DRAGAN ĐURIČIN profesor Ekonomskog fakulteta u Beogradu: Strukturna kriza je slobodni pad

Transcription

1 Broj 74 Oktobar 2012 Godina XII spremni za trku na tržištu From page 51 KORAK in English DRAGAN ĐURIČIN profesor Ekonomskog fakulteta u Beogradu: Strukturna kriza je slobodni pad RUŽICA ĐURĐEVIĆ predsednica Saveta za žensko preduzetništvo: Ženska ruka u teškoj industriji

2

3 RUBRIKA SADRŽAJ 3 broj 74 3 Nadnaslov Broj 74 Naslov Izdaje: Privredna komora Srbije Podnaslov Direktor Centra za marketing, informisanje i promocije: Ivan Jakšić Rukovodilac Službe za informisanje: Milan Nedić Glavni i odgovorni urednik: Mirjana Stefanović Novinari: Branislav Gulan, Nada Mitrović Prevod na engleski: Katarina Gavrić Dizajn časopisa: Zoran Boldorac Grafičko - tehničko uređenje Nemanja Ilić Štampa Politika AD Adresa redakcije: Resavska 13-15, Beograd informisanje@pks.rs Telefon: Fax: Marketing: marketing@pks.rs Besplatno izdanje I M P R E S U M Prva sednica Upravnog odbora PKS: Mala preduzeća platila ceh krize Evrokomora: Solidarnost sa Komorom Srbije Pravo javnosti da zna: PKS nagrađena za najbolji Informator o radu Antonio Ćezare Ferera, generalni direktor FAS, Kragujevac: Spremni za trku na tržištu Sedma sednica Skupštine PKS: Najvažnije rešavanje problema nelikvidnosti Menadžment forum Jugoistočne Evrope: Komore - podrška poslovnim liderima KORAK: časopis Privredne komore Srbije / glavni i odgovorni urednik Mirjana Stefanović , br. 1 (30. jun)-. - Beograd (Resavska 15) : Privredna komora Srbije, (Beograd: Politika) cm Nasl. str. prištampanog engl. izdanja: Korak: magazine of the Serbian Chamber of commerce ISSN X = Korak COBISS.SR-ID Aleksandar Grunauer, direktor projekta: Lokalni ekonomski razvoj u regionu Dunava

4 broj 74 Prva sednica Upravnog odbora PKS Mala preduzeća platila ceh krize 4 događaji u pks Upravni odbor PKS usvojio je predlog prioritetnih mera, koje će uputiti Radnoj grupi za privredu Nacionalnog saveta za privredni oporavak i izabrao članove Poslovnog saveta PKS Na prvoj sednici Upravnog odbora PKS u novom sazivu, održanoj 2. oktobra ove godine, predsednik PKS Miloš Bugarin upoznao je članove sa aktivnostima Nacionalnog saveta za privredni oporavak i njegove Radne grupe za privredu, u čijem radu i sam učestvuje. On je podsetio na predlog od 10 mera Nacionalnog saveta, izražavajući nadu da će to novoformirano telo ponuditi odgovarajuća rešenja za poboljšanje stanja u privredi. Negativni trendovi privrede u prvom i drugom kvartalu, nastavljaju se i u trećem i četvrtom, tako da će srpska privreda ovu godinu verovatno završiti u recesiji, rekao je Miloš Bugarin. Na sednici Upravnog odbora PKS ocenjeno je da su najveći problemi srpske privrede pad privredne aktivnosti i izvoza, visoka nelikvidnost i dug države prema realnom sektoru od 110 milijardi dinara, rast sive ekonomije i rast nezaposlenosti koja je dostigla rekordnih 28 odsto. Predsednik PKS je ukazao i na nesrazmerni broj zaposlenih u javnom i realnom sektoru, gde u javnom radi oko ljudi, a u realnom sektoru tek nešto više od , što je neprirodno i mora da se promeni. Bugarin je ocenio da nova vlada mora da ojača fiskalnu disciplinu, ali i da poboljša poslovni ambijent. On je najavio da će PKS do kraja godine predložiti Vladi i paket mera za poboljšanje stanja i jačanje proizvodnje u poljoprivredi. Nastavlja se pad industrijske proizvodnje Potpredsednica PKS Vidosava Džagić rekla je da je u drugom kvartalu ove godine zabeležen pad bruto domaćeg proizvoda (BDP), koji je prema podacima MMF-a iznosio 0,6 odsto, a prema domaćim analitičarima i više, jer su oni uzeli u obzir i efekte suše na proizvodnju hrane. Zabrinjavajući je i rast inflacije, upozorila je Džagićeva i ukazala da će rast cena, izazvan rastom PDV, posebno poskupljenje hrane, dovesti do kraja godine do dvocifrene inflacije, a to će pogurati inflaciju i u godinu. Kurs dinara prema evru za sedam meseci ove godine opao je za 11,7 odsto u ovoj godini, dok su devizne rezerve smanjene sa 11,6 milijardi na 10,1 milijardu evra, zbog intervencija na deviznom tržištu, u cilju odbrane stabilnosti kursa, navela je potpredsednica PKS. Ukupne obaveze po javnom dugu iznose 15,47 milijardi evra, predočila je Vidosava Džagić i dodala da je naša zemlja u maju mesecu morala da izdvoji 42,6 odsto vrednosti izvoza za otplatu dugova. U junu

5 događaji u pks 5 broj 74 ove godine, 18 odsto preduzeća sa blokadom računa pripadalo je malim i srednjim preduzećima (MSP), ali je njihova visina blokade desetak puta veća nego kod velikih preduzeća, tako da se može reći da su MSP platila ceh krize. Takođe, 82 odsto iznosa blokade odnosi se na blokade trećeg stepena, kada privreda duguje privredi ili privreda bankama, rekla je potpredsednica PKS i zaključila da imamo situaciju u kojoj svi svima duguju, a niko nikom ne plaća. Industrijska proizvodnja u avgustu opala je 3,7 odsto u odnosu na početak godine i taj trend se nastavlja, upozorila je Vidosava Džagić. I dalje je usporena kreditna aktivnost banaka prema preduzećima, a učešće rizičnih plasmana je oko 24 odsto. Predsednik PKS izvestio je članove Upravnog odbora o razgovoru koji je imao sa ministrom finansija i privrede Mlađanom Dinkićem, u vezi sa Zakonom o komorama koji treba da stupi na snagu 1. januara S obzirom da je taj Zakon donet po hitnom postupku, sa odloženim delovanjem i bez javne rasprave, dogovoreno je preduzmanje odgovarajućih koraka ka donošenju boljih zakonskih rešenja, prilagođenih potrebama privrednika i očuvanju komorskog sistema, koji u Srbiji neprekidno postoji 155 godina. Primedbe privrednika Imenovanja Upravni odbor PKS doneo je odluke o imenovanju sekretara u PKS, i to: Dragana Šabić, za sekretara Udruženja za ugostiteljstvo i turizam, Slobodan Petrović, za sekretara Udruženja za energetiku i energetsko rudarstvo, Dragana Muždalo, za sekretara Odbora za ekonomske odnose sa inostranstvom, Mirko Prlja, za sekretara Udruženja za kreativnu industriju, dr Nikola Majinski, za sekretara Udruženja rudnika metala, crne i obojene metalurgije PKS. Imenovani su i direktori predstavništava Privredne komore Srbije u inostranstvu, ali na period od tri meseca, zbog moguće racionalizacije. Za direktora Predstavništva Privredne komore Srbije u Crnoj Gori Podgorica, imenovan je Radivoje Rašović, za direktora Predstavništva Privredne komore Srbije u Nemačkoj Frankfurt, imenovana je mr Milanka Vučić, za direktora Predstavništva Privredne komore Srbije u Belgiji Brisel, imenovana je Gordana Zrnić. U diskusiji članova Upravnog odbora PKS ukazano je na još niz problema s kojima se suočavaju privrednici. Dragan Kuzmanović, vlasnik Domisa iz Čačka, ukazao je na ogromne štete koje trpe izvozne firme, kakva je njegova, zbog nerealnog kursa, i zatražio da Vlada donese mere kojima bi se pomoglo izvoznicima da opstanu. Kuzmanović je kritikovao usmeravanje podsticajnih sredstava vlade u grane koje ne zapošljavaju, umesto u poljoprivredu, i zatražio da se bolje prilagode potrebama i razdvoje agrarne mere za Vojvodinu i druge delove Srbije. Miroslav Tlačinac, vlasnik Amige iz Kraljeva, takođe je upozorio na problem izumiranja sela i nesrazmeru u platama u nerazvijenim i razvijenim delovima Srbije, uz iste cene osnovnih namirnica i energenata. Bilo je reči i o članu 7 Zakona o javnim nabavkama, koji će, po rečima Tlačinca, od nas napraviti nadničare u sopstvenoj zemlji. Vrednost javnih nabavki u Srbiji iznosila je 293 milijarde dinara, ali je ona desetinama puta veća u onom segmentu koji nije pod kontrolom. Petrašn Jakovljević iz Metalca Gornji Milanovac ukazao je na problem obrazovanja u Srbiji koje ide u pogrešnom pravcu i nije u funkciji privrede i proizvodnje, navodeći da od upisanih brucoša ove godine, bar polovina njih neće se osposobiti za mesto u realnom sektoru, dok s druge strane privrednici imaju problem da nađu potrebne profile radnika, pre svega alatničare na CNC mašinama. Branko Knežević, generalni direktor Mostogradnje, zatražio je da zakon o pomoći i podršci građevinskoj industriji u uslovima krize, koji važi do kraja godine, bude produžen i na 2013, jer kriza sigurno neće biti ublažena u tom periodu M.S. Poslovni savet PKS Na prvoj sednici novog saziva Upravnog odbora Privredne komore Srbije izabrani su članovi Poslovnog saveta PKS, i to: Miloš Bugarin, predsednik Komore i po funkciji predsedavajući Saveta, Dragoljub Vukadinović, predsednik UO Holding Metalac Gornji Milanovac, Nikola Pavičić, počasni predsednik Tarket Bačka Palanka, dr Dragan Đuričin, profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Milenka Jezdimirović, generalni direktor Dunav osiguranje ad Beograd i Miodrag Babić, vlasnik BNM internešenel Novi Beograd. Savet je obrazovan kao stručno-konsultativno telo Upravnog odbora Privredne komore Srbije, sa ciljem da razmatra pitanja od značaja za razvoj privrede i unapređenje položaja privrednika Srbije, analizira opšta i sektorska privredna kretanja i mere ekonomske politike sa aspekta uticaja na uslove poslovanja.

6 broj 74 Sedma sednica Skupštine PKS Najvažnije rešavanje problema nelikvidnosti 6 događaji u pks Srbija se nalazi u kombinovanoj krizi, tranzicionoj i globalnoj, rekao je profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i novoizabrani član Poslovnog saveta PKS Dragan Đuričin Skupština Privredne komore Srbije na svojoj sedmoj sednici usvojila je Predlog mera Nacionalnog saveta za privredni oporavak i preporuke Menadžment foruma Jugoistočne Evrope godine, na kome je učestvovalo više od 250 privrednika, ekonomskih teoretičara i 65 panelista. Obrazlažući preporuke Foruma, profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i novoizabrani član Poslovnog saveta PKS Dragan Đuričin ukazao je da je ključno što je Forum bio posvećen poslovnim liderima u ulozi predlagača rešenja vladama za prevazilaženje krize. Poseban problem za Srbiju je u tome što se ona nalazi u kombinovanoj krizi, s jedne strane sopstvenoj, tranzicionoj, a s druge, pod uticajem globalne krize. Zaključak učesnika Foruma jeste da je neophodan zaokret u vođenju ekonomske politike, jer je do sada monetarna politika prednjačila, fiskalna je bila u senci, a ostalih nije ni bilo, naglasio je Đuričin. On je pozitivno ocenio mere Vlade za smanjivanje deficita budžeta, ukazujući da bi sledeći korak morao biti restrukturiranje, uz nove investicije u prioritetnim sektorima. BDP 32 odsto manji nego pre 30 godina Rešenja za prevazilaženje krize Đuričin vidi i u izdavanju koncesija, dokapitalizaciji i zajedničkim ulaganjima u proizvodnju u sektoru energetike, infrastrukture, poljoprivrede, kroz uspostavljanje privatno-javnog partnerstva, izradu strategije privlačenja stranih di-

7 događaji u pks 7 broj 74 rektnih investicija, zatim efikasno korišćenje zajmova Svetske banke, EIB i ostalih institucija. Potencijalno rešenje je i formiranje klastera oko preduzeća, svojevrsnih oaza preduzetništva. Porazno je da Srbija danas ima 32 odsto manji BDP nego pre 30 godina, ukazao je Đuričin, naglašavajući da je poseban problem finansijski sektor, koji je u Srbiji deo problema a ne rešenja. Promene u toj sferi biće teško sprovodive, jer dominiraju strane banke, sa svojim autonomnim interesima. Članovi Skupštine, podstaknuti izlaganjem profesora Đuričina, ukazali su na problem visokih kamata na kredite, koje dostižu 11 odsto, za razliku od zemalja u okruženju u kojima su znatno niže. Veliki problem i dalje je pronalaženje kreditora i obezbeđenje garancija. Predsednik PKS Miloš Bugarin upoznao je članove Skupštine sa aktivnostima Nacionalnog saveta za privredni oporavak i predlog od 10 mera za poboljšanje stanja u privredi. Bugarin je naveo da se industrijska proizvodnja u Srbiji danas nalazi na oko 40 odsto nivoa koji je imala godine. Miloš Bugarin je najavio da će za mesec dana biti organizovan sastanak sa ministrom finansija i ekonomije, radi rešavanja problema neusklađenosti fiskalne i monetarne politike s industrijskom. Na sastanak će biti pozvan i guverner i predstavnici poslovne zajednice, kako bi se izvršio pozitivan pritisak na predstavnike zakonodavne i izvršne vlasti. Predsednik PKS saglasio se sa učesnicima u raspravi koji su ukazali na nepostojanje adekvatne strategije u poljoprivredi, najavivši da će do Nove godine biti organizovan sastanak sa ministrom poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, predstavnicima bankarskog sektora, realnog sektora iz primarne poljoprivredne proizvodnje i prerađivačke industrije. Svih problema setimo se kada nastanu suša ili poplave, rekao je Bugarin. On je pozitivno ocenio najavu dva puta većeg budžeta za poljoprivredu, u odnosu na prethodni, ali je upozorio na važnost kriterijuma za dodelu sredstava iz budžeta i njihove podsticajnosti za industriju. Sporazumno restrukturiranje ili ekviti finansiranje Predsednik je ukazao da radna grupa Nacionalnog saveta za privredni oporavak trenutno rešava prioritetne probleme, među kojima je nelikvidnost. U tom smislu, PKS je predložila donošenje Zakona o rokovima izmirivanja novčanih obaveza, novog Zakona o javnim nabavkama i Zakona o faktoringu. Predlog je i donošenje dinamičkog plana izmirivanja starih dugova države, uključujući i lokalnu samoupravu, fondove i javna preduzeća i uspostavljanje kontrole realizacije plana. U predlogu mera koje je PKS uputila radnoj grupi za privredu Nacionalnog saveta je i rešavanje problema nelikvidnosti privrede i podsticanje poslovnih banaka i kompanija koje imaju problem održanja likvidnosti, da primenjuju Zakon o sporazumnom finansijskom restrukturiranju. Druga grupa mera za preduzeća koja ne Mandati mogu da servisiraju svoje obaveze po osnovu kredita, a imaju konkurentan proizvod, tržište i potencijal za razvoj i spadaju u grupu MSP, podrazumeva preuzimanje obaveze otplate kredita od strane Fonda za razvoj kroz tzv. ekviti finansiranje do 20 odsto kapitala društva na period od tri godine i sa jasno definisanom izlaznom strategijom, poput modela EBRD. U finansiranju izvoza neophodno je rešiti problem gubitka na osnovu kursnih razlika, obezbeđenje kontra-garancija za primljene avanse kupaca po osnovu izvoznih ugovora, obezbeđenje garancija za dobro izvršenje posla po osnovu izvoznih ugovora i obezbeđenje obrtnih sredstava za pripremu izvoza po sklopljenim izvoznim ugovorima. Da bi se to postiglo, važno je umanjiti osnovicu za obračun obavezne rezerve za prirast kredita odobrenih privredi za pripremu proizvodnje za izvoz i finansiranje izvoza. Osim kratkoročnih, predložene su i srednjoročne mere koje se odnose na sektor radnog zakonodavstva, poreski sistem, javni sektor, obrazovanje i izvore finansiranja, posebno u sektoru industrije M.N. - N.M. Članovi Skupštine Privredne komore Srbije verifikovali su mandat novoizabranog člana Skupštine i jednoglasno se izjasnili za reizbor potpredsednika PKS Mihaila Vesovića i dr Slobodana Samardžića. Usvojen je i Pravilnik o izmeni Pravilnika o Stalnom izbranom sudu pri PKS i verifikovana Odluka o izboru potpredsednika i zamenika predsednika Stalnog izbranog suda, kao i Lista 69 arbitara Stalnog izbranog suda (Arbitraže) pri PKS. Za predsednika Arbitraže pri PKS izabran je dr Miloš Živković, docent na Pravnom fakultetu u Beogradu, a za zamenika predsednika dr Vladimir Pavić, vanredni profesor na Pravnom fakultetu u Beogradu. Na listi arbitara nalaze se profesori Univerziteta u Beogradu, Nišu, Novom Sadu i Kragujevcu, sa ekspertskim znanjem i iskustvom u oblasti arbitraže i advokati najuglednijih advokatskih kancelarija specijalizovanih za arbitražne postupke.

8 broj 74 8 analize Zaokret u vođenju ekonomske politike Strukturna kriza je slobodni pad Kriza u kojoj se nalazimo je strukturne prirode, nije ciklična. Čekanje da kriza izađe iz faze pada i uđe u fazu prosperiteta je besmisleno, jer kada imate strukturne probleme vi se nalazite u slobodnom padu, a ne u zakonitoj tendenciji sinusoide koja ide gore-dole Autor: Prof. dr Dragan Đuričin, član Poslovnog saveta PKS strukturnoj krizi menjaju se i U anatomija i fiziologija sistema, odnosno menjaju se elementi sistema i menja se njegovo funkcionisanje.takođe, strukturna kriza je takva da dugo traje. Prof. Mencinger, jedan od učesnika Poslovnog foruma jugoistočne Evrope, rekao je kriza će prestati kada naviknemo da živimo sa njom, što će reći da će ona trajati jako dugo, a mi samo moramo da se naviknemo da se suočavamo sa njenim negativnim posledicama. Primarni problem za Srbiju predstavlja to što je Srbija, zapravo, privreda koja se nalazi u kombinovanoj krizi. Ona se nalazi u sopstvenoj tranzicionoj krizi koja kreće od početka devedesetih godina i nalazi se pod uticajem udara globalne ekonomske krize, tako da je interakcija te dve krize veoma negativna i gde god krenete krenete li od internog ka eksternom ili od eksternom ka internom planu naići ćete na gotovo nepremostive probleme. Iz ovih razloga, zaključak učesnika Foruma je bio da mora doći, pre svega, do zaokreta u vođenju ekonomske politike. Detronizovati monetarnu politiku Do sada su ekonomske politike u zapadnoj hemisferi, a i u Srbiji, vođene na nači da je monetarna politika bila kraljica ekonomskih politika, da je fiskalna politika održavala kredibilitet zemlje spolja i na neki način bila u senci monetarne politike, a da drugih politika nije ni bilo, uz obrazloženje da će marketizacija privrede obezbediti da nevidljiva ruka tržišta deluje. Šta ima država da se meša, kada je država i neadekvatan vlasnik i neadekvatan regulator? Što više liberalizma, to efikasnija privreda, bile su osnovne preporuke. Normalno, to je logički oksimoron, jer da postoji nevidljiva ruka tržišta, ne bi se ni zvala nevidljiva. Ono što je važno za vođenje ekonomskih politika danas, to je uvođenje tzv. heterodoksnog pristupa, umesto ortodoksnog pristupa koji se u suštini bazirao na monetarnim merama i uglavnom na monetarnom modelu inflacionog targetiranja, gde predviđate za 6 do 12 meseci kolika će biti inflacija, a onda varijabilama monetarne politike nastojite da kontrolišete tu inflaciju, s tim da je target za Srbiju bio da inflacija bude ispod dvocifrene. Na drugoj strani, ona je u samo četiri od poslednjih 12 godina bila jednocifrena. Kada bi se u inflaciju uključile i cene energenata, onda bi ona bila znatno iznad objavljivanih procenata. Pri tome je u vođenju tih politika potrošen ogroman novac, potrošeni su prihodi od privatizacije, potrošeni su prihodi od stranih direktnih investicija, potrošene su doznake, a privreda je i dalje ostala nekonkurentna. Heterodoksni okvir za ekonomske politike kaže da su pored velikih ili makropolitika (monetarne i fiskalne) bitne i industrijske politike, koje treba da pronađu sektore razmenjivih proizvoda, proizvoda koji imaju antiimportne ciljeve, tj. smanjuju uvoz, kao i eksportne ciljeve, tj. povećavaju izvoz. Jedino je izvoz uporište spoljne finansijske stabilnosti. Zaduživanje i korišćenje sredstava od privatizacije, stranih direktnih investicija i slično, za održavanje makrostabilnosti je palijativno, jer povećava dug zemlje, a dug zemlje je breme koje smanjuje profitabilnost privrede. U smanjenoj profitabilnosti nema prostora za reinvestiranje, pa kada nema prostora za reinvestiranja nema održive zaposlenosti. Privredna komora Srbije je mesto gde se definišu industrijske politike u prioritetnim sektorima kao što su energetika, prehrambena industrija, prerađivačka industrija, logistika, informaciono-komunikacione tehnologije, itd. Te politike nisu klišei. One zahtevaju poznavanje komparativnih prednosti i

9 analize 9 broj 74 originalnu viziju pozicioniranja vis à vis mogućih konkurenata. Logika industrijskih politika nije bila dobrodošla na Zapadu dugo godina. Do globalne krize to pitanje je bilo ignorisano. Međutim, ako pogledate kako su makroekonomske politike vodile današnji ekonomski džinovi, kao što su Koreja, Kina, Indija, Brazil, Južnoafrička Republika, onda ćete videti da je osnova njihovih makroekonomskih politika bila upravo podrška sektorima razmenjivih proizvoda, a velike makroekonomske politike, monetarna i fiskalna, tretirane su samo kao podmazivači industrijskih politika. Logika je bila da velike politike, zapravo, treba da uvedu nekoliko automatskih stabilizatora koji će obezbediti da se privreda vrati na neki ravnotežni nivo, ako se pregreje, a ako nije dovoljno dogrejana, da se stimulansima reaguje da se podigne na viši nivo. Suština je da privreda raste po održivim stopama rasta. Likvidnost uslov preživljavanja Apsolutni prioritet u Srbiji je održavanje unutrašnje i spoljne likvidnosti. Naša privreda podseća na traumatizovanog pacijenta koji je doživeo tešku saobraćajnu nesreću, ima nekoliko preloma i krvari na sve strane. Da bi preživeo, on mora da ima minimalnu količinu krvi, ali on neprekidno gubi krv. Zaključujemo, njemu treba infuzija da bi preživeo, a posle će se razmatrati kako će on napredovati u životu. Znači, održavanje likvidnosti je sada apsolutni prioritet. Drugi problem je restrukturiranje privrede. Rečju, reforma. Međutim, mi nemamo šta posebno da restrukturiramo. Ono što je ostalo, prilično je u problemu, a ono što je dobro, smanjuje nivo aktivnosti zbog neadekvatnog ambijenta. U krizi u kojoj se u ovom trenutku nalazi svet postoje dva vodeća trenda. Jedan trend je komoditizacija sirovine, repromaterijali, hrana, osnovni proizvodi. Drugi trend je high end proizvodi, proizvodi najvećeg stepena dodate vrednosti. Da li Srbija može da proizvodi high end proizvode? To bi bilo odlično, ali je nerealno. Šta Srbija može? Može da proizvodi ono gde ima komparativne prednosti, što se oslanja na poljoprivredu i što se oslanja na prirodne resurse koji se mogu eksploatisati i što je u krajnjem smislu razmenjiv proizvod. Krediti nisu opcija Kako finansirati te investicije? Ne iz kredita. Mi se nalazimo na granici prezaduženosti. Mnogi će reći da zaduženost privrede Srbije nije faktor ranjivosti, jer se nalazimo ispod crvene linije od 90% BDP kada saberemo javni i privatni dug. Državni dug je 60% BDP. Većina zemalja Evropske unije ima mnogo veći dug. Dug Nemačke je skoro dva BDP, ali nije problem u tome. Problem je u impotentnosti privrede, odnosno niskom nivou aktivnosti. Dakle, krediti nisu opcije. Šta su opcije? Moguće su koncesije, moguće je da država odobri da neko izgradi, eksploatiše i da nakon, recimo, 20 godina vrati zemlji investiciju u ruke, a da u međuvremenu napravi infrastrukturu do Milanovca i Čačka, kako bi se posle komercijalni investitori pojavili u industrijskim zonama tih gradova. Moguće je ići i na dokapitalizaciju zajedničkim ulaganjem u oblastima koje su interesantne, jer daju razmenjive proizvode (energetika, prehrambena industrija, poljoprivreda itd.). Tu su, takođe, i privatna-javna partnerstva. Svi oni koji imaju slobodna sredstva i žele sa državom da uđu u unosne poslove, treba da to učine. Država se ne zadužuje, podiže se nivo aktivnosti i počinje da deluje investicioni multiplikator. Strane direktne investicije su dobrodošle. To niko ne treba da sprečava, naročito ako postoje dobro pozicionirani tržišni nišeri, koji su izvozno orijentisani, koji mogu da privuku strane investitore kao partnere u investicijama. Takođe, dobro su došle i investicije koje se po osnovu zajmova finansiraju od strane Svetske banke, Međunarodne banke za obnovu i razvoj, Evropske banke za obnovu i razvoj i dr. Danas postoji preko 100 miliona dolara od Svetske banke za navodnjavanje još uvek neiskorišćeno iz razloga što nema projekata. Korak u dobrom pravcu su i pregovori sa kineskim investitorima i kineskim finansijerima za puteve koji nas neće ništa koštati ili će nas malo koštati, zato što će biti na bazi koncesija. Država pregovara sa elektroprivredama velikih država o dokapitalizacijama, u prehrambenom sektoru pripremaju se pregovori o

10 broj analize dokapitalizacijama na velikim i interesantnim tržištima Ruske Federacije itd. Predlozi koje mi dajemo od godine izgleda da su konačno naišli na plodno tlo. Transfer kapitala iz Srbije preko poslovnih banaka Konačno, za oživljavanje privrede neophodna je dobra monetarna politika sa automatskim stabilizatorima. Glavni automatski stabilizator u monetarnoj sferi je devizni kurs. Ako je on stabilan i konkurentan, privrednici mogu da planiraju, mogu da prave biznis- planove, da planiraju investicije, da ulaze u zajednička ulaganja, jer postoji izvesnost. Ako je kurs konkurentan, oni mogu da izvoze, a istovremeno uvoz nije isplativ. Stabilan i konkurentan kurs podrazumeva promenu monetranog modela, sa modela inflacionog targetiranja na model monetarnog odbora. Kada pogledate okruženje Hrvatska je sa stabilnim kursom, Bosna i Hercegovina ima monetarni odbor, dakle stabilan kurs, Slovenija je u evro-zoni, ali su u Sloveniji prosečne kamate 5,25%, iako je Slovenija u ozbiljnim ekonomskim problemima. U Hrvatskoj kamate su oko 6%, u Bosni između 4 i 5%, a u Srbiji 11%. Pri tome, dodatno breme je devizni rizik i ogromna nepoznanica oko toga šta će biti u budućnosti. Reforma finansijskog sektora, takođe, treba da bude obavljena. To će biti jako teško, jer u finansijskom sektoru dominiraju strane banke. Sada će nam se politika isključive orijentacije na strane banke osvetiti, jer mi, zapravo, nemamo tačke uporišta preko kojih bismo mogli da delujemo konkurentno na finansijski sektor.možda se to pitanje može rešiti geopolitičkim merama. Recimo, šta bi se desilo kada bi ruske banke, u okviru programa političke podrške Srbiji za preživljavanje, unele tri milijarde evra kapitala i plasirale ga po stopama koje su veće nego u Evropskoj uniji, a duplo manje nego u Srbiji, recimo 5,5% ili 6%. Automatski bi svi oni koji su zaduženi kod stranih banaka prešli u te banke i kamate stranih banaka, ako bi htele da zadrže klijente, morale bi da padnu na taj nivo. Radna snaga je inflacioni faktor Imam utisak da su naši političari taoci makroekonomista koji stalno mantraju ravnoteža, ravnoteža, ravnoteža, inflacija, inflacija, inflacija, flotirajući kurs, odbrana kursa, rezerve ćemo koristiti da odbranimo kurs, a iza te priče valja se jedan novi transfer kapitala iz Srbije preko poslovnih banaka. Na kraju, pored svih problema i rizika kojima je privreda Srbije izložena, potrebno je spomenuti problem koji na niskom nivou aktivnosti ne dolazi do izražaja, ali koji je fundamentalan i preti da ograniči mogućnosti ekonomskog rasta u budućnosti. Mi nismo svesni tzv. raketne strukture populacije u Srbiji. Nekada je to bila piramida, gde su baza bila deca, a na vrhu najstariji. Sada je prosek u Srbiji 43 godine starosti, sa tendencijom nagore. Dva su razloga za to. Jedan je poboljšanje uslova života i napredak medicine, a drugi zaprepašćujuće niske stope nataliteta. Posledično, mladost koja je nekada bila baza piramide sada postaje rep rakete, a pritom je u tom segmentu nezaposlenost 55%. Čisto ekonomski posmatrano, zbog prethodnog problema radna snaga u Srbiji je inflacioni faktor, a imajući u vidu nivo razvijenosti, trebalo bi da bude deflacioni faktor (niska cena rada). Bez obzira što su plate niske, produktivnost rada je još niža. Rad je relativno skup. To je strašna kontradicija. Ono što je problem sa populacionim rizikom je to što se ne može eliminisati u mandatu jedne vlade. Može se rešiti u mandatu četri, pet vlada, koje moraju imati kumulativnu i konzistentnu politiku Sigurna, sve ove godine! JUBMES banka a.d. Beograd Bulevar Zorana Đinđića BEOGRAD Phone: ( ) www. jubmes. rs

11 eurochambres 11 broj 74 Sastanak grupe komora sa obaveznim članstvom u sedištu Evrokomore Solidarnost sa Komorom Srbije Komore sa obaveznim članstvom jedine omogućavaju da se na jednom mestu okupe velike i male firme, rekao je potpredsednik PKS Mihailo Vesović na sastanku u sedištu Evrokomore u Briselu, na kome je izražena solidarnost sa PKS u nastojanju da očuva komorski sistem u Srbiji Briselu, u sedištu Evrokomore U (Eurochambers), 25. septembra održan je sastanak grupe komora sa obaveznim članstvom, kome su prisustvovali predsednici i potpredsednici 11 nacionalnih komora (Turska, Italija, Španija, Holandija, Grčka, Austrija, Nemačka, Hrvatska, Francuska, Luksemburg, Crna Gora i Srbija). Sastanku su, kao posmatrači, prisustvovali i Alesandro Barberis, predsednik i Arnaldo Abrucini, generalni sekretar Evrokomore i predsednik Komore Poljske. Predsedavajući ove grupe Pjer Gramenja, generalni direktor Trgovinske komore Luksemburga, upoznao je prisutne sa aktivnostima koje su realizovane u prvom polugodištu Dao je kraći pregled rezultata koje su zabeležile dve do sada lansirane radne grupe za obrazovanje i obuku i za internacionalizaciju. Podsetio je da je aktivnost ovih radnih grupa bila inspirativna i za Evrokomoru, koja je u Evropskom parlamentu organizovala raspravu na temu Stručno obrazovanje i obuka vitalni alati za zapošljavanje mladih i rast, s namerom da ukaže na značaj uloge komora u procesu obrazovanja. Pored pomenutih sastanaka, kao važna aktivnost istaknuta je podrška koju su komore sa obaveznim članstvom dale Komori Španije, kako bi ona prevazišla posledice koje je proizveo novi Zakon o komorama u toj zemlji, koji predviđa obavezno članstvo, ali bez plaćanja članarine. Najavljeno je da će naredni sastanak Radne grupe za obrazovanje biti održan 4. decembra, a Radne grupe za internacionalizaciju do kraja godine. Prvom grupom predsedavaće rukovodilac Službe za obrazovanje u Komori Nemačke, a drugom predstavnik Komore Turske. Najavljeno je pokretanje i treće radne grupe, koja će se baviti komunikacijama. U nastavku, predstavnici prisutnih nacionalnih komora govorili su o aktivnostima svojih komora, koje, svaka u svojoj sredini, doprinose ublažavanju posledica aktuelne finansijske krize. Posebna pažnja bila je usmerena na definisanje vidova podrške i pomoći koje komore najjačih evropskih privreda mogu da pruže komorama koje su u jednom broju zemalja na udaru antikriznih mera. Potpredsednik Privredne komore Srbije Mihailo Vesović upoznao je prisutne sa činjenicom da pokušaji odlaganja primene novog Zakona o komorama u Srbiji ili njegove izmene, još uvek nisu urodili plodom. On je ukazao i na to da komore sa obaveznim članstvom jedine omogućavaju da se na jednom mestu okupe velike i male firme, što je veoma dobro za međusobno razumevanje i solidarnost u rešavanju problema u privredi. Predstavnik Komore Crne Gore izneo je zabrinutost u vezi nekih kretanja u regionu Zapadnog Balkana, eksplicitno pominjući situaciju u Srbiji, koja bi mogla da proizvede domino efekat u celom regionu. Ričard Veber, predsednik Komore nemačke savezne države Sarland, član Upravnog odbora Evrokomore, istakao je potrebu jačanja solidarnosti, koja po njemu ima poseban magnetizam i bez koje nema rešenja problema. Eksplicitno je podvukao da želi solidarnost sa Privrednom komorom Srbije! Na kraju, prisutni su informisani o tome da su Komitetu Evropskog parlamenta za peticije dostavljeni zahtevi za ukidanje obaveznog članstva u komorama. Učesnici skupa su ocenili da ovaj Komitet nema nadležnost za pokretanje ovakvih inicijativa, budući da je plaćanje članarine nacionalno pitanje. Stoga je podvučena potreba lobiranja prema članovima EP. Potrebno je da se pripremi drugi papir, kao odgovor na peticije koje su stigle (tri do sada), kojim bi se dokazalo da članarine nisu u koliziji sa Uredbom o uslugama. Učesnici skupa su i ovoga puta podvukli potrebu da na svim nivoima budu promovisani rezultati koje postižu komore sa obaveznim članstvom, što će biti zadatak novopokrenute radne grupe za komunikacije. Naredni sastanak grupe komora sa obaveznim članstvom najavljen je za februar 2013.

12 broj nagrade Pravo javnosti da zna PKS nagrađena za najbolji Informator o radu U Narodnoj biblioteci Srbije, povodom 28. septembra, Međunarodnog dana prava javnosti da zna, Rodoljub Šabić, poverenik za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti, uručio je Milošu Bugarinu, predsedniku Privredne komore Srbije, priznanje za najbolji Informator o radu Zahvaljujući se na ovoj uglednoj nagradi, Miloš Bugarin, predsednik PKS, naglasio je da je nacionalna asocijacija srpske privrede osnovana Zakonom o komorama i da nije budžetska institucija, ali da ima status državnih organa po osnovu javnih ovlašćenja od strane države. On je podsetio da je Privredna komora Srbije već dobila visoka priznanja u okviru obeležavanja Međunarodnog dana prava javnosti da zna. Glavno priznanje Poverenika za poseban doprinos afirmaciji prava na slobodan pristup informacijama od javnog značaja i transparentnost u radu, PKS je dobila u godini, a isto prizanje, samo u kategoriji institucija na nivou cele Republike, uručeno je nacionalnoj asocijaciji srpske privrede i za godinu. Miloš Bugarin je istakao da PKS nije samo ispunila zakonsku obavezu koju ima kao institucija osnovana zakonom i sa javnim ovlašćenjima poverenim od strane države, već se svih ovih godina ličnim primerom trudila da širi svest i afirmiše pravo na pristup informacijama od javnog značaja. Informator o radu Privredne komore Srbije zvanično je objavljen 11. marta godine na srpskom i engleskom jeziku, a nedavno je izmenjen u skladu sa novim uputstvima Poverenika. Informator je jedan od najdetaljnijih dokumenata, ima 112 strana, znatno je dopunjen i redovno se mesečno ažurira. O dobitnicima priznanja povodom Međunarodnog dana prava javnosti da zna, odlučivao je kompetentan žiri u čijem sastavu su bili predstavnici akademije, Transparentnost Srbija, Misije OEBS i UNDP Srbija, udruženja građana i profesionalna udruženja medijskih poslenika Koalicija nevladinih organizacija za slobodu pristupa informacijama, UNS i NUNS. Priznanje i statuetu za poseban doprinos afirmisanju prava na pristup informacijama, poverenik za informacije od javnog značaja, Rodoljub Šabić, uručio je predsedniku Narodne Skupštine Republike Srbije, Nebojši Stefanoviću, za doprinos afirmisanju prava na pristup informacijama i za transparentnost u radu u kategoriji najviših organa vlasti. Nagrade su uručene i gradonačelniku Grada Požarevca, predsedniku Skupštine opštine Nova Varoš i sekretaru Pokrajinskog sekretarijata za finansije AP Vojvodine. Međunarodni dan prava javnosti da zna ustanovljen je 2002, a u Srbiji se ovaj datum obeležava od godine, sa ciljem da se podstaknu svi organi javnih vlasti da poboljšaju i unaprede transparentnost svog rada i saradnju sa građanima M.N.

13 investicije 13 broj 74 Širenje internacionalnog poslovanja Kamen temeljac za prvu Bošovu fabriku u Srbiji Premijer Ivica Dačić i ministar Mlađan Dinkić prisustvovali postavljanju kamena temeljca u Pećincima. Početak proizvodnje sistema brisača za automobile planiran je za drugu polovinu Oko 70 miliona evra će biti uloženo do Boš (Bosch) Grupa postavila je kamen temeljac za svoju prvu fabriku u Srbiji, a polaganju kamena temeljca prisustvovali su premijer Ivica Dačić i ministar finansija i ekonomije Mlađan Dinkić. Proizvodni pogon, deo divizije Boš elektropokretača, gradi se u Pećincima, oko 25 kilometara od Beograda. Vodeći svetski dobavljač tehnologije i usluga uložiće oko 70 miliona evra u narednih sedam godina i planira da zaposli 620 ljudi. Boš je u decembru prošle godine potpisao ugovor za izgradnju fabrike za proizvodnju sistema brisača za automobile, proizvodnog kapaciteta oko metara kvadratnih. Izuzetno smo zadovoljni dosadašnjom saradnjom sa našim lokalnim partnerima i uvereni smo da će projekat uspešno biti završen, izjavio je Jerg Hofman, rukovodilac poslovne oblasti Sistema brisača. Proizvodi iz ove fabrike moraće da zadovolje visoka očekivanja u pogledu tehničkih performansi i kvaliteta. Intenzivnim i detaljnim obukama zaposlenih obezbedićemo da ova očekivanja budu i ispunjena, dodala je Jovanka Jovanović, generalna direktorka Boša u Srbiji. Sa sedištem u Beogradu, Boš je prisutan u Srbiji od Proizvodima iz oblasti automobilske tehnologije, ručnih električnih alata, sigurnosnih sistema i termotehnologije, kompanija snabdeva klijente u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji. Nova fabrika je deo divizije Boš elektropokretača. Sa oko Za istraživanje i razvoj 4,2 milijarde evra Robert Boš (Robert Bosch) d.o.o. je regionalni ogranak Boš Grupe. Sa sedištem u Beogradu osnovan je 2006, a pokriva i područje Crne Gore i Makedonije. Ova tržišta snabdeva proizvodima pod robnim markama Bosch, Beissbarth, Sicam, Cargo, Skil, Dremel i CST/Berger. Boš Grupa je vodeći svetski dobavljač tehnologija i usluga u oblasti automobilske tehnologije, robe široke potrošnje i građevinske tehnologije. Više od zaposlenih ostvarilo je prodaju od 51,5 milijardi evra u fiskalnoj Boš Grupa sastoji se od Robert Bosch GmbH i oko 350 podružnica i regionalnih kompanija u oko 60 zemalja. Ako se uzmu u obzir servisni i prodajni partneri, Boš je zastupljen u oko 150 zemalja. Ova svetska razvojna, proizvodna i prodajna mreža osnova je za dalji rast. Boš je potrošio oko 4,2 milijarde evra za istraživanje i razvoj u 2011, a preko patenata primenjuje se širom sveta. zaposlenih na preko 20 lokacija širom sveta, ova divizija pruža inovativna rešenja i usluge za električne podizače prozora, upravljačke mehanizme, motore za pokretanje sedišta i krovnih prozora. Pored toga, divizija obezbeđuje motore za upravljačke mehanizme sa električnim pogonom za dvotočkaše, poznate i kao E-bike, kao i module za hlađenje motora i klimu u vozilima, vodene pumpe i ventile, kao i sisteme brisača Tanja Rap

14 broj gost koraka Intervju: Antonio Ćezare Ferera, generalni direktor FAS, Kragujevac Spremni za trku na tržištu Pokrićemo sve evropske zemlje do kraja ove godine, a sledeće ćemo izvoziti 500L u više od 100 država širom sveta, uključujući i SAD, kaže Antonio Ćezare Ferera, generalni direktor Fiat automobili Srbija Novi model iz kragujevačke fabrike Fiat automobili Srbija (FAS) izlazi na evropska i svetska tržišta u vreme kad je kriza ključna reči svih privrednih vesti. U takvom ambijentu automobilska industrija jedna je od najugroženijih grana. Ipak, model 500L iz Kragujevca prugom Beograd Bar putuje na jug, a preko Subotice na sever. Oni koji pamte dovoljno dugo, sećaju se da je i davne 1955, kad je iz Kragujevca izašao prvi legendarni fića, postavljano pitanje: Ko će to da kupuje? Ubrzo, kao da se fićom dovezao period ubrzanog rast privrede i standarda. U želji da i novi model 500L postane simbol bolje budućnosti, razgovarali smo za Korak sa generalnim direktorom FAS Antoniom Ćezare Fererom (Antonio Cesare Ferrara), koji je od jula prošle godine na čelu kragujevačke fabrike. Odnedavno ste na čelu fabrike u Kragujevcu. Kakvi su vam utisci? Moji utisci su veoma pozitivni. Uradili smo veliki posao u proteklih godinu dana i ja sam veoma zadovoljan rezultatima. Proizvodnja je počela i naši automobili su na tržištima mnogih zemalja. Naravno, 500L smo prvo lansirali u Italiji i Srbiji. Koji je vaš prvi poslovni cilj u narednom periodu? Naš prvi poslovni cilj je da dostignemo pun kapacitet proizvodnje i da pripremimo fabriku za dalje širenje proizvodnog programa koji sledi u prvoj polovini sledeće godine. Zbog čega je Fiat 500L značajan projekat i šta od njega očekujete? Fiat 500L je važan iz puno razloga. Ovaj automobil proširuje Fiatovu ponudu i demonstrira našu viziju MPV modela B segmenta tržišta, a takođe i naš tehnološki potencijal, snažno orjentisan ka uštedi goriva i ekologiji. Za Srbiju i lokalnu zajednicu ovaj projekt ima dodatno značenje, jer nudi bolju zaposlenost, poboljšanje infrastrukture i ozbiljan rast izvoza. Koje karakteristike tog modela predstavljaju njegovu komparativnu prednost u odnosu na istu klasu drugih proizvođača? Ovaj automobil ima brojne prednosti. Njegov komfor, fleksibilnost i zapremina unutrašnjeg prostora najbolji su u klasi. Istovremeno, nudimo najviši nivo bezbednosti i vrhunske motore s najnaprednijim tehnološkim rešenjima. Dva od tri motora već ispunjavaju buduće Evro 6 standarde i važno je da naglasim da je Fiat već pet godina uzastopno brend koji beleži najnižu emisiju ugljen-dioksida među automobilima koji se prodaju u Evropi. Da li ste zadovoljni lokalnom radnom snagom? Najavljujete nova zapošljavanja do kraja godine. Koliko će novih radnika biti zaposleno i koje obrazovne strukture? U Kragujevcu postoji tradicija u proizvodnji automobila. Zbog toga nam je bilo lakše da im pružimo dobru obuku za moderne alate i opremu. Naša radna snaga je posvećena i pokazuje veoma dobar napredak u procesu proizvodnje. Naš plan je da zaposlimo novih 250 radnika do kraja godine, sve sa srednjom stručnom spremom, što će podići broj zaposlenih na Da li ste zadovoljni mrežom kooperanata u Srbiji i okruženju i šta su dalji planovi u tom pravcu? Mi smo zadovoljni našim dobavljačima i radićemo na tome da se ta mreža širi u skladu s našim potrebama i planovima. Već je počeo izvoz transportnim putevima do luke Bar i ka severu preko Subotice. Koje količine modela 500L će ići tim putevima? Da li je infrastruktura za transport odgovarajuća? Destinacije i narudžbine diktiraju načine transporta. Pokrićemo sve evropske zemlje do kraja ove godine, a sledeće ćemo izvoziti 500L u više od 100 država širom sveta, uključujući i SAD. Infrastruktura nije idealna i mi očekujemo da njen napredak prati rast proizvodnje i naše transportne potrebe. Prvi fića zastava 750 u Kragujevcu je proizveden i označio je

15 gost koraka 15 broj 74 Antonio Ćezare Ferara (54) diplomirao je industrijski menadžment na Univerzitetu u Napulju. Karijeru je počeo godine u Alfa Romeo fabrici u Pomiljanu, u kojoj je radio do godine. Potom je obavljao brojne menadžerske funkcije u kompaniji Fiat Group Automobiles, uključujući i poziciju direktora fabrika u Melfiju, Mirafioriju i Kasinu. početak progresivnog poboljšanja standarda u ondašnjoj Jugoslaviji. Očekujete li da Fiat 500L postane sličan simbol? Fiat 500L je već simbol, simbol novog početka i ubrzanog razvoja auto-industrije u Srbiji. Ja sam potpuno ubeđen da ćemo u godinama koje slede, zajedno pronaći još simbolizma u ovoj uspešnoj priči. Šta su vaša predviđanja u odnosu na svetsku ekonomsku krizu? Kakve su Fijatove strategije i odgovori na nju? Globalna ekonomska kriza udarila je auto-industriju poput oluje. Naš odgovor su investicije u nove tehnologije, energetska efikasnost i društveno odgovorno poslovanje. Mi razvijamo proizvode da budu spremni za budućnost. Kako ocenjujete saradnju sa suvlasnikom Vladom Srbije, a kako sa lokalnom zajednicom u Kragujevcu? Saglasni smo da ovaj projekt ima presudan značaj za budućnost auto-industrije u Srbiji i mi vučemo poteze u skladu sa tom činjenicom. Svako od nas ima svoj deo odgovornosti i veoma je važno da se razume da svako mora da ispuni svoju misiju kako bi ispunili zajedničke ciljeve Mirjana Stefanović

16 broj Sastanak predsednika komora regiona JI Evrope Komore podrška poslovnim liderima U okviru Menadžment foruma JI Evrope, 19. septembra u PKS održan je 20. sastanak predsednika komora iz šest zemalja Jugoistočne Evrope JIE6, na kome su kreirane preporuke i pokrenute inicijative za unapređenje saradnje JIE6 Osnov za unapređenje regionalne saradnje u uslovima ekonomske krize je što bolje međusobno povezivanje, zajedničko korišćenje poslovnih kapaciteta, udruživanje na svim poljima i oslanjanje na ekonomiju obima. Na taj način, pronašle bi se mogućnosti proizvodnje roba i usluga zajedničkim kapacitetima, za plasman na svetskom tržištu. Uloga privrednih komora ogleda se u pružanju sistemske podrške poslovnim liderima, kao i malim i srednjim preduzećima Regiona, u razmeni informacija, korišćenju zajedničkog potencijala i proizvodnog kapaciteta. Predsednici privrednih komora Regiona smatraju da aktivnosti treba da budu usmerene ka uzajamnom prenošenju iskustava u poslovanju na stranim tržištima, kao i da je potrebno izraditi strategiju nastupa na pojedinim tržištima i podstaći formiranje izvoznih klastera i njihovu internacionalizaciju. Korisno je organizovati i posete regionalnih privrednih misija, gde bi liderske kompanije bile predstavljene zajedno, u saradnji sa komorskim sistemom, kao i poslovno i strateško povezivanje domaćih i inostranih partnera, koristeći iskustva lidera u Regionu. Predsednici komora insistiraju i na prenošenju iskustva, povezivanju i uključivanju manje razvijenih kompanija u zajedniče projekte i poslove. Zajednički bi trebalo predložiti mere u vezi sa ekonomskim odnosima zemalja u Regionu sa drugim evropskim i svetskim državama i harmonizovati ih sa propisima EU i STO. Čelnici asocijacija privrednika u Regionu ukazuju da je

17 JIE6 17 broj 74 Kreiranje Kluba 100 JIE6 Da bi u periodu svetske krize bilo moguće dati dodatni podsticaj razvoju privrede, neophodno je da lideri u Regionu međusobnom saradnjom daju primer kako zajednički nastupiti u inostranstvu. U tom svetlu, od ključnog je značaja pokretanje inicijative za kreiranje liste regionalnih lidera Klub 100 JIE6 na osnovu definisanih i usaglašenih kriterijuma, formiranje Upravnog odbora, mapiranje i procena resursa ovih kompanija i podrška izradi Strategije Poslovnih lidera JIE6 do godine. Predsednici privrednih komora Regiona zalažu se da se ustanovi i sistem za regionalne zajedničke nabavke, za regionalnu zajedničku proizvodnju, kreiranje sistema zajedničkog promotivnog nastupa na trećim tržištima, kao i kreiranje Top-Reg proizvoda. Oni su preporučili i osnivanje fondova regionalnih lidera za nagradu najinovativnijem proizvodu godine, za finansiranje inovativnih Start Up kompanija u skladu sa kriterijumima Western Balkans Investments Framework, kao i da se ustanovi nagrada za najbolju Start Up kompaniju Regiona. Pružena je i podrška deklaraciji Eurochambres o stučnom obrazovanju i usavršavanju, koja predstavlja osnovu za zapošljavanje mladih i ekonomski razvoj, kao i kreiranju strategije za implementaciju deklaracije Eurochambres o stručnom obrazovanju i usavršavanju. neophodno i jačanje konkurentnosti proizvodnih preduzeća i njihovo osposobljavanje za nastup na trećim tržištima, uvođenjem tehnoloških inovacija, posebno kada su u pitanju metalska, elektro i IT industrija. Imajući u vidu značajan udeo poljoprivredno-prehrambene industrije u ukupnoj regionalnoj razmeni, posebnu pažnju, podršku i pomoć treba usmeriti prema ovom sektoru. Oporavak Regiona od posledica globalne i tranzicione ekonomske krize može biti ubrzan podsticanjem zajedničke realizacije infrastrukturnih projekata, uz angažovanje postojećih resursa građevinske industrije. Usvajanje standarda kvaliteta i usklađivanje nacionalnog zakonodavstva u zemljama koje su na putu punopravnog članstva u EU sa evropskim propisima, neophodni su preduslovi za slobodan protok robe i povećanje obima spoljnotrgovinskog prometa Regiona. Privredne komore, u saradnji sa kompanijama liderima u ovom delu Evrope, iniciraće i podržavaće aktivnosti u oblasti regionalne saradnje, posebno na polju izrade zajedničkih predloga projekata za programe EU, a formiraće se i konzorcijumi za realizaciju zajedničkih projekata, tendera i oglasa. Privredne komore nastaviće i sa aktivnim učešćem u radu regionalnih radnih grupa Foruma CEFTA komora, radi sagledavanja aktuelne privredne situacije, usaglašavanja stavova i kreiranja preporuka ka nadležnim CEFTA potkomitetima. Na 20. sastanku predsednika privrednih komora JIE6, učestvovali su Bruno Bojić, predsednik Spoljnotrgovinske komore BiH, Borko Đurić, predsednik Privredne komore Republike Srpske, Velimir Mijušković, predsednik Privredne komore Crne Gore, Samo Hribar Milič, predsednik Gospodarske zbornice Slovenije, Stojmirka Tasevska, savetnik Upravnog odbora Stopanske komore Makedonije, Goran Masnec, direktor Predstavništva Hrvatske gospodarske komore u Beogradu, Ratko Filipović, predsednik Privredne komore Vojvodine, Ivana Zeljković, generalni sekretar Privredne komore Beograda i domaćin ovog sastanka Miloš Bugarin, predsednik Privredne komore Srbije

18 broj Menadžment forum Jugoistočne Evrope Saradnja poslovnih lidera na povećanju konkurentnosti u regionu Ekonomski oporavak je nacionalni prioritet. Svi drugi ciljevi zavise od naše sposobnosti da obezbedimo ekonomski opstanak zemlje, rekao je premijer Srbije Ivica Dačić na Forumu šest zemalja Jugoistočne Evrope, održanom 19. i 20. septembra ove godine u PKS JIE6 Na Menadžment forum Jugoistočne Evrope, koji su organizovali Savez ekonomista Srbije, Hrvatsko društvo ekonomista i IEDC Poslovna škola Bled, u saradnji sa PKS, učestvovao je premijer Srbije Ivica Dačić, guverner NBS Jorgovanka Tabaković, ambasadori, glavni ekonomista Svetske banke za Evropu i centralnu Aziju Indermit Gil, šef Kancelarije Svetske banke u Srbiji Lu Brefor, i veliki broj najznačajnijih privrednika i ekonomskih teoretičara. Tema ovogodišnjeg dvodnevnog skupa je Kako poboljšati konkurentnost u JI Evropi: kontekst, strategija, ekonomske politike i uloga poslovnih lidera. Sve zemlje regiona Jugoistočne Evrope prolaze kroz tešku ekonomsku krizu kojoj se još uvek ne može sagledati kraj, ali sazreva svest o neophodnosti saradnje i ekonomskih integracija, rekao je predsednik Saveza ekonomista Srbije Aleksandar Vlahović na otvaranju Foruma u Privrednoj komori Srbije. Regionalno povezivanje kompanija Domaćin skupa, predsednik Privredne komore Srbije Miloš Bugarin rekao je da je za sve učesnike foruma ključno pitanje kako ubrzati ekonomski rast, smanjiti nezaposlenost i siromaštvo u uslovima krize. Zbog nedovršenih ili sporih tranzicionih procesa, u pojedinim zemljama regiona beleži se drastično usporavanje privrednog rasta, naglasio je Bugarin. U pojedinim zemljama regiona JIE nedovršeni ili spori tranzicioni procesi izazvali su drastično usporavanje privrednog rasta. Prema projekcijama MMF, prosečan rast u zemljama JIE u 2012, odnosno iznosiće 0,2 odsto, odnosno 1,8 odsto. Ovo vodi smanjenju državnih prihoda, pa samim tim, povećanju državnog deficita i posledično problemima u finansiranju dospelih obaveza za servisiranje spoljnog duga. Bugarin je posebno istakao da je u tranzicionom periodu došlo i do procesa deindustrijalizacije privreda u regionu, kada su stare industrije nestale, a nove nisu nastale. U prvih šest meseci došlo je do

19 JIE6 19 broj 74 pada industrijske proizvodnje od oko pet odsto u odnosu na isti period prošle godine, što nagoveštava ulazak u recesiju, rekao je Bugarin. Spori reformski procesi i strukturno prilagođavanje privrede kroz proces privatizacije, u zemljama regiona produbili su problem nezaposlenosti, a privatni sektor, koji je još uvek u razvoju, nije uspeo u dovoljnoj meri da kreira nova radna mesta. Stopa nezaposlenosti kreće se od 8 odsto u Sloveniji, do 31,2 odsto u Makedoniji. Javna preduzeća nisu do kraja transformisana i za njih još uvek nisu počela da važe tržišna pravila igre. U Srbiji, Hrvatskoj i Crnoj Gori u godini na naknade zaposlenima u javnom sektoru utrošeno je oko 10 odsto BDP, u Sloveniji i BiH oko 12,5 odsto, dok je u Albaniji i Makedoniji taj iznos bio oko pet odsto. Bugarin je posebno insistirao na kreiranju regionalnih tehnoloških mapa i na zajedničkim projektima za nastup na trećim tržištima. Predložio je uključivanje poslovnih lidera iz regiona u projekte javno-privatnog partnerstva (JPP) na regionalnom nivou, u oblasti infrastrukture, izgradnju autoputeva, železnica, gasovoda, plovnih puteva. Ne treba zanemariti ni JPP u oblasti obrazovanja, istraživanja i razvoja za potrebe industrija u regionu, rekao je Miloš Bugarin i zaključio da nijedna zemalja pojedinačno ne može imati visok nivo ekonomskog rasta, ukoliko zemlje u njenom okruženju ne prate taj isti tempo. Ekonomski model koji uvažava realnost Predsednik vlade Srbije Ivica Dačić izjavio je da je ekonomski oporavak nacionalni prioritet, i da taj oporavak ne može da se zasniva na stezanju kaiša građana, već na novim investicijama. Obraćajući se učesnicima Foruma menadžera Jugoistočne Evrope u Privrednoj komori Srbije, premijer je naglasio da svi ključni ciljevi zemlje evrointegracije, rešavanje političkih pitanja, borba protiv kriminala i korpucije, školstvo i zdravstvo zavise od sposobnosti da se obezbedi ekonomski opstanak. On je rekao da je Srbiji potreban plan za stabilnost nacionalne valute, koji mora da bude rezultat koordinacije i zajedničkog rada Vlade Srbije, monetarnih vlasti i privrede. Dačić je dodao da elementi tog plana treba da budu efikasno korišćenje instrumenata monetarne politike, privlačenje stranih investicija, sprečavanje odliva deviza, destimulisanje nepotrebnog uvoza i podsticanje izvoza. Vlada je spremna za partnerski odnos sa finansijskim sektorom, istakao je Dačić. On je naveo podatak da je u prethodnih godinu i po na ime profita banaka iz zemlje izašlo 1,5 milijardi evra, što je više nego što je ušlo od stranih investicija. To nije nelegalno, ali nije socijalno odgovorno, rekao je premijer i naglasio da reindustrijalizacija i pokretanje novog investicionog ciklusa mogu obezbediti izlazak iz krize. Građani Srbije sa najmanjim penzijama i platama nemaju odakle da štede, rekao je premijer i dodao da je potrebno da se nađe ekonomski model koji će uvažavati realnost situacije u kojoj se nalazimo. Dačić je izneo podatak da pola miliona penzionera ima penziju manju od dinara, a više od milion manju od dinara, tako da smanjenje penzija nije održivo. Šteta od ovogodišnje suše procenjena je na 1,5 milijardi evra, a taj novac je mogao biti uložen u sisteme za navodnjavanje, rekao je Dačić. On je izrazio zadovoljstvo što je konačno počela prodaja automobila proizvedenih u Fijatu u Kragujevcu. Do kraja godine planira se proizvodnja automobila i to će biti najbolji izvozni posao Srbije, rekao je Dačić. Takođe, srpski premijer najavio je i početak izgradnje gasovoda kroz Srbiju do kraja decembra ove godine, što je početak novog investicionog ciklusa. Nizak izvoz donosi probleme Srbija je u poslednjih osam godina znatno napredovala na polju investicione klime, ali to nije dovoljno, pa je i dalje teško započeti biznis u Srbiji, rekao je Glavni ekonomista Svetske banke za Evropu i centralnu Aziju Indermit Gil na Menadžment forumu Jugoistočne Evrope u PKS. On je istakao da je posao vlade da na tome radi, da propisi budu efikasniji i da regulativa bude odgovarajuća. Bez dobre investicione klime nemoguće je privući strane investicije, rekao je on. Ističući da bi Srbija trebalo da uspostavi ravnotežu u svojim finansijama i da stvori bolju disciplinu, Gil je objasnio da to ne podrazumeva nužno i mere štednje. Ako ste disciplinovani, štednja vam ne treba, ali ukoliko niste štednja vam se sama nametne, rekao je ovaj ekspert. Smanjenje javne potrošnje nije moguće preko noći, ali ako se to ne uradi, alternativa je povećanje poreza, što bi onda destimulativno delovalo na privredu. Gil je ocenio i da bi Srbija morala da povećava izvoz, koji bi morao da dostigne nivo od 50 odsto BDP, dodajući da male, zatvorene ekonomije, koje imaju nizak izvoz, lako zapadaju u problem, što se može videti na primerima Portugala i Grčke. Gil je govorio i o evropskom ekonomskom modelu, u koji su i druge zemlje imale sumnju kao što je ima Srbija, ali se on pokazao uspešnim, naročito za zemlje centralne Evrope. Gil je naveo konstataciju poljskog zvaničnika da je poslednjih 20 godina najboljih 20 godina u istoriji Poljske. Opisan kao konvergenciona mašina, ovaj model je omogućio da najsiromašnije zemlje ostvaruju intenzivniji rast od najbogatijih, čije su privrede u poslednjih 40 godina rasle po stopi od oko dva odsto godišnje. Najviše problema u evrozoni danas imaju one zemlje koje su kredite koristile za potrošnju, umesto za investicije

20 broj JIE6 Plenarna sesija 1: Makroekonomski kontekst i nova strategija konkurentnosti Sve zemlje u regionu imaju budžetski deficit Neophodno je odobravati više kredita za pokretanje proizvodnje, rekla je guverner Narodne banke Srbije Jorgovanka Tabaković, učestvujući u radu Menadžment foruma JI Evrope, na plenarnoj sesiji o novoj strategiji konkurentnosti Učestvujući u radu Menadžment foruma Jugoistočne Evrope u PKS, u prvoj plenarnoj sesiji o makroekonomskom kontekstu i novoj strategiji konkurentnosti, guverner Narodne banke Srbije Jorgovanka Tabaković rekla je da bi banke u Srbiji trebalo da se vrate tradicionalnom poslu davanja kredita za otvaranje novih radnih mesta i proizvodnju, te da će im centralna banka u tome pomoći. Guverner NBS Jorgovanka Tabaković posebno je naglasila da se malo kredita danas usmerava na kreiranje kapitala, pa je to naš veliki problem. Po njenim rečima, za praktične potrebe građana treba kreirati mogućnost da se koriste krediti za proizvodnju i stvaranje uslova da se zaradi. Jorgovanka Tabaković je istakla da NBS nije policajac i da će preventivnim merama pomagati banke da se u Srbiji osećaju dobrodošle, a da one opravdaju naziv domaćih banaka. Narodna banka Srbije mora da se doživljava, u delu kontrole, kao savetodavna institucija koja će preventivno i sistemom ranog upozorenja pomoći bankama da zarade, da ostanu ovde, ali da praktične efekte njihovog rada vide i građani, rekla je Tabaković. Kako je istakla, prioritet je da se shvati da je NBS deo ambijenta koji čine i građani i bankarski sistem, privreda i država. Cilj svih akcija koje se vode jeste da se pojača konkurentnost Srbije. Sve što se dešava u Regionu nije mimoišlo ni nas, jer NBS nije izolovano ostrvo na ovim prostorima, a neophodno je da kažem da naša potreba da budemo samostalni ne znači i da živimo sami. U akcijama koje se vode jedan od osnovnih elemenata je borba protiv korupcije i da se Srbija vrati realnom bankarstvu, rekla je guverner Narodne banke Srbije Jorgovanka Tabaković. Guverner Centralne banke Bosne i Hercegovine Kemal Kozarić ukazao je na dobru saradnju sa Narodnom bankom Srbije. Potom je naglasio da je Bosna i Hercegovina lane imala rast bruto društvenog proizvoda od 1,6 odsto, dok se ove godine očekuje da će to biti oko 0,6 odsto, dok se očekuje inflacija od oko 3,1 odsto, a nezaposlenost je najveća u regionu i iznosi 27,6 odsto. Po njegovim rečima, pokrivenost uvoza izvozom je 55 odsto, a devizne rezerve su dosta stabilne i trenutno su oko 3,2 milijarde evra. Guverner je naglasio da su završeni poslednji pregovori sa Međunarodnim monetarnim fondom i da se očekuje stend-baj aranžman vredan oko 400 miliona evra. To će doprineti da se zatvori finansijska konstrukcija u budžetu države. On je rekao da sve zemlje u regionu imaju budžetski deficit. Po njegovim rečima, i banke su se promenile i sad bolje upravljaju rizicima, nego što je to bilo prethodnih godina. Govoreći o bankarskom sistemu Bosne i Hercegovine, Kozarić je dodao da u njemu deluje 29 komercijalnih banaka u kojima je zaposleno oko radnika. Guverner Centralne banke BiH je istakao da su im najveći trgovinski regionalni partneri Hrvatska i Srbija, dok su iz Evrope to Nemačka i Austrija. Kozarić je podvukao da je u Bosni i Hercegovini cilj da se uspostavi politička stabilnost, a dugoročno to znači da ekonomija bude ispred politike. On je na kraju rekao da očekuje da će zemlje regiona u budućnosti, znatno više nego do sada, zajednički nastupati na trećim tržištima. Zamenik predsednika Fiskalnog saveta Vlade Republike Slovenije Rasto Ovin naglasio je da je cilj svih akcija što veći stepen integracija u Regionu, jer to donosi šire tržište i veću proizvodnju. Ovin je podvukao da političari treba da imaju hrabrost i viziju za odluke koje donose. Svi mi na ovim prostorima, moramo graditi sopstveni identitet, podvukao je Ovin

21 JIE6 21 broj 74 Plenarna sesija 2: Nove osnove strategije konkurentnosti Udruživanje oko kvalitetnog proizvoda Države nekadašnje Jugoslavije mogu da se razvijaju na način na koji se u početku razvijala Kina. Preduslov razvoja je da se države Jugoistočne Evrope udruže i stvore tehološki složenije proizvode, kao što su se i najrazvijenije evropske zemlje udružile da bi napravile Er-Bas, rekao je Ljubo Jurčić, predsednik Hrvatskog društva ekonomista Govoreći na drugoj plenarnoj sesiji Menadžment foruma JIE o uzrocima svetske ekonomske krize, Jože Mencinger, profesor na Pravnom fakultetu Univerziteta u Ljubljani, istakao je da je ona započela osamdesetih godina prošlog veka, kada je u raspodeli društvenog proizvoda počeo da opada udeo rada, a porastao udeo kapitala. Istovremeno, finansijski sektor je u ovom periodu pet puta brže rastao od realnog sektora privrede. Po njegovom mišljenju, Evropska komisija je u dve usvojene strategije razvoja neadekvatno odgovorila na pitanja ekonomskog i društvenog rasta i razvoja, a tek je u Strategiji Evropa predviđena puna zaposlenost, uz opasku da je široko usvojeni pojam globalizacije postao opasan i za samu EU. Javni dug u evropskim državma je povećan, zato što su sve zemlje, osim Grčke, spasavale svoje finansijske sektore, gde je u suštini i nastala kriza. Profesor Mencinger je istakao i da je jedan od problema što je evro postao ne samo novac, već i simbol EU, kao što je nekada bratstvo i jedinstvo bilo simbol bivše Jugoslavije. Po njegovoj prognozi, evro će i dalje biti zadržan, a u drugoj varijanti može da bude sveden na nivo nemačke marke, čime bi ostale zemlje izašle iz evro područja. On je ukazao i na mogućnost fiskalnog pakta, što znači nametanje pravila jakih država EU svim ostalim članicama. U nadahnutom izlaganju profesor Jože Mencinger je zaključio i da će se kriza završiti onda kada se budemo navikli na nju. Ljubo Jurčić, predsednik Hrvatskog društva ekonomista naglasio je da deficit nije proizveo lošu ekonomsku politiku, već obrnuto loša ekonomska politika je proizvela deficit. Novac nema vrednost, ako iza njega ne stoje neki proizvodi, rekao je Jurčić. Poredeći razvijene sa nerazvijenim zemljama, on je slikovito objasnio da države koje imaju do evra po glavi stanovnika preciznost svojih proizvoda mere u milimetrima, one sa evra mere ih u mikronima, a razvijene zemlje sa više od evra po glavi stanovnika imaju nano preciznost u visokotehnološkim proizvodima. Predsednik Hrvatskog društva ekonomista smatra da je komparativna prednost našeg Regiona upravo nerazvijenost, jer uveliko znamo šta bi trebalo da proizvodimo, kako bismo sa milimetarskih prešli na mikronske mere preciznosti. Po njemu je moguć i rast bez razvoja, odnosno bolje korišćenje postojećih kapaciteta u svim državama nekadašnje Jugoslavije i to na sličan način kako se u početku razvijala i Kina. Naravno da je najkvalitetniji rast sa razvojem, ali za to je preduslov da se države Jugoistočne Evrope udruže i stvore tehološki složenije proizvode, kao što su se i najrazvijenije evropske

22 broj JIE6 zemlje udružile da bi napravile zajedničkim snagama Er-Bas. Dragan Đuričin, profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, podsetio je da je stepen ranjivosti srpske privrede na eksterne šokove veoma veliki, jer se ekonomija praktično nalazi u recesiji, sa negativnom stopom privrednog rasta u dva kvartala ove godine. On je ukazao na prioritet održavanja likvidnosti, koji bi se mogao rešiti, između ostalog, i obveznicama koje emituje država, a ne centralna banka, i kupuju ih građani, a ne banke, što se već radi u Japanu. Srbiji je potreban antikrizni program, novi investicioni ciklus uz održivi razvoj, kao i ulaganja u energetiku, poljoprivredu, prehrambenu industriju i telekomunikacije. Prvi korak koji bi trebalo uraditi je rekonstrukcija javnih preduzeća i novi oblik korporativnog upravljanja, rekao je profesor Đuričin. Devizni kurs mora da bude stabilan i konkurentan, pa će time delovati i kao automatski stabilizator. Za izlazak iz krize političari moraju da pruže novi impuls, a ekonomisti i menadžeri moraju da podignu nivo privrednih aktivnosti. Na kraju plenarne sesije o novim osnovama strategije konkurentnosti govorio je i Erhard Busek, predsednik IDM Austrija, koji je ukazao da ako zemlje regiona imaju pravu politiku, onda imaju i šansu da pronađu izlaz iz krize. Busek je podvukao problem odliva mozgova iz ovog dela Evrope i rekao da oko 60 odsto mladih doktora nauka sa kojima sarađuje dolazi upravo iz ovog regiona. On je podvukao da je potrebno stručno usavršavanje, kako bi došlo ne do odliva, već do cirkulacije mozgova. U tom kontekstu ukazao je i na značaj obrazovnog sistema, odnosno kakve kvalifikacije daju škole mladim ljudima, zatim na razmenu studenata i profesora u Regionu, kao i na neophodno poznavanje većeg broja svetskih jezika Plenarna sesija 3: Kako pobediti krizu iz perspektive ekonomskih politika Odlučno sprovoditi mere za oporavak privrede Očekuju se uštede na polju javnih nabavki, uvođenje reda u javne finansije, restrukturisanje javnih preduzeća, smanjenje sive ekonomije, naplata javnih prihoda, reformisanje obrazovanja i zdravstva i smanjenje plata u javnom sektoru, rekao je član Fiskalnog saveta Srbije Vladimir Vučković Član Fiskalnog saveta Srbije Vladimir Vučković, učestvujući u radu Menadžment foruma Jugoistočne Evrope u Privrednoj komori Srbije, izrazio je optimizam, ističući da još postoji veliki prostor za unapređenje javnih finansija. Iako su budžetski deficit i javni dug veliki, prve mere na strani prihoda, kao što je povećanje PDV-a za 20 odsto, kao i akciza, već su preduzete. S druge strane, u pogledu rashoda deficit je i dalje visok, jer nije bilo značajnijih kapitalnih investicija, a plate i penzije, dobrim delom zaslužne su za visoki deficit. Takođe, očekuju se uštede i na polju javnih nabavki, ukazao je

23 JIE6 23 broj 74 Vučković koji prostor za uvođenje reda u javne finansije vidi i kroz restrukturisanje javnih preduzeća, smanjenje sive ekonomije, naplatu javnih prihoda, reformisanje obrazovanja i zdravstva i smanjenje plata u javnom sektoru. Prema njegovim rečima, zabrinjavajući su disonantni tonovi u Vladi, umesto konsenzusa u vezi s merama za sve ove promene. Šef kancelarije Svetske banke u Srbiji Lu Brefor rešenje za izlazak iz krize i pokretanje privredne aktivnosti u Srbiji vidi u uspostavljanju konsenzusa o ključnim ciljevima ekonomskog oporavka, postavljanju jasnih ciljeva, doslednosti u politici i većem smislu za jednakost. Prema njegovim rečima, neophodan je zajednički rad više partnera u različitim segmentima društva, postavljanje konkretnih, preciznih ciljeva i načina njihovog postizanja. Institucionalna podrška pri tome nije dovoljna, već je neophodno dobro upravljanje projektima koje bi trebalo da sprovodi operativna grupa, formirana horizontalno, na svim nivoima institucija. S druge strane, neophodna je doslednost u politici, kao i svest o tome da privatni sektor ne može oživeti ekonomiju, jer ne posluje u stabilnom okruženju, naglasio je Brefor. Nekadašnji guverner Narodne banke Srbije Radovan Jelašić upozorio je na ozbiljnost ekonomske situacije u Srbiji koja, prema njegovoj oceni, zahteva oštre mere Vlade. Jelašić je ponovio problem javnog duga, na koji su ukazali gotovo svi učesnici Foruma. Zabrinjava brzina rasta javnog duga, koji je u Srbiji veći nego u Rumuniji, Bugarskoj, Slovačkoj ili Češkoj. Od zemalja u okruženju, jedino Mađarska ima veći javni dug, naveo je Jelašić, generalni direktor Erste bank u Mađarskoj. On je upozorio na problem visoke inflacije, ocenivši da je prilagođavanje putem inflacije najgori način da se dođe do izvora finansiranja Evropske unije. Monetarna politika, prema oceni Jelašića, nije promenjena u odnosu na period kada je on bio guverner, osim u tome što banke sada investiraju u državne zapise. Kao jedno od rešenja za izlazak iz recesije, profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu Miroljub Labus vidi u boljem usaglašavanju fiskalne i monetarne politike. Prema njegovoj oceni, Vlada bi trebalo da vodi manje ekspanzivnu politiku, a Narodna banka Srbije manje restriktivnu. Labus je upozorio da će do kraja ove godine recesija biti veća od prognozirane, s obzirom na to da je naš BDP ispod trenda privrednih aktivnosti, visoka je stopa inflacije, dok visoke kamatne stope onemogućavaju privredi izlazak iz recesije. Rastom inflacije, raste i nepoverenje investitora u Srbiji. Prema prognozi koju je izneo, do kraja ove godine imaćemo fiskalni deficit od oko 4,5 milijardi, uključujući i vraćanje duga države MMF-u. Ukoliko ostanu ovakve kamatne stope, imaćemo recesiju, ne samo ove već i naredne godine, rekao je Labus. Profesor Ekonomskog fakulteta u Novom sadu Kosta Josifidis i predsednik izvršnog odbora Erste banke Srbija Slavko Carić ukazali su da je za korišćenje sredstava Svetske banke ili povoljnijih kreditnih linija neophodno kvalitetnije upravljanje projektima. Predsednik Hrvatskog instituta za finasije i računovodstvo Tihomir Domazet i i predsednik Upravnog odbora Zavarovalnice Triglav Matjaž Rakovec preneli su iskustvo funkcionisanja ekonomskih sistema u vreme krize

24 broj Plenarna sesija 4: Upotreba translacione nauke i tehnoloških platformi Zemlje koje ulažu u nauku otpornije su na krizu JIE6 Između znanja i tržišta treba da se pređe put od tehnologije preko pilotprojekta i instalacije do proizvodnog sistema, a za taj proces najpogodniji je model privatno-javnog patnerstva, rekao je Petar Petrović, profesor Mašinskog fakulteta u Beogradu Učesnici četvrtog panela u okviru Menadžment foruma zemalja Jugoistočne Evrope u PKS na temu Upotreba translacione nauke i tehnoloških patformi ukazali su na značaj tehnologije za konkurentnost privrede. Ekonomija počiva na tehnologiji, a bez ekonomije, tehnologija ne može da se valorizuje, rekao je profesor Mašinskog Fakulteta u Beogradu Petar Petrović, ističući važnost nauke za oporavak industrije. Program tehnoloških mapa Srbije je prečica za izlazak iz kontinuiteta tehnološkog zaostajanja Srbije. Potreban je novi formalni okvir reindustrijalizacije, kao i interakcija nauke i industrije, rekao je profesor Petrović. EU želi da održi tehnološko vođstvo Na primeru zemalja Evropske unije, profesor Petrović je pokazao da su zemlje koje su više ulagale u nauku bile otpornije na krizu, tvrdeći da je tehnologija element stabilnosti. Založio se za osnivanje regionalnih tehnoloških parkova, dajući primer parkova u kojima je ostvarena interakcija nauke i ekonomije. Evropska ekonomska platforma ima za cilj stvaranje ekonomije zasnovane na znanju i počiva na tri stuba: investicije, istraživanje i industrija. Da bi se premostio jaz između znanja i tržišta, treba da se pređe put od tehnologije preko pilot-projekta i instalacije do proizvodnog sistema, a za taj proces najpogodniji je model privatnojavnog patnerstva. Evropska unija je za okvirni program za istraživanje i razvoj Horizon izdvojila 20 milijardi evra, jer želi da održi tehnološko vođstvo, rekao je profesor Petrović. Petodimenzionalno projektovanje Na primerima je pokazano da i u regionu Jugoistočne Evrope već rade uspešne kompanije zasnovane na znanju. Branisalv Grujić, predsednik PHP Farman, prikazao je petodimenzionalno projektovanje, kao inovaciju koja se u njegovoj kompaniji primenjuje u oblasti građevinarstva. Petodimenzionalno projektovanje koje, osim vidljive tri dimenzije, još u fazi projektovanja uzima u obzir vreme i novac kao dimenzije, najčešće se koristi kod takozvanih zelenih zgrada. Uštede se postižu time što se ne dešava probijanje budžeta, korišćenjem panela od jednog kilovata električne energije dobijaju se četiri kilovata toplotne, a korišćenjem kišnice za sanitarnu vodu, trošak u ovom domenu smanjuje se za 50 odsto. Primenama ove tehnologije, Farman je postao lider u Evropi, a meri se s najvećim američkim kompanijama. Za ovakav tehnološki razvoj zaslužna je grupa srpskih stručnjaka koji su studirali na Stendfordu. Firma je finansirala njihovo školovanje i oni su se vratili u zemlju. Ovo je dokaz da i u malim zemljama mogu da se razviju visoke tehnologije, rekao je Grujić. Slevenci kontrolišu akceleratore Rok Uršič iz Slovenije, predstavnik Instrumentation Tehnologies, izneo je iskustva u organizovanju godišnjih okupljanja stručnjaka iz celog sveta. Oni su izgradili zajednicu naučnika različitih profila koji sarađuju u oblastima vezanim za rad akceleratora za elementarne čestice. Mark Pleško je predsednik slovenačke firme Cosylab, jedine u svetu koja se bavi izradom softvera i elektronike za kontrolu akceleratora. Preduzeće ima 55 zaposlenih inženjera i radi sa desetak najvećih akceleratora u svetu. Predstavnik Metalca iz Gornjeg Milanovca, jedne od najuspešnijih srpskih kompanija, izložio je iskustva te kompanije u oblasti istraživanja i izneo nezadovoljstvo kvalitetom kadrova koji završavaju sve brojnije fakultete u Srbiji. Stjepan Car, predsednik Končar Elektrotehničkog instituta iz Hrvatske, izneo je iskustva prilagođavanja tokom 50 godina postojanja te naučne institucije. Pošto u regionu nemamo dovoljno resursa, moramo da se oslanjamo na kooperaciju i partnerstvo, rekao je Car

25 JIE6 25 Panel 2: Informacione i komunikacione tehnologije kao izazov razvoja IKT su preduslov razvoja broj 74 Učesnici panela Informacione i komunikacione tehnologije kao izazov razvoja ukazali su da IKT tehnologije predstavljaju preduslov, a ne izazov ekonomskog razvoja. Neophodna je nova strategija telekomunikacija u Srbiji Moderator panela, predstavnica Telekoma Srbija Jelena Stojanović rekla je da ekonomisti vide značaj IKT, pre svega, za unapređenje ekonomskog razvoja, kroz povećanje konkurentnosti preduzeća. Generalni direktor CISCO sistema u Mađarskoj, Peter Hajdu, razmatrajući kako koreliraju tehnologija i konkurentnost, rekao je da su to dve oblasti ruku pod ruku i da unapređenje tehnologije ima direktne veze sa povećanjem BDP-a. Prema njegovim rečima, u regionu JI Evrope, većina zemalja ima dobre rezultate u pogledu broja ljudi koji koriste internet, odnosno mobilni telefon, jer postoji dobra edukativna osnova i potrošači koriste ono što im je na raspolaganju. Prema rezultatima istraživanja te kompanije, oko 97 odsto ispitanika ne može da zamisli svoj život bez mobilnog telefona, oko 84 odsto bez interneta, 77 odsto zavisno je od automobila, a svega 54 odsto ne može da zamisli svoj život bez trenutnog partnera. Predstavnik kompanije Majkrosoft Jugoslav Pirić ukazao je na trend cloud computinga, koji nudi komforniju dostupnost IKT servisa. Klaud kompjuting u Srbiji predstavlja veliki izazov, iz ugla regulative. Prema rečima Pirića, ni mnoge evropske države ne mogu da isprate razvoj tehnologija, a problematični aspekti, kada je klaud kompjuting u pitanju, jesu zaštita i čuvanje podataka, upravljanje podacima i naplata poreza. Neophodno je i usvajanje nove strategije telekomunikacija u Srbiji, poručio je izvršni direktor korporativnog razvoja Telenora u Srbiji Goran Vasić. Takođe, država bi trebalo da se ogradi od raznoraznih pokušaja nametanja parafiskalnih nameta, rekao je Vasić, pozitivno ocenjujući tzv. režim opšteg ovlašćenja, koji u sektoru telekomunikacija i malim i velikim operaterima omogućuje ulazak na tržište. Učesnici panela ukazali su da u budućem zakonodavstvu u ovoj oblasti ne bi trebalo slepo slediti zakone Evropske unije, već ispitati opravdanost pojedinih rešenja. Tako je omogućavanje prenosivosti broja u fiksnoj telefoniji ocenjeno suvišnim i nepotrebnim, imajući u vidu iskustvo sa prenošenjem mobilnog broja. Svega oko brojeva migriralo je između tri mreže, a investicije da bi se prenosivost omogućila, bile su enormne, rečeno je na skupu

26 broj Panel 1: Predlozi energetske politike sa zelenom komponentom Energetska revolucija u obnovljivim izvorima Najveće mogućnosti za proizvodnju električne energije iz obnovljivih izvora u Srbiji ima biomasa, koja u ukupnim potencijalima učestvuje sa 49 odsto, ukazano je na Menadžment forumu Jugoistočne Evrope u Privrednoj komori Srbije JIE6 državnom vlasništvu. Marković je prisutne upoznao i o razvoju solarnih elektrana u svetu od do godine, a govorio je i o razvoju vetro-elektrana u svetu od do prošle godine. Aca Marković je ukazao i na strukturu mogućnosti obnovljivih izvora energije u Srbiji, uključujući i velike hidroelektrane. Podsticajne cene za energiju iz obnovljivih izvora Moderator panela o predlozima energetske politike sa,,zelenom komponentom bio je predsednik Upravnog odbora Javnog preduzeća Elektroprivrede Srbije Aca Marković, koji je ukazao na stanje u Srbiji i šta je nužno raditi u bližoj i daljoj budućnosti u ovoj oblasti. On se posebno osvrnuo na proizvodnju, potrošnju, uvoz i izvoz električne energije Srbije u vremenu do godine. Marković je rekao da su u strukturi proizvodnih kapaciteta električne energije Srbije u prošloj godini hidroelektrane učestvovale sa 40, a termoelektrane sa 55 odsto. On je istakao da u Srbiji već dve decenije nisu izgrađeni novi kapaciteti za proizvodnju električne energije, ali su rekonstruisani i održavani postojeći i uvedena je nova tehnologija. Po njegovim rečima, ljudski faktor je veoma važan za ovu proizvodnju. Kada je reč o izvozu i uvozu struje, Srbija je lane bila u plusu, podvukao je Marković. On je govorio i o obavezi Srbije da po ulasku u Evropsku uniju mora imati i struju iz obnovljivih izvora energije. To znači da mora da eliminiše i štetne elemente po životnu sredinu iz svojih postrojenja. Marković je ukazao na šest strateških projekata od 400 kv mreže. To su projekti strateškog razvoja prenosne mreže koji moraju biti izgrađeni do godine, odnosno godine. Između ostalih, to su i projekti Veza Srbija Rumunija (2x400 kv), Veza Srbija Crna Gora (2x400 kv), Veza BiH Centralna Srbija, Veza Srbija FYROM (1x44 kv) i Veza Kragujevac Kraljevo (1x400 kv) koji se već nalazi u konvencionalnoj investicionoj proceduri. Govoreći o cenama električne energije i gasa, kako za domaćinstva tako i industriju, Marković je istakao da je EPS preduzeće u Najveće mogućnosti za proizvodnju električne energije iz obnovljivih izvora u Srbiji ima biomasa, koja u ukupnim potencijalima učestvuje sa 49 odsto, ukazano je na Menadžment forumu Jugoistočne Evrope u Privrednoj komori Srbije. Udeo hidroelektrana je 27 odsto, zatim solarne energije 13 procenata, vetra i geotermalne energije po četiri odsto i malih hidroelektrana tri odsto u ukupnim potencijalima obnovljivih izvora energije. Predsednik Upravnog odbora Elektroprivrede Srbije Aca Marković podsetio je da to javno preduzeće ima potpisane ugovore o otkupu električne energije iz obnovljivih izvora od povlašćenih proizvođača i podsticajne cene. Radi se o 19 ugovora za otkup struje iz malih hidroelektrana, tri ugovora za fosilna goriva, dva ugovora za biogas, šest ugovora za sunčevu energiju i jednom ugovoru za energiju vetra, rekao je Marković. Važna poruka je ako 12 godina niko nije došao da gradi elektranu,

27 JIE6 27 broj 74 a ima želju, sigurno je da ekonomski ambijent i sadašnja cena struje to ne dozvoljavaju, istakao je on, napominjući da je Srbija na ubedljivo poslednjem mestu u Evropi po ceni struje. EPS poslednjih godina proizvede 36 milijardi kilovat-časova struje godišnje, uz proizvodnju od 39 miliona tona lignita i dok god postoji proizvodnja na tom nivou i niska cena može da,odbaci ozbiljan prihod, rekao je Marković. On je ukazao da bi podizanje cene struje samo za jedan cent po kilovat času donelo dodatni prihod, prema sadašnjem stepenu naplate, između 280 i 300 miliona evra. Najveće mogućnosti za proizvodnju električne energije iz obnovljivih izvora u Srbiji ima biomasa, koja u ukupnim potencijalima učestvuje sa 49 odsto, ukazano je na Menadžment forumu Jugoistočne Evrope u Privrednoj komori Srbije. Potencijali za vetro-elektrane Član Upravnog odbora BISOLA Peter Baloh govorio je o iskustvima ove kompanije u gradnji solarnih elektrana. On je istakao da im je najveće tržište u zapadnoj Evropi. Govoreći o značaju ovog novog vida energije čiji je izvor sunce, on je naglasio da je on veoma isplativ, pouzdan i može biti značajan izvozni proizvod. Baloh je istakao da postoji zakonska obaveza da se do godine 20 odsto energije mora koristiti iz obnovljivih izvora. Specijalni saetnik u Energowindu Maja Banjalić govorila je o značaju korišćenja obnovljih izvora energije. Ona je istakla da je potrebno izraditi nacionalni akcioni plan za obnovljive izvore energije. Po njenim rečima, u Srbiji postoje prepreke za izgradnju vetro-elektrana. Inače, u godini usvojen je Zakon o energetici, ali njegovo sprovođenje u praksu onemogućava nepostojanje podzakonskih akata.direktor Direkcija za industrijsku, ekološku bezbednost, zaštitu na radu i zdravlje NIS-a David Allison ukazao je na potrebu energetske efikasnosti, da bi se smanjili troškovi u potrošnji električne energije. Izneo je primer Rafinerije u Pančevu i ukazao na mogućnost štednje i smanjenja troškova. Predsednik Uprave Končar Elektrotehničkog instituta u Hrvatskoj Stjepan Car naglasio je da je u toku energetska revolucija u obnovljivim izvorima energije. Mora se postići održivost, konkurentnost i sigurnost. Po njegovim rečima, obnovljivi izvori energije mogu biti posebno od koristi lokalnoj zajednici gde mogu dati značajan doprinos otvaranju novih radnih mesta Panel 4: Uticaj političke, fizičke i konceptualne infrastrukture na ljudski kapital Ljudski kapital u brzorastućim kompanijama Potpredsednica PKS Vidosava Džagić ukazala je na neusklađenost ponude i tražnje na tržištu rada u Srbiji. U protekloj deceniji, iz Srbije je otišlo ljudi, rekao je Toplica Spasojević, predsednik Udruženja korporativnih direktora Peti panel Menadžment foruma Jugoistočne Evrope bavio se temom: Uticaj političke, fizičke i konceptualne infrastrukture na ljudski kapital. Odlivom humanog kapitala, zbog političke nesigurnosti ili iz ekonomskih potreba, u poslednjih 20 godina, ostavljeni su trajni ožiljci u zemljama istočne Evrope kao i u Srbiji, a u zemljama našeg okruženja pošteđene su samo Slovenija i delimično Hrvatska, rekao je predsednik Udruženja korporativnih direktora Srbije Toplica Spasojević na petom panelu Menadžment foruma Jugoistočne Evrope u PKS. Iz Srbije je u protekloj deceniji otišlo oko ljudi, što je nenadoknadiv gubitak, a svedoci smo i seljenja ljudskog kapitala u velike gradove. Ostaju gotovo opustela područja, u koja teško možemo da dovedemo investitore, jer nema dovoljno radne snage. Slično je u Bosni i Hercegovini i Makedoniji, rekao je Spasojević. Do sada smo uglavnom imali strane investicije u radno intenzivne grane, gde se profit zasniva na niskoj ceni rada, a za dugoročno rešenje problema potrebne su investicije u oblasti sa višom dodatom vrednošću. Političke elite morale bi da imaju u vidu značaj ljudskog kapitala u brzorastućim kompanijama. Uz političku stabilnost, za očuvanje ljudskog kapitala potreban je i ravnomeran regionalni razvoj, uz razvoj fizičke infrastrukture, rekao je Spasojević. Potpredsednica PKS Vidosava Džagić apostrofirala je vakuum vrednosti u kome se našla Srbija kao prvi razlog gubljenja ljudskog

28 broj JIE6 Kako rukovoditi Y-generacijom Gošća na panelu o ljudskim resursima bila je Nađa Zekembajeva, šef Koka-kola katedre za održivi razvoj sa Poslovne škole Bled. Ona je govorila o takozvanoj Ipsilon-generaciji (Y-generation). Radi se o generaciji rođenoj 1978/79. godine, koja danas čini najaktivniju radnu snagu. Poslodavci i menadžeri, koji uglavnom pripadaju starijim generacijama, imaju probleme u radu s njima, jer postoje razlike i nerazumevanje. Ipsilon-generacija ne poštuje autoritet, nestrpljivi su, konfliktni, uznemireni, vezani za mobilni telefon i internet. Istraživanja pokazuju da su oni prva generacija koja ne zna za život bez pristupa internetu. Takođe, oni su navikli na kolaboraciju sa mrežom, jer na Vikipediji, na primer, svako može da postavi i da skine sve što hoće. Tako istina postaje ono što kolektivno stvaramo, rekla je Zekembajeva. To je takođe i generacija koja je odrasla uz mnogo nasilja i ratova, na Balkanu, Ruandi, uz 11. septembar. Pošto su slike političara svuda prisutne, oni su generacija koja je odrasla bez lidera. Otvoreni su i kreativni, spremni da sarađuju, ali nisu nošeni nedostatkom bazičnih potreba. Nismo spremni da ih vodimo, i zato moramo da učimo ljude kako da se adaptiraju, rekla je Zekembajeva. kapitala. Imamo mnogo parcijalnih strategija, nemamo definisanu politiku kako da zadržimo kvalitetne stručnjake, niti kako da koristimo resurse onih koji su već otišli. Ne primenjujemo ni politike koje smo sami doneli, a nemamo ni zakon o obrazovanju. Potpredsednica PKS je ukazala i na neusklađenost ponude i tražnje na tržištu rada u Srbiji. Ljudi iz privrede su nezadovoljni kvalitetom kadrova, a obrazovanje, naročito srednje, pruža otpor promenama. Testiranje je pokazalo da su naši srednjoškolci daleko ispod proseka znanja u Evropi, rekla je Džagić i predložila da se planiranje upisa na fakultete radi na osnovu potreba tržišta. Ona je ukazala i na nedovoljno ozbiljno shvatanje potreba permanentnog obrazovanja i obučavanja. Pokušali smo da sa Ministarstvom finansija organizujemo obuku za predsednike i članove upravnih i nadzornih odbora u javnim preduzećima, javnim komunalnim, i drugim preduzećima gde je država vlasnik. Imali smo dogovor i sa ekspertima koji bi obuku držali, ali nismo našli polaznike, rekla je Vidosava Džagić. Ana Trbović, dekan FEFA, naglasila je da država mora da promeni politiku subvencija i da podržava samo one koji stvaraju visoku dodatu vrednost. Privreda ukazuje na nedostatak menadžera koji znaju da upravljaju kvalitetom, tako da on uvek bude isti, a neujednačen kvalitet proizvoda najveći je problem našeg izvoza. Trbović je kao ključni cilj obrazovanja navela osposobljavanje dece da odaberu iz obilja informacija, upućivanje dece kako da uče i da iskoriste informacije. Istraživanja ukazuju na lošu pismenost naših srednjoškolaca, jer se pod pismenošću podrazumeva i tehnička pismenost, korišćenje računara, strani jezici, stav kad se razgovara i drugi moderni alati. Stečene veštine univerzitet treba samo da nadogradi. Ako država želi reformu, na raspolaganju joj stoji finansiranje, kao glavni alat države, rekla je Ana Trbović

29 JIE6 29 broj 74 Panel 3: Uloga brzorastućih kompanija u privrednom oporavku Značaj novostvorene vrednosti Na panelu o ulozi brzorastućih kompanija u ekonomskom oporavku, ugledni privrednici govorili su o konkretnim problemima s kojima se suočavaju u vezi sa održivim razvojem preduzeća Menadžeri se svakodnevno bore sa obavezama prema državi, bankama i zaposlenima, pokušavajući da obezbede ekonomski razvoj svojih kompanija. Goran Perčević, generalni direktor Interkomerca, smatra da nas globalna kriza na neki način vraća starim ekonomskim teorijama o novostvorenoj vrednosti. Finansijski sektor pomislio je u nekim trenucima da je sam sebi svrha, što je potpuno pogrešno, jer je on u funkciji privrede i građana, odnosno on je ogledalo privrede, a uloga države je da stvori adekvatan ekonomski ambijent za unapređenje poslovanja. Perčević je naveo da je zbog malog i sve manjeg BDP-a problem zaduženosti sve veći, pa je stoga potrebno povećati BDP i pokrenuti privredu, čime će se i državni budžet brže i bolje popunjavati. Miroslav Okuka, generalni direktor Tarketa za istočnu Evropu, ukazao je na prednosti zajedničkih ulaganja i simbiozu ekonomskih interesa. To je potkrepio primerom o partnerstvu između Tarketa i Sintelona, koji su u zajedničke poslove na zahtevnom tržištu istočne Evrope, koje se sada ne razlikuje od onog u zapadnoj Evropi ili u Americi, uložili iskustvo u poslovanju, znanje, brend, kontakte na tržištu i nove tehnologije. To je rezultiralo godine početnim prometom od 120 miliona evra, da bi plan za ovu godinu bio oko 700 miliona evra. On je naglasio i značaj sporazuma o slobodnoj trgovini koje Srbija ima sa Rusijom, Belorusijom, Kazahstanom, EU i državama CEFTA sporazuma, ali i na problem da srpska privreda nema odgovarajući kvalitet i kvantitet proizvoda koji bi se plasirali na tržište od oko milijardu potrošača. Jasmin Hošo, direktor za JI Evropu kompanije Tondah iz Bosne i Hercegovine, istakao je značaj podsticanja potrošnje, bez čega se ne može govoriti o ekonomskom oporavku i napretku. On je posebno podvukao problem sa deviznim kursom i to ne samo u Srbiji, već u svim zemljama koje imaju plivajući, a ne fiksni devizni kurs. Gubitke koje na taj način ostvaruju preduzeća nemoguće je otkloniti i kompenzirati korekcijom cena proizvoda. Kako se kompanija Tondah bavi industrijom građevinskog materijala i ima fabriku u Kanjiži, Jasmin Hošo je rekao da je bez državnih podsticaja u građevinskoj industriji teško očekivati brzi izlazak iz krize. Slovenački menadžer Janez Škrabec, predsednik kompanije Riko, koja se bavi energetikom, bio je slikovit. Kriza je imanentna kapitalističkom sistemu i ako smo protiv krize, to je kao da smo protiv kiše ili snega. Kriza će proći, ali će doći nova, a kompanije i ekonomije moraju tome da se prilagode i pronađu rešenja, rekao je Škrabec. Preduzeće je srce ekonomije, a privrednici će društva u kojima posluju vratiti prosperitetu. Uspešni privrednici ne gledaju u prošlost, a sadašnjost je za njih početak budućnosti, objasnio je svoju poslovnu filozofiju Janez Škrabec i zaključio svojim menadžerskim sloganom: Jedino što pamtim je budućnost. Na panelu o ulozi brzorastućih kompanija u privrednom oporavku, bilo je reči i o ulozi Nacionalnog saveta za ekonomski oporavak Srbije, od kojeg se očekuje da institucionalizuje dijalog privrede, banaka i države, kao i o načinima i merama za smanjenje srpskog spoljnotrgovinskog deficita

30 broj Kombinovanje mera štednje i jačanja investicione potrošnje Ekonomski slalom za izlazak iz krize Za izlazak iz teške krize koju karakteriše dvostruki deficit, recesija i visoka inflacija, neophodan je ekonomski slalom, odnosno kombinovanje mera štednje i jačanja investicione potrošnje, rekao je ministar finansija i privrede Mlađan Dinkić otvarajući drugi dan Menadžment foruma Jugoistočne Evrope u Privrednoj komori Srbije JIE6 Izlazak iz krize i pokretanje privredne aktivnosti nemoguće je jednostranom strategijom, već kombinovanjem mera štednje i jačanjem investicione potrošnje. Sama štednja neće Srbiju izvući iz recesije, kao ni investiciona potrošnja, ukoliko bude praćena preteranom ličnom potrošnjom. Moramo napraviti ekonomski slalom kombinovanjem mera, da bismo razrešili postojeću situaciju koja ima sve najgore ekonomske parametre, ukazao je Dinkić. Prema njegovim rečima, javni dug je dostigao iznos od 56 odsto BDP-a, a do kraja godine biće 60 odsto. Da bi deficit javnog duga Srbije u sveli na prihvatljivih ispod jedan odsto, potrebno je da restrukturiramo izvore finansiranja javnog duga. Treba da se baziramo na dugoročnim kreditima, na oko 25 godina, sa niskim kamatama, kao što su krediti Svetske banke, ili na bilateralnim kreditima Rusije, Kine ili neke treće zemlje, u kojima su kamate takođe niske. Suština je smanjivati deficit da bi se smanjila potreba za zaduživanjem i rast javnog duga, poručio je ministar finansija i privrede. Ograničiti period restrukturiranja On je najavio da će se prodaja hartija od vrednosti na domaćem tržištu svesti na najmanju moguću meru, jer je to najskuplje zaduživanje. Ministar je napomenuo i da je potražnja za subvencionisanim kreditima za likvidnost privrede neverovatna i postavio pitanje zašto su, i pored tolike tražnje, kamatne stope i dalje toliko visoke. Vlada će budžetski deficit, osim novim zaduživanjem, morati da pokriva i prodajom dela državne imovine, najavio je Dinkić, dodajući da se to planira kako privreda ne bi dodatno bila oporezovana. Predmet prodaje neće biti Elektroprivreda Srbije, niti preduzeća koja imaju državni monopol, kao što je Aerodrom, ali će se kroz model javno-privatnog partnerstva izgraditi novi kapaciteti. Prema njegovim rečima, prodavaće se samo one kompanije koje imaju konkurenciju i za koje se smatra da u budućnosti neće moći da idu u korak s njom, kao i neka fiksna državna imovina. Dinkić je najavio i da će se zakonom ograničiti period restrukturiranja preduzeća do 30. septembra godine, a u međuvremenu će vlada pokušati da nađe strateške partnere za neke od tih firmi. Predstavljajući paket srednjoročnih mera za ekonomsku stabilizaciju, na prihodnoj i rashodnoj strani, Dinkić je najavio izmenu zakona na porez na dobit korporacija, koji će biti povećan najverovatnije na 15 odsto, što

31 JIE6 31 broj 74 će i dalje biti jedna od nižih stopa poreza na dobit u regionu. Dinkić je najavio da će ostati izuzeće za velike investicije, takozvani tax holiday neplaćanje poreza na dobit u periodu od deset godina. Mere na rashodnoj strani Na rashodnoj strani mere se odnose na usporavanje rasta plata u javnom sektoru, uvođenje discipline u prihodima agencija, ministarstvima i ostalim budžetskim korisnicima, ukazao je Dinkić, dodajući da ima mesta za smanjivanje neproduktivnih subvencija. Za poboljšanje investicione klime već je usvojena mera trajnog ukidanja 138 parafiskalnih nameta od 1. oktobra, podsetio je ministar i pozvao Privrednu komoru Srbije i ostale institucije da daju predloge za poboljšanje investicionog ambijenta. On je izrazio očekivanje da će u saradnji sa partnerom iz Ruske Federacije Železara Smederevo početi sa radom do kraja godine. Dinkić je najavio i da bi Vlada Srbije trebalo da usvoji odluku da sa kineskom Eksim bankom ugovori kredit od 850 miliona evra za izgradnju autoputa na Koridoru 11, a tim kreditom bi se finansirala gradnja autoputa od Beograda do Ljiga i od Pojata do Preljine. Namera je da se saobraćajni infrastrukturni projekti u Srbiji realizuju iz bilateralnih kredita. Završetkom tih deonica autoputa, napravili bismo strateški saobraćajni trougao u centralnoj Srbiji i spojili Koriodor 10 sa Koridorom 11, što bi omogućilo ravnomeran razvoj gradova i opština u Srbiji. Opadanje privredne aktivnosti u Srbiji se nastavlja, tako da se očekuje da će pad BDP-a ove godine biti veći od jedan odsto, upozorio je predsednik Saveza ekonomista Srbije Aleksandar Vlahović. U Srbiji je pogoršana privredna klima, rastu inflaciona očekivanja, a procenjuje se da će rast inflacije do kraja godine premašiti 11 procenata. Prema rečima Vlahovića, tek posle prvog kvartala naredne godine može se očekivati pad stope inflacije. Osim toga, spoljnotrgovinski deficit i dalje se širi, iako stagniraju i uvoz i izvoz. Vlahović je objasnio da su mere fiskalne konsolidacije koje je donela nova Vlada Srbije korak u dobrom pravcu, ali da je za dugoročnu fiskalnu stabilnost neophodna temeljna reforma javnog sektora za koju je potreban opšti konsenzus. On je rekao i da je radna verzija budžeta za godinu, koja predviđa svođenje budžetskog deficita na 3,5 odsto, ohrabrujuća, ali nema napretka, kako je ponovio, bez reforme javnog sektora. Predsednica IECD Poslovne škole Bled Danica Purg predstavila je napredan i stimulativan fenomen, takozvane skrivene šampione, tržišne lidere, koji mogu doprineti unapređenju konkurentnosti u Regionu. U srbiji, prema njenim rečima, prepoznato je petnaestak takvih preduzeća. Popraviti poslovnu klimu Rezimirajući poruke učesnika prvog dana Menadžment foruma JI Evrope, profesorka FEFA Ana Trbović navela je da je upućen direktan poziv da se daju preporuke za ekonomski razvoj. Naglašeno je da je reforma javnog sektora, kao preduslov ekonomskog rasta, prioritet. Svetski ekonomisti dali su preporuke o smerovima razvoja, od kojih je prvi usmeren ka popravljanju ranga zem lje po poslovnoj klimi. Za podizanje na toj lestvici, na kojoj Srbija zauzima 92. mesto, nisu potrebna dodatna finansijska sredstva, već dobra volja. Drugi smer je ubrzanje evropskih integracija, jer su koristi ogromne, a treći je uspostavljanje ekonomske discipline, što znači da se mora voditi računa o potrošnji, uz pametne investicije u infrastrukturu. Jedna od preporuka odnosila se i na usklađivanje visine javnog duga sa procentom izvoza u BDP-u, jer adekvatna korelacija dugovanje čini održivim. Bankari su upozorili na brzinu rasta javnog duga, kao i na usmeravanje aktivnosti da se zadrže investitori koji su već tu, a ne samo da se privuku nove investicije. Posebne sesije bile su posvećene energetici, s naglaskom na obnovljivim izvorima energije, IKT-u i ljudskom kapitalu, gde je naglašeno da je radno pravo i reforma tržišta rada jedan od prioriteta ekonomskih reformi Srbije

32 broj 74 Plenarna sesija 5: Inovativno finansiranje Banke kao odgovorni investitori 32 Za budući razvoj neophodno je utvrditi prioritete, a u Srbiji su to poljoprivreda, energetika i izvoz. Srbija se nalazi u makroekonomskom ćorsokaku, sa neodrživim rastom zasnovanim na potrošnji i zaduživanju JIE6 Drugog dana rada Menadžment foruma Jugoistočne Evrope koji se održava u Privrednoj komori Srbije, u petoj plenarnoj sesiji bilo je reči o Inovativnom finansiranju u vreme krize. Kako je konstatovano, pronalaženje novih rešenja u ovoj oblasti može da poboljša položaj Srbije koja je svrstana među visokorizične zemlje sa daljim pogoršanjem, kada je u pitanju ulaganje kapitala. Primena inovativnog finansiranja posebno je značajna u današnje i buduće vreme kada su više nego nužne strane direktne investicije. U uvodnom obrazloženju, predsednik Izvršnog odbora u Banci Intesa u Srbiji Draginja Đurić, zapitala se šta treba uraditi da bi nam svima u Srbiji bilo bolje? Ona je naglasila da je u Srbiji zabrinjavajući procenat, čak od 20 odsto, visokorizičnih kredita, što nije dobro. Po njenim rečima inovativno finansiranje je potrebno Srbiji, i ono može da se posmatra sa tri različita aspekta. Tu posebno mesto ima i država. Jedna od mogućnosti je i da se emituju obveznice dijaspore. Međutim, trenutna situacija u zemlji, po rečima Draginje Đurić, ostavlja veoma malo prostora za inovativno finansiranje privrede, koje je više nego potrebno. Ona je posebno istakla da je Srbiji neophodan i razvoj konkurentne ekonomije. Tu je posebno značajno da se da podrška malim i srednjim preduzećima (koja čine 13 odsto ukupnog broja preduzeća), a imaju ogroman značaj za razvoj cele privrede. U vremenu koje je pred nama potrebno je i da se odrede strateški prioriteti u razvoju, a kod nas su to poljoprivreda, energetika i izvoz, naglasila je Draginja Đurić. Pored toga, treba videti koja preduzeća imaju perspektivu, pa u njihovo restrukturiranje treba ulagati novac. U budućnosti cilj ne sme da nam bude veliki broj preduzeća, već stvaranje što više uspešnih firmi. Uz sve to, mora se promovisati javno i privatno partnerstvo, a kada je reč o ulozi banaka bitno je da se smanji visok nivo rizičnih ulaganja. Za sve to potrebna je podrška države, a banke moraju da budu odgovorni investitori, rekla je Draginja Đurić. Donedavni guverner Narodne banke Srbije Dejan Šoškić naglasio je da u dobrim vremenima banke daju firmama više kredita nego što bi trebalo. Danas, u vreme kada nema dovoljno kvalitetnih kredita, alternativa je da se firme okrenu tržištu kapitala. U tome prednost treba da imaju firme koje su okrenute izvozu. Po njegovim rečima, treba pomoći i firme koje nisu loše, ali su trenutno finansijski prezadužene. Puno je i problema zbog toga što visokorizični krediti opterećuju banke, pa one sad ne daju dovoljno kredita, zatim, sudski sporovi previše dugo traju, a potrebna je i veća zaštita poverilaca. Do novca se može doći i putem obveznica, akcijskog kapitala i na razne druge načine. Predsednik Izvršnog odbora Eurobank EFG u Srbiji Filippos Karamanolis naglasio je da su inovativni krediti uvek dobro došli. On je posebno naglasio da postoji mnogo izazova, ali da je konstatovao da je sad manja tražnja za kreditima zbog opšte neizvesnosti. On je poručio da je za uspešno poslovanje banaka i privrede potrebno da one budu samodovoljne. Govoreći o radu banke koju vodi, on je istakao da se ona nalazi u boljoj situaciji nego pre krize, uz naglasak da klijentima daju i veliki broj potrošačkih kredita. Predsednik Upravnog odbora Societe Generale bank u Srbiji Goran Pitić naglasio je da se naše finansije i sve oko njih danas nalazi u krizi poverenja. Po njegovim rečima, banke moraju više nego dosad da budu u funkciji razvoja privrede, a to znači da moraju biti odgovorne prema svom poslovanju, ali i prema klijentima. Po njegovim rečima, odgovornost za problematične kredite kod nas snose menadžeri, tržište i struktura finansiranja

33 JIE6 33 broj 74 Plenarna sesija 6: Kako poboljšati konkurentnost iz perspektive ekonomskih politika Treća industrijska revolucija zasnovana na inovacijama Ukoliko Srbija i Hrvatska žele da budu uspešnije, moraju da povećaju savremene usluge i da proizvode robu više dodate vrednosti, kako bi postale konkurentnije na svetskom i evropskom tržištu, rekao je Mladen Vedriš, profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Zagrebu okviru Plenarne sednice šest, U na kojoj je bilo reči o tome kako poboljšati konkurentnost iz perspektive ekonomskih politika, detaljne i iscrpne prezentacije, sa brojnim pokazateljima, činjenicama i grafikonima, pripremili su Mladen Vedriš, profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Zagrebu i Dušan Vujović, profesor FEFA. Profesor Vedriš govorio je o komparativnoj analizi deset najrazvijenijih zemalja, uporedio je države u regionu i napravio paralelu između ekonomskih potencijala Srbije i Hrvatske. Obnova industrijske proizvodnje je u srcu ekonomske platforme, rekao je Vedriš, pominjući i treću industrijsku revoluciju, a privredne ciljeve koji se postavljaju trebalo bi kanalisati i kontrolisati. On se posebno osvrnuo na temu inovacija kojima je cilj da postanu proizvod, a taj proizvod da se pretvori u tržišnu vrednost. Upoređujući najproblematičnije faktore za biznis-sektor u Hrvatskoj i Srbiji, Mladen Vedriš je zaključio da je na prvom mestu kvalitet javnog servisa, zatim, stepen korupcije, a tek onda sledi pristup izvorima finansiranja. Tu je i radno zakonodavstvo i visina poreskih stopa, odnosno fiskalni ugriz države, pri čemu biznis-sektor mora da računa koliko ostaje njemu na raspolaganju. Ukoliko obe zemlje žele da budu uspešnije, onda moraju da povećaju savremene usluge i da proizvode robu više dodate vrednosti, kako bi postale konkurentnije na svetskom i evropskom tržištu. Profesor Dušan Vujović pokazao je na brojnim grafikonima za koliko mesta je Srbija pala na svetskoj lestvici zemalja i to u različitim kategorijama, od efikasnosti tržišta i odnosa radnika i menadžera do visokog obrazovanja i odliva mozgova. On je konstatovao da se naša zemlja nalazi u makroekonomskom ćorsokaku, sa neodrživim rastom zasnovanim na potrošnji i zaduživanju. Tu su i strukturne slabosti, odnosno neproduktivna radna snaga, velika i neefikasna država i hronično slab realni sektor. U dilemi da li privrednici ne traže kredite od banaka zato što nemaju dobre projekte ili je cena kredita previsoka, profesor Vujović je zaključio da je to uglavnom zbog previsokih cena kredita. Međutim, kada im se pruže odgovarajući uslovi, radna snaga i menadžment moraju da budu spremni da podignu efikasnost i svoje saradnje, a zatim i produktivnost i niz drugih elemenata i prioriteta koje bi trebalo da urade, kako bi se pokrenula privreda i ubrzao ekonomski razvoj

34 broj JIE6 Panel 5: Regionalne poslovne alijanse u poljoprivredi, prehrambenoj i konditorskoj industriji Zajedno više od regionalnih lidera Regionalna saradnja u poljoprivredi, prehrambenoj i konditorskoj industriji, uključujući i vlasničko povezivanje kompanija, preduslov je i pretpostavka za opstanak na globalnom tržištu, ocenio je Miodrag Kostić, predsednik MK Grupe na panelu Menadžment foruma Prehrambenu industriju na panelu Regionalne poslovne alijanse u poljoprivredi, prehrambenoj i konditorskoj industriji predstavljale su kompanije MK Grupa, Danjub fuds grupa, Droga Kolinska odnosno Atlantik grupa, Nektar, Agrokor i Podravka. Na ovom panelu, najintrigantnijem u okviru foruma, nisu izgovorene reči recesija, likvidnost ili otpuštanje, o čemu su dva dana na ostalim sesijama većali najznačajniji ekonomski umovi regiona, ali nije ni skrivana činjenica da Evropi ne fali ama baš ništa, a da će ma kako čuveni u regionu, brendovi poput bananice, argete ili vegete sve teže izlaziti na kraj sa multinacionalnim brendovima kao što je Nestle, Rauh, Coca-Cola. Predsednik MK grupe Miodrag Kostić, moderator petog panela, rekao je da su privatne kompanije već podnele svoj deo odgovornosti. Radimo, proizvodimo, isplaćujemo plate i poreze, želimo da se regionalno povezujemo i da budemo veći i da se sukobimo sa izazovima koji dolaze sa ulaskom u EU, rekao je Kostić i dodao da se već vode neformalni razgovori o mogućem povezivanju između predstavnika velikih regionalnih kompanija, jer ove firme mogu spajanjem da postanu više od regionalnih lidera. Sedam kompanija, čiji su predstavnici govorili na panelu, ostvaruje godišnje sedam milijardi evra ukupnog prihoda, a te kompanije će vredeti mnogo više ako se izađe u susret njihovim zahtevima, rekao je Kostić i naglasio da privrednicima treba državni okvir, manje birokratije i da se neaktivna državna imovina stavi na raspolaganje onima koji znaju da njome upravljaju. Brend lavovi pred vratima Regionalno povezivanje jedan je od načina da se suprotstavimo velikim multinacionalnim kompanijama na domaćem tržištu i da im pariramo na regionalnom i globalnom tržištu, izjavio je Zoran Mitrović, predsednik Viktorija grupe, komapanije koja izvozi u 40 zemalja sveta. Ističući da je za opstanak neophodno da se stalno investira, Mitrović je podsetio da je Viktorija grupa upravo otvorila novu fabriku u Bečeju, što je investicija od 20 miliona evra, a u pogon u Šidu uloženo je 10 miliona evra. Imali smo velike investicije u ljude i nedavno doveli istaknute stručnjake iz inostranstva, rekao je predsednik Viktorija grupe. On je takođe rekao da je, uprkos krizi i negativnim efektima suše, za prvih osam meseci ove godine Viktorija grupa imala prihod

35 JIE6 35 broj 74 od 280 miliona evra i ostvarila je rast u odnosu na isti period prošle godine. Sve što zaradimo, investiramo, rekao je Mitrović. Pojedinačne kompanije, ma koliko bile uspešne i konkurentne, same ne mogu da budu prepoznatljive na velikim tržištima, saglasni su panelisti. Velikog iskustva u regionu, kao i u nastupu na tržištu EU ima Droga Kolinska/Atlantik grupa, čiji je član uprave Enzo Smrekar rekao da od 640 miliona evra konsolidovanog prihoda, čak 80 odsto ostvaruju u Regionu, a tek 20 odsto na tržištu EU. Objašnjavajući koliko je povezivanje važno, naročito pre ulaska Hrvatske u EU i kakvi su brend lavovi pred vratima, Smrekar je rekao: Prvog dana ulaska u EU, neće se desiti ama baš ništa, ali zato već drugog dana imate problem. Odjednom, svi ugovori koje ste imali sa trgovcima i dobavljačima moraju da se menjaju i veliki igrači su i te kako spremni da vas ulove na greškama i uzmu vam odštetu. Drugo, nemojmo se varati da ičega fali u toj Evropi. Treba da shvatimo šta tačno naš brend donosi novo i imamo li mi takvih brendova, a ja mislim da imamo nekoliko. Treće je cena. Jedan Nestle može da spusti cenu svojih proizvoda za dva evra i potpuno nas potuče, a regionalnim igračima dva evra je mnogo. Zato je saradnja među nama nužna. Smrekar je rekao i da je zbog veličine firmi za stolom koje vrede ne manje od 500 miliona evra, preuzimanje malo verovatno, ali je zato udruživanje neophodno. Nema smisla da svi investiramo u distribucijske pogone ili da se ne udružimo na nabavnim tržištima, predložio je Smrekar, a s njim se složio Ante Todorić, izvršni direktor Agrokora. Todorić je ukazao da će ulaskom Hrvatske u EU ta kompanija, kao i sve druge u regionu, biti suočena sa konkurencijom kompanija koje imaju 200 milijardi evra prihoda, a jedini način da im se suprotstave je povezivanje. Da je u Hrvatskoj pet Agrokora, ona ne bi imala problema, da je deset takvih firmi došlo u Stranac se izgubi u papirima Na pitanje o uslovima poslovanja u Srbiji, budući da je kao konsultanat radio na svim tržištima regiona, Zlatko Bazianec iz konsultantske kuće AT Kearney odgovorio je u dahu: Samo sam ovde video da se kažnjava veličina. Kako onda očekuješ od kompanije da se razvija, kad će platiti kaznu? Drugo, ovde su cene zajmova visoke, jer su i same banke neefikasnije i taj jedan odsto svoje neefikasnosti kalkulišu u cenu. Nema jasne politike subvencija. Investitor ne zna sigurno kolika će mu biti cena sirovine, niti kada će se uspostaviti dirigovana cena sirovine na tržištu. Stranac se potpuno izgubi u papirima kad dođe ovde, zaključio je Bazianec. Srbiju, Srbija ne bi imala problema, zaključio je Todorić. Danas treba ceniti svakoga ko ima dobar kafić, a ne preduzeća kao što su naša ili veća, rekao je Todorić i naveo da je za uspeh neophodno poznavanje tržišta, kvalitetni ljudi i veliki rad. Investicije u ljudski kapital Predsednik Upravnog odbora Podravke Zvonimir Mršić rekao je da je ta hrvatska kompanija otvorena za povezivanje s drugima u regionu, kako bi lakše koristili zajedničke resurse i bili uspešni na trećim tržištima. Da biste došli na tursko tržište, morate da investirate 30 miliona evra pre nego što počnete da zarađujete, rekao je Mršić i obavestio učesnike panela da Podravka ima takvo predstavništvo u Istambulu, koje bi moglo da bude dobar oslonac i drugim kompanijama iz regiona. Mršić je insistirao na važnosti potrošnje, bez koje infrastruktura nema smisla. Ako nam nešto u regionu fali, to je kadar obučen, sposoban, kvalifikovan, i zato moramo investirati u ljudski kapital, rekao je Mršić. O nedostatku kadra i ogromnim ulaganjima u ljudske resurse govorio je i izvršni direktor Nektara Bojan Radun. On je rekao i da Srbija ne treba da računa na jeftinu radnu snagu kao svoju prednost, već treba da poveća konkurentnost i kvalitet radne snage kao i efikasnost menadžmenata. O akviziciji Fruktala od strane Nektara, Radun je rekao da ona pokazuje njihov stav o tome koliko je važno regionalno tržište, i mada su trenutno u fazi konsolidacije i restrukturiranja, dugoročno su zadovoljni. Radun je rekao da ta kompanija ulaže mnogo u vertikalnu integraciju i da proizvodi voće na pet lokacija u Srbiji i tri u Sloveniji. Ističući da će cene hrane rasti i da je ipak neće biti dovoljno, Slobodan Petrović, direktor Denjub Fuds, rekao je da su cene hrane u Evropi slične kao kod nas, s tim da je prosečna plata višestruko veća. Istakao je značaj povezivanja, jer svaka naša kompanija ima jedan ili dva izuzetna brenda, a to nije dovoljno za svetsko tržište. Petrović se osvrnuo i na magično vlasničko povezivanje. Izuzev sa Viktorija grupom, mi smo razgovarali sa svima o tome da jedni druge kupimo, ili da nešto prodamo ili da se spojimo, ali nismo uspeli. Prvenstveno zbog toga što smo svi mi ovde mladi kapitalisti koji pogrešno razumeju kapitalizam. Hoćemo da budemo većinski vlasnici po svaku cenu. Ako nismo, ne učestvujemo u biznisu, rekao je Petrović, dodavši da u Srbiji ima dosta dobrih brendova u konditorskoj industriji koji bi bili mnogo konkurentniji, ako bi se kompanije ujedinile. Moderator Miodrag Kostić zatvorio je panel rečima: Na nama je da odlučimo hoćemo li se udružiti i igrati utakmicu ili razjedinjeni gledati meč sa tribina

36 broj 74 Panel 6: Nova uloga industrije osiguranja Mobilizacija kapitala i regulativa 36 JIE6 Učesnici panela Nova uloga industrije osiguranja predstavnici vodećih osiguravajućih kuća u Regionu, ukazali su na veliku ulogu industrije osiguranja u finansijskom sektoru Srbije, koja se ne uočava u dovoljnoj meri Pokušavajući da približe načine na koje mogu doprineti razvoju finansijskog sektora u Srbiji, panelisti su ukazali na dve ključne tačke u politici Vlade: mobilizacija kapitala i regulativa. Mobilizacija kapitala je preko potrebna za izmirivanje budžetskog deficita, posebno u krizi. Prema oceni generalne direktorke Dunav osiguranja Milenke Jezdimirović, uloga industrije osiguranja nije iskorišćena ni 10 odsto u odnosu na potencijal Srbije. Kada bi svakog meseca svaki građanin izdvajao samo jedan evro, mesečno bismo imali sumu od 7 miliona evra. Učesnici u raspravi ukazali su i da industrija osiguranja mora da pokaže i korporativnu socijalnu odgovornost i angažuje se radi pomoći, ne samo lokalnoj ekonomiji već i privredi. Poseban problem poslenici osiguravajućih kompanija vide u nedostatku znanja i nedovoljnoj edukaciji građanstva da štede na bilo koji način. Generalni direktor Aksa osiguranja Antonio Marčiteli rekao je da je pogrešno polazište sistema zasnovanog na pretpostavci da je život skup, a osim toga, u Srbiji nedostaju podsticaji za štednju i svest države i institucija da se problem mora rešiti. Prednost industrije osiguranja u odnosu na državnu pomoć, na koju se računa u vreme određenih prirodnih katastrofa, jeste stručna procena štete i izračunavanje vrednosti rizika. Kupovinom državnih obveznica, osiguravajuće kuće su veliki deponenti u bankama i mogu da pomognu u doba krize CMIP PKS Četvrti Menadžment forum JI Evrope, na kojem su poslovni lideri razmatrali probleme funkcionisanja privreda posle tranzicije i konkurentnosti u JI Evropi, zvanično je zatvorio Toplica Spasojević, predsednik Udruženja korporativnih direktora Srbije. On je naglasio da je na dvodnevnom forumu bilo 70 učesnika, šest plenarnih sesija i šest paralelnih panela, što pokazuje koliko je bio uspešan, kao i da je realizovan u konstruktivnoj atmosferi i otvorenom dijalogu predstavnika nauke, biznisa i države. Toplica Spasojević se posebno zahvalio organizatorima, Savezu ekonomista Srbije, Hrvatskom društvu ekonomista, IEDC Poslovnoj školi Bled i Privrednoj komori Srbije. Peti Menadžment forum JI Evrope biće održan na Bledu.

37 saobraćaj 37 broj 74 Elektronske pre-deklaracije Srpski transporteri svetski rekorderi TIR odeljenje PKS izdalo je više elektronskih TIR pre-deklaracija od svih zemalja članica Međunarodne unije drumskih transportera Prema poslednjim informacijama koje su u PKS stigle od Međunarodne unije drumskih transportera (IRU), srpski prevoznici, u saradnji sa TIR odeljenjem PKS, preuzeli su primat na svetskom nivou po procentu realizovanih TIR elektronskih pre-deklaracija. Naime, godine EU je donela uredbu o obavezi elektronske najave TIR karneta. Reakcija IRU-a na uredbu EU bila je razvijanje i implementacija besplatne Internet aplikacije za korisnike TIR sistema. TIR elektronska pre-deklaracija omogućava prevoznicima smanjenje troškova transporta uz smanjenje vremena čekanja na graničnim prelazima. Od juna ove godine, obaveza elektronske najave proširila se na teritoriju Carinske unije Rusije, Belorusije i Kazahstana, što je u znatnoj meri povećalo važnost primene TIR-EPD sistema. TIR odeljenje PKS od početka je vršilo kontinualnu obuku i obezbeđivalo podršku svojim članovima, što je rezultovalo ovim podatkom za ponos. U periodu od 1. juna do 31. avgusta ove godine izdato je TIR karneta i istovremeno realizovano TIR elektronskih pre-deklaracija, što čini oko 66 %. Poređenja radi, u istom periodu prošle godine zabeležen je rezultat od 13% realizovanih TIR elektronskih predeklaracija Mirko Ožegović BUDI UPORAN! JobFair 12 Kreiraj svoju budućnost! Sajam poslova za studente i diplomce tehničko-tehnoloških fakulteta 5. i 6. novembar Zgrada tehničkih fakulteta, Beograd Osmi put, zaredom, jedan od najvećih projekata mladih za mlade u Srbiji,,JOB FAIR 12 KREIRAJ SVOJU BUDUĆNOST!, Udruženja studenata tehnike Evrope - BEST Beograd, i Udruženja studenata elektrotehnike Evrope ISTEK Beograd, pružiće priliku našim akademcima, posetiocima dvodnevnog sajma poslova u Zgradi tehničkih fakulteta u Beogradu (Bulevar kralja Aleksandra 73), 5. i 6. novembra, da potpuno besplatno usavrše svoje lične i profesionalne veštine, unaprede znanja i kroz neposredan razgovor sa poslodavcima iskoriste jedinstvenu priliku da svoj talenat i budućnost grade u vodećim preduzećima u Srbiji. Savremena predavanja, obuke, tribine, studije slučaja, Okrugli sto, vredne ponude uspešnih preduzeća, uz učešće cenjenih stručnjaka u oblasti obrazovanja, zapošljavanja i ekologije i prisustvo velikog broja mladih volontera, učiniće ovaj događaj jedinstvenim i pružiti uslove akademcima da se pripreme da na najbolji način predstave svoje lične i stručne veštine. Istovremeno će uspešne kompanije imati priliku, tokom Sajma, ali i celogodišnje akcije Ostavi CV, da uz pomoć i podršku obučenih organizatora stupe u kontakt sa najstručnijim studentskim kadrom, i na jedinstven način odaberu one sa kojima će graditi poslovnu budućnost upravo u Srbiji. Infostud je pripremio trening Kako napisati CV?, Represent Communications Razgovor sa poslodavcem. Predviđeno je i predavanje Dragana Varagića, uglednog stručnjaka u oblasti poslovne primene interneta i autora zapaženih izlaganja na teme Mladi, mogućnost zapošljavanja i internet" i "Kako zarađivati 2000e mesečno odmah nakon završetka studija?", a očekuju se i brojne druge aktivnosti i iznenađenja, u duhu JobFair-a i onog što ovaj događaj danas predstavlja, a to je nov pogled na zapošljavanje, u kome će biti prostora za mlade i njihove potrebe. Događaj se sprovodi uz podršku Ministarstva omladine i sporta, a tu su i zvučna imena Microsoft, Ball Packaging, Grundfos, VIP, PSTech, Telenor, Nortal, Pamet, Mogul, HP i brojni drugi koji će svojim prisustvom uveličati ovaj događaj.

38 broj portret privrednika Inter-mehanika iz Smedereva bavi se proizvodnjom opreme za šinska vozila, opreme za mašinsku industriju i metalurgiju, termoenergetske i procesne opreme, građevinskih konstrukcija, plovnih objekata, sportske i opreme za dečja igrališta i parkove i opreme za komunalne službe, pružanjem usluga održavanja, rekonstrukcije i ispitivanja šinskih vozila i uređaja za šinska vozila. Sve ove delatnosti Inter-mehanike, na čijem je čelu Ružica Đurđević, trеba nabrojati kad se govori o ženskom preduzetništvu, da ohrabre sve one žene koje imaju dilemu da li da svoju poslovnu sudbinu uzmu u svoje ruke. U teškim vremenima za sve, a naročito za tešku industriju, Ružica Đurđević uspešno drži kormilo firme koja proizvodi na tri lokacije na Dunavu, bavi se proizvodnjom i uslugama za velike državne sisteme i za privatne firme, a u skladu sa trendovima, proizvodi i kotlove na biomasu koji su očistili dvorišta u mnogim vojvođanskim mestima, selima Homolja, Pomoravlja i Šumadije. Iz Vašeg dosadašnjeg iskustva, kakva pomoć treba ženama da se više odlučuju za preduzetništvo? Savet za žensko preduzetništvo koji je osnovan pri PKS trebalo bi Ružica Đurđević, predsednica Saveta za žensko preduzetništvo Ženska ruka u teškoj industriji Inter-Mehanika iz Smedereva je preduzeće iz oblasti teške industrije, a njime čvrsto upravlja Ružica Đurđević, vlasnica i direktorka. Zbog dobrog rukovođenja u teškim vremenima, kao i zbog inovativnog rešavanja problema nezaposlenosti žena, Ružica je izabrana za predsednicu Saveta za žensko preduzetništvo da omogući ženama da afirmišu svoje profesije, da ih ohrabri da na tržištu prodaju svoje znanje i umeće, a neophodna je i veća zastupljenost žena na rukovodećim i odgovornim pozicijama u privredi, državnim organima i organima upravljanja. Žene treba ohrabriti da se više odlučuju za preduzetništvo. Nesumnjivo je da im ne nedostaje ideja, ali treba im ohrabrenje kroz mentorstvo i edukaciju. Potrebno je da se organizuju skupovi na kojima bi se one koje počinju umrežavale, razmenjivanjem znanja i iskustva sa preduzetnicama koje su već prošle prve faze i osnovale sopstveni biznis. Treba im pružiti što više informacija o zakonskoj regulativi i edukovati kako da na najbrži način sprovedu svoje ideje u delo. Kada ste Vi ušli u privatni biznis? Šta Vas je navelo na to? Teško vreme tranzicije. Ostala sam bez posla u društvenom sektoru godine, trebalo je zaposliti i članove moje uže porodice, sina diplomiranog ekonomistu i mašinskog inženjera i ćerku diplomiranog inženjera. Odlučili smo se za samozapošljavanje i to je bila prekretnica da krenemo putem preduzetništva. Koristeći moje znanje i iskustvo stečeno radom u društvenom sektoru preko 20 godina, na veoma odgovornim poslovima, i njihove nove ideje, od njihovog početničkog posla, firme koja se bavila trgovinom, pokrenuli smo proizvodno-remontno preduzeće Inter-mehanika d.o.o. Smederevo, koje danas, pored članova moje porodice, upošljava još 60 radnika. Koje su bile početne teškoće, da li ste imali situacije u kojima Vas kolege ili poslovni patneri nisu dovoljno ozbiljno shvatali zato što ste žena? Imala sam veliko iskustvo u toj oblasti pre otpočinjanja privatnog posla, pa se nisam susretala sa nekim početničkim problemima, a znala sam i da je neophodno stalno pratiti zakonsku regulativu i propise. Na prethodnom poslu već sam izborila svoje mesto u ovoj netipično ženskoj grani i nisam se susretala sa problemima prihvatanja od strane kolega i poslovnih partnera, koji su pretežno muškarci. S kim ste se konsultovali u početku privatnog posla, gde ste nalazili snagu da istrajete i u teškim vremenima? S obzirom da sam bila uspešan privrednik u društvenom sektoru, rukovodeći preduzećem od 2 500

39 portret privrednika 39 broj 74 ljudi, nastavila sam da primenjujem stečeno znanje i iskustvo, a u teškim trenucima najvažnije je imati podršku svoju porodice. Snagu nalazim u porodičnim okupljanjima i trenucima provedenim sa unucima. Koja je bila najteža situacija u Vašem dosadašnjem privredničkom iskustvu? Uglavnom se teške situacije prevazilaze radom i upornošću da se ispune zadati ciljevi. Najteže mi je, i svaki put podjednako teško, kada treba da otpustim nekog zaposlenog. Uglavnom pružamo šansu za zaposlenje mladim ljudima, ali nažalost, neki od njih ne zadovoljavaju zadate uslove, jednostavno ne uklapaju se u naš tim, i ne mogu da odgovore zahtevima posla. Tada moramo da ih otpustimo, znajući da su polagali velike nade za rad u našem kolektivu, i da takođe imaju porodice. To su uvek teške situacije. Šta smatrate svojim najvećim uspehom u poslu? Svojim uspehom mogu da smatram što je Inter-mehanika opstala i zadržala svoju poziciju u samom vrhu, sa nekoliko preduzeća iz slične branše. Udovoljavajući zahtevima kupaca, kvalitetom izvršenih usluga i poštovanjem rokova, izborili smo se da opstanemo u ovoj specijalizovanoj delatnosti, ne otpuštajući radnike. A teška mašinska industrija susreće se sa svakakvim problemima i može se reći da trenutno jedva opstaje. Intermehanika je mlad privredni subjekt, koji je ponikao u trenutku kad su drugi imali teškoće, zatvarana su preduzeća, poništavane privatizacije. Mi smo zaposlili ljude iz svog neposrednog okruženja, između ostalih i vrsne stručnjake koji su u tranziciji ostali bez posla. Naš cilj je da postanemo najbolja remontna radionica u Srbiji i regionu za teretne vagone i vagon-cisterne. Naša prednost je zaokružen proces, sopstvena proizvodnja rezervnih delova, sopstvena specijalizovana radionica za ispitivanje i remont kočnica i gestra ventila, kao i sopstvena proizvodnja pomoćnih uređaja za železnicu (dizalice za podizanje vagona, lokotraktor za privlačenje vagona, ispitni stolovi za šinsku industriju), kao i mobilna ekipa za otklanjanje kvarova na vagonima na terenu. Kako se borite sa šumom propisa, na koju se svi privrednici u Srbiji žale? Stalno praćenje zakona i propisa oduzima dosta vremena. Moralo bi postojati bolje informisanje privrede, a veliki značaj imalo bi da oni koji donose propise oslušnu privredu i njene predloge i sugestije. Zakonska regulativa trebalo bi da nam obezbedi da ono što uradimo naplatimo na vreme, da bismo mogli da servisiramo svoje obaveze, kako prema radnicima tako i prema državi i bankama. Verujemo da u Srbiji postoji još preduzeća koja su zbog finansijske nediscipline i zakonske regulative ugrožena, pa i pred bankrotom, a da su na vreme naplatila svoja potraživanja, ta sredstva uložili bi u proizvodnju, nove poslove i zaposlili bi još ljudi. Da li se kod Vas pri zapošljavanju žena postavlja pitanje da li kandidatkinja planira da rodi dete? Šta mislite o toj praksi? Veoma je ružna praksa da se mlade žene uslovljavaju nerađanjem dece da bi zadržale svoja radna mesta. Mi tu praksu nemamo, čak motivišemo svoje zaposlene žene na taj način što za vreme trudničkog bolovanja nemaju nikakvo umanjenje zarade, a ta im se nadoknada isplaćuje odmah kada i plate ostalim radnicima, kako ne bi čekale nadoknadu od Zavoda koja ume da kasni i po nekoliko meseci Mirjana Stefanović Kako da se u Srbiji reši problem velikog broja nezaposlenih žena, naročito žena preko 50 godina starosti? Možda bi pravo rešenje bilo osnivanje centara koji bi dobijali određena sredstva, u kojima bi se vršila klasifikacija stepena stručnosti žena, edukacija, organizovanje i pomoć u osamostaljivanju, bilo kroz praćenje, mentorstvo, prekvalifikaciju, pomoć u svim početničkim koracima. Smatram da je ovo korisniji način nego dodeliti im neki start-ap kredit ili sredstva za samozapošljavanje, gde većina ne može da opstane, posle određenog vremena propada i ne rešava trajno svoj problem nezaposlenosti. Kao predlog mogu da dam primer iz našeg iskustva. Prilikom kupovine društvenog preduzeća Metalac a.d. iz Skorenovca, u procesu privatizacije godine, naišli smo na takav problem. U preduzeću smo imali petnaestak žena bez kvalifikacije za rad u mašinskoj industriji. S obzirom da su to žene iz ruralne sredine, imale su veštinu izrade ručnih radova, i tu smo prepoznali njihovu šansu. Organizovali smo ih, angažovali smo modnu kreatorku da ih dodatno edukuje i usmeri, pridružile su im se i žene iz sela kojima je to bio jedini način zarade i privređivanja. U početku smo kupci tih proizvoda (foto albumi, rokovnici, vrećice, ramovi za slike, peškiri, novčanici i slični predmeti namenjeni prezentaciji, rađeni rukom) bili samo mi, ali nakon nekog vremena, uz našu pomoć, posete sajmovima, pravljenje ponuda, stekle su veći broj kupaca, da bi na kraju osnovale svoju zadrugu. Dan danas se uspešno bave ovim poslom, a proizvodi domaće radinosti iz malog Skorenovca poznati su ne samo kod nas, već su odavno prešle i granice naše zemlje.

40 broj saopštenja Grupacija veledrogerija i proizvođača lekova Hitno uspostaviti finansijsku disciplinu u snabdevanju lekovima Predstavnici grupacija veledrogerija i proizvođača lekova PKS uručili dopis ministarki zdravlja Slavici Đukić Dejanović, zahtevajući hitno uspostavljanje racionalnog i održivog finansiranja, zasnovanog na finansijskoj disciplini i jasnim pravima i odgovornostima svih učesnika u lancu snabdevanja lekovima Grupacija veledrogerija očekuje od Ministarstva zdravlja hitnu izmenu Uredbe o kriterijumima za formiranje cene lekova za upotrebu u humanoj medicini koji se izdaju na recept, odnosno usaglašavanje utvrđenog kursa za preračunavanje uporedive cene lekova sa realnim kursom evra. U obrazloženju ovog zahteva navedeno je da veledrogerije prilikom uvoza imaju gubitak od gotovo 20 odsto, zbog negativnih kursnih razlika. Pošto veledrogerije više nemaju finansijski resurs da same snose posledice dispariteta kursa utvrđenog u Uredbi i realnog kursa, ova izmena ima prioritetan značaj radi obezbeđenja minimalnih uslova za nesmetano snabdevanje tržišta lekovima. Osim toga, smatramo da kurs po kome se vrši obračun carine mora biti kurs iz Uredbe, istaknuto je u dopisu. Predstavnici Grupacije veledrogerija napominju da ta Uredba utvrđuje i cenu kontrolnih markica u iznosu od 1,27 dinara, a da je u Odluci o izmenama i dopunama Odluke o najvišim cenama lekova za humanu upotrebu koji se izdaju na recept, ta cena utvrđena u iznosu od 1,30 dinara. Drugi problem je što RFZO od početka avgusta godine ne uplaćuje sredstva za lekove: zdravstvenim ustanovama apotekama koje nisu potpisale Ugovor o snabdevanju osiguranih lica lekovima i pojedinim pomagalima za godinu i Aneks navedenog Ugovora kojim se potraživanja prema RFZO umanjuju za 10% na osnovu Protokola između RFZO i proizvođača lekova; zdravstvenim ustanovama bolnicama i kliničkim centrima koji nisu dostavili obračun o potrošnji lekova u godini, s obzirom na to da su potpisali Ugovor o pružanju i finansiranju zdravstvene zaštite iz obaveznog zdravstvenog osiguranja za godinu, krajem jula i u avgustu. Do kašnjenja u potpisivanju ugovora došlo je zbog neusaglašenosti opredeljenih sredstava i realnih potreba, tj. potrošnje u bolnicama, što je već dovelo do akumuliranih dugova prema isporučiocima lekova. Napominjemo da takve zdravstvene ustanove, sekundarnog i tercijarnog nivoa zdravstvene zaštite, i dalje pružaju zdravstvenu zaštitu iz obaveznog osiguranja, ali nemaju sredstva da izmire obaveze prema veledrogerijama za isporučene lekove, čime se stvaraju novi dugovi i ugrožava likvidnost veledrogerija, ukazano je u dopisu. Treće neophodno je izmirenje dugova RFZO prenetih iz ranijih godina. Na kraju prošle godine obaveze za lekove izdate na recept iznosile su dinara, a obaveze zdravstvenih ustanova za lekove i medicinska sredstva dinara. Predlogom mera Vlade, obavezu izmirenja ovog duga preuzelo je Ministarstvo zdravlja. Predstavnici veledrogerija smatraju da Odluka o izmenama i dopunama finansijskog plana RFZO za

41 saopštenja 41 broj 74 Zdravstvena zaštita, pravo i ljudska prava Ministarki zdravlja Slavici Đukić Dejanović dopis je uručen na sastanku, nakon otvaranja jednodnevnog instruktivnog seminara u Privrednoj komori Srbije Zdravstvena zaštita, pravo i ljudska prava. Ministarka je predstavila novu zdravstvenu politiku, s posebnim osvrtom na ljudska prava. Među glavnim elementima novog sistema zdravstvene zaštite jeste rodna ravnopravnost, sa akcentom na vulnerabilnim grupama, to jest, onima koji boluju od retkih bolesti. Zdravstvenu politiku trebalo bi da kreira Institut za javno zdravlje Batut, ali to ne funkcioniše već godinama. Prema rečima ministarke, prethodnih godina nije vođena dobra politika, posebno kada je reč o stvaranju novog kadra u zdravstvu. Ministarka zdravlja ukazala je da Srbiji predstoji usvajanje Zakona o zaštiti prava pacijenata. Potpredsednik PKS Mihailo Vesović u pozdravnoj reči ukazao je da privreda u velikoj meri ima interes za unapređenje zdravstvene zaštite. Taj interes je dvostruk, jer s jedne strane, privreda i njene aktivnosti finansiraju celokupan sistem, a sa druge, same kompanije, odnosno menadžment, zainteresovani su za kvalitetan sistem zdravstvene zaštite, iz ugla troškova odsustva sa posla. Predsednik Zdravstvenog saveta Srbije prof. dr Dragan Delić, ukazujući na probleme u zdravstvenom sistemu Srbije, istakao je da ukupno finansiranje zdravstvenog sistema, koji obuhvata sve oblike zdravstvene zaštite, nije realan cilj. Ekonomski principi sa socijalnom komponentom moraju biti u temelju sistema zdravstvene zaštite u Srbiji, naglasio je Delić, dodajući da mora da se definiše osnovni paket zdravstvenih usluga u Srbiji godinu, kojom su planirana sredstva za lekove na recept uvećana za 1,567 milijardi dinara, neće bitno izmeniti ovu negativnu sliku. Četvrto Grupacije veledrogerija i proizvođača lekova PKS od Ministarstva zdravlja očekuju podršku za usklađivanje propisivanja i potrošnje lekova sa planiranim sredstvima RFZO. Zatim, mora biti uspostavljena stroga kontrola uplate doprinosa za zdravstveno osiguranje svih obveznika, kao i onemogućavanje otpisa neuplaćenih doprinosa za zdravstveno osiguranje. Neophodno je usaglasiti nivo prava na lekove u skladu sa stvarno raspoloživim sredstvima, putem mehanizama u Pravilniku o listi lekova koji se propisuju i izdaju na teret obaveznog zdravstvenog osiguranja, zatim, realno planirati potrebu za lekovima, pojačano kontrolisati finansijsku disciplinu u namenskom trošenju sredstava doznačenih zdravstvenim ustanovama i apotekama od strane RFZO. Od resornog ministarstva traži se da obezbedi i uključivanje privatnih apoteka u sistem, potpisivanjem ugovora između privatnih apoteka i RFZO o snabdevanju osiguranika lekovima na recept, čime bi se obezbedila dodatna sredstva za kreditiranje fonda. Predstavnik Grupacije veledrogerija, kao i predstavnik proizvođača lekova trebalo bi da budu uključeni u zajedničku radnu grupu Ministarstva zdravlja i Ministarstva spoljne i unutrašnje trgovine i telekomunikacija, formiranu s ciljem da preispita kriterijume za utvrđivanje cene lekova, obavi reviziju cena svih registrovanih lekova i da konkretne predloge vezane za promene načina izračunavanja uporedivih cena, uz primenu realnog kursa valuta referentnih zemalja. Smatramo da bi u novoj Uredbi o kriterijumima za formiranje cene lekova svakako trebalo primeniti automatizam u promeni kursa za utvrđivanje cene lekova, vezivanjem za određeni procenat promena kursa NBS, naglašavaju veledrogeristi i proizvođači lekova. Šesti predlog odnosi se na politiku utvrđivanja najviših cena lekova, čime bi, od propisivanja zakonskih okvira do objavljivanja Odluke o najvišim cenama lekova za humanu upotrebu koji se izdaju na recept, trebalo da se bavi samo jedno, resorno Ministarstvo zdravlja. Ako se uzme u obzir da proizvođači lekova imaju gubitak od 20% na ime kursnih razlika, kao i da po osnovu potpisanih Protokola sa RFZO umanjuju cene lekova sa A i A1 pozitivne liste za 10%, jasno je da su u poziciji da što više isporučuju, stvaraju veći gubitak, koji će biti prikazan u njihovom poslovanju. Farmaceutska industrija u širem smislu, po svojoj prirodi uvozno zavisna, jedina je grana privrede u kojoj su cene pod kontrolom države, a neusaglašene sa realnim kursom inovaluta, što je u dužem vremenskom periodu neodrživo i dovešće do kolapsa. Usklađivanje najviših cena lekova čiji je režim izdavanja na recept sa realnim kursom je ekonomska neminovnost Nada Mitrović

42 broj 74 Ruralna područja Srbije Kapital-odnos razara srpska sela 42 odbor za sela Srpsko društvo i privreda, a u okviru njih selo i poljoprivreda, nalaze se u ozbiljnoj krizi, a izlazak iz nje je moguć aktiviranjem svih raspoloživih resursa, proizvodnih i radnih Od sela u Srbiji, svako četvrto je na putu nestajanja, upozoreno je na skupu u organizaciji Odbora za selo Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) i Privredne komore Srbije (PKS). Učesnici su se složili da je srpsko selo trenutno prilično ruinirano i zapušteno, a za zaustavljanje negativnih trendova i otvaranje perspektive njegovog razvoja neophodna je zajednička akcija nauke, privrede i politike. Predsednik Srpske akademije nauka i umetnosti Nikola Hajdin istakao je da su srpsko društvo i privreda, a u okviru njih selo i poljoprivreda, danas u ozbiljnoj krizi, a izlazak iz te krize je moguć aktiviranjem svih raspoloživih resursa, proizvodnih i radnih. Sela su važno resursno i tržišno područje. Obuhvataju oko 70 do 80 odsto teritorije Srbije, a u njima živi oko 40 do 45 odsto stanovništva, ukazao je Hajdin. On je poručio da sela nisu samo proizvodni poligon za proizvodnju poljoprivrednih proizvoda, već i mesto za život preko tri miliona stanovnika Srbije. S obzirom da su ravnomeran regionalni i ruralni razvoj evropski trend, nema razloga da i kod nas u Srbiji razvoj sela ne bude u prioritetu razvoja Srbije u narednom Devastirana sela Potpredsednik Privredne komore Srbije Miroslav Miletić rekao je da su seoska područja u Srbiji devastirana i zapuštena u razvojnoj politici Srbije, a negativni trendovi na selu traju decenijama. Posebno migracije stanovništva na relaciji selo grad doprinose demografskim promenama u kojima će za 15 do 20 godina nestati oko od postojećih sela, kazao je on. Miletić je podvukao da se PKS zalaže za razvoj seoskih područja, posebno zbog raspoloživih resursa u tim sredinama i perspektivnih mogućnosti za razvoj malog i srednjeg preduzetništva, biznisa, u brojnim privrednim aktivnostima proizvodnji, preradi, uslugama... On je podsetio da su PKS, kao respektabilna nacionalna institucija u oblasti privrede i SANU, krovna institucija nauke, kulture i stvaralaštva u Srbiji koja deluje preko 170 godina, pre godinu dana potpisali protokol o saradnji u interesu privrede i nauke naše zemlje. Inače, pri SANU je postojao Institut za selo, a od i Odbor za proučavanje sela, čije je dejstvo prestalo u proteklih deset godina. Imajući u vidu probleme sela Srbije danas, SANU je prošle godine ponovo formirala Odbor za selo, čiji je predsednik uvaženi akademik Dragan Škorić. Po rečima Škorića, u Srbiji je ruralno područje potpuno zapostav-

43 odbor za sela 43 broj 74 ljeno. Seljaku koji proizvodi hranu treba omogućiti dostojan život. Migracije iz sela u gradove U izlaganju,,mogućnosti razvoja seoskih područja uloga lokalne samoprave koje su pripremili Danilo Tomić, Branislav Gulan (članovi Odbora za selo SANU) i Mile Mandić, ističe se da u gradovima Srbije danas nema šta da se radi, dok istovremeno u selima nema ko da radi. To je posledica događanja da je za pola veka na prostorima eks-jugoslavije iz sela u gradove otišlo oko osam miliona ljudi. Za takav proces drugim zemljama potrebno je od 120 do 150 godina. U radu se ističe da u Srbiji mali broj bogatih postaju sve bogatiji, a siromašni sve siromašniji. Ukratko, kapital-odnos razara srpska sela. Poseban problem u tome su sela u brdskoplaninskim i pograničnim područjima. Predloženo je i niz akcija kako bi se zaustavila devastacija srpskog sela i počeo vraćati život u njih. Na radnom sastanku u PKS izneti su i uspešni primeri razvoja Kragujevca i okolnih sela, koje je prezentovala Snežana Živanović Katić, uz naglasak da je u razvoj sela uloženo 10 miliona evra. Izneta su i pozitivna iskustva najnaprednijih sela u okolini Požege, zatim opstanak i razvoj sela Petrovac u opštini Leskovac, o čemu je govorila Vesna Đorđević, dok je o razvoju sela Selenča u opštini Bač govorio Nikola Stojšić. Put za agrarne i socijalne reforme Odbor za selo SANU i Privredna komora Srbije na radnom sastanku usvojili su Deklaraciju o razvoju sela i seoskih područja. Obrazlažući Deklaraciju, Zorica Vasiljević je istakla da je neophodno pokrenuti donošenje,,deklaracije razvoja sela i poljoprivrede u seoskim područjima na nivou Skupštine Srbije, koja bi predstavljala osnov za donošenje Nacionalne strategije razvoja sela i poljoprivrede na nivou države i lokalnih samouprava. Time bi se projektovao i obezbedio put za nove agrarne reforme i sveobuhvatne socijalne reforme i omogućilo racionalno korišćenje prirodnih i aktiviranje ljudskih resursa kao i potenciranje nove i modernije društvene organizacije. Prioritet je da se merama agrarne politike da veći značaj razvoju stočarstva kao ključnog faktora u privrednom razvoju sela. Između ostalog, istaknuto je da će budući pristupi u proizvodnji hrane zahtevati usvajanje novih tehnologija koje će omogućiti proizvodnju dovoljnih količina kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane i zaštitu životne sredine. Za realizaciju postavljenih Selo oslonac opstanka zadataka, neophodno je formirati i jačati društvenu svest i odgovornost o značaju, mestu i ulozi sela u razvoju lokalne samouprave, regiona i Republike Srbije u celini, tokom XXI veka. Na kraju, posebno se ističe da su sela bila i ostala značajni činioci društvenog, kulturnog i demografskog stanovništva, pa su neophodni zajednički napori da se njihovo propadanje i nestajanje zaustavi. Skupu na temu Mogućnosti razvoja seoskih područja i uloga lokalne samouprave, koji je održan u PKS, prisustvovali su gradonačelnici, predsednici opština, predstavnici regionalnih privrednih komora i regionalnih poljoprivrednih stanica B. Gulan Kao i mnogo puta do sada u istoriji, i u ovim vremenima selo i poljoprivreda su naš glavni oslonac koji nam omogućava opstanak i preživljavanje, kaže savetnik predsednika za poljoprivredu Vojislav Stanković. To je posebno potvrđeno u vremenima krize. Ponovo se okrećemo selu kada nam je teško, pa smo ubeđeni da selo i zapošljavanje u njemu i oko njega omogućavaju prevazilaženje krize. Ali, to zahteva i radikalno nov odnos društva prema njemu.,,mora se stvoriti koncepcija takozvanog ruralnog razvoja, koja će se temeljiti na demografskim, prirodnim, ekonomskim i sociokulturnim potencijalima. Karakteristika srpskog sela danas jeste da se i poslednjih decenija u njemu dešavaju izuzetno negativna demografska kretanja. Rapidno se smanjuje natalitet (u zemlji godišnje više umre nego što se rodi ljudi), u nekim krajevima vlada i prava,,bela kuga. Sve je to rezultiralo depopulacijom, senilizacijom i socijalnom devastacijom brojnih regija u Srbiji. Krupne promene dogodile su se i u privrednom životu srpskog sela. Te promene, koje imaju dalekosežne socijalne i ekonomske posledice, nisu dovoljno izučene i objašnjene, navodi Stanković. U XX veku seljačko gazdinstvo bilo je definisano ideološkom kategorijom maksimuma, što se pokazalo iracionalnim, navodi Član Odbora za selo SANU prof. dr Đura Stevanović. Danas nema tog maksimuma, ali imamo sve manji broj ljudi koji imaju velike posede od po nekoliko hiljada hektara i sve veći broj onih koji ostaju sa svojim sitnim posedom (prosečna njiva je oko tri hektara), kojima on život znači, jer je to dodatni prihod i osnova za preživljavanje. U prošlom veku, pod uticajem industrijalizacije i urbanizacije, kako je to govorio akademik dr Radomir Lukić, dogodila se,,civilizaciona revolucija. Promenjen je seljakov pogled na svet, promenjene su njegove vrednosti i moral, kulturne potrebe i životne aspiracije.

44 broj Snabdevanje tržišta Srbije Dovoljno domaće hrane agrar U Srbiji je ove godine proizvedeno dovoljno ulja, šećera, mleka i mesa, tako da nema razloga za nestašicom tih životnih namirnica. Nestašice su veštački stvorene Srbiji je u ponudi oko U tona ulja, a domaće potrebe su svega tona. Cena od 145 do 150 dinara za litar sasvim je prihvatljiva za uljare. Psihoza je veštački stvorena, od monopola i kartela koji vladaju u tom sektoru i sam taj sektor je odgovoran za ovu situaciju. Većim isporukama ulja po prihvatljivim cenama treba stabilizovati tržište, ističe savetnik za poljoprivredu predsednika Privredne komore Srbije Vojislav Stanković. Ove godine proizvodnja suncokreta bila je manja u odnosu na za oko 12 procenata i ostvarena je proizvodnja od tona, uz visok procenat sadržaja ulja u zrnu od oko 50 odsto, što je omogućilo proizvodnju jestivog rafiniranog ulja u količini od oko tona. Prenete zalihe bile su oko tona i mada su značajne količine jestivog ulja u međuvremenu izvezene, od zaliha je ostalo oko tona. Šećer i mleko Akcija države Uz podsećanje da je država zbog nestabilne situacije u ponudi izašla sa odobrenjem uvoza oko tona ulja, bez carine i prelevmana, Stanković ocenjuje da će ta mera, svakako, doprineti otklanjanju psiholoških barijera na domaćem tržištu. To će primorati proizvođače suncokreta da vrate cenu na odgovarajući i adekvatan nivo, što će stabilizovati situaciju na domaćem tržištu. Država treba da reguliše situaciju na tržištu uljarica. Ove godine proizvođači uljarica dobili su 100 litara regresiranog dizela po hektaru i premiju od tri dinara za isporučene količine suncokreta i za soju od 3,5 dinara po kilogramu, što je troškovno značajno rasteretilo cenu koštanja suncokreta. Stanković smatra da trenutna otkupna cena za suncokret ne treba da bude veća od oko 50 dinara za kilogram, tako da ona zadovoljava situaciju Kada je reč o domaćem tržištu šećera, prenete zalihe su oko tona i ovogodišnji rod šećerne repe omogućiće ponudu od oko tona, a potrošnja u Srbiji je godišnje oko tona, što je sasvim dovoljno, uz izvoz u EU od tona. Godišnja proizvodnja mleka u Srbiji je oko 1,34 milijarde litara, što je, takođe, dovoljno da budu namirene potrebe domaćeg tržišta. Od primarnih proizvođača godišnje bude otkupljeno oko 570 miliona litara, što je ispod 40 odsto proizvodnje. Treba raditi sa farmerima da podignu nivo ponude u pogledu kvaliteta mleka, jer su otkupom obuhvaćene samo količine ekstra i prve klase, kaže Stanković. na domaćem tržištu i među proizvođačima sirovina. Stručnjak PKS ističe da Srbija, uz Francusku, ima najbolji kvalitet jestivog ulja u Evropi. On smatra da moraju biti otklonjeni mnogobrojni posrednici, prekupci i nakupci, i to ne samo kod uljarica, već kod svih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, i tu je na potezu država. Nelogičnosti sa mesom Po Stankoviću, u proizvodnji mesa u Srbiji, situacija je malo neprijatna, jer će zbog dela interventnog klanja ponuda biti mnogo veća od normalne, a potrošnja izuzetno mala i skromna, tako da će verovatno i cene mesa morati da idu naniže. U narednim godinama će biti problema sa ponudom stočarskih proizvoda, i to je strukturalni poremećaj koji se mora otkloniti merama agrarne politike, upozorava Stanković, naglašavajući da nema poljoprivrede bez stočarstva, a nema stočarske proizvodnje bez govedarske proizvodnje. Stanković navodio da u potrošnji prihoda jednog porodičnog domaćinstva u Srbiji, hrana učestvuje sa 43,7 procenata, što je neprimereno i necivilizacijski za 21. vek, podsetivši da je prosek u Evropskoj uniji (EU) oko 16 odsto. Vlada stabilizuje tržište Kada sprovodi mere za stabilizaciju tržišta, Vlada Srbije ima uporište u Ustavu, koji ukazuje da je država

45 agrar 45 broj 74 Proizvodnja ulja Proizvodnja sirovog suncokretovog ulja za prvih osam meseci godine iznosi tona, što je više za 12,1 odsto u odnosi na isti period godine, a sirovog sojinog ulja proizvedeno je tone. U ovom vremenu proizvedeno je i rafinisanog ulja od suncokreta tona (rast od 6,1 odsto), zatim margarina tona (manje za 14,7 odsto) i hidrirane biljne masti i masla u količini od tona (pad za 7,8 odsto). odgovorna za redovno snabdevanje stanovništva po prihvatljivim cenama i Vlada mora da istraje na tom putu. Proizvodnja ulja u Srbiji od ovogodišnjeg roda suncokreta u potpunosti će zadovoljiti domaće potrebe i uljare će redovno snabdevati tržište, rekla je direktor Poslovne zajednice za industrijsko bilje Olga Čurović, na sednici Grupacije proizvođača biljnih ulja Udruženja za poljoprivredu, prehrambenu, duvansku industriju i vodoprivredu Privredne komore Srbije. Po njenim rečima, od ovogodišnjeg roda i preostalih zaliha proizvodnja jestivog suncokretovog ulja biće više nego dovoljna za podmirenje domaćeg tržišta do sledećeg roda, odnosno stanovništva koje troši između do tona godišnje. Naše fabrike mogu mnogo više da prerade nego što imamo sirovina. Dakle, preporuka je da se sve sirovine prerade u zemlji, pa da izvozimo ulje i proizvode viših faza prerade. Naše ulje je izuzetno visokog kvaliteta, a cena nije viša u odnosu na okruženje. Nestašica je psihološki stvorena i nema potrebe da se stvaraju zalihe. Primera radi, samo za proteklih mesec dana tržištu je isporučeno sedam miliona litara ulja. Mi trenutno imamo duplo veću ponudu od potrošnje ulja u Srbiji, rekla je Olga Čurović. U ovoj godini žetva suncokreta obavljena je na hektara, prosečan prinos je 1,96 tona po hektaru i procenjuje se proizvodnja na oko tona. Površine pod suncokretom u godini opale su za četiri odsto, dok se ukupna proizvodnja procenjuje za oko 23 odsto manje nego rekordne godine. Cena suncokreta na domaćem tržištu trenutno iznosi 56 do 56,50 dinara po kilogramu. Kada je reč o soji, žetva je obavljena na hektara, prinosi su 1,55 tona po hektaru i dobijeno je ukupno tona sirovine. Površine pod sojom su manje za jedan odsto u odnosu na prošlu godinu, dok se procenjuje da je proizvodnja manja za 42 odsto u odnosu na godinu. Inače, u Srbiji šest fabrika proizvodi jestivo ulje i druge proizvode kao što je margarin, majonez i razni namazi. Psihološka nestašica Vladimir Miklič iz Instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu naglasio je da je prošle godine rod suncokreta bio rekordan od kada se gaji na ovim prostorima. Dakle, onda ni pad proizvodnje u ovoj godini nije veliki. Kvalitet roda je iznad proseka, ako pogledamo kako je bilo za poslednjih nekoliko godina. Na više skupova u PKS ukazano je da je nestašica ulja psihološki izazvana pričom o suši i štetama koje je ona nanela, zatim smanjenju prinosa, ali nikad nije rečeno da neće biti proizvedeno dovoljno ulja za domaće potrebe. Negativna priča navela je potrošače da kupuju ulje za polugodišnje ili godišnje potrebe. Suša je najmanje štete nanela suncokretu, pa potrošači mogu da budu sigurni da će uljare redovno snabdevati tržište uljem tokom cele godine. Pored redovnog sabdevanja domaćeg tržišta, mi ćemo imati ulja i za izvoz B. Gulan

46 broj regioni Aleksandar Grunauer, direktor projekta Lokalni ekonomski razvoj u regionu Dunava Veza lokalne samouprave i lokalnog biznisa Nemačka organizacija za međunarodnu saradnju GIZ finansirala je projekat Vizija 2016, u kome je više od 100 privrednika iz 12 gradova Srbije iznelo konkretna rešenja i mere kojima bi sadašnja vlada mogla da im olakša poslovanje Ekonomske predloge za novu vladu napravila je i Privredna komora Srbije (PKS). Analiza oba dokumeta pokazala je da je zajednički stav anketiranih privrednika da je neophodna odlučna borba protiv sive ekonomije, ukidanje nepotrebnih, kao i dalje umnožavanje parafiskalnih nameta, povećanje investicija u infrastrukturu i opremanje zemljišta industrijskih zona, kao i reforma tržišta rada i obrazovanja. Vladavina prava, fer odnos za sve učesnike u tržišnoj utakmici, poštovanje rokova naplate od 60 dana, neki su od najčešće pominjanih odgovora privrednika na pitanje šta treba uraditi za srpsku ekonomiju u mandatu nove vlade? Dobro je što postoji dijalog o ovim problemima privrede u novoj vladi. Za lokalne vlasti mislim da je još rano za bilo kakvu izjavu, ali već može da se vidi da neke od njih prepoznaju značaj privrednih pitanja, dok neke to nemaju ni kao temu među njihovim prioritetima, kaže Aleksandar Grunauer (Alexander Grunauer), vođa projekta Lokalni ekonomski razvoj u regionu Dunava u Nemačkoj organizaciji GIZ. Vlada je najavila i povećanje agrarnog budžeta. Prema vašem istraživanju, šta poljoprivrednici misle da bi im najviše pomoglo? U okvira projekta Vizjia 2016 na dva okrugla stola, u Čačku i Subotici, poljoprivrednici su se složili da bi država trebalo da ima dve agrarne politike. Zbog različitih geografskih i teritorijalnih okolnosti, privrednici smatraju da bi bilo dobro da se napravi jedna agrarna politika za Vojvodinu, a jedna za Šumadiju i ostatak Srbije. Jednostavno, nije isto kad nešto gajite u brdima ili u ravnici. Takođe, pitanje subvencija za njih je od ključnog interesa. Na osnovu čega se dele te subvencije (po površini koja se obrađuje ili po prinosu, ili..?) i za šta se dele? Trenutno, nažalost, često se dešava da subvencije, na primer, za gorivo za traktor završe u puntu (auto), a ne za proizvodnju poljoprivrednih prozivoda za koje su subvencije predviđene. Subvencije za privredu treba da budu u skladu sa ciljevima države za poljoprivredni rast. Sama poljoprivreda od strane države definisana je kao jedna od strateških razvojnih grana srpske privrede. Da bi srpska poljoprivreda zaista imala šansu u trci s poljoprivrednom proizvodnjom u Evropskoj uniji, koja tamo ima značajnu podršku, neophodno je povećanje agrarnog budžeta. Samo ostaje pitanje kako se i na šta ta sredstva troše. Poljoprivrednici s kojima smo mi razgovarali isticali su potrebu za obnovom i izgradnjom sistema za navodnjavanje. Odlučna borba protiv sive ekonomije pominje se kao jedan od najvažnijih prioriteta i u vašoj Viziji 2016, kao i u predlozima Privredne komore Srbije i Američke privredne komore. Šta su predlozi privrednika, kako se izboriti sa sivom ekonomijom? Imate li možda neki primer kako je to rešeno u zemljama EU? Predlozi predstavnika lokalne samouprave su da upravo inspekcije lokalne samouprave imaju mandat da se bore protiv sive ekonomije, a ne sve da čeka republičku vlast. To bi bila represivna mera. Do sada se niko nije osećao nadležnim za sivu ekonomiju, a inspekcija je kontrolisala samo firme koje su legalno poslovale. S druge strane, predlog je da se administrativne okolnosti za otvaranje legalnog biznsa pojednostave, da ih svako ko hoće i želi

47 regioni 47 broj 74 legalno da posluje može u celini, jednostavno sagledati i razumeti. Drugim rečima, taj administrativni prag za ulaz u legalni biznis mora da se spusti, da preduzetnik sa iskrenim namerama može da ih ispuni, a da ne dobija zbog svega i svačega nerazumljivog (drakonske) kazne. Kao treći predlog, izdvaja se i da bi privrednicima koji posluju u sivoj ekonomiji trebalo ponuditi jednostavan i stimulativan prelazak u legalne tokove poslovanja. Mislim da je značajno i reći da u nekim zemljama EU takođe postoj visok stepen sive ekonomije, tako da nije ni tamo sve čisto i lepo, ali u zemljama gde je borba protiv sive ekonomije uspešna, razlozi za to su upravo jasni, jednostavni administrativni i poreski uslovi i procedure, ali i represija, ako neko nelegalno posluje. U tom slučaju, taj pojedinac mora da računa da će stravično biti kažnjen, i materijalno, ali u nekim zemljama gde je svest o zajednici i društvu jako razvijena i socijalno sankcionisan. Zajedničko je i insistiranje na ukidanju nepotrebnih, kao i daljem umnožavanju parafiskalnih nameta. Na koji nači to može da se reši? Ministarstvo privrede i finansija je već nešto počelo da radi na tu temu. Dobar način jeste da se okupe stručnjaci, privrednici i ostale zainteresovane grupe, kao što je, na primer, Stalna konferencija gradova i opština, da se od početka radi zajedno na tim pitanjima. Dosadašnji rezultati po tom pitanju, od početka rada nove vlade, tu zaista ohrabruju. GIZ je organizacija u vlasništvu Savezne vlade Nemačke sa sedištem u gradu Ešbornu (Eschborn) blizu Frankfurta na Majni. Osnovana je godine kao privredno društvo prema privatnom pravu. Nalogodavac je Nemačko Savezno ministarstvo za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ). Organizacija radi i za druge savezne resore, za vlade drugih država i brojne međunarodne nalogodavce, kao što su Evropska komisija, Ujedinjene nacije i Svetska banka, kao i u ime privatnih poslovnih organizacija. GIZ posluje na bazi javnog interesa. Svi viškovi ostvareni u poslovanju vraćaju se u fondove za sopstvene projekte međunarodne saradnje koji su posvećeni održivom razvoju. GIZ posluje u više od 120 država u svetu, u Srbiji su prisutni 11 godina. Kao prvo, mi smo predali predloge iz projekta Vizije 2016 svim političkim partijama. Neki od tih predloga našli su svoj put u koalicionom sporazum nove vlade. Dalje, u saradnji sa našim partnerima konkretno ćemo razgovarati sa resornim ministarstvima, ali i sa relevantnim skupštinskim odborima, da bi preporuke i zaživele kao konkretne reforme. Posle 100 dana rada nove vlade, u saradnji sa Naled-om, podvući ćemo crtu da vidimo šta je vlada po tim pitanjima uradila. O svemu tome ćemo obavestiti i javnost. Kome bi te predloge najpametnije bilo predati, po mišljenju ispitanih? Kakva su očekivanja privrednika, ko bi mogao da im pomogne i olakša poslovanje (država, lokalna samouprava, oni sami, ako ih niko ne ometa...)? Niko ne bi bio uspešan privrednik kada ne bi znao da on sam sebi mora prvo da pomogne. Država može i treba da napravi pre svega dobro okruženje za poslovanje, preko što boljih zakonskih i pravnih uslova poslovanja u državi, i uz podršku nekim manje razvijenim krajevima. Ali na kraju, u svakodnevnom poslovanju važan je i odnos između lokalne samouprave i lokalnog biznisa. Lokalna samouprava je ta državna institucija koja je obično, i ne samo geografski, najbliža pojedinačnom preduzeću. Ona, kroz odgovorno i uslužno ponašanje prema svojoj privredi, može značajno da doprinosi da se na njenoj teritoriji poboljšaju uslovi za razvoj ekonomije, a time i poveća broj zaposlenih građana Aleksandra Galić Srbija je do sada imala mnogo raznih strategija, predloga, dokumenata, kako da se poboljša privredna situacija. Danas je jasno da nijedna nije dala rezultat. Šta ćete da uradite da se i sa vašim predlozima ne desi isto, da ostanu samo na papiru?

48 broj sa pks na sajam Dva sajma u Bursi Izazovno tursko tržište Privrednici koji su boravili u organizovanoj poseti Sajmu u Bursi smatraju da ima prostora za plasman naših proizvoda na sve zahtevnije tursko tržište saradnji sa preduzećem Adonis U Group, zvaničnim i ovlašćenim predstavnikom turske sajamske organizacije Tüyap Fair Organization Inc. i PKS (Udruženje za metalsku i elektroindustriju, Udruženje za poljoprivredu, prehrambenu i duvansku industriju i vodoprivredu i Odbor za ekonomske odnose sa inostranstvom) krajem septembra organizovana je poseta privrednih delegacija Srbije tradicionalnom sajmu poljoprivrede Bursa 10 th International Agriculture, Seed Raising, Sapling and Dairy Industry Fair i Sajmu stočarstva i poljoprivrednih mašina i procesne opreme za prehrambenu industriju Bursa 5 th International Stockbreeding and Equipment Fair. Oba ova sajma održavaju se na TÜYAP sajamskom kompleksu u turskom gradu Bursa. Održavanje ovih međunarodnih izložbi podržali su Ministarstvo prehrane, poljoprivrede i stočarstva Republike Turske, turske granske komore i asocijacije granskih komora, kao i Trgovinsko-industrijska komora Burse. Tokom pet dana održavanja Sajma zabeležen je rekordan broj posetilaca iz 43 zemlje (samo iz Turske iz 77 gradova i regiona). U osam hala, na m 2 zatvorenog i m 2 otvorenog sajamskog prostora izlagalo je ukupno 603 kompanije iz 29 zemalja. Najveći broj izlagača činili su najvažniji turski proizvođači i uvoznici u sektorima poljoprivrede i stočarstva, koji su predstavili najnovija dostignuća i inovacije na turskom tržištu. Privrednu delegaciju Srbije činilo je 35 predstavnika 22 preduzeća i dve regionalne privredne komore, a predvodio ih je sekretar Udruženja za metalsku i elektroindustriju Ljubiša Obradović. Iz PKS u delegaciji su bili i Nenad Budimović, samostalni savetnik u Udruženju za poljoprivredu, prehrambenu i duvansku industriju i vodoprivredu i Danica Milovanović, samostalni savetnik u Odboru za ekonomske odnose sa inostranstvom. Predstavnici PKS i regionalnih komora Zaječar i Niš imali su sastanak sa rukovodstvom Trgovinsko-industrijske komore Burse i Ilhanom Parkeserom (Ilhan Parkeser), predsednikom Skupštine TIK Burse. Sastanku je prisustvovalo i pet članova Upravnog odbora, ugledni poslovni ljudi regiona Burse iz četiri industrijske grane: građevinske industrije i rudarstva, prehrambene i kožarske industrije, turizma i industrije nameštaja. Ilhan Parkeser je naveo da TIK Burse ima obavezno članstvo i članica. Primarno tržište za kompanije iz Burse su zemlje EU, u kojima se realizuje 70 odsto izvoza, s obzirom da proizvode karakteriše visok kvalitet i kontinuitet isporuka. Ekonomska

49 sa pks na sajam 49 broj 74 kriza uslovila je pad izvoza od samo pet odsto u ove zemlje. Ljubiša Obradović je pozvao prisutne članove UO TIK Burse da razmotre mogućnosti i prednosti investiranja u Srbiji i uspostavljanja strateškog partnerstva radi zajedničkog nastupa na trećim tržištima. Domaćin je konstatovao da je prisustvo turskih firmi u Srbiji minorno i da je sastanak prilika da se dobiju korisne informacije o potencijalima srpske privrede i srpskog tržišta. Predstavljeni su i potencijali Zaječara i Niša, a Nenad Budimović ukazao je da postoji veliko interesovanje od strane turskih kompanija za mesom i proizvodima od mesa iz Srbije. Međutim, SST između Srbije i Turske ne tretira veterinarski nadzor robe animalnog porekla, za koji su nadležna ministarstva poljoprivrede i Uprave za veterinu Srbije i Turske. S obzirom na to da turska strana i potencira saradnju u prehrambenoj industriji, prilika je da se kod nadležnih državnih organa insistira na što bržem rešavanju priznavanja veterinarskih sertifikata, a naročito je bitno da inicijativu ima Turska od koje i zavisi saradnja na ovom nivou Danica Milovanović Željko Dobrosavljević, komercijalni direktor FPM Agromehanika a.d. iz Boljevca (delatnost: proizvodnja poljoprivrednih mašina) Firma FPM Agromehanika a.d. Boljevac otišla je na Sajam u Bursi iz više razloga, a prvi sa ciljem da obezbedi dobavljače iz oblasti odlivaka i otkivaka, poluproizvoda, sklopova i drugih delova za potebe proizvodnje, kako bi povećala konkurentnost svojih proizvoda na tržištu. Dalje aktivnosti na Sajmu bile su usmerene ka kooperaciji i plasmanu naših proizvoda na tržištu Turske. Kooperativnu saradnju ugovarali smo sa domaćim turskim proizvođačima na polju međusobne isporuke različitih delova i stvaranju proizvoda iz obostrane proizvodnje, kako bi svaka strana ponudila na tržištu gotov proizvod koji će biti konkurentniji. Plasman gotovih proizvoda na tržištu Turske je dugoročniji zadatak koji smo sa nekoliko firmi ugovarali tokom posete, što ćemo nakon povratka sa Sajma operativno realizovati. Sagledavajući rezultate posete, možemo realno biti zadovoljni postignutim kontaktima i započetim dogovorima od kojih deo ima dugoročni karakter. Nenad Lalić, rukovodilac razvoja Majevica Holding a.d. u restrukturiranju iz Bačke Palanke (delatnost: proizvodnja odlivaka, mašina, alatki, pumpi, cisterni i poljoprivrednih mašina) Ovo je prva poseta nekom od sajmova u Turskoj. Smatramo da postoji mogućnost plasmana poljomehanizacije iz našeg preduzeća. Smatramo da naše pneumatske sejalice mogu biti konkurentne na turskom tržištu. Od ostvarenih kontakata pokušaćemo da pronađemo potencijalnog distributera naših proizvoda. Igor Grahovac, konstruktor-tehnolog Majevica Holding a.d. Putovanje u Bursu je bilo prijatno iskustvo. Meni Utisci privrednika kao konstruktoru mašina bilo je korisno iskustvo videti kakva konstruktivna rešenja mašina su prisutna na turskom tržištu. U principu, tehnologija i kvalitet turskih proizvođača je na našem nivou. Utisak je da sigurno ima prostora za naš proizvodni program, koji je okrenut ka poljoprivrednicima sa manjim posedima. Miloš Pantelić, generalni direktor Pantelić d.o.o. iz Kraljeva (delatnost: proizvodnja stočne hrane) Poseta Sajmu u Bursi ispunila je osnovna očekivanja preduzeća Pantelić d.o.o. iz Kraljeva. Na Sajmu je ostvareno nekoliko kontakata sa firmama koje u svojim poslovnim aktivnostima imaju u ponudi potencijale koje su nama potrebni ili će biti potrebni u budućnosti. Naročito je bila zanimljiva ponuda silosne opreme. Odnos turskih izlagača bio je korektan i trudili su se da izađu u susret sa što više informacija. Sam nivo izložene opreme i mašina je na zavidnom nivou kvaliteta. Đorđe Jugović, menadžer prodaje Termoplin d.o.o. iz Smederevske Palanke (delatnost: proizvodnja poljoprivrednih mašina-sadilica, sušara, toplovodnih kotlova i termogeneratora na biomasu) Ostvarili smo deset kontakata, a predmet razgovora sa turskim firmama bila je saradnja preko kupovine njihovih određenih pozicija koje su nama potrebne u procesu proizvodnje, kao i međusobna kooperacija za određene proizvode. Još uvek pregovaramo, pa ćemo videti da li će to rezultirati zaključenjem ugovora. Milorad Novaković, generalni direktor Novaković- 3M d.o.o. iz Inđije (delatnost: proizvodnja aparata za mužu) Ostvaren je kontakt sa svakim proizvođačem koji je sličan našoj branši. Pošto već sarađujemo sa nekima od njih, saradnja je još više učvršćena.

50 broj Deca su značajni potrošači Mali kupci, veliko tržište marketing Pretpostavlja se da deca u Srbiji raspolažu sa 320 miliona evra na godišnjem nivou. Ona mesečno dobijaju između 20 i 40 evra, u zavisnosti od uzrasta, a ona su i segment tržišta na koji kriza najmanje utiče Deca postaju sve zanimljiviji segment za marketing, potvrđuje sve veći broj reklama koje su usmerene na njih. A kako i ne bi? Ovo je jedini segment kupaca koji je trostruko relevantan oni kupuju svojim novcem, utiču na porodične kupovine i kupovaće proizvode kad odrastu. Pored toga, oni su vrlo verni potrošači i ako im se svidi neki proizvod, oni će mu ostati lojalni godinama što je cilj svake kompanije prodavca. U svetu se deca već decenijama posmatraju kao značajni potrošači, i na tu temu se rade brojna istraživanja, kako bi se odredilo na koji način je najbolje komunicirati s njima i kako najadekvatnije zadovoljiti njihove potrebe. To je i logično, ako se zna da se u SAD troši 17 milijardi dolara na oglašavanje usmereno na decu. Međutim, efekti uspešnih komunikacija su vrlo isplativi, jer se pretpostavlja da deca u SAD godišnje potroše oko 30 milijardi dolara svojih primanja (džeparac i zarade od honorarnih poslova), dok utiču na kupovine domaćinstava u vrednosti većoj od 300 milijardi dolara. U Nemačkoj godišnje troše osam milijardi dolara, u Velikoj Britaniji sedam i po, a u Francuskoj sedam milijardi dolara. Stabilna izdvajanja za decu Neko bi mogao da se zapita da li je ovakva situacija i u Srbiji. Nacionalno reprezentativna istraživanja na ovu temu na našim prostorima ne postoje, ali neke su pretpostavke da deca u Srbiji raspolažu sa 320 miliona evra na godišnjem nivou, što znači da ovo nikako nije zanemarljivo tržište. Oni mesečno dobijaju između 20 i 40 evra, u zavisnosti od uzrasta, što ih stavlja u isti red primanja kao što imaju deca u Hrvatskoj, Kini i Indiji. Bitno je istaći i to da od svih tržišnih segmenata, kriza najmanje utiče na decu, jer su roditelji mnogo spremniji da žrtvuju svoju potrošnju i da manje kupuju stvari za sebe i kuću, nego da deci uskrate nešto što im oni traže. Ovakvo ponašanje je konzistentno utvrđeno u Argentini, Čileu, Meksiku, Rumuniji, Hrvatskoj, zemljama koje su prošle kroz krizu, a u kojima postoje jaki porodični odnosi. Deca se bolje razumeju u tehniku Pored toga, deca postaju kupci i sve većeg broja proizvoda i u velikoj meri utiču na kupovine celog domaćinstva. Usled produžavanja radnog vremena roditelja, sve većeg broja zaposlenih žena, povećane stope razvoda, veće uključenosti baba i deda u dečje živote, smanjivanja porodice (u proseku imamo jedno dete po porodici), deca dobijaju veća sredstva nego ranije i preuzimaju brojne uloge u domaćinstvu koje su tradicionalno smatrane ženskim, kao što su: odlazak u kupovinu, priprema obroka, čuvanje sestre ili brata, i na taj način odlučuju o tome šta će se kupovati. Otuda toliki broj reklama za deterdžente, cerealije i kozmetiku, usmerenih na decu, iako se deca ne smatraju njihovim osnovnim potrošačima. Takođe, roditelji sve češće konsultuju decu šta od tehnike da se kupi, jer smatraju da su deca bolji poznavaoci od njih, kao i na koja putovanja da se ide, da bi bili sigurni da će deci biti prijatno to vreme koje zajedno provedu, a koga imaju sve manje zbog poslovnih obaveza. Imajući u vidu sve veći ekonomski potencijal dečjeg tržišnog segmenta, u želji da ga iskoriste, pojedine kompanije postaju spremne da zanemare etičke i moralne principe u svom pristupu deci. Jedan od dobrih načina da se podsetimo da su deca najpre deca, pa tek onda potrošači, jeste deset UNICEF-ovih Principa poslovanja i prava deteta, koji su doneti u aprilu ove godine, kako bi poslužili na globalnom nivou kao smernice svim kompanijama koje se obraćaju deci Dr Jelena Filipović Ekonomski fakultet u Beogradu

51 No 74 October 2012 Year XII ready for market race DRAGAN ĐURIČIN professor at Faculty of Economics, University of Belgrade: Structural crisis, free fall RUŽICA ĐURĐEVIĆ president of Women Entrepreneurship Council: A woman in heavy industry

52 No events First session of the CCIS Managing Board SMEs pay crisis s share Managing Board of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia (CCIS) passed the main measures which will be notified to the Working group for economy of the National Council for economic recovery and at the same time elected the CCIS Business Council members At the session of the newly-constituted Managing Board of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia held on the 2nd of October this year the president of the CCIS Miloš Bugarin familiarized them with the activities being carried out by the National Council for economic recovery and its Working group. He pointed out ten measures proposed by the National Council, expressing hope that this newly-established body would offer suitable solutions for the improvement of the situation in the economy of Serbia. The negative economic trends in the first and second quarter are continued in the third and fourth, therefore, the economy of Serbia will end this year in recession, Miloš Bugarin said. At the session of the CCIS Managing Board it was estimated that the biggest problems are a drop in the economic activities and export, too high liquidity and debt of the state towards the real sector which amounts to 110 billion RSD, a growth of grey economy and unemployment rate which reached 28 percent. Bugarin estimated that the new Government must strengthen fiscal discipline, improve business climate, carry out reforms in the public sector, pension and education system. The CCIS President underscored the unequal number of persons employed with the public and real sector, where near people work in the public sector and only in the real sector, which is not good and should be changed. He announced that the Chamber of Commerce and Industry of Serbia will by the end of the year propose to the Government a set of measures for the improvement and strengthening of agricultural production. The vice-president f the Chamber of Commerce and Industry of Serbia Vidosava Džagić said that in the second quarter this year a drop in the GDP was recorded, which according to the data obtained from the IMF amounted to 0.6 percent, while according to the domestic analysts it is far higher. In July this year the unemployment rate reached 28 percent, which is the level from 2009 since the hit of the global crisis. It concerns a growth of inflation, too, Džagić warns and points out that the raise of prices due to the VAT increase will raise the inflation to two digitals by the end of the year. The exchange rate of the domestic currency towards euro decreased by 11,7 percent in the first seven months of this year, while the foreign currency reserves decreased from 11,6 billion to 10,1 billion euro, because of the intervention in the foreign currency market in order to keep the stability of the exchange rate, the CCIS vice-president stated. Total public debt amounts to 15,47 billion euro, Vidosava Džagić said and added that our country in May was forced to allocate 42.6 percent of the value of export in order to pay off the debt. In June this year total of 18 percent of the SMEs had their accounts blocked. Total of 82 percent of the value of the blocked accounts refers to the blockade of

53 events 53 No 74 third level, when the businesses own to businesses or banks, while the debt of the state to businesses amounts to 110 billion RSD, the vice-president of the CCIS Vidosava Džagić said and concluded that we are in the situation where everyone owns to everybody and nobody pays to anyone. In August this year the industrial production recorded a drop of 3.7 percent in the relation to the beginning of the year and this trend keeps continuing, she warns and reminds that the export is getting reduced, while the deficit of the foreign trade is keeping growing. Congratulating on new elected members of the CCIS Managing Board Miloš Bugarin said that the new Law on chambers of commerce comes into force on the 1st of January 2013, which this week was the issue discussed with the Minister of finances and economy Mladjan Dinkić. Taking into consideration the fact that the Law was adopted urgently and without previous public debate, it is agreed that all necessary activities will be taken for the purpose of adopting better legal regulations in the interests of both businesses and the chamber system which has 155 long history in Serbia. A myriad of problems, the businesses are being faced with, were discussed by the members of the CCIS Managing Board. Dragan Kuzmanović, owner of the Domis company from Čačak, pointed out the damages of the exporting companies caused by irrational exchange rate and asked for the Government to adopt measures which would help the exporters to go through. Kuzmanović criticized the incentive assets of the Government being directed to the unprofitable sectors, instead of the agribusiness, and he demanded that these measures should be adjusted to the needs and there should be different measures for Vojvodina and other parts of Serbia. Appointments to the office The CCIS Managing Board made a decision to appoint to the secretaries of the CCIS Associations and Boards, as follows: Dragana Šabić, secretary of the Association of Tourism and Hospitality Industry, Slobodan Petrović, secretary of the Association of Energy and Energy Mining, Dragana Muždalo, secretary of the Board of International Economic Relations, Mirko Prlja, secretary of the Association of Creative Industry, Nikola Majinski, secretary of the Association of Metal, Ferrous and Non-ferrous Metallurgy. The directors of the CCIS Representative Offices abroad were appointed to the office for the period of three months, due to the possible rationalization. Therefore, Radivoje Rašović was appointed for the director of the CCIS Representative Office in Montenegro, then, Milanka Vučić for the director of the CCIS Representative Office in Germany, and Gordana Zrnić for the director of the CCIS Representative Office in Belgium. Miroslav Tlačinac, owner of Amiga company from Kraljevo, underscored the problem of the villages areas which disappear and unequal incomes in the developed and undeveloped regions in Serbia. They discussed the Article 7 of the Law on public procurements which will make us day labourers in our own country, Tlačinac thinks. The value of the public procurement in 2011 in Serbia amounted to 293 billion RSD, but its value is ten times higher in the segments being out of control. Petrašin Jakovljević, manager of Metalac Gornji Milanovac, pointed CCIS Business Council out the problem of education in Serbia which goes in a wrong way and is not in the function of the economy and production, mentioning that a half of new students will not find a job in the real sector, while on the other side, the businesses face a problem to find a suitable worker. Branko Kovačević, general manager of Mostogradnja, demanded that the Law on aid and support to the construction industry at the time of the crisis, which is in force until the end of 2012, should be extended to 2013, since the crisis will not be alleviated in that period for sure At the first session of the newly-constituted CCIS Managing Board the members of the CCIS Business Council were elected, as follows: Miloš Bugarin, president of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia and the president of the CCIS Business Council, Dragoljub Vukadinović, president of the Managing Board of Holding Metalac Gornji Milanovac, Nikola Pavičić, honourable president of Tarkett Bačka Palanka, Dragan Djuričin, professor at the Faculty of Economics, University of Belgrade, Milenka Jezdimirović, general manager of Dunav osiguranje Belgrade, Miodrag Babić, owner of BNM International Belgrade. The CCIS Business Council was established as the expert consultancy body of the CCIS Managing Board with a view to thinking over the issues of importance for the development of economy and improvement of businesses in Serbia, analysing general and sectorial business trends and economic policy measures in the aspect of their influence on the business conditions.

54 No events 7 th session of the CCIS Assembly Illiquidity must-solve priority Serbia has found itself in the combined crisis, transitional and global, professor at the Faculty of Economics, University of Belgrade and a new member of the CCIS Business Council Dragan Djuričin said The Assembly of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia adopted the Proposal of measures of the National Council for economic recovery and suggestions of the SEE Management Forum 2012 where more than 250 businesses, economic analysts and 65 panellists participated in. Explaining the proposals of the Forum, professor at the Faculty of Economics, University of Belgrade and a new member of the CCIS Business Council Dragan Djuričin pointed out that the key is that the Forum was dedicated to business leaders who provided the Government with the possible solutions for overcoming consequences of the crisis. Serbia has found itself in the combined crisis, in transitional, on one side and under the influence of the global, on the other. The participants in the Forum agreed that it is necessary to make a turn in the economic policy since the current monetary policy was in the first plan, the fiscal policy was in shade, while there were none of others, Dragan Djuričin emphasized. He positively estimated the measures for the reduction of the budget deficit, pointing out that the restructuring and new investments in the prior sectors should be next steps to make. GDP 32 percent lower than 30 years ago Overcoming the crisis Djuričin sees in the concessions, reinvestments and joint investments in the energy, infrastructure, agribusiness through the establishment of public private partnership, the elaboration of strategies for the attraction of foreign direct investments, then the efficient spending of the loans granted by the World Bank, European Investment Bank and other institutions. It is a great defeat for Serbia today to have by 32 percent lower GDP than it used to be 30 years ago, Djuričin pointed out and emphasized that the financial sector appears to have the greatest problems. All reforms in that sector will be carried out with difficulties because the international banks are dominant. The members of the CCIS Assembly indicated the high interest rates raising to 11 percent, unlike the neighbouring countries. The president of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia Miloš Bugarin familiarized the members of the CCIS Assembly with the activities of the National Council for economic recovery and proposal of 10 measures for improving of the situation in the economy of Serbia. Bugarin said that the industrial production in Serbia today is around 40 percent of the level it used to be in Miloš Bugarin announced the meeting with the minister of finances and economy which will be held within a month with a view to finding solutions to the problem of disharmony between fiscal, monetary and industrial policy. The invitation to come to the meeting will be notified to the governor and representatives of businesses so as to make a positive pressure on the representatives of the legislative executive authority. The CCIS president Miloš Bugarin shares the opinion of the panellists who pointed out the lack of adequate strategy in the agribusiness and announced the meeting with the minister of agriculture, forestry and water management, the representatives of banking sector, the real sector which is planned to be organized by the end of the year. He positively estimated the announcement of the agricultural budget to be twice higher than the previous, but he also warned on the importance of criteria for the allocation of the assets from the budget and incentives for the industry. Restructuring or equity The CCIS president underscored that the Working group of the National Council for economic recovery currently makes the efforts to solve the prior problems, among them the illiquidity. With respect to it, the CCIS proposed the adoption of the Law on deadlines for settlement of obligations, the new Law on public procurements and Law on factoring. In addition, the plan for settlement of the old debts of the state was to be passed, involving the local self-government, funds and public enterprises and monitoring of the implementation. The proposal of the CCIS measures being notified to the Working group of the

55 events 55 No 74 National Council involves the problem of illiquidity and stimulation of the commercial banks and companies having the problems with liquidity to implement the Law on financial restructuring. The second group of measures relating to the companies not being able to service their obligations, whereas having a competitive product, market and potential for the development, are SME which consider undertaking the obligations by the Fund for Development through the equity financing up to 20 percent of the capital for the period of three years and with precisely defined exporting strategy, such is the EBRD model. When it comes to the export financing it is needed to solve a problem of losses caused by the exchange rate differences, the provision of counter-guarantees for the received deposits from a buyer in accordance with the export contracts, the provision of guarantees for successful realisation of obligations in accordance with export contracts and the provision of the working capital for the preparation of the export in accordance with the export contracts agreed. In order to achieve this, it is important to reduce the basis for the calculation of the obligatory reserves for growth of the credits granted to businesses for the preparation of production Mandates for the export and export financing. In addition to the short-term there are proposed the middle-term measures relating to the sector of labour legislation, taxation system, public sector, education and finance resources, in particular the industry sector M.n.-N.M. The members of the CCIS Assembly verified the mandates s of the new elected Assembly members and unanimously agreed on the re-election of the CCIS vice-president Mihailo Vesović and Slobodan Samardžić. The Rulebook on the amendments to the Rulebook on Permanently Elected Court at the CCIS was adopted and the Decision on the election of vice-presidents and deputies of the president of the Permanently Elected Court was verified, as well as the List of 69 arbitrators of the Permanently Elected Court (Arbitration) at the CCIS. Therefore, Miloš Živković, docent at the Faculty of Law of the Belgrade University, was elected the president of the Permanently Elected Court, while Vladimir Pavić, assistant professor at the Faculty of Law of the University of Belgrade, was elected the deputy president. The List of arbitrators involves the professors at the University of Belgrade, Niš, Novi Sad and Kragujevac, who are experts having a good command in the field of arbitration, and the lawyers specialized in the arbitration procedures.

56 No our guest Interview: Antonio Cesare Ferrara, CEO of Fiat Automobiles Serbia, Kragujevac Ready for market race We will cover all European countries by the end of the year and in the year to come we will export 500L to more than 100 states all around the world, including the USA, Antonio Cesare Ferrara, CEO of Fiat Automobiles Serbia says new model of the car comes out A from the Fiat Automobiles Serbia Kragujevac to the European and global markets at the time when the crisis is the key word mostly heard in all business news. In a situation similar to this, the automotive industry is one of the most endangered sectors. Nonetheless, the car model 500L from Kragujevac travels via the railway Belgrade-Bar to the South and over Subotica to the North. All those who could remember know that in the ancient 1955, when the legendary Fiat, among the people popularly called Fića, had been manufactured in Kragujevac, the question who would buy it was raised. Soon after that, the Fića brought the period of accelerated economic growth and improved standard of living. Wishing for the Fiat 500L to become the symbol of the better future we talked with the CEO of the Fiat Automobiles Serbia Antonio Cesare Ferrara, who holds the highest position in the factory in Kragujevac as of July this year. You have become the CEO of the factory in Kragujevac recently. What are your first impressions? My impressions are very positive. We ve done a great job over the past year and I m very happy with the results. Production started and cars are on the market in many countries. Of course, we launched 500L first in Italy and Serbia. What will be your first business goal in the forthcoming period? Our first business objective is to reach full production capacity and to prepare the factory for further expansion of production range, which follows in the first half of the next year. Why is Fiat 500L considered to be an important project and what do you expect from it? Fiat 500L is important for many reasons. This car extends Fiat s offer and demonstrates our vision of MPV model in B segment of the market and also our technological potential, strongly oriented to the fuel efficiency and ecology. What are the comparative advantages of this model in relation to the same class of other manufacturers? This car has many advantages. Its comfort, flexibility and volume of the cabin space are the best in class. At the same time we offer a highest level of safety and state-of-the-art engine technology. Two of three engines already meet the future Euro 6 standards and it is important to emphasize that for a fifth consecutive years Fiat is the brand which has recorded the lowest level of CO 2 by vehicles sold in Europe. Are you satisfied with the local labour force? You announce new jobs by the end of the year. How many people will get a new job and of what education structure? There is a tradition of making cars in Kragujevac. So it was easier for us to provide them a good training for modern tools and equipment. Our workforce are dedicated and show very good improvement in production process. Our plan is to hire another 250 workers by the end of the year, all with high school diploma, which would increase the number of employees to Are you satisfied with the network of suppliers in Serbia and in the neighbourhood and what are your further plans in that area? We are satisfied with our suppliers and we will work to expand this network to meet our needs and plans.

57 57 our guest No 74 You have already started to export via the transport roads towards the harbour Bar and via Subotica on the North. How many models of the Fiat 500L will be exported to these directions? Is the infrastructure for the transportation suitable? Destinations and orders dictate a modes of transport. We ll cover all Europe countries by the end of this year and next year we ll export 500L in more than 100 countries all over the world, including USA.Infrastructure is not ideal and we expect that its improvements must follow the growth of production and our transportation needs. The first Fića Zastava 750 was manufactured in Kragujevac in 1955 and marked the beginning of the progressive improvement of the standard of living in then Yugoslavia. Do you expect the Fiat 500L to become a similar symbol? Fiat 500L is already a symbol, symbol of a new beginning and rapid development of automotive industry in Serbia. I m fully convinced that in the years ahead, we ll find together more symbolism in this successful story. What are your forecasts when it comes to the global economic crisis? What are the Fiat s strategies and responses to it? Global economic crisis hit the automotive industry as a storm. Our responses are investments in new technologies, energy efficiency and corporate responsibility. We are developing products to be ready for the future. What is your view on the cooperation with its co-owner the Serbian Government, and the local self-government in Kragujevac? We are all aware that this project has a crucial importance for the future of automotive industry in Serbia and we are making moves in accordance with that fact. Each of us has his own part of responsibility and it s important to understand that everyone must fulfil their mission for achievement of common goals Mirjana Stefanović Antonio Cesare Ferrara (54) graduated from the industrial management at the Napoli University. He began his career in 1983 at Alfa Romeo s Pomigliano plant, where he remained until Over the years he held the manager positions in the Fiat Group Automobiles, including the managing the plants in Melfi, Mirafiori and Cassino.

58 No SEE6 Meeting of presidents of SEE European chambers of commerce Chambers, support to business leaders The SEE Management Forum, which took place in the Chamber of Commerce and Industry of Serbia on the 19 th September, involved the 20th meeting of the presidents of the chambers of commerce from six South East European countries SEE6, where the proposals and initiatives for the improvement of cooperation were discussed The foundation for the improvement of the regional cooperation at the time of the crisis concerns the mutual connecting and networking in all fields and leaning on the volume economy so as to find the possibilities for the sale of goods and services on the global market, which could be created through mutual capacities. The main role of the chambers of commerce reflects in the systematic support to business leaders as well as the SMEs in the region in the exchange of information, the common potentials and production capacity. The presidents of the chambers of commerce in the region consider that all activities should be directed to the transfer of experiences in the field of running a business on the international markets, as well as to elaborate the strategy for the promotion on a certain market and to stimulate the export clusters and their internationalization. In addition, it is useful to organize visits of the regional business missions where the leading companies would be promoted together, in collaboration with the chamber system, as well as business and strategic networking of the domestic and international partners. The presidents insist on the transfer of experiences, networking and including less developed companies to participate in the common projects and activities. The presidents of the chambers of commerce in the region suggest that the competitiveness of companies dealing with production should be strengthened through the introduction of technological inno-

59 SEE6 59 SEE6 Club 100 To incentive the development of businesses, the business leaders in the region, through their mutual cooperation, should provide a model how to be promoted on the international market. In that sense, it is of great importance to put in motion the initiative for the creation of the list of regional leaders Club 100 SEE6 in accordance with the previously defined and agreed criteria, the establishment of the Managing Board, the estimation of the human resources in these companies and the support to the Strategy of Business leaders SEE6 by The presidents of the chambers of commerce do their best to make the system for regional mutual supply, the regional mutual production, the mutual promotion on the third markets as well as the creation of the Top-Reg product. They also suggested that the fond of regional business leaders should be established for awarding the most innovative product in a year, financing the innovative start up companies in accordance with the criteria of the Western Balkans Investments Framework. They also support the Eurochambres Declaration on vocational and additional education and training which is the base for employing the young and for the economic development, too. vations, particularly in the fields of metal, electro and IT sectors. Taking into consideration an important share of the agricultural and food industry in total regional exchange, the attention should be drawn to this sector. The recovery of the region from the global and transition crisis might be accelerated through the incentives for the common realisation of infrastructure projects. The application of the quality standard and harmonization of the national legislation in the countries being on the road to the EU membership with the EU regulations, then it is necessary to have the conditions for free flow of goods and services and the increase of the foreign trade exchange in the region. The chambers of commerce, in collaboration with the leading companies in this part of Europe, will initiate and support all activities concerning the regional cooperation, particularly those in the field of the joint elaboration of the projects for the EU programmes. The chambers of commerce will keep participating in the regional working groups of the CEFTA Chambers Forum with a view to thinking over the current economic situation, then harmonizing their opinions and creating proposals for the CEFTA subcommittees. The 20 th meeting of the presidents of the chambers of commerce from SEE6 was attended by Bruno Bojić, president of the Foreign Trade Chamber of Bosnia and Herzegovina, Borko Djurić, president of the Chamber of Commerce and Industry of the Republic of Srpska, Velimir Mijušković, president of the Chamber of Economy of Montenegro, Samo Hribar Milič, president of the Chamber of Commerce and Industry of Slovenia, Stojmirka Tasevska, adviser of the Managing Board of the Economic Chamber of Macedonia, Goran Masnec, director of the Representative Office of the Croatian Chamber of Commerce in Belgrade, Ratko Filipović, president of the Chamber of Commerce of Vojvodina, Ivana Zeljković, secretary general of the Chamber of Commerce of Belgrade and the host of the meeting Miloš Bugarin, president of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia

60 No SEE6 SEE Management Forum Business leaders cooperation on competitiveness improvement in region The economic recovery is the national priority. All other goals depend on it, the Serbian Prime Minister Ivica Dačić said at the SEE Management Forum organized at the CCIS on the 19 th and 20 th September this year. The Forum gathered 250 participants and 65 panellists growth of the emerging economies in the world, high public debt and state deficit in the euro zone countries as well as slowing down of an economic growth in the fast growing global economies have direct negative influence on the economy in the region. Regional networking of companies The SEE Management Forum, which was organized by the Serbian Association of Economists, Croatian Association of Economists and IEDC Business School Bled, in collaboration with the Chamber of Commerce and Industry of Serbia (CCIS), was led by the Serbian Prime Minister Ivica Dačić, Minister of Finances and Economy Mladjan Dinkić, the Governor of the National Bank of Serbia Jorgovanka Tabaković, the ambassadors, the head of the World Bank for Europe and Central Asia Indermit Gil, the head of the World Bank Office in Serbia Loup Brefort and a great number of the most important businessmen and economists. The subject of this year Management Forum, the forth in a row, was How to improve the competitiveness in SEE Europe: context, strategy, economic policies and role of business leaders. All South East European countries are suffering difficult economic crisis, which is the reason why it is needed to establish the cooperation and economic integration, the president of the Serbian Association of Economists Aleksandar Vlahović said when opening the Forum at the Chamber of Commerce and Industry of Serbia. The host of the meeting, the president of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia Miloš Bugarin said that the key question for all participants in the Forum is how to accelerate an economic growth, reduce the unemployment and poverty at the time of the crisis. He pointed out that the recovery and a In certain South East European countries unfinished or slowed down transition process appears to be the main reason for an economic growth to decelerate, and thus in the period on average amounted to 1.5 percent, while in the period it reached 5.1 percent. According to the IMF projections an average growth in the SEE countries in 2012 and 2013 will amount to 0.2 percent and 1.8 percent respectively. This leads to the reduction of the state incomes and the increase of the state deficit. Bugarin emphasized that the transition process has resulted in the deindustrialization of economy in the region, when the well-known industries have disappeared and none of new one has been created. A drop in the industrial production caused a drop in the global demand at the time of the crisis. In the first six months of 2012 there was a drop recorded in the

61 SEE6 61 No 74 industrial production in the amount of five percent if compared to the same period of the previous year, what indicates the recession, Bugarin said. Slow reforms and structural adjusting of businesses through the privatization process in the countries in the region deepened the unemployment, while the private sector has not created new jobs. The unemployment rate ranges from 8 percent in Slovenia to 31.2 percent in Macedonia. The public companies have not been transformed and they do not have to meet the market rules yet. In Serbia, Croatia and Montenegro in 2010 around 10 percent of the GDP was spent on the incomes of the employed with the public sector, in Slovenia and Bosnia and Herzegovina this number is near 12.5 percent, while in Albania and Macedonia it amounts to 5 percent. This is the reason why the business leaders should start up initiatives, the president of the association of Serbian businesses said and emphasized the regional networking of companies in the fields of energy, IT, infrastructure, finances, agribusiness, food industry and insurance. Bugarin particularly insisted on the regional technological maps and the joint projects for the presentation on third markets. He suggested the participation of the business leaders from the region in the public-private partnership projects at the regional level in the fields of infrastructure, construction of highways, railways, as well as education, research and development, Miloš Bugarin said and concluded that none of countries individually could have high economic growth if the countries in its neighbourhood could not keep the pace with it. Economic model respecting reality Serbian Prime Minister Ivica Dačić stated that the recovery of the Serbian economy is the national priority, which could not be based on saving, but on new investments. Prime Minister Dačić underscored that all key goals such as the EU integration, the fight against crime and corruption, education and health care system depend on the economic recovery of the country. He said that Serbia needs plan for the stability of the national currency which must be the result of coordination and common work of the Serbian Government, monetary authority and businesses. Dačić added that the elements of this plan should be efficient application of the monetary policy instruments, the attraction of foreign direct investments, the prevention of outflow of foreign currency, disincentive of unnecessary import and stimulation of export. The Government is ready to have partnership with financial sector, Dačić pointed out. He mentioned the data saying that total of 1.5 billion euro was taken away from the country in the name of bank profit in the previous year and a half, which was far more than the foreign investments. It does not mean that this was illegal activity, but it for surely is not socially responsible, the Prime Minister said and underscored that reindustrialization and new investment cycle might ensure Serbia a way out f the crisis. The Serbian citizens having the lowest pensions and salaries do not have what to save, the Premier said and added that it is needed to create an economic model which will involve the real situation. Dačić stated that a half million of the retired citizens in Serbia has the pension below dinars, and more than a million of them below dinars a month, it indicates that the reduction of pensions is not sustainable. This year drought caused damages are estimated at 1,5 billion euro, it would be far better if we had invested in irrigation systems, Dačić said. He extended his satisfaction for the sale of Fiat automobile manufactured in Kragujevac. By the end of this year the production of automobiles is planned, which will be best export in Serbia. Dačić also announced the beginning of the construction of gas pipeline through Serbia by the end of December this year, which is the beginning of a new investment cycle. Low export arises problems Serbia has made a substantial progress when it comes to the investment climate, but yet insufficiently. It is still difficult to start up a job in Serbia, the main economists of the World Bank for Europe and Central Asia Indermit Gil said at the SEE Management Forum organized at the CCIS. He emphasized that it is the Government which should work on it, that regulations should be more efficient. No good investment climate, no foreign investments, he said. Pointing out that Serbia should balance its finances and have better financial discipline, Gil explained that it does not mean saving. The reduction of the public spending is not possible to happen over night. The alternative is the increase of tax which would be disincentive for businesses. Gil estimated that Serbia should increase the export which should reach 50 percent of the GDP. Gil spoke about the European economic model being doubted by other countries as well as by Serbia, but it turned out to be very fruitful, in particular for the countries in Central Europe. Gil mentioned the statement of a Polish official that the last twenty years are the best twenty year in the history of Poland. Described as a convergence machine this model enabled the most poor people to realise intensive growth than the rich, whose businesses have grown by the rate of two percent annually for the last forty years

62 No Combination of measures for saving and strenghtening of investment spending Economic slalom for a way out of crisis To get out of the crisis, being so specific for the doubled deficit, recession and high inflation, it is needed to do economic slalom, in other words, to make the combination of measures for savings and strengthening of investment spending, the Serbian Minister of finances and economy Mladjan Dinkić said opening the second day of the SEE Management Forum organized at the Chamber of Commerce and Industry of Serbia SEE6 To get out of the crisis and start up the business activities are impossible to be carried out by one-side strategy, but only through the combination of measures for saving and strengthening of investment spending. Neither savings nor investment spending would rescue Serbia from the recession if it would be followed with exaggerated personal spending. We must make the economic slalom by combining the measures so as to find solutions to the current situation which has the worst economic parameters, Dinkić pointed out. Namely, the public debt reached to 56 percent of the GDP and by the end of the year it will be 60 percent. To reduce the deficit of the public debt to the level below one percent by 2015 it is necessary to restructure the financial resources of the public debt. We should focus on the long-term credits for the period of 25 years with the interest rate such are the credits granted by the World Bank. The key issue is to decrease the deficit so as to reduce the debts and growth of public debt, the Minister of finances and economy stated. To limit restructuring period He announced that the sale of the securities on the domestic market would be lowered to the minimum extent because it is the most expensive indebtedness. Minister reminded that the demand for subsidized loans for the liquidity of businesses is incredible and wonder what is the reason for the interest rates to be still too high. The budget deficit must be compensated through the sale of the state-owned property, Dinkić announced. Neither the Electric Power Industry of Serbia (EPS) nor Airport will be sold, but the companies having competitors, who could hard keep the pace with, in the future as well as some fix state-owned property. Dinkić announced that the law will limit the restructuring period to the 30th September 2014 and in meanwhile the Government will make all its efforts to find strategic partners to some of these firms. Presenting the package of middle-term measures for economic

63 SEE6 63 No 74 stabilization Dinkić announced the amendments to the law on corporate profit tax, which will be increased to 15 percent, and which despite of it, will still be the lowest tax on profit in the region. Expenditure measures The expenditure measures involve the slowing down of an income growth in the public sector, the introduction of discipline in the incomes of agencies, ministries and other budget users, Dinkić points out and adds that there are chances for the reduction of unprofitable subsidies. The measures for permanent abolition of 138 parafiscal levies as of the 1st of October this year was passed for the purpose of the improvement of the investment climate, the minister reminded and invited the Chamber of Commerce and Industry of Serbia and other institutions to submit all their suggestions for the improvement of the investment climate. He expects that the Železara Smederevo will start working in collaboration with a partner from the Russian Federation. Dinkić also announced that the Serbian Government should make an agreement on the credit worth 850 million euro with the Chinese Eksim bank for the construction of the highway on the Corridor XI, and this credit would finance the construction of the highway from Belgrade to Ljig and from Pojata to Preljine. Therefore, the intention is to realise the projects relating to transport infrastructure. Finishing of these highways would make the strategic transport triangle in Central Serbia and connection with the Corridor X and Corridor XI, which would enable equal development of all towns and municipalities throughout Serbia. Falling down of economic activities in Serbia is continued and a drop in this year GDP is expected to be higher than one percent, the president of the Association of Economists of Serbia Aleksandar Vlahović said. The business climate has been worsen in Serbia, the inflation is increasing, which is expected to exceed 11 percent by the end of the year. Only after the first quarter of the following year it is possible to expect a drop in the inflation rate. In addition, the foreign trade deficit is keep growing, despite of the stagnation of export and import. Vlahović explained that the measures of fiscal consolidation being adopted by the Serbian Government is a step made in the right direction, but the long-term fiscal stability requires thorough reforms in the public sector. He said that the working version of the budget for 2013 envisaging the budget deficit of 3.5 percent, is encouraging, but the progress is impossible to be made without the reforms in the public sector. The president of the IECD Business School Bled Danica Purg presented a progressive and incentive phenomenon of the so-called hidden champions, the business leaders who might contribute to the improvement of competitiveness in the region. To make business climate better Resuming the messages sent from the SEE Management Forum, the professor at the FEFA Ana Trbović said that the direct invitation for the suggestions concerning the economic development should be provided. The reform of the public sector as the pretext of an economic growth is the priority. The global economists have already provided the economic development directions, out of which one is dedicated to the improvement of country s rating in business climate. To get to that level, where Serbia takes the 92nd position, we do not need an additional financial assets, but a good will. The second direction leads to the acceleration of the EU integrations, because of its huge benefits. The third way is focused on the establishment of the financial discipline, meaning taking care of the public spending. One of suggestions refers to the harmonization of the public debt with the export percent in the GDP, since adequate correlation makes the debt sustainable. The bankers warns on the acceleration of a growth on the public debt as well as the activities to keep the foreign investors stay in our country. Other sessions were dedicated to the fields of energy, renewable energy resources, IT and human resources, where it was emphasized that labour law and reforms in the labour market are some of priorities in the reforms of the economy of Serbia

64 No SEE6 Regional business alliances in agribusiness, food and confectionery industry Jointly more than just regional leaders The regional cooperation in the fields of agriculture, food and confectionery industry, including the property networking of companies, are the prerequisites for survival on the global market, Miodrag Kostić, president of the MK Group estimated at the SEE Management Forum organized at the CCIS The food industry within the panel titled Regional business alliances in agribusiness, food and confectionery industry, was presented by the MK Group, Danube Foods Group, Droga Kolinska or Atlantic Group, Nectar, Agrokor and Podravka. The words like recession, liquidity and unemployment could not be heard as it was the case at other two-day sessions, being discussed by the most important economists in the region. They, the economists, did not hide the fact that Europe does not miss anything, and that although being famous in the region, the brands bananica, argeta or vegeta could not easily cope with the multinational brands such are Nestle, Rauh and Coca-Cola. President of the MK Group Miodrag Kostić, moderator of the fifth panel titled Regional alliances in agribusiness, food and confectionery industry said that the private companies took their part of responsibility. We do work, produce, pay and want to be regionally networked and bigger and to face the challenges awaiting us before the EU membership, he said and added there are unofficial discusses on potential networking among representatives of big regional companies, because these companies could become more than just the regional leaders. The seven companies, whose representatives held the floor on the panel, make a profit of seven billion euro annually, and these company will be far better if their requests would be met, Kostić said and emphasized that the businesses need the state framework, less bureaucracy and that inactive state-owned property should be left to those who knows how to manage with it. Lions brand in front of doors The regional networking is a way to confront the big multinational companies on the domestic market and to gain the same status on regional and global market, Zoran Mitrović, president of the Victoria Group, the company exporting to 40 countries all around the world, said. Pointing out that it is needed to keep investing,

65 SEE6 65 No 74 Mitrović reminded that the Victoria Group opened its new factory in Bečej, the investment worth 20 million euro, and the plant division in Šid is the investment of 10 million euro. We have invested a lot in the human resource and recently brought eminent experts from abroad,he emphasized. Although there are the crisis and negative consequences of the drought in the first eight months this year the Victoria Group made a profit of 280 million euro and recorded a growth in relation to the same period of the previous year. Everything earned has been immediately invested in, Mitrović said. Regardless of their success and competitiveness the individual companies hardly could be recognizable on the big markets, the panellist agreed. Big experiences in the region and the participation in the EU market has the Droga Kolinska/Atlantic Group, whose members of the Managing Board Enzo Smrekar said that out of 640 million euro of the revenues even 80 percent has been realized in the region and only 20 percent on the EU market. Explaining the importance of connecting for Croatia before entering the EU and how look like the lions brand in front of the doors, Smrekar said: the very first day of the EU association will happen nothing, but on the second day the problems will arise. All agreements and contracts signed with traders and suppliers must be changed and on that occasion all big players are ready to catch up any mistake of yours. We should understand what our brand brings to us new and whether we have such brands. The third issue is the price. The Nestle could lower the price of its product by two euro and completely beat us, and two euro is too much for the regional businesses. This is the reason why the regional cooperation is significant for us. It does not have any sense that we all invest in the supplying centres or not to associate in the supplying markets, Smrekar suggested and Ante Todorić, executive vice-president of Agrokor, agreed. Ante Todorić underscored that as soon as Croatia enters the EU, this company and all others in the region will face the competitors worth 200 and more billion euro, and the only way to confront them is through networking. If there had been five companies such is Agrokor in Croatia, there would not be any problems, and if there had been ten such companies in Serbia, Serbia would not have any problems now, Todorić concluded. Investments in HR capital A foreigner gets lost in papers President of the Managing Board of Podravka company Zvonimir Mršić said that this Croatian company is open for networking with others in the region so as they could easier exhaust the resources and could be successful on the third markets. To come to the market of Turkey you have to invest 30 million euro before you start making a profit, he said and familiarized the participants in the panel discussion that Podravka has its representative office in Istanbul which might serve as a good example to other companies in the region. Mršić insisted on the consumption without which the infrastructure is meaningless. If we miss something in the region that is qualified and skilful staff, so we must invest in the human resources, Mršić said. The CEO of Nectar Bojan Radun spoke about the huge investments in the human resources. He said that Serbia should not take the cheap labour force as its advantage, on contrary it should boost its competitiveness and quality. Bojan Radun said that the acquisition of Fructal indicates the importance of the regional market. Radun said that this company invests a lot in the vertical integration and produces fruits on five locations in Serbia and three in Slovenia. Slobodan Petrović, director of Danube Foods, said that the food prices in Europe are similar to ours, but an average income is more higher. He underscored the importance of networking, because each of our companies has one or more exquisite brands, which is not enough for the global market. Except for the Victoria Group, we have already had a word with all about it to buy each other or to sell something or to put our forces together, but we have not made it. First and foremost, because we are all young capitalist having wrong understanding of the capitalism. We want to be the major owners at all costs. If we are not, we do not want to participate in a business, Petrović said and added that Serbia has a lot of good brands in the confectionery industry which could be more competitive if the companies would unite. The moderator Miodrag Kostić closed the panel discussion saying: It is up to us whether we will associate and play a game together or separate and watch a match from the platform On the question concerning the business conditions in Serbia Zlatko Bazianec, a consultant from the consultancy agency AT Kearney, answered: I see that only here in Serbia the big companies could be punished. How to expect from a company to develop when it needs to pay fines? Secondly, the price of the loans is too high because the banks are inefficient and it calculated in their price. There does not exist the clearly-defined subsidy policy. An investor has no idea what would be the price of raw materials. A foreigner gets completely lost in papers here, Bazianec concluded.

66 No awards Right of the public to know CCIS awarded for best Information Booklet On the occasion of the International Right to Know Day, on the 28th of September 2012, Rodoljub Šabić, Commissioner for Information of Public Importance and Personal Data Protection, delivered the award to the President of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia Miloš Bugarin for the best Information Booklet Extending thanks for this recognized award Miloš Bugarin, president of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia, underscored that the national association of Serbian businesses was established in accordance with the Law on chambers of commerce and that it is not the budget institution, but it has the status of the state body according to the public powers deputed by the state. He reminded that the Chamber of Commerce and Industry of Serbia used to get the awards on the occasion of the International Right to Know Day. Therefore, the main award the CCIS got in 2008 as the special contribution to the affirmation of the right to the free access to the information of public importance and work transparency, and the same award was delivered to the national association of Serbian businesses in 2009 in the category of the institutions on the level of the whole Republic of Serbia. Miloš Bugarin emphasized that the CCIS did not only meet its law obligation as the institution stipulated by the Law, but it made all efforts to raise the awareness and affirm the right to the access to the information of public importance. The Information Booklet on the work of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia officially was established on the 11th of March 2008 in Serbian and English language, and recently it has been amended in accordance with the guidelines defined by the Commissioner. The Information booklet is one of the thorough documents, containing 112 pages and is regularly updated. On the occasion of the International Right to Know Day, the jury, consisted of the representatives of academies, the Transparency of Serbia, the OEBS Mission and the UNDP Serbia, the association of citizens and professional associations of media Coalition of NGOs for free access to information, made decision whom to deliver awards. Rodoljub Šabić delivered the award and statue to the President of the National Assembly of the Republic of Serbia Nebojša Stefanović for the contribution to the affirmation of the right to the free access to information and work transparency in the category of the supreme authority. The awards were delivered to the Major of the City Požarevac, president of the Municipality Nova Varoš and secretary of the Secretariat for Finances of the Autonomous Province of Vojvodina. The International Right to Know Day was established in 2000, and in Serbia this data is being marked as of 2006 with a view to stimulate all bodies and authorities to improve transparency of their work and cooperation with citizens. M.N.

67

68