PROJETKTIMI I PROCESEVE TEKNOLOGJIKE

Transcription

1 UNIVERSITETI I PRISHTINËS HASAN PRISHTINA FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE - PRISHTINË STUDIMET BACHELOR PROJETKTIMI I PROCESEVE TEKNOLOGJIKE (Ligjerata të autoruzuara) Prof. Asoc. Dr. Nexhat Qehaja Prishtinë,

2 HYRJE Sot, në prodhimtari jan gjithnjë të pranishëm temat si: kërkesat e tregut, të cilësisë së produktit dhe aplikimit të teknikave të prodhimit në bazë të "teknologjisë së lartë". Realizimi i tyre në lidhje me veprimin e real dhe produktiv është një parakusht i domosdoshëm për ndryshimin e njohurive industriale dhe krijimin e prodhimtarisë moderne, të cilat janë të mundura vetëm me ndihmën e një numri të mjaftueshëm të profeionistve të mirë edukuar të prodhimit. Përmbajtja qendrore e programit të tyre të trajnimit është Planifikimi i proceseve teknologjike (eng. eng. Process planning, ger. Process planung)). Procesi teknologjik është në baza e çdo lloj prodhimatrie dhe i jep asaj karakteristikat themelore. Nga procesi teknologjik në masë të madhe varet, se me cilën dhe me çfarë kostoje do të prodhohet një produkt. Nuk është art bësh produktin, arti është ta bësh atë sa më lire, me cilësi të mjaftueshme dhe në kohë. Duke kryerr detyrën e tij teknologu ndikon gradualisht n anansimin e procesit teknologjik dhe procesit të prodhimit. Në mënyrë që të arrij një sukses më të madh, ai sistematikisht bën zgjidhjen e problemeve, prej të cilave varet rezultati përfundimtar i prodhimit. Prandaj është e kuptueshme edhe motoja e cila dgjohet se: teknologu nuk fitohet me shpallje dhe konkurrencë, por ai krijohet në ndrmarrje. 2

3 1.0 BAZAT E TEKNOLOGJISË Përkufizimet themelore Në vazhdim do të jepen sqarime dhe definicione të disa nocioneve dhe shprehjeve lidhur me : -Shkencën, -Inxhinierinë -Teknikën dhe -Teknologjinë që ngushtësisht janë të lidhura me të kuptuarit e proceseve teknologjike. Historiku i zhvillimit te shkencës dhe teknologjisë është pjesë e historikut të zhvillimit të civilizimit njerëzorë. Vlen të theksohet se shkenca lindi sapo shoqëria ndeshi probleme dhe filloi të merret me zgjidhjen e tyre. - sigurimi i mjeteve të jetesës, -sigurimi i mjeteve të mbrojtjes. Shkenca është një nga fushat më të rëndësishme të veprimtarisë së njeriut dhe përbëhet nga: -tërsia e njohurive, koncepteve dhe teorive mbi natyrën dhe shoqërinë, -tërsia e metodave që zotëron dhe përdoren për studimin e natyrës dhe shoqërisë. Modeli universal i njohurisë shkencore gjatë tërë historikut të zhvillimit të shkencës është: 3

4 Shkenca paraqet një sistem dijesh dhe njohurish për ligjet e zhvillimit të natyrës dhe të shoqërisë, i cili është formuar historikisht duke vëzhguar botën reale dhe jetën dhe duke bërë përgjithësime teorike për një fushë apo lëmi të caktuar. Veprimtaria që zhvillohet në një fushë apo lëmi të caktuar të dijes, e vështruar si një lloj i veçantë pune. Korrelacioni (ndërlidhja) ndërmjet shkencës, teknologjisë dhe praktikës mund të paraqitet skematkikisht si në fig.1.1. Fig.1.1 Korrelacioni shkencë-teknologji-praktikë Për plotësimin e nevojave të përditshme jetësore njeriu duke përdorur aftësinë mendore (trurin) dhe duaret e tij filloi të prodhojë vegla të punës, në fillim prej guri dhe pastaj prej metali dhe me këtë filloi të sundojë natyrën dhe ta shndërroj ate në dobi të tij. Në këtë përpjekje jetike për të sunduar natyrën, njeriu krijoi një arsenal të pasur veglash pune, që përbënin teknikën e tij. Pra, me termin teknikë do të nënkuptohet tërsia e mjeteve dhe e veglave të punës (tërisa e pajisjeve, makinave dhe e veglave për punë). Inxhinieria: Rrjedh prej fjalës së vjetër latine (ingeniosus që d.m.th., i aftë- aftësi). Me nocionin inxhinieri nënkuptohet aplikimi, respektivisht vuarje në shërbim e shkencës dhe njohurive të provuara shkencore për realizimin e teknologjisë së caktuar. Inxhinieria pra, përfaqëson dizajnimin (projektimin) e zbatimit (realizimit) praktik të procedurave të caktuara të teknologjisë së përvetësuar në të gjitha aspektet fig

5 Fig.1.2 Ndrlidhja shkence-inxhinieri-teknologji Engineering is the application of science and mathematics by ëhich the properties of matter and the sources of energy in nature are made useful to people in structures, machines, products, systems, and processes. (Ëebster s Neë Collegiate Dictionary) The profession in ëhich knoëledge of the mathematical and natural sciences, gained by study, experience, and practice, is applied ëith judgment to develop ëays to use, economically, the materials and forces of nature for the benefit of mankind. Natyra i ofron njeriut një numër të madh të materialeve të cilat i shfrytëzon për nevoja të ndryshme. Një pjesë të këtyre materialeve njeriu i shfrytëzon ashtu si i merr nga natyra, ndërsa një pjesë tjetër i vë në përdorim pasi që me punën e vet- duke zbatuar përvojat e fituara dhe mundësitë shkencore dhe teknike, i prodhon dhe i përpunon, varësisht nga nevoja. Teknologjia ( nga greqishtja techne-zeje-zanatë, përvojë dhe logos-shkencë) është shkenca që merret me prodhimin e materialeve dhe me metodat e përpunimit të tyre me qëllim të përftimit të gjysmëprodukteve dhe produkteve të gatshme. Në literaturë, për konceptin teknologji ekzistojnë definicione të ndryshme: 5

6 -Me termin teknologji nënkuptohet procesi i drejtpërdrejtë i prodhimit të të mirave materiale, -Me termin teknologji nënkuptohet aplikimi (zbatimi) sistematik i njohurive të caktuara për aktivitete praktike e në mënyrë të veçantë për aktivitete prodhuese, -Me termin teknologji nënkuptohet tërësia e njohurive mbi ndryshimet kimike, fizike, termike, mekanike dhe ndryshimet tjera me qëllim të shndërrimit të produkteve natyrore në të mira materiale, -Me termin teknologji nënkuptohet ndërveprimi, respektivisht veprimi reciprok i mjeteve të punës dhe produkteve natyrore, -Me termin teknologji nënkuptohet procesi i shndërrimit të inputeve në outpute, -Me termin teknologji nënkuptohet tërësia e njohurive, shkathtësive, mjeteve të punës, materialeve, veglave dhe të pajisjeve tjera të cilat njeriu i shfrytëzon për shndërrimin e produkteve natyrore në të mira materiale dhe në shërbime. -Me termin teknologji nënkuptohet veprimtaria gjithëpërfshirëse e cila ndërlidh(gërsheton) teknikën, ekonominë dhe shoqërinë njerëzore. -Me termin teknologji nënkuptohet tërisa e proceseve që kryhen sipas disa mënyrave dhe metodave të caktuara dhe sipas një radhe të caktuar për përpunimin e lëndëve të para, të materialeve të ndryshme, të mallrave e kështu me radhë. -Me termin teknologji nënkuptohet zbatimi i proceseve që kryhen sipas disa mënyrave dhe metodave të caktuara dhe sipas një radhe të caktuar për përpunim, përkatësisht për prodhim të të mirave materiale, që njeriu, përkatësisht shoqëria i vë në përdorim për përmbushjen e nevojave materiale dhe shpirtërore. Shkencëtari gjarman Johan Beckmann në vitin 1777 jep këtë definicion për teknologjinë: Teknologjia është shkencë gjithpërfshirëse që ngërthen teknikën, ekonominë dhe shoqërinë - Teknologjia është ndërveprim aktiv në mes hardverit, softverit dhe orgverit fig.1.3. HARDVERI (mjetet materiale) SOFTVERI (njohurit dhe metodat) dhe ORGVERI (procedurat organizative, metodat dhe mënyrat e harmonizimit të marrëdhënieve në mes komponenteve). 6

7 Fig. 1.3 Ndërveprimi hardver-softver-orgver Në fig. 1.4 është treguar koncepti i teknologjisë bashkëkohore, ndërsa n fig.1.5 teknologjia bashkëkohore. Fig.1.4 Koncepti i teknologjisë bashkëkohore Fig Teknologjia bashkëkohore 7

8 Shkenca, inxhinieria dhe teknologjia janë të ndryshme por të ndërlidhura fig.1.6. Teknologjia si veprimtari njerëzore është shumë e vjetër. Që në kohën kur njeriu në mënyrë të vetëdijshme filloi të mprehë gurin për të bërë armë gjahu, që kur ai filloi të kërkonte minerale e ti shkrinte ato për të prodhuar mjete të ndryshme e deri në ditët tona, teknologjia me tërsinë e metodave dhe proceseve ka shërbyer për të përpunuar lëndë të ndryshme, për të prodhuar mjete pune dhe gjysmëprodukte dhe produkte të gatshme për përmbushjen e nevojave jetësore të njerëzimit. Fig.1.6 Ndërveprimi shkencë-inxhinieri teknologji 8

9 2.0 PRODHIMTARIA INXHINIERIKE Prodhimtaria paraqet lëminë themelore të aktiviteteve njerëzore të domosdoshme për të plotësuar nevojat e pjesëmarrësve në proceset punuese, sistemet punuese dhe zhvillimin e qëndrueshëm shoqëror në përputhje me objektivat e përcaktuara. - Prodhimi paraqet bazën materiale të të gjitha proceseve të një shoqërie dhe një kusht thelbësor për funksionimin e tyre të duhur. Lidhur me nocionin sistem ekzistojnë shumë definicione, ndërkaq këtu do të ndalemi te definicioni i sistemit të dhënë në librin shkenctarit amerikan Deming,,E, 1966: Sistemi është një rrjet i komponenteve reciprokisht të ndërlidhura dhe të varura të cilat punojnë së bashku në përpjekje për të rëalizuar qëllimin e sistemit. Esenca e ketij definicioni është se sistemi përbëhet prej komponenteve (është i komplikuar), kryen një funksion dhe që sistemi ka një objektiv gjegj. qellim. Në prodhimtarinë inxhinierike (production engineering) dallohen këto lloje të sistemeve Fig sistemi afarist - sistemi prodhues - sistemi teknologjik - sistemi perpunues Fig.2.1 Llojet e sistemeve në prodhimtarinë inxhinierike 9

10 Sistemi afarist - paraqet një sistem dinamik shumë të komplikuar, varësisht nga ndikimi i rrethinës në të cilën bashkohen mekanizmat e tregut, hulumtimit, projektimit, planifikimit, prodhimit, financimit, drejtimit dhe kontrollës. Sistemi prodhues - është nënsistem i sistemit afarist, i cili kryesisht shërben për realizimin e qëlllimit të prodhimtarisë. Sistemi prodhues paraqet një grup të sistemeve teknologjike themelore dhe strukturave të tjera të caktuara teknike, informative dhe energjetike të rregulluara në at mënyrë që të sigurojnë realizimin e funksionit të qëllimit të përcaktuar dhe realizimin e efekteve të projektuara (prodhimin e produktit) fig.2.2. Fig. 2.2 Paraqitja skematike e sistemit prodhues Është e vështirë të vendosen kufinj ndërmjet cilit do qoftë sistemi prodhues, sepse në parim, çdo sistem është i përbërë prej nënsistemeve por që njëkohësisht ai është gjithashtu pjesë e një sistemi më të madh. Sistemi teknologjik paraqet nënsistemin më të rëndësishëm të sistemit prodhues, i projektuar për realizimin e operacionit punues në vendet e punës. Në sistemet teknologjike bëjnë pjesë sistemet përpunuese, montuese, matëse, transportuese, deponuese dhe drejtues. Sistemi teknologjik prodhues përcaktohet me: hyrjen dhe daljen në procesin teknologjik fig

11 Fig. 2.3 Parametrat hyrës dhe dalës të sistemit teknologjik Sistemi përpunues brenda sistemeve teknologjike përfshinë makinat me të gjitha elementet shtesë në të cilat bëjnë pjesë pajisjet, instrumentet(veglat), copa punuese etj. Fig.2.4. Fig.2.4 Struktura e modelit bazë të sistemit përpunues 11

12 Në fig. 2.5 ësht bërë paraqitja skematike e procesit. Fig. 2.5 Paraqitja skematike e procesit Sipas sistemeve proceset mund të ndahen në: - Procese prodhuese - Procese teknologjike - Procese të formësimit - Procese përpunuese Procesi i prodhimit përfaqëson procesin e përgjithshëm të punës së sistemit të prodhimit, që do të thotë se ai përfshin të gjitha aktivitetet gjatë shndërrimit (konvertimit) të vlerave hyrëse (inputeve) në vlerat e prodhimit të projektuara (rezultatet) te sistemit të prodhimit në rrugën e krijimit të vlerës së re. Procesi i prodhimit përfshinë jo vetëm proceset teknologjike, por edhe një seri të proceseve të tjera, si: p.sh. pranimin e lëndës së parë, kontrollin hyrës, magazinimin e saj, përgatitjen tekniko-teknologjike, transportin brenda repartit, kontrollin ndërfazor (ndëroperacional), kontrollin final (përfundimtar), magazinimin dhe ruajtjen e produkteve të gatshme, përgatitjen e pajisjeve ndihmëse, riparimin e defekteve etj., pra një veprimtari sistematike (një sistem) që realizohet sipas rregullave të caktuara Procesi i prodhimit realizohet në sistemet teknologjike dhe të përpunimit. Ai mund të ndahet në: - prodhimin e lëndëve të para 12

13 - prodhimin e pjesëve dhe - montimin Gjatë prodhimit, përkatësisht përpunimit të materialeve, mund të ndryshojë forma apo pamja e jashtme e materialit ose eventualisht mund të ndryshojë edhe ndërtimi i brendshëm i tij. Sipas natyrës së proceseve materiale teknologjia materiale ndahet në - teknologji bazike (kimike) dhe - teknologji mekanike Teknologjia bazike përfshinë: - përfitimin e materialeve nga lëndët e para (p.sh. fitimi i metaleve nga xehet), - teknologjinë e montimit dhe - teknologjinë e mbrojtjes sipërfaqësore e proceset e ndryshimit të strukturës së materialit (p.sh., përpunimi termik i materialeve). Teknologjia mekanike konsiston në ndryshimin e formës (pamjes) së jashtme dhe të vetive fiziko-mekanike të materialit. Proceset e këtilla kryesisht kryhen me anën e veprimeve mekanike: Teknologjia mekanike përfshinë: - teknologjinë e derdhjes, - teknologjinë e sinterimit - teknologjinë e përpunimit me deformim plastik me dhe pa ndarje të materialit, - teknologjinë e përpunimit me prerje (gdhendje) ose heqje të ashklës, - teknologjinë e përpunimit me metoda jokonvencionale të përpunimit, - teknologjinë bashkohore të pjesëve (e cila në veçanti përfshinë teknologjinë e saldimit) Teknologjia jomateriale (joprodhuese) përfshinë transformimin e energjisë ose përpunimin informacionit si dhe proceset e transportit dhe organizimit të transportit,ruajtjen dhe ekzaminimin e materialeve dhe produkteve fig

14 - Fig. 2.6 Ndarja e përgjithshme e teknologjisë Sipas standardit DIN 8580 (Deutsches Institut für Normung Instituti Gjerman i standardeve), duke u bazuar në: - dhënien e formës - ndërrrrimin e formës - ndërrimin e vetive të materialit teknologjitë prodhuese janë ndarë në 6 kategori: 1. Formësimi primar: proceset me të cilat fitohen format e ngurta nga materialet me forma të lira (lëndër e para), përfshihen të gjitha proceset e derdhjes. 2. Deformimi: proceset e përpunimit me deformim palstik të materialit pa ndryshim të masës së detalit. Ku bëjnë pjesë; presimi, tërheqja, lakimi, kuposja etj. 3. Ndarja: është proces i përpunimit ku bëhet reduktimi i masës dhe vëllimit të materialit fillestar ku përfshihen edhe përpunimit me heqje ashkle (frezimi, zdrugimi, tornimi, shpimi,, retifikimi ) si dhe prerja (me gërshër), depërtimi 4. Bashkimi është process ku dy ose më shumë elemente në mënryr të përhershme lidhen në një tërësi të re: saldimi, ngjitja me shkrirje dhe ngjitja me ngjitës 14

15 5. Mbrojtja sipërfaqësore është process teknologjik e cila bëb pjesë në prodhimtarinë përfundimtare(finale) dhe ka për qëllim mbrijtjen nga korozioni, dukjen estetike këtu nënkuptohen: llakimi, emajlimi, zinktimi,galvanizimi etj. 6. Ndërrimi i vetive të materiali është process me të cilin nuk ndryshohet forma por struktura me qëllim të përfitimit të vetive më të mira fiziko-kimike dhe përfshin: kalitjen, pjekjen, normalizimin, cementimin, sinterimin etj. Vnendi i punës Vendi i punës është njësia themelore e organizimit të prodhimtarisë. Çdo vend pune përbëhet nga makina (pajisja), instrumentet prerëse, matëse e kontrolluese, lënda e punës etj., në varësi nga ajo se çfarë punësh kryhen në atë vend pune. Që vendi i punës ta plotësojë kushtin e nacionalitetit të prodhimit, duhet të jetë i përgatitur ashtu siç e kërkon procesi teknologjik (me instrumente, pajisje, lëndën e punës, kualifikimin e punëtorit, dokumentacionin teknologjik etj.). Në varësi të furnizimit të vendit të punës me instrumente, lëndën e punës dhe dokumentacionin teknologjik, vendi i punës mund të jetë: a) i tipit të hapur, b) i tipit gjysmë të hapur dhe c) i tipit të mbyllur. Vendi i punës i tipit të hapur është ai vend pune në të cilin punëtori vet i merr dhe i bart pranë makinës instrumentet, materialin dhe dokumentacionin. Vendi i punës i tipit gjysmë të hapur është ai vend pune në të cilin punëtorit i bihen në vendin e punës instrumentet dhe lënda e punës, kurse dokumentacionin e merr vet dhe anasjelltas. Vendi i punës i tipit të mbyllur është ai vend pune ku instrumentet, lënda e punës dhe dokumentacioni teknologjik i bihen punëtorit pranë makinës. Se cili tip i vendit të punës do të përdoret varet nga tipi i prodhimit. Në prodhimin individual përdoret vendi i punës i tipit të hapur, kurse në atë serik e masiv vendi i punës i tipit gjysmë të hapur dhe të mbyllur. Në pikëpamjen e teknologjisë së punës vendi i punës mund të jetë: 15

16 i dorës ku operacionet kryhen me dorë, i makinës ku operacionet kryhen me makinë dhe Vendi i punës i tipave të tjerë ku operacionet kryhen në çfarëdo tjetër rrugë (kalitja, galvanizimi, cianizimi etj.). Takti i punës Takti i punës paraqet kohën të cilën e kalon lënda e punës në një vend të caktuar të punës. Takti i punës fitohet me mbledhjen e kohëve që harxhohen për të gjitha operacionet gjatë përpunimit të një cope. Këto kohë përcaktohen me llogaritje ose me incizimin direkt në vendin e punës. Takti i punës përcaktohet me qëllim që të përshtaten operacionet gjatë hartimit të procesit teknologjik, si dhe gjatë projektimit të stabilimenteve në uzina (radhitja e makinave në repart). Tipet (llojet) e prodhimit Në industrinë e ndërtimit të makinave dallojmë tre tipa kryesorë të prodhimit: Prodhimi individual, Prodhimi në seri dhe Prodhimi në masë (masiv). Këto lloje prodhimi përveç ndryshimit sasior (vëllimor) kanë edhe ndryshim cilësor jo vetëm sipas makinave dhe pajisjeve, por edhe sipas metodave të punimit e rrugës së materialit (që dallohen punimi në vijë të drejtë, punimi paralel dhe i kombinuar). Radhitja e makinave në tipat e ndryshëm të prodhimit mund të jetë: (renditje vargore, renditje grupore, renditje e kombinuar). Thuajse të gjitha punimet kryhen brenda ciklit të prodhimit. Cikli i prodhimit quhet intervali i kohës prej fillimit të punës me materialin e parë ose gjysmëfabrikatin, derisa të fitohen fabrikatet e gatshme (duke mos e marrë parasysh numrin e prodhimeve). 16

17 Prodhimi individual Në prodhimtarinë individuale brenda ciklit të prodhimit çdo objekt prodhohet në një apo disa ekzemplarë dhe si karakteristikë e prodhimit individual është se prodhimi nuk përsëritet. Nga pikëpamja e nivelit të organizimit teknik të punës prodhimi individual është tipi më i ulët i organizimit në ndërtimin e makinave. Te ky tip i prodhimit vendet e punës nuk janë të pajisura me punë të përshtatshme, prandaj për çdo cikël të ri prodhimi duhet prapë të organizohet. Përgatitja teknike e prodhimit është minimale (sepse është relativisht e shtrenjtë). Ky tip i prodhimit është më pak racional në krahasim me dy të tjerat, për këto shkaqe: Harxhimet e përgatitjes janë relativisht të larta, Cikli i prodhimit është i gjatë për arsye të mos definimit të plotë të dokumentacionit teknik. Në prodhimin individual përdoren kryesisht makinat universale, të destinacionit të përgjithshëm, pajisje universale, instrumentet e rëndomta (normale); pajisjet speciale përdoren në ato raste kur pa to është e pamundur të sigurohet forma dhe saktësia e përmasave të detalit. Gjatë prodhimit individual kapaciteti i makinave dhe kapacitetet e tjera janë fare pak të shfrytëzuara, për këtë arsye vendet e punës te ky tip i prodhimit nuk mund të specializohen; punëtorët të cilët duhet të kryejnë punë të ndryshme duhen të jenë me kualifikime të larta. Përveç këtyre, edhe një sasi e materialit qarkullues pushon një kohë të gjatë në depon e gjysmëfabrikateve për shkak të punimeve të shumëllojta gjatë prodhimit individual të objekteve. Ekziston një numër i madh prodhimesh të cilat, patjetër duhet të prodhohen sipas prodhimit individual, e këto janë: Prodhimi i makinave speciale, Prodhimi i kazanëve të mëdhenj me avull, Prodhimi i turbinave, Prodhimi i transformatorëve të mëdhenj, Prodhimi i anijeve, 17

18 Prodhimi i urave, Prodhimi i vinçave etj. Prodhimi në seri Te ky tip i prodhimit prodhohet një sasi e caktuar prodhimesh, grupe pjesësh që vijnë në mbërthim nga dhjetë e deri në disa mijë copë në vjet. Posa të përfundojë prodhimi i një serie detalesh, te ky tip kalohet menjëherë në tjetrin, pra prodhimtaria përsëritet. Në këtë mënyrë të gjitha detalet e njërit grup të serisë ndodhen në procesin e prodhimit, pra procesi i prodhimit ec në mënyrë paralele. Në çdo makinë punohen disa lloje detalesh dhe këtyre u kryhen (punohen) vetëm disa punime (kalime). Gjatë vitit në vendin e punës punohen disa grupe detalesh. Natyrisht organizatat punuese të prodhimit në seri prodhojnë disa lloje detalesh të tipave dhe të përmasave të ndryshme: këto prodhime janë të specializuara. Gjatë vitit në këto reparte pjesët e ndryshme mund të prodhohen paralelisht ose veç e veç. Në varësi nga sasia e objekteve që hyjnë në programin vjetor të prodhimit, dallohen tri forma të prodhimit në seri: a) Prodhimi në seri të vogla, b) Prodhimi në seri të mesme dhe c) Prodhimi në seri të mëdha. Ndarje fikse ndërmjet këtyre formave nuk ka, sepse brenda një reparti disa detale mund të jenë në seri të vogla, kurse disa të tjera në prodhimin në seri të mëdha. Prodhimi në seri është shumë më racionale sesa prodhimi individual për këto arsye: Harxhimet në lidhje me përgatitjen e vendit të punës janë shumë të vogla, sepse mbështeten në numrin më të madh të prodhimeve, Koha e ciklit të prodhimit është relativisht e shkurtër, Mundësia e madhe për përdorimin e makinave të produktivitetit të lartë, Përdoren pajisje speciale dhe instrumente speciale etj. 18

19 Prodhimi në deri të vogla Prodhimi në seri të vogla fare pak ndryshon prej atij individual. Renditja e makinave bëhet në dy mënyra dhe atë: duke e përcjellë renditjen e operacioneve teknologjike në prodhim (renditja vargore) dhe në grupe, sikurse te prodhimi individual. Makinat te prodhimi në seri të vogla janë universale me shtesa speciale pajisjesh për të kryer më shumë operacione. Prodhimi në seri të mesme Te ky tip i prodhimit rritet vëllimi i prodhimeve dhe teknologjia e prodhimit definohet më parë. Te ky prodhim kemi më pak makina universale e më tepër makina speciale që janë me produktivitet më të lartë. Po ashtu, renditja e makinave te ky tip i prodhimit bëhet në grup apo vargor. Prodhimi në seri të mëdha Përdoret gjatë prodhimit të një sasie më të madhe prodhimesh, ky prodhim kërkon studim dhe përpunim detal të proceseve teknologjike duke i ndarë këto në pjesë përbërëse. Makinat te ky tip janë speciale dhe të produktivitetit të lartë për kryerjen e operacioneve të veçanta apo grup operacionesh. Transportimi i pjesëve prej një vendi të punës në tjetrin bëhet me dorë ose mekanikisht në varësi të procesit të punës dhe për këtë arsye renditja e makinave bëhet sa më afër njëra-tjetrës. Te ky tip i prodhimit vendi i punës pajiset me punë të përhershme, prandaj kërkohet specializimi i vendit të punës, ndërsa punëtorët janë pa kualifikim përkatës. Prodhimi në masë Prodhimi në masë është lloji më i lartë i prodhimit, sepse prodhohen disa mija e deri në milionë copë në vit. Kjo lejon ngarkimin e çdo vendi pune gjatë vitit me punimin e të njëjtit detal për kah tipi dhe përmasa, prandaj edhe kërkon specializimin (tipizimin) e plotë të tij. 19

20 Ndryshimi në mes të prodhimit në masë dhe atij në seri nuk qëndron vetëm në numrin e pjesëve që prodhohen, por edhe në procesin teknologjik të pandërprerë. Gjatë prodhimit e arsyeshme është të përdoren makina të produktivitetit të lartë, si p.sh. torno automatike shumë boshtore, makina shpuese koordinative etj. Sipas organizimit struktural, prodhimi në masë ndahet në: Prodhim në masë i ndërprerë, Prodhim në masë i pandërprerë (kontinual), Prodhim në masë vargor (zinxhir). Karakteristikë e prodhimit në masë të ndërprerë është se prodhimi i një sasie të caktuar detalesh, duke pushuar në mes vendeve të punës (apo frontale) dhe në fund të ciklit të prodhimit nga vendet e punës, del sasia e caktuar e prodhimit të gatshëm. Prodhimi në masë i pandërprerë (kontinual) definohet nga procesi teknologjik kontinual me renditjen e makinave në rend dhe sa më afër njëra-tjetrës. Prodhimi në masë vargor (zinxhir) quhet edhe prodhim i rrjedhshëm; përfaqëson shkallën më të lartë të organizimit të prodhimit, me lëvizjet e definuara dhe të pandërprera të lëndës së punës gjatë procesit teknologjik. Renditja e makinave, e pajisjeve dhe e kapaciteteve të tjera është në zinxhir sipas renditjes së operacioneve në procesin teknologjik. Pas operacionit të fundit pjesët kalojnë në vijën e pjesëve të gatshme dhe vazhdojnë rrugën e mbërthimit. Prodhimi në masë zinxhiror kërkon sinkronizimin e mirë të vendeve të punës që do të thotë secili vend i punës në vijë të drejtë duhet që në intervalet e njëjta të kohës të përfundojë punë të njëjta, domethënë të prodhojnë me takt të punës, duke mos u lajmëruar fyti i ngushtë. Qarkullimi i lëndës së punës gjatë procesit në mes të vendeve të punës bëhet një nga një automatikisht me ndihmën e shiritit transportues me lëvizje të sinkronizuar. 20

21 Gjatë këtij prodhimi më tepër kursehet në hapësirë prodhuese, duke u larguar nga pushimet e lëndës së punës, në vendin e punës rritet disiplina në punë dhe intensitetin e prodhimit e zvogëlon në minimum. Si përfundim nga ajo që thamë më sipër për përcaktimin e llojit të prodhimit hyn një numër i madh faktorësh, të cilët ne i përmendëm si: organizimi i prodhimit, makineria dhe pajisjet që përdoren etj., por më e rëndësishme për këtë përcaktim mbetet gjithmonë sasia e detaleve që do të prodhohet gjatë vitit. Në formën tabelare po japim disa shifra që përcaktojnë llojin e prodhimit në funksion të sasisë së copave që do të prodhohen brenda një viti. Tabela nr.2.1. Madhësia e gjysmëfabrikateve Madhësia e gjysmëfabrikatit Sasia vjetore e detaleve të prodhuara x10 3 Pjesë të mëdha Pjesë të mesme Pjesë të vogla Sasia vjetore e detaleve të prodhuara x10 3 Në seri Individuale të vogla të mesme të mëdha Në masë Të mëdha (mm) Të mesme (mm) Të vogla deri 50 (mm) 0.05 deri në mbi deri në mbi deri në mbi (tabela vlen për gjysmëfabrikatet e prodhuara me stampim dhe derdhje) 21

22 Elementet e sistemit prodhues Elementet themelore të sistemit prodhues kanë karakter material dhe njerëzor. Në elementet me karakter material (objektiv) bëjnë pjesë: a) Lënda e punës, b) Mjetet e punës, Ku përfshihen: Pajisjet energjetike të cilat bëjnë transformimin e një forme të energjisë në të tjetrën, Makinat transportuese, të cilat shërbejnë për transportimin e elementeve në proces, Makinat metalprerëse ose makinat teknologjike të cilat shërbejnë për transformimin e gjysmëfabrikatit në pjesë të gatshme, c) Përpunimi i të dhënave (informimi). Në elementet e karakterit subjektiv (njerëzor) përfshihet bioenergjia e punëtorit. Kapaciteti i mjeteve të prodhimit Kapaciteti ose aftësia prodhuese e makinave është faktor karakteristik për makinat metalprerëse. Kapaciteti i makinave metalprerëse ose mjeteve të punës paraqet sasinë e punës e cila mund të kryhet për një njësi të caktuar të kohës p.sh. (orë vit), (orë muaj) e të tjera. Kapaciteti varet nga kushtet e punës dhe nga karakteristikat e mjeteve të punës. Kështu që dallojmë: a) Kapaciteti teorik Kapaciteti teorik paraqet sasinë e punës maksimale që mund ta japë makina gjatë punës së pandërprerë dhe pa humbje. Ky kapacitet mund të jepet sipas shprehjes: K t = D V N (orë vit), v n ku janë: D v =365 ditë vit, gjithsej ditë në vit V n =7 orë ndërrim, puna makinës në një ndërrim 22

23 N=3 ndërrime ditë, numri i ndërrimeve në një ditë. K tk pra b) Kapaciteti teknik (i disponuar) Kapaciteti teknik i mjeteve të prodhimit paraqet sasinë e punës që japin mjetet e punës kur t a heqim numrin e orëve të punës h (orë vit) të harxhuara për mirëmbajtjen (kontrollet teknike, remontet e planifikuara, ndaljet e parapara etj.), i cili do të jetë: = K h (orë vit), K tk < K t, f t c) Kapaciteti faktik (i shfrytëzuar) Kapaciteti faktik (real) i mjeteve të punës fitohet si rezultat i mosshfrytëzimit të ditëve të caktuara në vit për shkak të ndaljeve të parapara ose kur nuk punohet në tri ndërrime ose gjatë shkallës së shfrytëzimit (rendimentit) më të vogël se një, prandaj kemi: K < K < K, tk t Kapaciteti faktik llogaritet sipas shprehjes: K f = D V N h, v n d sh ku janë: ditët e tëra të vitit D v =365 ditë të dielat gjatë vitit 52 festat shtetërore 8 numri i ditëve për mirëmbajtje për kushtet e prodhimit në seri 20 ndaljet e paarsyetuara 3 =83 Prandaj, ditët faktike janë: D f =D v -83=282 ditë 23

24 V n - Numri i orëve të punës në ndërrim zakonisht është: orët e tëra të ndërrimet 7 orë ditë koha e paraparë për pushim dhe për shujtën e nxehtë 0.5 do të kemi V n =6.5 orë N d - numri i ndërrimeve në ditë η sh - koeficienti i shfrytëzimit të mjeteve të punës si rezultat i kushteve organizativo-teknike, llogaritet sipas shprehjes: h sh = D D f v = = 0, Prandaj, gjatë punës 7- orësh në një ndërrim kapaciteti faktik do të jetë përafërsisht: K D N h = = 1830 orë vit f = v d sh Kapaciteti i fuqisë punuese Kapaciteti i fuqisë punuese paraqet si edhe te mjetet e punës sasinë e punës për njësi kohe (orë vit). Në funksion të kushteve të punës dallojmë kapacitetin teorik, teknik dhe faktik (real). Llogaritja e kapaciteteve të cekura bëhet pothuaj se në rrugë të njëjtë me kapacitetin e mjeteve të punës ose nëpërmjet normës së punës. Në tërësinë e projektimit të proceseve teknologjike është e nevojshme të caktohet numri i punëtorëve si dhe struktura e fuqisë punëtore e që mund të jetë: fuqi prodhuese (d.m.th. ajo që është e punësuar drejtpërdrejt në prodhimtari dhe është e angazhuar direkt në përpunim), 24

25 ndihmëse (ajo e cila i shërben vendet e punës dhe kryen punë të tjera që nuk janë të lidhura drejtpërdrejt me prodhimin), fuqisë inxhinieriko-teknike (ajo e cila është e lidhur në punët administrativo-teknike, udhëheqje dhe kontrolli i proceseve). Llogaritja e numrit të punëtorëve për përpunime makinerike, për punët axhustatore dhe ato montuese bëhet në bazë të shprehjeve: N p = p t F vp p ; N p Tt = ; F n vp N p T = pm F P vp m ku janë: N p - numri i punëtorëve i fituar me llogaritje, p - numri vjetor i pjesëve me emërtim të njëjtë, t p - koha e pjesës (e njësisë së produktit), F vp -fondi vjetor real i kohës së punës së punëtorit, T t - koha e tërë e përpunimit me makina, n - numri i makinave të cilat i shërben një punëtor, T pm -koha e normuar për një mbërthim-montim, P m - programi vjetor i mbërthimeve ose montimeve të pjesëve. 2.1 STRUKTURA E KOHËS SË HARXHUAR NË PROCESIN PRODHUES DHE NORMAT TEKNIKE TË KOHËS SË PUNËS Ndër faktorët kryesorë që formojnë procesin teknologjik hyn edhe koha për përpunimin e detaleve. Ajo përfaqëson normën teknike të kohës së punës për pagimin e punës, për njehsimin e çmimit të kushtimit të detalit si dhe për njehsimin e numrit të nevojshëm të makinave metalprerëse në repart. 25

26 Me fjalën normë teknike duhet të kuptojmë kohën e nevojshme për punimin e një pjese në kushte tekniko-organizative të caktuar. Norma e kohës për një pjesë përbëhet nga: 1. Koha kryesore (e makinës) t k, 2. Koha ndihmëse t n, 3. Koha e shërbimit të vendit të punës t sh, 4. Koha për nevoja fizike e shlodhje t nf, Koha kryesore dhe ajo ndihmëse formojnë së bashku kohën operative t op. Përveç këtyre kohëve parashihet edhe koha përgaditoro-përfundimtare t pp, e cila nuk hyn në normën e kohës për një pjesë dhe përcaktohet një herë për tërë serinë e detajeve. Njehsimi i elementeve të kohës bëhet sipas kësaj renditje: - Përcaktohet koha përgatitore përfundimtare për të gjithë serinë e detajeve, - Llogaritet koha kryesore, - Përcaktohet koha ndihmëse, - Llogaritet koha për shërbimin organizativo-teknik të vendit të punës dhe për nevoja fizike e shlodhje. Norma e koës parqet parametrin kryesor për planifikimin dhe udhëheqjen (drejtimin, menaxhomin) e prodhimtarisë. Tek sistemet e reja prodhuese përdoret për llogaritjen e kapacitetit dhe vendeve të reja të punës. Koha përgatitoro-përfundimare Është kohë joprodhuese dhe harxhohet në marrjen dhe në studimin e dokumentacionit teknologjik për serinë, përgatitjen e vendit të punës me pajisjet dhe instrumentet e nevojshme etj. Dhe në fund të serisë në kthimin e vendit të punës në zgjidhjen fillestare, dorëzimin e dokumentacionit dhe të pajisjeve etj. Zakonisht, kjo kohë përcaktohet në anën e kronometrimit (incizimit direkt) apo në bazë të eksperiencës me të dhënat tabelare. 26

27 Koha kryesore Llogaritet në mënyrë teknike, duke zgjidhur elementet e regjimit të prerjes nga tabela ose grafikët, llogaritet koha e nevojshme e përpunimit nëpërmes relacionit tt kk = LL nnnn ii (mmmmmm) Ku janë: L(mm) gjatësia e pjesës që punohet, n*s regjimi i përshtatshëm, i numri i kalesave. Koha ndihmëse Koha e zgjatjes së veprimeve ndihmëse gjatë prodhimit të pjesëve përcaktohet me anën e kronometrit ose me anën e tabelave të ndryshme nga eksperienca. Kjo kohë duhet të jetë sa më e vogël, sepse është joproduktive e cila përfshinë: - Kohën për vendosjen dhe heqjen e detaleve, - Për ngasjen e makinës (lëshimin dhe ndaljen, ndërrimin e shpejtësisë së prerjes dhe të hapit etj), - Për vendosjen dhe largimin e instrumentit prerës gjatë kohës së punës, - Për matjet dhe kontrollin e përmasave etj. Koha e shërbimit të vendit të punës Ndahet në kohën e shërbimit teknik dhe në shërbimin organizativ të punës. Koha e shërbimit teknik të vendit të punës përfshin kohën e shërbimit në procesin e punës, d.m.th. - Kohën për rregullimin e makinës gjatë procesit të punës, - Kohën për heqjen e ashklës gjatë procesit të punës, - Kohën për ndërrimin e thikës së çmprehur (konsumuar) etj. 27

28 Koha e shërbimit organizativ përfshin harxhimin e kohës shërbyese gjatë ndërrimit të turneve, d.m.th. - Kohën për pastrimin e makinës, të pajisjeve dhe të instrumenteve në fillim dhe në mbarim të turnit, - Kohën për lubrifikimin e makinës etj. Gjatë përcaktimit të normës së kohës, koha për nevoja fizike dhe pushim si dhe ajo shërbyese jepen në % të kohës operative dhe atë nga 4 18% t op. Si përfundim, norma e kohës për një pjesë shprehet me formulën: t p = t k + t n + t sh + t nf (min); t sh + t nf =(4 18)% t op ; t op = t k + t n. Në kohën e llogaritur për një pjesë duhet të futet edhe koha përgaditoro-përfundimtare, prandaj kemi: TT pp = tt pppp ZZ + tt pp, Ku Z numri i serisë së pjesëve Koha e normuar për tërë serinë do të jetë: T s =t p p +Z t p (min) Në fig. 2,7 është paraqitur skema e strukturës së kohës së punës, Fig.2.7 Struktura e kohës së punës 28

29 METODAT E NORMIMIT TË PUNËS Metodat e normimit të punës ndahen në dy grupe kryesore: - Metodat e shumave, - Metodat analitike Norma me metodën e shumave jepet përnjëherë për të gjitha operacionet, duke mos i ndarë ato në pjesët përbërëse, po ashtu struktura e kohës së punës nuk ndahet në elementet përbërëse. Kjo metodë përmban dy forma të normimit të kohës së punës: - Ajo për analogji dhe - Në bazë të eksperiencës. Gjatë përcaktimit të normave me metodën e shumave nuk bëhet analiza e elementeve të procesit teknologjik, nuk bëhet llogaritja e regjimeve të prerjes, prandaj nuk mund të bëhet shkurtimi i normave të kohës së punës. Normat e përcaktuara me këtë metodë nuk janë progresive dhe të përpikta. Normimi i punës sipas kësaj metode përcaktohet shpejt dhe përdoret kryesisht në prodhimin individual dhe rrallëherë në prodhimin në seri të vogla. Norma e përcaktuar sipas metodës analitike është e përpiktë dhe mjaft progresive. Edhe kjo metodë përmban dy forma të nominimit të kohës së punës: - Analitiko-llogaritëse dhe - Analitiko-kërkimore. Koha kryesore t k sipas metodës së parë llogaritet për çdo kalim në bazë të regjimeve të përpunimit me prerje. Koha ndihmëse t n gjatë punës në makinat r tipave universalë, përcaktohet për çdo veprim të punëtorit sipas tabelave të kohëve ndihmëse, të cilat janë nxjerrë në bazë të studimeve eksperimentale. Për makinat automatike koha ndihmëse iu bashkëngjitet tabela e kohës përgatitoro-përfundimtare për çdo lloj makine dhe grupe detalesh që përpunohen në ato makina. 29

30 Kohët e nevojshme për shërbimin e vendit të punës zgjidhen në përqindje të kohës operative për prodhimin individual dhe në seri të vogla merret (4 18)%. T op. Norma e kohës ndihmëse varet nga niveli teknik dhe shkalla e organizimit të punës të një fabrike. Norma e përcaktuar sipas metodës analitiko-kërkimore është më e sakta, sepse punohet me regjime optimale të përpunimit të përcaktuara në bazë të punës kërkimore direkt në repart pranë makinës dhe punëtorit. Kjo mënyrë e normimit të kohës së punës jep mundësi që të caktohen norma të sakta teknike për çdo lloj operacioni të përpunimit, por kërkon një harxhim të madh kohe pune, prandaj përdoret kryesisht në prodhimin në seri të mëdha dhe në masë. Për studimin e kohës së punës sipas parimit kërkimor kemi disa metoda si: - Kronometrimi, - Fotografia e ditës dhe - Fotografia e procesit të punës. Për metodën e kronometrimit operacionet ndahen në elementet strukturale dhe ne kronometër matet koha e vazhdimit të çdo kalese dhe veprimi. Kronometrimi për operacionin e dhënë duhet të kryhet disa herë dhe si të dhëna merren mesataret aritmetike të rezultateve të matjes. Kjo metodë mundëson edhe vendosjen e operacioneve (kalimeve) sipas taktit te punës. Fotografia e ditës së punës ka për qëllim përcaktimin e drejtë të normës së kohës përgatitoropërfundimtare dhe për shërbim të vendit të punës duke studiuar strukturën e kohës së punës (balancën e saj) gjatë një turni ose disa turneve, përcakton gabimet në organizimin e punës. Me fotografi të ditës së punës nuk përcaktohet norma e kohës operative dhe incizimi bëhet me orë të zakonshme. Fotografia e procesit të punës ka për qëllim të studiojë si kohën operative, ashtu edhe kohën përgatitoro-përfundimtare dhe për shërbimin e vendit të punës, pra është kombinim i metodës së kronometrimit dhe i fotografisë së ditës së punës. 30

31 ZGJEDHJA E LLOJIT DHE E FORMËS SË GJYSMËFABRIKATIT Për prodhimin e detaleve të makinave përdoren gjysmëfabrikate të këtyre tipave: a) Çeliqe të laminuara në formë shufrash ose metalet e ngjyrosura, b) Pjesë të farkëtuara ose të stampuara prej çeliku ose prej metaleve të ngjyrosura, c) Pjesë të derdhura prej gize, çeliku ose prej metaleve të ngjyrosura. Lloji i gjysmëfabrikatit në të shumtën e rasteve përcakton procesin e prodhimit, vështirësinë e realizimit dhe çmimin e kostos së detalit. Në qoftë se forma e gjysmëfabrikatit është e përafërt me atë të detalit të gatshëm, lehtësohet shumë procesi i përpunimit me prerje. Në shumicën e rasteve pjesët prej gize dhe bronzi janë të derdhura. Pjesët për detale të çelikut përgatiten të laminuara, të stampuara e rrallëherë të derdhura. Pjesët prej metaleve të ngjyrosura përgatiten zakonisht të derdhura. Profilet e gjysmëfabrikateve, të laminuara (prokateve) janë të formave të ndryshme, që zakonisht jepen në formën tabelare nga ana e prodhuesve të gjysmëfabrikateve. Kur zgjidhen gjysmëfabrikatet e laminuara, duhet pasur kujdes që të mos lëmë shtesa të mëdha punimi, pra ndryshimi ndërmjet pjesës dhe detalit të gatshëm të mos jetë e madhe, sepse rritet vëllimi i punimit me prerje. Gjysmëfabrikatet e farkëtuara përdoren kryesisht në prodhimin individual dhe në seri të vogla si dhe gjatë prodhimit të detaleve me përmasa të mëdha. Gjysmëfabikatet e farkuara në krahasim me ato të laminuara janë më të lehtë për t u punuar. Në prodhimin në seri dhe në masë farkimi i lirë zëvendësohet me stampimin me stampa gjysmë të hapura ose të mbyllura. Stampimi rrit produktivitetin e punës dhe cilësinë e detalit që prodhohet. Vetitë mekanike të gjysmëfabrikateve të derdhura janë më të ulëta se ato te gjysmëfabrikatet e farkuara ose të stampuara, për këtë arsye gjysmëfabrikatet e derdhura prej çeliku përdoren vetëm në ato raste kur e lejojnë kushtet teknike. Pas analizës së përgjithshme teknike bëhet edhe analiza ekonomike e gjysmëfabrikateve të përdorura, duke krahasuar çmimin e kushtimit për pjesë. 31

32 3.0 BAZAT E TEORISË SË PRERJES Proceset gjegj. operacionet themelore të përpunimi me prerje (hheqje ashkle) janë paraqitur në figurën e më poshtme. 32

33 33

34 34

35 35

36 36

37 37

38 38

39 39

40 40

41 41

42 42

43 43

44 4.0 PLANIFIKIMI I PROCESEVE TEKNOLOGJIKE 4.1 Nocionet themere Planifikimi (projektimi) i procesit përcakton mënyrën dhe metodën e punimit/prodhimit të procesit teknologjik të veçantë, gjegj., planifikimin e procesit të prodhimit, i cili përgjithësisht përfshin një numër të caktuar hapash / operacionesh gjatë shndërrimit të inputeve (produkte gjysëm- të gatshme) në outpute (produkte të gatshme). Planifikimi i procesit është lidhja kryesore në mes të projektimit të produktit dhe vetë të prodhimit. Planifikuesit e ndryshëm të procesve kanë përvoja dhe procedura të ndryshme për zgjidhjen problemit. Kjo nuk është për t'u habitur që, për të njëjtën pozitë, planifikuesit e ndryshme projektojnë një shumëllojshmëri të planeve teknologjike të përpunimit. Në parim, ata nuk kanë kohë të mjaftueshme për të analizuar problemin në procesin teknologjikkonssit. Një interpretim i arsyeshëm i vizatimit kostruktiv të detalit për pozicionin e dhënë përfshin kryesisht; dimensionimin, llojet e ndryshme të tolerancave, ashpërsinë sipërfaqësore,llojin dhe gjendjen e materialit, mdhësinë dhe formën e gjysmë fabrikatit, madhësinë e serisë, etj. Qasja sistematike për procesin e planifikimit, si shumë komplekse, me mundësi gjenerimi të varianteve alternative të palnifikimit të proceseve do të shqyrtohen nga një numër kriteresh: - social, - organizativ, - teknologjik 44

45 Kriteret për përcaktimin e procesit a) Kriteri social ka një ndikim të tërthortë në procesin e planifikimit. Ndjeshmëria sociale e kompanisë (të paktën deklarativisht, e shprehur tek ndërmarrjet e mëdha, shumëkombëshe, dhe më pak tek ndërmarrjet e vogla dhe të mesme). Ndjeshmëria sociale pasqyrohet nëpërmjet shpalljes dhe promovimit të parimeve të shoqërisë civile moderne: rëndësinë e arsimimit të punëtorëve dhe ndikimin mbi komunitetin, barazi të punonjësve pavarësisht nga gjinia, kombësia, feja, përkatësia politike, zhvillimit të qëndrueshëm - ndikimi i rrjedhave të energjisë / kostot e prodhimit, ndotja në procesin e planifikimit; kriteret e mundshme për transferimin e teknologjisë së huaj, investimet e huaja në vendin tonë dhe kështu me radhë., bashkëpunimit të gjerë me komunitetin nëpërmjet sponsorizimit, donacioneve, bursa etj. b) Kriteri organizativ lidh prodhimtarinë reale në kohën e dhënë, përmes planifikimit dhe monitorimit të prodhimit me projektimin e procesit teknologjik. Pra, në vend të synimeve të projektuesve që të planifikojnë makinat më moderne, të cilat janë planifikuar të rrisin kapacitetet për 30%, gjatë projektimit të procesit teknologjik duhet të merren në konsideratë, kufizimet e mundshme dhe mënyrat e arritjes së afateve të dërgesave (kapacitetet e makinave në dispozicion, kostoja e punës së zgjatur me ndërrime, angazhimi i nënkontraktorëve, outsourcing-u i disa aktivitete, zinxhirit të furnizimit, etj). Ajo mund të jetë një fushë e dobishme e modelimit dhe optimizmalizimit. b) Kriteri teknologjik në procesin e projektimit përfshin: përcaktimi i grupeve të materialeve në bazë të funksionalitetit të kërkuar, kërkesat projektuese kërkesat teknologjike, montimi/demontimi i tërësisë, mirëmbajtja, riciklimit. 45

46 Baza teknologjike për planifikimin e procesit Në mënyrë që të modernizohet procesi i planifikimit dhe të bërë më efikas, më fleksibël dhe më i shpejtë, janë përpunuar kriteret themelore dhe marrëdhëniet në bazën e të dhënave. Koncepti aktual i bazës së sistematizuar teknologjike, bazohet të nevojën e përmirësimit të shpejt të bazës së të dhënave për shkak të ndryshimeve dramatike në fushën e materialeve, makinave dhe veglave (instrumenteve), si dhe duke kërkuar veprime nga përdoruesit të shumta. Koncepti tha mundëson procedurën e analizës së mjeteve të përzgjedhjes, vegla makine, koha dhe kostoja mbi vlefshmërinë e një procesi të zgjedhur. Nuk janë kriteret e mëposhtme për zgjedhjen e procesit teknologjik. Kriteret e përzgjedhjes të procesit primar Procesi i përzgjedhjes është e kushtëzuar nga, kryesisht, faktorët ekonomikë, organizative dhe teknologjike. Disa kritere të tjera të përzgjedhjes të procesit primar, të tilla si çmimet e aksioneve të materialeve në koston e përgatitjes, thekson mbetura në boshllëqet, skemat e theksuar shtetërore, punueshmeri, shkallën e anisotropy e materialeve, etj, janë shumë komplekse dhe jo mjaft të përgjithshme të shërbejë si bazë për një vendim mbi zgjedhjen e procesit primar (Figura 4.1). Përcaktimi i një procesi të përgjithshëm përzgjedhjes modelit të procesit kryesor, ajo do të jetë e komplikuar edhe për shkak se: nevojën për të përcaktoj sasinë 'operacionet historia dhe rendi përpunimit "të gjithë" formimin e metaleve, ndan grimcat, trajtimit të ngrohjes, etj). nevojë për monitorim të vazhdueshëm të saktë ( "Data Acquisition '') ''rregullat e prodhimit''(aplikimi i teknikave AI si bazë në procesin e vendim-marrjes. Prandaj, faktorët e mëposhtëm do të jenë bazë për të vendosur zgjedhjen e proceseve të prodhimit si proces primar (për shembull: derdhja, metal formimi, metalurgjia e pluhurit etj). Këtu do tq araqiten dy qasje ndaj përzgjedhjes sipas Halev-it dhe manualit ASM (American Society of Standards). 46

47 Fig. 4.1 Disa kritere për zgjedhjen e llojit të materialit gjatë përpunimit me deformim 47

48 1. Përzgjedhja e procesit primar (kryesor) sipas Halev-it përfshin këto kritere: a) sasinë, b) kompleksitetin e formës c) natyrën e materialit, d) madhësinë e produkteve, e) trashësinë minimale min. e prerjes tërthore, f) saktësinë dimensionale, g) Çmimin egjysmëfabrikati, h) procesin vijues. Përzgjedhja e procesit primar sipas Halev-it bazohet në kategorizimin e detalit në një nga grupet e mëposhtme (Figura 4.2). Pas përcaktimit kompleksitetit (ndërlikueshmërisë) të formave, duke marrë parasysh sasinë e prodhimit, fitohet lista e propozuar e ponderuar e teknologjive të mundshme të përpunimit primar. Për fat të keq, këtu nuk janë marrë parasysh kufizimet e materialit si kufizimet dimensionale të detalit në zgjedhjen e procesit primar, kjo i mbetet vet projektuesit që t'a bëjë. 48

49 Fig.4.2 Bllok diagrami për zgjedhjen e procesit primar sipas Halevit Në hapin e parë, kontrollohet procedura e përshtatshmërisë së përgjithshme e aplikimit të procesit primar të përpunimit nga aspekti i grupit të materialeve. Pas kësaj, kontrollohet përshtatshmëria e materialit për disa të teknologji të propozuara si proces kryesor me vlerësim atributiv ( kallëzues) të përshtatshmërisë. 49

50 Kjo ngushton më tej gamën (zonën) e zgjidhjeve të mundshme. Krahasimi shumë i thjeshtëzuar i proceseve të ndryshme primare mund të bëhet duke mbledhur treguesit numerike të procesit. Ngushtimi i më tejmë i fushave të zgjidhjeve shkon paralel me shtimin e kontrollimit të tipareve teknologjike të procesit primar (derdhshmërisë, saldueshmërisë, përpunueshmërisë) nëse bëhet fjalë për ndonjërën nga teknolgjitë e derdhjes. Kriteret e përzgjedhjes të renditjes së operacioneve Operacionet (më së shpeshti janë rezultat i zgjedhjes të sipërfaqeve bazuese, mënyrës dhe dhe radhës së shtrëngimit, etj), të përcaktuara gjatë planifikimit të procesit teknologjik, duhet të kenë renditje të përcaktuar të ekzekutimit të kushtëzuar nga kufizimet teknologjike, gjeometrike, dimensionale dhe ekonomike kufizimeve. Renditja e operacioneve është rezultat i ndikimeve të shumta, të tilla si: natyra e materialit, forma e përgjithshme e pozicionit, niveli i kërkuar i saktësisë, madhësia e gjysmëfabrikatit, madhësia e serisë, zgjedhja e mundshme e veglave dhe makinave, etj. Proces teknologjik -quhet ajo pjesë e procesit të prodhimit e cila lidhet drejtpërsëdrejti me ndryshimin e formës, të përmasava, të llojit të sipërfaqes, të vendosjes reciproke të pjesëve të veçanta të trupit që përpunohet, gjendjes dhe përbërjes elementare të lëndës së parë si edhe të vetive përkatëse. Vlen të theksohet se gjatë përpilimit të procesit teknologjik duhet të sigurohen jo vetëm vetitë e kërkuara, por edhe prodhimi të realizohet me kosto sa më te ulët për kushte konkrete. Procesi teknologjik është pjesë përbërëse e procesit të prodhimit si rrjedhojë e të cilit përfitohen gjysmëproduktet ose/dhe produktet e gatshme. Ndër proceset teknologjike që kanë të bëjnë me përpunimin e materialeve mund të përmenden: 50

51 -procesi teknologjik i shkrirjes(fonderisë), -procesi teknologjik i deformimit plastik, -procesi teknologjik i përpunimit me prerje (mekanik), -procesi teknologjik i saldimit etj. Procesi teknologjik përbëhet nga operacionet teknologjike që përfaqësojnë ndryshimin e formës të një objekti (lënde) ose ndryshimin e ndonjë vetie fizike apo kimike të tij, zbërthimin e tij në objekte të tjera, bashkimin nga objektet tjera ose përgatitjen për operacionin tjetër si transport, kontroll ose deponim. Operacioni - është pjesë përbërëse e procesit teknologjik dhe përkufizon tërë aktivitetin që kryhet në një vend pune, përkatësisht në një makinë nga një ose disa punëtore (ekip) brenda nje përgatitje të makinës. Me operacion përfshihen të gjitha punët dhe përpunimet nga çasti i marrjes së detyrës deri në çastin e dorëzimit në vendin e caktuar. Në terminologjinë e teknologjisë prodhuese hasen edhe emërtime tjera të cilët kanë të bëjnë me veprime (aktivitete) përkatëse punuese, që në tërësi e definojnë procesin teknologjik, respektivisht procesin e prodhimit, si p.sh. fig. 4.: -vendosje, -pozicion, -kalim, -kalesë dhe - veprimi (mikrolëvizjet) Fig. 4.3 Struktura themelore e sistemit teknologjik prodhues 51

52 Vendosje- quhet ajo pjesë e operacionit që kryhet me një mbërthim të pjesës-copës (ose të disa pjesëve-copave) që përpunohen pa ndryshuar pozicionin e saj kundrejt sipërfaqeve vendosëse të makinës ose pajisjes fig Fig Tornimi i boshtit të shkallëzuar në një operacion me dy vendosje Në figurën 4.5 prezantohet skema e përpunimit të shkallëzimeve të pjesës-copës në të dyja anët e saj (A dhe B). Nëse këto shkallëzime përpunohen njëra pas tjetrës, pa rrotulluar pajisjen: në fillim përpunohet shkallëzimi në anën A dhe pastaj pjesën e lirojmë, e rrotullojmë dhe përsëri e fiksojmë dhe pas kësaj përpunojmë shkallëzimin në anën tjetër. Në këtë mënyrë ky operacion (i shkallëzimit) kryhet me dy vendosje. Fig. 4.5 Punimi i një detali prizmatik me frezim në një operacion me dy vendosje 52

53 Pozicion quhet pjesa e operacionit që kryhet pa ndryshimin e vendit të pjesës-copës që përpunohet në relacion me makinën dhe pajisjen shtrënguese, psh., punimi i dhmbzorve fig.4.6. a) b) Fig. 4.6 Punimi i dhëmbëzorëve me dhëmbë të drejtë: a) metoda Glizon, b) Klinenberg Kalim- quhet ajo pjesë e operacionit që kryhet në një ose në disa sipërfaqet të pjesës-copës që përpunohet me një ose disa vegla, pa ndryshuar regjistrimin e makinës (regjimin e punës, veglën, vendosjen). Kalesë quhet ajo pjesë e kalimit që kryen heqjen e vetëm një shtrese metali, pa ndryshuar veglën, sipërfaqen që përpunohet dhe regjistrimin e punës së makinës metalprerëse. Ndryshimin e thellësisë së prerjes në këtë rast nuk duhet konsideruar si ndryshim i regjimit të punës. Për këtë arsye dy ose më shumë kalesa të një pasnjëshme në të njejtën sipërfaqe me të njetën vegël, me të njejtin numër rrotullimesh dhe me të njejtën trashësi të hapit, pavarsisht thellësisë së prerjes, konsiderohen si një kalim me disa kalesa. Veprimi-shtë i më i hollësishëm i operacionit. Veprimi ka të bëjë me punën që e kryen punëtori për realizimin e operacionit në përgjithësi dhe të kalimit në veçanti. Veprimet mund të jenë veprime përgatitoro-përfundimtare dhe veprimet e punimit-përpunimit. Veprimet e tipizuara përgatitoro-përfundimtare janë: Pranimi dhe studimi i dokumentacionit teknologjik-vizatimet, operacionet dhe lista e punës, 53

54 Pranimi dhe shikimi i materialit, Pranimi dhe shikimi (vrojtimi) i instrumenteve speciale, Pranimi dhe rregullimi i makinës metalprerëse, Dorëzimi i pjesës provuese shërbimit të kontrollit, Dorëzimi i pjesëve të përpunuara, Dorëzimi i dokumentacionit teknologjik, Dorëzimi dhe zëvendësimi i instrumenteve standarde dhe materialit harxhues, Rirregullimi dhe pastrimi i makinës, i instrumenteve dhe i pajisjeve në vendin e punës. Veprimet e tipizuara të punimit-përpunimit janë: Vendosja e pjesës së punës në makinë dhe heqja e saj, Shtrëngimi dhe lirimi i pjesës së punës, Rregullimi i makinës (në qoftë se është i nevojshëm për çdo kalim), Përpunimi, Ndalja e makinës, Matja dhe kontrolli etj. 4.2 PROJEKTIMI ( HARTIMI ) I PROCESIT TEKNOLOGJIK PER MAKINAT KLASIKE Për projektimin e procesit teknologjik të përpunimit me prerje, zgjidhjen e pajisjeve dhe te instrumenteve, llogaritjen e regjimeve të prerjes dhe normimin teknik të kohes se punes gjate përpunimit të një pjese janë të nevojshme: a) vizatimi teknik i pjeses, nyjes, apo mberthimit, b) kushtet teknike qe duhet respektuar per prodhimin e pajisjes, c ) te dhenat per tipin e prodhimit dhe sasine e detaleve qe do te prodhohen gjate vitit, d) te dhenat tabelare te karakteristikave konstruktive teknologjike te makinave metalprerese e) te dhenat per pajisjet dhe instrumentet qe duhet perdorur gjate prodhimit te detaleve etj. Gjate projektimit te procesit teknologjik perdoren pajisje ndihmese, siç janë: 54

55 a) te dhenat tabelare standarde te pajisjeve dhe te instrumenteve normale, b) te dhenat tabelare te shtesave te perpunimit ne funksion te gjysmefabrikateve, c) te dhenat per saktesine e makines dhe te pajisjeve, d) projektet teknologjike te fabrikave te tjera qe prodhojne detale te ngjashme etj. Per llogaritjen e regjimeve te prerjes dhe te normave te kohes duhet te kemi manuale, doracake, prospekte etj. Që të mos kemi ngecje ne hartimin e procesit teknologjik, e me vone edhe ne realizimin teknologjik te pjeseve, qe ne fillim behet studimi i vizatimeve konstruktive te detaleve apo tere konstruksionit. Ky studim orientohet ne anen e realizimit teknologjik gjate operacioneve te veçanta, pra detalet a jane teknologjikisht te realizueshme apo jo dhe verejtjet i drej. tohen konstruktorit. Pas kontrollit teknologjik te konstruksionit qe do te prodhohet, fillohet projektimi i procesit teknologjik te prodhimit, duke ndjekur kete renditje figura 4.2.1: 1. zgjidhet lloji, forma dhe metoda e pergatitjes se gjysmefabrikatit, 2. percaktohen shtesat e pergjithshme te punimit dhe permasat e gjysmefabrikatit, 3. vizatohet forma e gjysmefabrikatit dhe percaktohet teknologjia e prodhimit te tij ne repartet pergatitore te fabrikes, 4. hartohet paraprakisht plani teknologjik i perpunimit si: a) ndarja e procesit ne operacione dhe zgjidhja e radhes se punimit, b) zgjidhen tipat dhe madhesite konstruktive teknologjike te makinave metalprerese dhe pajisjet e nevojshme; 5. ndahet çdo operacion ne pjeset perberese te tij; vendosja, poziten dhe kalim, percaktohen permasat e punimit, zgjidhen tipat dhe permasat e instrumenteve per çdo kalim, 6. llogariten regjimet e prerjes per çdo kalim, 7. llogariten normat e kohes se punes per çdo operacion, 8. zgjidhen skemat e bazimit te detalit ne makinat metalprerese, 9. projektohen pajisjet dhe instrumentet qe duhen per çdo operacion. 55

56 Fig Ecuria e projektimit të procesit teknologjik tekmakinat klasike (konvencionale) Nje projektim i tille i procesit teknologjik behet vetem ne konditat e prodhimit ne seri dhe ne mase. Ne kushtet e prodhimit individual percaktohet vetem rruga teknologjike e procesit pa e drejtuar kete ne pjese perberese. Te dhenat qe dalin nga projektimi i procesit teknologjik hyjne ne dokumentacionin teknik te fabrikes. Dokumentacioni teknologjik i nje fabrike zakonisht perbehet nga: 1. fleta titulluese (karta themelore e procesit), 2. karta e planit teknologjik, 3. karta e permbajtjes se procesit teknologjik. 4. fleta e instrumenteve te perdorura ne operacionet e veçanta, 5. karta operacionale (fleta operacionale ose fleta e rruges teknologjike). Karta e rruges teknologjike zakonisht perdoret gjate prodhimit individual, kur nuk shikohet aqe ne detale. 56

57 Zgjedhja e llojit dhe e formes së gjysmefabrikatit Për prodhimin e detaleve të makinave, copat fillestare për përpunim me prerje mund të jenë: copa e derdhura: nga giza e hirtë, çeliku i derdhur dhe metalet me ngjyrë, copat e farkëtuara: të fituara me shtypje në çekana ose presa dhe gjysmëfabrikatet e cilindruara dhe tërhequra: çeliqet (e tëhequra në të ftohtë dhe cilindruara në të nxehtë). Shtesat e përpunimit Shtesë e pergjithshme e perpunimit δp quhet shtesa e materialit, e cila eshte e nevojshme te heqet nga pjesa e punes ne te gjitha operacionet derisa te fitohet detali i gatshem: δ p = n i= 1 δ i ku δi eshte shtesa operacionale Shtesë opracionale quhet shtresa e materialit qe largohet gjate kryerjes se nje operacioni (kalimi). Në madhësinë e shtesave të përpunimit ndikojnë: materiali copës fillestare. Përmasat dhe konfigurimi konstruktiv i detali, Forma dhe metodat e përfitimit të copës fillestare, Llojio i prodhimtarisë (individuale, serike, masive), Kushtet teknologjike të prerjes. Kërkesat teknike nga aspekti i kualitetit të përpunimit. 57

58 58

59 59

60 Zgjedhja e makines Kur te hartohet procesi teknologjik, percaktohet njekohesisht edhe makina metalprerese, ku do te kryhet operacioni i caktuar. Ne kete rast trajtohen karakteristikat kryesore konstruktive-teknologjike. Nisen nga keto arsyetime gjate zgjedhjes se makines: a) permasat kryesore te detaleve qe perpunohen duhet tu pershtaten permasave maksimale e minimale qe mund te realizohen nga makina e zgjedhur, b) prodhueshmeria e makines t'i pergjigjet sasise se detaleve qe do te punohen gjate vitit, c) koha e perpunimit te jete sa me e shkurter, d) çmimi i kushtimit te jete sa me i ulet. Zgjedhja e makines duhet te behet ne pershtatje me permasat e detalit qe perpunohet, ne menyre qe shfrytezimi i fuqise se makines te jete sa me i plote. 60

61 Prodhueshmeria e makines - shpreh sasine e detaleve qe prodhohen ne njesine e kohes (pra varet nga koha e prodhimit te nje pjese). Koha e perpunimit te nje pjese eshte faktori me i rendesishem per zgjedhjen e makines dhe e cila percakton çmimin e perpunimit te pjeses, prandaj nga dy apo me shume makina te mundshme zgjedhet ajo qe siguron kohe me te shkurter. Edhe pse nepermes çmimit te kushtimit behet zgjedhja me e drejte e makines, por per efekt te llogaritjeve te shumta, perdoret vetem gjate zgjedhjes se makinave automatike. Karakteristikat konstruktivo-teknologjike te MMP zgjedhen ne formen tabelare per te gjithe tipat e makinave metalprerese. Zgjedhja e pajisjeve dhe e instrumenteve prerëse Gjate hartimit te proceseve teknologjike, perveç makines, duhet te zgjedhen edhe pajisjet dhe instrumentet prerese. Kur per perpunimin e pjeses mjaftojne pajisjet dhe instrumentet normale qe i takojne makines (qendrat, linetat, vizoret etj.), atehere vetem shenohet emri i tyre ne listen e pajisjeve dhe instrumenteve. Kur kerkohet ndonje pajisje speciale, atehere teknologu jep skicen e pajisjes, duke u nisur nga kushtet e perpunimit, ndersa konstruktori ia jep formen perfundimtare. Shtrengimi, centrimi, bazimi i pjeseve ne pajisje shkurton kohen ndihmese dhe siguron nje regjim me te larte te perpunimit, duke arritur saktesine e perpunimit. Njekohesisht, me zgjedhjen e makines dhe pajisjeve per kryerjen e operacionit duhet zgjedhur instrumentet prerese per ate operacion, duke i dhene karakteristikat e materialit te instrumenteve, emertimi sipas standardit perkates me permasat standarde, jepet vizatimi teknik me prerjet e nevojshme qe te shihet gjeometria e kokes etj. 61

62 4.3 PROJEKTIMI I PROCESIT TEKNOLOGJIK PER MAKINAT CNC Dirigjimi numerik NC (Numerical Control) është një formë fleksibile (e programueshme) e automatizimit në të cilën dirigjimi (kontrolli) i procesit bëret me anë të shifrave, shkronjave dhe simboleve. Përgaditja teknologjike për programim Roli i teknologut dhe vëllimit të punës te NC-teknologjitë rritet dukshëm. Problemet kyçe për punimin e copës punuese nuk zgjidhen gjatë kohës së përpunimit, mirëpo gjatë punimit të programit, d.m.th., shumë më herët para fillimit të përpunimit. Në këtë mënyrë rritet përgjegjësia e teknologut për të arritur një saktësi dhe optimum për realizimin e procesit teknologjik të projektuar. Duke pasur parasysh çmimin e lartë të makinave CNC (Computer Numerical Control) dhe përgatitjet relativisht të vështira për programim, kujdes të veçantë duhet kushtuar pjesëve që do të përpunohen në këto makina, mandej përcaktimit të renditjes së operacioneve dhe kalimeve, zgjedhjes së regjimeve të prerjes, zgjedhjes së instrumentit prerës etj. Rrjedhja dhe përmbajtja e përgatitjes teknologjike për përpunimin e pjesëve në makinat NC është dhënë në figurën Dokuemntacioni teknologjik për makinat NC (Numerical Control) është specifik pasi bazohet në dirigjimin me anë të programit të bazuar në kombinimin e numrave dhe shkronjave. Ky dokumentacion duhet të përfshij; 1) Vizatimin e programimit vizatimin e punëtorisë të përshtatur, për shkak të programimit më të lehtë, - Trajektoret e instrumenteve, - Pika zero, sistemet koordinatave - Kuotimin sipas mënyrës së programimit 2) planin e shtrëngimit pozitën e copës punuese në sistemin koordinativ të makinës dhe shënimet mbi para rregullimin e makinës, 62

63 3) listën programuese informatat e koduara - informatat gjeometrike dhe teknologjike 4) bartësin e programit ( informatat) - për futjen e informatave punuese në NC makinë. Fig Ecuria dhe përmbajtja e përgatitjes teknologjike për përpunim në makinat CNC 63

64 Përmbajtja dhe metodika e realizimit te etapave te caktuara te përgatitjeve teknologjike për programimin e CNC-makinave ka shume çka të përbashkëta në përpilimin e procesit teknologjik të përpunimit në makinat konvencionale. Për këtë me tej përmenden vetëm punët me specifikat e NC-makinave. Zgjedhja e pjesësve të punës për përpunim në makinat nc-cnc Shfrytëzimi efektiv i NC-makinave është përcaktuar kryesisht me zgjedhjen e pjesëve te parapara me përpunim, gjegjësisht me vetitë konstruktive dhe teknologjike. Për rritjen e produktivitetit të punës gjatë përpunimit në makinat CNC, pjesët (detalet) zgjedhën në bazë të karakteristikave konstruktive-teknologjike,t ë materialit dhe formës së pjesës, dimensioneve, gabariteve, komplikueshmërisë së konfiguracionit, sipërfaqeve të vijepërkulta, numrit të pjesëve në seri, përkuljeve, mënyrës së shtrëngimit të pjesës, mundësisë së përpunimit të pajisjeve grupore, saktësisë së kërkuar, dimensioneve dhe kualitetit të përpunimit, vështirësive rreth përpilimit të programit etj. Efekti më i madh ekonomik i përdorimit të NC-makinave në prodhimin në seri te mesme dhe vogla fitohet gjatë përpunimit të pjesëve të cilat kanë sipërfaqe të ndërlikuar të brendshme dhe të jashtme, numrit të madh të vrimave të ndryshme, rritjes se kërkesave për saktësinë e përpunimit dhe distancave mes veti etj. Psh. për shfrytëzimin efektiv të qendrave të përpunimit, pjesët e zgjedhura prizmatike duhet të përgjigjen konstruktivisht si dhe plotësisht kushteve të caktuara teknologjike dhe atë: 1. Është e domosdoshme qe sipërfaqet e përpunuara të pjesës se punës të jene të koncentruara në katër anë dhe gjatë asaj të jetë i siguruar zhvillimi i operacionit teknologjik. Në dy anët tjer duhet të gjendet numri minimal i sipërfaqeve të caktuara ( shfrytëzohen si baza teknologjike ) ose nuk përpunohen fare. 64

65 2. Skema e shtrëngimit të pjesës se punës duhet të jetë e tille qe të mos lajmërohen ne procesin e përpunimit gabimet dhe qe mos të lajmërohen momentet e përkuljes gjatë shtrëngimit. 3. Pjesët e punës duhet të kenë fortësi të mjaftueshme ne mënyrë qe ne procesin e përpunimit të mos lajmërohen deformimet elastike. Analiza e pjesësve të punës nga aspekti teknologjik Vetitë tëknologjike të pjesëve të punës të cilat përpunohen ne NC-makinat vlerësohen ne baze të vet përpunimit qe duhet kryer, saktësisë se kërkuar, prodhueshmërisë se lartë, çmimit të ulet si dhe duke marr parasysh përshtatjen për programim. Përshtatja teknologjike e vizatimit të puntorisë Vizatimi i punëtorisë është i nevojshëm t i përshtatet NC-makinave. Para së gjithash është e domosdoshme të bëhet kuotimi i drejtë dhe caktimi i projeksioneve të cilat i përgjigjen pozitës se pjesës se punës në tavolinën e punës së makinës gjatë procesit të përpunimit. Në vizatim duhet të behet kuotimi në vartësi nga sistemi matës i makinës, gjegjësisht në sistemin matës relativ ( inkremental ) apo absolut. Nëse vizatimi i cili vjen nga byroja ( zyra ) konstruktive i përmbush këto kërkesa atëherë teknologut i është lehtësuar programimi. Pasi që në procesin e konstruktimit kryesisht nuk dihet se në cilën makinë do të punohet pjesa e punës-është normale që të bëhet kuotimi në koordinata absolute sepse në bazë të vizatimit të tillë është me lehtë të përpilohet programi edhe për makinat të cilat janë të pajisura me sistemin matës relativ. Për të kryer analizën tekniko-ekonomike (zgjedhjen e makinës) mbi arsyeshmërinë e aplikimit të pajisjeve të caktuara, zakonisht përdoret metodologjia e bazuar në krahasimin e varianteve të 65

66 përpunimit. Kjo kërkon informacion të detajuar mbi secilin variant të pajisjeve, proceseve teknologjike dhe të dhënat mbi copat punuese të cilat do të punohen. Proceset teknologjike të përpunimit në makinat NC (me shirit të perforuar) dhe CNC (bartësi i kodit floppy disk, CD, të ruajtura në memorie) karakterizohen nga një automatizim i lartë ose i plotë, ku me ndihmën e kompjuterit kontrollues (dirigjues) menaxhohen këto funksione: shpërndarjen e materialeve / ose copavei, procesi i përpunimit (informacioni teknologjik, kinematik dhe dinamik) sistemet e instrumenteve (veglave), sistemet e orientimit të copave, sistemin transportues, funksionet e makinerive dhe pajisjeve rrjedhjen (ecurinë) e informacionit, kontrollollimn e rrjedhës së informacionit. Projektimin i procesit teknologjik (PPT) për makinat CNC e përpbëjnë disa aktivitete të renditura në fig dhe janë më komplekse në krahasim me makinat konvencionale, kërkojnë përpunim (zhvillim) më të hollësishëm dhe më të saktë si dhe duhet të përmbushë disa kushte për zbatimin (programimin e procesit, simulimin e programit të procesit të përpunimit, përgatitjen dhe rregullimin e instrumenteve në pajisje të veçnta / ose jashtë makinës, paraqitjen grafike të procesit dhe kështu me radhë.). Programimi i proceseve teknologjike për makinat CNC realizohet duke u bazuar në: vizatimet e copës punuese dhe gjsmë fabrikatit, procesin teknologjik, planin e shtrëngimit, makinat dhe veglat (instrumentet) për përpunimin, parametrat teknologjik të përpunimit, gjeometrinë e detalit të përshtatur punimin (hartimin) e programit. 66

67 Fitohet programi dirigjues (CAM) i definuar me gjuhë të caktuar programuese (ISI 6983 ose DIN 66024) në mënyrë që njësia dirigjuese (NJD) e makinës të mund ta lexoj dhe përpunoj. Ekzistojnë katër mënyra themelore të programimit të proceseve teknologjike: programimi me dorë (manual), programimi gjysmë-automatik, programimit automatik, CAD / CAM programimi. Kompjuteri dirigjues (KD), gjegj., njësia dirigjuese (NJD), i merrë në mënyrë të caktuar informatat e koduara për përpunim automatik. Datoteka (CLDATA) përmban kodet programuese të informatave gjeometrike dhe teknologjike të PPT. CLDATA ose CL datoteka është ndërfaqje në mes dy programeve mbështrtëse, gjegj. ndërfaqje në mes procesorit dhe postprocesorit. CL datoteka është "gjuhë dalëse" nga procesori Këto të dhëna nuk mund të përdoren për dirigjimin e makinës CNC. Përshtatjen e këtyre të dhënave me llojin e caktuar të njësisë dirigjuese (NJD) të makinës e bënë një paketë programuese e veçantë (postprocessori), të cilën më së shpeshti e përcakton prodhuesi i makinës (Fig.4.3.2). 67

68 Fig Rrjedhja e informacionit gjatë progamimit CAD/CAM Programimin e proceseve të përpunimit për makina NC / CNC e kryejnë programer teknologë me njohuri të mira të teknologjisë së përpunimit, tipareve të sistemeve përpunuese, programimit, procedurat e optimizimit të proceseve të përpunimit dhe njohuri të tjera. Programimi i proceseve teknologjike do të thotë përpunimi, sistemimi, kodimi, regjistrimi i informacioneve, dhe transferimin e tyre në memorien e sistemitdirigjues. PROGRAMIMI ME DORË Programeri gjatë programimit me dorë (maual) e shkruan programin drejtpërdrejt në gjuhë të kuptueshme për njësinë e kontrollit (NJD). tek programimi manual është e nevojshme të përcaktohet sistemi koordinativ i orientuar, pikat karakteristike të sistemit përpunues 68

69 (pika zero e makinës M, pika zero e detalit Ë, pika referente R, pika referente e bartësit të instrumenteve F, bazat gjeometrike dhe teknologjike). Gjatë programimit, tek të gjitha nivelet e automatizmit është e nevojshme të gjenerohet edhe dokumentacioni minimal, ku bëjnë pjesë: Skica e shtrëngimeve me pikat zero karakteristike, Lista e instrumenteve Lista e pajisjeve shtrënguese. Në fig është treguar skema e programimit me dorë. Fig Skema e programimit me dorë Karakteristika themelore të progamimit me dorë jane: programimi (kodimi) kryhet në nivel të gjuhës të njësisë dirigjuese NJD (kompjuterit kontrollues). ky programi i krijuar vlen vetëm për kombinim të caktuar të makinës NC-NJD ( nuk ka universalitet) 69

70 është i pamundur programimi i detaleve shumë komplekse. Një teknolog-programer nuk mund të programoj më shumë se 4-5 makina. testimi i vështirësuar i programit Tek programimi gjysmë automatik kompjuteri e përpunon në pjesë të informacioneve dirigjuese nga plani i përpunimit. PROAGRAMIMI AUTOMATIK Gjatë programimit automatik teknologu-programer e shkruan programin në një gjuhë (më të lartë) me përpunimn e së cilës fitohet dadoteka CLDATA (datoteka e trajektoreve të insrumenteve). Prej vitit 1950 janë zhvilluar më shumë se 150 sisteme programuese prej të cilave, jo të gjitha e kanë gjetur aplikim në praktikë. Sistemet për programim automatik më të njohura janë: APT, EXAPT, COMPAC II, GTL, ELAN etj. Në fig është treguat bllok skema e programimit automatik. Fig Skema e programimt automatik 70

71 4.4 PROGRAMIMI CAD/CAM Programimi i NC makinave më së shpeshti kryhet me aplikimin e sistemit CAD/CAM (Computer Aided Design/Computer Aided Manufacturing) dhe realizohet në disa mënyra. Zakonisht, shfrytëzohen dy metoda: shfrytëzimi dhe bartja e të dhënave nga sistemi CAD për punimin e e NC programit, paplikimi i sistemet CAD/CAM të inegruar, gjegj., integrimi i CAD dhe NC sistemit. Gjatë programimit makinave NC në sistemet CAD/CAM, dalja nga NC moduli është programi i pjesës ose CL datoteka. Kështu, programi dirigjues fitohet në të njejtën mënyrë sikurse tek programimi automatik. Gjatë programimit automatik dhe programimit të NC makinës në sistemet CAD/CAM, nevojiten dy faza. përpunimi i programit në procesor postprocesimi Baza e CAD/CAM programimit mbështetet në shfrytëzimin interaktiv të të dhënave nga sistemi CAD. Të dhënat gjeometrike dhe teknologjike shkarkohen nga sistemi CAD. Duke përdorur programimin CAD/CAM realizohet lidhje e drejtpërdrejtë në mes të projektimit, procesit teknologjik dhe proceset të prodhimt. Po bëhet përpjekje që në sistemet CAD/CAM të jetë e pranishme mundësia e përcaktimit automatik të parametrave të përpunimit, optimizimin e operacianeve etj. Optimizimio i PPT, me aplikimin e metodës AI, shkohet kah zhvillimi i i sistemit CAPP, të cilët paraqesin integrimin e konstruktimit (CAD) dhe prodhimtarisë (CAM). 71

72 Në fig është treguar bllok diagrami i programimit CAD/CAM. Fig Ecuria e rrjedhjes së informacionit gjatë aplikimit të programimit CAD/CAM Planifikimi i procesit i përkthen informatat që projektuesi (disajneri) i ka dhënë në formë të modeli 3D me aplikimin e sotuerit CAD dhe i lidh ato me informacionet e dhëna në sistemin CAM, i cili përmbanë informacione mbi instrumentet, makinat dhe parametrat e përpunimit. Programimi i procesit të prodhimit dhe punimi i programit të përpunimit në makinën CNC me shfrytëzimin e bazës së të dhënave CAD mbi gjeometrinë e copës punuese kërkon: 72

73 marjen e të dhënave nga CAD për detalin planifikimin e procesit të përpunimit shkruarjen e programit simulimin e procesit të përpunimit.. 73

74 5.0 PROJEKTIMI I PROCESEVE TEKNOLOGJIKE ME NDIHMËN E KOMPJUTERIT Projektimi i proceseve teknologjikre me ndihmën e kompjuteri t CAPP (eng. Computer Aided Process Planning) është përdorimi i teknologjisë kompjuterike në me qëllim të planifikimit të procesit të të punimit të pjesës (detalit) ose ose tërësisë. CAPP është ndërlidhje në mes CAD-it dhe CAM-it, pasi mundëson planifikimin e prodhimtarisë së detalit të modeluar me instrumente dhe makina gjegjëse. Karakteristikat e CAPP-it janë: Procesi i planifikimit (PPT) paraqet mjë aktivitet punues intensiv, bazuar në përvojën, aftësitë dhe intuitën, Shpeshherë kostot e prodhimit shumë të larta, vonesat, gabimet dhe proceset jostandarde, Rritja e cilësisë, zvoglimi i kohës dhe shpenzimeve gjegj. Rritjen e produktivitetit >>> CAPP Qasja tradicionale e PPT: studimi i dokumentacionit teknik, specifikimeve prodhuese, kërkimi për pozicione të ngjashme ose karakteristika, përdorimi i të dhënave standarde, manuale (standardet e tolerancave, materialeve, ashpërsisë së sipërfaqeve, specifikimet e pajisjeve, regjimet e përpunimit etj). 74

75 Struktura e kohës shpenzuar tek planifikuesit e PPT : 15% vendim marja teknike, 40% llogaritjet dhe gjetja e të dhënave 45% përgatitja e tekstit dhe dokumentacionit. Të metat e qasjes klasike të projektimit të PPT : Logjika e prodhimit është individuale - e ruajtur në mendjen e projektues baza e dijes Procesi intensiv punues shpesh duhet të zvogëlohet ose të zëvendësohen me intuitë, Rezultatet shpesh janë të paplota dhe kontradiktore (jokonsistente), Koha përgaditore tejkalohet, Informacionet e prodhimit shpeshherë të vjetëruara. Në vijim do të renditen procedurat e projektimit të proceseve teknologjike me aplikimit të CAPP. Hapi 1. CAPP- Informatizimi i bazës së të dhënave: Memorimi në PC: i të dhënave, shpejtësia, preciziteti, përgatitja për printim, sortimi etj. Shfytëzimi i fuqisë së makinës, t i lihet planifikuesit kohë e lirë për punë teknike, T i mundësohet planifikuesit të punoj at që është më së miri e mundshme, (rritja e produktivitetit deri 600%), më shumë kohë për vlerësimin e variantit alternative, Menaxhimin me bazën e të dhënave- punë komplekse kompjuterike Hapi 2. Qasja opsionale - Qasja tradicionale (manuale): Shqyrtimi i vizatimit, 75

76 Identifikimi i pozicione të ngjashme në të kaluarën (zakonisht me mbamëndje), të shqyrtojë planet e procesit për pozicione të ngjashme dhe t'i përshtat ose modifikojë ato sipas pozicionit aktual. - Qasja opsionale (variante): E ngjashme me qasjen tradicionale( manuale), përjashtimin i planit ekzistues për pozicionin e ngjashëm nga baza e të dhënave kompjuterike. E derivuar nga teknolgjia grupore, pozicionet janë klasifikuar dhe koduar në pozicione grupore (familjare), pozcioni grupor ( familjar )- pozicioni me atribute mjaft të ngjashme me metodën e përbashkët të prodhimit për të gjithë anëtarët, për secilin anëtar, plani standard i procesi, i cili përfshin të gjitha operacionet e mundshme për familjen, është i ruajtur (memoruar) në sistem; Plani standard meret dhe editohet për pozicion e ri, E cilësisë së e procesit ende varet nga njohuritë paraprake të planifikuesve të procesit. Përparsitë (avantazhet) e qasjes opsionale: Përdorimi i të dhënave ekzistuese të prodhimit dhe ekspertizës, E liron planifikuesin nga aktivitetet rutinore, Aplikimi për të gjitha llojet e prodhimit, Mundësia e përmirësimit të teknologjive të ndryshuara prodhimit për pozicionet e reja dhe të vjetra, Përfshirja e standardeve të kompanive,, Plani i procesit e kompleton pozicionin, Kursimet më të mëdha në fazën përgatitore të projektimit. Hapi 3. Qasja opsionale Sistemi klasifikues i qasjes opsionale është i ngurtë; kur krijohet, shumë e vështirë mund të ndryshohet, edhe pse mund të shtohen degë të veçanat, Sistemi i klasifikimit është një kompromis midis karakteristikave dhe parametrave që përcaktojnë numrin e klasifikimit dhe numrin i shifrave në numër, 76

77 Klasifikimi kompjuterik, bazohet në "decision tree"- (trungu i vendimmarrjes) ofron fleksibilitet, por kur vjen puna për rirregullim të grupit (familjes), duhet të bëhet një riorganizim i plotë i proces planit master, Hapi 3.1 Trungu vendimmarrës raporti L/D saktësia toleranca e lokacionit diametri process IF/THEN, AND Korak 3.1 Tablica zaključivanja Hapi 4: Qasja gjeneruese Algoritmi teknologjik, logjika e vendimmarrjes Formula dhe të dhënat themelore gjeometrike Gjenerata gradual automatik i planeve Zhvillim komplekse dhe i vështirë Ekspertët e IT ekspertë i zhvillojnë korniza, por jo përmbajtjen e SË (Softëare). Hapi 4.1. Tabela vendimmarrëse 77

78 Hapi 5: Qasja gjysmë gjeneruese Kombinimi i qasjes opsionale dhe gjeneruese Logjika vendimmarrëse, formulat e algoritmeve teknologjike, gjeometria janë të ndërtuara në system Së pari punohet si opsionale Në fund të hartimit të procesit, kalohet në gjenerues të modifikuar. Rrugëtimi i zhvillimit (evolumit) të planifikimit: Planifikimi manual Planifikimi proceseve me kompjuterračunalno vođeni procesni planovi Varijanti CAPP 78

79 CAPP-i gjenerues CAPP-i dinamik gjenerues Mundësit e softverit CAPP, CAPE (Computer-Aided Protection Engineering): projektimit, simulimi dhe programimi i robotëve Analiza e paketimit, montimit dhe mirëmbajtjes matje, analiza e tolerancave të prodhimit gjenerimi i procesit të prodhimit dhe rrugës së instrumenteve të makinave NC projektimit dhe simulimi i sistemeve të prodhimit. Aplikimi i softverit CAPP: - HMS, USA Boeing, Mc Donell Douglas, British Aerospace Military Aircraft John Deere - TECHNOMATIX (UGS), ISRAEL **** Carl Zeiss, ABB, Černobil Honda, Isuzu, Mazda, Subaru, Mitshubishi, Nissan, Toyota Ford, BMË, FIAT, PSA, GM, Renault, Iveco, Rover US Aerospace Corp. - EASYËORKS, USA - ProPlanner, USA *** - DELMIA, IBM - PLM Siemens, Siemens Kursimet me aplikimin e CAPP: 10 % në punën direkte 79

80 4 % në materia 10% në mbeturina 12 % në përpunim 58 % në planifikim Konkluzion: CAPP edhe mëtutje aplikohet kryesisht në sistemet e mëdha dhe të pasura CAPP bashkëvepron me CAM, CAD, CAQ,.. Organizzimi i përshtaet CIM-it forma më të thjeshta e detaleve baza e operacioneve e mbyllur lidhjet me SË IDEAS, SAP, UGS, CATIA, SOLIDËORKS ardhmëria : produkt të inteligjencës? (Ueda, Japoni) 80