; Riparimi dhe ndërtimet e reja të rrjeteve të furnizimit me ujë të pijshëm; Menaxhimi për mbrjtjen dhe rregullimin e shtretërve të lumenjve; Mdernizimi i rrjeteve për mnitrimin e ujërave sipërfaqësre; Krijimi i rrjetit për mnitrimin e ujërave nëntkësre. SKM me tutje identifikn priritetet për sektrin e ujërave si në vazhdim: Hartimi i akteve nënligjre; Hartimi i strategjisë dhe planeve për menaxhimin e pellgjeve lumre; Përmirësimi i sistemit të infrmacinit për ujin; Parandalimi i degradimit të eksistemeve të lumit nga nxjerrja e zhavrrit dhe të rërës; Sigurimi i ujit nëpërmjet një strategjie të përshtatshme, duke përfshirë sigurimin e digave dhe rrjeteve të furnizimit me ujë, në mënyrë të tillë që aspekte të bidiversitetit janë të përfshira; Rritja e bashkëpunimit midis inspektrateve të ujit dhe të natyrës në zbatimin e legjislacinit të mbrjtjes së natyrës; Zbatimin e VSM dhe prcedurave të VNM, sidms kur janë planifikuar aktivitete që duhen ndërmarrë në ligatinat dhe znat e mbrjtura ujre; Ndërtimi urbane dhe rurale të impianteve për trajtimin e ujërave të ndtura dhe ku është e mundur, duke përfshirë edhe vendbanimet jfrmale në rrjetet publike të kanalizimit dhe të furnizimit me ujë Plani Kmbëtar i Veprimit për Mjedis Versini i tanishëm i PKVM tregn se: Në përgjithësi bjektivat e përgjithshme janë për të zvgëluar ndtjen në nivele që përputhen me acquis e BE-së dhe standardet ndërkmbëtare Në arritjen e këtij bjektivi të përgjithshëm janë vendsur tri bjektiva specifike: Objektivi 1. Fuqizimi i Sistemit të Menaxhimit të Mjedisit Objektivi 2. Investimi në znat kritike prblematike Objektivi 3. Fuqizimi i infrmimit dhe vetëdijesimit Sa i përket investimit në sektrin e ujit është theksuar se është mjaft kritike për t u investuar në znat urbane në nddërtimin e rrjeteve për ujë të pijshëm të sigurt dhe ITUZ. Në periudhën afat shkurtër PKVM specifikn prjektet e priritetit të lartë në tri nivele: me kst të lartë, të mesme dhe të ulët. Elementet me kst të lartë janë paraqitur këtu. 82 Strategjia e Ujërave të Ksvës

83 Tabela 5 Investimet me priritet të lartë dhe kst të lartë për sektrin e ujërave: PKVM 1. Kanalizimi Ndërtimi i infrastrukturës për impiante të mëdha të trajtimit të ujërave të ndtura (ITUZ) në 7 qendra kryesre: përafërsisht p.e. 2. Furnizimi me ujë Riparimi dhe zgjerimi i rrjetit të furnizimit me ujë dhe kanalizime në 7 qendrat kryesre për përafërsisht persna MMPH MZHE PSP Kmunat MMPH MZHE Kmunat 136 mln 60% dnatrët 40% BK 60 mln 60% dnatrët 40% BK, PSP Duhet cekur se është llgaritur përballushmëria e kstve të larta të këtyre investimeve në terma kapitale në raprt me financat publike. Megjithatë, siç duket nuk është marrë në knsideratë përballushmëria e ksts së perimit (tarifat e shpagimit të kstve) për knsumatrët Plani i Veprimit për Bidiversitet Plani i veprimit për bidiversitet adresn një gamë të gjerë të sektrëve, duke përfshirë peshkatarinë dhe ujërat. Për peshkatari Plani i Veprimit specifikn priritetet në vijim: Përcaktimi i kushteve të ruajtjes për bidiversitet në ligjet dhe dkumentet e peshkimit; Përmirësimi i kntrllit dhe ndërprerjes së peshkimit ilegal përmes bashkëpunimit të afërt ndërmjet MBPZHR dhe MMPH, Asciacineve të peshkimit dhe OJQ; Data baza e stkut të peshqve; dhe Shfrytëzimi maksimal i burimeve të ujit me shfrytëzim me të mirë të ushqimit natyral dhe ruajtjes së lljeve të peshqve. Më tej, Plani i Veprimit i Strategjisë së Mjedisit specifikn priritetet në vazhdim: Ndërtimi i impianteve për trajtimin e ujërave dhe kntrllimin e qarkullimit të lumenjve duke shfrytëzuar treguesit për përtëritjen e bidiversitetit. Ndërprerja e shkatërrimit të eksistemeve të lumenjve nga shfrytëzimi i rërës dhe degradimi i shtretërve të lumenjve dhe gjithashtu përmirësimi i menaxhimit të pellgjeve të lumenjve; Sigurimi i ujit përmes strategjisë së përshtatshme duke përfshirë sigurinë e digave dhe rrjetit të furnizimit me ujë në mënyre që përfitimet të jenë më të mëdha nga bidiversiteti; Ngritja e bashkëpunimit ndërmjet Inspektrateve të ujit dhe të natyrës në implementimin e kushteve për mbrjtjen e natyrës; Implementimi i prcedurave mjedisre për Vlerësimin Strategjik të Mjedisit dhe Vlerësimin e Ndikimit Mjedisr dhe veçmas kur aktivitetet janë planifikuar dhe ndërmarrë në hapësirat ujre dhe në tkat e lagështa Agr-Mjedisi Edhe pse j në mënyrë primare e lidhur me mjedisin, duhet të thuhet se Prgrami i Zhvillimit Bujqësr dhe Rural (PZhBR), versini i fundit i hartuar nga Ministria për Bujqësi, Pylltari dhe Zhvillim Rural, specifikn mjedisin si bjektiv kryesr. Ky prgram përfshinë masat në lidhje me një numër të çështjeve mjedisre duke përfshirë edhe at të identifikuara për tu përputhur: Masa 2 Ristrukturimi i ptencialit fizik Strategjia për Ujërat e Ksvës

84 Investimi në: izlimin e ndërtesave; pajisje më e mirë për nxehje dhe zvgëlim i shfrytëzimit të drurit dhe ksts për nxehje; grpave septike, trajtimit të ujërave të ndtura, mbajtja e hapësirave dhe cisternave për pleh; kmpstimi në ferma Masa 3 Burimet e ujit Ruajtja e ligatinave dhe znës vërshyese si pjesë e mbrjtjes nga vërshimet Masa 4 Përpunimi i ushqimit Kërkesa për menaxhimin mjedisr në fabrikat e përpunimit, energjia nga bimasa, ndarja e mbeturinave Masa 6 Diversifikimi Menaxhimi i turizmit rural, marketingu direkt i prdukteve, përpunimi i drurit dhe leshit Masa 7 Infrastruktura rurale dhe trashëgimia Furnizimi me ujë, rrugët e mirëndërtuara, ujërat e ndtura, grumbullimi i mbetjeve, qendrat e kmunitetit, bjekte brezgjëra rurale Në lidhje me tkat e lagështa duhet të identifikhen veprimet në vazhdim: Vendsja në hartë, mbrjtja e përrenjve dhe ligatinave, mbrjtja nga kullimi, mirëmbajtja e rezervuarëve artificiale dhe pellgjeve të peshqve për zgjtë Plitikat Shtetërre Ndërsektriale Prgrami i Qeverisë së Republikës së Ksvës Seksini 1.15 i Prgramit ka të bëjë me përmirësimin e mjedisit jetësr. Në lidhje me ujërat është përfshirë teksti në vazhdim: Sa i përket shërbimeve adekuate të furnizimit me ujë ku të gjithë shfrytëzuesit d të kenë sasi të mjaftueshme të ujit cilësrë, Qeveria d të fkushet në: Rritja e kapaciteteve të akumulimit dhe trajtimit të ujit Stimulimi i përmirësimit të menaxhmentit të kmpanive regjinale dhe lkale me qëllim të sigurimit të financimit direkt nga bankat zhvillimre që perjnë në Republikën e Ksvës. Zgjerimi i mëtejshëm si dhe rehabilitimi i rrjetit në znat rurale. Mbrjtja e ujërave Në qendrat e mëdha urbane, që paraqiten si ndtës të mëdhenj të ujërave dhe lumenjve, d të filljë implementimi i impianteve. D të investhet edhe në liqenin e Batllavës dhe të Badvcit, me qëllim të evitimit të ujërave të zeza dhe ujërave të tjera ndtës. Fndet d të sigurhen nga buxheti, duke bërë ririentimin e investimeve, si dhe nga dnatrët dhe institucinet financiare ndërkmbëtare. Qeveria, me ndihmën e dnatrëve, ka Gjatë katër viteve të ardhshme Qeveria d të sigurjë marrëveshje financimi për Prishtinën, Ferizajn, Gjilanin dhe Mitrvicën. Rregullimi i përrenjve dhe masat kundër erzinit: Mbrjtja e akumulacineve ekzistuese, Masat kundër erzinit në brigjet e ujërrjedhavee, 84 Strategjia e Ujërave të Ksvës

85 Rregullimi i rrjedhave ujre në znat bujqësre. Sigurimi i ujit për shfrytëzim: D të bëhet zgjerimi i dy sistemeve kryesre, Ibër-Lepencit dhe Radniqit, si dhe prjektimi dhe ndërtimi i sistemeve të reja të ujitjes, duke shfrytëzuar edhe një pjesë të madhe të lumenjve të Ksvës, siç janë: Drini, Lepenci, Ereniku, Lumbardhi, Sitnica, Drenica, Llapi dhe Mrava. Investime madhre për ndërtimin e akumulacineve, të cilat d të kenë destinim ujitjen e tkave bujqësre, pr edhe destinime të tjera. D të filljë rregullimi i lumenjve kryesrë, si dhe ndërtimi i akumulimeve mbi këta lumenj. Kj d të mundësjë shfrytëzimin më të madh të tyre dhe d t i parandaljë vërshimet. Gjithashtu, d të identifikhen të gjitha lkacinet e mundshme, në mënyrë që ptenciali ujr të shfrytëzhet edhe për prdhimin e energjisë elektrike, duke i pltësuar kriteret mjedisre dhe at të BE-së. Seksini 1.2 trajtn Sektrin e Energjisë dhe theksn si në vazhdim: Në mënyrë që të garanthet furnizim i sigurtë dhe i besueshëm i rrymës, Qeveria e Republikës së Ksvës gjatë mandatit të tanishëm qeverisës synn të vazhdjë me refrmat në sektrin e energjisë si në vazhdim: Zhvillimi i prcedurave të tenderimit për ndërtimin dhe funksinalizimin e Hidrcentralit të Zhurit me kapacitet instalues prej 305 MW deri më 2019, me qëllim të ndërtimit dhe funksinalizimit në periudhën Deklarimi i plitikave afatmesme priritare Priritetet e sektrit kanë rendësi të drejtpërdrejtë në sektrin e ujërave ashtu si thuhet në deklaratën e cila është risjellë këtu: 1. Rritja Eknmike 1.2 Zhvillimi i sektrit të bujqësisë Ngritja e kapaciteteve knkurruese të bujqve Ky priritet d të arrihet me shtimin e prdhimeve bujqësre dhe kur bujqit pltësjnë standardet të cilësisë me të lartë të ushqimit. Për këtë qëllim, mbështetja për këtë priritet është planifikuar të vazhdjë me: Intensifikimin e masave për rehabilitimin e sistemit të ujitjes 1.5 Energjia, minierat, telekmunikacini dhe ndërmarrjet publike Sigurimi i furnizimit të qëndrueshëm dhe cilësr me energji. Plitikat ekzistuese sipas krnizës strategjike dhe të planifikimit për sektrin e energjisë përfshijnë aktivitete të ndryshme siç janë: Implementimi i prjektit të termcentralit Ksva e Re Vazhdimi i aktiviteteve për ndërtimin e HC Zhur ; Vazhdimi i aktiviteteve për dekmisinimin e termcentralit Ksva A Refrmimi dhe ristrukturimi i NP dhe ngritja e standardeve të shërbimit publik për qytetarët Gjatë kësaj periudhe është planifikuar puna për mnitrimin e funksinalizimit të pltë të ndërmarrjes së re të Pstës së Ksvës dhe implementimin të kntratës për privatizimin e PTK-së. Me rëndësi të veçantë është përmirësimi i furnizimit me ujë, Strategjia për Ujërat e Ksvës

86 shtimi i kapaciteteve akumuluese dhe të prdhimit për furnizim me ujë përmes investimesh në sistemin rajnal të ujit të mbështetur nga partneret zhvillimr dhe Qeveria, duke mbështetur Kmpanitë publike rajnale për të ndërtuar kapacitetet teknike që frjnë shërbime përmes investimeve direkte të MZHE. Qëllimi i Qeverisë është që vazhdimisht të zvgëlhen subvencinet për ndërmarrjet publike përderisa në të njëjtën khë të përmirëshet përfrmanca e tyre. 6. Shëndeti dhe Mirëqenia Sciale 6.3 Mbrjtja e mjedisit jetësr Cilësia e mjedisit në Ksvë është shumë larg nga standardet mjedisre të Bashkimit Evrpian. Ka prbleme serize në lidhje me cilësinë e ujit, menaxhimin e mbeturinave, ndtjen e ajrit, ndtjen e tkës dhe humbjet në bidiversitet, menaxhim i dbët i mbetjeve industriale dhe shfrytëzim j i qëndrueshëm i burimeve natyrre Plani Hapësinr për Ksvën Plani Hapësinr paraqet analizë të detajuar dhe të gjerë dhe një prgram të masave. Në veçanti: Kapitulli 4 Strategjia dhe Veprimet e Zbatimit: Shkqitjet në vazhdim nga Plani Hapësinr janë paraqitur në frmatin në vazhdim: Çështja Qasja ap elementi Veprimi Veprimi Specifik Shkalla e lartë e ndtjes dhe degradimit të mjedisit Aktivitetet për të arritur cakun për ujin janë: Ndalimi me ligj i eksplatimit të inerteve nga shtretërit e lumenjve nga peratrët e pa-licencuar. Ndalimi i shkarkimit të mbetjeve në shtretërit e lumenjve. Standardizimi i depnive të mbeturinave. Shfrytëzimi i plehrave kimike dhe pesticideve duhet të përputhet me standardet për minimizimin e ndtjes së ujërave nëntkësre dhe sipërfaqësre. Sigurimi i mbrjtjes me efikase të grpsjes së mbetjeve të rrezikshme që mund të shkaktjnë katastrfa në ujërat nëntkësre dhe sipërfaqësre. Secila ndërtesë ap aktivitet industrial, minierë, minierë e hapur duhet të ndërtjë impiant industrial duke u bazuar në aktivitetin eknmik dhe të ndërmarrë pastrim të mbetjeve kimike dhe bilgjike për ujërat dhe të shkarkj ujërat e pastra në përrenj. Impiantet për trajtimin e ujërave të ndtura ndërthen për të pastruar ujërat nga sistemet e kanalizimit të vendbanimeve. Znat ku ka nevjë për eksplatim të depzitave të materieve inerte trajthen prfesinalisht. Ndalimi i ndnjë aktiviteti mekanik në shtratin e lumit nga makineria e perimit. 86 Strategjia e Ujërave të Ksvës

87 Ndalimi i mjeteve të mtrizuara dhe pajisjeve të tjera larëse në ujërat sipërfaqësre. Pastrimi i shtretërve të lumenjve dhe mirëmbajtja nga të gjitha nivelet qeverisëse. Ndalimi i shkarkimit të elementeve dhe mbeturinave që mund të rrezikjnë shëndetin e flrës dhe faunës në lumenj. Zbatimi i dënimeve rigrze për ndtësit. Mnitrimi i depnive ilegale dhe vlerësimi i situatës aktuale. Eliminimi i të gjitha depnive ilegale që mund të shkaktjnë ndtjen e ujërave. Riparimi dhe gjithashtu ndërtimi shtresave agile dhe kanaleve kulluese për depnitë me qëllim për të shmangur ndtjen e ujërave nëntkësre dhe sipërfaqësre. Pastrimi i parkut industrial në Mitrvicë që është kërkesë urgjente pasi ky park është duke ndtur lumenjtë dhe ujërat nëntkësre me metale të rënda. Kntrllimi strikt i shfrytëzimit të plehrave kimike dhe pesticideve në tkat bujqësre. Ndalimi i shfrytëzimit të materieve kimike përgjatë brigjeve të lumenjve siç përcakthet me ligj. Ndalimi i shkarkimit në ujëra të çfarëd substance kimikei dhe bilgjike e përdrur në bujqësi. Ofrimi, mnitrimi dhe mirëmbajtja e rregullt e depnive me mbetje të rrezikshme veçmas të atyre në kmpleksin e Trepçës, KEK-ut dhe Hanit të Elezit. Trajtim i decentralizuar i ujërave të ndtura me të cilën të gjitha vendbanimet kanë impiant për trajtimin e ujërave të ndtura ap në rast të trajtimit të centralizuar të gjitha shtatë qendrat rajnale duhet të ndërtjnë impiantet e tyre 41 Znat e rrezikuara nga vërshimet dhe erzini Me qëllim të vendsjes së kntrllit në znat e rrezikuara nga vërshimet, MMPH/Departamenti i ujërave në bashkëpunim me autritetet kmpetente për eknmi, financa, bujqësi, pylltari, tregti, industri, shërbime publike, kmunikime, transprt, energji, zhvillim rural, banim, ndërtim dhe mbrjtje të mjedisit duhet të përpiljnë Planin për menaxhimin e vërshimeve me të vetmin qëllim për të minimizuar pasjat ap edhe për të minimizuar vërshimet. Plani duhet të përmbajë: Bazën e të dhënave për vëllimet e prurjeve në lumenj. Paraqitjen në hartë të znave të rrezikuara përgjatë brigjeve të lumenjve dhe valës vërshuese të lumenjve me qëllim të mnitrimit të përhershëm. Sistemi i paralajmërimit dhe alarmimit për vërshimet 41 Plani Hapësinr gjithashtu riprdhn infrmacin nga studimi 2004 për ujërat e ndtura që tregn se 7 WWTP të mëdha duhet të ndërthen dhe tregn se ekzistn presin i madh ndërkmbëtar për impiantet në Prishtinë, Mitrvicë dhe Ferizaj. Strategjia për Ujërat e Ksvës

88 Caktimin i stafit në nivel qendrr për paralajmërim të hershem, mnitrim dhe alarmim. Përpilimi i planeve emergjente për vërshimet nga institucinet përkatëse për menaxhimin e krizave. Parandalimi iefekteve negative nga vërshimet përmes masave paraprake teknike. Ndërmarrja e masave teknike në brigjet e lumenjve ap në vetë shtretërit e lumenjve për të shmangur barrierat natyrre dhe barrierat e vendsura nga njeriu. Ndërtimi i mureve mbrjtëse në znat ku shtretërit e lumenjve nuk mund të përballjnë gjithë prurjet, me intervenime teknike (argjinatura me material natyrr pr edhe materiale të ngurta gjithashtu). Urbanizimi i brigjeve të lumenjve, bnifikimi dhe pyllëzimi si masa mbrjtëse. Mirëmbajtja e grykëderdhjeve përmes intervenimit natyrr. Ndalimi me ligj i shfrytëzimit të tkës bujqësre përgjatë brigjeve të lumenjve që mund të shkaktjë ndikime rreziku për vërshime Ndalimi i të gjitha aktiviteteve ndërtimre në afërsi të brigjeve të lumenjve përveç atyre bjekteve me karakter eknmik (urat, digat, kanalet e kullimit etj) që nuk e rrezikjnë rrjedhën e lumit me vërshime. Parandalimin e shkatërrimit të flrës përgjatë brigjeve të lumenjve përveç atyre që kanë ndikim negativ. Parandalimi i shkatërrimit të flrës përgjatë shtretërve të lumenjve Erzini Mbjellja e drunjve përgjatë shtretërve të lumenjve me qëllim të parandalimit të erzinit, vërshimeve dhe gjithashtu frimit të pamjeve natyrre sipas studimeve të mëhershme. Parandalimi i eksplatimit të inerteve në brigjet e lumenjve. Restaurimi i brigjeve të lumenjve sipas studimeve të mëhershme. Parandalimi i ndryshimit të rrjedhës në shtratin e lumit. Znat në të cilat erzini ka intensitet të lartë dhe shkaktn pasja të rrezikshme për rrjedhjen e ujit, tkën, pyjet, bjektet dhe gjërat tjera të palëvizshme, duhet të paraqiten si zna erzive që duhet të bëhen nga kmunat sipas ligjit për Ujërat të Ksvë. Qeveria e Ksvës shpall znat erzive vetëm kur ka të bëjë me një interes të madh nacinal që ndikhet nga erzini dhe përpiln masa mbrjtëse. Parandalimi i erzinit është bjektiv dhe detyrë e të gjithë shfrytëzuesve, shfrytëzuesve të tkës bujqësre, tkave malre, pyjeve, ujërave dhe aseteve tjera natyrre me qëllim të mbrjtjes së rrugës, vendbanimit, tkës bujqësre dhe të mirave tjera materiale. Me qëllim të parandalimit të aktivitetit erziv, duhet të ndërmerren hapa të menjëhershëm dhe knkrete si në vazhdim: Parandalimi i prerjes së pyjeve dhe degradimit të tyre, Parandalimi i mbikulltjes, Parandalimi i shfrytëzimit të mjeteve materiale që shkaktjnë erzin. Veprimet kundër erzive: për të ndaluar vazhdimin e këtij fenmeni negativ duhet të ndërmerren veprime hidrteknike, bujqësre dhe bilgjike. 88 Strategjia e Ujërave të Ksvës

89 Masat Hidrteknike Ndërtimi i terrasave, argjinaturave dhe digave në shtratërit e ujërrjedhave si masa mbrjtëse hidrteknike për të minimizuar fuqinë erzive. Ndërtimi i argjinaturave përgjatë brigjeve të lumenjve. Mbjellja e drunjve përgjatë shtretërve të lumenjve. Parandalimi i eksplatimit të inerteve në brigjet e lumenjve. Masat bujqësre Mirëmbajtja e tkës bujqësre, Aplikimi i praktikave të duhura bujqësre, Përdrimi i sistemit të ujitjes kullimit të bëhet sipas udhëzimeve të ekspertit, Shtimi i investimeve për mbrjtjen e tkës përgjatë brigjeve të lumenjve. Masat bilgjike Mbrjtja e pyjeve ekzistuese nga prerja dhe zjarri pakntrlluar, Parandalimi i kulltjes në znat e zhveshura dhe me mungesë flre, Pyllëzimi i djerrinave dhe hapësirave të degraduara, Krijimi i brezave të gjelbëruara në regjinet ku ka mundësi me të lartë të erzinit, Mbjellja përgjatë brigjeve të lumenjve, përrenjve dhe rrjedhjeve ku erzini është aktiv. Lkacinet priritare ku masat kundër erzinit duhet të ndërmerren: Në pellgun e lumit Ibër, diku 947 km 2 ap 23% e pellgut janë me shkallën 1 se 2 të incidencës. Në pellgun e lumit Mrava e Binçës diku 700 km 2 ap përafërsisht 41% janë të rrezikuar nga rreziku prej ishkallës 1 se 2. Në pellgun e Drinit të Bardhë diku 800 km 2 ap 24% e pellgut është i rrezikuar nga rreziku i shkallë s 1 se 2, dhe Në pellgun e lumit Lepenc diku 230 km 2 ap 35% të pellgut është i rrezikuar me rrezikun e shkallës 1 se 2. Intervenimet hapësinre nga të dhënat e paraqitura në harta duhet të ndërmerren në një sipërfaqe prej 2620 km 2 që është e rrezikuar nga erzini ekstrem dhe i fuqishëm. Qeveritë kmunale duhet të shpallin hapësirat e rrezikuara dhe të ndërmarrin masa knkrete kundër erzinit në bashkëpunim me MMPH, MBPZHR, Agjencinë e Pyjeve, MPS, MF, etj. Ruajtja, mbrjtja dhe eksplatimi racinal i burimeve natyrre Prblemet që duhet të adreshen me urgjencë Ndtja e ujit shkakthet nga mungesa e impianteve për trajtimin e ujërave të ndtura nga industria Zhvillimi dhe integriteti i infrastrukturës dhe kmunikimit (4.1.4) Strategjia për Ujërat e Ksvës

90 Zhvillimi i rezervave akumuluese të ujit në Dragaçina - Kmuna e Suharekës, Kremenata Kmuna ekamenicës, Pnshec dhe Ripaja Kmuna e Gjakvës, Bistrica dhe Vaganica Kmuna e Mitrvicës, Pllata dhe Majanci Kmuna e Pdujevës, Cecelia dhe Mirqi Kmuna e Vushtrrisë, Drelaj dhe Kërstvci Kmuna e Pejës, Mva Kmuna e Skenderajt, Dbrshec Kmuna e Gllgvcit, Makc Kmuna e Prishtinës, Shtimes, Reçan Kmuna e Prizrenit, Firaja Kmuna e Shtërpcës, dhe Binaq Kmuna e Vitisë Dispzitat implementuese Kushtet për alkimin e hapësirave të bjekteve të rëndësishme për Ksvën. Ndërtesat e rëndësisë së veçantë lejhet të ndërthen në rastin kur lejhet nga faktrët natyrr ekzistues. Priritet kanë hapësirat (lkacinet) ku ka infrastrukturë siç është: qasja e lehtë në rrugë, rryma elektrike, telekmunikacini, furnizimi me ujë, kanalizimi etj. Kushtet për vendsjen e aktiviteteve eknmike në një hapësirë Realizimi i parqeve të biznesit duhet të bazhet në kriteret e dhëna në vazhdim: Ptenciali për zhvillim, tka, infrastruktura e duhur (kanalizimi, uji, rryma elektrike, telekmunikacini, nxemja), Kushtet për caktimin e znave të ndërtimit Në mënyrë që të cakthen znat për ndërtim, znat priritare ku infrastruktura e dmsdshme teknike ekzistn si: qasja e lehtë në rrugë, rryma elektrike, telekmunikimi, uji dhe kanalizimi. Nëse nuk ekzistn infrastruktura në afërsi, është e dmsdshme që para se të cakthet zna për ndërtime të ndërthet së pari infrastruktura. Kushtet (funksinale, hapësinre, eklgjike) të definimit të sistemeve të kmunikimit dhe infrastrukturës tjetër në znë. Për të ndërtuar sisteme publike të furnizimit me ujë dhe kanalizime për ujëra të ndtura duhet të merret leje nga autriteti i rajnit të pellgjeve lumre; Për të ndërtuar impianet për trajtimin e ujërave të ndtura dhe klektrëve për kët ujëra, leja duhet të merret nga autriteti i rajnit të pellgjeve lumre; Masat e mbrjtjes së vlerave natyrre dhe trashëgimisë histrike Planet hapësinre, planet rregullative dhe planet menaxhuese përmbajnë masa gjithëpërfshirëse për mbrjtjen e vlerave natyrre dhe kulturre si dhe 90 Strategjia e Ujërave të Ksvës

91 trashëgimisë histrike në Ksvë. Për znat e veçanta të deklaruara si zna të mbrjtura, planifikimi hapësinr dhe menaxhimi, MMPH zhvilln dhe përpiln plane rregullative në territrin e kmunave që janë të vendsura në at hapësira. Masat e parashikuara në planet e mësipërme janë në frmën e përgjithësuar: Mbrjtja e lumenjve nga eksplatimi ilegal i zhavrit; Shfrytëzimi racinal i ujërave nëntkësre; Masat për parandalimin e ndikimeve të dëmshme në mjedis. Lejet për ndërtimin dhe perimin e kapaciteteve industriale lëshhen vetëm me aplikimin e teknlgjisë mderne për të ms ndtur ajrin, ujin dhe tkën; Kapacitetet industriale që lëshjnë ujëra të ndtura industriale e të cilat mund të ndërthen në të ardhmen duhet të kenë impiante për pastrimin e këtyre ujërave; Ndalimi i shkarkimit të ujërave të ndtura në lumenj dhe liqene; Në mënyrë që të mbrhen ujërat nëntkësre nga kntaminimi i mundshëm: Duhet të ndërthen sistemet për kanalizimin të ujërave të ndtura; Uji duhet të kanalizhet në sistemin e veçantë të kanalizimit atmsferik; Kujdes i veçantë duhet ti kushthet kullimit të ujërave atmsferike në varreza; Depnitë ekzistuese ilegale duhet të eliminhen (shih dispzitën 5.9.), përderisa të rejat duhet të ndërthen sipas standardeve evrpiane në mënyrë që të parandalhet ndtja e tkës dhe ujit nëntkësr nga mbeturinat Plitikat Tjera Sektriale Specifike të Rëndësisë së Madhe Energjia Strategjia e Energjisë për Ksvën frn infrmacin për gjendjen e përgjithshme të hidrenergjisë: Prdhimi i hidrenergjisë vjen kryesisht nga Hidrcentrali (HC) i Ujmanit me kapacitet prdhimi 35 MW dhe HC i Lumbardhit me kapacitet prdhimi prej 8.3 MW. Prdhimi i energjisë elektrike nga Hidrcentralet e Ksvës ka pësuar rënie nga 9.71 kte 42 në vitin 2004 në 5.40 kte në vitin 2007, me ulje mesatare vjetre prej 23.7% Strategjia nënvizn veprimet që tashmë janë ndërmarrë në lidhje me hidrenergjinë: Gjatë vitit 2006 është përgatitur një studim para-fizibiliteti në lidhje me ptencialin hidrik, dhe në vitin 2008 është bërë vlerësimi i ptencialeve të energjisë diellre si dhe të ptencialeve të erës, bimasës dhe ujërave gjetermale. Gjithashtu janë kmpletuar prjektet në vijim. Hartimi i prcedurave tenderuese për ndërtimin e hidrcentraleve të vgla (2008). Aj gjithashtu përcaktn një sërë bjektivash, duke përfshirë: Optimizimi i eksplatimit të të gjitha burimeve energjetike në dispzicin, duke përfshirë burimet vendre dhe të imprtuara; Ksva duhet të shfrytëzjë burimet e saj të bllshme të linjitit dhe të planifikjë shfrytëzimin racinal të tyre për gjenerimin e rrymës elektrike.. Për 42 Kil-tnë të ekuivalentit të naftës Strategjia për Ujërat e Ksvës

92 me tepër, aj gjithashtu duhet të shfrytëzjë racinalisht të gjitha burimet tjera energjetike në dispzicin, duke përfshirë hidrenergjinë dhe burimet tjera të energjisë së ripërtëritshme. Prmvimi i vetëdijesimit për mbrjtjen e mjedisit në aktivitetet energjetike: Në përputhje me EnCT, Ksva zthet të implementjë Acquis Cmmunautaire për Mjedisin në lidhje me eksplatimin e burimeve të energjisë dhe ndërtimin e perimin e infrastrukturës energjetike. Sigurimi i përdrimit efikas të energjisë dhe nxitja e shfrytëzimit të burimeve të energjisë së ripërtëritshme: Ksva planifikn të prmvjë efiçiencën e energjisë dhe përdrimin e energjisë së ripërtëritshme si dy psine të ndërlidhura të zhvillimit të qëndrueshëm që kntribujnë në sigurinë e përgjithshme të furnizimit dhe mbrjtjes së mjedisit Pltësimi i kërkesës për energji është paraparë si në vijim: (iii) Gjenerimi i energjisë nga Hidrcentrali (HC) i Ujmanit, i cili me mirëmbajtje dhe rehabilitim, mund të vazhdjë perimin e tij kmercial për një khë të gjatë; (iv) Gjenerimi i energjisë nga HC i vgël (HCV) i Lumbardhit; (v) Gjenerimi i energjisë nga Hidrcentrali i Zhurit, i cili pritet të ndërthet; (vii) Gjatë periudhës , mbi 16 HCV d të ndërthen, ndërsa hidrcentralet e vgla ekzistuese d të rehabilithen dhe d të kthehen në perim me kapacitet të përgjithshëm prej mbi 60 MW. Ndërkhë hidrcentralet e vgla ekzistuese d të rehabilithen dhe d të kthehen në perim; Zhvillimi i kapaciteteve të reja të gjenerimit të energjisë Ndërtimi i HC të Zhurit me kncesin përmes një prcesi të hapur, transparent dhe knkurrues; Rritja e kapacitetit/ knvertimi në HC të kthyeshëm të Ujmanit; Zhvillimi përmes kncesinit të HC-ve të vgla të reja përmes një prcesi të hapur, transparent dhe knkurrues; Plitika e implementimit (të Ripërtëritshmet) Përgatitja e një prgrami mbështetës dhe stimulues për jshjen e investimeve të sektrit privat në zhvillimin e prjekteve të EE (Efiçiencës së Energjisë) dhe BER (Burimeve të Energjisë së Ripëtëritshme), në përputhje me qasjet Evrpiane, është një burim tjetër i rëndësishëm i energjisë së ripërtëritshme (kryesisht hidrcentralet e vgla), si dhe krijimi i një fndi garantues për kreditë që investitrët d të merrnin nga bankat vendre për implementimin e EE dhe BER. Masat që duhet të ndërmerren Implementimi i plitikës së mësipërme dhe masave nga Qeveria; Ndërtimi me kncesin i HC të Zhurit në përputhje me studimet e fizibilitetit, masat mbrjtëse mjedisre dhe sciale dhe knsultimin me pininin publik; Identifikimi dhe para-vlerësimi i të gjitha hidrcentraleve me ptencial të madh në Ksvë bazuar ne strategjine aktuale te energjise; Kncesinimi për ndërtim me investim të sektrit privat, përmes prcedurave tenderuese transparente dhe knkurruese, të hidrcentraleve të vgla tashmë të identifikuara; Zhvillimi dhe zbatimi i stimujve fiskalë për të prmvuar efiçiencën e energjisë dhe teknlgjitë e energjisë së ripërtëritshme. Masat Mbrjtëse Mjedisre 92 Strategjia e Ujërave të Ksvës

93 Ksva është ztuar për të miratuar dhe implementuar standardet mjedisre të BEsë për të gjitha investimet e reja në sektrin e energjisë. Qeveria d të: Frcjë menaxhimin e burimeve të ujit në përputhje me Ligjin për Ujëra të Ksvës dhe Direktivën e Krnizës për Ujëra të BE-së në mënyrë që të sigurhet furnizim i besueshëm me ujë për sektrët e banimit, industrisë, energjisë dhe bujqësisë Minierat dhe Mineralet Minierat dhe nxjerrja e mineraleve janë në kuadër të kmpetencave të Ministrisë së Zhvillimit Eknmik. Dkumentet kryesre të plitikave në këtë fushë janë: Strategjia për Miniera e Republikës së Ksvës Prgrami Implementues për Strategjinë e Minierave Strategjia e Minierave (f.32) merr në knsideratë burimet e rërës dhe zhavrrit, dhe thtë: Ekzistjnë diku 110 prani dhe burime të rërës dhe zhavrrit. Nga ky numër, vetëm disa nga pranitë dhe burimet me të mëdha kanë përbërje të mjaftueshme minerale dhe granulare, që i bën at të përshtatshme si lëndë e parë për prdhimin e betnit. Rezervat e rërës dhe zhavrrit në Republikën e Ksvës janë të kncentruara në shtretërit e lumenjve kryesrë, dhe për shkak të aktiviteteve intensive të shfrytëzimit të rërës dhe zhavrrit, një pjesë e peisazheve të këtyre lumenjve janë mjaft të dëmtuara. Vlerëshet se sasia e përgjithshme e rërës dhe zhavrrit arrin në 331 Mm 3. Pasi që ndikimet mjedisre të përpunimit të rërës dhe zhavrrit janë të rënda dhe për shkak të destinimeve të ndryshme të tkës ku janë të lkalizuara kët burime, ky aktivitet rezultn si pa perspektivë, dhe veprimet e tilla duhet të zëvendëshen me aktivitete me të favrshme në shfrytëzimin e silikateve të frta dhe gurëve karbnikë. Megjithatë, duke qenë se shtresat dhe depzitat e rërës dhe zhavrrit në shtretërit e lumenjve janë të ripërtëritshme (prurjet vjetre të lumit), lejimi i shfrytëzimit të tillë duhet të kufizhet dhe kushtëzhet me elabrime të detajuara dhe prfesinale. Vendimi Nr. 02/46 i datës , i lëshuar nga Kryeministri i Republikës së Ksvës, ndaln shfrytëzimin e materialeve inerte nga shtretërit e lumenjve, brigjet e lumenjve dhe znat në afërsi të tyre në tërë Republikën e Ksvës. Ky vendim gjithashtu ka paraparë ndalimin e përkhshëm (3 vite) të të gjitha aktiviteteve të shfrytëzimit në lumenjtë dhe përreth tyre. Ky vendim knsiderhet si i dmsdshëm për ndalimin përfundimtar të degradimit të mëtejshëm të lumenjve. Si përmbledhje, situata aktuale përfshin: Dëmtimin e lumenjve si pasjë e nxjerrjes së zhavrit në të kaluarën Ndalimin e përkhshëm të nxjerrjes së mëtejshme të zhavrit Zhvillimin e një strategjie për shfrytëzimin e qëndrueshëm të rërës dhe zhavrit të lumenjve Në lidhje me pikën e fundit, Strategjia për Minierat përfshin nën Objektivin IV.2. Mbrtjen e mjedisit nga aktivitetet e gërmimit, një masë e rëndësisë së veçantë: IV.2.4 Kryerja e një studimi mbi prurjet vjetre të materialeve inerte në lumenjtë kryesrë dhe përpilimi i një plani të përgjithshëm mbi mundësitë e shfrytëzimit të inerteve, nga këndvështrimi i mbrjtjes së mjedisit; Strategjia për Ujërat e Ksvës

94 Prgrami Zbatues i Strategjisë së Minierave përfshin një numër të prjekteve të rëndësishme, duke përfshirë: Rehabilitimin e znave të degraduara të lumit Drini i Bardhë Rehabilitimi i parkut industrial në Mitrvicë: Rregullimi i shtratit të lumit Sitnica Megjithatë, duket sikur Prgrami Zbatues nuk përfshin studimin e përmendur më lartë (IV.2.4.) Ujitja MBPZHR aktualisht është duke zhvilluar Strategjinë e Ujitjes, e cila është akma në draft versin dhe prandaj nuk është shqyrtuar detajisht këtu Pylltaria Dkumentet strategjike për sektrin e pylltarisë në Ksvë janë Ligji për Pyjet i vitit 2003, i amendamentuar në vitin 2004, dhe Plitika dhe Strategjia për Pylltarinë, e pasuar nga Plani i Veprimit, që e mbuln periudhën , publikuar nga MBPZHR në vitin Plani i Veprimit nënvizn aktivitetet kryesre gjatë një periudhë prej 10 viteve të ardhshme, me një përditësim të vazhdueshëm për të pasqyruar ndryshimet në shqëri. Aktivitetet e Planit të Veprimit përfshijnë aspektet teknike, çështjet edukative, mjedisre, sci-eknmike, industriale, etj. Duke marrë parasysh këtë kmpleksitet, është e qartë se MBPZHR punn ngushtë me ministritë tjera, duke përfshirë MMPH, gjatë implementimit të veprimeve të planifikuara. Nuk ekzistjnë masa knkrete që janë paraparë në dkumentin ekzistues të Plitikës dhe Strategjisë në lidhje me kapacitetet absrbuese ujëmbledhëse në mbrjtjen nga rreziku i vërshimeve, dhe zvgëlimi i erzinit. Prandaj, rekmandhet fuqishëm që kët masa të merren parasysh gjatë rishikimit të dkumentit të Plitikës dhe Strategjisë nga MBPZHR. Kj duhet të bëhet në bashkëpunim me MMPH dhe kmunat përkatëse, të cilët janë aktrët kryesrë gjatë implementimit të këtyre masave. 4.9 Sfidat Kyçe të Implementimit Janë një numër i çështjeve kyçe për implementim që duhet të adreshen: Transpzimi i legjislacinit të BE-së nuk është i pltë, Kapaciteti për të zbatuar legjislacinin në nivelin qendrr dhe lkal mbetet i dbët, Buxheti i alkuar për këtë sektr është i kufizuar, dhe Institucinet relevante për menaxhimin e ujërave kanë mungesë të resurseve të duhura njerëzre, administrative dhe kapitale për të implementuar dhe zbatuar kërkesat në mënyrë efektive, siç parashihet në Ligjin për Ujëra të Ksvës. Ka një mungesë të përgjithshme të resurseve njerëzre dhe financiare dhe struktura institucinale në nivelin lkal duhet të frchet Lidhja e Legjislacinit me Prcesin e Zhvillimit Institucinal Kërkesa për përgatitjen e Strategjisë Shtetërre për Ujërat e Ksvës (SSHUK ) është definuar në Nenin 31 të Ligjit për Ujërat dhe specifikn një hriznt implementimi prej 20-vjetësh ( ). I lidhur ngushtë me përgatitjen e SSHUK është zhvillimi i Planit të Veprimit dhe Investimeve për Ujëra (PVIU) për periudhën e njëjtë khre. 94 Strategjia e Ujërave të Ksvës

95 Në mënyrë që bjektivat e përcaktuara në SSHUK të arrihen dhe të sigurhet implementim efektiv i masave investuese siç janë paraqitur në PVIU, duhet të sigurhet një pajtim kmbëtar për strukturën institucinale dhe prcesin e ndërlidhur të zhvillimit të legjislacinit. Në mbështetje të përafrimit të Ksvës me Bashkimin Evrpian (BE) këshillhet përgatitja e një strategjie realiste dhe afatgjatë (një udhërrëfyes ) për implementimin e legjislacinit të BE-së dhe kj d të ndërlidhet veçanërisht me përgatitjen e planeve menaxhuese për pellgjet lumre (PMPLve) dhe implementimin e kërkesave të BE-së për DKU-të. Në mënyrë ideale, ky prces duhet të kryhet në lidhje me afatin khr të Strategjisë për Ujërat e Ksvës (SUK ) dhe kërkesat për planifikim të menaxhimit të pellgjeve lumre, siç është specifikuar në Ligjin për Ujëra të Ksvës në Nenet 31 dhe 32. Strategjia Shtetërre për Ujërat e Ksvës d të kërkjë më tejhvillimin e kushteve të përshtatshme të krnizës për implementimin e legjislacinit të BE-së për ujëra dhe mjedis në nivel të pellgjeve lumre: të gjitha kët në mbështetje të kërkesave për implementimin e DKU dhe DUP / DTUNU dhe në këtë mënyrë të krijhet baza për zhvillimin efektiv të Planeve Implementuese sipas Specifikave të Direktivave (PISD) në sektrët relevantë. Lidhjet ndërmjet dispzitave të direktivave të ndryshme të BE-së duhet të merren në knsideratë sa më shumë të jetë e mundur gjatë prcesit të zhvillimit të legjislacinit kmbëtar. Ka disa çështje ndërsektriale në sektrët e ndryshëm të mjedisit (p.sh. labratrët e mnitrimit, pjesëmarrja e publikut, infrmimi mjedisr etj.) që duhet të merren në knsideratë së bashku, në mënyrë që të shfrytëzhet sa më mirë sinergjia në mes të burimeve të kufizuara njerëzre dhe financiare që karakterizjnë situatën aktuale të sektrit të ujërave në Ksvë - në veçanti një qasje e implementimit të përbashkët mund të jetë relevante për fushat e mëpshtme: Mnitrimi dhe Raprtimi për Statusin e Mjedisit dhe Emetimet: cikli i mnitrimit përfshin aktivitetet nga mbikëqyrja në terren dhe marrja e mstrave, analizat labratrike, sigurimi i cilësisë dhe kntrlli i cilësisë, ruajtja e të dhënave dhe përpunimi, vlerësimi dhe raprtimi i të dhënave Saktësia e secilit prej të gjitha këtyre aktiviteteve ndikn në rezultatin përfundimtar, dhe besueshmërinë e infrmacinit dhe të dhënave të shpërndara dhe të përdrura për përcaktimin e plitikave sektriale përkatëse. Dhënia e Lejeve, Inspektimi dhe Zbatimi: duhet të harthen prcedurat për dhënien e licencave me kërkesa të definuara qartë dhe kërkesa perative për inspektim dhe zbatim. Inspektratet mjedisre duhet të pajisen me burime të mjaftueshme njerëzre dhe pajisje; duhet të sigurhet trajnimi në baza të rregullta për inspektrët, duke përfshirë infrmacinin e përditësuar për bligimet e reja që dalin nga prcesi i transpzimit/implementimit të Direktivave Mjedisre të BE-së. Aktivitetet e inspektimit përfshijnë mbikëqyrjen në vendin e ngjarjes dhe kntrllin administrativ për përputhshmërinë me kushtet e lejeve, licencave dhe urdhërave të lëshuara nga Autriteti/et Kmpetente. Duhet të krijhet një sistem adekuat dhe prprcinal i gjbave, dënimeve dhe përgjegjësisë penale për shkeljet e rënda. Pjesëmarrja e Publikut dhe Përfshirja e Hisedarëve: Në prcesin e transpzimit dhe implementimit të acquis të BE-së është e dmsdshme që të përfshihet publiku, dhe autritetet relevante të niveleve qendrre dhe lkale. Menaxhimi i të Dhënave dhe Infrmimi Mjedisr: Prmvimi i transparencës duke fruar qasje në të dhënat mjedisre është një parim i rëndësishëm për tërë legjislacinin mjedisr; në mënyrë që të prmvhet Ndërgjegjësimi Mjedisr, qasja në të dhënat mjedisre duhet të jetë e garantuar për hisedarët, autritetet tjera dhe publikun e gjerë. Hartimi i Planit për Menaxhimin e Pellgjeve Lumre të Ksvës Ligji Nr. 04/L-147 për Ujërat e Ksvës- i publikuar me 29 prill specifikn Strategjia për Ujërat e Ksvës

96 në Nenin 31 përgatitjen e "Strategjisë Shtetërre për Ujëra": Strategjia Shtetërre për Ujërat duhet të harthet për një periudhë khre njëzet (20) vjeçare, me mundësi rishikimi dhe pltësimi në çd pesë (5) vjet. në Nenin 32 përgatitjen e një "Plani për Menaxhimin e Pellgjeve të Lumenjve". Plani për Menaxhimin e Pellgjeve të Lumenjve duhet të harthet për periudhë gjashtë (6) vjeçare. Neni 110 më tutje specifikn: "Planet për menaxhimin e pellgjeve të lumenjve duhet të nxirren në afat prej njëzetekatër (24) muajsh." Plani i Menaxhimit të Pellgjeve Lumre të Ksvës në përputhje me DKU Në pajtim me kërkesat e sipërpërmendura të Ligjit për Ujëra të vitit 2013 është prpzuar që të harmnizhen hrizntet e planifikimit për përgatitjen e PMPL të parë të Ksvës 'në përputhshmëri me DKU' me Ciklin Planifikues të DKU të BE-së 2015 / 2021 / 2027 / 2033 /. Afati 24 muajsh i përcaktuar në Nenin 110 për 'nxjerrjen' e PMPL knsiderhet shumë i shkurtër pasi që shumë nga parakushtet (institucinale / administrative / teknike / financiare) për përgatitjen e një PMPL kuptimpltë ende nuk janë efektive. Në anën tjetër Strategjia Shtetërre për Ujërat e Ksvës është përgatitur për një afat implementimi 20-vjeçar ( ), dhe mund të pritet që Qeveria e Ksvës d ta aprvjë SSHUK-un (dhe Planin e Veprimit dhe Investimeve për Ujëra - PVIU) në vitin Një bjektiv specifik për përgatitjen e Strategjisë Shtetërre për Ujërat e Ksvës ka qenë: "Të përkrahet Qeveria e Ksvës, në veçanti MMPH dhe Departamenti i saj për Ujërat, në hartimin e një Strategjie të unifikuar për Ujërat e Ksvës, një Plani të Veprimit dhe Investimeve në Ujëra për tërë Ksvën për të drejtuar planifikimin, identifikimin, priritizimin, dhe implementimin e investimeve në sektrin e resurseve ujre në dbi të ppullatës duke ruajtur ndërkhë resurset dhe eksistemet e ndërlidhura me t. " "Të zgjerhet dhe thellhet përafrimi i praktikave dhe standardeve të Ksvës në sektrin e resurseve ujre me at të Direktivës së Krnizës për Ujëra të BE-së, dhe duke e bërë këtë të kntribujë në prgresin e Ksvës drejt prcesit të anëtarësimit të Ksvës në BE". Në këtë kuptim, SSHUK frn një elabrim të mëtutjeshëm të kushteve të kërkuara në krnizë për implementimin e legjislacinit të BE-së për ujëra dhe mjedis në nivel të pellgjeve të lumenjve (e gjithë kj në mbështetje të kërkesave për implementimin e DKU dhe DUP / DTUNU dhe ptencialisht në mbështetje të hartimit të Planeve të Implementimit Specifike për Direktivat (PISD) për sektrët përkatës). Direktiva Krnizë për Ujëra (DKU) e BE-së specifikn në Shtjcën e saj VII kërkesat për implementimin e PMPL për vendet anëtare të BE-së. Lgjika e prcesit të zhvillimit dhe planifikimit të SSHUK (dhe mbështetjes së mnitrimit të cilësisë së ujërave me rekmandime për rishikimin e prgrameve mnitruese) bazhet në strukturën dhe lgjikën e kritereve të implementimit të DKU-së. SSHUK priritizn prblemet dhe rekmandn zgjidhje teknike të përcjella me një vlerësim eknmik për at më të rëndësishmet Drafti i parë i Planit për Menaxhimin e Pellgjeve Lumre për Ksvën të përgatitet për vitin 2017 (3) Drafti i parë i PMPL-të për Ksvën d të përgatitet për vitin 2017 / me përditësim dhe përgatitje të PMPL në përputhje me DKU të BE-së për vitet 2021 / 2027 / 2033 / Strategjia e Ujërave të Ksvës

97 Për implementimin e SSHUK, rekmandhet që të merret qasja e DKU; dhe sugjerhet që të harmnizhet cikli i PMPL të Ksvës sa më parë që të jetë e mundur me Ciklin e përgjithshëm të PLANIFIKIMIT të menaxhimit të pellgjeve lumretë vendeve anëtare të BE-së në pajtim me DKU të BEsë). Kj ndërlidhje e qartë dhe e frtë d të lehtësjë integrimin pasues të çështjeve tjera të menaxhimit të ujërave në PMPL të Ksvës; d.m.th. çështjet e rëndësishme të menaxhimit të ujërave që (për shkak të mungesës së të dhënave dhe infrmatave j të plta p.sh. për depni të egra, nxjerrjen e zhavrit, ndtjen difuze nga bujqësia, industria, mbi-shfrytëzimin e pyjeve) nuk mund të shqyrthen në mënyrë adekuate në khën e përgatitjes së draftit të parë të PMPL, d të përditëshen/adreshen në PMPL-et e ardhshme. Ndërvarësia në mes të SSHUK me afatin khr të mundshëm për përgatitjen PMPL të Ksvës është prezantuar në tabelën e mëpshtme. Tabela 28 Krahasimi i Orarit të Planifikimit për Menaxhimin e Pellgjeve të Lumenjve të Ksvës me Afatet Khre të DKU-së. Neni 31 Viti Neni 32 DKU E BE-së Strategjia Shtetërre për Ujërat e Ksvës SSHUK e parë (dhe PVIU përkatëse) të përgatitet për periudhën implementuese / me rishikim dhe përditësim të SSHUK / PVIU në çd pesë (5) vite SSHUK e përgatitur Rishikimi / përditësimi i SSHUK Rishikimi / përditësimi i SSHUK Rishikimi / përditësimi i SSHUK Rishikimi / përditësimi i SSHUK Planet e Ksvës për MPL (PMPL) PMPL Drafti i parë të përgatitet për 2017 / me përditësimin dhe përgatitjen e PMPL planeve të plta çd gjashtë (6) vite Përgatitja e PMPL në përputhshmëri me DKU të BE-së për vitet 2021 / 2027 / 2033 / 2039 Drafti i parë i PMPL-së Ksvën PMPL i parë i pltë për Ksvën PMPL i dytë i Ksvës (i përditësuar) PMPL i tretë i Ksvës (i përditësuar) PMPL i katërt i Ksvës (i përditësuar) për Cikli i Planifikimit për MPL sipas DKU të BE-së PMPL i parë i përgatitur nga Vendet Anëtare të BE-së për periudhën 2000 deri 2009 / me përditësime çd gjashtë (6) vite Pjesëmarrja e Publikut Përfshirja e të gjitha palëve të interesuara si dhe publikut të gjerë të prekur në prcesin e përgatitjes, rishikimit dhe përditësimit të Planeve për Menaxhimin e Pellgjeve të Lumenjve (PMPL) duhet të inkurajhet. Secili PMPL duhet të publikhet dhe të jetë në dispzicin të publikut për kmente. Ligji për Mbrjtjen e Mjedisit dhe Ligji për Qasje i mundësn publikut qasje në infrmata për dkumentet Strategjia për Ujërat e Ksvës

98 publike. Në ligjin e ri për ujërat është mundësuar pjesëmarrja e publikut. Neni 84 parasheh pjesëmarrjen e publikut në hartimin e Strategjisë Shtetërre për Ujërat dhe Planit për Menaxhimin e Pellgjeve Lumre, të cilat d të vihen në debat publik para finalizimit të tyre Legjislacini për Ujëra - Zbatimi Mbikëqyrja inspektuese e ligjit për ujëra kryhet nga ana e Ministrisë përmes Inspektratit të Ujërave (e rregulluar nga ligji i shfuqizuar për ujërat me Nenet 78 91, Ligji Nr. 04/L-147, për ujërat Kapitulli XIII ). Ligji themeln një Inspektrat i cili është i autrizuar të inspektjë bjektet dhe pajisjet, të marrë mstrat, dhe të ndërmerr masa zbatuese. Instituti Hidr-meterlgjik është përgjegjës për marrjen e mstrave dhe analizimin e ujërave dhe efluentëve sipas metdave të përshkruara të definuara me Nenin 51 të Ligjit të Mjedisit, i cili parasheh që Qeveria duhet të përcaktjë lljin e emetimeve, parametrat për cilësinë e mjedisit, metdlgjinë e matjeve, marrjes së mstrave, etj. Sipas nenit 50 të Ligjit për Mjedisin, Ministria duhet të sigurjë mnitrimin e vazhdueshëm të gjendjes së mjedisit. Kj është kmpetencë specifike e AKMM-së; Sipas Udhëzimit Administrativ Nr.22/03 për themelimin e Agjencisë së Ksvës për Mbrjtjen e Mjedisit, AKMM është përgjegjëse për marrjen e të dhënave mnitruese nga IHMK, dhe nga KRU (Neni 5, paragrafi 2 Përgjegjësitë e AKMM, ndërsa IHMK është përgjegjës për analizën: rrjeti i mnitrimit është në përputhje me kriteret e identifikuara në Direktivën Krnizëpër Ujëra (DKU) që kanë të bëjnë me ujërat sipërfaqësre pr j edhe me at nëntkësre. Të dhënat e mbledhura nga mnitrimi d të përfshihen në Sistemin Infrmativ për Mbrjtjen e Mjedisit (Neni 50 i Ligjit për Mjedisin); Lëshimi i autrizimeve ap lejeve për nxjerrjen e ujit nga një masë ujre ap për shkarkimin e ujërave të ndtura: Neni 110 i ligjit për ujëra parasheh në paragrafin 1 që secili persn që kryen aktivitete në resurset ujre, më hyrjen në fuqi të këtij Ligji, brenda afatit prej gjashtë muajsh, duhet të parashtrjë një kërkesë në Ministri, për të marrë leje ujre; Aktivitetet mnitruese dhe inspektuese për t u siguruar që kushtet e autrizimit ap lejes janë duke u respektuar, janë të parapara me Ligj; Marrja parasysh se kur dhe si të ndryshhen kushtet e lejes si pasjë e zhvillimeve të reja, infrmacinit shtesë dhe/ap efekteve negative mbi masat ujre në fjalë. Dispzita për dhe aplikimi i gjbave dhe dënimeve të përshtatshme dekurajuese janë paraparë në Ligjin për Ujërat dhe në Ligjin për Mjedisin Aplikimi i Parimit të Shpagimit të Kstve Neni 34 i Ligjit për Ujërat Prgrami i masave dhe Shtjca 1, A) Planet për Menaxhimin e Pellgjeve të Lumenjve (PMPL) Nr. 9 dhe 11.2 dhe Nenet Burimet financiare theksjnë së PMPL duhet të përmbajnë analizat eknmike dhe një raprt të hapave dhe masave praktike që duhet të ndërmerren për aplikimin e parimit për shpagimin e kstve të përdrimit të ujit në pajtim me Direktivën Krnizë për Ujëra (DKU) të BE-së 2000/60. Duhet theksuar se parimi që ndtësit paguajnë është definuar në nenin 6 Parimet e menaxhimit të qëndrueshëm të Ligjit të Ujërave që është aktualisht në fuqi. 98 Strategjia e Ujërave të Ksvës

99 5 Perfrmanca Aktuale e Sektrit 5.1 Shfrytëzimi i Ujërave Furnizimi me Ujë Republika e Ksvës është duke vazhduar të zhvilljë dhe zgjerjë sistemet e furnizimit me ujë. Sipas rezultateve të Regjistrimit të Ppullsisë, mbi 97.8% e ppullsisë ka qasje në sistem të ujësjellësit (ujë me gypa) brenda banesave të tyre. Tabela 29 Mbulueshmëria me Sistem të Ujësjellësit (Regjistrimi i Ppullsisë 2011) Natyra e furnizimit Njësi Banimi Prprcini Uji me gypa nga sistemet publike 204, % Uji me gypa nga burimet tjera 82, % Uji me gypa brenda ndërtesës, jashtë njësisë banesre % Uji me gypa jashtë ndërtesës 3, % Nuk ka ujë me gypa 2, % Gjithsej 293, % Shumica dërmuese e këtyre prnave furnizhen nëpërmjet sistemeve publike të menaxhuara nga Kmpanitë Rajnale të Ujit (afër 70%), ndërsa pthuaj 10% furnizhen nga sistemet furnizuese të ujit që nuk menaxhhen nga KRU-të. Rreth 18% kanë furnizimet e tyre individuale. Ekzistn dallim i madh i nivelit të lidhjes në sistemin publik të furnizimit në znat urbane (pthuaj 99%) dhe znat rurale (61%). Shumë nga prnat që nuk janë të lidhura në sistemet e furnizimit publik janë relativisht të largëta. Standardi i perimit për shumicën e sistemeve të furnizimit me ujë është mjaft i mirë, edhe pse akma nuk i pltësn bjektivat e caktuara nga Autriteti Rregullatr për Shërbimet e Ujit. Për me tepër, një numër i knsiderueshëm i sistemeve të vgla rurale, që mbuljnë pthuaj 3.8% të ppullsisë, aktualisht nuk funksinjnë, siç edhe është theksuar në Studimin e Mbulueshmerisë, të financuar nga Zyra Zvicerane për Bashkëpunim, gjatë vitit Për at sisteme që perhen nga Kmpanitë Rajnale të Ujësjellësit, respektimi i kërkesave për cilësinë e ujit të pijshëm, si për parametrat mikrbilgjikë ashtu edhe për ata fizik-kimikë, në përgjithësi është i lartë (mbi 95%), pr disa zna akma ballafaqhen me prbleme të vgla. Pthuajse të gjitha lidhjet në furnizimin me ujë janë duke u matur (mbi 89% dhe kj është në rritje). Disa sisteme publike të furnizimit me ujë që perhen nga Kmpanitë Rajnale të Ujësjellësit akma nuk kanë arritur furnizimin 24 rësh në të gjitha rastet. Strategjia për Ujërat e Ksvës

100 Figura 13 Kmpanitë Rajnale të Ujësjellësit Vazhdueshmëria e Furnizimit në 2015 PE PZ GJA MIT GJI FE 24 rë furnizim% rë furnizim % <18 rë furnizim % PR 0% 20% 40% 60% 80% 100% Kj është për shkak të faktit se pjesë të mëdha të rrjeteve të furnizimit me ujë përbëhen nga gypat që janë instaluar më shumë se 30 vite më parë dhe të cilët kanë nevjë për zëvendësim. Ashtu sikur është cekur në Raprtet për Perfrmancën Vjetre për Kmpanitë Rajnale të Ujësjellësit, nevja për zëvendësimin e gypave është ende mjaft e madhe. Ky prblem evidenthet me tutje nga nivele të larta të ujit të pa-faturuar (rrjedhjet dhe humbjet) nga sistemet e furnizimit me ujë të pijshëm. Figura 14 Uji i Pa-p-afaturuar që humb nga Sistemet e Furnizimit me Ujë të Pijshëm GJA 48% 50% PR 49% 51% FE 52% 53% 58% PZ 59% Mes 56% 58% MIT 60% 59% GJI 61% 58% 66% PE 71% % 20.00% 40.00% 60.00% 80.00% Siç u tha me lartë, shumica dërmuese e ujit të furnizuar nga sistemet publike të furnizimit janë në përputhje me kërkesat e Direktivës për Ujë të Pijshëm (98/83/EC) të Bashkimit Evrpian. Megjithatë një numër i masave janë të nevjshme për të përmirësuar mnitrimin e cilësisë së ujit të furnizuar dhe, me e rëndësishmja, duhen investime për të siguruar kapacitete të vazhdueshme për ti pltësuar kët standarde. Mesazhi Kryesr Ekzistn një mbulueshmëri e lartë me sisteme të furnizimit publik me ujë në znat urbane, pr kj është shumë më e ulët në znat rurale. Edhe pse uji i furnizuar është përgjithësisht i cilësisë së mirë, ende ka zna që nuk kanë furnizim 24 rësh dhe nivelet e humbjeve të ujit mbesin të larta (rreth 100 Strategjia e Ujërave të Ksvës

101 56%). Pjesët me të vjetra të rrjetit furnizues kanë nevjë për zëvendësim të vazhdueshëm në mënyrë që të zvgëlhen humbjet dhe të rritet efikasiteti financiar dhe i resurseve. Tabela 30 Prdhimi i Ujit i Raprtuar nga ana e Kmpanive Rajnale të Ujësjellësit (Raprti i Perfrmanës për 2015): 000 m3 për vit 000m MIT FE GJA GJI PE PR PZ KRU-të Prdhim i 23,154 7,481 13,721 8,535 25,559 41,282 17, ,044 Knsumi ttal nga ana e Kmpanive Rajnale të Ujësjellësit vlerëshet përafërsisht 140 milin metra kub për vit Ujitja-gjendja aktuale Që nga viti 1999, kushtet eknmike për prdhimin bujqësr dhe për perimin e sistemeve të ujitjes institucinale dhe j-institucinale (j ligjre) kanë ndryshuar rrënjësisht. Prduktiviteti bujqësr është i ulët; cilësia e prdhimeve varirn shumë, qasja në treg është kryesisht e kufizuar brenda kufijve të Ksvës, dhe shumë njerëz kanë zgjedhur të braktisin bujqësinë në favr të punësimit më të levërdishëm kryesisht në ndërtimtari dhe tregti. Kështu një pjesë e madhe e tkës e cila me parë është punuar dhe ujitur është lënë anash, si djerrinë, dhe kështu ka mbetur jprduktive. Një plitikë dhe strategji bujqësre që prmvn ndryshimin dhe që ka për synim zhvillimin e sektrit bujqësr dhe rural është duke u zhvilluar nga Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural. Për më tepër, në vitet e fundit është parë një shtrirje e gjerë dhe kryesisht j e kntrlluar e aktiviteteve ndërtimre në tërë Ksvën dhe në tkën bujqësre. Intensitetet e ndërtimit janë më të mëdha përreth qendrave urbane dhe pak më të vgla në znat rurale. Shtëpitë e banimit dhe ndërtesat tjera shpesh janë ndërtuar në tkën bujqësre, duke përfshirë edhe atë me infrastrukturë të ujitjes dhe të menaxhuar nga fruesit institucinalë të ujitjes. Sistemet e ujitjes në Ksvë janë duke u ballafaquar me prblemin e infrastrukturës së vjetëruar dhe me rënie të të ardhurave për mirëmbajtje dhe riparim të bjekteve të ujitjes. Të hyrat e përgjithshme të mbledhura nga biznesi i ujitjes nuk mund të mbuljnë as kstt peracinale dhe të mirëmbajtjes e as kstt e investimeve kapitale. Përgjithësisht shërbimi i ujitjes subvencinhet. Një prblem tjetër seriz me të cilin ballafaqhen kmpanitë e ujitjes është numri i madh i sistemeve të vgla ilegale të ujitjes. Ka pak infrmacin nga kmpanitë e ujitjes për skemat e tilla, përveç kur bujqit individualë ap grupet e tyre marrin iniciativë dhe paraqiten. Kët sisteme janë ndërtuar me iniciativë të një individi ap grupi të bujqëve lkalë. Ujëmatësit kryesrë janë instaluar në dalje të burimit të ujit, pr j gjithmnë. Nuk ka ujëmatësa të veçantë të instaluar në prnën (tkën) e shfrytëzuesve të ujit. Në këtë rast uji i përdrur për ujitje bazhet në kalkulimin që përdr parametrat teknikë të vlerësimit të ujit të nevjshëm për një hektar, varësisht nga kultura e mbjellur. Megjithatë, bujqësia mbetet një element kyç i eknmisë (13% e BPV) dhe punësimit (së paku 4.6%) 43. Mirëp, Ksva mbetet një net imprtues i ushqimit dhe kafshëve të gjalla 44. Siç thekshet në Prgramin për Bujqësi dhe Zhvillim Rural për vitet , knkurrenca e shtuar është një 43 Rezultatet e Anketës së Fuqisë Punëtre të Ksvës 2012 Agjencia e Statistikave të Ksvës, shtatr 2013, Tabela 1.6B. Megjithatë është e njhur se një pjesë e madhe e punësimit në bujqesi është jfrmale, ashtu si thuhet në seksinin 5 të Studimit. 44 Statistikat e Tregtisë së Jashtme nga SITC Agjencia e Statistikave të Ksvës Strategjia për Ujërat e Ksvës

102 bjektiv kyç. Një nga mangësitë e identifikuara për zhvillimin e bujqësisë është sistemi i dbët i ujitjes, i kufizuar në shtrirje dhe në teknlgji. Prandaj, rehabilitimi i ujitjes duhet të mbështetet nga Qeveria e Ksvës. Tabela 31 Klasifikimi i Tkave Bujqësre sipas Pellgjeve të Lumenjve Ksva Drini i Bardhë Ibri Mrava e Binçës Lepenci km 2 km 2 % km 2 % km 2 % km 2 % Klasa I 1, % % 96 9% 5 0.5% Klasa II % % 45 8% 86 15% Klasa III % % 51 16% 23 7% Klasa IV % % 37 6% 20 3% Klasa V % 15 22% 5 7% 0 0% Klasa VI % 67 66% 12 12% 0 0% Gjithsej 2,833 1,339 48% 1,114 38% % % Niveli i mbulueshmerisë me ujitje është tani shumë më i ulët se në të kaluarën, dhe ekzistn ptencial i knsiderueshëm për shfrytëzim të shtuar të ujitjes për të mbështetur prdhimin e kulturave me vlerë të lartë. Tabela 32 Skema e Ujitjes, Mbulueshmëria sipas Skemës Skema Sipërfaqja e pajisur (ha) Sipërfaqja e ujitur (ha) Sipërfaqja e ujitshme (ha) Ibër Lepenc 20,000 2,500 14,500 Radniqi 8,600 4,700 5,000 Dukagjini 5, ,500 Drini Bardhë Peja 6,500 1,300 2,500 Istg 8,500 1,350 2,000 Lumi Bardhë 8,500 1,650 3,000 Gjithsej 57,100 12,300 29,500 Tabela 33 Sipërfaqet e Raprtuara që ujiten nga tri Kmpani Publike 45 Kmpanitë e Ujitjes KU Radniqi Dukagjini SHA 5,176 5,216 5,012 KU Drini i Bardhë HS Ibër Lepenci 1,860 1,647 1,271 Gjithsej 7,991 7,781 7,033 Raprtet e fruesve kryesrë të ujitjes tregjnë së në vitin 2014 sipërfaqet e ujitura nga skemat e tyre kanë qenë rreth 7,200 hektarë. Ujitja shtesë që bëhet përmes fruesve të tjerë te skemave më të vgla vlerëshet se frn ujitje për rreth 4,000 hektarë. Knsumi i ujit i raprtuar nga tri Kmpanitë Publike kap kufijtë prej milin metra kub për vit. Tabela 34 Furnizimi i Raprtuar i Ujit nga Kmpanitë Publike 46 Kmpania e Ujitjes 2014 KU Radniqi Dukagjini SHA 5,134 KU Drini i Bardhë 631 HS Ibër - Lepenci 1,490 Gjithsej 7, Raprtet e Perfrmancës Vjetre të Ndërmarrjeve në Prnësi Publike-të Institucineve Qendrre, Ministria e Zhvillimit Eknmik 46 Raprti Vjetr i Perfrmanës së Ndërmarrjeve Qendrre Publike, Ministria e Zhvillimit Eknmik 102 Strategjia e Ujërave të Ksvës

103 Duke supzuar nivelin e njëjtë të knsumit të ujit për njësi të sipërfaqes për skemat tjera (që nuk perhen nga kmpanitë e mëdha), mund të vlerëshet një nivel i përafërt i knsumit të ujit prej 150 milin metra kub. Janë identifikuar disa çështje që kanë të bëjnë me ujitjen 47, duke përfshirë: Ptencial i madh për zgjerim të ujitjes dhe rritje të vlerës së shtuar Efiçiencë e ulët e përdrimit Ndtja e ujërave sipërfaqësre Drafti I Strategjisë për Ujitje 48 Ju lutëm referjuni seksinit të mëpshtëm për Mbrjtjen e Ujërave Strategjia për Ujërat e Ksvës

104 Figura 15 Sipërfaqet nën Ujitje Hidrenergjia Ksva gjenern mbi 5,000 GWh energji elektrike, kryesisht nga termcentralet me thëngjill. Megjithatë, një pjesë e vgël e kësaj energjie është e ripërtëritshme dhe ende ka prbleme për mbulimin e kërkesës në khën e pikut. Siç është cekur në Strategjinë e Ksvës për Energji hidrenergjia vjen kryesisht nga Hidrcentrali (HC) i Ujmanit me kapacitet të instaluar prej (2 x 17.5) 35 MW dhe HC i Lumëbardhit me kapacitet të 104 Strategjia e Ujërave të Ksvës

105 instaluar prej 8.8 MW. Tri skemat tjera të vgla të hidrenergjisë kanë kapacitet prej rreth 2 MW në ttal 49. Tabela 35 Kapaciteti i Gjenerimit Hidr-elektrik të Energjisë 50 Njësitë gjeneruese Kapaciteti i njësive të HC-ve (MW) Viti i ndërtimit Instaluar Net Ujmani Lumëbardhi (2006) Dikanci (2010) Radavci (2010) Burimi (2011) Ttal hidrcentralet HC i Ujmanit perhet nga NPH Ibër-Lepenc. HC i Lumëbardhit perhet nga Kelag Internatinal 51. Kelag p ashtu merr pjesë në zhvillimin e kapaciteteve të reja të impianteve hidrikenergjetike përmes KelKs: Kaskada e Pejës (5 HC-të) për 120 Milin (60 MW) Kaskada e Deçanit (3 HC-të) për 55 Milin (23 MW) Tabela 36 Gjenerimi i Elektricitetit nga Hidrcentralet (HC-të) 52 GWh HC Gjithsej 4, , ,260 5,481 5,696.4 HC/Gjithsej 2.2% 1.7% 1.7% 2.1% 1.3% Ekzistn ptencial i knsiderueshëm për zgjerimin e gjenerimit të hidrenergjisë, ku mundësitë kryesre janë paraqitur në Strategjinë për Energji: Hidrcentrali i Zhurit (300 MW) 16 hidrcentrale të tjera të vgla me kapacitet ttal të instaluar prej 60 MW Ptencialet për akumulimet (rezervuaret) që d të ndërtheshin për qëllimin (përdrimin) e dyfishtë të frimit të ptencialit për hidrenergji dhe frimit të ujit për përdrime tjera (sidms për ujitje) është një mundësi e mirë Shfrytëzimi i Ujit për Nevjat e Industrisë Siç është raprtuar në Raprtin e Gjendjes së Ujërave 2015 Industria knsiderhet si sektri më i madh i knsumit të ujit. Knsumatrët me të mëdhenj industrialë të ujit në Ksvë janë ndërmarrjet si KEK, New C Fernikeli, Sharrcem etj. Shumica e ndërmarrjeve industriale furnizhen nga ujërat sipërfaqësre nga liqenet akumuluese. Të dhënat tregjnë së ndërmarrjet e mëdha industriale (për nevjat teknlgjike, të prceseve, fthjes, atyre sanitare, etj.) knsumjnë me shume se 30% të sasisë së knsumit ttal të ujit në Ksvë. 49 Skema e katërt e vgël e hidrenergjisë është Prizreni 50 Deklarata për Sigurinë e furnizimit për Ksvën, Zyra Rregullatre për Energji, krrik Bilanci I Energjisë së Ksvës (Q4 2011), Agjencia e Statistikave të Ksvës Strategjia për Ujërat e Ksvës

106 Tabela 37 Knsumi i ujit për vitet 2007/2008 nga ndërmarrjet e mëdha industriale Knsumatrët Vitet Knsumi i ujit KEK 53 TCA TCB Knsumi (m 3 ) Knsumi specifik (m 3 /MWh) Knsumi (m 3 ) Knsumi specifik (m 3 /MWh) ,955, , ,274,000 mes=6.12 9,330,057 mes=2.60 Sharrcem Vjetr (m3) Kndicinimi i gazrave të furrës (m 3 ) Fthja e pajisjeve (m 3 ) Nevjat sanitare (m 3 ) Rastet speciale (m 3 ) 113,661 29,565 43,800 18,396 21,900 New CO Fernikeli Të dhënat sipas sistemit të faturimit nga hidr sistemi (HS) i Ibër- Lepencit (m 3 ) ,232, ,604,560 Kët industri kryesre shpenzjnë rreth 20 milin metra kub për vit. Shumica e ndërmarrjeve të vgla industriale e përdrin ujin nga rrjetet publike të furnizimit me ujë, ndërsa vetëm një numër i vgël i tyre kanë sistemin e vet të furnizimit me ujë (puset). Tabela në vijim paraqet të dhënat për knsumin industrial të ujit në disa nga kmunat e Ksvës. Tabela 38 Sasia e ujit të knsumuar nga ndërmarrjet industriale në disa kmuna dhe burimet e furnizimit të tyre Kmuna Sasia e ujit të knsumuar m 3 / vit Burimet vetanake të ujërave nëntkësre (puset) dhe nga sistemi i furnizimit me ujë Sistemi publik i furnizimit me ujë Deçan - 1,000 Gjakvë - 158,000 Istg 190,000 - Klinë 22,000 - Rahvec - 54,000 Pejë 10, ,000 Prizren 4, ,000 Suharekë - 809,000 Gjithsej: 226,000 1,307, Krprata Energjetike e Ksvës SH.A., Energetska Krpracija Ksva D.D., Ksv Energy Crpratin J.S.C. 106 Strategjia e Ujërave të Ksvës

107 5.1.5 Knsumi i Burimeve Ujre Treguesit Përmbledhës Vlerat e dhëna më lartë tregjnë vlerat e përafërta të knsumit të ujit, siç janë paraqitur në tabelën e mëpshtme. Tabela 39 Knsumi i Vlerësuar i Burimeve Ujre nga Sektrët Kryesrë 000 m3 për vit Vëllimi Prprcini Furnizimi Urban dhe Rural me Ujë 178,118 52% Ujitja 140,193 41% Industria 25,916 8% Gjithsej 344, % Në përgjithësi kj paraqet një shpenzim prej rreth 200 m 3 për banr për vit. Vlerat krahasuese të nxjerra nga Studimi i Bankës Btërre 54 janë dhënë më pshtë. Mund të shihet se ka një ndryshim të madh në knsumin specifik, qe varirn nga nivelet e gjetura në Ksvë në kufirin e ulët, deri të nivelet shumë më të larta (4 herë më shumë në rastin e Maqednisë dhe Greqisë) ku industria ap bujqësia dminjnë knsumin e ujit. Mesatarja e përgjithshme për rajnin është dukshëm më e lartë së aj në Ksvë, që sugjern se kërkesa d të mund të rritej dukshëm në të ardhmen. Tabela 40 Vlerat Krahasuese të Përdrimit Specifik të Ujit në Rajn Viti Shfrytëzimi i Ujit Ppullsia Shfrytëzmi Specifik Shfrytëzimi Mbiztërues Miliard m3 Milin m3/p/a Shqipëria Bujqësia B&H Balancuar Bullgaria Industria Kracia Industria Maqednia Ujitje Greqia Bujqësia Hungaria Industria Mldavia Industria - Energjia Rumania Bujqësia dhe Industria Serbia dhe Mali i Zi Industria Sllvenia Amvisëritë Gjithsej Dispnueshmëria e burimeve është e ndryshme në territrin e Ksvës. Siç është paraqitur në tabelën në vijim, znat në perëndim të vendit kanë me shumë ujë, pr kanë dendësi me të vgël të ppullsisë. Niveli i mungesës së ujit në kët zna është më i ulët. Në lindje të vendit reshjet atmsferike janë më të ulëta dhe dendësia e ppullsisë është më e lartë, që rezultn në nivele më të larta të mungesës së ujit. Kalkulimet e paraqitura më pshtë nuk marrin parasysh rezervat nëntkësre të ujit dhe ndikimin e rezervave të tilla në dispnueshmërinë e resurseve. Siç është rasti edhe me burimet tjera të ujit, ujërat nëntkësre janë më të bllshme në pjesën perëndimre se në atë lindre të vendit. 54 Menaxhimi i Burimeve të Ujit në Evrpën Jug-lindre, IBRD, 2003, Strategjia për Ujërat e Ksvës

108 Tabela 41 Bilanci i Ujërave dhe Vlerat e Treguesve të Mungesës së Ujit Pellgu i Lumit Drini i Plava Lepenci Mrava e Ibri Bardhë Binçës Spërfaqja (km²) 4, ,546 4,009 Ppullsia 55 Nr. 670,000 35, , , ,000 Dendësia i Ppullsisë /km Qarkullimi i Ujërave Reshjet Vjetre (mm/v) 839 1, Reshjet vjetre, P (Mi m 3 /v) 3, ,046 2,778 Prurja mesatare vjetre 56 (m 3 /s) Rrjedhja Q (Mi m 3 /v) 1, ,028 Rrjedhja, Q (mm/v) Rrjedhja/Reshjet Q/P % 51% 55% 56% 33% 37% Kërkesa e Prurjes Minimale 57 (Mi m 3 /v) Resurset për një persn m 3 /p/v 2,211 3,268 1,320 1,380 1,092 Vlerat e Treguesit Falkenmark 58 Pa Mungesë, > 1700 m3/c/y Mungesë, > < m3/c/y Mungesë e theksuar, < 1000 m3/c/y Mungesë abslute, <500 m3/c/y Vlerat e Indeksit të Shfrytëzimit të Ujit Shfrytëzimi për persn m3/c/y Indeksi i Shfrytëzimit të Ujit % 11% 0% 14% 11% 16% Sipas Treguesit Falkenmark, pellgu i Ibrit është identifikuar të ketë mungesë më të madhe të ujit. Duke marrë parasysh së në pellgun e Ibrit ka një kncentrim të madh të industrisë (duke përfshirë KEK-un dhe FerrNikelin), niveli i mungesës së ujit është dukshem më i madh së sa që treghet nga treguesi Falkenmark, i cili supzn se kërkesa për ujë është e shpërndarë në mënyrë të barabartë për tërë ppullatën. Agjencia Evrpiane e Mjedisit e përdr Indeksin e Shfrytëzimit të Ujit 59 (IShU), i cili shprehet si përqindje e burimeve të nxjerra krahasuar me burimet në dispzicin. Sipas shkallës për kkë banri për territrin e Ksvës si tërësi, IShU mund të vlerëshet si: Knsumi: 200 m 3 për persn / Resurset për persn 1,600 m3 për persn = 13% Kj është nën nivelin e standardit prej 20%, dhe prandaj nxjerrja aktuale e ujërave nuk është, në nivel të vendit, duke shkaktuar stres ujr. Megjithatë, siç u tha më lartë, ka dallime të mëdha ndërmjet pellgjeve të ndryshme të lumenjve, ku vlerat e shfrytëzimit të ujit tregjnë mungesë shumë më të madhe për pellgun e Ibrit në krahasim me pellgjet tjera. Janë vlerësuar faktrët kyç që mund të ndikjnë në dispnueshmërinë dhe mjaftueshmërinë e burimeve në të ardhmen. 55 Vlerat e përafërta bazuar në Rezultatet e Regjistrimit të vitit Vlerat nga stacinet e mnitrimit në kufirin e pshtem të pellgut: IHMK dhe Raprti i Gjendjes së Ujërave E kalibruar për të bërë krelacinin me vlerësimin kmbëtar të resurseve ujre të dispnueshme prej 1,600 metra kub për persn për vit 58 Shihni për shëmbull Brwn and Matlck, Një Shqyrtim i Indekseve dhe Metdlgjive të Pamjaftueshmërisë së Ujit, prill 2011, Knsrciumi për Qëndrueshmëri 59 EEA Raprt Nr 2/2009, Burimet e ujit në Evrpë përballjs me mungesën e ujit dhe thatësirën 108 Strategjia e Ujërave të Ksvës

109 Parashikimet për klimën deri në vitin tregjnë së në vitin 2050: Temperatura mesatare vjetre d të rritet për përafërsisht 2 gradë celsius Rreshjet mesatare vjetre d të ulën për përafërsisht 15% Ndikimi i përgjithshëm në burimet e dispnushme të ujit nga kët ndryshime d të jetë i madh dhe negativ. Zvgëlimi i burimeve të dispnueshme mund të pritet të jetë për rreth 20%. Parashikimet për ppullsinë e Ksvës 61 tregjnë që ppullsia në të ardhmen deri në vitin 2051 d të jetë në nivelet e mëpshtme: Varianti i Lartë: 2,383,523 Varianti i Mesëm: 1,859,447 Varianti i Ulët: 1,398,626 Mesatarja e këtyre parashikimeve tregn për një rritje të mundshme të ppullsisë prej +6% deri në mes të këtij shekulli. Kët parashikime mund të përdren për të dhënë një vlerësim të përgjithësuar për dispnueshmërinë e mundshme të burimeve ujre duke supzuar që ndryshimet d të jenë të shpërndara në mënyrë të barabartë në të gjitha pellgjet e lumenjve (p.sh. ulja e përqindjes së rreshjeve, rritja e temperaturës dhe ndryshimi i përqindjes së ppullsisë, janë të njëjta në secilin pellg). Tabela 42 Vlerat e Burimeve Ujre në të Ardhmen (2050) sipas Pellgjeve Pellgu i Lumit Drini I Plava Lepenci Mrava e Ibri Bardhë Binçës Sipërfaqja (km²) 4, ,546 4,009 Ppullsia 62 Nr. 707,841 36, , , ,947 Dendësia i Ppullsisë /km Qarkullimi i Ujërave Reshjet Vjetre (mm/v) Reshjet vjetre, P (Mi m 3 /v) 3, ,362 Prurja mesatare vjetre 63 (m 3 /s) Rrjedhja, Q (Mi m 3 /v) 1, Rrjedhja, Q (mm/v) Rrjedhja/Reshjet Q/P % 48% 52% 53% 31% 35% Kërkesa e Prurjes Minimale 64 (Mi m 3 /v) Resurset për një persn m 3 /p/v 1,674 2,474 1,000 1, Vlerat e Treguesit Falkenmark 65 Pa Stres, > 1700 Stres, > < Mungesë e theksuar, < 1000 m 3 /p/v m 3 /p/v m 3 /p/v Prjeksinet e Ppullsisë së Ksvës , Agjencia e Statistikave të Ksvës, Pristinë, dhjetr Vlerë e përafërt bayuar në regjistrimin e ppullsisë me nga stacinet e mnitrimit në kufirin e pshtem të pellgut:ihmk dhe Raprti i Gjendjes së Ujërave E kalibruar për të bërë krelacin me vlerësimin kmbëtar të resurseve ujre të shfrytëzueshme në 1,600 metra kub për persn për vit 65 Shihni për shëmbull Brwn and Matlck, Një Shqyrtim i Indekseve dhe Metdlgjive të Pamjaftueshmërisë së Ujit, prill 2011, Knsrciumi për Qëndrueshmëri Strategjia për Ujërat e Ksvës

110 Mungesë abslute, <500 m 3 /p/v Siç është treguar më lartë, implikimet e vlerësuara të ndryshimeve klimatike dhe në ppullsi ka të ngjarë se d të rezultjnë në nivele të mungesës së dukshme të ujit, ku si pellgu i Ibrit ashtu edhe ai i Lepencit d të bien në kategrinë mungesë e theksuar e ujit sipas treguesit Falkenmark. Ndikimi i kësaj ulje terike të burimeve ujre të dispnueshme në dispnueshmërinë aktuale të burimeve d të varet nga: Kërkesa specifike për ujë nga amvisëritë, institucinet dhe industria Efiçienca e shfrytëzimit të ujit Niveli i akumulimit të burimeve të ujit Masat për adresimin e secilit nga këta faktrë knsiderhen si pjesë e reagimit strategjik të ndërlidhur me Krnizën Strategjike për Ndryshimet Klimatike të aprvuar në vitin 2014 nga ana e Ministrisë se Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr Mbrjtja e Ujërave Mbrjtja e ujërave në masë të madhe përfshin marrjen parasysh të parandalimit të ndtjes nga tri burime: urbane, industriale dhe difuze. Një pjesë e legjislacinit të Bashkimit Evrpian për mjedisin adresn çështjen e ndtjes së ujit duke përfshirë, në mes tjerash: Direktiva Krnizë për Ujëra (2000/60/EC) vends bjektivat mjedisre dhe prceset e planifikimit Direktiva për Trajtimin e Ujërave të Ndtura Urbane (1991/271/EEC) kërkn grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të ndtura në aglmerate (znat urbane me ekuivalentin e ppullsisë prej më shumë se 2000 banrë) Direktiva e Aztit (1991/676/EEC) impnn kufizimin e përdrimit në bujqësi të substancave që përmbajnë azt, ashtu që të kufizhet ndtja e ujërave sipërfaqësre dhe atyre nëntkësre me nitrate Ujërat e Ndtura Urbane Aglmeracinet Urbane Duke reflektuar mbi shqyrtimet e mësipërme lidhur me kufizimet që e shqërjnë analizën e shpërndarjes së ppullsisë në bazë të kufijve administrativë, është realizuar një analizë gjegrafike. Analiza, bazuar në të dhënat për përdrimin e tkës, ka përdrur të dhënat dhe imazhet satelitre për të identifikuar aglmeracinet (siç është përcaktuar me Direktivën për Trajtimin e Ujërave të Ndtura). Përderisa analiza nuk mund të jetë zëvendësim për një ekzaminim të detajuar të ndërmarrë në nivel të një prjekti studimr, vlerësimi jep një përafrim të arsyeshëm që mund të përdret për qëllime strategjike në nivel vendi. Rezultatet e kësaj analize janë përmbledhur këtu: 76 aglmeracine 440 vendbanime Ppullsia e përgjithshme e përfshirë: 1.35 milin Strategjia e Ujërave të Ksvës

111 Nga perspektiva strikte e Direktivës së Trajtimit të Ujërave të Ndtura Urbane (DTUZU) 26 nga aglmeracinet janë shume të vgla për tu marr parasysh për qëllime të përputhshmërisë (p.sh. me pak së 2,000 e.p.), që gjithsej na japin 50 aglmeracine për qëllime të DTUZU, me ppullsi ttale prej 1.32 dhe madhësi mesatare prej 26,366 banrësh. Në shqyrtimin e kësaj analize, referencë i është bërë përputhshmërisë së të dhënave për DTUZU bazuar në raprtet e Shteteve Anëtare të BE-së (shih WaterBase). Duke marrë parasysh ppullsinë dhe madhësinë e Ksvës dhe duke aplikuar mesataret e BE-së, numri i aglmeracineve që d të duhej pritur është vlerësuar si në vijim. Baza e ppullsisë (1.78 milin / 25,715): 69 aglmeracine Baza e sipërfaqes (10,900 km 2 / 182): 60 aglmeracine Megjithatë, siç u cek më lartë, Ksva ka dendësi relativisht të lartë të ppullsisë dhe sipërfaqe të mëdha që janë të pabanueshme. Prandaj, d të pritej një numër më i vgël i aglmeracineve me ppullsi më të madhe se mesatarja. Draft vlerësimi i dhënë me lartë (50 aglmeracine me madhësi mesatare prej 26,366) duket së knsistn në mënyrë të arsyeshme me të dhënat e implementimit të dhëna me sipër. Përshkrimet e aglmeracineve janë përdrur si për qëllime të vlerësimit të rritjes së ppullsisë në të ardhmen në nivel lkal (këtu më pshtë) ashtu edhe për vlerësimin e ksts së përputhshmërisë me Direktivën e Trajtimit të Ujërave të Ndtura Urbane (Nevjat Zhvillimre) Kanalizimet Shtëpiake Kanalizimi i ujërave të ndtura urbane është, si në rastin e furnizimit me ujë, një shërbim publik i menaxhuar nga Kmpanitë Rajnale të Ujësjellësit dhe një numër i peratrëve tjerë shumë më të vegjël. Tabela 43 Prezenca e tualeteve Regjistrimi i Ppullsisë në 2011 Ofrimi Gjithsej Prprcini Tualetet brenda njësisë banesre 257, % Tualetet jashtë njësisë banesre pr brenda ndërtesës 6, % Tualetet jashtë ndërtesës 15, % Pa tualete 14, % Gjithsej 293, % Siç është prezantuar me lartë, shumica dërrmuese e shtëpive kanë tualete të një frme ap tjetër. Vetëm 5% e ppullsisë nuk ka tualete standarde Grumbullimi i Ujërave të Ndtura Megjithatë, niveli i lidhjes në shërbimet publike të grumbullimit të ujërave të ndtura është shumë më i ulët. Ashtu sikur është treguar në Raprtet e Perfrmancës Vjetre për Kmpanitë Rajnale të Ujësjellësit, vetëm 65% e amvisërive në znën e shërbimit të KRU-ve janë të lidhura në sistemin publik të ujërave të ndtura (kanalizim). Strategjia për Ujërat e Ksvës

112 Tabela 44 Vlerësimi i Mbulueshmërisë me Rrjetin e Kanalizimit Raprti i Perfrmancës 2015 KRU Shtepi në znën Shtepi të Mbulueshmeria e shërbimit lidhura Ferizaj 21,659 17,327 80% Gjakve 28,452 17,356 61% Gjilan 32,386 16,517 51% Mitrvica 33,937 17,308 51% Pejë 38,855 14,765 38% Prishtinë 92,888 82,670 89% Prizren 53,952 31,292 58% Gjithsej 303, ,235 65% Ashtu si në rastin e furnizimit me ujë të pijshëm, edhe këtu ka një numër të sistemeve që frjnë shërbime të grumbullimit të ujërave të ndtura që nuk perhen nga KRU-të. Studimi i Mbulueshmerisë (ZZB, 2014) vlerësn se kët sisteme frjnë shërbime për rreth 16.2% të ppullsisë, duke dhënë një ttal të mbulueshmerisë me sisteme të grumbullimit të ujërave të ndtura prej rreth 73%. Përsëri, si në rastin e furnizimit me ujë të pijshëm, situata në znat urbane dhe znat rurale është mjaft e ndryshme: Mbulueshmëria e znave urbane me grumbullim të ujërave të ndtura: 100% Mbulueshmeria e znave rurale me grumbullim të ujërave të ndtura: 57% Kërkesat e Direktivës për Trajtimin e Ujërave të Ndtura Urbane janë specifikuar në termat e aglmeracineve ashtu si përcakthet në Nenin 2.4 të Direktivës: aglmeracini nënkuptn një znë ku ppullsia dhe/se aktivitetet eknmike janë mjaftueshëm të kncentruara që ujërat e ndtura urbane të grumbullhen dhe të barten tek impianti i trajtimit të ujërave të ndtura urbane ap në pikën e shkarktimit përfundimtar; Në terma me të gjerë, kërkesat kryesre të Direktivës janë të aplikueshme për aglmeracinet që gjenerjnë një ngarkesë të ujërave të ndtura prej së paku 2,000 banrëve ekuivalent (b.e..). Ligji i ri për Ujërat në kuadër të Nenit 60 parasheh rregullimin e shkarkimit të ujërave të ndtura. Megjithatë, ende nuk janë përcaktuar aglmeracinet në përputhje me Ligjin. Për qëllimet e kësaj Strategjie, është bërë një përkufizim indikativ fillestar i aglmeracineve. Duke pasur parasysh kërkesat e Direktivës, është vlerësuar që aktualisht janë 50 zna urbane që d të knsiderheshin aglmeracine të më shumë se 2000,00 b.p., sipas kësaj Direktive, me madhësi të shpërndarjes si në vijim. Tabela 45 Numri dhe Madhësia e Vlerësuar e Aglmeracineve sipas DTUZU Klasa e Numri Ppullsia Ppullsia Ppullsia 2050 madhësisë >1,999 <10, , , ,171 >9,999 <50, , , ,782 >49,999 <10, , , ,100 >99, , , , ,318,320 1,625,003 1,713,715 Sipas kësaj analize, të paktën 80% të ppullsisë d të duhej t i sigurhej një shërbim i centralizuar i grumbullimit dhe trajtimit të ujërave të ndtura. Duhet theksuar se: 112 Strategjia e Ujërave të Ksvës

113 Kët vlera janë të krahasueshme me numrin dhe madhësinë e shpërndarjes së aglmeracineve në zna të ngjashme me Shtetet Anëtare të Bashkimit Evrpian. J të gjitha sistemet aktuale të grumbullimit rural të ujërave të ndtura d të futeshin në kuadër të përkufizimit të aglmeraciniit, pr sipas kërkesave të Direktivës (Neni 7 dhe Neni 2.9) ujërave të ndtura të grumbulluara nga kët sisteme d të duhej t u sigurhej trajtim i përshtatshëm. Mund të ketë nevjë për grumbullim dhe trajtim shtesë të ujërave të ndtura në mënyrë që të pltëshen bjektivat mjedisre të Direktivës së Krnizës për Ujëra ap për të mbrjtur shfrytëzimin e ujit nën pikat e shkarkimit të kanalizimit, sidms nxjerrjen e ujit të pijshëm dhe ujitjen e kulturave me vlerë të lartë Trajtimi i Ujërave të Ndtura Aktualisht ekzistn vetëm një impiant për trajtimin e ujërave të ndtura urbane që pern në Ksvë, ai në Skenderaj, me një kapacitet prej rreth 8,000 b.e. Një numër i vgël i bjekteve të vgla të trajtimit në znat rurale janë gjithashtu duke peruar. Megjithatë, janë ndërmarrë përpjekje të knsiderueshme për t u përgatitur për implementimin e trajtimit të ujërave të ndtura në të gjitha qytetet kryesre, ku studimet e fizibilitetit janë kryer për Prishtinë, Gjakvë, Gjilan, Pejë dhe Prizren, Ferizaj dhe Mitrvicë. Punimet kanë filluar tashmë për ITUZ (Impiantin e Trajtimit të Ujërave të Ndtura) të Prizrenit. ITUZ-ët e Gjakvës dhe Pejës janë gjithashtu në prces të inicimit. Është gjithashtu me rendësi të ceket se kstt e investimeve të ndërlidhura me implementimin e Direktivës dihet se janë të mëdha. Kstt e vlerësuara të investimeve në 12 vendet anëtare që i janë bashkuar BE-së në mes viteve 2004 dhe 2007 është 35 miliardë 67. Kj përfaqësn një kst investuese që është përafërsisht 340 për një banr. Një nivel i krahasueshëm i nevjës për investime mund të pritet në mënyrë të arsyeshme edhe në Ksvë Kanalizimi i Ujërave Atmsferike Situata aktuale lidhur me grumbullimin, transferimin dhe shkarkimin e ujërave atmsferike nuk është mirë e dkumentuar.në shume raste sistemet e grumbullimit të ujërave të ndtura në znat urbane shërbejnë gjithashtu për kanalizimin e ujërave atmsferike (drenimi i ujërave urbane) d.m.th. sistemet e kanalizimit janë të kmbinuara. Sistemet e kmbinuara të kanalizimit mund të paraqesin një numër prblemesh, në veçanti për trajtimin e ujërave të ndtura. Për shkak të efikasitetit, impiantet e trajtimit të ujërave të ndtura dizajnhen për të trajtuar vëllimin e rregullt (në khën pa shi) të prurjeve të ujërave të ndtura. Megjithatë, gjatë khës kur ka të reshura të mëdha të shiut, vëllimet e ujit që hyjnë në sistemin e kanalizimit mund të jenë më të mëdha se që sistemi mund ta përballjë. Në mënyrë që të shmangen përmbytjet, sistemet e grumbullimit pajisen me gypa shtesë për qarkullim të ujërave atmsferike që mundësjnë që prurja e tepërt të transprthet jashtë znës urbane dhe të shkarkhet në një recipient. Ngjashëm, vëllimi i ujërave të ndtura që arrin në impiantet e trajtimit mund të jetë shumë më i madh se sa që është kapaciteti i prjektuar, dhe kur arrihet kapaciteti i impiantit, atëherë uji i tepërt duhet të shkarkhet pa u trajtuar. Zgjidhja alternative, ku ekzistjnë sisteme të ndara për ujërat e ndtura dhe për ujërat atmsferike, d ta shmangte këtë prblem, pr kj bartë me vete kst investuese dhe të mirëmbajtjes më të madhe për shkak të infrastrukturës shtesë. Për shkak të ndtjes që mund të nddhë nga ujërat 67 Strategjia për Ujërat e Ksvës

114 atmsferike urbane, ka një tendencë në rritje në Evrpë që autritetet rregullative të kërkjnë të paktën trajtimin bazik për së paku vrullin e parë të ujërave urbane. Përcaktimi se cili llj i sistemit është ptimal në një znë urbane varet nga rrethanat lkale, duke përfshirë madhësinë e znës urbane, ujërat e recipientit lkal dhe ptencialin investues. Në këtë mment vendimi në Ksvë dminhet nga kufizimet e fndeve në dispzicin. Me rastin e zhvillimit të prjekteve investuese për kanalizimin atmsferik urban duhet të merret paradysh: Qasja për ndërtimin e sistemeve të reja të grumbullimit: të kmbinuara, të ndara, hibride. Qasja për renvimin dhe riparimin e kanalizimeve ekzistuese. Në rastin e znave të reja zhvillimre, duhet të merret parasysh aplikimi i sistemeve të qëndrueshme të kanalizimi urban. Sistemet e qëndrueshme të kanalizimit atmsferik urban 68 prjekthen për të zvgëluar masat e ujit të tepërt që krijhen shpejt nga pjesët e shtruara të papërshkueshme në hapësirat urbane dhe e bëjnë këtë duke lejuar infiltrimin e shiut përmes trtuareve të përshkueshme dhe kështu imithet prcesi i drenimit natyrr dhe zvgëlhet vëllimi i ujit të shkarkuar në kanalizimin e ujërave sipërfaqësre Ujërat e Ndtura industriale Shumë uzina të vgla industriale shkarkjnë ujërat e tyre të ndtura në sistemet publike të kanalizmit të ujërave të ndtura. Disa industri më të mëdha p ashtu shkarkjnë ujërat e tyre të ndtura në kanalizim, pr shumë prej tyre i shkarkjnë at drejtpërdrejt në mjedis. Sipas dispzitave të Direktivës për Trajtimin e Ujërave të Ndtura Urbane, shkarkimet në kanalizim nga industritë janë subjekt i rregullimit dhe kur është e dmsdshme i nënshtrhen para-trajtimit ashtu që të ms rrezikhet arritja e standardeve të përcaktuara të shkarkimit nga impianti për trajtimin e ujërave të ndtura. Impiantet më të mëdha industriale rregullhen sipas ligjit të BE-së me Direktivën e Emetimeve Industriale (2010/75/EU). Kj kërkn nga kët impiante që të aplikjnë teknlgjinë më të mirë në dispzicin gjatë perimit të tyre, duke përfshirë knsumimin e ujit si dhe gjenerimin dhe trajtimin e ujërave të ndtura Ndtja Difuze Termi ndtja difuze i referhet pranisë së kntaminimit që rrjedh nga burimet e shpërndara (që janë e kundërta nga burimet pikre ). Burimet më të shpeshta të ndtjes difuze të ujit janë: Bujqësia, duke përfshirë plehun nga kafshët, plehrat artificiale, pesticidet, baltën (nga erzini) Kullimi i znave urbane Depzitimi i ndtësve nga ajri Aktivitetet industriale, duke përfshirë hedhjen e prdukteve të minierave dhe mbeturinave (të dyja p ashtu mund të shfaqen si burime pikre). Tkat tjera të kntaminuara (znat e braktisura industriale, bjektet ushtarake) Infrmacini i detajuar lidhur me nivelin e ndtjes difuze aktualisht nuk është në dispzicin. Megjithatë, duhet theksuar se Plani Zhvillimr për Bujqësi dhe Zhvillim Rural, në kntekstin e marrjes parasysh të masave Agr-Mjedisre, thtë: 68 Shih për shembull: Strategjia e Ujërave të Ksvës

115 Ndikimi mjedisr i nivelit aktual të aktivitetit bujqësr në Ksvë vlerëshet se është më i ulët se sa në vendet fqinje. Përdrimi i plehrave dhe kimikateve bujqësre është i ulët (për shkak të çmimit të lartë të plehrave dhe mungesës së subvencineve nga qeveria), dhe kështu nuk ndtin shumë tkën dhe ujërat nëntkësre. Tabela 46 Përdrimi i Plehrave Minerale, 2008 Anketimi i Eknmive Familjare Bujqësre (Agjencia e Statistikave) Kultura bimre Sipërfaqe (ha) Tn për vit Kg/ha/vit Drithërat 98,543 53, Perimet 11,613 7, Pemë (Drunj) 5,096 1, Bimë frragjere 104,763 13, Të tjera Gjithsej 220,334 76, Sasia mesatare e plehrave të përdrur është 346 kg / ha. Kj është pesha e përgjithshme e plehut të përdrur. Përbërja e lëndëve ushqyese në plehra nuk është cekur. Tabela 47 Përdrimi i Plehrave Organike në Bujqësi, 2008 Anketimi i Eknmive Familjare Bujqësre (Agjencia e Statistikave) Grupi i kulturës Sipërfaqja (ha) Tnë Pleh Organik kg/ha bimre Drithëra 98, ,281 2,885 Perime 11,613 98,686 8,498 Fruta 5,096 21,367 4,193 Bimë frragjere 104, ,203 2,111 Të tjera 319, 1,346 4,219 Gjithsej 220, ,883 2,845 Sasia mesatare e plehut rganik të përdrur është 2,845 kg / ha, që është dukshëm me e ulët sesa nivelet e aplikimit në shumë Vende Anëtare të BE-së 69. Duke supzuar se 20% e plehut artificial është Azt (ekuivalent me 70 kg për hektar), dhe 7 kg /T Azt (20 kg Azt për hektar) në pleh rganik, kj është e barabartë me shkallën e kmbinuar të aplikimit prej rreth 90 kg për hektar, shumë më e ulët se pragu prej 170 kg i caktuar në Direktivën për Nitrate Ngarkesat e Ndtjes së Përgjithshme Ngarkesa vjetre e ndtjes nga ujërat e ndtura urbane nga banrët dhe ndërmarrjet kmerciale nga e tërë Ksva vlerëshet të jetë: 52,000 Tnë për Vit BOD 5 73,850 Tnë për Vit COD 52,000 Tnë për Vit TSS 10,400 Tnë për Vit N 2,100 Tnë për Vit P 69 Shikni p.sh.: Strategjia për Ujërat e Ksvës

116 5.3 Mbrjtja nga Uji Menaxhimi i Rrezikut nga Vërshimet Vërshimet katastrfike rrezikjnë jetëra dhe shkaktjnë tragjedi njerëzre e gjithashtu edhe humbje të mëdha eknmike. Vërshimet janë fenmene natyrre, pr me masa të duhura është e mundshme të zvgëlhet mundësia që at të nddhin dhe të kufizhet ndikimi i tyre. Përveç dëmeve eknmike dhe sciale, vërshimet mund të kenë pasja të rënda mjedisre, për shembull kur përmbyten instalimet që mbajnë sasi të madhe të materieve kimike tksike ap shkatërrhen sipërfaqet e ligatinave. Në dekadat që vijnë ka të ngjarë të paraqiten rreziqe me të mëdha nga vërshimet në Evrpë dhe dëme më të mëdha eknmike 70. Sipas vlerësimit të bërë në Master Planin për Ujëra të vitit 1983, një ngjarje e vërshimit në 100 vjet mund të kishte ndikim të dukshëm: Pellgu i Lumit të Drinit të Bardhe 50% Pellgu i Lumit Ibër 24% Pellgu i Lumit Lepenc 20% Pellgu i Lumit Mrava e Bincȩ s 6% Ky vlerësim i mëhershëm vjen në përfundim së gjatësia e lumenjve në rrezik nga vërshimet në Ksvë është rreth 491 km. Përafërsisht 140 km është e rregulluar (28%). Janë bërë një numër i vlerësimeve më të fundit specifike dhe të lkalizuara të rrezikut nga vërshimet, si në vijim: Analiza dhe Përgatitja e Hartave të Cenueshmërisë nga Rreziku (AHCRr), Vlerësimi i Rrezikut nga Vërshimet e Shpejta për Ksvën, nëntr 2012, Organizata Btërre e Shëndetësisë, Fndet e Qeverisë së Luksemburgut Raprti i vlerësimit të shpejtë, identifikimi i kmunave në nevjë të mbështetjes për menaxhimin e rrezikut nga vërshimet dhe menaxhimin e rrezikut nga thatësirat në Shqipëri dhe Ksvë, REC, GIZ, gusht 2013 Përshtatja ndaj Ndryshimeve Klimatike në Ballkanin Perëndimr, Krijimi i Sistemit të Paralajmërimit të Hershem për Vërshimet në Pellgun e Drini-Buna (DEWS), Studimi Vlerësues për Të Metat dhe Nevjat në Krjimin e DEWS, maj 2013, GIZ Vlerësimi i Nevjave të Përfituesve UNDP WMO 2011 (mbështetur nga BE-ja) Menaxhimi i Pellgjeve të Lumenjve MMPH, BE Raprt për rrezikun nga vërshimet për znën e vërshimit të Skenderajt Plani indikativ i menaxhimit të rrezikut nga Vërshimet për Pellgun e Lumit Drin Ashtu si është paraqitur në shifrat më pshtë, janë një numër znash që janë identifikuar tashmë se janë në rrezik të lartë nga vërshimet. 70 Kmisini Evrpian, DG Mjedisi 116 Strategjia e Ujërave të Ksvës

117 Figura 16 Harta e Shpërndarjes së Nivelit të Rrezikut nga Vërshimet e Shpejta në Ksvë AHCRr Vlerësimi i Rrezikut nga Vërshimet e Shpejta Figura 22 Strategjia për Ujërat e Ksvës

118 Figura 17 Vlerësimi preliminar i rrezikut nga vërshimet Pellgu i Lumit Drini i Bardhë Bazuar në punën e bërë deri më tani, vlerësimi paraprak i rrezikut nga vërshimet, siç parashihet nga Neni 4 i Direktivës për Menaxhimin e Rreziqeve nga Vërshimet (2007/60/EC), është pthuajse i përfunduar. Megjithatë, nevjitet një analizë e knsiderueshme e mëtejme në mënyrë që të përpilhen hartat pltësisht të përputhshme të kërcënimit nga vërshimet, hartat e rrezikut nga vërshimet dhe në fund fare planet për menaxhimin e rreziqeve nga vërshimet (Neni 7) për implementimin e masave të duhura për parandalimin e vërshimeve dhe për kufizimin e pasjave negative. 118 Strategjia e Ujërave të Ksvës

119 Janë të nevjshme zhvillime të mëtejme në këtë fushë, siç edhe ceket në Krnizën Ksvare për Menaxhim të Rrezikut nga Vërshimet, Një Plan Veprimi për Plitika, Prcedura dhe Krdinim, Task Frca për Ujëra, shkurt Siguria e Digave Siç u theksua me lartë, shembja e digave është një shkaktar ptencial i vërshimeve në Ksvë. Mirëp, çështja e Sigurisë së Digave është adresuar këtu ndarazi duke i marrë parasysh çështjet specifike që shfaqen. Task Frca për Ujëra ka publikuar një vlerësim të Sigurisë së Digave në tetr të vitit Në Ksvë ekzistjnë pesë diga të mëdha. At paraqesin shtyllën e furnizimit me ujë në Ksvë. Mnitrimi dhe mirëmbajtja e digave janë pezulluar pjesërisht në vitet e fundit. Inspektimi vizual i digave ekzistuese dhe shqyrtimi i shkurtër i vizatimeve dhe dkumentacinit ekzistues (vizatimet, dkumentet për vetitë e materialeve dhe analizat) të bëra gjatë shqyrtimit nga TFU, tregn se digat tani për tani janë në kushte stabile. Megjithatë, mungjnë infrmata të rëndësishme për sigurinë e digave: Nuk ka krnizë ligjre që definn përgjegjësitë, mbikëqyrjen, sanksinimin në rast neglizhence për çështjet që kanë të bëjnë me sigurinë, etj. Nuk ka mnitrim të digave që nga viti 1997 dhe vrjtim dhe vlerësim të vazhdueshëm të gjendjes së digave; Databaza e dizajnit është diku 40 ap 50 vite e vjetër. Gjatë kësaj periudhe kanë nddhur ndryshime të mëdha në metdat dhe kriteret e vlerësimit; Disa diga kanë mangësi individuale të sigurisë që duhet të krrigjhen. Tabela 48 Digat e Mëdha në Ksvë Karakteristikat Kryesre 73 Emri Prnari Viti i Ndërtimit Lartësia në metra Akumulimi në Milin m 3 Madhësia eujëmbledhësit km 2 Batllava KEK Badvci Radniqi Ujmani NPH Ibër ,100 Lepenci Përlepnica Përpjekje të mëtejme, ashtu siç është specifikuar në raprtin e TFU, janë të nevjshme për të pltësuar kërkesat e mnitrimit të sigurisë dhe standardeve të sigurisë të pasqyruara në rekmandimet e Kmisinit Ndërkmbëtar për Operimin e Digave të Mëdha (KNODM) Erzini Siç është cekur në raprtin e Gjendjes së Ujërave, erzini është një çështje e rëndësishme. Erzini shkaktn degradimin e tkave bujqësre dhe pyjre, rrjeteve të rrugëve dhe hekurudhave, si dhe të bjekteve ndërtimre dhe të banimit. Plani Zhvillimr Rural dhe Bujqësr ( ) gjithashtu identifikn erzinin si një shqetësim dhe parasheh disa masa që janë të nevjshme: Përmirësimi i mbrjtjes nga erzini në tkat pyjre E nxjerrë nga të dhënat e prezantuara në WTF Shqyrtimin e Sigurisë së Digave Strategjia për Ujërat e Ksvës

120 Ulja e erzinit në znat ku kultivhen frutat/vreshtat Krijimi i hartave të znave në rrezik nga erzini: vlerësimi i sasisë së humbjes së dheut sipërfaqësr, dhe lkacini. Tabela 49 Sipërfaqja e Tkës së Ksvës Kategrizimi i Erzinit 74 Kategria Sipërfaqe km 2 % Kategria I, II dhe II 5, % Kategria IV (erzin i ulët) 3, % Kategria V (erzin shumë i ulët) 1, % Gjithsej 10, % Shqetësimet shtesë që kanë të bëjnë me erzinin janë shprehur në Studimin e Fizibilitetit të vitit 2009 për Ujin e Pijshëm: Kanali i Ibër-Lepencit Gjendja: Në khën e reshjeve të mëdha sasi e madhe e baltës futet në kanal dhe shkaktn turbullirë të madhe Ndikimi: Turbullira e madhe shkaktn nivel të lartë të bllkimeve të impiantit të trajtimit të ujit të pijes, që zgjasin një ap dy ditë. Reagimi: Të kryhen punët ndërtimre për të eliminuar ap ulur erzinin e dheut në kanalin e hapur Rezervuari i Radniqit Gjendja: Erzini i tkës në hyrje të rezervuarit shkaktn nganjëherë turbullirë të madhe. Ndikimi: Turbullira e madhe shkaktn prbleme në impiantin e trajtimit të ujit dhe ngarkesa të mëdha të materieve rganike që rezultjnë në para-klrim të shtuar. Reagimi: Të ndërthet kanali hyrës me betn të armuar prej rreth 2 km deri te rezervuari. 74 Gjendja e Ujërave të Ksvës, 2015, MMPH, AKMM 120 Strategjia e Ujërave të Ksvës

121 Figura 18 Harta e Rrezikut nga Erzini (Raprti i Gjendjes së Ujërave 2010) Strategjia për Ujërat e Ksvës

122 5.4 Qeverisja Mnitrimi Sipas Ligjit për Ujërat e Ksvës, IHMK është përgjegjëse për sasinë dhe cilësinë e ujërave sipërfaqësrë, nëntkësre dhe akumulacineve. Situata në vitin 2016 mund të përmblidhet si në vazhdim: Sasia dhe cilësia e ujërave sipërfaqësre Cilësia e ujërave të lumenjve është duke u mnitruar sistematikisht që nga viti Numri i mstrave të marra nga disa vende dalln nëpër vite nga 33 deri në 57 për shkak të kmbinimit të ridizajnimit të rrjetit dhe burimeve në dispzicin për tu mnitruar në disa vite. Prgrami synn marrjen e mstrave në baza mujre përveç për disa lkacine ku kj bëhet në baza seznale dy herë në vit. Kryesisht analizhen parametrat klasik të cilësisë (siç është temperatura, ph, jnet kryesre, pjesët ushqyese, KOD 5, COD, etj), të cilëve në vitet e fundit i`u janë shtuar disa metale të rënda. Labratri i IHMK ka krmatgrafin e gazit me spektrmetrin e masës (GC-MS) që mund të shfrytëzhet për analizimin e mikrndtësve rganik siç janë pesticidet e gjithashtu edhe plazma të induktuar me Spektrmetrin e Masës (ICP-MS) që mund të shfrytëzhet për analizimin e një spektri të gjerë të metaleve (të rënda). Megjithatë stafi i tanishëm nuk është në gjendje t`i shfrytëzjë kët pajisje; për me tepër, reagensat kimik dhe materialet tjera që që kërkhen për analizat me kët aparatura mungjnë. Mnitrimi hidrlgjik nuk është rivendsur si duhet gjatë dekadës së kaluar, kryesisht për shkak të mungesës së mjeteve financiare dhe të burimeve njerëzre. Si rezultat i kësaj, një numër i kufizuar i të dhënave të përditësuara janë në dispzicin për nivelet e ujërave të lumenjve sidms të prurjeve. Sasia dhe cilësia e ujërave nëntkësre Këtu situata është shumë e krahasueshme me mnitrimin hidrlgjik dhe prandaj shume pak të dhëna janë mbledhur që nga viti Sasia dhe cilësia e akumulacineve Tani për tani, IHMK nuk është duke kryer asnjë matje të akumulacineve. Sipas Ligjit për Ujëra, IKSHPK dhe fruesit e furnizimit me ujë (KRU-të) janë përgjegjëse për mnitrimin e cilësisë së ujërave që shfrytëzhen për pije. Kj përfshinë cilësinë e ujit që nxirret nga ujërat sipërfaqësre dhe nëntkësre për prdhimin e ujit të Pijshëm. KRU-të janë përgjegjëse për mnitrimin e sasisë së ujërave që shfrytëzjnë për pije. IKSHPK përbëhet nga zyra kryesre në Prishtinë së bashku me zyrat rajnale në gjashtë qytete të Ksvës (Pejë, Prizren, Mitrvicë, Gjakvë, Ferizaj dhe Gjilan). Të gjithë labratrët mund të analizjnë parametrat mikrbilgjik dhe parametrat e cilësisë fizik-kimike. Labratri në Prishtinë është shume mdern për të analizuar një spektër të gjerë të mikrndtësve (duke përfshirë pesticidet, metalet e rënda etj). Labratrët e shumicës se KRU-ve nuk kanë kapacitet të mjaftueshëm dhe prandaj analizimin e kanë kntratuar tek IKSHPK. Pak khë më parë është licensuar labratri i KRU Radniqi për të bërë analizat bilgjike-kimike të testeve të ujit për ujin që furnizhet nga kj Kmpani tek knsumatrët e saj. 122 Strategjia e Ujërave të Ksvës

123 5.4.2 Menaxhimi i infrmacineve Ligji për Ujërat e Ksvës në Kapitullin XI për Sistemin Infrmativ dhe Pjesëmarrjen e Publikut definn disa bligime në kuptimin e bazës së të dhënave dhe dhënies së infrmacinit. Sistemi Kmbëtar i Infrmacinit Ujr duhet që përveç tjerash të ruajë dhe përpunjë të dhënat për sasinë dhe cilësinë e ujit, për lejet, për shkarkimet e substancave të rrezikshme, dhe për burimet e ujit. Sa i përket mbledhjes së të dhënave dhe dhënies së tyre, Ligji thtë se Të gjithë persnat dhe institucinet janë të bliguar të frjnë të dhëna për ujërat për Ministrinë dhe autritetin kmpetent për ujërat dhe të dhënat e Sistemit Infrmativ Ujr janë publike dhe secili mund të ketë qasje në t, përveç në të dhënat që knsiderhen si sekret zyrtar. Situata e tanishme mund të përshkruhet si në vazhdim: Ruajtja e të dhënave Frma tipike e ruajtjes së të dhënave cilësre, veçmas në lidhje me cilësinë e ujit dhe lejet, është në prgramin Excel dhe Wrd. Më parë, ka ekzistuar një bazë qendrre e të dhënave e cila nuk është më peracinale. Të dhënat për lejet ujre gjithashtu ruhen në mënyrë jfrmale në MS Office, që mund të arsyethet nga një numër relativisht i vgël i lejeve që janë duke u lëshuar. Disa licenca të sftuerit ArcGIS ekzistjnë në kuadër të Ministrisë dhe shfrytëzhen për të ruajtur dhe përpunuar hartat në lidhje me pellgjet lumre, nën-pellgjet dhe për mnitrimin e ujërave. Qarkullimi i të dhënave Të dhënat për mnitrimin e cilësisë së ujit rrjedhin nga IHMK ku at janë të ruajtura në frmatin Excel që nga viti Me frmatin e tanishëm, secili dkument përmban vlerën e mstrave për një stacin dhe për një datë të caktuar. Për pasjë, është pthuajse e pamundur të sigurhen infrmacine si trendet ndër vite ap krahasime të cilësisë së ujit ndërmjet pellgjeve të lumenjve. Infrmacinet në këtë frmat analizhen, cilësia e tyre sigurhet dhe shfrytëzhen për raprtim nga AKMM dhe deri diku nga DU. Një shembull i kësaj të fundit është shfrytëzimi i të dhënave të lumenjëve për lëshimin e lejeve të shkarkimit. Shpërndarja e të dhënave AKMM prdhn raprte për Gjendjen e Mjedisit që përfshinë të dhënat për ujin. Të dhënat e papërpunuara për prgramet e mnitrimit akma nuk bëhen publike. 5.5 Përfrmanca Financiare Shërbimet me ujë Për gjashtë vite që ARRU bën matjen e përfrmancës së kmpanive rajnale të ujësjellësit, përfrmanca ka treguar përmirësim të përgjithshëm nga një vit në tjetrin, duke përfshirë përfrmancën financiare, dhe kj ngritje ka qenë e ngadalshme. Në vitin 2015, krahasuar me vitin 2014, përfrmanca financiare e KRU-ve për të dy shërbimet e ujësjellësit dhe të ujërave të ndtura është përmirësuar, në veçanti sa i përket prfitit. Megjithatë, mbetet brengë niveli i ulët i tanishëm i efiçencës kmerciale (shkalla e arkëtimit) që ka shënuar përmirësim më të vgël. Në këtë drejtim sfidë e madhe mbetet rritja shumë e vgël e efikasitetit të faturimit, arkëtimit të brxheve të vjetra, ndërmarrjes së ndërprerjes së lidhjeve dhe e zbatimit të masave tjera të aplikueshme ndaj knsumatrëve që nuk paguajnë. Strategjia për Ujërat e Ksvës

124 Niveli i tanishëm prej 74% i shkallës së arkëtimit është j i kënaqshëm dhe paraqet prblem për qëndrueshmërinë financiare dhe peracinale të KRU-ve në ruajtjen e nivelit të tanishëm të shërbimit. Për periudhën e tanishme , shqyrtimi i tarir i`u ka dhënë mundësinë KRU-ve për të krrigjuar shume prbleme duke përgatitur mirë planet rregullare të biznesit që janë knsideruar si sfiduese, dhe ende knsiderhen si të tilla, duke pasur parasysh rrethanat nëpër të cilat KRU-të p kaljnë, sa i përket arritjes së bjektivave dhe përmirësimin e efiçencës së përgjithshme. Megjithatë, niveli i arritjeve drejt planifikimit për vitin 2015 për të gjithë treguesit financiar ka qenë i pakënaqshëm. Një fushë tjetër e perfrmancës së dbët financiare të KRU-ve janë investimet kapitale. Gjatë periudhës , sa i përket shërbimeve të ujit (ujë dhe ujëra të ndtura), KRU-të kanë investuar vetëm 33.3% të investimeve kapitale ttale të planifikuara, të aprvuara nga ARRU, ndërsa vetëm 9.8% nga dnatrët. Në figurën në vazhdim janë dhënë nivelet e tanishme ndaj prjektimeve të arritjeve për treguesit kryesr të përfrmancës financiare në vitin 2015 krahasuar me vitin Figura 19 Kst ttale për njësi të prdhimit të ujit PR GJI PZ MIT Mes. FE GJA PE Figura 20 Shitjet ttale në krahasim me planet (Uji) FE GJA PE GJI Mes. PR PZ MIT 78% 96% 99% 89% 95% 95% 95% 89% 91% 88% 90% 87% 87% 84% 90% 99% % 60% 80% 100% 75 ARRU, Raprti i perfrmances Strategjia e Ujërave të Ksvës

125 Figura 211 Shitjet ttale në krahasim me planet (Ujëra të ndtura) GJA GJI PE Mes. MIT PR PZ FE 63% 94% 114% 104% 110% 94% 98% 88% 91.5% 88% 100% 86% 88% 86% 87% 83% % 20% 40% 60% 80% 100% 120% Figura 22 Arkëtimi i të ardhurave në krahasim me at të faturuara (Uji dhe Ujëra të Ndtura) GJA 83% 84% GJI 72% 78% PR 76% 80% Mes. 74% 74% PZ 74% 75% PE 68% 73% FE 65% 64% MIT 48% 56% % 60% 80% 100% Strategjia për Ujërat e Ksvës

126 Figura 23 Shpenzimet Kapitale për shërbimet me ujë krahasuar me planin 2,000,000 1,800,000 1,600,000 1,400,000 1,200,000 1,000, , , , , Ujitja Në frimin e shërbimeve të ujit me shumicë, secili entitet në Ksvë ballafaqhet me një numër sfidash unike për madhësinë e tyre, histrinë dhe lkacinin. Sidqftë, kët ndërmarrje ballafaqhen me një njumër presinesh që së bashku dhe për disa vite mund të rrisin kstt dhe rrezikjnë qëndrueshmërinë e tyre. Në klimën e tregut ekzistn kapacitet i ndërmarrjeve private për tu përfshirë në kntratat e sektrit të shërbimit të furnizimit të ujit me shumicë. Fushat me interes mund të jenë instalimi i ujëmatësve, leximi, faturimi dhe arkëtimi, kntabiliteti, auditimi financiar ap ndnjë perim tjetër dhe mirëmbajtja e sistemeve të vgla. Deri tani, përveç kntraktimit të disa shërbimeve të vgla nuk ka ndnjë shembull të PSP në sektrin e ujitjes në Ksvë. Pagesat për ujë për shërbimet e ujitjes vendsen nga vet ndërmarrjea dhe mirathen nga Brdi i Drejtrëve. Çmimet nuk bazhen me në rikuperimin e kstve pr në një përfitim margjinal për ujin e shfrytëzuar për ujitje dhe aftësinë për të paguar. Nuk merret parasysh elementi kthimi në kapital. Faturimi nuk bëhet mbi parimin vlumetrik. Pagesa për metdën j-vlumetrike për ujin për ujitje bazhet në njësi të tkës (hektarë). Kj metdë ju knvenn menaxherëve të kmpanive të ujitjes sepse është e lehtë për tu administruar dhe nuk kërkn masa të veçanta për furnizimin me ujë për ujitje. Në Ksvë është i pranishëm një sistem i ndërsubvencinimit të infrastruktura e ujitjes.. Një ndërsubvencinim i zaknshëm nddhë ndërmjet blerësve të rrymës dhe atyre atyre që shfrytëzjnë shërbimet e ujites (NPH Ibër-Lepenci ) të cilët shfrytëzjnë ujin nga i njëjti akumulacin dhe digë. Menaxherët e një prjekti akumulacin-digë, që gjenerjnë energji elektrike dhe frjnë ujë për ujitje, ballafaqhen me vendimet se si të alkjnë kstn e përbashkët për të dy aktivitetet. Kët kst alkhen ndërmjet knsumatrëve të ujitjes dhe atyre të energjisë elektrike, duke përfshirë kstn për mirëmbajtjen e digës dhe akumulacinit. Shumica e investimeve në këtë sektr janë financuar nga dnatrët ap nga Qeveria e Ksvës. Kët investime janë të bazuara në shumë kritere duke përfshirë efiçencën eknmike, barazinë, 126 Strategjia e Ujërave të Ksvës

127 qëndrueshmërinë dhe sigurinë e ushqimit. Kur dëshirhet efiçenca eknmike, atëherë vlera eknmike e infrastrukturës tejkaln kstt e saj në termat e vlerave të tanishme. Në përgjithësi qëndrueshmëria e kmpanive të ujitjes nuk është e siguruar, pasi që ekspansini i madh i znave urbane që bëhet duke uzurpuar tkën bujqësre, p i ndryshn shpejt priritetet e ppullsisë. Për me tepër rrjeti i vjetruar i gypave dhe burimet e kufizuara të ujit rezultjnë me kst të lartë peracinale dhe mund të vënë në pikëpyetje qëndrueshmërinë e fruesve pasiqë arkëtimi nuk mbuln kstn e perimit. Bazuar në infrmacinin që përmban Raprti Vjetr Përfrmanca e Ndërmarrjeve Publike Qendrre, Ministria e Zhvillimit Eknmik, NJPMNP, 2012, teksti në vazhdim e përshkruan perfrmancën financiare të dy ndërmarrjeve të ujitjes. Tabela 50 Perfrmanca financiare e Kmpanisë Rajnale të Ujitjes Radniqi-Dukagjin Përshkrimi 2014 (000 ) Të hyrat 742 Shpenzimet -416 Fitimi/Humbja peracinale 326 Zhvlerësimi dhe amrtizimi -196 Brxhet e këqija -127 Fitimi/Humbja financiare 3 Parat në fund të vitit 111 KRU Radniqi-Dukagjin ka përfunduar vitin 2014 me një përparim mdest për shkak të rritjes së të hyrave duke kthyer humbjet në fitim financiar në krahasim me vitin paraprak për shkak të rritjes së të hyrave që është një tregues premtues për të ardhmen. Në mënyrë të ngjashme përfrmanca e KRU Drini i Bardhë është përmbledhur këtu. Tabela 51 Perfrmanca financiare e Kmpanisë Rajnale të Ujitjes Drini i Bardhë Përshkrimi 2014 (000 ) Të hyrat 313 Shpenzimet -149 Fitimi/Humbja peracinale 164 Zhvlerësimi dhe amrtizimi -151 Brxhet e këqija 0 Fitimi/Humbja financiare -13 Parat në fund të vitit 0.15 Edhe pse kmpania ka zvgëluar humbjet financiare me përqindje mdeste, akma është në krizë financiare pasi shkalla e arkëtimit është vetëm 70% dhe kmpania mund të mbuljë vetëm kstt e veta peracinale Hidrcentralet Tabela 52 Perfrmanca financiare e NPH Ibër- Lepenci Përshkrimi 2014 (000 ) Të hyrat 4,184 Shpenzimet -3,667 Fitimi/Humbja peracinale 517 Zhvlerësimi dhe amrtizimi -4,624 Brxhet e këqija 0 Strategjia për Ujërat e Ksvës

128 Fitimi/Humbja financiare -4,107 Parat në fund të vitit 966 Përkundër faktit që kj kmpani është financiarisht stabile, nuk mbahet me subvencine nga shteti dhe ka fitim peracinal, që është një indikatr i cili tregn stabilitet në perim dhe në frimin e shërbimeve publike. 5.6 Prcesi i Investimeve Trendet Histrike Trendet histrike të investimeve në sektrin e ujërave janë analizuar në detaje nga KNMU në raprtin e tyre të Në frmë të përmbledhur raprti knstatn: Investimet në sektrin e ujërave nga dnatrët ndërkmbëtarë dhe Qeveria e Ksvës nga viti 1999 deri 2014 vlerëshet se janë të paktën 315 milin në ttal. Nga kj shumë, përafërsisht tri të katërtat janë dnacine nga kmuniteti ndërkmbëtar dhe një e katërta është nga buxheti i Ksvës (BK). Investimet nga dnatrët datjnë që nga viti 1999 dhe ende vazhdjnë, me një trend të butë të rënies përderisa investimet nga BK kanë filluar më vnë dhe janë të regjistruara nga viti 2000 pr janë në rritje të vazhdueshme nga një vit në tjetrin. Tre dnatrët ndërkmbëtarë veçhen nga të tjerët me kntributet e tyre substanciale në sektrin e ujit. BE, KfW dhe ZZB kanë pasur qasje më përcaktuese dhe fndamentale për përmirësimin e sektrit dhe kanë mbuluar 53% të investimeve ttale përderisa dnatrët e tjerë përbëjnë 11% të investimeve. Dnatrët kanë zhvilluar prgramet për mbështetje financiare të KRU-ve dhe institucineve si MMPH, kmunat, ARRU, NjPMNP, etj. Mbështetja e dnatrëve përfshinë investimet kapitale dhe asistencën teknike. Asistenca financiare nga BK dhe agjencitë lkale mbuln 36% të investimeve. Kntributi i BK manifesthet nëpërmes institucineve të ndryshme. Fillimisht që nga viti 2000 përmes Departamentit të Shërbimeve Publike dhe me vnë, ndërmjet viteve 2002 dhe 2008, përmes pasuesit të të këtij departamenti (Agjencini Ksvar i Mirëbesimit - AKM), ka mbështetur KRU-të kryesisht me subvencine për të mbuluar kstt perative. Bazuar në të dhënat e dispnueshme, përgjatë periudhës nga mjetet e ztuara janë implementuar prjekte në vlerë prej milinë nga te cilat 149,41 milinë janë nga dnatrët e huaj, ndërsa vlera e investimeve vendre ka qenë milin. Për periudhën kanë qenë 46.7 milinë investime vendre në implementimin e prjekteve në sektr, si dhe afr 53.0 milinë dnacine nga investitrët e huaj përfshirë edhe kredinë e KfW-së, vlera e së cilës për këtë periudhë është rreth 9 milinë. 128 Strategjia e Ujërave të Ksvës

129 Figura 24 Investimet në sektrin e ujërave të Ksvës Nga raprti i trendëve histrike (KNMU) BK ( mil.) Dnacinet ( mil.) Tabela 53 Investimet në sektrin e ujërave - Ksva dhe Dnatrët: Përshkrim i Ksva ( m) Dnacin ( m) Ttal ( m) Kumulativ Investimet në Mbrjtjen e Mjedisit Bashkimi Evrpian Në përcaktimin e ptencialit për investime në të ardhmen në sektrin e ujërave, është marrë parasysh niveli i shpenzimeve për mbrjtjen e mjedisit në Bashkimin Evrpian. Figura 25 Shpenzimet e sektrit publik për mbrjtjen e mjedisit për vitin 2011 (% e BPV) Eurstat Siç shihet në figurën e mësipërme, ka një dallim të madh në nivelin e shpenzimeve. Duke marrë parasysh mesataren e BE (diku 0.65%), kj d të përkthehej në vlerën për Ksvës (duke supzuar BPV diku 5 miliard) diku 32.5 milin për vit. Strategjia për Ujërat e Ksvës

130 Figura 26 Prprcini i shpenzimeve për mjedis - Aktuale dhe Investimet Përsëri, ka nj dallim të madh në prprcinin e shpenzimeve që është për investime. Megjithatë, duhet të thuhet se vendet me prprcin më të lartë të investimeve janë shtetet që i janë bashkangjitur së fundmi BE-së, sidms Sllvenia dhe Kracia të dyja shpenzjnë në investime më shumë se 75% të ttalit të shpenzimeve. Figura 27 Shpenzimet publike për mjedis sipas nën-sektrëve: Eurstat 2011 Sikurse me treguesit e tjerë të diskutuar këtu, mund të shihet dallim i madh në shpërndarjen e shpenzimeve ndërmjet nënsektrëve pr duhet të thuhet se menaxhimi i mbeturinave të ngurta dhe ujërave të ndtura është zënë një vend të dalluar. Nga ky shqyrtim i shkurtër i statistikave për një vit të vetëm, nuk mund të arrijmë në përfundime të detajuara. Megjithatë mund të nxjerret një vlerësimi i rendit të madhësisë. Duke supzuar se 80% e shpenzimeve për mjedisin janë për investime dhe diku 50% e kësaj është për sektrin e ujërave, fithet një vlerë statike indikative prej rreth 13 milin si kufi+ i sipërm i ptencialit për shpenzime kapitale nga burimet publike për sektrin e ujërave. 130 Strategjia e Ujërave të Ksvës

131 6 Nevjat Zhvillimre 6.1 Shfrytëzimi i Ujit Akumulimi i ujit Thatësira Një vlerësim i pltë dhe i detajuar i rrezikut nga thatësira për Ksvën nuk është kryer akma edhe pse janë publikuar 76 një numër dkumentesh. Një draft i parë i këtij vlerësimi është në prces si pjesë e prcesit të Karakterizimit të Pellgjeve të Lumenjve. Vlerësimi më i detajuar i bërë deri me tani, është raprti i sigurimit të Ujit për Ksvën Qendrre 2011/12. Knstatimet kryesre që përmban ky raprt janë nënvizuar më pshtë: Ibër-Lepenci Edhepse kanali i Ibër-Lepencit mund të bartë sasi të madhe të ujit në baza ditre, ende mund të paraqiten prbleme të mungesës së ujit për periudha të shkurta khre për arsye të ndryshme të dhëna në vijim: - Parashikimi j i duhur i kërkesës ditre dhe perimi j i duhur i prtave që lëshjnë ujin. - Dëmtimet e kanalit veçmas kur nivelet e ujit janë të larta në kanal. - Kapërderdhja edhe futja në sifnin e kanalit penghet nga mbetjet e ngurta. - Prblemet me cilësinë e ujit me shumicë, etj. Kët janë çështje të sigurisë së ujit që mund të quhen si të cenueshme dhe janë pak më të ndryshme se sa ruajtja e ujit me shumicë. At duhet të adreshen gjithashtu në prgramin e masave. Liqeni i i Batllavës Përveç prblemit të sasisë së ujit, ekzistjnë çështje të sigurisë së ujit, për shembull për shkak të mbrjtjes së pamjaftueshme të akumulacinit nga ndtjet nga eknmitë familjare, turizmi dhe aktivitetet e fermave. Në fund seznit të vitit 2010, Knsulenti ka vënë re në lkacine të ndryshme shtimin e mikrfiteve që reflektn tejkalimin e nutrientëve që hyjnë të liqe. Ekzistn gjithashtu rreziku i ndtjes aksidentale nga rruga. Liqeni i Badvcit Sistemi i Badvcit nuk i pltësn kërkesat e përgjithshme: Kërkesa kumulative është më e madhe se sa mbushja për një vit të zaknshëm. Duke marrë parasysh ndryshimin e klimës (një vit tipik shumë i thatë me vetëm 50% të prurjes së zaknshme) prurjet hyrëse kumulative për një sezn shumë të thatë nuk mund të mbuljë kërkesën e përgjithshme që d të thtë d të ketë mungesa të përkhshme. Ka edhe çështje tjera të sigurisë së ujit si rezultat i mbrjtjes së pamjaftueshme të liqenit nga ndtjet e eknmive familjare, turizmit dhe aktiviteteve të fermave. Ujërat e ndtura nga eknmitë familjare shkarkhen në liqe si dhe ka rrezik të madh nga ndtja prej rrugës. Përmbledhje Gjendja Aktuale Gjendja aktuale tregn se në vitin 2010 kan pasur mungesë të ujit në liqe dhe furnizim i pamjaftueshëm për një pjesë të qytetit të furnizuar nga sistemi i Badvcit. 76 Shih shembullin: Burimet e ujit, Sfidat në Ksvë në ndikime e tyre pertej kufirit, BALWOIS, 2010 Strategjia për Ujërat e Ksvës

132 Kj dn të thtë se uji nga liqeni i Batllavës duhet të pltësjë mungesën e liqenit të Badvcit. Kufizimet në furnizimin me ujë janë gjithashtu për shkak të kapacitetit të pamjaftueshëm të prdhimit dhe sistemit të shpërndarjes së ujit. Në rrjetin e ujësjellësit ka humbje të knsiderueshme të ujit.. Për përmirësimin e situatës janë dy prjekte që p zbathen:. - Njëri prjekt synn shtimin e prdhimit për 700l/s përmes impiantit në Shkabaj duke e marrë ujin nga kanali i Ibër-Lepencit. - Prjekti i dytë synn përmirësimin e efiçencës së rrjetit dhe përmirësimin e menaxhimit të përgjithshëm të kmpanisë. Kët masa kanë pasur një sukses në zvgëlimin e humbjeve dhe përmirësimin e rikuperimit të ksts. Përfundimet Kët rezultate tregjnë dy prbleme kryesre të kufizimit me ujë. Badvci: mungesat e ujit në liqe mund të nddhin nga viti 2011 e tutje dhe mungesat d të shthen veçmas nën supzimet e ndryshimeve klimatike. Batllava: Në vitin 2035 ekzistn rrezik i madh i mungesës së ujit që kërkn kapacitet shtesë se të ri dhe kj mungesë është edhe me e madhe nën supzimin e ndryshimeve klimatike. Ujman:i nën supzimin e ndryshimeve klimatike dhe duke marrë parasysh shtimin e madh të ujitjes prej ha, ekzistn rreziku i mungesës strukturre të ujit pas vitit 2020 veçmas nën supzimin e ndryshimeve klimatike. Sistemi i ujërave nëntkësre: besimi në rezultate është mdest pasi supzimi duhet të bëhet mbi kapacitetin e ujërave nëntkësre. Në afat të shkurtër khr, janë planifikuar investimet në furnizimin urban me ujë që d të sigurjnë ujë të mjaftueshëm deri në vitin Supzhet se rrjeti shpërndarës i ujësjellësit ka kapacitet për shpërndarje të ujit të trajtuar nga liqenet e Batllavës dhe Ujmanit në znën e shërbimit të KRU Prishtina. Në planin afatgjatë , veçmas në rastin e klimës e cila p bëhet më e thatë, ka gjasë të madhe që d të paraqiten mungesa të strukturuara të ujit gjatë verës. E dyta, mbajtja e cilësisë së burimeve të ujit dhe ujit në kanal është një sfidë në afat të gjatë khr pasi presini për ndtjen e burimeve është në rritje. Nga viti 2020 d të jenë të nevjshme burime e ujit të pastër shtesë për shkak të shtimit relativ dhe abslut të kërkesës për ujët dhe për shkak se është e vështirë të mbahet një kualitet i mjaftueshëm i ujit me shumicë. Duke marrë gjithashtu parasysh përgjegjësitë e kmpanisë për furnizim me ujë, është afër mendsh që KRU-të të mbështesin psine të rrezikut më të vgël të kntaminimit të ujit, si diversitet te burimeve të ujit dhe të krridreve të furnizimit. Kj d të jetë esenciale në rastin e emergjencave, katastrfave natyrre, ndtjes, gabimeve njerëzre ap aksidenteve që çjnë në shkëputjen e furnizimit me ujë. Përps shqetësimeve lidhur me pellgun e ujëmbledhësit tëibër-lepencit, në seksinet furnizimi me ujë, ujitja dhe akumulimi, janë vlerësuar edhe një varg i nevjave tjera për zhvillimin e burimeve të ujit. Kët vlerësime nuk p përsëriten këtu pr duhet të kihen parasysh kur të analizhet situata e përgjithshme. Për me tepër menaxhimi i rrezikut të thatësirave ka nevjë të adreshet në mënyrë të ngjashme me menaxhimin e rrezikut të vërshimeve. Nevjat e zhvillimit në këtë drejtim janë adresuar në Raprtin TFU për Menaxhimin e Rrezikut të Thatësirës. Implementimi i krnizës së tillë është esenciale. Në veçanti duhet të adreshet mnitrimi, shkëmbimi i infrmacinit dhe nevja planifikuese. Sikurse menaxhimi i rrezikut nga vërshimet kj ka nevjë të integrhet në prcesin planifikues të menaxhimit të pellgut të lumit. 132 Strategjia e Ujërave të Ksvës

133 Akumulacinet Ashtu sikur u theksua me lartë, ekzistjnë pesë akumulacine të mëdha që janë në shfrytëzim në Ksvë në këtë mment. Tabela 55 Akumulacinet ekzistuese (Raprti i Gjendjes së Ujërave 2015) Rezervari Rrjedhja e ujit (Lumi) Ujëmbledhësi Rrjedhja mesatare Vëllimi Milin m 3 km 2 m 3 /sekndë E lartë E ulët Ujmani Ibër 1, Batllava Batllavë Badvci Grac ankë Prilepnica Prilepnica Radniqi Lume bardhi i Dec anit , Çështjet që ngriten për kët akumulacine janë: Inspektimi i sigurisë së digave, prcedurat dhe përgjegjësitë kanë nevjë urgjente të qartëshen dhe të vendset një sistem ap inspektim i rregullt dhe mirëmbajtja për të siguruar një perim të sigurtë dhe pa ndërprerje. Diga e Perlepnicës ballafaqhet me prblem serize me lymin dhe sedimentimin (kj është arsyeja pse janë planifikuar dy akumulime të reja për furnizimin e Gjilanit). Kët çështje kanë nevjë të zgjidhen me urgjencë. Në veçanti prblemi i digës së Përlepnicës ku përps prblemit me lymin dhe sedimentimin paraqiten edhe shenja të dukshme të rrjedhjes në një vend (ashtu sikur knstathet në Raprtin e Sigurisë së Digave, TFU 2012). Pavarësisht çështjeve me të cilat ballafaqhen digat ekzistuese, duhet të merret parasysh zhvillimi i akumulacineve të reja shtesë. Ndërtimi i digave dhe akumulacineve për akumulimin (mbajtjen) e ujit për një numër qëllimesh siç janë hidrcentralet, furnizimi me ujë për pije, ujitje dhe mbrjtje nga vërshimet, ka një të kaluar të gjatë dhe është një qasje knvencinale që praktikhet gjerësisht për menaxhimin e ujërave në Evrpë. Sipas Agjencisë Evrpiane të Mjedisit: Gjatë dy shekujve të kaluar është shënuar rritje e knsiderueshme e madhësisë dhe numrit të akumulacineve me kapacitet të madh të akumulimit, veçmas me zhvillimin e hidrcentraleve dhe menaxhimin e pellgjeve. Tani për tani në Evrpë ka diku 7000 diga të mëdha. Përveç kësaj ka me mijëra diga të vgla... Shtetet e BE-së me numrin me të madh të liqeneve akumulues janë Spanja (rreth 1200), Anglia (rreth 570), Italia (rreth 570) Franca (rreth 550) dhe Suedia (rreth 190). Strategjia për Ujërat e Ksvës

134 Figura 28 Kapaciteti specifik i digave - Evrpë (EEA 1999) Nëse aplikhen vlerat e mësipërme për Ksvën dhe për ppullsinë prej 1.8 milin, fithet një vlerë prej përafërsisht 290 m 3 për banrë. Kj e vends Ksvën në nivele të krahasueshme (për kkë banri) për Francën, Irlandën dhe Italinë. Kur të krahashet me shtetet tjera të Eurpës Jugre që kanëkapacitet specifik të akumulimit prej rreth 1,000 m 3 për kkë banri (Greqia, Prtugalia Spanja), del që niveli i akumulimit është i ulët. Kur të merret parasysh Gadishullin Ballkanik në veçanti, gjithashtu shihet se Ksva ka rezerva relativisht të vgla. Tabela 56 Kapaciteti specifik i akumulimit regjini i Ballkanit 77 Vendi m 3 për banr (viti 2000) Shqipëria 1,455 Bsnja dhe Hercegvina 968 Bullgaria 629 Kracia 329 Greqia 1,184 Hungaria 175 Mldavia 419 Rumania 624 Sllvenia 101 Serbia dhe Mali i Zi 737 Turqia 1,965 Ndërtimi i akumulacineve dhe digave është kritikuar për një numër arsyesh, veçmas për çështje mjedisre. Për shembull EEA tregn si në vazhdim: Ndërtimi i akumulacineve shpie në një numër të çështjeve mjedisre si gjatë ndërtimit edhe pas përfundim. Pas mbylljes së digës niveli i ujit rritet në liqe. Si rezultat, shpesh nddhin ndryshime të mëdha në znat me prani të ujit. Për shembull tka punuese mund të humbet, 77 Water Resurces Management in Suth-Eastern Eurpe, Wrld Bank Strategjia e Ujërave të Ksvës

135 vendbanimet të përmbyten dhe niveli i ujërave nëntkësre të rritet. Pasi të jetë mbushur akumulacini, dy llje të prblemeve mjedisre shfaqen, të cilat: E bëjnë akumulacinin të papërshtatshëm për destinimin që ka, për shembull paraqitja e algave dhe substancave tksike në akumulacinin që përdret për ujë të pijshëm. Shkaktjnë përkeqësim eklgjik në sistemin e lumit veçmas në pjesën e tij nën akumulacin. Meqenëse digat ndaljnë rrjedhen natyrre të lumit dhe akumulacini ndryshn ciklin hidrlgjik, pasjat eklgjike mund të jenë të shumëfishta. Për shembull, penghet që peshqit migrues të lëvizin për në vendet ku i lëshjnë vezët e tyre. Ky është prblem veçmas për peshkun siç është sallmni, trfta, ngjala dhe bliri. Madje edhe digat e vgla shkaktjnë prblem pasi at paraqesin barrierë të pakalueshme për shumicën e lljeve të peshqve. Kështu digat e vgla (me të ulëta se metra të lartë) që janë 10 deri në 100 herë me të shpeshta se digat e mëdha kanë pasur efekt të dëmshëm në lljlljshmërinë e peshqve. Për më tepër, akumulacinet e ndalin qarkullimin e materieve të suspenduara (kryesisht rërës) në të. Kj zvgëln sasinë e masës në rrjedhat e pshtme dhe në det, ku mungesa e rërës shkaktn erzinin e bregdetit. Për me tepër EEA ka shprehur brengën se akumulacinet dhe masat tjera knvencinale ap strukturat e rënda janë favrizuar në krahasim me veprimet e ndjeshme mjedisre siç është menaxhimi i kërkesës, përmirësimet e efiçencës dhe kullimi i qëndrueshëm urban 78. Duke pasur parasyshçështjet me të cilat ballafaqhet Ksva nr menaxhimin e ujërave, aplikimi i një kmbinimi ptimal kst-efektiv i të gjitha masave d të jetë i nevjshëm. Në një rrafsh më praktik, ka gjithashtu brenga në kuadër të asistencës së dnatreve sa i përketfinancimit të digave të reja si rezultat i perceptimit negativ që është shfaqur nga një numër i prblemeve që janë publikuar mjaft shpesh 79. Pavarësisht këtyre brengave, ka argumente të shumëta në favr të shfrytëzimit të digave dhe akumulacineve si mjete për menaxhimin e ujërave, veçmas kur at prjekthen dhe perhen për të qenë të adaptueshme ndaj ndryshimeve klimatike dhe multifunksinale (zbutja e thatësirave, menaxhimi i rrezikut të vërshimeve, energjia e ripërtërishme) 80, dhe kur aplikhet si njëra prej masave në qasjen e meanxhimit të integruar të ujërave që është në përputhje me qasjen e menaxhimit të pellgjeve lumr ashtu sikur është përcaktuar në Direktivë Krnizë të Ujërave. Sikur edhe është raprtuar në Raprtin e Ujërave 2015, Masterplani i vitit 1983 për menaxhimin e ujërave ka përmbajtur planet për një numër të akumulacineve të reja siç është paraqitur në tabelën më pshtë. Akumulacinet e Shipashnicës dhe Hgshtit janë në përputhje me Kërkesën e kmunës së Kamenicës Nr.1158/14, të datës , në teritrin e të cilës kmunë janë paraparë kët dy akumulacine. 78 Burimet e ujit në tërë Evrpen përballja me pamjaftueshmerinë e ujit dhe thatësirat, EEA Reprti N 2/ Shi për shembull Grupin Punues Evrpian për Pendat dhe Vershimet në Evrpë. Rli i pendave në lehtësimin e vershimeve, dhjetr 2010 Strategjia për Ujërat e Ksvës

136 Tabela 57 Planifikimi i ndërtimit të akumulimeve ujre (Tabela 4 Raprti i Gjendjes së Ujërave 2015) Nr Akumulimi Lumi/rrjedha e ujit Ujëmbledhësi Rrjedhja mesatare Rrjedhja vjetre Vëllimi km 2 m 3 / sekndë milin m 3 milin m 3 1 Drelaj Pejë-Bistrica e Pejës Kërstvc Lumi i Binçës Mvë Lumi i Klinës Mrinë Llabenica Ripaj Lumi Trava Reçan Lumi Bistrica e Prizrenit Dragaçin Lumi Dragaçin Kremenata Lumi Kremenatë Binçë Lumi i Madhë Shipashnice Desivjce Hgsht Hgsht Firajë Lumi Lepenc Shtime Lumi Tpillë Cecelija Lumi i Zi Makvc Lumi Prishtevka Majanc Lumi i Kançandllit Vaganic Lumi Lushta Miraçë Lumi Tërstena Dbrshevcë Lumi Drenica Pllata Lumi Llap Bistrica Lumi Bistricë e Prizrenit Gjithsej (e nxjerrë këtu) Përveç kësaj, khën e fundit ka pasur prpzime nga ana e Kmunës së Kamenicës që të përfshihet në prjektet me priritet. Kërkesa me numër të prtkllit: 1405/14, i datës : Diga e Desivjcës S= 154 ha, h=50 m dhe Q=1.22 m 3 /s Diga e Kremenatës - S= 229 ha, h=80m Diga e Gjyrishevcit- S= 11.0 ha, h=50m dhe Q=1.0 m 3 /s Implementimi i të gjitha akumulacineve të planifikuara d të sillte akumulim ttal (duke përfshirë kapacitetin aktual prej rreth 525 milin m 3 ) në përafërsisht 1,150 milin m 3. Duke supzuar shtimin e ppullsisë gjatë periudhës të cilës i referhet kj Strategji (deri më 2033) në diku 2.2 mili,n kj d të rezultnte në kapacitetin specifik akumulues prej rreth 500 m 3 për kkë banri. Kj d ta vendste Ksvën me afër, pr akma nën, kapacitetin mesatar të vendeve fqinje dhe vendeve të Evrpës Jugre. Është e qartë se ndërtimi i këtyre akumulacineve d të ishte ndërmarrje e madhe, d të ishte e shtrenjtë dhe d të kërknte përpjekje të knsiderueshme për të implementuar mjedisin e sigurt dhe sigurinë peracinale. Për më tepër, dimensini ndërkmbëtar gjithashtu duhet të adreshet ashtu siç është dëshmuar në rastin e skemës së prpzuar për HC e Zhurit. Megjithatë ekzistjnë argumente të qarta në dbi të marrjes parasysh të implementimit të këtyre skemave. Vlerësimi i ksts për një prgram të tillë të ndërtimit të digave dhe të akumulacineve është i vështirë dhe penghet nga mungesa e infrmacinit të prjekteve specifike. Megjithatë, një 136 Strategjia e Ujërave të Ksvës

137 vlerësim indikativ mund të bëhet duke aplikuar kstn për njësi 81. Me këtë rast është aplikuar dhe përshtatur kstja mesatare prej 1 për metër kub të akumualacinit të planifikuar për të kryer një përllgaritj të eknmisë shkallës ptenciale. Kj është bërë me rregullën e gishtit të madh duke llgariturqë kstja e pranueshme për ujitje është diku $1/m 3 (Lempeŕie re). Nuk është marrë parasysh fare lkacini për kët bjekte, terreni ap natyra e akumulacinit. Tabela 58 Vlerësimi në nivel vendi i ksts së ndërtimit për akumulacinet e reja. Akumulimi Lumi Vëllimi m3 Kst për njësi /m3 Kst ttale Milin 1 Drelaj Pejë-Bistrica e Pejës Kërstvc Lumi i Binçës Mvë Lumi i Klinës Mrinë Llabenica Ripaj Lumi Trava Reçan Lumi Bistrica e Prizrenit Dragaçin Lumi Dragaçin Kremenata Lumi Kremenatë Binçë Lumi i Madhë Shipashnice Desivjce Hgsht Hgsht Firajë Lumi Lepenc Shtime Lumi Tpillë Cecelija Lumi i Zi Makvc Lumi Prishtevka Majanc Lumi i Kançandllit Vaganic Lumi Lushta Miraçë Lumi Tërstena Dbrshevcë Lumi Drenica Pllata Lumi Llap Bistrica Lumi Bistricë e Prizrenit Duhet marr parasysh së ky është një vlerësim i përafërt dhe mund të knsiderhet si indikativ. Kstja e prjekteve individuale d të mund të ketë ndryshime të knsiderueshme nga kët që janë dhënë në tabelën e mësipërme bazuar në rrethanat e çmimeve për prjektet në fjalë. Duke marrë parasysh kufizimet e vlerësimit të kstve të bëra këtu, mund të shihet së ndërtimi i të gjitha këtyre akumulacineve d të paraqiste një ndërmarrje masive dhe d të kërknte investime të mëdha Furnizimi me Ujë Vlerësimi glbal nga lartë pshtë Kët vlerësime bazhen në knsiderimin e zbrazëtirave për përputhshmëri në nivel kmbëtar, regjinal ap kmunal dhe aplikimi i faktrit të ksts ap funksinit në frmë të përgjithësuar. Ky 81 Për shembull: r F. Lempeŕie re, HydrCp, Paris, France Rli i pendave në shekullin XXI Strategjia për Ujërat e Ksvës

138 prces na jep indikacinet e nevjave ttale të mundshme, pr nuk na jep infrmacine në nivel të prjekteve (shikni më pshtë vlerësimin Pshtë-Lartë ). Analiza Mjedisre e Vendeve Anëtare të Bankës Btërre Analiza Mjedisre e Vendeve Anëtare të Bankës Btërre 82 (AMVA) na jep një vlerësim lartë-pshtë për nën-sektrët e ujit të pijshëm dhe të ujërave të ndtura siç janë prezantuar në krnizën e mëpshtme. AMVA të Bankës Btërre Nevjat për Investime për Ujin e Pijshëm Për furnizimin me ujë (përgatitjen e ujit të pijshëm plus rrjetin), një vlerësim i përafërt për njësi prej 350 për banr mund të aplikhet për vlerësimin e ksts së furnizimit me ujë të pijshëm të sigurt në znat me shërbim të ulët (OECD 2005). Me cakun për mbulueshmërinë prej 90 përqind të ppullsisë me furnizim me sistem të ujësjellësit (duke marrë parasysh që tani 40 përqind te ppullsisë nuk janë të lidhur në rrjet se ku shërbimet janë të dbëta), rreth 600,000 njerëz d të kërknin kët investime, që d të kushtnin rreth 210 milin. Metda e Vlerësimit të Ksts Gjatë përgatitjes së kësaj strategjie është përdrur mdeli i ngjashëm me FEASIBLE për vlerësimit të kstve për të bërë një vlerësim pak më të detajuar të përputhshmërisë së kstve për të dyja, furnizimin me ujë dhe ujërat e ndtura: Sistemi i furnizimit me ujë I ri zgjerim Ekzistues - riparimet Trajtimi i ujit të pijshëm (i kmbinuar, i ri dhe i riparuar) Për vlerësim e përafërt të investimeve (kstve kapitale) dhe implikimeve në të hyrat (kstt perative) për bjektivat e përcaktuara, janë vlerësuar kushtet e infrastrukturës ekzistuese në kmbinim me parashikimin e thjeshtë të rritjes së ppullsisë.. Vlerësimet e dhëna më pshtë janë bazuar në bjektivin për të arritur mbulueshmëri me rrjetin publik të furnizimit me ujë prej 100% në të gjitha vendbanimet me më shume së 500 banrë (duke përdrur të dhënat nga regjistrimi i ppullsisë nga viti 2011). Kj rezultn në një shkallë të përgjithshme të lidhjes prej 93%. Tabela 59 Vlerësimi i Ksts së Përputhshmërisë Furnizimi me Ujë të Pijshëm dhe Trajtimi (Milin Eur) Milin Sistem i ri Sistem i rinvuar Gjithsej Rrjeti i ujit të pijshëm Trajtimi i ujit të pijshëm 93.8 Gjithsej Kët vlerësime mund të krahashen me at të dhëna në Studimin e Fizibilitetit për Ujë të Pijshëm të vitit 2009, nga i cili është përgatitur tabela përmbledhëse më pshtë 83. Vlerësimet e dhëna aty tregjnë nevjën për investimin e përafërsisht 500 milin. 82 Vlerësimi I ksts së degradimit të mjedisit, Shqyrtimi institucinal, dhe Shqyrtimi i Shpenzimeve Publike Mjedisit, Banka Btërre, janar Duhet të ceket së Studimi për Ujë të Pijshëm ka marrë në knsideratë një numër të knsiderueshëm të nevjave për investime për të pltësuar standardet, në detaje dhe si I tillë nuk ka qenë vlerësim nga lartë 138 Strategjia e Ujërave të Ksvës

139 Tabela 60 Përmbledhja e nevjës për investime e adaptuar nga Studimi i Fizibilitetit për Ujë të Pijshëm i vitit 2009 (Milin EURO) Nevjat për investime për adresimin e çështjeve të cilësisë Investimet për mdernizimin dhe renvimin e Impianteve për Trajtimin e 26.4 Ujërave (ITU), të reja dhe ekzistuese Përmirësimet e kërkuara për sistemet e klrinimit. 1.9 Përmirësimet e kërkuara për përditësimin e labratrëve të KRU-ve 0.5 Zëvendësimi dhe rinim i seksineve me të vjetra të sistemit të gypave Vazhdimësia dhe mbulueshmëria me furnizim me ujë Ulja e humbjes së ujit nga gypat 45.7 Investimet për rritjen e kapaciteteve të ITU-ve 80.0 Zgjerimi i furnizimit me ujë për të mbuluar tërë ppullsinë e Ksvës TOTAL Përafërsisht Vlerësimi nga Pshtë-lartë Vlerësimi nga pshtë-lartë merr parasysh identifikimin e prjekteve dhe grumbullimi i tyre në një prgram investimi afatgjatë. Prgramet e detajuara për investimet afatgjata janë të rënda dhe kërkjnë khë të gjatë për përgatitje. Për mmentin prgramet që janë pjesë e Biznes Planeve të Kmpanive Regjinale të Ujit dhe në Planet Zhvillimre Kmunale janë krahasimisht afatshkurta (zaknisht 5 vite ap me pak, rrallëherë 10 vite). Prandaj të dhënat janë marrë nga Planet Investive për Infrastrukturën e Furnizimit me Ujë dhe për Ujëra të Ndtura në nivel Kmunal, të përgatitura nga KRU-të dhe kmunat në me ndihmën e bashkëpunimit nga ana e USAID, IRD, CDF, SHUKOS dhe UNDP. Gjithashtu është marrë në knsideratë Plani Afatgjatë i Investimeve për Ujësjellës dhe Kanalizim për qytetin e Prishtinës. Plani Afatgjatë i Investimeve për Furnizimin me Ujë dhe Kanalizime për Qytetin e Prishtinës Plani i investimeve afatgjata për qytetin e Prishtinës është përgatitur në vitin 2010 nën financimin e KfW. Kërkesat e përgjithshme për investime për furnizimin me ujë (Shtjca 4.3) të qytetit dhe znës së saj industriale është dhënë më pshtë. Tabela 61 Qyteti i Prishtinës - Plani afatgjatë i investimeve Furnizimi me ujë Gjithsej Riparimet e furnizimit me ujë 116,550, ,550,000 Zgjerimi i furnizimit me ujë 89,774,300 31,410,000 7,343, ,527,800 Ujëra - Gjithsej 116,550,000 89,774,300 31,410,000 7,343, ,077,800 Vlerësimet për nevjat për investime në sistemin e furnizimit me ujë duken shumë të larta në krahasim me vlerësimet tjera të ngjashme. Planet e Investimeve Kmunale Planet e investimeve për 23 kmuna ekzistjnë në khën e përgatitjes së kësaj Strategjie. Planet e veçanta nuk janë përgatitur për kmunat që kanë filluar punën në bazë të refrmave të vitit 2008*: Graçanicë* Junik* Kamenicë* pshtë sa për të thënë. Megjithatë, vlerësimet e kstve të renvimit afatmesëm të rrjetit dhe zgjerimit të sistemit janë bazuar në qasjen lartë-pshtë. Strategjia për Ujërat e Ksvës

140 Mamushë* Nvbërdë Partesh* Ranillug* Investimet për kët kmuna kanë qenë të përfshira në planet kmunale pr j si të veçanta. Planet për investime nuk janë përgatitur për kmunat në vijim: Lepsaviq Nvbërdë Rahvec Shtërpcë Skenderaj Zubin Ptk Zveçan Aplikimi i të dhënave ekzistuese për ppullsinë tregn së kët kmuna përbëjnë 8% të ppullsisë ttale. Një fnd shtesë për investime në kët zna duhet të përgatitet vlera prej 10% është e arsyeshme. Për me tepër, është vërejtur se ekzistn një numër mspërputhjesh në mes të planeve dhe mungjnë disa infrmata kyçe për kstt: Periudha investive e planeve është paraparë të jetë maksimum 25 vjet, pr j të gjitha planet përfshijnë të gjitha nevjat afatgjata për përputhshmëri të pltë dhe perspektivën e zgjerimit të rrjetit; Disa investime janë identifikuar pr j edhe kstt e tyre; Kstt e rrjeteve të furnizimit me ujë dhe rrjeteve të kanalizimit janë bazuar në të dhëna të besueshme; Kst e trajtimit të ujërave të ndtura janë të përafërta dhe kët kst nuk janë përfshirë në të gjitha planet; Vetëm një numër i vgël i planeve i knsiderjnë planet për mbrjtje nga vërshimet; Vetëm një numër i vgël i planeve i knsiderjnë planet për drenazhimin e ujërave nga reshjet; Ka një spektër të gjërë të kstve që janë identifikuar në kët plane, qftë sa i përket nevjave të përgjithshme për investime dhe kstve specifike (për persn ap për lidhje). Shumë nga kët plane janë të standardeve të larta dhe mund të vazhdjnë të jenë bazë për planifikimin afatgjatë për kmunat dhe për KRU-të. Megjithatë, disa prej tyre kanë nevjë për rishikim për të reflektuar ndryshimet në kufijtë e kmunave dhe për të adresuar mungesat e cekura me lartë. Investimet e identifikuara për secilën kmunë janë përmbledhur më pshtë. 140 Strategjia e Ujërave të Ksvës

141 Tabela 62 kërkesat për investime për Kmuna Planet e vitit 2009 Kmuna Ppullsia Investimet në ujëra Investimet për persn Deçan 40,019 28, Dragash 33,490 4,150, Ferizaj 108,610 6,484, Fushë Ksvë 34,827 2,740, Gjakvë 94,556 25,250, Gjilan 84 90,178 60,240, Drenas 58,531 3,265, Hani i Elezit 9,403 1,300, Istg 39,170 2,200, Kaçanik 33,409 4,400, Klinë 38, Lipjan 57,605 8,515, Malishevë 54,613 3,131, Mitrvicë 71,909 20,669, Obiliq 21,554 5,400, Pejë 96,450 7,414, Pdujevë 88,589 6,380, Prishtinë 199,635 46,412, Prizren 177,781 34,118, Shtime 27, , Suharekë 59,713 16,780, Viti 46, Vushtrri 77,246 16,860, ,559, ,539, Siç është treguar këtu, kstt e investimeve dalljnë shumë nëse shikhen në bazë të kstve për persn. Në disa zna ka nënvlerësim seriz të nevjave për investime. Investimet për furnizim me ujë të identifikuara në plane janë kategrizuar dhe janë përmbledhur në tabelën e mëpshtme. Tabela 63 Përmbledhje e nevjave për investime për furnizimin me ujë të identifikuara në planin për investime të vitit Nën-Sektri Funksini Llji Kstja Ttale Prprcini I Ujërave Furnizimi I ri 101,065, % I Ujërave Furnizimi Riparim 82,461, % I Ujërave Furnizimi Të gjithë 183,527, % I Ujërave Burimi I ri 84,360, % I Ujërave Burimi Riparim 7,472, % I Ujërave Burimi Të gjithë 91,832, % I Ujërave Matje 1,180, % I Ujërave Të gjithë Të gjithë 276,539, % 84 Vlera relativisht e lartë e dhënë për Gjilanin vjen si rezultat I përfshirjes në planin e investimeve të 55 milin për zhvillimin e një burimi të ri për Gjilan dhe Viti Strategjia për Ujërat e Ksvës

142 Dragashi Masterplani për ujësjellës dhe për ujëra të ndtura për kmunën e Dragashit është përgatitur nga prjekti i UND-së: Knservimi i Bidiversitetit dhe Menaxhimi i Qëndrueshëm i Përdrimit të Tkave në Dragash: Masterplani, Strategjia kmunale për implementimin e zhvillimit hap pas hapi të shërbimeve me ujë të pijshëm dhe kanalizimeve, Dragash, Ksvë. Kstja e përgjithshme e furnizimit me ujë është përmbledhur në tabelën e mëpshtme. Tabela 64 Masterplani i Dragashit përmbledhja e investimeve për ujë të pijshëm 000 Eur Faza 1a Faza 1b Faza 2 Faza 3 Të gjitha Fazat Ujëra 3,507 2,611 2,474 2,322 10,914 Siç shihet, nevja e përgjithshme për investime për nën-sektrin e furnizimit me ujë për kmunën e Dragashit në periudhën deri në vitin 2033 është vlerësuar të jetë rreth 11 Milin. Kj paraqet një shumë brut prej rreth 330 për kkë banri Vlerësimi i Nevjave të Përgjithshme për Investime Uji i Pijshëm Përderisa tri vlerësimet lartë-pshtë të knsideruara këtu mund të duket së p tregjnë vlera të ndryshme, në fakt ka përputhje të madhe: Rinvimi i rrjetit ekzistues për ujë të pijshëm: milin Investimet për trajtimin e ujit të pijshëm: milin Investimet për zgjerimin e rrjetit të furnizimit me ujë (veçanërisht në znat rurale): Mbulueshmëria e pltë (100%): milin Duke përjashtuar vendbanimet e vgla (93%): 125 milin Vlerësimet pshtë-lartë arrijnë një vlerë rreth 276 milin. Megjithatë, siç është thënë këtu, ky vlerësim nuk mbuln tërë territrin dhe për disa kmuna vlerësimi duket të jetë i ulët. Përgjithësisht një vlerë rreth 330 milin vlerëshet të jetë e arsyeshme. Si përfundim, nevjat e përgjithshme për investime janë vlerësuar të jenë nga 330 milin deri në 500 milin, varësisht nga bjektivat e përcaktuara për rinvimin e rrjetit, bjektivit të përcaktuar për mbulueshmërinë me rrjet dhe parametrat që kanë të bëjnë me ppullsinë dhe trendët e zhvillimit urban Ujitja Bujqësia është pjesë kyçe e eknmisë (13% e BPV-së) dhe e punësimit (së paku 4.6%) 85. Megjithatë, Ksva mbetet net imprtues i ushqimit dhe shtazëve 86. Siç është cekur në Prgramin për Zhvillim të Bujqësisë dhe Znave Rurale, përmirësimi i knkurrencës është bjektivi kyç. Një nga fytet e ngushta që janë identifikuar për zhvillimin e bujqësisë është sistemi i dbët i ujitjes, i kufizuar në mbulueshmëri dhe teknlgji. Raprtet e fruesve kryesrë të ujitjes tregjnë së në vitet e fundit sipërfaqja e ujitur nëpërmjet skemave të tyre arrin rreth 7,000 deri në 9,700 hektarë. 85 Rezultatet e Sndazhit të Fuqisë Punëtre në Ksvë 2012 Agjencia e Statistikave të Ksvës, shtatr 2013, Tabela 1.6B. Megjithatë, dihet që shumica e punësimit në bujqësi është jfrmale siç është cekur në seksinin 5 të Sndazhit. 86 Statistikat e Tregtisë së Jashtme sipas SITC Agjencia e Statistikave të Ksvës 142 Strategjia e Ujërave të Ksvës

143 Tabela 65 Znat e raprtuara të ujituara nga kmpanitë publike 87 (hektarë) Kmpania e ujitjes KU Radniqi Dukagjini Sh.a. 5,176 5,243 5,134 KU Drini i Bardhë Sh.a. 2,610 2, NPH Ibër Lepenci Sh.a. 1,860 1,703 1,490 Gjithsej 9,646 9,406 7,256 Ujitja shtesë përmes skemave tjera të ujitjes vlerëshet të sigurjë rreth 4,000 hektarë shtesë, duke e dhënë një sipërfaqe ttale të ujitjes prej rreth 12,000 hektarë. Niveli i përdrimit të ujitjes është shumë më i ulët se që ka qenë në të kaluarën, dhe prandaj ekzistn ptencial i knsiderueshëm për rritjen e nivelit të ujitjes së tkave për të mbështetur prdhimin e kulturave bujqësre me vlerë të lartë, në mënyrë që sipërfaqja e ujitshme e dbishme të jetë më shumë se dyfishi i sipërfaqes aktualisht të ujitur, siç treghet në tabelën e mëpshtme. Tabela 66 Mbulueshmëria e skemës së ujitjes sipas skemës 88 Sistemi Sipërfaqja e ujitur me (ha) Sipërfaqja e ujitshme (ha) Ibër Lepenci 2,500 14,500 Radniqi 4,700 5,000 Dukagjini 800 2,500 Drini i Bardhë - Pejë 1,300 2,500 Istg 1,350 2,000 Lumbardhë 1,650 3,000 Gjithsej 12,300 29,500 Treguesit e ujitjes për vendet me ujitje më intensive në jug të Evrpës 89 tregjnë se rreth 7% e sipërfaqes ttale të tkës së tyre është e pajisur për ujitje. Gjashtë vendet e dhëna në tabelën e mëpshtme përbëjnë rreth 84% të tkës së ujitur në Bashkimin Evrpian. Për Ksvën, me një sipërfaqe prej gati 11,000 km 2, 7% d të përfaqësnte një sipërfaqe prej rreth 80,000 hektarë; kj është shumë më tepër se sipërfaqja e ujitshme e vlerësuar. Në baza për kkë banri, ujitja e 29,500 hektarëve në Ksvë d të përfaqësnte rreth hektarë për banr, që është shumë më pak se aj e vlerësuar më pshtë për vendet me mbulueshmëri më të lartë të ujitjes në Evrpën Jugre. Intensiteti i ujitjes shprehet gjithashtu në terme të prprcinit të tkës bujqësre që është e përshtatshme për ujitje. Prprcini mesatar i tkave të punueshme (duke përjashtuar pyjet) që mbulhet me ujitje nga përdruesit kryesr të ujitjes në BE ishte rreth 20%. Tka e punueshme në Ksvë raprthet 90 të jetë përafërsisht 250,000 hektarë. Mbulimi me ujitje i 25,000 hektarëve d të përfaqësnte 10%, që është shumë më ulët se vlera mesatare për vendet që janë knsideruar këtu. 87 Raprtet vjetre të perfrmancës të ndërmarrjeve publike qendrre, Ministria e Zhvilimit Eknmik 88 Kët të dhëna janë të fundit të dispnueshme 89 Raprti EEA Nr 2/2009 Burimet ujre nëpër Evrpë duke u përballur me mungesën dhe thatësira të ujit, fq Sndazhi i Familjeve Bujqësre 2008, Agjencia e Statistikave të Ksvës Strategjia për Ujërat e Ksvës

144 Si përfundim, renvimi dhe zgjerimi i sistemeve të ujitjes në Ksvë për të gjitha sipërfaqet e ujitshme (29,000 hektarë), d të rezultnte në një intensitet të ujitjes në Ksvë që është ende shumë më i ultë se në shumicën e vendeve që përdrin ujitjen në Evrpë, dhe kështu mund të knsiderhet si bjektiv real. Tabela 67 Sipërfaqet e ujitura - EEA 2009 Vendi Ppullsia milinë Sipërfaqja km2 E ujitur hektarë Prprcini % e ujitur Intensiteti ha / persn Franca ,965 2,710,000 5% Greqia ,957 1,590,000 12% Italia ,338 3,970,000 13% Prtugalia , ,000 7% Spanja ,988 3,770,000 7% Rumania , ,000 3% Gjithsej 212 1,813,093 13,470,000 7% Aktualisht raprthet se 140 milinë m 3 përdren për të ujitur 12,000 hektarë përmes kmpanive të mëdha për ujitje. Kj paraqet një nrmë të aplikimit prej rreth 11,500 m 3 /hektar. Nrmat e aplikimit në vendet anëtare të BE-së kryesisht janë në kufijtë prej 5,000 7,000 m 3 /hektar 91. Nëse Ksva është në gjendje të rris efiçiencën e ujitjes dhe kështu të zvgëljë nrmën brut të aplikimit në një vlerë të përafërt me at të treguara për vendet anëtare të BE-së, kj në masë të madhe d ta kmpensnte rritjen e knsumit si rezultat i mbulueshmërisë së rritur në sipërfaqen e ujitur. Reduktimi i nrmës së aplikimit në rreth 7,000 m 3 /hektar derisa në të njëjtën khë bëhet rritja e mbulueshmërisë prej 12,300 hektarë në 29,000 hektarë d të rezultnte në rritje të knsumit prej rreth 45%. Kj paraqet një sasi shtesë të ujit prej 60 milinë m 3 për vit. Ky vëllim paraqet rreth një të tretën e knsumit aktual për shërbimet e furnizimit urban. Me fjalë tjera, ky vëllim paraqet rreth gjysmën e ujit të humbur të raprtuar për sistemet e furnizimit me ujë në vende urbane. Ky vlerësim në nivel vendi nuk i merr parasysh situatat specifike në pellgje të veçanta, dhe është e qartë që kujdes i veçantë duhet t`i kushthet rritjet e ujitjes në pellgjet me stres ujr më të theksuar, sidms Ibri dhe Lepenci. Efiçenca e shfrytëzimit të ujit për ujitje në aspektin e vlerës së shtuar për njësi të knsumit nuk është vlerësuar frmalisht për shkak të mungesës së të dhënave. Megjithatë, duke marrë parasysh vjetërsinë dhe natyrën e pajisjeve të përdrura, dhe nrmave të vlerësuara të aplikimit, duket se ka ptencial të dukshëm për përmirësime në këtë plan. Krniza Afatmesme e Shpenzimeve specifikn zgjerimin e sistemeve të ujitjes si një bjektiv. Nevjat për investimet e mëtejme për renvimin e sistemeve ekzistuese të ujitjes, për zgjerimin e sistemeve me qëllim të arritjes së niveleve më të larta të mbulueshmërisë dhe për përmirësimet e efikasitetit të sistemeve të aplikimit ende nuk janë bërë në detaje. Megjithatë mund të nxjerret një vlerësim i epërm tregues duke zbatuar nrmën e ksts së investimit për hektar 92 prej 15,000 për ujitje efikase pikë pikë, duke përjashtuar investimet në rezervuare të cekura më lartë, dhe duke supzuar dyfishimin e sipërfaqes aktualisht të ujitur në një ttal prej rreth 25,000 hektarë. Ky vlerësim i përafërt parasheh një vlerë investive prej rreth 150 milinë. Megjithatë, ky vlerësim nuk e merr Shiqni shëmbullin: Strategjia e Ujërave të Ksvës

145 parasysh infrastrukturën ekzistuese ap investimet që p bëhen në afat të shkurtër. Një vlerë dukshëm më e ulët e më pak se gjysma e vlerësimit të sipërm d të mund të parashihej në mënyrë të arsyeshme, dhe prandaj për qëllime të planifikimit strategjik financiar nevjitet investimi prej 70 milinë. Figura 29 Tka bujqësre e përshtatshme për ujitje sipas klasifikimit (Raprti mbi GjeU, 2010) Strategjia për Ujërat e Ksvës

146 Figura 30 Sipërfaqet e përshtatshme për ujitje -Pellgu i Ibrit 146 Strategjia e Ujërave të Ksvës

147 6.1.4 Hidrenergjia Ksva është në gjendje të gjenerjë energji të mjaftueshme për të mbuluar ngarkesën bazë, pr është e angazhuar që të pltësjë kërkesën maksimale (pikun). Kstja e imprtit të energjisë elektrike për të pltësuar kërkesën maksimale është e lartë (krahasuar me kstn e gjenerimit të ngarkesës bazë) siç është treguar me lartë. Prandaj ndërtimi i kapaciteteve të reja gjeneruese të hidrenergjisë është priritet për të siguruar pltësimin e kërkesës maksimale dhe për të ulur kstn e mbulimit të kësaj kërkese. Zyra Rregullatre e Energjisë 93 knstatin : Kntributi i gjenerimit të KEK-ut në sistem: për MWh Kntributi i gjenerimit të Ujmanit: për MWh Imprtet: për MWh Eksprtet: për MWh Në përgjithësi tarifa e shitjes me shumicë e energjisë elektrike është /kWh dhe tarifa mesatare për shfrytëzuesit është rreth 0.058/kWh94. Ptenciali për gjenerim të energjisë së ripërtëritshme 95 dhe ndikimet 96 e skemave të tilla janë shqyrtuar në disa studime. Për mmentin p përgatiten dy skema kryesre për implementim nga Kelks: Kaskada e Pejës: Drelaj 1: 4.3 MW Drelaj 2: 11.6 MW Shtupeq: 11.6 MW Rugva: 31.8 MW Kuqishte: 4.7 MW Gjithsej: 57.8 MW Kst e vlerësuar: 120 Milinë Kaskada e Deçanit: Lumbardhi 2: ~10 MW Belleja: 5.2 MW Deçani: 8.3 MW Gjithsej: 23 MW Kst e vlerësuar: 55 Milinë Përveç kësaj janë identifikuar një skemë tjetër e madhe dhe një numër i skemave tjera të vgla: Prjekti për efiçencë energjetike dhe energji të ripërtrishme në Ksvë, (P143055), PID, Banka Btërre 95 Opsinet për energji të qëndrueshme për Ksvën. Analiza e dispnueshmërisë së burimeve dhe ksts, Grupi për Energji dhe Resurse, Universiteti I Kalifrnisë, Berkeley, Janar Shikni p.sh.: Analiza e Energjisë së ripërtrishme dhe Ndikimi I saj në Zhvillimin Rural në Ksvë, Rrjeti I Zgjerimit për Plitika Bujqësre, Nëntr 2009 Strategjia për Ujërat e Ksvës

148 Skema e madhe Hidrcentralet e Zhurit (HC I dhe II e Zhurit): studimi rigjinal i fizibilitetit i vitit 1983, i rishikuar në vitin 2001, dhe prpzimi tjetër i zhvilluar, rishikuar dhe reviduar në vitin 2009 Sa i përket ptencialit hidrenergjetik nga skemat më të vgla, studimi më i detajuar deri më tani është bërë në vitin Skema e madhe - Zhuri Duke marrë parasysh skemën e madhe të hidrcentralit në Zhur, vlerësimi rigjinal i ksts për këtë central treghet më pshtë: 287 milin. Tabela 68 Vlerësimi i Ksts së Ndërtimit Skema e HCt të Zhurit: Vlerësimi Origjinal Ref Zëri i Ksts Kst e ndërtimit (pa TVSh) Eur PUNËT NDËRTIMORE 1 Ndërtimi 126,890,000 2 Pajisjet 33,442,000 3 Pajisjet elektrmekanike 76,267,000 SHPENZIMET FILLESTARE 1 Studimet dhe punët hulumtuese 7,695,000 2 Prjekti dhe mbikëqyrja inxhinierike 4,217,000 3 Mbikëqyrja në terren dhe shpenzimet e prnarit 8,681,000 4 Shprnësimi i tkave dhe shtëpive (me taksat e shitjes) 29,824,000 INVESTIMET TOTALE 287,016,000 Gjatë revidimit të Studimit të Fizibilitetit për HC e Zhurit 98, është përgatitur një vlerësim i rishikuar i kstve ttale, që tregn një rritje të dukshme të kstve të vlerësuara në 329 Milinë (një rritje prej 15%), siç treghet më pshtë. Tabela 69 Vlerësimi i rishikuar i Ksts - HC i Zhurit Zëri Kst Ttale Shprnësimi i tkave 29,824,000 Punët ndërtimre 126,890,000 Pajisjet 109,708,000 Të tjera 20,593,000 Asetet (kapitale) ttale afatgjata 287,017,000 Asetet e tanishme 3,110,000 Mnitrimi 175,000 Kamatat gjatë ndërtimit (7%) 39,030 Ttali i aseteve kapitale dhe të tanishme, mnitrimi 329,332,000 Prjekti i rishikuar i Zhurit (2009) theksn: Për arritjen e prfitit nga prjekti nga ana e kncesinarit prej 7% gjatë një periudhe prej 50 vitesh, duke përfshirë të ardhurat nga ulja e emetimit të CO 2, çmimi i shitjes së energjisë elektrike d të ishte /MWh. 97 Studimi I parafizibilitetit për identifikimin e resurseve ujre dhe shfrytëzimit të tyre përms hidrcentraleve të vgla në Ksvë, Ministria e Energjisë dhe Minierave, Asciacini Shqipëtar i Energjisë dhe Mjedisit për Zhvillim të Qëndrueshëm, DANIDA, maj Rishikimi I studimit të fizibilitetit për HC-në e Zhurit, Grant nr. H2540, Banka Btërre, ELEKTROPROJEKT, maj Strategjia e Ujërave të Ksvës

149 Pasi që, duke marrë parasysh aspektet energjetike, është e dmsdshme që HC i Zhurit të jetë i liruar nga rreziku i tregut, ka vetëm rrezik që gjenerimi i elektricitetit të varet nga dispnueshmëria e mjaftueshme e ujit. Për atë arsye, prnari i kapitalit d të mund të ulte prfitabilitetin margjinal nën 7%. Nëse prfitabiliteti margjinal është 5%, çmimi i shitjes së energjisë elektrike së bashku me të ardhurat nga ulja e emetimit të CO 2 d të duhej të ishte /MWh nga ana e kncesinarit, d të thtë /MWh nga ana e KEK-ut (si dhënës i kncesinit) Skemat e vgla Siç u tha më lartë, skemat më të vgla janë gjithashtu pjesë e plitikave qeveritare të pranuara. Tabela 70 Skemat e hidrcentraleve të vgla (të dhënat me ngjyrë hiri janë përfshirë në kaskada të Pejës dhe Deçanit) Emri Fuqia Energji Ndërtimre Mekanike Energji Dizajn Gjithsej [kw] Hidrcentralet e reja që d të ndërthen Milin ë kwh Milinë Eur Milinë Eur Milinë Eur Milin ë Eur Milinë Eur 1: HC Kuqishtë 3, : HC Drelaj 6, : HC Shtupeq 7, : HC Bellajë 5, : HC Deçan 8, : HC Llçan 3, : HC Mal 4, : HC Erenik 2, : HC Jasiq 1, : HC Dragash 2, : HC Orçush 5, : HC Reçan 1, : HC Brezvicë 2, : HC Lepenc 3, : HC Bajskë : HC Batare 1, : HC Majanc : HC Mirusha 4, Ttali i hidrcentraleve të reja 63, Hidrcentralet ekzistuese që d të rehabilithen/mdernizhen 19: HC Dikancit 1, : HC Radavcit : HC Burimit : HC Prizrenit : HC Shtimes Ttali i hidrcentraleve 3, ekzistuese TOTALI i të dy grupeve 67, Strategjia për Ujërat e Ksvës

150 6.2 Mbrjtja e Ujërave Grumbullimi dhe trajtimi i ujërave të ndtura Vlerësimi lartë-pshtë Ashtu si në rastin e furnizimit me ujë vlerësimet lartë-pshtë mund të gjenden nga Banka Btërre dhe puna e ndërmarrë në përgatitjen e kësaj strategjie. Analiza Mjedisre e Shtetit (AMSH) nga Banka Btërre AMSH nga Banka Btërre Nevjat zhvillimre për grumbullimin dhe trajtimit të ujërave të ndtura Për vlerësimin nevjave për investime në sektrin e ujërave të ndtura analiza e Bankës Btërre supzn që 50% të ppullsisë mmentalisht iu frhet shërbimi i grumbullimit të ujërave të ndtura, dhe që caku është të arrihet niveli prej 90%. Vlerësimi më tutje supzn që: Vendbanimet e mëdha trajtimi terciar i ujërave të ndtura duke përfshirë largimin e nutrientëve Vendbanimet e mesme trajtimi sekndar bilgjik Vendbanimet e vgla trajtimi ekstensiv i ujërave të ndtura Për grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të ndtura/kanalizimeve, vlerësimi i thjeshtë në vijim i investimeve bazhet në krahasimin ndërkmbëtar për kstt për njësi në mënyrë që të jetë në pajtim me standardet e BE-së. Rreth 50 përqind e ppullsisë kanë qasje në sistemet e kanalizimit, kundrejt nrmës së dëshiruar prej 90 përqind. Rreth 0.7 milinë banrë d të duhej të kyçen në rrjetin e kanalizimit. Më tutje, disa kanalizime mblidhen dhe shkarkhen pa trajtim, prandaj me lidhje shtesë në rrjetin e kanalizimit, d të nevjitet trajtimi i ujërave të ndtura të 1.6 milinë banrëve të Ksvës. Supzhet një periudhë 10-vjeçare për kstt e pajtueshmërisë me rregullret e BE-së Për sistemet e kanalizimeve investimet e njësisë për banr varijnë nga 670 deri 770, për trajtimin e ujërave të ndtura nga 70 deri 120 (kallamishtet kushtjnë rreth 35 për banrë). Siç u pa më sipër, nevjat investive ttale të vlerësuara për grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të ndtura vlerëshet të jenë 424 milin. Kstt vjetre perative pas këtyre investimeve vlerëshet të jenë rreth 80 milinë për vit. Tabela 71 Banka Btërre Vlerësimi i ksts për grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të ndtura Investimet ttale milin Kstja vjetre për peracine milin Grumbullimi Trajtimi Gjithsej Për t iu përmbajtur standardeve të BE-së duhet të investhen rreth 425 milinë në grumbullimin (kryesisht në znat periferike dhe rurale) dhe trajtimin (në mbarë vendin) e ujërave të ndtura/kanalizimit. Në vitin 2010 kstt vjetre te perimit të sistemit të ujërave të ndtura ishin rreth 20 milinë. Kur të jetë arritur përputhshmëria e pltë, kstja vjetre e peracineve vlerëshet të jetë 80 milin Mdeli i ksts së përputhshmërisë Është bërë një vlerësim i ksts ttale të përputhshmërisë që ka të bëjë me grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të ndtura bazuar në një plan paraprak të aglmeracineve pas definimit dhe kërkesave të 150 Strategjia e Ujërave të Ksvës

151 përcaktuara në Direktivën për Trajtimin e Ujërave të Ndtura Urbane (91/271/EEC) të Bashkimit Evrpian dhe në udhëzimet që shqërjnë atë. Zbatimi i planit ka identifikuar 76 aglmeracine kandidate. Prej këtyre 50 janë mbi pragun kryesr prej 2,000 b.e. të përcaktuar në DTUNU. Janë përgatitur vlerësimet e kstve të përputhshmërisë të asciuara me kët 50 aglmerate. Tabela 72 Statistikat preliminare të aglmeracineve të përkufizuara Më e ulët Më e lartë Ppullsia Numri >0 <1,000 6, >999 <2,000 24, >1,999 <10, , >9.999 <50, , > <100, ,715 6 > <1,000, , ,349, Vlerësimet marrin parasysh: Nevjën për riparimin e rrjeteve ekzistuese të kanalizimit Nevjën për zgjerimin e rrjeteve për të fruar mbulim të pltë në të gjitha aglmeracinet që kanë mbi 2,000 b.e. Nevjën për trajtimin e ujërave të ndtura: Bazat për vlerësime janë: Ekstensive 99 në aglmeracinet e vgla Sekndare në shumicën e aglmeracineve Terciare në aglmeracinet e mëdha (qytete) Aglmericini si njësi për përputhshmëri 100 Mbulueshmëria e përgjithshme prej rreth 73% të ppullsisë ttale Vlerësimet për mbulueshmëri mmentale me shërbime të grumbullimit të ujërave të ndtura Gjendja mmentale e rrjeteve ekzistuese të kanalizimit Funksinet e standardizuara të ksts. Rezultatet e vlerësimeve janë përmbledhur këtu: Nevjat për investime në sistemin e grumbullimit të ujërave të ndtura (kanalizim) janë rreth 580 milinë duke përfshirë at për ndërrimin e një pjese të madhe të rrjeteve ekzistuese (rreth 40% të ttalit, duke përfshirë një shumë të caktuar për përmirësimin e menaxhimit të ujërave atmsferike). Nevjat për investime për trajtimin e ujërave të ndtura janë vlerësuar në rreth 220 milinë. Vlerësimi për shpenzimet kapitale në ttal është rreth 800 milinë. Kstt perative vjetre pas këtij investimi llgariten në rreth 70 milinë për vit. 99 Shik p.sh.: Aglmeracinet kanë qenë të definuara përafërsisht sipas Raprtit të regjistrimit të ppullsisë Strategjia për Ujërat e Ksvës

152 Vlerësimi Pshtë-Lartë Planet e Investimeve për Kmuna Tabela 73 Kërkesat për Investime për Kmunë Planet e vitit 2009 Kmuna Ppullsia Investimet për ujëra të Investimet për persn ndtura Deçan 40, Dragash101 33,490 28,884, Ferizaj 108,610 8,599, Fushë Ksvë 34,827 14,173, Gjakvë 94,556 15,491, Gjilan 90,178 40,757, Drenas 58,531 14,034, Hani i Elezit 9,403 2,013, Istg 39,170 27,691, Kaçanik 33,409 13,715, Klinë 38, Lipjan ,605 47,353, Malishevë 54,613 7,810, Mitrvicë ,909 75,529,000 1, Obiliq 21,554 9,874, Pejë 96,450 58,792, Pdujevë 88,589 36,365, Prishtinë 199,635 5,660, Prizren 177,781 60,582, Shtime 27,324 12,032, Suharekë 59,713 22,695, Viti 46, Vushtrri 77,246 22,941, ,559, ,994, Një gamë e gjerë e kstve investive të identifikuara vijnë si rezultat i dallimeve në qasjen e ndërmarrë në planet për nivelin e mbulueshmërisë (që varirjnë nga urban, urban me rrethinë, deri te mbulimi i pltë) dhe vlerësimi i nevjave për investime për trajtimin e ujërave të ndtura (në disa raste nuk është bërë asnjë vlerësim). Nevjat për investime të kategrizuara për të gjitha kmunat janë përmbledhur këtu. 101 Vlera shumë e lartë për investime vjen si rezultat i përfshirjes së 16 milinëve për trajtimin e ujërave të ndtura. Kj vlerë është rivlerësuar dhe është zvgëluar dukshëm në Planin Kryesr të fundit nga UNDP. 102 Vlera relativisht e lartë e dhënë këtu vjen si rezultat i përfshirjes së shumës prej 25 milinëve për trajtimin e ujërave të ndtura 103 Vlera shumë e lartë e investimeve vjen si rezultat i përfshirjes së një vlerësimi të thjeshtë të kërkesave të klektrit dhe impiantit të trajtimit prej 50 milinë. 152 Strategjia e Ujërave të Ksvës

153 Tabela 74 Vlerësimet e ksts së investimeve për përputhshmëri: ujërat e ndtura planet investive të vitit 2009 Nën-Sektri Funksini Llji Investimet Prprcini Ujërat e Ndtura Mbledhja I ri 261,351, % Ujërat e Ndtura Mbledhja Riparim 14,820, % Ujërat e Ndtura Mbledhja Të gjitha 276,171, % Ujërat e Ndtura Trajtim I ri 248,822, % Ujërat e Ndtura Trajtim Riparim - 0.0% Ujërat e Ndtura Trajtimet Të gjitha 248,822, % Ujërat e Ndtura Të gjitha Të gjitha 524,994, % Vlerësimi i përgjithshëm i nevjave për investime është rreth 525 milinë. Megjithatë, duhet cekur së kj duhet të knsiderhet si nënvlerësim. Siç u tha me lartë, disa nga kmunat nuk janë përfshirë (~8% e ppullsisë), disa nga kmunat për të cilat kstja për persn e investimeve për ujëra të ndtura nuk është vlerësuar pltësisht (sidms për Prishtinën dhe Ferizajin). Përshtatja e saktë e vlerësimeve për të marr parasysh kët çështje është prblematike. Megjithatë, është e arsyeshme të supzjmë kërkesa shtesë prej: 10% për të mbuluar at kmuna që nuk janë përfshirë këtu 15% për të mbuluar kërkesat shtesë për Prishtinën 5% për të mbuluar kërkesat shtesë për Ferizajin Një përshtatje e tillë d të jepte një kst ttale të përputhshmërisë prej përafërsisht 675 milinë. Masterplani për ujërat e ndtura të pellgut të lumit Ibër dhe lumit Mravë I përgatitur në vitin 2011 masterplani i ujërave të ndtura mbuln pellgun e lumit Ibër dhe përfshin ppullsinë në vazhdim. Tabela 75 Pellgu Ibër - Mrava perëndimre Plani kryesr i ujërave të ndtura mbi mbulueshmërinë e ppullsisë Kmuna Prprcini në Pellg Ferizaj 22% 24,287 27,295 29,615 Fushë Ksvë 100% 36,717 52,464 66,080 Gjilan 4% 3,552 3,710 3,836 Drenas 92% 53,307 45,150 41,516 Graçanicë 100% 11,850 19,570 27,200 Lipjan 100% 57,132 48,475 44,596 Mitrvicë % 90,286 71,739 62,088 Nvbërdë 8% Obiliq 100% 21,224 15,961 13,665 Pdujevë 100% 83,911 45,402 32,386 Prishtinë 97% 202, , ,599 Shtime 99% 27,186 25,341 24,637 Skenderaj 25% 12,388 9,223 7,880 Vushtrri 100% 69,678 61,092 56,974 Ppullsia ttale në MPPL 694, , , Ppullsia e parashikuar në Mitrvicë nuk ka marrë parasysh numrin e ppullsisë së Mitrvicës së Veriut për shkak të mungesës së të dhënave të besueshme. Për të marrë parasysh këtë ppullsi, ppullsia e parashikuar është rritur me 27.9% (duke pasur parasysh se ppullsia e vlerësuar në Mitrvicën e Veriut në vitin 2011 ishte afër 20,000 banrë). Strategjia për Ujërat e Ksvës

154 Masterplani bazhet në vlerësimin e detajuar të ppullsisë në të ardhmen në znën e pellgut, në infrastrukturën ekzistuese të ujërave të ndtura, aglmeracinet e përkufizuara, analizën e pltë të psineve dhe prgramin e investimeve për arritjen e përputhshmërisë së pltë. Plani kryesr identifikn një numër të psineve për trajtimin e ujërave të ndtura. Kstja për psinin e parazgjedhur siç është prezantuar në planin e financimit (R8.3) është dhënë këtu. Tabela 76 Prgrami i investimeve Master Plani për Ujërat e ndtura për Ibrin Gjithsej CAPEX (000 ) Fazat e Implementimit Prgramet investive Gjithsej CAPEX Sistemi qendrr 62,582 23,061 16,835 6, ,792 Drenas 0 11,375 6,026 8,223 25,625 Pdujevë 0 17, ,304 29,492 Shtime ,433 10,433 Mitrvica-Vushtrri 0 36,193 8,384 13,932 58,510 Investimet Ttale 62,583 88,419 31, , ,852 Plani afatgjatë i investimeve për furnizimin me ujë dhe kanalizim për qytetin e Prishtinës (Draft) plani afatgjatë i investimeve për qytetin e Prishtinës është përgatitur në vitin 2010 në financim të KfW. Kërkesat e përgjithshme për investime (Shtjca 4.3) për rrjetin e grumbullimit të ujërave të ndtura në qytet dhe znat industriale janë paraqitur më pshtë. Tabela 77 Qyteti i Prishtinës Plani afatgjatë i investimeve Furnizimi me ujë Gjithsej Renvimi i kanalizimeve 23,669,800 23,669,800 Zgjerimi i kanalizimeve 57,920,100 18,846,000 4,406,100 81,172,200 Ujëra - Gjithsej 23,669,800 57,920,100 18,846,000 4,406, ,842,000 Vlerësimet e kërkesave për investime në rrjetin e kanalizimeve duken të larta në krahasim me vlerësimet tjera në dispzicin. Plani afatgjatë i investimeve i referhet gjithashtu: 105 milinë investime për trajtimin e ujërave të ndtura 45 milinë investime për rehabilitimin e rrjetit të kanalizimeve për kmunat dhe znat rurale Studimi i fizibilitetit për ujërat e ndtura të Prishtinës Raprti i studimit të fizibilitetit i përgatitur nën kujdesin e Facilitetit për Përgatitje të Infrastrukturës (IPF) dhe të Facilitetit për Investime në Ballkanin Perëndimr (WBIF). Vlerat e prezantuara në raprt janë të riprdhuara këtu 105. Ppullsia e mbuluar nga prjekti dhe parashikimet e ppullsisë të përdrur për dizajnin e prgramit të investimeve janë dhënë këtu. Tabela 78 ppullsia e mbuluar nga studimi i fizibilitetit për ujërat e ndtura të Prishtinës (WBIF, IPF, WYG) Kmuna Prishtinë 258, , , ,720 Fushë Ksvë 34,718 44,697 52,174 59, Strategjia e Ujërave të Ksvës

155 Obiliq 21,548 23,086 24,134 24,892 Gjithsej 314, , , ,024 Studimi i fizibilitetit përfshin një vlerësim të detajuar të znës së znës ujëmbledhëse, zhvillimet të ppullsisë, infrastrukturës ekzistuese, nevjave për të ardhmen, dhe psineve për grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të ndtura dhe, paraqet një plan të ptimizuar për investime afatgjata si dhe disa psine të ndara në faza për prjektet e investimeve priritare. Në përgjithësi kërkesat për investime janë paraqitur këtu (në bazë të sllajdit 52 të prezantimit) dhe është nxjerrë një vlerësim indikativ i fazave. Tabela 79 Vlerësimi i ksts së investimeve Studimi i fizibilitetit për ujërat e ndtura të Prishtinës i vitit 2011 Kmpnenti Kst kapitale Faza 1 Faza 2 Faza 3 Prishtinë / Fushë Ksvë ITUZ 32,420,000 32,420, Prishtinë / Fushë Ksvë zgjerimi i ITUZ 12,723,000-12,723,000 - Mbledhësi kryesr i kanalizimeve - Prishtinë deri te ITUZ 3,667,148 3,667, Kanalizimet ndërhyrëse në Prishtinë 2,956,518 2,956, Zgjerimi i rrjetit të Prishtinës 28,420,668-14,210,334 14,210,334 Rrjeti ekzistues i Prishtinës 41,431,133-20,715,567 20,715,567 Klektri kryesr - Fushë Ksvë deri te ITUZ 958, , Klektrët primarë të kanalizim në Fushë Ksvë 3,856,784 3,856, Zgjerimi i rrjetit të kanalizimit në Fushë Ksvë 4,747,473-4,747,473 - Rrjeti ekzistues i Fushë Ksvës 11,383,722-5,691,861 5,691,861 ITUZ i Obiliqit 3,110,000 3,110, Zgjerimi i ITUZ të Obiliqit 2,248,000-2,248,000 - Klektri kryesr - Fushë Ksvë të ITUZ 425, , Klektri kryesr i kanalizimit: Prishtinë VP të ITUZ e Obiliqit 856, , Zgjerimi rrjetit të kanalizimit të Obiliq 2,719,597-2,719,597 - Zgjerimi i rrjetit të Obiliqit 4,231,203-2,115,602 2,115,602 Rrjeti i Kanalizimit i zgjeruar rishtas në PR VP 4,850, ,850,582 Kstt ttale e investimeve afatgjata 161,005,817 48,250,438 65,171,433 47,583,945 Vlerësimi i prezantuar këtu është dukshëm më i lartë sesa ai në planin kryesr (zna qendrre) prej 109 milinë ap nga ai i vlerësuar në mdelin e ksts së përputhshmërisë ( 104 milinë). Është e qartë së ky dallim i dukshëm vjen nga: Vlerësimi shumë më i lartë i ppullsisë për 3 kmunat e Prishtinës, Fushë Ksvës dhe Obiliqit: 2040: Studimi i fizibilitetit: Vlerësimi i ppullsisë prej 526, : Plani kryesr: Vlerësimi i ppullsisë prej 429,936 Vlerësimi i ksts së renvimit dhe zgjerimit të rrjetit në studimin e fizibilitetit janë thelbësre: Rrjeti ekzistues ttal: 57.0 milinë Zgjerimi i rrjetit ttal: 40.7 milinë Shkarkimi i ujërave të ndtura në Ksvën Jug-perëndimre Kët seri të studimeve të arsyeshmërisë të përgatitura nën financimin e KfW dhe Ministrisë së Zhvillimit Eknmik nga kmpanitë knsulente Fichtner dhe InfraTek adresjnë nevjat për grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të ndtura në tri qytete: të Gjakvës, Pejës dhe Prizrenit. Gjakvë Ppullsia e mbuluar me shërbime nën skenarin e studimit është: Strategjia për Ujërat e Ksvës

156 57,950 në vitin 2021 (64,000 b.e.. me 10% kmercial) 71,015 në vitin 2036 (80,000 b.e. me 10% kmercial) Studimi i fizibilitetit për Gjakvën (2011) paraqet një vlerësim të ksts ttale prej rreth 55 milinë siç është dhënë në tabelën e mëpshtme. Tabela 80 Vlerësimi i ksts - Studimi i fizibilitetit për ujërat e ndtura të Gjakvës Pzita 2016[ ] 2021[ ] 2021+[ ] 2026[ ] 2031[ ] 2036[ ] Gjithsej[ ] Të përgjithshme (5% 106, , ,178 42,678 30, ,569 1,518,555 tlerancë) Rrjeti i kanalizimit 2,138,589-4,757, , ,460 7,271,379 15,637,469 ITUZ faza fillestare ,467, ,467,550 ITUZ - vazhdimi ,266, ,266,080 Zëvendësimi i pajisjeve ,048,430 6,048,430 Punët ndërtimre 2,245,519 7,840,928 12,624, , ,283 13,683,378 37,938,084 Materialet dhe Shërbimet - 200, , ,000 Shërbimet knsultuese 336,828 1,176,139 1,893, ,436 97,092 2,052,507 5,690,713 Shërbimet përcjellëse - 924, ,000 Masat përcjellëse , ,000 Tka - 1,500, ,500,000 TOTALI I KOSTOS BAZË 2,582,347 12,555,067 14,918,450 1,030, ,375 15,735,885 47,566,797 Të paparashikueshme 387,352 1,883,260 2,237, , ,656 2,360,383 7,135,020 KOSTO TOTALE E PROJEKTIT 2,969,698 14,438,327 17,156,218 1,185, ,032 18,096,267 54,701,817 Kstja ttale brut për persn është përafërsisht 760. Kstja ttale brut për b.e. është përafërsisht 684. Pejë Ppullsia e mbuluar me shërbime nën skenarin e studimit është: 60,236 në 2021 (80,000 e.p. me 30% kmercial) 73,817 në 2036 (100,000 e.p. me 30% kmercial) Ngjashëm, studimi i fizibilitetit për Pejën (2011) paraqet një vlerësim të ksts ttale prej rreth 64 milinë. 156 Strategjia e Ujërave të Ksvës

157 Tabela 81 Kst e Investimeve Studimi i arsyeshmërisë për ujërat e ndtura të Pejës Zëri Gjithsej Të përgjithshme (5% tlerancë) 44, , ,871 82,985 80, ,827 1,839,356 Rrjeti i kanalizimit 896,650 2,989,855 4,834,515 1,659,700 1,612,280 7,456,530 19,449,530 ITUZ faza fillestare ,894, ,894,680 ITUZ - vazhdimi ,442, ,442,900 Zëvendësimi i pajisjeve ,543,860 6,543,860 Punët ndërtimre 941,483 12,478,762 13,941,286 1,742,685 1,692,894 14,373,217 45,170,326 Materialet dhe shërbimet - 200, , ,000 Shërbimet knsultuese 141,222 1,871,814 2,091, , ,934 2,155,983 6,775,549 Shërbimet përcjellëse - 616, ,000 Masat përcjellëse , ,000 Tka - 1,600, ,600,000 TOTALI I KOSTOS BAZË 1,082,705 17,680,576 16,432,479 2,004,088 1,946,828 16,529,200 55,675,875 Të paparashikueshme 162,406 2,652,086 2,464, , ,024 2,479,380 8,351,381 KOSTOJA TOTAL PROJEKTIT 1,245,111 20,332,663 18,897,351 2,304,701 2,238,852 19,008,579 64,027,256 Kstja ttale brut për persn është përafërsisht 870. Kstja ttale brut për b.e. është përafërsisht 640. Dragash Plani kryesr i spnzruar nga ana e UNDP për sektrin e shërbimeve me ujë në Dragash gjithashtu përfshin vlerësimet e nevjave për investime në grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të ndtura. Tabela 82 Nevjat për investime për ujërat e ndtura Kmuna e Dragashit Plani kryesr Faza 1a Faza 1b Faza 2 Faza 3 Të gjitha Fazat Ujërat e ndtura 2,771 4,373 6,067 4,272 17,484 Vlerësimi i ksts ttale për investimet kapitale në ujërat e ndtura të Dragashit është përafërsisht 17.5 milinë. Kj barazhet me kstn për banr prej rreth 522. Ferizaj Të dhënat për nevjat afatgjata për investime në fushën e shërbimeve për ujërat e ndtura janë riprdhuar nga studimi i fizibilitetit për impiantin e trajtimit të ujërave të ndtura të Ferizajt (Vëllimi 1) i përgatitur nga WYG Internatinal nën mbrellën e Facilitetit të Prjekteve të Infrastrukturës të Krnizës së Investimeve për Ballkanin Perëndimr (WBIF-IPF). Tabela në vijim tregn se kstja investive për zhvillimin e sistemit të grumbullimit të ujërave të ndtura në Ferizaj është përafërsisht 8.2 milinë eur. Tabela 83 Vlerësimi i ksts së zhvillimit afatgjatë të kanalizimit në Ferizaj Zhvillimi i Kanalizimit Përmirësimi i rrjetit të kanalizimit në znat urbane - kanalizime të reja Përshkrimi Kst Invesive ( ) 765 m, mm dia. HDPE 141,395 Strategjia për Ujërat e Ksvës

158 Zna jugre - klektrët kryesrë nga sistemet rurale 1800 m, mm dia HDPE 497,558 Zna jugre - sistemi i klektrëve kryesrë për transferimin e prurjes drejt ITUZ-it jugr Sistemi i klektrëve kryesrë për transferimin prurjen drejt ITUZ në veri 6488 m, 1200 mm dia. gyp i PP 2,841, m, mm dia. HDPE 4,738,385 Gjithsej për Zhvillimin e Kanalizimeve 8,218,861 Studimi i njëjtë i fizibilitetit gjithashtu sigurn vlerësimet e ksts për implementimin e impianteve për trajtimin e ujërave të ndtura (ITUZ). Tabela 84 Nevjat afatgjate për investime trajtimi i ujërave të ndtura në Ferizaj Zhvillimi i impiantit për trajtimin e ujërave të ndtura Banrë ekuivalent Kst e investimeve ( ) ITUZ në jug (Kryesr) të Ferizajt në Gerlicë - Faza 1 82,500 12,170,000 ITUZ në jug (Kryesr) të Ferizajt në Gerlicë - Faza 2 88,900 2,143,000 ITUZ në veri në Trim-Bablak 22,450 3,620,000 ITUZ në lindje në Dardani 5,730 1,205,000 Gjithsej për zhvillimin e kanalizimeve 19,138,000 Tabela këtu tregn se kstja e vlerësuar e investimeve për impiantet e trajtimit të ujërave të ndtura në Ferizaj është përafërsisht 19 milinë eur duke përjashtuar shpenzimet e papritura, përshkallëzimin e çmimeve dhe tatimin mbi vlerën e shtuar. Përveç kësaj është cekur në studimin e fizibilitetit se pas 15 vitesh d të nevjiten ri-investime në punimet e Fazës se parë si vijn: Zëvendësimi i Makinerisë dhe Pajisjeve pas 15 vitesh: milinë Përmbledhje e vlerësimeve në dispzicin Pshtë-Lartë Tabela e mëpshtme prezantn një përmbledhje të kstve të vlerësuara në secilin nga studimet individuale të shqyrtuara me lartë. Duhet cekur së studimet kanë përfunduar për Prizren, studimet për Mitrvicë d të filljnë së shpejti. 158 Strategjia e Ujërave të Ksvës

159 Tabela 85 Përmbledhja e vlerësimit të studimit të fizibil;itetit për ujërat e ndtura Aglmerimet Mbulueshmëria afatgjatë b.e. Kst e vlerësuar milin Kst Specifike /b.e. Prizren 140, Prishtina me rrethinë 625, Gllgc 70, Pdujevë 94, Shtimë 27, Mitrvica-Vushtrri 185, Gjakvë 80, Pejë 100, Dragash 30, Gjilan 140, Ferizaj 89, Gjithsej 1,580, Tabela e mësipërme paraqet shkallën e mbulueshmërisë në aspektin e banrëve ekuivalent (b.e.), d.m.th. ngarkesën e kmbinuar ekuivalente nga burimet e amvisërive, kmerciale dhe industriale brenda aglmeracineve. Vlerësimet e kstve tregjnë një ndryshim të lartë befasues në kstt specifike për llgaritjet për Gjakvë dhe Pejë që janë dukshëm më të larta sesa për znat tjera urbane. Vlerësimi për Dragash mendhet të jetë i lartë për shkak të natyrës së shpërndarë të demgrafisë së kmunës Sinteza e të gjitha vlerësimeve për ujërat e ndtura Në përmbledhje, vlerësimet e marra në knsideratë këtu për mbledhjen dhe trajtimin e ujërave të ndtura tregjnë sa vijn: AMVA të Bankës Btërre: 424 milinë (vlerësim gjenerik për zgjerim pa rinvim) Mdeli i përputhshmërisë: 800 milinë (duke përfshirë: rinvimet, ujërat atmsferike, të gjitha aglmeracinet) Mdeli i përputhshmërisë 106 : 493 milinë (implementim minimal) Planet për investime: 675 milinë (vlerësim i përshtatur përjashtn ujërat atmsferike) Studimet e fizibilitetit: 557 milinë (përjashtn aglmeracinet më të vgla ) Përderisa vlerësimet ndryshjnë nga njëra tjetra dukshëm, at janë relativisht knsistente kur merren parasysh faktrët dallues në qasjet dhe kmpnentët e përfshira (përjashtuara). Një vëmendje e veçantë duhet t i kushthet çështjes së llumit nga impiantet trajtimit të ujërave të ndtura, trajtimit dhe depnimit të tij. Legjislacini i BE-së dhe standardet shumë të ulëta të depnive të Ksvës që janë në gjendje aq të keqe sa që depnimi i llumit në depni të mbetjeve të ngurta as që mund të knsiderhet si një nga psinet e mundshme. Për qytetet e mëdha psini më i përshtatshëm duket të jetë digjestimi i pltë anaerb (pa ajër) i llumit për të gjeneruar gaz dhe me këtë energji. Për impiantet e vgla, ku shkalla e trajtimit anaerb të llumit nuk d të mbërrinte nivelin e mjaftueshëm për të qenë financiarisht e arsyeshme, një qasje alternative që përfshinë një trajtim të pjesshëm para përdrimit të tij në bujqësi, duket si psini më i mirë. 105Për të vlerësuar gamën e mundshëm të kstve që lidhen me zbatimin - një skenar "Zbatimi minimale" është zhvilluar gjithashtu, me nrma me të ulëta të rinvimit, kanalizime të kmbinuara dhe zgjerimin e kufizuar të rrjeteve Strategjia për Ujërat e Ksvës

160 6.2.2 Ndtja nga Shkarkimet Industriale Nivelet e ndtjes pikre nga shkarkimet industriale janë trajtuar në detaje në raprtin e Karakterizimit të Pellgjeve Lumre. Siç është thënë këtu dhe në Raprtin e Gjendjes së Ujërave të vitit 2015, ndtja nga shkarkimet industriale është më e vgël së sa nga ujërat e ndtura urbane, pr megjithatë duhet të adreshet. Ligji Nr. 03/L-043 për Parandalimin dhe Kntrllin e Integruar të Ndtjes duke pasur parasysh nevjën e harmnizimit të standardeve mjedisre në Ksvë për parandalimin dhe kntrllin e integruar të ndtjes me at të Bashkimit Evrpian është instrumenti kryesr i transpzimit për regjimin e Parandalimit dhe Kntrllit të Integruar të Ndtjes të BE-së. Zbatimi i këtij ligji d të adresjë shumicën e ndtësve kryesrë nga shkarkimet. Kështu që nevja më e madhe është që departamenti përgjegjës për këtë detyrë brenda MMPH të krdinhet me Departamentin e Ujërave dhe të përgatis Planet Menaxhuese për Pellgjet Lumre Ndtja Difuzive Siç u tha më lartë, nuk është e mundshme që të bëhet një vlerësim i saktë i ndtjes difuzive duke u bazuar në të dhënat që janë në dispnim nga mnitrimi i mjedisit (gjendja). Prandaj duhet te merren parasysh nivelet krahasuese të aktivitetit (presinit) që d të mund të shkaktnte ndtjen difuzive Bujqësia Siç u diskutua më lartë, intensiteti i bujqësisë është relativisht i ulët në krahasim me shumicën e vendeve anëtare të BE-së. Andaj është e arsyeshme të supzhet se, së paku në mesatare, niveli i ndtjes nga bujqësia është krahasimisht i ulët. Prandaj ndërmarrja e masave afatshkurta për ta trajtuar këtë çështje nuk duken të arsyeshme. Sidqftë, është e arsyeshme të parashikhet se intensiteti i bujqësisë, veçanërisht përdrimi i preparateve agr-kimike d të shënjë rritje me rritjen eknmike. Në mënyrë që të kufizhet ndtja difuzive në pajtim më kërkesat e legjislacinit relevant të BE-së (siç është Direktiva e Nitrateve 91/676/EEC dhe Krniza e Direktivës së Ujërave 2000/60/EC) ky intensifikim duhet të shqërhet më masa si rregullimi, shërbimet këshilluese, dhe udhëzues të praktikave të mira. Masa të tilla parashihen në afat të mesëm Kanalizimet atmsferike urbane Siç u diskutua më lartë, shumë zna për mmentin janë duke u shërbyer më sisteme të kmbinuara të kanalizimit kur të aplikhet trajtimi, sistemet e tilla d të trajtjnë efektivisht të gjithë ndtësit që vijnë nga kanalizimi atmsferik urban. Megjithatë, përdrimi i sistemeve të kmbinuara paraqet në të njëjtën khë disa vështirësi dhe në përgjithësi preferhet që sistemi i kanalizimit dhe ai i kanalizimit atsferik urban të jenë të ndarë nga njëri tjetri. Ripunimi i sistemeve të ndara d të jetë i shtrenjtë në shumë raste, prandaj nuk rekmandhet të bëhet. Megjithatë në znat e zhvillimit të ri ap në znat ku sistemi i kanalizimit ende mungn, rekmandhet të ndërthen sisteme të ndara të kanalizimit. Kj duhet të përcillet me zbatimin e parimit të drenazhimit të qëndrueshëm të znave urbane Tka e kntaminuar Raprti i fundit për këtë temë është: Znat e nxehta mjedisre ( htsptet ) në Ksvë, nga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr, Agjencia e Mbrjtjes së Mjedisit të Ksvës. Raprti paraqet infrmatat e detajuara që kanë të bëjnë me znat e ndtura në territrin e Ksvës. 160 Strategjia e Ujërave të Ksvës

161 Tabela 86 Tka e kntaminuar Përmbledhje e htspteve të identifikuara në Ksvë Aktiviteti Sipërfaqja (km 2 ) Përqindja e ttalit të htspteve Përqindja e ttalit të Ksvës (km 2 ) Sterilet Depnitë e hirit Depnitë industriale Depnitë e mbeturinave Materialet radiaktive Gjithsej Depnitë e mbeturinave të ngurta urbane janë brengë në vete. Tabela 87 Depnitë sanitare si burim ptencial i ndtjes në Ksvë Nr Vendnddhja vendi i Sipërfaqja Burimet Ptenciale të Ndtjes Depnisë Sanitare Metalet e rënda Substancat Kimike Prduktet e naftës Materiet Organike Të tjera 1 Pdujevë 8.72 ha x x x x x 2 Sferk e Thatë-Pejë 4.85 ha x x x x x 3 Gjilan ha x x x x x 4 Prizren ha x x x x x 5 Obiliq ha x x x x x 6 Mitrvicë 3.60 ha x x x x x Për zbutjen e prblemit te htspteve, raprti rekmandn që në të ardhmen të ndërmerren masat në vijim: Sektrët e industrisë dhe minierave Sektrët e industrisë dhe minierave duhet të ndërmarrin masa per integrimin dhe zbatimin e sistemeve të menaxhimit të mjedisit, dhe teknlgjive më të pastra (BAT) për të parandaluar ndtjen (zvgëlimin e substancave tksike, zvgëlimin e emisinit të mbeturinave, përdrimin efiçient të energjisë, minimizimin e shpenzimeve); Të sigurhet menaxhim i duhur, dhe depnim adekuat i mbeturinave të rrezikshme (kimikatet dhe metalet e rënda); Të themelhet ek-fndi, substituimi ap granatet për menaxhim më të mirë mbeturinave të rrezikshme industriale; Menaxhimi në sektrët e industrisë dhe minierave duhet të zbatjë sisteme për përmirësimin e kushteve mjedisre (të zbathet riciklimi, ulja e ndtjes, të përcakthen znat e rrezikuara, etj.); Të themelhet një qendër emergjente për aksidente, ap situata emergjente mjedisre që d të mund të vinin nga sektri i industrisë dhe minierave; Infrmimi mjedisr brenda këtyre dy sektrëve duhet të menaxhhet më me efiçiencë, dhe të jetë i hapur ndaj publikut; Për të dy sektrët duhet të zhvillhen plitika mirë të definuara për zhvillim të qëndrueshëm, në pajtim me ligjet mjedisre të vendit dhe Direktivat e BE-së. Sektri i mbeturinave I terë sistemi menaxhues i mbeturinave duhet të përmirëshet; Të prmvhet zvgëlimi i emisinit të mbeturinave, ripërdrimi dhe riciklimi i tyre; Strategjia për Ujërat e Ksvës

162 Të përmirëshet mirëmbajtja teknike e depnive sanitare, në mënyrë që të parandalhet përzierja e ujërave sipërfaqësre më at të depnive; Të zbathet plani strategjik për menaxhimin e mbeturinave, dhe të zbathen masat specifike të parapara për depnitë. Sektri i bujqësisë Ruajtja e sigurt e mbeturinave bujqësre (pesticidet, plehrat artificiale, etj.) në lkacine të përshtatshme; Të përmirëshet sistemi i menaxhimit të prdukteve kimike që përdren në bujqësi dhe të rritet efiçienca e përdrimit të tyre; Ngritja e vetëdijes së bujqve, kmpanive, dhe knsumatrëve për përdrimin e substancave të rrezikshme në sektrin e bujqësisë. Sektri i transprtit Të prmvhet përdrimi i veturave të reja dhe të ndalhet përdrimi të vjetrave; Të përdren lëndë djegëse me cilësi të lartë më ndikim më të vgël mjedisr. Të zbathet implementimi i Rregullres për cilësi të lëndëve djegëse, (kncentrimi i sulfurit më pak se 0.001%); Të zbathet Rregullrja për vlerat kufizuese të emisinit për sektrin e transprtit, dhe rregullret tjera që kanë të bëjnë më cilësinë e lëndëve djegëse; Të rritet efiçienca e menaxhimit të mbeturinave të transprtit (që të riciklhen ap ruhen në vende të përshtatshme). Asnjëra nga kët masa dhe aksine nuk janë specifike për sektrin e ujërave, pr d të kenë efekt pzitiv në cilësinë e ujit sipërfaqësr dhe nëntkësr. Implementimi i vazhdueshëm i masave të identifikuara këtu d të ishin shumë të rëndësishme për sektrin e ujërave. 6.3 Nevjat për zhvillim mbrjtja nga ujërat Drenazhimi i ujërave atmsferike urbane Siç u theksua me lartë, vlerësimi kmbëtar i nevjave zhvillimre, së paku për sa u përket kstve, për ndërrimin e gypave për drenazhimin e ujërave atmsferike është përfshirë në nivelin e lartë të vlerësimit të përputhshmërisë me Direktivën për Trajtimin e Ujërave të Ndtura Urbane të cekur më lartë. Disa nga planet për investime në ujëra dhe ujëra të ndtura janë hartuar në nivele kmunale (2009, USAID et al.) duke përfshirë kërkesat për investime për ujërat atmsferike. Kstt e investimeve të përfshira në at plane që adresjnë këtë çështje janë riprdhuar këtu. Tabela 88 Kstja e investimeve për kntrllin e ujërave atmsferike dhe mbrjtje nga vërshimet. Kmuna Ppullsia Reshje/vërshime Ferizaj 108,610 3,649,348 Fushë Ksvë 34, ,000 Drenas 58, ,000 Malishevë 54, ,000 Pejë 96,450 10,363,960 Prishtinë 199, ,000 Gjithsej 552,666 16,526, Strategjia e Ujërave të Ksvës

163 Kj tabelë prezantn vetëm një pjesë të vgël të nevjave të mundshme vetëm në rastet e Pejës dhe Ferizajt duket së vlerësimet janë të sakta. Aplikimi i vlerës prej 100 për banr (si në Pejë) dhe aplikimi i kësaj të ppullsia e vlerësuar në aglmeracine (rreth 1.3 milin), d të gjenernte një vlerë të përafërt prej 130 milinë, që është e krahasueshme me vlerësimin e bërë me mdelin e përputhshmërisë. Thënë shkurt, nevjat zhvillimre mbesin shumë të paqarta. Megjithatë, është e qartë së nevjiten punë urgjente në shumë fusha, siç është dëshmuar khëve të fundit nga dështimet e sistemeve të drenazhimeve të znave të ndryshme urbane për të përballuar reshjet e mëdha atmsferike që janë prvuar në Gjakvë dhe znat e tjera në vitet e fundit. Gjithashtu, është me rëndësi të kupthet së ka disa psine zhvillimre që kanë të bëjnë me kanalizimet atmsferike urbane: Nëse duhet të impnhet kërkesa që të gjitha znat e reja urbane të kenë sistem të veçantë të kanalizimit atmsferik (një për ujërat e ndtura dhe një për ujërat atmsferike); Deri në çfarë masë duhet të kërkhet ndarja e sistemeve ekzistuese me rastin e punëve për zëvendësim dhe renvim; Cili është niveli i trajtimit që duhet të aplikhet për ujërat atmsferike; Në çfarë mase duhet të aplikhen teknikat për një sistem të qëndrueshëm të drenazhimit urban (SQDU) në znat e reja ap at zgjeruara; Në çfarë mase duhet të aplikhen teknikat për mdernizimin (aty ku është e mundshme) të SQDU në znat urbane që veç janë zhvilluar. Adresimi i këtyre pyetjeve në detaje të plta kërkn aplikimin e teknikës së mdelimit hidraulik, disa nga të cilat ende nuk janë përfshirë në njësitë peracinale. Megjithatë, duke u bazuar në përvjat Evrpiane, mund të merren vendime të arsyeshme plitike Mbrjtja nga vërshimet Nevjat e vërteta zhvillimre për tërë vendin në fushën e mbrjtjes nga vërshimet është vështirë të specifikhen për mmentin. Megjithatë, një numër i vlerësimeve për aspekte të ndryshme të mbrjtjes nga vërshimet janë në dispzicin dhe at identifikjnë nevjat specifike që duhet të adreshen në prgramin e parë zbatues në mënyrë që të ndihmjnë si menaxhimin e mbrjtjes nga vërshimet në afat të shkurt dhe përmirësimin e vazhdueshëm në menaxhimin e rrezikut nga vërshimet në afat të mesëm dhe të gjatë. Kët përfshijnë: Krniza e menaxhimit të rrezikut nga vërshimet TFU, 2011 Raprti i vlerësimit të shpejtë: Identifikimi i kmunave që kanë nevjë për mbështetje për menaxhimin e rrezikut nga vërshimet dhe menaxhimin e rrezikut nga thatësia në Shqipëri dhe Ksvë, GIZ, gusht 2013 Përgatitja e Hartave të Cenueshmërisë dhe Vlerësimit të Rrezikut (HCVR): Vlerësimi i Rrezikut nga Vërshimet në Ksvë, Nëntr 2012, OBSh Për investime strukturre, duhet të pranhet së mund të ndërmerren investime në rastet pa u penduar dhe pa dyshim në afat të shkurt, pa nevjën e pritjes së vlerësimeve shtesë. Kj është e zbatueshme veçanërisht për: Mbrjtjet ekzistuese nga vërshimet që kërkjnë mirëmbajtje dhe riparime Masat e identifikuara nga studimet e khëve të fundit në Viti Gjilan Strategjia për Ujërat e Ksvës

164 Infrmimi mjedisr Menaxhimi i rrezikut nga vërshimet është, në të gjitha aspektet, shumë i varur nga infrmacini që ka të bëjë me meterlgji dhe hidrlgji. Siç u cek me lartë, ka pasur vështirësi në këtë aspekt dhe nevjiten përmirësime të dukshme, nëse Ksva dn të jetë në gjendje të përmbushë bligimet që ka ndaj qytetarëve të vet për mbrjtjen nga vërshimet dhe të pltësjë kushtet për përputhshmëri me legjislacinin e BE-së. Disa hapa janë duke u ndërmarrë për të adresuar këtë prblem, pr nevjiten aksine tjera knkrete dhe të vazhdueshme Planifikimi Direktiva për Menaxhimin e Rrezikut nga Vërshimet parasheh tri faza: Vlerësimi preliminar i rrezikut nga vërshimet Përgatitja e hartave të rrezikut nga vërshimet Përgatitja e hartave të kërcënimit nga vërshimet Planet për menaxhimin e rrezikut nga vërshimet Infrmacini për kmpletimin e nivelit të parë është prezent, siç knstathet në raprtin e TFU-së. Kj çështje duhet të adreshet me urgjencë në mënyrë që të fkushen përpjekjet afatshkurta në një vlerësim me të detajuar për rreziqet në at zna që dihet se janë në rrezik. Integrimi i prcesit të planifikimit për menaxhimin e rrezikut nga vërshimet me prcesin e planifikimit për menaxhimin e pellgjeve lumre sipas DKU me një qasje efiçiente dhe efektive. Sipas të gjitha gjasëve,ë asistenca teknike d të jetë e nevjshme për disa aspekte të prcesit të planifikimit Investimet Në mungesë të planeve të detajuara, vlerësimet për vëllimin e investimeve për mbrjtje nga vërshimet d të ishin spekulative dhe ptencialisht çrientuese Paralajmërimi dhe Emergjenca Për implementimin e një sistemi mdern të paralajmërimit dhe për pltësimin e prcedurave ekzistuese shtetërre të emergjencave kërkhen hapa shtesë dhe të knsliduar mirë. Veprimet specifike janë identifikuar në Raprtin TFU-së Siguria e digave Kj temë është adresuar në Nenet të Ligjit për Ujëra, i cili kërkn që prnarët dhe peratrët e këtyre bjekteve duhet të jenë të licencuar, që të gjitha digat të hulumthen khë pas khe, dhe që përcaktn se duhet të këtë prcedura të emergjencës të cilat duhet të aplikhen sipas nevjës. Raprti i Task Frcës së Ujërave për Sigurinë e Digave i tetrit 2012 rekmandn një numër te aksineve me priritet duke përfshirë: Krijimin e krnizës ligjre dhe përcaktimin e një entiteti brenda qeverisë që d të ishte përgjegjës për sigurinë e digave. Rifillimin e menjëhershëm të mnitrimit të digave dhe raprtimi për t. Hartimin e një studimi të detajuar për statikën dhe sigurinë e digave në rast tërmetesh.. Kj përfshinë gjithashtu një vlerësim të ri te rrezikut seizmik. 164 Strategjia e Ujërave të Ksvës

165 Rishikimin e menjëhershëm të PMF, së paku për at diga me sipërfaqe të madhe të ujëmbledhësit (p.sh. Ujmani) dhe digat me ujëmbledhës më të vgël dhe të veçantë ku gjatë perimit janë vërejtur kapërderdhje. Instalimin e një sistemi të sigurisë me alarm përmes sirenave për ppullsinë pshtë digave në rast të prblemeve në diga. Kj është praktikë e rregullt në shumë vende, pr ka edhe vende si Gjermania që nuk përdrin sisteme të tilla. Sistemi i alarmit të sigurisë me sirena mund të anashkalhet nëse: raprti i detajuar për sigurinë e digave tregn se ka një margjinë të mjaftueshme të sigurisë për të gjitha rastet e ngarkesave dhe nëse është vendsur mnitrimi i vazhdueshëm i sigurisë se digave. vendset një sistem i alarmit nga prnarët e digave te plicia dhe sistemi i mbrjtjes civile dhe testhet rregullisht, dhe ekzistn planifikimi i nivelit të parë të sigurisë duke përfshirë vlerësimin e përafërt të znës që ptencialisht mund të vërshhet. Tabela 6 Rekmandimet e TFU-së për Aksinet e Menjëhershme për Sigurinë e Digave: Të Përgjithshme Masa e prpzuar Ekzekutimi nga Vlerësimi i ksts Pririteti Kha e fillimit Krniza legjislative Njësia për sigurinë e digave Rifillimi i mnitrimit Raprti vjetr Ndihmuar nga eksperti ndërkmbëtar Vendrët; Trajnimi dhe mbështetja nga eksperti ndërkmbëtar 30,000 1 menjëherë 30,000 1 Menjëherë Vlerësimi i prbabilitetit tërrezikut seizmik Kmpani ndërkmbëtare 70,000 1 Menjëherë 130,000 Tabela 90 Rekmandimet e TFU-së për Aksinet e Menjëhershme për Sigurinë e Digave: Batllava Masa e prpzuar Ekzekutimi nga Vlerësimi i ksts Pririteti Kha e fillimit Strategjia për Ujërat e Ksvës

166 Një analizë e re e detajuar për sigurinë statike dhe dinamike Kmpani ndërkmbëtare 70, Vit Tabela 91 Rekmandimet e TFU-së për Aksinet e Menjëhershme për Sigurinë e Digave: Badvc Masa e Prpzuar Ekzekutimi nga Vlerësimi i ksts Pririteti Kha e fillimit Një analizë e re e detajuar për sigurinë statike dhe dinamike Rishikimi i kapacitetit PMF të kanalit për shkarkimit Kmpani ndërkmbëtare 70, Vit Kmpani ndërkmbëtare 40, Vit Studimi për thyerjen e digës Kmpani ndërkmbëtare 40, Vit Instalimi i sistemit të alarmit Kmpani ndërkmbëtare I hapur 1 2 vite Punët mirëmbajtëse Kmpani lkale lkale 2 Menjëherë Urë për të siguruar qasje në kreshtë të digës Kmpani lkale 70, Vit 220,000+ Tabela 92 Rekmandimet e TFU-së për Aksinet e Menjëhershme për Sigurinë e Digave: Radniqi Masa e Prpzuar Ekzekutimi nga Vlerësimi i ksts Pririteti Kha e fillimit Një analizë e re e detajuar për sigurinë statike dhe dinamike Rishikimi i PMF kapacitetit të kanalit për shkarkimi Kmpani ndërkmbëtare 70, Vit Kmpani ndërkmbëtare 40, Vit Instalimi i sistemit të alarmit Kmpani ndërkmbëtare I hapur 1 2 vite Puna për mirëmbajtje Kmpani lkale lkal 2 Menjëherë 110,000+ Tabela 93 Rekmandimet e TFU-së për Aksinet e Menjëhershme për Sigurinë e Digave: Ujmani Masa e Prpzuar Ekzekutimi nga Vlerësimi i ksts Pririteti Kha e fillimit Një analizë e re e detajuar për sigurinë statike dhe dinamike Rishikimi i PMF kapacitetit të kanalit për shkarkimi Kmpani ndërkmbëtare 70, Vit Kmpani ndërkmbëtare 40, Vit Studimi për thyerjen e digës Kmpani ndërkmbëtare 40, Vit Instalimi i sistemit të alarmit Kmpani ndërkmbëtare I hapur 1 2 vite Puna për mirëmbajtje Kmpani lkale lkal 2 Menjëherë 150, Strategjia e Ujërave të Ksvës

167 Tabela 94 Rekmandimet e TFU-së për Aksinet e Menjëhershme për Sigurinë e Digave: Përlepnica Masa e Prpzuar Ekzekutimi nga Vlerësimi i ksts Pririteti Kha e fillimit Një analizë e re e detajuar për sigurinë statike dhe dinamike Kmpani ndërkmbëtare 70, Vit Rishikimi i PMF kapacitetit të kanalit për shkarkimi Kmpani ndërkmbëtare 40, Vit Studimi për thyerjen e digës Kmpani ndërkmbëtare 40, Vit Instalimi i sistemit të alarmit Kmpani ndërkmbëtare I hapur 1 2 vite Vlerësimi i humbjeve të ujit Ekspertët lkal Lkal 1 Menjëherë Puna e Mirëmbajtjes I Kmpanitë lkale Lkal 3 2 vite Puna e Mirëmbajtjes II Kmpanitë lkale Lkal 3 2 vite Ndërtimi i pjesës që mungn të kanalin për shkarkim Kmpanitë lkale 80, vite 230,000+ Tabela 95 Përmbledhje e Kstve që vijnë nga Rekmandimet e Masave për Sigurinë e Digave: Afat-shkurt Kategria Kst/ Eur Shënim Aksinet e përgjithshme 130,000 Batllava 150,000 Plus puna e mirëmbajtjes dhe instalimi i alarmit Badvci 220,000 Plus puna e mirëmbajtjes dhe instalimi i alarmit Radniqi 110,000 Plus puna e mirëmbajtjes dhe instalimi i alarmit Ujmani 150,000 Plus puna e mirëmbajtjes dhe instalimi i alarmit Përlepnica 230,000 Plus vlerësimi i humbjeve, puna e mirëmbajtjes dhe instalimi i alarmit dhe ndërtimi i kanalit për shkarkim Gjithsej 990, Erzini Teksti në vijim, i nxjerrë nga Plani Hapësinr paraqet një qasje praktike: Znat ku intensiteti i erzinit është i lartë dhe shkaktn pasja të rrezikshme për rrjedhat e ujit, tkën, pyjet, bjektet dhe gjërat tjera të paluajtshme, duhet të shpallen zna erzive. Kj duhet të bëhet nga kmunat, sipas Ligjit për Ujëra të Ksvës. Qeveria e Ksvës e shpall një znë si erzive dhe përgatit masa mbrjtëse vetëm kur nga erzini ndikhen interesa të mëdha shtetërre. Parandalimi i erzinit është një bjektiv dhe detyrë e të gjithë përdruesve, përdruesve të tkave bujqësre, tkave malre, pyjeve, ujërave dhe të mirave tjera materiale. Me qëllim të parandalimit të aktivitetit të erzinit, duhet të merren hapa knkret dhe të menjëhershëm: Parandalimi i prerjes dhe degradimit të pyjeve, Parandalimi i mbikulltjes (kulltja e tepërt), Strategjia për Ujërat e Ksvës

168 Parandalimi i përdrimit të mjeteve materiale që shkaktjnë erzin. Veprimet kundër erzinit: për të ndalur vazhdimin e këtij fenmeni negativ, duhet të merren masa hidr-teknike, bujqësre dhe bilgjike. Masat hidr-teknike Ndërtimi i tarracave, argjinaturave dhe digave në rrjedhat e ujërave si masa mbrjtëse hidr-teknike për të minimizuar efektet e erzinit, Ndërtimi i argjinaturave përgjatë shtretërve të lumenjve, Mbjellja e drunjve përgjatë brigjeve të lumenjve, Parandalimi i shfrytëzimit të inerteve nga shtretërit e lumenjve. Masat Bujqësre Mirëmbajtja e tkave bujqësre, Të përdren praktika të pranueshme bujqësre Shfrytëzimi i sistemeve të ujitjes dhe drenazhimit sipas këshillave të ekspertëve, Shtimi i investimeve për mbrjtjen e tkave në brigjet e lumenjve. Masat bilgjike Mbrjtja e pyjeve ekzistuese nga prerjet e pakntrlluara dhe zjarret, Parandalimi i kulltjes në znat me vegjetacin të rrallë dhe të varfra në flrë, Pyllëzimi i znave të zhveshura dhe të degraduara, Krijimi i znave të gjelbëruara në rajnet ku incidentet e erzinit janë të shpeshta, Mbjellja përgjatë brigjeve të lumenjve, rrjedhave ku ka erzin aktiv. Znat me priritet ku duhet të merren masa kundër erzinit: Në pellgun e lumit Ibër, rreth 947 km 2 ap 23% e sipërfaqes së pellgut janë shkallën 1 dhe 2 të incidencës. Në pellgun e lumit të Mravës së Binçës, rreth 700 km 2 ap rreth 41% janë të rrezikuara nga rreziku i shkallës 1 dhe 2. Në pellgun e lumit Drini i Bardhë, rreth 800 km 2 ap 24% e sipërfaqes së pellgut janë në shkallën 1 dhe 2; dhe Në pellgun e lumit të Lepencit, rreth 230 km 2 ap 35% sipërfaqes së pellgut janë në shkallën 1 dhe 2. Intervenimet hapësinre, nga të dhënat e prezantuara në harta, duhet të ndërmerren në 2,620 km 2 të rrezikuara nga erzine të mëdha. Qeveritë kmunale duhet të shpallin znat me të rrezikuara dhe të marrin masa knkrete kundër erzinit, në bashkëpunim me MMPH, MBPZHR, Agjencinë e Pyjeve, MPS, MF, etj. 6.4 Nevjat zhvillimre - qeverisja Legjislacini Transpzimi Transpzimi i legjislacinit Evrpian në krnizën ligjre të Ksvës p vazhdn dhe d të adreshet përmes miratimit të legjislacinit sekndarë të përgatitur sipas kërkesave të Ligjit për Ujëra të 168 Strategjia e Ujërave të Ksvës

169 Ksvës. Kur të aprvhet ky legjislacin d të bëhet një rishikim i tij dhe një paketë e amendamenteve pasuese të prpzuara për të siguruar kherencë, qëndrueshmëri dhe për të zgjeruar transpzimin Legjislacini dhe Sundimi i Ligjit Ngriten tri pika kryesre: Bshllëqet në legjislacin Kërkesa j-reale Përputhshmëri dhe zbatim i dbët Duke marrë parasysh perspektivën Evrpiane, prcesi i përafrimit me legjislacinin e BE-së është kyç. Ne e kemi të qartë që përafrimi përmban tri elemente: Transpzimi Implementimi Hyrja ne fuqi Bshllqet në Legjislacini Futjen e masave ligjre në Ksvë për të zbatuar kërkesat e legjislacinit të BE-së Vendsja e masave të nevjshme teknike, administrative dhe praktike për të pltësuar kërkesat knkrete të legjislacinit Ndërmarrja dhe zbatimi i masave për të siguruar që kërkesat ligjre p zbathen Në krahasim me legjislacinin e BE-së mbesin bshllëqe të mëdha në krnizën ligjre të Republikës së Ksvës. Shumë nga at d të adreshen përmes legjislacinit sekndarë që është duke u përgatitur në bazë të kërkesave të Ligjit për Ujëra të Ksvës. Ky legjislacin sekndarë duhet të kmplethet gjatë vitit Ky d të jetë një avantazh i madh, pr ne duhet të jemi realist dhe të pranjmë se asnjë krnizë ligjre nuk është e përssur dhe së rishikimi i paketës së dispzitave ligjre për këtë sektr pas vitit 2017 d të jetë i dbishëm për të siguruar kherencë dhe tërësi. Kërkesat j-reale Ksva, si vendet tjera që p lëvizin drejt anëtarësimit në Bashkimin Evrpian, mund të tundhet të miratjë legjislacinin që pasqyrn atë të BE-së (transpnimi), pa i marrë parasysh vështirësitë për zbatim që mund të paraqiten për të arritur përputhshmërinë e legjislacinit. Çështjet që duhet të kihen parasysh me këtë rast janë: Sa i dbishëm është një ligj që askush nuk mundët ta zbatjë në realitet? Nëse vendset një kërkesë legale jreale, e sjellë ligjin në diskreditim Neni 7 kushtetutës: Rendi kushtetues i Republikës së Ksvës bazhet në parimin e lirisë, paqes, demkracisë, barazisë, respektit për të drejtat e njeriut dhe lirisë dhe sundimin e ligjit, Kërkesa jreale mund të parashtrhen për një spektër të tërë të palëve të interesit duke përfshirë trupat qeveritare (qendrre dhe lkale), kmpanitë e sektrit publik, kmpanitë e sektrit privat, dhe madje edhe individët. Prandaj gjatë transpzimit të kërkesave të legjislacinit të BE-së në ligjet e Ksvës d të zbathen veglat në vijim në mënyrë që vlerëshen dhe sqarhen prpzimet ligjre para së të prpzhen për miratim: Vlerësimi i ksts së zbatimit Strategjia për Ujërat e Ksvës

170 Një vlerësim i ksts së investimeve dhe të ardhurave që kanë të bëjnë me arritjen e përputhshmërisë Vlerësimi i shpërndarjes së këtyre kstve në palët e interesit dhe knsiderimi i kapacitetit të palëve të interesit për të menaxhuar ngarkesat e tilla Vlerësim i ndikimit rregullatr Identifikimi i ndikimeve të mundshme në administratën publike (qendrre dhe lkale) Vlerësimi i kapaciteteve të administratës publike për të përballuar detyrat dhe përgjegjësitë që vijnë nga prpzimet legjislative Dispzitat kalimtare reale Zbatimi i dbët Përfshirja në dispzitat për implementim të afateve khre reale dhe të përballueshme për arritjen e përputhshmërisë hap pas hapi Zbatueshmëria e dbët që vjen si rezultat i mangësive ap dbësive zbatuesetë ligjit e diskreditn atë. Sa ka vlerë një ligj nëse secili mund ta thyej atë pa u dënuar? Kj është pyetje që vlen shumë më gjerë sesa sektri i ujërave dhe është çështje që vazhdn të adreshet nga ana e Qeverisë së Ksvës dhe Misinit Evrpian për Sundimin e Ligjit në Ksvë (EULEX). Përderisa kj Strategji Shtetërre për Ujëra nuk mundet dhe nuk duhet të prvjë ta adresjë këtë çështje në tërësi të pltë, së paku mund të jep një kntribut në përmirësimin gradual të respektimit te ligjit. Shembujt në sektr përfshijnë: Nxjerrja e ujit pa leje adekuate Nxjerrja e ujit përtej nrmave të caktuara në lejen ujre Shkarkimi i ujërave të ndtura pa leje adekuate Shkarkimi i ujërave të ndtura përtej nrmave të caktuara në lejen ujre Kyçja pa kntratë (ilegalisht) në rrjetin e furnizimit me ujë Kyçja pa kntratë (ilegalisht) në rrjetin e ujërave të ndtura ap të drenazhimit ujërave sipërfaqësre Ms-pagesa për furnizimin me ujë për pije dhe/ap mbledhjen e ujërave të ndtura Ms-pagesa për furnizimin me ujë me shumicë (për ujitje) Adresimi i çështjeve të tilla kërkn përpjekje të përbashkëta administrative dhe plitike. Megjithatë, është gjithashtu shumë e rëndësishme që palët relevante të interesit të jenë të vetëdijshme për jlegjitimitetin e aksineve të tilla dhe përkushtimin e autriteteve qeveritare dhe agjentëve të tyre për të zvgëluar thyerjet e ligjit. Nga një perspektivë me e gjerë një nga thyerjet e vazhdueshme të kërkesave ligjre që shkaktn prbleme për sektrin e ujërave janë ndërtimet pa leje. Zhvillimet e tilla mund të rezultjnë në çështje për: Përdrimin e tkës së pëlleshme bujqësre dhe interferencës me skemat e kullimit dhe të ujitjes Furnizimi me ujë të pijshëm frimi i furnizimit për znat pa planifikim zhvillimr Kullimi i ujërave të ndtura frimi i shërbimeve për znat pa planifikim zhvillimr Rreziku nga vërshimet zhvillimet brenda znave që janë në rrezik nga vërshimet 170 Strategjia e Ujërave të Ksvës

171 6.4.2 Krniza institucinale Republika e Ksvës ka një krnizë institucinale të avancuar dhe të strukturuar mirë për sektrin e ujërave. Në aspektin knceptual krniza frn një ndarje të qartë të përgjegjësive në atë mënyrë që ulë ptencialin për knflikt të interesit dhe për pjesën me të mirë kërkn vetëm përssje pa pasur nevjë për rirganizim substancial Shërbimet e ujit Përgjegjësitë e përgjithshme në sektrin e shërbimeve të ujit janë kryesisht të definuara mirë: Ofrimi i shërbimeve me ujë është biznes teknik dhe e vë përgjegjësinë për perim të aktivitetit të biznesit në duart e ndërmarrjeve të pavarura në masë të mjaftueshme; Rregullatri eknmik (biznesr) është i përcaktuar: ARRU Rregullatri i shëndetësisë është i përcaktuar: Ministria e Shëndetësisë dhe Instituti Kmbëtar i Shëndetësisë Publike Rregullatri mjedisr është i përcaktuar: Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr Spnsri i sektrit, veçanërisht në aspektin zhvillimr Ministria e Zhvillimit Eknmik Trupat e knsumatrëve: Kmisinet Këshilluese të Knsumatrëve Megjithatë, janë ngritur shqetësime për sa i përket aranzhimeve institucinale në tri aspekte që kanë të bëjnë me: Rlin dhe perfrmancën e Brdeve të KRU-ve Rlin e kmunave Vazhdimin e frimit të shërbimeve nga entitetet që nuk janë pjesë e KRU-ve që nuk iu nënshtrhen kushteve të njëjta rregullatre sikurse KRU-të Task Frca e Ujërave ka vlerësuar rlin e kmunave në detaje në vitin Kët çështje p adreshen përmes implementimit të Ligjit nr. 04/l-111 të prillit 2012 (amandamentimit dhe pltësimit të Ligjit nr. 03/L-087 për Ndërmarrjet Publike). Rëndësia e kmunave në sektrin e shërbimeve të ujit duhet të njihet pltësisht. Përps marrjes në knsideratë të çështjes së bartjes së kmpetencave dhe demkracisë lkale, është e rëndësishme të kihet parasysh se planifikimi dhe kntrlli zhvillimrë është nën përgjegjësinë e kmunave, dhe që shërbimet e ujit janë një nga aspektet kyçe që e mbështet këtë zhvillim. Me pak fjalë, Kmunat kanë përgjegjësi shumë të qartë në identifikimin e nevjave për përmirësimin dhe zgjerimin e shërbimeve të ujit në znat e tyre Prnësia e infrastrukturës Infrastruktura që ka të bëjë me shërbimet ujre është në prnësi të Qeverisë së Ksvës. Megjithatë, ka raste ku infrastruktura është ndërtuar nga kmunat që nuk transferhet tek KRU-të dhe përmes tyre te Qeveria e Ksvës. Kj temë është hulumtuar në dy raprtet e Task Frcës së Ujërave: Vlerësimi Institucinal i Sektrit të Ujërave, maj 2010 Rli i Kmunave ne Sektrin e Ujërave në Ksvës, qershr 2011 Rekmandimet që vijnë nga kët raprte sugjerjnë që kmunat të kenë rl më të madh në menaxhimin e KRU-ve pr që at duhet të heqin drë nga prnësia e aseteve. Kj qasje e balancuar e 107 Shikni p.sh.: Vlerësimi Institucinal i Sektrit të Ujit në Ksvë, Task Frca e Ujërave, maj Shikni p.sh.: Rli i Kmunave në Sektrin e Shërbimeve Ujre në Ksvë, Zyra Zvicerane për Bashkëpunim dhe Task Frca e Ujërave, qershr 2011 Strategjia për Ujërat e Ksvës

172 ruajtjes së strukturës rajnale pr që inkurajn një pjesëmarrje më të madhe të kmunave, është psin i preferuar Siguria e Digave dhe Akumulacineve Vlerësimi i Task Frcës së Ujërave për Sigurinë e Digave në Tetr , vjen në përfundim që: Nuk ekzistn krnizë ligjre që definn përgjegjësitë, mbikëqyrjen, sanksinet në rast se neglizhhen masat e sigurisë, etj. Kj çështje duhet të adreshet në të dyja aspekte, ligjre dhe institucinale Ujitja Ashtu si me rastin e shërbimeve të ujit, edhe në sektrin e ujitjes ka një ndarje të qartë të detyrave dhe përgjegjësive: Furnizuesit kryesr për ujitje tri kmpani të mëdha për ujitje (Ndërmarrje Publike) Prnar i aseteve dhe spnsr i sektrit Ministria e Zhvillimit Eknmik Plitikat e sektrit Ministri e Bujqësisë Asciacini i shfrytëzuesve të ujit përfaqësuesit e shfrytëzuesve Megjithatë, në praktikë ka vështirësi në funksinimin praktim të këtij aranzhimi institucinal: Asciacini i shfrytëzuesve të ujit nuk kanë pasur sukses dhe shumica e tyre janë jaktive Mendjet udhëheqëse të kmpanive kryesre të ujitjes (menaxherët e lartë të kmpanive) nuk vijnë nga sektri i bujqësisë edhe pse bujqësia është sektri kryesr që përfitn nga ujitja, ka rrezik substancial që bjektivat plitike të këtij sektri të ms kupthen mirë gjatë përgatitjes së strategjive të kmpanive. Kj çështje është trajtuar me thellësisht në Strategjinë e re për Ujitje Hidrenergjia Aranzhimet institucinale për sektrin e energjisë së Ksvës janë jashtë fkusit kryesr të kësaj strategjie. Megjithatë, duhet cekur se aranzhimet që kanë të bëjnë me energjinë hidrike janë të qarta për çështjet vijuese: Kmpanitë publike perjnë me asetet Ministria e Zhvillimit Eknmik - spnsr i sektrit dhe prnar i aseteve Rregullatri eknmik Zyra Rregullatre e Energjisë Rregullatri mjedisr Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr Megjithatë, duhet cekur se: Prnësia e aseteve duhet të sqarhet siguria e digave, Janë planifikuar kncesinet për skema të vgla hidrenergjetike Mbrjtja nga Vërshimet Përgjegjësitë për mbrjtje nga vërshimet janë përcaktuar në Kapitullin VIII të Ligjit për Ujëra. Në esencë përgjegjësitë janë të ndara në mes të kmunave, Autritetit të Rajnit të Pellgjeve Lumre dhe Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr Strategjia e Ujërave të Ksvës

173 Masat e e ndëmarra për mbrjtje nga vërshimet duhet të jenë në pajtim me Planet për Menaxhimin e Pellgjeve Lumre. Megjithatë, dispzitat për përgatitjen e planeve për menaxhimin e rrezikut nga vërshimet sipas kërkesës së Direktivës 2007/60/EC të Bashkimit Evrpian ende nuk janë gati Rregullimi Mjedisre Ligji për Ujëra e përcaktn Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr si rregullatr kryesr mjedisr në fushën e ujërave dhe i jep asaj dhe institucineve në vartësi të saj (AKMM, IHMK, Autriteti i Rajnit të Pellgjeve Lumre) një gamë shumë të gjerë të kmpetencave dhe përgjegjësive. Megjithatë, duhet cekur se me përjashtim të pajisjeve dhe infrastrukturës për mnitrimin e mjedisit, Ministria nuk është drejtpërdrejt e kyçur në perimin e infrastrukturës dhe pajisjeve të sektrit të ujërave, dhe kështu shmangë knfliktin e interesit. Është gjithashtu e rëndësishme të thuhet se Ministria, në kapacitetin e saj si trup i qeverisë qendrre me përgjegjësi për planifikimin hapësinr ka rl kyç për sigurimin e knsistencës së planifikimit hapësinr me planifikimin për menaxhimin e ujërave Raprti i Vlerësimit Institucinal i Task Frcës së Ujërave Raprti i vlerësimit institucinal i sektrit të ujërave në Ksvë është përgatitur në emër të Task Frcës së Ujërave në maj Gjetjet kryesre dhe rekmandimet e raprtit janë dhënë këtu. Gjetjet e studimit të bazuara në vlerësimin e gjendjes, raprteve relevante, ligjeve të aplikueshme dhe intervistave të vlefshme me aktrët kryesrë të sektrit të ujërave në Ksvë janë si me pshtë: Shpërndarja e gjerë e përgjegjësive delegimi j i duhur i vendimmarrjes në ministritë e ndryshme dhe trupat tjerë që merren me ujëra, kanë çuar në aksine të njëanshme, mungesë të kmunikimit dhe infrmimit, përzierje të rleve dhe bashkëpunim të dbët. Mungesa e Strategjisë Shtetërre për Ujëra është evidente dhe përgatitja e saj është e dmsdshme. Mungn një trup qendrr për të bërë vlerësimin e resurseve ujre dhe të vends priritetet për shfrytëzimin e tij. Edhe pse Ligji për Ujëra sanksinn themelimin e Autritetit të Rajnit të Pellgjeve Lumre, ai nuk është ende funksinal. Nga përshkrimi i aktiviteteve të divizineve ekzistuese brenda Departamentit të Ujërave, brenda MMPH, mund të shihet qartë së mungn lidhja në shfrytëzrimin e ujërave, që e bën të pamundur administrimin e integruar të ujërave. Niveli i ulët i pagesave është pengesë për përfshirjen e ekspertëve në sektrin shtetërr. Situata aktuale është demtivuese për stafin ekzistues. Mungn një mekanizëm për krdinim në mes të niveleve qendrre dhe lkale. Industria e ujërave, si aktivitet deficitar, është pak përfaqësuar në departamentet e ministrive përkatëse dhe është zhvilluar në një frme autarkike dhe pa një krdinim qendrr nga kmpanitë e ujit. Rekmandimet në Raprtin e Task Frcës së Ujërave përfshijnë: Strategjia për Ujërat e Ksvës

174 LIGJORE Ky studim rezulti në një sërë rekmandimesh për ndryshimet e nevjshme të cilat d të përmirësjnë funksinimin e sektrit të ujërave në Ksvë. Ndryshimet e prpzuara janë të natyrës ligjre, institucinale dhe peracinale. Të përcakthet me ligj statusi i ujërave duke e shpallur atë me interes të përgjithshëm 110 dhe të përcakthet prnari i ujërave (Republika e Ksvës). Të frmhet një trup qendrr për planifikim për të bërë vlerësimin e resurseve ujre, administrimin e rezervave ujre dhe caktimin e pririteteve të përdrimit të tyre. Të themelhen dhe të funksinalizhen trupat e duhurnë përputhje me DKU. Të specifikhen përgjegjësit dhe llgaridhënia për sa i përket planifikimit, rregullimit dhe peracineve. INSTITUCIONAL OPERACIONAL Të frmhet Divizini për Shfrytëzimin e Ujërave brenda DU-së. Arsyeja e frmimit të këtij divizini është për të realizuar knceptin integrues të menaxhimit të ujërave, d.m.th shfrytëzimin e ujërave, mbrjtjen e ujërave dhe mbrjtjen nga ujërat. Ky divizin d të shërbente si ndërlidhje në mes të MBPZHR, MEM, MFE dhe MSh. Të riemërhet Departamenti i Ujërave në Departamenti për Administrimin e Ujërave. Të kthehet inspektimi i ujërave nën kmpetencat e DU-së në mënyrë që të kmplethet cikli i infrmacinit në administrimin e ujërave. Të funksinalizhet Këshilli Kmbëtar i Ujërave 111 si rgani më i lartë shtetërr për çështje strategjike të administrimit me ujëra. Të shthet në emërtimin e MMPH edheshprehja Administrim i Ujërave për të rritur rëndësinë e ujit si resurs kmbëtar. Në të njëjtën khë, të cakthet një Zëvendësministër për Administrimin e Ujërave. Të frchen mekanizmat krdinues në mes të niveleve qendrre dhe kmunale dhe pellgjet lumre me themelimin e krpratës Ujërat e Ksvës. Ujërat e Ksvës d të ishte një persn i pavarur juridik që d të ndërlidhte vertikalisht të gjitha Kmpanitë e ujërave dhe d t i administrnte, në një mënyrë peracinale, së bashku pellgjet lumre dhe përdrimin e ujërave, mbrjtjen e ujërave dhe në veçanti ujitjen. Ky entitet d të frmnte dhe qeveriste Fndin e Ujërave, që d të gjenerhej në bazë të parimeve përdruesi paguan dhe ndtësi paguan. Kj krpratë d të ishte prnar ligjr i aseteve të eknmisë së ujërave dhe d të qeveriste, mirëmbante dhe zhvillnte atë Fuqizimi i Kërkesave Ligjre Task Frca e Ujërave Rekmandimet e Raprtit Këtu iu referhemi rekmandimeve të bëra në Raprtin e Task Frcës së Ujërave: Rishikimi i legjislacinit që ka të bëjë me Raprtin Final për Sektrin e Ujërave në Ksvë krrik 2010 Task Frca e Ujërave - Zyra e Kryeministrit 110 Ky rekmandim në ndërkhë është adresuar me Ligjin për Ujërat e Ksvës të vitit Me Ligjin për Ujërat të vitit 2013 ky Këshill është riknceptuar në Këshillin Ndërministrr për Ujëra dhe ky I fundit në ndërkhë është frmuar dhe funksinaizuar pltësisht. 174 Strategjia e Ujërave të Ksvës

175 Rekmandimet që kanë të bëjnë me shumë çështje janë dhënë këtu Vizibiliteti i ndryshimit të Legjislacinit 1) Krijimi i bazës publike të të dhënave/faqja e internetit për legjislacinin e ujërave MMPH duhet të caktjë dikë në Departamentin e Ujërave ap AKMM se KNMU për të krijuar dhe mirëmbajtur një faqe të bazës publike të të dhënave në internet për të gjithë legjislacinin primar dhe sekndar (ap referencat për të) duke përdrur listën nga Shtjca 3 si pikënisje. Kj faqe e internetit duhet të ndërlidhet me një bazë të gjerë të të dhënave nga të gjitha institucinet kryesre, duke përfshirë KRU-të, ministritë, ARRU etj. 2) Përkthimi i sektrëve relevant dhe i Shtjcave të Direktivës Krnizë të Ujërave dhe Ujërave të Ndtura të BE-së në shqip dhe serbisht dhe përfshirjen e mëvnshme në bazën e të dhënave në internet. 3) Të knsiderhet si bligim mirëmbajtja e bazës ës të dhënave për legjislacin Obligimet (i) për të ngarkuar dikë për legjislacin dhe (ii) mirëmbajtja e bazës së të dhënave d të mund të bëhej bligim specifik ligjr, p.sh. për MMPH. 4) Legjislacini si udhërrëfyes për Ministritë tjera dhe palët tjera të interesit Pasi që legjislacini sekndar përgatitet për krijimin e (i) prezantimit të thjeshtuar të legjislacinit, (ii) Pyetjet e shpeshta, (iii) ndtja, ndërtimtimi, lejet/studimet e vlerësimit të ndikimit në mjedis për bjekte industriale. Të punhet me persnat e licencuar për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis dhe me inspektrët për të bërë prezantim të përbashkët aty ku është e përshtatshme. Të rganizhen punëtri tematike nga mjedisi me kmunat, MMPH, KRU-të, MBPZhR, Ministrinë e Tregtisë dhe Industrisë, Ministrinë e Financave (Njësinë e PPBs), Ministrinë e Zhvillimit Eknmik, Agjencinë e Pylltarisë, Kmisinin e Pavarur për Miniera dhe Minerale. Të harthen materiale me fkus në çështje specifike, p.sh. erzini, nxjerrja, planifikimi, znat, planifikimi për vërshimet/emergjencat kur janë relevante. Punëtritë duhet të jenë me pjesëmarrje/ diskurseve dhe j të frmës akademike. Të krijhet infrmacini për biznese p.sh. A kam nevjë për leje ujre? të prmvhet përmes seminareve me asciacinet e biznesit (Oda Eknmike e Ksvës, Asciacini i Ndërtimtarëve, Asciacini i Arkitektëve, AKB, Amcham), Agjencia për Prmvimin e Investimeve, Agjencitë Regjinale për Zhvillim Sigurimi i përputhshmërisë praktike Rekmandimet e prezantuara në lidhje me përputhshmërinë përfshijnë: 1) Përmes amendamentimeve të duhura të Ligjit për Ujëra dhe sqarimeve të Ligjit për Mjedis, të sigurhet që të ardhurat nga veprimet e kmunave të mbesin në kmuna që të inkurajhen at të veprjnë. 2) Të lejhen kmunat/ministritë që të japin bnuse për inspektrët e tyre në bazë të suksesit të tyre. 3) Të knsiderhet mundësia që me ligjin e ri për ujëra ap me amendamentimin e ligjit për ARRU / Shërbimet ujre të sigurhet e drejta që inspektrët e KRU-ve të hyjnë në prnat e knsumatrëve në mënyrë që t`i zbuljnë rastet e vjedhjes së ujit dhe të lidhjeve të pa-autrizuara;. Strategjia për Ujërat e Ksvës

176 4) Të trajnhen inspektrët për mënyrën e vlerësimeve të bazuara në rrezik dhe për vlerësime të rastit. 5) Të frhen më shumë udhëzime mbi gjbat përmes rasteve studimre/shembujve. 6) Të kërkhet mbështetje nga prjekti mbështetës i SEAD edhe për zbatimin j-mnetar për inspektrët, j vetëm vendimet e gjykatës civile. Të përfshihen çështjet në prjektin për kmunat me të mira të USAID-it 7) Të prmvhet më shumë bashkëpunim në mes të inspektrëve duke shkëmbyer shembujt në mes të kmunave të ndryshme. Të publikhen dhe të përdren rregullret kmunale sipas nevjës. 8) Të shqyrthet mundësia që inspektrëve kmunal, të MMPH (dhe të KRU-ve), të Ministrisë së Shëndetësisë, t iu jepen më shumë kmpetenca zbatuese të barabarta me fuqitë zbatuese të gjykatësve të mblidhen të dhënat për veturat, asetet, dhe infrmatat për shkelësit. Në çd rast më shumë trajnime janë të nevjshme për të drejtat sipas ligjit të vitit Ndshta t iu jepen atyre më shumë fuqi ngjashëm me at të inspektrëve të taksave pengu mbi pasuritë etj. 9) Të zbathen menjëherë lejet ujre (ms t`u jepen 18 muaj tjerë për të qenë në pajtim me ligjin) është i nevjshëm amendamentimi i draft Ligjit pëe Ujëra. 10) Të knsiderhet mbledhja e të ardhurave nga MMPH/kmuna dhe të treghet përputhshmëri më e mirë në parandalimin e ndtjes si kusht i financimit për prjektet e ujit nga dnatrët. Aranzhimet me bashkëfinancim të barabartë?? 11) Ministria e Drejtësisë ap rganizatat tjera kmpetente duhet të sqarjnë se lidhjet ilegale, sipas ligjit penal, janë vjedhje 112 (siç p veprhet me rastin e energjisë elektrike) Arkëtimi i të hyrave 1) Të përmirëshen të dhënat në pretendimet duke përfshirë letërnjftimet persnale, regjistrin e bizneseve, numrat fiskal të brxhlinjve, aty ku është e mundshme të mblidhen të dhëna më të besueshme që të ndihmhet zbatimi. 2) Të lbhet së bashku me fruesit tjerë të shërbimeve për periudha më të gjata të parashkrimit të brxhit në ligjin e ri mbi marrëdhëniet detyrimre p.sh. 3 vite dhe 5 vite. 3) Të vazhdhet me drëzimin e kërkesave tek AKP ndaj ndërmarrjeve që janë në prces të likuidimit. 4) Të lbhet për të drejtat priritare të gjbave për shërbimet publike dhe kmunale në rastet e falimentimit të drejtat e tilla duhet të jenë të barasvlershme ap pak më të ulëta nga at të Administratës Tatimre të Ksvës (Rregullrja 2003/7 dhe Rregullrja 2006/46 për likuidimin e ndërmarrjeve shqërre). 5) Të përfshihen nrmat e kamatave të tregut në kntratat me knsumatrë dhe të aplikhen kamata të njëjta për pagesat e papaguara për leje ujre dhe për gjbat (duke përfshirë kamatat sipas Udhëzimit Administrativ për Lejet Ujre). Të sigurhet 176 Strategjia e Ujërave të Ksvës

177 Çështjet tjera pëlqimi i rregullatrit për kamatë në tarifa për vnesat në pagesë. Të zgjedhen nrma të thjeshta ditre. Të kërkhet aplikimi i kamatës, sad e ulët, në kërkesa/padi. 6) Të punhet me rregullatrin për përmirësimin e tarifave në mënyrë që të përmirëshen pagesat dhe të zvgëlhet burkracia në arkëtimin e të hyrave. 7) Të lbhet që t u jepen kmpanive, MMPH dhe kmunave të drejta më të mëdha të zbatimit p.sh. të drejta autmatike mbi sekuestrimin e aseteve, mundësia që vendimet gjyqësre dhe brxhet të regjistrhen në regjistrin e kredive. 1) Të rishikhen taksat e lidhjes dhe aranzhimet e ligjit për ndërtime ARRU mbështet idenë që secili knsumatr ptencial duhet te paguajë tarifën për zgjerimin e rrjetit te ujësjellësit dhe kanalizimit dhe për lidhjen në shërbimet publike te ujit. Sipas ARRU, tarifa e lidhjes duhet të transferhet nga kuvendet kmunale tek KRU-të, duke pasur parasysh se praktikat në të kaluarën janë dëshmuar të jenë të pafavrshme për sigurimin e shërbimeve më të mira. 2) Legalizimi i prnave KRU-të duhet të marrin pjesë në debat dhe të sigurhen që interesat e tyre merren parasysh në prcesin e legalizimit në atë mënyrë që nuk u lëshhet leja e legalizimit të ndërtesave pa e bërë pagesën e brxheve të ujit (duke përfshirë lidhjet ilegale në të kaluarën). KRU-të duhet të lbjnë gjithashtu që të marrin një pjesë të pagesave për legalizim. ARRU favrizn pjesëmarrjen e KRU-ve në debate publike mbi legalizimin e lidhjeve ilegale në at ndërtesa ku shërbimet e tilla janë fruar. Kj e drejtë duhet të mbështetet edhe nga legjislacini tjetër. 3) Të sigurhet një bashkëpunim më i madh ndërinstitucinal KPMM, MZHE, MBPZHR. 4) Me Ligjin për Shërbimet e Ujit/amendamentimin e Ligjit të ARRU të rishikhen dhe amendamenthen dispzitat për prnësinë e aseteve, shprnësimin, lirimin nga leja ndërtimre, bartjen tek KRU-të e aseteve të sistemeve rurale të ujësjellësit dhe kanalizimit, dhe për përgjegjësitë për matësit dhe gypat brenda duke ndjekur knkluzinet e shqyrtimit. 5) Duhet që së pari të llgariten kstt në nivel të KRU-ve e pastaj të diskuthen planet e veprimit për asetet e KRU-ve, financimi për shprnësimin dhe marrjen e aseteve të sistemeve rurale së bashku me MF. 6) Ujitja Nevjitet një qartësi me e madhe për asetet dhe përgjegjësitë (për këtë nevjitet një prjekt i veçantë). Ligji gjithashtu duhet të harmnizjë terminlgjinë. 7) PPP-të dhe kncesinet të përmirëshet aty ku mund të paraqitenë prbleme. 8) Të hyrat e destinuara nga Ek Fndi / Fndit të Ujërave të sqarhe pr ndërlidhë me incentiva. KRU-të duhet të përmirësjnë përputhshmërinë me Ligjin për Ndërmarrjet Publike, lidhur me raprtimin, ruajtjen e dkumentacinit, etj Mnitrimi Si vend që aspirn anëtarësimin në BE, është me rëndësi Ksva të zhvilljë tutje prgramet për mnitrimin e ujërave në pajtim me DKU të kryhet mnitrim dhe vlerësimi i statusit të trupave ujre. Strategjia për Ujërat e Ksvës

178 Aktualisht IKSHPK nuk ka prbleme me kryerjen e bligimeve mnitruese, përveç që stafi ka nevjë për më shumë trajnime për përdrimin e pajisjeve të reja analitike dhe mundësisht për analizimin e merkurit 113. Prandaj, IKSHPK në parim është në gjendje të pltësjë kushtet për mnitrim sipas kërkesave të Direktivës së BE-së 98/83/EC për cilësinë e ujit të destinuar për knsum nga njerëzit (kj është direktiva kyçe e përmendur në DKU në lidhje me ujin e pijshëm). Duke marrë parasysh gjendjen e tanishme të mnitrimit nga IHMK (seksini ), janë identifikuar tre hapa për zhvillim të mëtutjeshëm: 1) Rehabilitimi dhe knslidimi 2) Përgatitja për mnitrim dhe vlerësim në përputhshmëri me DKU 3) Finalizimi i aranzhimeve për fillimin e mnitrimit dhe vlerësimit në përputhshmëri me DKU Rëndësia e mnitrimit të sasisë së ujërave është një priritet kyç. Mnitrimi i reshjeve, prurjes së lumenjve dhe sasive të ujërave nëntkësre Infrmatat e përditësuara për reshjet, shfrytëzimin e resurseve ujre, prurjes së lumenjve dhe sasisë së ujërave nëntkësre është me rëndësi thelbësre për një numër aspektesh të veprimeve të rekmanduara duke përfshirë: Zhvillimin e resurseve ujre Mbrjtjen nga vërshimet Planifikimin për menaxhimin e pellgjeve lumre Përgatitja e prjekteve zbatuese për dy pikat e para varet veçanërisht nga sigurimi i të dhënave. Përderisa të dhënat për periudhën para vitit 1990 janë në dispzicin, të dhënat pas kësaj periudhe mungjnë për shkak të dëmtimit të rrjeteve të mnitrimit për kët variabla. Përkundër disa iniciativave nga ana e dnatrëve që të rinvhen kët rrjete, at ende nuk perjnë sipas standardeve të kërkuara. Gatishmëria e dnatrëve për të kntribuar për prjekte tjera në këtë fushë pritet të jetë e kufizuar përveç nëse Qeveria e Ksvës jep kntribut të madh për riparimin, perimin dhe mirëmbajtjen e tyre. Kntributi i tillë është vital për implementimin e suksesshëm të investimeve të përshkruara më sipër. Detajet e veprimeve për të ndikuar në kët zhvillime janë dhënë në planin e veprimit më pshtë. 113 Duhet të verifikhet nëse është e mundshme matja e merkurit (Hg) me ICP-MS. 178 Strategjia e Ujërave të Ksvës

179 6.4.5 Menaxhimi i të dhënave Të dhënat që kanë të bëjnë me prurjen eujërave, kryesisht mbahen në mënyrë manuale dhe ka hapësirë për përmirësime. Duke marrë si shembull cilësinë e ujërave, figura me pshtë ilustrn si mund të zëvendëshet sistemi manual me atë autmatik ku të dhënat d të mund të transferhen dhe publikhen në mënyrë elektrnike Figura 31 Tranzicini nga sistemi i vjetër i të dhënave te sistemi i ri i menaxhimit të të dhënave IHMK Excel Prcesimi Manual AKMM Excel IHMK Excel Baza e të Dhënave Mjedisre të Ksvës AKMM Excel Faqet e Internetit të MMPH AKMM- IHMK Sistemi në të ardhmen d të merr parasysh aspektet hapësinre, duke përfshirë të dhënat që kanë të bëjnë me ujë, duke ua mundësuar hartave digjitale që të ndërlidhen me bazën e të dhënave. Hartat d të shërbejnë si vegël rientimi për bazën e të dhënave (klikhet në hartë, p.sh. në stacinin e mnitrimit, dhe shihet së çka është ruajtur në bazën e të dhënave nga bjekti i klikuar) si dhe si mjet për të treguar të dhënat si harta tematike (siç është dendësia e ppullsisë ap nevjat për investime si harta me ngjyra se të mbuluara me shenja të ndryshme). Për të pltësuar kërkesën për shpërndarje të infrmatave sipas Ligjit për Ujëra, si dhe për të përmirësuar shkëmbimin e të dhënave në mes të departamenteve dhe institucineve të vendsura në bjekte tjera, Sistemi i Infrmacinit Ujr duhet të jetë në Internet. Kj është gjithashtu kërkesë e BEsë për raprtim siç është raprtimi për të dhënat mjedisre për AEM via EIONET. Përfundimisht, një sistem infrmacini për MMPH d të përfshijë linçet me mdelet dhe GIS. Një shembull d të ishte ndërlidhja ndërmjet bazës së të dhënave dhe mdelit SVPU që d të përdrej p.sh. nga stafi që lëshn lejet ujre i DU për të vlerësuar ngarkesën ttale nga disa shkarkime të ujërave në lum. Hartat digjitale të treguara përmes sistemit të hartave në rrjet duhet të përditëshen me GIS dhe licencat e tanishme të ArcGIS dhe MapInf duhet të përditëshen dhe numri i tyre të shthet. Sistemi i paraparë d të përmirësnte menaxhimin e të dhënave në MMPH si në vijim: Strategjia për Ujërat e Ksvës

180 Duke përdrur një shfletues interneti pasi që përdruesi përdr hartat si një mjet të navigimit, sistemi jep qasje të lehtë për të gjitha të dhënat e ruajtura si numra, tekst, imazhe, raprte dhe harta, si dhe bashkimi i këtyre të dhënave në grafikne, diagrame dhe harta tematike. Sigurhet besueshmëri e të dhënave duke përdrur sistem prfesinal të menaxhimit të të dhënave dhe ruajtje ( backup ) i rregulltë. Përmes ndërlidhjeve me mdelet si SVPU dhe ndërlidhjeve me raprtet, sistemi d të lehtësjë detyrat që lidhen me dhënien e lejeve. Mbishtresimi i shtresave të hartave, qasja në të dhënat për ppullsinë dhe parashikimet për trendët e ppullsisë mundësjnë që të shpërfaqen znat e knfliktit dhe të mundësive. Kët funksine mund të përdren gjithashtu për të mbështetur planifikimin, të prezantjnë varësinë hapësinre të investimeve të prpzuara dhe të shërbejnë si vegël mbështetëse për vendim-marrje brenda sektrit. Shumica prej këtyre iniciativave kërkjnë investime mdeste kapitale dhe kst mdeste të perimit. Baza e të dhënave dhe serverët e rrjetit tanimë ekzistjnë në IPA me kapacitet më të madh se që nevjitet në një të ardhme të parashikuar. Për shembull, pagesat për licencën e serverit SQL janë tanimë të përfshira në buxhetin e Qeverisë dhe pagat për stafin që menaxhn atë janë tanimë të mbuluara. Megjithatë, aj që kërkhet janë disa investime për trajnimin e stafit të caktuar të MMPH për mirëmbajtjen e sistemit të infrmacinit. Në mënyrë ideale sistemi d të duhej të dizajnhej për mirëmbajtje të lehtë, pa ri-prgramim, kur paraqitet nevja për ndryshime dhe zgjerim. Alternativë tjetër d të ishte që kët detyra t`u jepeshin ndërmarrjeve lkale të IT-së. Kstt kapitale dhe perative varen pltësisht nga zgjedhja e sistemit dhe vlerësimet shkjnë nga zer në 100,000 EUR për investime në sftuer dhe nga gati zer deri në 50,000 EUR/vit për pagesën e sftuerit, mbështetje dhe trajnime Zhvillimet e tjera Krniza e tashme institucinale është e përshtatshme. Dbësitë kryesre kanë të bëjnë me mungesën e kapaciteteve të nevjshme teknike dhe numrin e stafit. Ksva ka ppullsi dhe eknmi relativisht të vgël. Si rrjedhjë, edhe institucinet për menaxhimin e ujërave janë gjithashtu relativisht të vgla. Megjithatë, secili institucin përballet me sfida të ngjashme teknike me at të vendeve të mëdha dhe atyre që janë anëtare të BE-së. Vështirësia vjen si rezultat i msarritjes së masës kritike institucinale për të përballuar numër të duhur të pzitave specifike teknike.. Prandaj ka një lgjikë të frtë për sa i përket thënies se një qendër e ekspertizës teknike në sektrin e ujërave që mbështet të gjitha institucinet e nën-sektrëve tjerë d të ishte një mënyrë e duhur për adresimin e këtyre sfidave. Kj qasje është zhvilluar knceptualisht për Institutin e Ujërave dhe vëmendje gjithashtu i është kushtuar nevjës për zhvillim akademik për të mbështetur argumentin e ekspertizës teknike në këtë sektr për vitet në vijim Aspektet akademike Aspektet akademike në sektrin e ujërave janë hulumtuar në emër të Task Frcës së Ujërave në vitin 2010 dhe janë përfshirë në raprtin: Zhvillimi i Prgramit Universitar për Sektrin e Ujërave në Ksvë Arsimi i Larte dhe Hulumtimi Shkencr Strategjia e Ujërave të Ksvës

181 Përparësitë, dbësitë, mundësitë dhe priritet e identifikuara në këtë raprt janë dhënë këtu. Përparësitë Disa labratrë janë mbilizuar për të trajtuar çështjet në vendngjarje: Labratri mikrbilgjik (Universiteti i Prishtinës, UP) ka disa mjete për punë në trajtimin e ujërave të ndtura me llum të aktivizuar ap për të karakterizuar cilësinë bilgjike të ujit në lumenj ap në liqene, Labratri kimik ka kryer një varg aktivitetesh të mstrimit dhe të testimit për të kualifikuar ndtjen e sedimenteve dhe ujërave përgjatë lumenjve (rganike ap metalike). Krerët e të dy labratrëve kane vullnetin të rrisin aktivitetet e tyre në atë drejtim UP dhe stafi mësimdhënës janë të rëndësishëm; at janë mjaft të fuqishme për tu mbilizuar si sistem i lbimit për të ndihmuar arsimin e lartë për të pasur mjetet që krrespndjnë me ambicien e tyre. Disa prfesrë janë të përfshirë në rrjetet më të mira shkencre duke përfshirë ekipet kërkimre të ekselencës. At duhet të mbilizhen për të treguar arsyeshmërinë e të qenit pjesë e këtyre sistemeve në kuptimin e mjeteve dhe rezultateve. Shume asistentë dhe prfesrë të asciuara tregjnë ptencial të të qenit pjesë e këtyre rrjeteve kur ata janë inkurajuar për të hyrë në këtë llj mjaft sfidues të punës bashkëpunuese. Rrjetet e partnerëve të ndryshëm tashmë ekzistjnë në arsimin e lartë, institucinet kërkimre dhe eknmike; at duhet të përdren nga i tërë kmuniteti. Ekzistjnë vende në Ksvë ku praktikat më të mira në kuptimin e metdave të mësimdhënies janë të rientuara në drejtim të zhvillimit të kualiteteve persnale sa i përket sjelljes ap qëndrimit: seminaret, rastet studimre, puna ekipre, mbrjtja me gjë ap me shkrim e temave etj. At duhet të zgjerhen me tutje. Dbësitë Para se gjithash, mungesa e transparencës është një pengesë reale, në fakt shumë të dhëna bazike janë mjaft të vështira për t`u mbledhur dhe vetëm disa ueb faqe përditëshen rregullisht. Ekzistn një nevjë e madhe për labratrë kërkimrë për të siguruar disa nga mjetet më të mira ap të teknlgjisë së fundit, në mënyrë që të shmanget mbështetja e pltë në labratrët e huaj; mjetet mderne janë të shtrenjta prandaj at duhet të përdren bashkërisht nga i gjithë kmuniteti shkencr. Nuk ekzistn një strukturë e qartë për menaxhimin e aktiviteteve kërkimre në nivel të universiteti. Prandaj duhet të zbathen prcedurat ligjre, financiare, administrative dhe teknike; at janë të nevjshme për të menaxhuar secilin aktivitet kërkimr në nivel të njësisë kërkimre (5 deri 30 punëtrë shkencr me interes të përbashkët). Kj është një dmsdshmëri e madhe për të filluar me ndnjë ekip klektiv kërkimr ap aktivitet zhvillimr. Puna kërkimre në ditët e stme kërkn qasje klektive dhe njësi të fuqishme. Studentët, dktrantët si dhe mësimdhënësit, të gjithë e dinë se sa e vështirë është për të marrë vizat; rrjetet aktive nga partneritetet e ndryshme mund të shfrytëzhen për të tejkaluar këtë vështirësi. Strategjia për Ujërat e Ksvës

182 Distancat dhe kstt që ndërlidhen me bashkëpunimin me Institucinet e Eurpës Perëndimre ap asaj Verire janë mjaft të larta; në disa raste bashkëpunimi regjinal mund të jetë i mjaftueshëm dhe më i lirë. Metdat mderne aktive të mësimdhënies kanë nevjë për kushte; dhma, kmpjuter, qasje në internet dhe mbi të gjitha dispnueshmëri dhe kntribut të vazhdueshëm të prfesrëve. Rrjetet kmbëtare që mundësjnë krijimin e mundësive për stazh, vendsje dhe kurrikula të përbashkëta janë knsideruar se janë shumë të rralla. Mundësitë Kj detyrë në vetvete mund të knsiderhet si një sinjal i nivelit të lartë që Shteti tregn se Institucinet e Arsimit të Lartë të përfshira si në trajnim ashtu edhe në studime kërkimre pritet që të japin përgjigje për nevjat të shprehura nga ky sektr i eknmisë. Shumica e palëve te interesuara të intervistuara që merren me ujërat janë shprehur të vullnetshme për të bashkëpunuar me sistemin e Arsimit të Lartë frma të ndryshme si: Kmitetet Drejtuese, vizitat, temat për prjektet ap rastet studimre, stazhet. Ky prpzim është frmuluar qartë nga Drejtri i KRU Prishtina. Dnatrët dhe zyrat e bashkëpunimit duket se janë të gatshme të fusin një kapitull të veçantë (bashkëpunimi me Arsimin e Lartë dhe Institutet Kërkimre) në të gjitha prjektet e tyre pr kj ka nevjë për një krnizë para se të vihet në dispzicin ndnjë financim. Prcedura e akreditimit të Kmisinit të BE është një prces i vazhdueshëm dhe kërkues; kërkesat për anëtarësim mund të paraqesin një mjet për krijimin e kurrikulave të reja multidiciplinare ap inter-diciplinare që d të mund të lidhen me kërkesat e sektrit. Priritetet Kurset e studimeve Master duhet të zgjedhen si një përgjigje e duhur për nevjën e kurseve interdiciplinare në fushën e burimeve natyrre, menaxhimit të mjedisit dhe ujërave; është parë si e pranueshme që studentët për studime Master të zgjedhen në mesin e atyre studentëve që vijnë nga kurrikulat mjaft të ndryshme mn-diciplinare të studimeve baqellr. Këta student mandej d të kishin përfitim nga mundësia për të zhvilluar dy kmpetenca kryesre që d të lehtësnte futjen e tyre në punë. Aktivitetet kërkimre duhet që të fkushen në mënyrë strikte në lëndët që në mënyrë specifike janëtë lidhura me situatën në Ksvë e që është kryesisht ndtja dhe metdlgjitë për largimin e ndtjes si dhe mjete që shfrytëzhen për arritjen e bjektivave të DKU. Kët prgrame kërkimre duhet të përfshijnë kmpnentin e fuqishëm të terrenit. Rekmandimet nga raprti janë dhënë këtu gjithashtu:- te behet nje SWOT qe eshte me i qarte Zhvillimi i kapaciteteve teknike kmbëtare Task Frca e Ujërave, Zhvillimi i Prgramit Universitar për Sektrin e Ujërave në Ksvë Arsimi i Larte dhe Hulumtimi Shkencr, 2010 Tabela 96 Rekmandimet për zhvillimin e prgrameve akademike Ref Aksini Përgjegjës Kstja 1.1 Për implementimin e prgramit të ri Master i Menaxhimit të Mjedisit MSc Universiteti i Prishtines 340, Përmirësimin e drejtimit të Masterit për Hidr-teknikë Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës në UP 165, Strategjia e Ujërave të Ksvës

183 1.3 Përmirësimin e drejtimit të Masterit për Prdhimet Bimre 1.4 Përmirësimin e drejtimit të Masterit për Menaxhimin e Resurseve Natyrre Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës në UP Fakulteti i Matematikës dhe Shkencave Natyrre në UP 70,000 50, Prgram i Integruar i Seminareve për Menaxhimin e Resurseve Ujre 1.6 Të filljnë aktivitete hulumtuese për sektrin e ujërave: - A trajtimi i ujërave të ndtura; - B rehabilitimi i lumenjve; - C vlerësimi i resurseve ujre; - D scilgji dhe eknmi që ka të bëjë me sektrin e ujërave. 1.7 Prmvimi i shkëmbimit të infrmacinit dhe ekspertizës përmes rrjeteve ndërinstitucinale MMPH 142,000 MMPH dhe MEST 500,000 MMPH 50,000 Gjithsej 1,317,000 Strategjia për Ujërat e Ksvës

184 7 Analiza financiare dhe eknmike 7.1 Hyrje Bjë aspekt themelr i secilës strategji është përcaktimi i ksts për arritjen e përputhshmërisë me kërkesat ligjre dhe me bjektivat strategjike. Prcesi i përafrimit përbëhet nga transpzimi i kërkesave të BE në legjislacinin e Ksvës dhe më tutje nga implementimi dhe zbatimi i atij legjislacini. Implementimi d të kërkjë zhvillimin e nën strategjisë dhe planeve që identifikjnë burimet që janë të nevjshme dhe si at mund të mbilizhen për të kryer implementimin e acquis. Në mënyrë që të pltëshen kërkesat e acquis, Ksva ballafaqhet me një sfidë të madhe në fushën e eknmisë dhe financave. Shuma kstve të investimeve dhe të perimit dhe menaxhimit është e knsiderueshme dhe kha e nevjshme për të arritur këtë është e gjatë. Dinamika e zbatimit kufizhet nga disa pengesa në lëminë e përballueshmërisë për knsumatrët, kufizimeve kmbëtare në kapacitetin investues në prjektet mjedisre, fndet e dnatrëve, kapacitetet e qëndrueshme financiare dhe kufizimet tjera të veçanta siç është kapaciteti ndërtues. Planifikimi eknmik dhe financiar në kuadër të Institucineve Qeveritare të Ksvës është zhvilluar dhe kapacitete shtesë janë duke u arritur në mbilizimin e fndeve të BE, kntributeve të dnatrëve të tjerë dhe mekanizmave financues nga Institucinet ffinanciare ndërkmbëtare. Kapacitet i ngjashëm kërkhet në Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinr në mënyrë që të adreshen kmpnentët financiare të planifikimit të menaxhimit të integruar të pellgjeve lumre. Prcesi i implementimit të legjislacinit të ujit të BE impnn dhe d të vazhdjë të impnjë një varg kstsh shtesë dhe përfitimesh për eknminë e Ksvës. Kstja e përputhjes me legjislacinin është mjaft e gjerë dhe d të rezultjë kryesisht në: 1. Investime të mëdha në infrastrukturë të nevjshme për implementim dhe përputhje me acquis; (CAPEX) 2. Kst të perimit dhe mirëmbajtjes që shqërhen me perimin e këtyre investimeve; (OPEX) 3. Ngarkesë administrative të rritur për të mbështetur, transpzuar, zbatuar dhe mnitruar legjislacinin; (ADMIN) Kët kst d të barten nga: A. Qeveria qendrre; B. Qeveritë lkale; C. Industritë, bizneset, sektri publik dhe ai privat; D. Eknmitë familjare dhe fermerët përmes mekanizmave të ndryshme të mbulimit të ksts duke përfshirë veçmas tarifat për shërbimet publike. Burimet financiare për secilin nga këta aktrë janë të kufizuara në çfarëd khe. Analiza financiare dhe eknmike në vijim kërkn të shqyrtjë shtrirjen deri ku kët pengesa financiare janë në gjendje të sfidjnë barrën për implementim dhe kërkn të paraqes afatin real, të përballueshëm dhe eknmikisht racinal. Analiza eknmike e prezantuar këtu merr parasysh kstn e implementimit duke marrë parasysh pengesat me të cilat ballafaqhet Ksva dhe nxjerrë vlerësimin e kapacitetit për investime ndër vite bazuar në vlerësimin e: Investimeve kapitale (CAPEX) që duhet të mbulhen nga burime të si fndet e dnatreve, kreditë dhe alkimet nga Buxheti i Ksvës; 184 Strategjia e Ujërave të Ksvës

185 Kstve perative (OPEX), duke përfshirë kstn financiare të jetëgjatësisë së prjektit që duhet të mbulhet nga kmpensimi i ksts; Kstja administrative (ADMIN) që duhet ë mbulhen nga Buxheti i Ksvës Nga kët analiza d të nxirret Strategjia Financiare. 7.2 Metdlgjia Fushëveprimi i analizës së ksts Ashtu siç u diskutua në këtë Strategji dhe gjetiu, kstt e arritjes së pajtueshmërisë me Direktivën Krnizë të Ujërave në shumicën e Shteteve Anëtare dminhen nga kstt e shqëruara me at që quhen direktivat e investimeve të mëdha, duke përfshirë DTUNU, DUP dhe direktivën pë Menaxhimin e Rrezikut nga Vërshimet. Ashtu si u tha me lartë, DTUNU dhe DUP impnjnë kst për ppullsinë (përmes tarifave të kërkuara për mbulimin e e kstve). Implementimi tyre është i kufizuar nga pragu i përballueshmërisë të eknmive familjare dhega nga kufizimet e buxhetit institucinal. Duhet të thuhet se infrastruktura për mbrjtje nga vërshimet, kstt e së cilës janë të knsiderueshme, nuk financhet zaknisht përmes ngarkesës së shfrytëzuesit në të njëjtën mënyrë siç bëhet te shërbimet e ujit. Si të tilla, pengesat e përballueshmërisë financiare për kët investime janë më pak drejtpërdrejt të lidhura me përballueshmerinë financiare të eknmive familjare. Duke parë dminimin e tri Direktivave të referuara me lartë, kstja e implementimit e analizuar këtu fkushet në kët tri direktiva. Kstja e vlerësuar mbuln: 1. Ujin e Pijshëm bazuar në nevjat e zhvillimit të përmendur me lartë 2. Ujërat e ndtura urbane bazuar në nevjat e zhvillimit të përmendur me lartë 3. Mbrjtjen nga vërshimet në tri faza: 3.1 Mdernizimi i infrastrukturës ekzistuese, në baza afatshkurtra, 3.2 Faza e I-rë e përafrimit deri në në 2022, me ndërtimin e infrastrukturës priritare; 3.3 Përputhja e pltë me këtë Raprt deri me Duhet të thuhet se ashtu siç u përshkrua më lartë, kstja e detajuar e vlerësuar për infrastrukturën e mbrjtjes nga vërshimet tani për tani nuk është në dispzicin. Duhet gjithashtu të thuhet se kstt për adresimin e nevjave zhvillimre për sektrin e ujitjes nuk janë përfshirë. Ujitja është sektr i rëndësishëm eknmik që ka ndikim të fuqishëm në shfrytëzimin e ujit në nivelin teknik, pr nuk d të pengjë dinamikën khre të nevjshme për ttë përmbushur kërkesat e DKU. Megjithatë është e rëndësishme të thuhet se uji për ujitje duhet të jetë me pagesë e cila d të mbulnte pltësisht kstt për frimin e atij uji për ashtu siç është përcaktuar në Direktivën Krnizë të të Ujërave (Neni 9). Prezantimi i kstve është bërë përmes vlera aktuale Net. Kështuqë, duhet të kihet kujdes që, gjatë krahasimit të vlerave të kstve, të sigurhet që metdlgjitë të jenë të njëjta dhe që at t iu referhen zërave të njëjtë.është e rëndësishme të saktëshet nëse vlerësimet e kstve janë në terma Strategjia për Ujërat e Ksvës

186 nminal ap në terma të vlerës aktuale net (NPV 114 ) dhe nëse at përfshijnë kstt perative ap vetëm investimet Krniza metdlgjike Në vijim është dhënë në frmë të përmbledhur qasja e aplikuar gjatë analizësm. Një shpjegim i detajuar metdlgjik është dhënë ndaraz. Hapat e përcjellur janë: 1) Përcaktimi i pikënisjes/gjendjes aktuale Ky skenar bazë i nxjerrë nga infrmacini ekzistues dhe planet e ztuara përcaktn situatën e tanishme si në kuptimin e gjendjes së zbatimit ashtu dhe nga dispnueshmëria e burimeve. 2) Kstt e implementimit Kj është efektivisht një gap analizë që përcaktn kstt e implementimit të kërkesave të legjislacinit për skenarët bazë dhe përtej tyre. Ashtu siç u tha më lartë, vlerësimi i kstve fkushet në tri Direktiva dminante. Duhet thënë gjithashtu që një prvizin i rëndësishëm është fruar për kstt e asciuara me administrim (ADMIN) duke përfshirë tërësinë e kstve administrative, rregullative dhe atyre indirekte të shqëruara me implementimin j vetëm të tri Direktivave pr edhe të tërë barrës qqë impnhet nga acquis për ujërat pra e atyre kstve që shkakthen jashtë përgjegjësisë direkte praktike dhe teknike të frimit të shërbimeve të furnizimit me ujë ap të menaxhimit e ujërave të ndtura. 3) Përcaktimi i afatit të paracaktuar Kj përfshinë definimin e afatit të supzuar për implementim. Ky afat fillestar të paracaktuar paraqet vlerësimin e arsyeshëm të khës së kërkuar. Nevjat investive të identifikuara janë përcaktuar për secilin vit brenda kësaj periudhe. 4) Analiza e rastit standard Ky është përafrimi i parë në prcesin analitik dhe impnn detyrimin e shqyrtimit të ndikimeve financiare dhe eknmike në rastin e zgjedhur dhe krahasn kët ndikime me prjektimin e burimeve në dispzicin (përballimi financiar). Rezultati kryesr në këtë prces është identifikimi i gapit financues që paraqet diferencën ndërmjet kstve të përgjithshme që paraqiten nga implementimi i rastit të zgjedhur dhe mjeteve të vlerësuara financiare në dispzicin. 5) Definimi i skenarit Duke pasur për bazë analizimin e rastit standard, janë shqyrtuar një numër i psineve tjera që impnjnë dallimin në nivelin e ambicies, pra duke bërë ndryshimin e afateve të implementimit për nevjat zhvillimre. Në këtë Strategji është bërë një analizë paraprake duke përcaktuar dy skenarë kryesrë, rasti bazë i nxjerrë nga mdeli i llgaritjes së kstve teknike që ilustrn ndikimet e veta 114 Net vlera e tanishme paraqet diferencën ndërmjet vlerave të tanishme (PVs) të të hyrave dhe shpenzimeve të ardhshmen. Vlera e tanishme gjithashtu njihet si vlera e tanishme e zbritur dhe është shuma e parasë e cila është zbritur për të pasqyruar vlerën e saj të tanishme sikur aj të ekzistnte st. Vlera e tanishme është gjithmnë më e vgël ap e barabartë me vlerën e ardhshme sepse paraja e ka ptencialin e fitimit në kamatë që është karakteristik e cila referhet si vlera khre e parasë. Vlera khre mund të përshkruhet me një frazë të thjeshtësuar, Një dllar i stëm është me i vlefshëm se një dllar i nesërm.shtrirja për të cilën paraja e gatshme tani vlerëshet përtej parasë së gatshme me vnë të shkallës së zbritjes për përqindjen vjetre për të cilën vlera e ardhshme është zbritur nga vlera e tanishme. 186 Strategjia e Ujërave të Ksvës

187 eknmike, dhe skenari i arsyeshëm që e përshtat prcesin e investimeve me pengesat e përballueshmërisë financiare. 6) Optimizimi Bazuar në analizën e skenarëve, definhet dhe zbathet qasja e preferuar Elementet kryesre të qasjes Për të vlerësuar kstn e përafrimit dhe në përgjithësi ndikimin rregullatr janë përdrë dy metda të gjëra: Qasja nga pshtë-lartë. Kj knsistn në prjektimin e ksts bazuar në të dhënat e mbledhura përmes studimit dhe duke i`u referuar kstve specifike të sektrit. Baza e të dhënave (e pjesshme) e përcaktuar në këtë mënyrë pastaj prjekthet për tërë sektrin e mjedisit/direktivës së përfshirë; Qasja nga nga lartë-pshtë, ap analiza makr-eknmetrike. Në këtë rast ndikimet vlerëshen mbi bazën e ndtësve që duhet të larghen ap të ppullsisë që duhet të shërbehet me standarde të reja ap të përmirësuara. Vëllimet dhe kstt për njësi nxjerren nga referencat vendre dhe at ndërkmbëtare. Qasja nga pshtë-lartë përdret përgjithësisht kur të dhënat e shumta janë në dispzicin dhe direktiva e cila vlerëshet ka ndikim në sektrin specifik me një numër të kufizuar të palëve të përfshira. Fuqia e saj bazhet në atë se ky është vlerësim që ka burimin në industrinë me të dhëna të pjesshme të marra nga peratrët. Dbësia e saj është se kj frmë e ekstraplimit mund të shkaktjë një magnitudë të madher të gabimeve nëse të dhënat kryesre nuk janë të mjaftueshme, nuk janë përfaqësuese se që janë nxjerrë nga referenca bazë që dalljnë shumë nga kushtet karakteristike që dminjnë në regjinin/ vendin përfitues. Nga lartë-pshtë, qasja makr-eknmetrike përdret kur direktivat e vlerësuara janë kmplekse dhe kanë një ndikim të gjerë në arritjet dhe veçmas që kanë ndikim të knsiderueshëm në ppullsinë dhe që duhet të afatizhen ashtu që ms të tejkaljnë pragun e përballueshmerisë financiare. Në fakt, për vlerësimin e kstve janë përdrur të dyja qasjet, aj makr-eknmetrike për të vendsur krnizën e përgjithshme dhe për të vlerësuar rrjedhën ndër vite të kstve të ndara në CAPEX, OPEX dhe ADMIN, si dhe aj nga pshtë-lartë ap mikr-eknmetrike për të vendsur në kuadër të asaj krnize dhe shpërndarjes shumëvjeçare, prjektet specifike se prjektet e përbashkëta për një znë/masë dhe për të bërë priritizimin e tyre në kuadër të pengesave të definuara në atë krnizë. Rezultatet e llgaritjeve janë paraqitur si kst shumëvjeçare që mundësn krahasimin e kstve me burimet në dispzicin duke marrë parasysh kufizimet e impnuara nga pragu i përballueshmerisë financiare. Kj në fund sigurn që implementimi i Prcesit të Përafrimit nuk lejn: Të vendsen afate khre j reale si rezultat i të cilave kstt perative d të ishin më të mëdha se sa maksimumi i përballueshmërisë financiare, që d.m.th. se maksimumi i kmpensimit të ksts është i pamjaftueshëm për të mbuluar kstt e perimit. Subvencinimin ndër-sektrial brenda sektrit të ujërave ap nga një sektr mjedisr në tjetrin, që d të kmprmetnte rëndë dmsdshmërinë e implementimit harmnik, duke pasur parasysh natyrën ndërvepruese të mjedisit. Këta faktrë duhet të merren parasysh në mënyrë që të elabrhen plitika kmbëtare të arsyeshme dhe kredibile. Strategjia për Ujërat e Ksvës

188 7.3 Baza Knteksti i tashëm eknmik dhe financiar i Ksvës është shqyrtuar më herët në këtë Strategji. Infrmacini i prezantuar atje është përdrur në këtë kntekst, pr nuk është përsëritur këtu Gjendja Aktuale e Implementimit Hapi i parë në përcaktimin e kstve të implementimit është që të përcakthet pika e fillimit. Kstt e Direktivës së Ujërave të Ndtura Urbane dhe Direktivës së Ujit të Pijshëm, që të dyja kët Direktiva që kërkjnë investime të larta, janë llgaritur duke bërë Vlerësimin e Kstve të Përputhshmërisë siç është referuar në Kapitullin për Nevjat Zhvillimre Datat e synuara për përputhshmëri Qëllimi i kësaj analize eknmike dhe financiare është që të kntribujë në përcaktimin e afateve khre realiste, të përballueshme dhe ptimale për arritjen e përputhshmërisë me kërkesat direktivat. Kështuqë, duhet të kihet parasysh që synimet që gjenden në analizën në vazhdim janë indikativë dhe j definitive. Afatet specifike janë prezantuar në kapitullin në vijim. Në këtë rast, synimet për përputhshmërisë janë prezantuar si % e ppullsisë që duhet të shërbehet me sistem që është në përputhshmëri të pltë. 7.4 Uji i pijshëm Caqet implicite në skenarin bazë Uji i Pijshëm Me pshtë janë dhënë caqet për secilën znë të shërbimit të klasifikuara në bazë të madhësisë së znës në Skenarin Bazë të Kalkuluar. Tabela 987 Caqet për përputhshmëri me Skenarin Bazë Përqindja e furnizimit me ujë të pijshëm si % e ppullsisë urbane Madhësi a I 84% 84% 88% 91% 95% 95% 95% 95% 95% 95% 95% II 58% 58% 62% 68% 79% 85% 90% 90% 90% 90% 90% III 89% 89% 89% 89% 89% 89% 91% 93% 94% 94% 94% IV 64% 64% 64% 64% 64% 64% 64% 64% 72% 85% 89% V 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% TOTAL 76% 76% 79% 83% 88% 90% 91% 91% 92% 93% 93% Përqindja e pastrimit të ujit të pijshëm si % e ppullsisë Urbane I 78% 78% 83% 95% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% II 60% 60% 62% 74% 82% 98% 100% 100% 100% 100% 100% III 81% 81% 81% 81% 81% 87% 96% 100% 100% 100% 100% IV 66% 66% 66% 66% 66% 66% 66% 66% 81% 96% 100% V 93% 93% 93% 93% 93% 93% 93% 93% 93% 97% 100% TOTAL 74% 74% 77% 88% 93% 98% 99% 99% 99% 100% 100% Caku i përcaktuar është viti Caku që duhet të arrihet është mbulueshmëria prej 93% të ppullsisë me furnizim me ujë që i përmbush pltësisht standardet. Knvergjenca e tipeve të ndryshme të kmunave për këtë cak (për mbulueshmërinë dhe për standardet e cilësisë) cështë ilustruar në mënyrë grafike dhe paraqitur mëpshtë. 188 Strategjia e Ujërave të Ksvës

189 Figura 32 Prgresi i mbulueshmërisë me lidhje në sistemin e ujit të pijshëm rasti bazë 120% Mbulueshmëria me Ujë të Pijshëm 100% 80% 60% 40% 20% I ii iii iv v TOTAL 0% Figura 33 Prgresi i mbulueshmërisë me trajtimin e ujërave rasti bazë Trajtimi i Ujit të Pijshëm - Përputhshmëri e pltë 120% 100% 80% 60% 40% I II III IV V TOTAL 20% 0% Kstja e përafrimit Uji i Pijshëm Në bazë të caqeve paraprakë për përputhshmëri, vëllimi i definuar në % të ppullsisë që shërbehet pltësisht me sistem te përputhshmërisë dhe me kst për njësi të definuar, kst e përafrimit mund te vlerëshet në baza disavjeçare. Kj është ilustruar me pshtë në terma nminal, i shpërndarë sic Capex, Opex dhe Kstt administrative. Strategjia për Ujërat e Ksvës

190 Figura 34 Kstt e implementimit të rastit bazë termat nminal, rrjedha shumëvjeçare e parasë MILLION ADMINISTRATIVE OPEX CAPEX Sipas këtij skenari, plani i investimeve është shumë intensiv në afat të shkurt. Kj është për arsye se cilësia e ujit është me priritet të lartë për Ksvën. CAPEX arrin një vlerë prej pak me shume së 105 Milin për Vit në OPEX rritet dukshëm deri në 25 Milin për Vit në Kstt Administrative rriten me rritjen e OPEX, pr në shkallë shumë më të ulët, dhe arrin shumën prej 4 milin për vit në Me pshtë janë dhënë kstt e përafrimit të pa-skntuara (që nuk janë zbritur në vlerën e tyre të tanishme) që d të thtë në terma nminal, dhe e skntuar, në terma të Vlerës Net Aktuale. 190 Strategjia e Ujërave të Ksvës

191 Figura 35 Kstja e implementimit në terma nminal (e pa-skntuar) Millin Millin MILLION Kstja ttale CAPEX OPEX ADMIN Figura 36 Kstja e implementimit NPV e skntuar për 5% MILLION Kstja ttale Capex OPEX Admin Strategjia për Ujërat e Ksvës

192 Kstja ttale prej 765 milin deri në 2036 është numër i përgjithshëm vlera e vërtetë e të cilit varet nga shpërndarja krnlgjike e kstve. Një magnitudë e tillë, e pagueshme në vitin 2017 nuk është njëjtë si në mmentin e arritjes për pagesë, për shembull në vitin Kështuqë, për të definuar rezultate të krahasueshme dhe për të eliminuar defrmimet khre, rrjedhat e ksts janë zbritur përsëri në vlerën e tyre të vitit bazë. Ky është kncepti i Vlerës Net Aktuale (NPV) dhe është një tregues që përdret në eknmi per te prezantuar kstn e tashme të vendimeve plitike. Nrma e zbritjes e përdrur është 5%, njëjtë me atë që rekmandhet për mmentin për prjektet e mëdha infrastrukturre. Kj magnitudë është treguar në anën e djathtë të grafikut. Kstt e investimeve, CAPEX, janë vlerësuar të jenë 302 milin; OPEX, deri në 2036, është kst e knsiderueshme (dhe e vazhdueshme) që deri në atë datë d të arrijë 191 milin në termat e stëm. Kstt administrative janë vlerësuar në 29 milin, duke arritur, në termat NPV, përafërsisht 3 milin për vit. Përgjithësisht, kstt e përafrimit për ujë të pijshëm, duke përfshirë at kapitale, peracinale, dhe administrative janë vlerësuar të jetë 523 milinë Kufizimet e përballueshmerisë Uji i Pijshëm Kët rrjedhje të ksts vjetre janë të lidhura me pragjet e vlerësuara të mundësive në mënyrë që të përcakthet arsyeshmëria e këtij plani dhe, nëse është e përballueshme, të vlerëshet një krnizë khre që d të mund të knsiderhej që përkn me kufizimet e përballueshmerisë. Për të vlerësuar kufizimet e përballueshmerisë të ardhurat mesatare për familje janë vlerësuar dhe prjektuar. Kj është shpjeguar në detaje në kapitujt e mëparshëm. Zyra e Statistikave të Ksvës ( Varfëria në knsum në Republikën e Ksvës në 2009 publikuar në 2011) ka raprtuar të ardhurat mesatare për amvisëri në Ksvë prej 442; të ardhurat mesatare për amvisëri që jetjnë në varfëri prej 232; dhe të ardhurat mesatare për amvisëri që jetjnë në varfëri ekstreme prej 153. Të ardhurat mesatare për eknmitë familjare në Ksvë prej 442, sipas raprtit të Agjensinit Statistikr Ksva në shifra në 2015, mbetet i ngjajshëm edhe në vitin Aktualisht, nuk ka të dhëna për mesataren për secilin regjin prandaj mesataret për tërë vendin janë marrë parasysh në analizën e mëpshtme. Tabela 99 Të ardhurat mesatare të publikuara nga ASK KRU-të të emëruara sipas regjineve Të ardhurat mesatare ( ) dhe % e pp. Të ardhurat mesatare për amvisër që jetjnë në varfëri ( ) dhe % e pp. Të ardhurat mesatare për amvisëri që jetjnë në varfëri ( ) dhe % e pp. Prishtina 442 (69.2%) 232 (21.8%) 153 (9%) Prizren 442 (59.3%) 232 (33.9%) 153 (6.8%) Peja 442 (49.7%) 232 (37.2%) 153 (13.1%) Mitrvica 442 (45.0%) 232 (38%) 153 (17%) Gjakva 442 (23.6%) 232 (54%) 153 (22.4%) Gjilan 442 (78.4%) 232 (18%) 153 (3.6%) Ferizaj 442 (28.5%) 232 (53.8%) 153 (17.7%) Mesatarja Strategjia e Ujërave të Ksvës

193 Kj e dhënë prej 442 për muaj është përshtatur në rishpërndarje të BPV të kmbinuar të indeksit të të ardhurave për vitet në vazhdim. Faktri i rishpërndarjes së të ardhurave është për shkak që në eknmitë në zhvillim, rritja e të ardhurave për amvisëri është tipike me e madhe së sa rritja e BPV. Në këtë Strategji ështëemi supzuar faktri prej 1.2. d.m.th. rritja e të ardhurave për amvisëri për rritje të BPV në terma real i shumëzuar me 1.2 për mesataren e të ardhurave të amvisëri, dhe 1.5 për grupin me të ardhura me të ulëta. Nëse rritja e BPV-së është, le të themi 5%, mesatarja e të ardhurave për amvisëri supzhet të rritet për 6% (5% * 1.2). Pjesa e të ardhurave mesatare të amvisërisë që mund të dedikhet për ujin e pijshëm është përcaktuar në pajtim me pragun ndërkmbëtar. Ka disa pragje q përdren nga disa institucine ndërkmbëtare që d të mund të aplikheshin në Ksvë. Në këtë raprt janë përdrur si referencë pragjet standarde mesatare të përballueshmërisë në BE. Për ujin e pijshëm është marrë një vlerë maksimale prej 1.5% e të ardhurave mesatare të amvisërisë. Është bërë vlerësimi i përballueshmërisë ekzistuese, e caktuar për mmentin dhe që përdret për mbajtjen e nivelit të tashëm të shërbimit. Ky vlerësim është dhënë në frmë të përmbledhur në tabelën e mëpshtme: Tabela 100 Vlerësimi i knsumit të ujit për amvisëri Përshkrim PR PZ PE MT GJA FE GJI m3 për amvisëri në muaj litra për kkë banri për ditë Nga ky infrmacin, mund të përcakthet fatura mesatare që duhet të paguhet nga një amvisëri për muaj, pastaj të llgaritet për vit dhe të futet si e dhënë në veglën e mdelit për kalkulim. Vlera individuale është 0.31 x 17m3 x 12 muaj x numri i amvisërive që ishte 297,090 dhe e përshtatur për 0.5% të rritjes së vlerësuar vjetre. Duke shfrytëzuar kët parametra de rritjen e BPV-së si dhe përshtatjet e bëra, janë kalkuluar të ardhurat mesatare për amvisëri që janë në dispzicin për mbulimin e kstve të prcesit të përafrimit. 1. Duke përdrur kët parametra dhe rritjen e BPV-së dhe përshtatjet e bëra, kalkulhen të ardhurat brut të amvisërisë në dispzicin për mbulimin e ksts së prcesit të përafrimit. Kj shifër d të jetë thjeshtë të ardhurat maksimale për amvisëri në dispzicin, bazuar në pragun e përcaktuar, minus shuma që aktualisht paguajnë amvisëritë. 2. Mbilizimi i përballueshmerisë latente. Shuma e përballueshmerisë që është në dispzicin për të bashkëfinancuar përpjekjet për përafrim nuk mund të mbilizhet menjëherë pasi që tarifat duhet të rriten sukcesivisht (në vazhdimësi) dhe të ndërlidhen në një frmë me përmirësimet e shërbimeve. Në mdel është supzuar një rritje të tarifës prej 7 % për vit në terma reale, që është maksimumi që d të mund të arrihej realisht madje edhe nëse marrim parasysh një skenar të rritjes së shpejtë të eknmisë së Ksvës. Kj prcedurë jep një shifër që mbetet për mbulueshmëri maksimale të kstve. Kj shumë, në anën tjetër, d të përcaktjë kufijtë maksimal të OPEX-it që d të mund të përballheshin na baza të qëndrueshme dhe, për me tepër, një plan investiv maksimalisht të qëndrueshëm që d të mund ta realiznte Ksva në këtë direktivë pa ndër-subvencinime nga ana e nën-sektrëve të tjerë mjedisrë. Në tabelën e mëpshtme, janë paraqitur në frmë të përmbledhur më shumë detaje për rezultatet e këtij ushtrimi: Strategjia për Ujërat e Ksvës

194 MILLION Tabela 101 Zhvillimi i përballueshmerisë EVOLUIMI I AEF( /EF) NË TERMA VJETOR MESATARJA E AEF /EF 5,677 5,963 6,321 6,701 7,103 7,529 7,980 8,459 8,967 9,505 10,075 INDEKSI I PËRBËRË MESATARISHT EK1 MË E ULËT 3 DHJETËSHORE 2,784 1,953 2,107 2,274 2,454 2,648 2,864 3,113 3,384 3,677 4,027 INDEKSI I PËRBËRË DHJETËSHORJA MË E ULËT E TË ARDHURAVE BPV 2.60% 4.20% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% INDEKSI I BPV FAKTORI I RIDISTRIBUIMIT MESATARISHT FAKTORI I RIDISTRIBUIMIT DHJETËSHORJA MË E ULËT EVOLUIMI I PËRBALLUESHMËRISË ( MILION/EF) PËRBALLUESHMËRIA IEF MË TË ULËT ,5% e IEF MESATARISHT MADHËSIA E EF = në 2012 RRITUR PËR 0,5% 300, , , , , , , , , ,845 PËRBALLUESHMËRIA VJETORE E AMVISËRISË, NË MILION KOSTOJA E TANISHME PËR UJIN E PIJSHËM PËR EF IEF BRUTO NË DISPOZICION PËR PËRPUTHSHMËRI Nrma e mbilizimit shprehur në terma real (rritjet e tarifave në terma real) 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% Indeksi i IEF shtesë 7% 14% 21% 28% 35% 42% 49% 56% 63% 70% NETO IEF NË DISPOZICION PËR ARRITJEN E CAQEVE KOSTOT SHTESË TË 'OPEX' PËR ARRITJEN E CAQEVE KOSTOT SHTESË TË 'CAPEX' PËR ARRITJEN E CAQEVE FINANCIMI NETO I NEVOJSHËM PËR ARRITJEN E CAQEVE KUMULATIVI I POZITËS FINANCIARE Impakti eknmik i Skenarit Bazë Uji i Pijshëm Kur të ndërlidhen rrjedhat e kstve shumëvjeçare të skenarit bazë me kufizimet e përballueshmerisë siç u shpjegua mësipër, mund të knstathet sa vijn: Kstt e OPEX-it nuk mbulhen përmes aplikimit të parimit të mbulimit të kstve; Përballushmëria net është qartësisht e pamjaftueshme për të mbuluar kstt e reja të OPEX-it të nxjerra nga Plani i Investimeve sipas këtij skenari. Kj d të thtë që plani i investimeve thjeshtë nuk është i qëndrueshëm. Financimi nga dnatrët d të mundësnte mbulimin e shumicës së kstve investive, pr nëse peratrët e këtyre investimeve nuk d të mund të mbuljnë perimin e tyre nga të hyrat e veta, ata nuk knsiderhen të qëndrueshëm financiarisht. Kj është ilustruar në grafikun e mëpshtëm: Figura 37 Mbulimi i kstve të perimit Skenari Bazë 30 MBULUESHMËRIA E OPEX OPEX NET AFFORDABILITY Nga pikëpamja e mbulimit të kstve ttale, situata është, natyrisht, edhe më e rëndë, siç është ilustruar me pshtë: 194 Strategjia e Ujërave të Ksvës

195 Figura 38 Hendeku ( Gapi ) financiar Kstja e pambuluar nga të hyrat e dispnueshme 140 HENDEKU FINANCIAR: KOSTOJA TOTALE E PAMBULUAR PREJ PËRBALLUESHMËRISË NETO MILLION TOTAL COST NET AFFORDABILITY KËSHTU QË, NGA KJO VIJMË NË PËRFUNDIM SE KY SKENAR NUK ËSHTË I ZBATUESHËM Përcaktimi i një Strategjie të qëndrueshme eknmike për ujin e pijshëm Për të krijuar një skenar të zbatueshëm, është zgjatur plani investiv, ashtu që të sigurhet arritja e elementit kyç strategjik që përballushmëria net të mbuljë OPEX-in. Kj rezultn në caqet vijuese: Tabela 102 Strategjia e qëndrueshme e përputhshmërisë Uji i Pijshëm Furnizimi Publik me Ujë të Pijshëm si % e ppullsisë urbane Klasa I 84% 84% 85% 87% 89% 90% 92% 94% 95% 95% 95% 95% II 58% 58% 58% 59% 62% 68% 73% 79% 86% 90% 90% 90% III 89% 89% 89% 89% 89% 90% 91% 91% 93% 94% 94% 94% IV 64% 64% 64% 64% 64% 67% 72% 81% 82% 87% 89% 89% V 100% 100% 100% % % % % % 100% % % 100% TOTA 76% 76% 76% L 77% 79% 82% 85% 89% 91% 93% 93% 93% Furnizimi Publik me Ujë të Pijshëm të trajtuar si % e ppullsisë urbane I 78% 78% 78% 79% % 85% 93% 99% 100% % II 60% 60% 60% % 69% 74% 77% 82% 95% % III 81% 81% 81% % 91% 92% 94% 97% 100% % IV 66% 66% 66% 66% 67% 71% 77% 84% 85% 97% V 93% 93% 93% % 93% % % % 100% % TOTA 74% 74% 74% 75% 80% 83% 89% 94% 98% 100 L % 100 % 100% 100 % 100% 100 % 100% 100 % 100% 100 % 100% % % Siç mund të shihet, plani i implementimit i është adaptuar kushteve të përballueshmësië, që rezultn në zgjatjen e cakut të përputhshmërisë deri në vitin Caqet e reja të definuara sipas tipeve të kmunave janë ilustruar më pshtë si për mbulimin me furnizim me ujë ashtu edhe për trajtimin të ujit të pijshëm: Strategjia për Ujërat e Ksvës

196 Figura 39 Mbulimi me sisteme publike të furnizimit me uji të pijshëm Strategjia e qëndrueshme 120% Mbulueshmëria me Ujë të Pijshëm 100% 80% 60% 40% I ii iii iv v TOTAL 20% 0% Figura 40 Kalendari i përputhshmërisë së trajtimit të Ujit të Pijshëm Strategjia e qëndrueshme Trajtimi i Ujit të Pijshëm - Përputhshmëri e pltë 120% 100% 80% 60% 40% I II III IV V TOTAL 20% 0% Skema e përgjithshme e përputhshmërisë është zgjatur, siç është treguar me pshtë: 196 Strategjia e Ujërave të Ksvës

197 Figura 41 Skenari Bazë - i paqëndrueshëm Figura 42 Strategjia e Qëndrueshme Trajtimi i Ujit të Pijshëm - Përputhshmëri e pltë Trajtimi i Ujit të Pijshëm - Përputhshmëri e pltë 120% 120% 100% 100% 80% 80% 60% TOTAL 60% TOTAL 40% 40% 20% 20% 0% % Kstja e përafrimit të planeve për investimet e reja në grafikun në vijim: Figura 43 Kstja e Përafrimit Uji i Pijshëm Strategjia e Qëndrueshme Termat Nminal, rrjedhja shumëvjeçare e parasë 70 KOSTOJA E PËRAFRIMIT SHPREHUR NË TERMA NOMINALE RRJEDHJA E KOSTOS DISA-VJEÇARE MILLION ADMINISTRATIVE OPEX CAPEX Sipas këtij skenari, plani i investimeve është shpërndarë më njëtrajtshëm në afat të mesëm dhe të shkurtër. Në këtë skenar CAPEX arrin kulmin prej rreth 47 milin në vitin 2027, që është shumë më pak krahasuar me vlerën prej 105 milin në vit në vitin 2020 sipas skenarit bazë. OPEX rritet gradualisht për të arritur 25 milin për vit në vitin 2036, njëjtë si në skenarin bazë. Kstt administrative rriten njëjtë si OPEX, pr në shkallë shume më të ulët, dhe arrijnë gati 2 milin në vit në vitin Më pshtë janë përfshirë kstt e përafrimit të pa-skntuar, d të thtë, në termat nminal, dhe gjithashtu të skntuar, në termat e Vlerës Net Aktuale. Strategjia për Ujërat e Ksvës

198 Figura 44 Kst Ttale e Përafrimit Uji i Pijshëm Strategjia e Qëndrueshme e pa-skntuar Millin Millin MILLION Kstja ttale CAPEX OPEX ADMIN Figura 45 Kst Ttale e Përafrimit Uji i Pijshëm Strategjia e Qëndrueshme NPV në 5% MILLION Kstja ttale Capex OPEX Admin Strategjia e Ujërave të Ksvës

199 Kstja ttale prej 629 milinëve ( 765 milinë në Rastin Bazë) deri në 2036 është numër i përgjithshëm vlera e vërtetë e të cilit varet nga shpërndarja krnlgjike e kstve. Një magnitudë e tillë, e pagueshme në vitin 2017 nuk është njëjtë si për shembull në vitin Dallimi në vlerë i të dy skenarëve për investimin e njëjtë nminal vjen si rezultat i zgjatjes së khës së implementimit. Sa me tutje të shtyhen shpenzimet, aq me e ulët është vlera e tij në termat e tashëm. Megjithatë, duhet të ceket së sa me vnë që të arrihet bjektivi, aq me i ulët është përfitiminga futja e tij në përdrim. Prandaj, për të përcaktua një shifër të krahasueshme dhe për të eliminuar ç rientimet khre, rrjedhat e ksts janë zbritur përsëri në vlerën e tyre të vitit bazë. Ky është kncepti i Vlerës Net Aktuale (NPV) dhe është një tregues që përdret në eknmi për të vlerësuar kstn e tashme të vendimeve që burjnë nga Plitikat. Nrma e skntimit e përdrur është 5%, njëjtë me atë që rekmandhet aktualisht për prjektet e mëdha infrastrukturre. Kj magnitudë është treguar në anën e djathtë të grafikut. Kstt e investimeve, CAPEX, janë vlerësuar të jenë 235 milin ( 302 milin për Rastin Bazë) që d të realizhen deri në OPEX, deri në 2036, është kst e knsiderueshme (dhe e vazhdueshme) që deri në atë datë d të arrijë 118 Milin ( 191 Milin për Rastin Bazë) në termat e stëm. Kstt administrative janë vlerësuar në 14 milin, duke arritur, në termat NPV, përafërsisht 3 milin për vit në vitin Në përgjithësi, kst e përafrimit për Ujë të Pijshëm është vlerësuar të jetë 368 milin ( 523 milin në Rastin Bazë që kishte afat më të shkurtër) Kufizimet e përballueshmerisë Uji i Pijshëm Tabela 103 Kufizimet e përballueshmerisë Uji i Pijshëm Strategjia e Qëndrueshme EVOLUIMI I AEF( /EF) NË TERMA VJETOR MESATARJA E AEF /EF 5,677 5,963 6,321 6,701 7,103 7,529 7,980 8,459 8,967 9,505 INDEKSI I PËRBËRË MESATARISHT EK1 MË E ULËT 3 DHJETËSHORE 2,784 1,953 2,107 2,274 2,454 2,648 2,864 3,113 3,384 3,677 INDEKSI I PËRBËRË DHJETËSHORJA MË E ULËT E TË ARDHURAVE BPV 2.60% 4.20% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% INDEKSI I BPV FAKTORI I RIDISTRIBUIMIT MESATARISHT FAKTORI I RIDISTRIBUIMIT DHJETËSHORJA MË E ULËT EVOLUIMI I PËRBALLUESHMËRISË ( MILION/EF) PËRBALLUESHMËRIA IEF MË TË ULËT ,5% e IEF MESATARISHT MADHËSIA E EF = në 2012 RRITUR PËR 0,5% 300, , , , , , , , ,283 PËRBALLUESHMËRIA VJETORE E AMVISËRISË, NË MILION KOSTOJA E TANISHME PËR UJIN E PIJSHËM PËR EF Best Estimate 2012= 0,31/M3*17M3*12 MONTHS Nrma e mbilizimit shprehur në terma real (rritjet e tarifave në terma real) 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% Indeksi i IEF shtesë 7% 14% 21% 28% 35% 42% 49% 56% 63% NETO IEF NË DISPOZICION PËR ARRITJEN E CAQEVE KOSTOT SHTESË TË 'OPEX' PËR ARRITJEN E CAQEVE KOSTOT SHTESË TË 'CAPEX' PËR ARRITJEN E CAQEVE KOSTOT SHTESË TË 'CAPEX' PËR ARRITJEN E CAQEVE FINANCIMI NETO I NEVOJSHËM PËR ARRITJEN E CAQEVE KUMULATIVI I POZITËS FINANCIARE Impakti Eknmik i Skenarit të Qëndrueshëm Uji i Pijshëm Relacini në mes të OPEX-it dhe Përballueshmerisë Net në skenarin e përballueshmerisë është prezantuar me pshtë: Strategjia për Ujërat e Ksvës

200 Figura 46 Mbulimi i kstve peracinale nga përballueshmëria 70 MBULUESHMËRIA E OPEX MILLION OPEX Përballueshmëria Siç mund të vërehet, përballushmëria net mbuln OPEX-in në të gjitha fazat. Mardhëniet në mes të përballueshmerisë dhe kstve ttale janë ilustruar mëpshtë: Figura 47 Hendeku ( Gapi ) në financim Uji i Pijshëm Strategjia e qëndrueshme 70 HENDEKU FINANCIAR: KOSTOJA TOTALE E PAMBULUAR PREJ PËRBALLUESHMËRISË NETO MILLION Siç mund të vërehet, edhe ky versin i zgjatur i cili është i qëndrueshëm, ngërthen në vete sfida të mëdha të financimit, me kërkesa të mëdha financiare për CAPEX (të shënjuar me klna të kuqe) dhe kapaciteti për shpagim për financimin e kërkuar (i shënjuar me klnë të kaltër) është i mundshëm vetëm nga viti 2028 e tutje. 7.5 Ujërat e ndtura urbane Kstja ttale Përballueshmëria ttale Synimet implicite të Skenarit Bazë - Ujërat e ndtura Më pshtë janë paraqitur synimet e përcaktuara për secilin llj të aglmeracineve në skenarin e Rastit Bazë: 200 Strategjia e Ujërave të Ksvës

201 Tabela 104 Kalendari i Përputhshmërisë Ujërat e Ndtura Skenari Bazë Statistikat Përqindja e grumbulli mit të ujërave të ndtura si % e aglmeraci neve të ppullsisë Përqindja e trajtimit të ujërave të ndtura Si % e aglmeraci neve të ppullsisë I 86% 86% 86% 86% 86% 87% 89% 97% 97% 97% II 54% 54% 54% 54% 54% 54% 54% 59% 91% 95% III 64% 64% 64% 64% 64% 64% 64% 64% 76% 94% IV 51% 51% 51% 51% 51% 51% 51% 51% 79% 86% V 32% 32% 32% 32% 32% 32% 32% 32% 32% 84% T O TA L 67% 67% 67% 67% 67% 68% 69% 74% 87% 95% I 15% 15% 15% 15% 15% 17% 31% 100% 100% 100% II 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 2% 99% 100% III 8% 8% 8% 8% 8% 8% 8% 8% 47% 99% IV 13% 13% 13% 13% 13% 13% 13% 13% 61% 97% V 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 92% T O TA L 8% 8% 8% 8% 8% 9% 15% 46% 85% 99% Caku i përcaktuar është deri në Pikësynimet që duhet të arrihen janë mbulueshmëria e ppullsisë prej 95% dhe trajtimi i ujërave të ndtura në pajtim të pltë me standardet të këtij segmenti, që përfaqësjnë 99%, praktikisht 100% të të gjitha ujërave të ndtura. Më pshtë janë ilustruar në mënyrë grafike të gjitha lljet e knvergjencave, si për mbulimin me rrjet ashtu edhe për trajtim, si dhe me knvergjencën e përgjithshme. Figura 48 Knvergjenca e grumbullimit të ujërave të ndtura urbane Skenari Bazë 120% Mbulueshmëria me grumbullimin e ujërave të ndtura 100% 80% 60% 40% 20% I II III IV V TOTAL 0% Strategjia për Ujërat e Ksvës

202 MILLION Figura 49 Trajtimi i ujëravetë ndtura urbane Skenari Bazë 120% Trajtimi i ujërave të ndtura urbane - Përputhshmëri e pltë 100% 80% 60% 40% 20% I II III IV V TOTAL 0% Mbulimi i përgjithshëm evlun ngadalë, duke marrë vrull nga viti 2023 dhe vazhdn deri në Kstja e përafrimit - Ujërat e Ndtura Duke u bazuar në synimet paraprake për përputhshmëri, përqindjen e ppullsisë së tërësishme të shërbyer me sistem në pajtim me standardet dhe kstt e definuara për njësi, kstja e përafrimit mund të vlerëshet në baza disa vjeçare. Kj është ilustruar më pshtë në termat nminal, e shpërndarë si CAPEX, OPEX dhe kst administrative. Figura 50 Kstja e përafrimit Ujërat e ndtura Skenari Bazë termat nminal ADMIN OPEX CAPEX Sipas këtij skenari, plani i investimeve filln të adresjë aglmeracinet kryesre tek kah viti 2021, pastaj pësn rënie për të rifilluar rritjen në mënyrë me agresive nga viti 2028 e tutje. Ky është plan lgjik pasi që shumica e përpjekjeve është shtyer për periudhën pas vitit 2029, pas anëtarësimit terik dhe dispnueshmërisë më të madhe të fndeve të dnatrëve nga qasja e Ksvës në gamën e pltë të madh të Fndeve të khezinit dhe j vetëm fndeve të kufizuara nga prgrami IPA. CAPEX arrin pak mbi 45 milinë për vit në vitet 2031/2032. OPEX pësn një rritje të knsiderueshme në 58 milinë për vit në vitin Strategjia e Ujërave të Ksvës

203 Millin Kstt administrative akumulhen ngjashëm si OPEX, pr në shkallë shumë më të ulët, dhe arrijnë 3 milinë për vit në vitin Më pshtë janë përfshirë kstt e përafrimit të paskntuara (pa zbritje), d të thtë, në termat nminal, dhe kstt e përafrimit të skntuara, në Termat të Vlerës Net Aktuale. Figura 51 Kst e arritjes së përputhshmërisë Ujërat e Ndtura Skenari Bazë i pa-skntuar 1, MILLION Kstja ttale CAPEX OPEX ADMIN Strategjia për Ujërat e Ksvës

204 Figura 52 Kst e arritjes së përputhshmërisë Ujërat e Ndtura Skenari Bazë NPV në 5% Millin MILLION Kstja ttale CAPEX OPEX ADMIN Vlera ttale pa zbritje prej 989 milinëve, deri në 2036 është, megjithatë, numër i përgjithshëm, vlera e vërtetë e së cilës varet nga shpërndarja krnlgjike e kstve. Një magnitudë e tillë, e pagueshme në vitin 2017 nuk është e njëjtë si kur arrin për pagesë, për shembull në Prandaj, për të përcaktuar shifra të krahasueshme dhe për të eliminuar çrientimet khre, rrjedhat e ksts janë zbritur përsëri në vlerën e tyre të vitit bazë. Ky është kncepti i Vlerës Net Aktuale (NPV) dhe është një tregues që përdret në eknmi për të llgaritur kstn e tashme të vendimeve plitike. Nrma e zbritjes e përdrur është 5%, njëjtë me atë që rekmandhet aktualisht për prjektet e mëdha infrastrukturre. Kj magnitudë është treguar në anën e djathtë të grafikut. Kstt e investimeve, CAPEX, janë vlerësuar të jenë 263 milin që d të bëhen deri në 2036; OPEX, deri në 2036, është kst e knsiderueshme (dhe e vazhdueshme) që deri në atë datë d të arrijë 203 milin në termat e stëm. Kstt administrative janë vlerësuar në 23 Milin, duke arritur, në termat NPV, përafërsisht 3 Milin për Vit në vitin Përgjithësisht, kst e përafrimit për Ujërat e Ndtura Urbane është vlerësuar të jetë 488 Milin Kriteri i përballueshmerisë - Ujërat e Ndtura Prcedura është e njëjtë si në rastin e ujit të pijshëm më lartë. Ndryshimet që kanë të bëjnë me implementimin e direktivës së DTUZU janë dhënë më pshtë 1. Të ardhurat mesatare për amvisëri që mund të ndahen për ujë të pijshëm përcakthen në pajtim me pragun ndërkmbëtar. 204 Strategjia e Ujërave të Ksvës

205 Ka disa pragje të përdrura nga rganizata të ndryshme ndërkmbëtare që d të mund të aplikheshin në Ksvë. Në këtë raprt pragu standard i përballueshmerisë për BE është përdrur si referencë. Për Ujin e Pijshëm një maksimum prej 2.5% për një shtëpi mesatare (HH)I është përdrur. 2. Përballushmëria ekzistuese e caktuar për mmentin është llgaritur dhe prandaj përdret për të mbajtur nivelin e tanishëm të shërbimit. Ky vlerësim është dhënë me lartë Nga ky infrmacin, mund të përcakthet fatura mesatare që paguhet për amvisëri në muaj, pastaj të llgaritet për vit dhe të futet si e dhënë në veglën e mdelit. Vlera fillestare është 0.07 x 17m3 x 12 muaj x numri i amvisërive që është dhënë në 297,090 dhe përshtatet për rritjen e vlerësuar vjetre prej 0.5%. 3. Mbilizimi i përballueshmerisë latente. Sasia e përballueshmerisë në dispzicin për të bashkëfinancuar përpjekjet për përafrim nuk mund të mbilizhen menjëherë pasi që tarifat duhet të rriten sukcesivisht dhe të ndërlidhet në një frmë me përmirësimet në shërbime. Në mdel është supzuar një rritje e tarifës prej 7% në vit në terma reale, që është maksimumi që d të mund të arrihej realisht madje edhe nëse marrim parasysh një skenar të rritjes së shpejtë të eknmisë së Ksvës. Kj prcedurë jep një shifër përmaksimumin e rikuperimit të kstve. Kj shumë, në anën tjetër, d të përcaktjë kufijtë maksimal të OPEX-it që d të mund të përballheshin në mënyrë të qëndrueshme dhe, për me tepër, një plan plan të investimeve vjetre maksimalisht të qëndrueshëm që d të mund ta realiznte Ksva në këtë direktivë pa ndër-subvencinime nga ana e nën-sektrëve të tjerë mjedisr. Në tabelën e mëpshtme, rezultatet e kësaj sipërmarrjeje janë paraqitur në detaje: Tabela 105 Zhvillimi i përballueshmërisë Ujërat e Ndtura Skenari Bazë EVOLUIMI I AEF( /EF) NË TERMA VJETOR MESATARJA E AEF /EF 5,677 5,963 6,321 6,701 7,103 7,529 7,980 8,459 8,967 9,505 10,075 10,680 INDEKSI I PËRBËRË MESATARISHT EK1 MË E ULËT 3 DHJETËSHORE 2,784 1,953 2,107 2,274 2,454 2,648 2,864 3,113 3,384 3,677 4,027 4,409 INDEKSI I PËRBËRË DHJETËSHORJA MË E ULËT E TË ARDHURAVE BPV 2.60% 4.20% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% 5.00% INDEKSI I BPV FAKTORI I RIDISTRIBUIMIT MESATARISHT FAKTORI I RIDISTRIBUIMIT DHJETËSHORJA MË E ULËT EVOLUIMI I PËRBALLUESHMËRISË ( MILION/EF) PËRBALLUESHMËRIA IEF MË TË ULËT ,5% e IEF MESATARISHT MADHËSIA E EF = në 2012 RRITUR PËR 0,5% 300, , , , , , , , , , ,414 PËRBALLUESHMËRIA VJETORE E AMVISËRISË, NË MILION KOSTOJA E TANISHME PËR UJIN E PIJSHËM PËR EF Best Estimate 2012= 0,31/M3*17M3*12 MONTHS IEF BRUTO NË DISPOZICION PËR PËRPUTHSHMËRI Nrma e mbilizimit shprehur në terma real (rritjet e tarifave në terma real) 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% 7% Indeksi i IEF shtesë 7% 14% 21% 28% 35% 42% 49% 56% 63% 70% 77% NETO IEF NË DISPOZICION PËR ARRITJEN E CAQEVE KOSTOT SHTESË TË 'OPEX' PËR ARRITJEN E CAQEVE KOSTOT SHTESË TË 'CAPEX' PËR ARRITJEN E CAQEVE KOSTOT SHTESË TË 'CAPEX' PËR ARRITJEN E CAQEVE FINANCIMI NETO I NEVOJSHËM PËR ARRITJEN E CAQEVE KUMULATIVI I POZITËS FINANCIARE Impakti eknmik i skenarit bazë - Ujërat e ndtura Kur të ndërlidhet rrjedha e kstve shumëvjeçare të Skenarit Bazë me kufizimet e përballueshmerisë, siç është përshkruar në vazhdim, del në pah si në vijim: Kstt e OPEX-it mbulhen mjaftueshëm nga përballueshmëria net; Praktikisht nuk d të kishte nevjë për financimin e CAPEX-it; Përballueshmëria net është qartazi e mjaftueshme për të përmbushur shpenzimet e reja OPEX që rrjedhin nga Plani i Investimeve të përcaktuara në këtë skenar. Kj është ilustruar në grafikun e mëpshtëm: Strategjia për Ujërat e Ksvës

206 Nga pikëpamja e mbulimit të pltë të kstve, gjendja është shumë kmde, siç është ilustruar me pshtë: Tabela 106 Mbulimi i Ksts perative Ujërat e ndtura Skenari Bazë HENDEKU FINANCIAR: MBULUESHMËRIA E OPEX MILLION OPEX Përballueshmëria NETO Tabela 107 Hendeku ( Gapi ) i financimit Ujërat e ndtura Skenari Bazë HENDEKU FINANCIAR: KOSTOJA TOTALE E PAMBULUAR NGA PËPBALLUESHMËRIA NETO MILLION Kstja ttale Përballueshmëria NETO PRANDAJ, DUHET TË KONKLUDOHET SE KY SKENAR ËSHTË QARTAZI I REALIZUESHËM. MEGJITHATË, DUHET THËNË SE AI ËSHTË TEPËR KONSERVATIV PASI QË NUK SHFRYTËZON NË TËRËSI (NË NJË SHKALLË TË MATUR) PËRBALLUESHMËRINË NË DISPOZICION. Vnesat e mëdha për arritjen e përputhshmërisë me DKU-në që ka të bëjë me UNU ka efekt negativ në shëndetin e ppullsisë së Ksvës. Kstja eknmike e këtij ndikimi negativ në shëndet dhe mjedis është llgaritur nga disa studime në fushën e eknmisë së mjedisit, që janë me të larta sesa kstja e përputhshmërisë. Prandaj, nuk është eknmikisht efiçente që të vnhet zbatimi i DKU-së përtej asaj që është e arsyeshme të arrihet brenda kufijve të përballueshmerisë. 206 Strategjia e Ujërave të Ksvës

207 Gjithashtu, një plan i tillë i implementimit nuk d të ishte i pranueshëm për partnerët e BE-së gjatë aplikimit për anëtarësim Strategjia e Realizueshme Eknmike për Ujërat e Ndtura Për të krijuar një skenar me ptimal, plani i investimeve është shkurtuar, pr prapë deri në një far mase në pajtim me elementet bazë, ku përballueshmëria net mund të mbuljë OPEX-in. Caqet e reja janë dhënë me pshtë: Tabela 108 Orari Përputhshmërisë Ujërat e Ndtura Skenari i Qëndrueshëm Statistikat Përqindja e mbledhjes së Ujërave të ndtura Si % e aglmeracineve të ppullsisë Përqindja e trajtimit të ujërave të ndtura Si % e aglmeracineve të ppullsisë I 86% 87% 89% 92% 93% 94% 96% 97% 97% 97% II 54% 54% 54% 54% 54% 59% 65% 91% 95% 95% III 64% 64% 64% 64% 64% 64% 64% 79% 96% 96% IV 51% 51% 51% 51% 51% 51% 51% 79% 81% 91% V 32% 32% 32% 32% 32% 32% 32% 37% 69% 90% TOTAL 67% 68% 69% 70% 70% 73% 75% 88% 94% 96% I 15% 17% 31% 46% 50% 90% 98% 100% 100% 100% II 0% 0% 0% 0% 0% 2% 29% 99% 100% 100% III 8% 8% 8% 8% 8% 8% 8% 72% 100% 100% IV 13% 13% 13% 13% 13% 13% 13% 44% 85% 100% V 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 11% 71% 97% TOTAL 8% 9% 15% 22% 24% 42% 54% 88% 98% 100% Siç mund të shihet, plani implementimit është përshtatur për të ptimizuar përballueshmërinë në dispzicin, që rezultn në plan investiv më agresiv, që përfundn gjithashtu në 2036, pr filln në 2017 në qytetet kryesre në vend të 2019 si datë e fillimit që është knsideruar fillimisht. Caqet e knvergjimit për lljet e ndryshme të aglmeracineve janë: Figura 53 Mbulueshmëria me grumbullimin e ujërave të ndtura urbane në aglmeracine Skenari i qëndrueshëm 120% Mbulueshmëria me grumbullimin e ujërave të ndtura 100% 80% 60% 40% 20% I II III IV V TOTAL 0% Strategjia për Ujërat e Ksvës

208 MILLION Figura 54 Trajtimi i Ujërave e Ndtura Urbane në Aglmeracine Skenari i Qëndrueshëm 120% Trajtimi i Ujërave të Ndtura - Pajtueshmëri e pltë 100% 80% 60% 40% 20% I II III IV V TOTAL 0% Knvergjenca nën skenarin e ri Knvergjenca nën skenarin e Rastit Bazë Figura 55 DTUNU Përputhshmëria: Skenari Bazë 120% Trajtimi i ujërave të ndtura urbane - Përputhshmëri e pltë Figura 56 DTUNU Përputhshmëria: Skenari i Qëndrueshëm Trajtimi i Ujërave të Ndtura - Pajtueshmëri e pltë 100% 120% 80% 100% 80% 60% 40% TOTAL 60% 40% TOTAL 20% 20% 0% % Plani i investimeve që rezultn nga ky skenar është ilustruar me pshtë: Figura 57 Kstja për Arritjen e Përputhshmërisë Ujërat e Ndtura Skenari i Qëndrueshëm Termat Nminal ADMIN OPEX CAPEX Strategjia e Ujërave të Ksvës