NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË DISERTACION Në kërkim të Gradës Shkencore Doktor i Shkencave Ekonomike PUNOI Msc. Elsana AQIFI UDHËHEQËS SHKENCOR Prof. Dr. Raimonda DUKA TIRANË, 2016

2 The rate of unemployment is 100 percent if it s you who is unemployed David. L.Kurtz 2

3 Falenderime Realizimi i këtij punimi është fryt i një pune kërkimore të gjatë, e cila është realizuar me mbështetjen e shumë personave. Fillimisht do të doja të shpreh falenderimet e mia të sinqerta për udhëheqësen e disertacionit, Prof. Dr. Raimonda Dukën, e cila më inkurajoi, më udhëzoi dhe mbështeti gjatë kohës së realizimit të kësaj pune shkencore. Shpreh gjithashtu falenderimet e mia për të gjithë anëtarët e Departamentit të Ekonomiksit dhe gjithë profesorët e angazhuar në këtë cikël studimesh pasi suksesi im është rezultat i punës dhe mbështjes së tyre. Shumë falenderime drejtohen edhe për familjen time, për prindërit e mij që më përkrahën dhe më motivuan vazhdimisht në këtë drejtim. Falenderim i veçantë i takon bashkëshortit tim për mbështetjen gjatë gjithë kësaj pune si dhe fëmijëve të mi të cilët kanë qenë sakrifica ime gjatë këtyre studimeve dhe motivi më i fortë për ta realizuar deri në fund. 3

4 Abstrakti Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë karakterizohet nga papunësia e lartë dhe e vazhdueshme. Rritja e ngadaltë ekonomike nuk mundëson krijimin e vendeve të reja të punës dhe as një normë të qëndrueshme të punësimit. Papunësia ka dimensione të mëdha dhe konsiderohet si problemi ekonomik kryesor i vendit. Në vitin 2014, norma mesatare e papunësisë ishte 28%. Pjesa më e madhe e të papunëve i takon popullsisë prej moshës 25 deri në 49 vjeç, e cila përbën mbi 60% të numrit të përgjithshëm të të papunëve. Nga ana tjetër, edhe inflacioni konsiderohet si një problem shqetësues për ekonominë e një vendi. Kostot e tij janë më pak të dukshme se sa kostot e papunësisë, por ato sjellin gjithashtu humbje të konsiderueshme për ekonominë e vendit, duke çuar në rishpërndarjen e pasurisë midis klasave ose shtresave të ndryshme të shoqërisë, alokimin joeficient të burimeve të prodhimit, si dhe humbjen e vlerës së parasë. Qëllimi i këtij punimi është të analizojë lidhjen dhe ndikimin që ka inflacioni dhe rritja ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë. Për të provuar këtë lidhje, bazuar në literaturën teorike u ndërtua një model ekonometrik duke shfrytëzuar të dhënat tremujore për periudhën kohore Modeli ekonometrik i ndëruar është një regresioni të shumëfishtë bazuar në metodën OLS (Metoda e Katrorëve më të Vegjël). Punimi arrin në përfundimin që në rastin e Republikës së Maqedonisë ekziston një lidhje negative mes inflacionit dhe papunësisë për periudhën kohore , ashtu siç tregon lakorja e Philips-it. Gjithashtu, nga rezultatet e modelit u provua që ekziston një lidhje negative midis rritjes ekonomike dhe papunësisë, ashtu siç tregon ligji i Okun-it. Rezultatet tregojnë që të dyja këto variabla të pavarura kanë një ndikim të rëndësishëm tek variabli i varur. 4

5 LISTA E SHKURTIMEVE APRM BE CARDS CIS CPI EFTA EJL ESA FMN IHD ILO IPA NAIRU OECD OLS OSCE PBB PCE SHBA TAIB UNDP Agjensioni për Punësim i Republikës së Maqedonisë Bashkimi Evropian Komuniteti për Ndihmë, Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilizim Bashkimi i Kombeve të Pavarura Indeksi i Çmimeve të Konsumit Shoqata Evropiane e Tregëtisë së Lirë Evropa Juglindore Sistemi Evropian i Llogarive Fondi Monetar Ndërkombëtar Investimet e Huaja Direkte Organizata Ndërkombëtare e Punës Instrumenti për Asistencë para Anëtarësimit Norma e inflacionit Jo - përshpejtuese e Papunësisë Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik Metoda e Katrorëve më të Vegjël Organizata për Kooperim Ekonomik dhe Zhvillim Produkti i Brendshëm Bruto Shpenzimet e Konsumit Personal Shtetet e Bashkuara të Amerikës Ndihmë për Ndërtimin Institucional të vendeve në Tranzicion Programi i Kombeve të Bashkuara p`r Zhvillimin 5

6 PËRMBAJTJA Abstrakti... 3 Lista e tabelave... 8 Lista e figurave... 9 LISTA E SHKURTIMEVE... 5 Falenderime... 3 I. HYRJE Rëndësia dhe qëllimi kryesor i hulumtimit Objektivat e veçanta dhe rezultatet e pritshme Organizimi i hulumtimit Metodologjia dhe burimi i të dhënave II. RISHIKIMI I LITERATURËS Papunësia si dukuri e përgjithshme shoqërore Kostot ekonomike dhe sociale të papunësisë Llojet e papunësisë Raporti mes papunësisë dhe inflacionit Një vështrim bashkëkohor i marrëdhënies midis inflacionit dhe papunësisë Lidhja mes papunësisë dhe rritjes ekonomike III. SISTEMI MAKROEKONOMIK I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË Situata makroekonomike në Republikën e Maqedonisë Trendi i Produktit të Brendshëm Bruto në Republikën e Maqedonisë Një vështrim mbi luhatjen e çmimeve në Republikën e Maqedonisë Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë Papunësia në Republikën e Maqedonisë Politikat e tregut të punës në Republikën e Maqedonisë Reformat strukturore makroekonomike në Republikën e Maqedonisë Trendet globale të rritjes ekonomike, të inflacionit dhe të papunësisë Një ngadalësim i zgjatur në tregjet e reja dhe në ekonomitë në zhvillim

7 3.7.2 Papunësia në Eurozonë Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga EQL IV.VLERËSIMI EKONOMETRIK I HULUMTIMIT Zgjedhja e variablave të modelit dhe metodologjia Ndërtimi i modelit ekonometrik për të shpjeguar ndikimin e inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë Përfundime në lidhje me modelin V. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME REFERENCAT ANEKSE

8 Lista e tabelave Tabela 1: Normat e PBB-së reale në Republikën e Maqedonisë ( )...59 Tabela 2: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë ( )...62 Tabela 3: Normat e aktivitetit të popullsisë, punësimit dhe papunësisë sipas gjinisë në Republikën e Maqedonisë ( ) Tabela 4: Struktura e papunësisë sipas nivelit të arsimit në Republikën e Maqedonisë (2009/2008)...68 Tabela 5: Të papunësuarit sipas kohëzgjatjes së papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( )...69 Tabela 6: Papunësia sipas përkatësisë kombëtare në Republikën e Maqedonisë(2009/2008)...70 Tabela 7: Norma e papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( ).70 Tabela 8: Skenari makroekonomik për PBB real, normën e inflacionit dhe normën e papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( ).88 Tabela 9: PBB real në Ekonomitë e zhvilluara, në Eurozonë dhe në Evropën në zhvillim ( ).. 97 Tabela 10: Norma e inflacionit në Eurozonë ( ) Tabela 11: Tregu i punës në Eurozonë në periudhën kohore prej ( ) 100 Tabela 12: Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga EQL 102 Tabela 13: T- testi për rëndësinë statistikore të modelit Tabela 14: Vlerësimi i modelit me metodën Katrorëve më të vegjël

9 Lista e figurave Figura 1: Llojet e papunësisë...22 Figura 2: Lakorja e Philips-it...26 Figura 3: Lakorja e Philips-it bazuar në pritjet e inflacionit...27 Figura 4: Normat mesatare të inflacionit dhe papunësisë ( )...29 Figura 5: Marrëdhënia afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë 42 Figura 6: Rritja reale e PBB-së (në %) dhe të ardhurat nga sektorët në rritje...55 Figura 7: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë ( )...62 Figura 8: Trendet globale të papunësisë ( )...92 Figura 9:. Norma e papunësisë globale dhe papunësia totale ( )...93 Figura 10: PBB botëror dhe volumi i tregtisë ( )...95 Figura 11: Inflacioni total në Ekonomitë e zhvilluara dhe Ekonomitë në zhvillim ( )...96 Figura 12: Rritja e PBB-së në Ekonomitë e zhvilluara dhe Ekonomitë në zhvillim ( )...97 Figura 13: Histogrami i modelit ekonometrik

10 I. HYRJE 1.1 Rëndësia dhe qëllimi kryesor i hulumtimit Inflacioni dhe papunësia paraqesin dy nga problemet kryesore ekonomike, ndërkohë që objektivi i çdo politike makroekonomike është që të arrijë një rritje të qëndrueshme ekonomike me një normë të ulët të inflacionit dhe papunësisë. Papunësia paraqet formën më drastike të pabarazisë sociale. Personat e papunë ndihen të tepërt dhe si të tillë janë të varur. Ata janë vetëm konsumues dhe paraqesin barrë për gjithë shoqërinë. Papunësia ka pasoja tejet të rënda për stabilitetin shoqëror dhe ekonomik. Shtetet me papunësi të ulët kanë edhe stabilitet shoqëror, ndërsa shtetet me papunësi të lartë karakterizohen nga tensione sociale dhe mungesa e stabilitetit shoqëror. Papunësia, si një dukuri e përgjithshme shoqërore, tanimë për një kohë më të gjatë, është e pranishme në të gjitha vendet e botës, te të gjithë popujt dhe shtetet, pa marrë parasysh nivelin e zhvillimit dhe rregullimin shoqëroro-ekonomik të tyre. Papunësia si fenomen shoqëror është e pranishme në mbarë botën prej një kohe të gjatë dhe shpeshherë shumë shtete kanë qenë të detyruara të bëjnë mobilizim jashtëzakonisht të madh për eliminimin apo tejkalimin e kësaj dukurie shoqërore. Nga ana tjetër, edhe inflacioni apo luhatshmëria e çmimeve paraqet një ndër sëmundjet makroekonomike dhe konsiderohet si një problem shqetësues për ekonominë e një vendi. Edhe pse kostot e inflacionit janë më pak të dukshme se sa kostot e papunësisë, ato sjellin gjithashtu, humbje të konsiderueshme për ekonominë e një vendi duke shpënë në rishpërndarjen e pasurisë midis klasave ose shtresave të ndryshme të shoqërisë, alokimin joeficient të burimeve të prodhimit, si dhe humbjen e vlerës së parasë. Aktualisht qëllimi i çdo vendi në zhvillim është që të arrijë një zhvillim të qëndrueshëm ekonomik, gjë që kërkon arritjen e një rritjeje të vazhdueshme ekonomike. Një nga parakushtet e rritjes ekonomike është stabiliteti makroekonomik. Midis mendimeve të ndryshme nga shkolla të ndryshme lidhur me stabilitetin makroekonomik, treguesit kryesorë të stabilitetit makroekonomik janë inflacioni, papunësia, bilanci i pagesave dhe rritja e 10

11 prodhimit. Çdo përkeqësim i këtyre variablave shpie në mungesën e stabilitetit makroekonomik. (Shiferaw, 2012) Prandaj, duke parë rëndësinë e këtyre treguesve makroekonomikë, qëllimi i veçantë i këtij punimi është që të analizojë lidhjen dhe ndikimin e inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë. Objektivi i përgjithshëm i këtij punimi është të japë një kontribut teorik dhe empirik për të kuptuar rolin që kanë disa nga faktorët e rëndësishëm makroekonomikë në papunësi në Republikën e Maqedonisë. Gjithashtu punimi synon të jap rekomandime mbi politikat makroekonomike që duhet të hartohen për të ulur nivelin e papunësisë mbështetur në marrëdhënien që ekziston midis këtyre faktorëve. Për fat të keq, në Republikën e Maqedonisë, si në shumë vende të tjera në tranzicion, tregu i punës karakterizohet nga një shkallë e ulët e punësimit, nga shkalla e lartë e papunësisë, nga krijimi i ngadaltë i vendeve të reja të punës dhe aktiviteti i ulët, si dhe nga norma jo të qëndrueshme të inflacionit. Për këto arsye, këto vende janë të ekspozuara ndaj varfërisë ekonomike dhe përjashtimit social. Politikat e mirëfillta aktive të tregut të punës dhe zbatimi me efektivitet i tyre nëpërmjet programeve të shumta, të cilat ofrojnë trajnime, kualifikime, këshillime për arritje të njohurive dhe aftësive të nevojshme, mund të përmirësojnë tregun aktual të punës, duke ulur kështu, numrin e të papunëve dhe duke rritur punësimin në tregun e punës. Gjithashtu duhet ndjekur politika të investimit në arsim, në trajnim profesional të kapitalit njerëzor dhe modernizimin e institucioneve të tregut të punës, duke patur objektiva të qarta dhe të matshme, nxitje financiare për zgjerimin e firmave të vogla dhe të mesme dhe kalimin e bizneseve nga ekonomia joformale në atë formale. 1.2 Objektivat e veçanta dhe rezultatet e pritshme Papunësia dhe inflacioni kanë qenë gjithmonë dhe mbeten preokupimi kryesor i çdo politike dhe studimi makroekonomik. Me hapjen e vendeve të reja të punës anëtarët e shoqërisë shohin perspektivën e tyre në këtë kohë krize. 11

12 Punësimi, përveç faktit se paraqet nivelin e zhvillimit ekonomik të një vendi, ka edhe efekte pozitive në të gjitha sferat e jetës, pasi një punësim optimal krijon parakushte për stabilitet të gjithanshëm, sepse është bartësi i të gjitha ndryshimeve sociale, qofshin ato pozitive apo negative. Sidomos shtetet me ekonomi në tranzicion ballafaqohen me probleme të shumta ekonomike dhe sociale, ku një ndër më seriozët është papunësia. Përmasat e papunësisë mbeten nxitje e madhe për tendencat zhvillimore në të ardhmen. Papunësia nuk paraqet vetëm problem ekonomik por edhe problem shumë të madh shoqëror. Si dukuri, papunësia shpeshherë ndiqet nga dukuri të tjera që kufizojnë perspektivën e zhvillimit të njeriut si individ, nga kufizimi i të ardhurave, varfëria, nga kufizimi i mundësive të shfrytëzimit të shërbimeve shëndetësore, niveli i arsimimit, pra nga një ulje në standardin jetësor të shoqërisë, në përgjithësi. Në ditët e sotme, papunësia ka marrë dimensione brengosëse dhe me të drejtë thuhet se është problem ekonomik dhe shoqëror i shkallës së parë në vendin tonë, në këtë fazë të zhvillimit të tij. Megjithatë, papunësia nuk është prezente njëlloj në të gjitha rajonet dhe nuk shprehet me të njëjtin intensitet te të gjitha shtresat shoqërore. Ajo godet më shpesh rajonet e pazhvilluara, fuqinë e pakualifikuar të punës, vajzat dhe gratë si dhe popullatën në moshë të re. Nga ana tjetër, edhe inflacioni apo luhatshmëria e çmimeve konsiderohet si një problem shqetësues për ekonominë e një vendi. Edhe pse kostot e inflacionit janë më pak të dukshme se sa kostot e papunësisë, ato gjithashtu sjellin humbje të konsiderueshme për ekonominë e një vendi, duke çuar në rishpërndarjen e pasurisë midis klasave ose shtresave të ndryshme të shoqërisë, alokimin joeficient të burimeve të prodhimit, si dhe humbjen e vlerës së parasë. Qëllimi i çdo ekonomie është që të arrijë një zhvillim të qëndrueshëm, gjë kjo që kërkon arritjen e një norme të ulët të papunësisë dhe inflacionit, pasi në shumicën e studimeve, norma e papunësisë ka lidhje të zhdrejtë me inflacionin dhe rritjen ekonomike. Këtë lidhje na e dëshmojnë A. W. Philips (1958), M. Friedman (1977), Gordon (1998), Karanassou, Salad dhe Snower (2003), Popoviq (2009), Aminu dhe Anono (2012); Blanchard dhe Wolfers (2000), Bakare (2012), Khan, Khatak dhe Hussian (2012), Chu et al. (2013); etj. Për këtë arsye, qëllimi i këtij punimi është të analizojë pikërisht marrëdhënien e këtyre treguesve, duke theksuar ndikimin që kanë inflacioni dhe rritja ekonomike te papunësia dhe të gjitha ato mangësi që shkaktohen nga papunësia dhe inflacioni, duke bërë krahasime midis 12

13 vendeve të ndryshme, si dhe nxjerrjen në pah të rrugës më të mirë për tejkalimin e këtyre problemeve kaq shqetësuese për ekonominë e një vendi. Qëllimi i këtij punimi është t iu japë përgjigje këtyre pyetjeve kryesore: Cila është lidhja dhe ndikimi i inflacionit në papunësinë e Republikës së Maqedonisë? Cila është lidhja dhe ndikimi i rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë? Çfarë politikash dhe masash duhet të merren nga qeveria për uljen e papunësisë në Republikën e Maqedonisë? Megjithëse ekzistojnë faktorë të tjerë që ndikojnë në papunësi, siç mund të jenë: reformat strukturore të tregut të punës, goditjet në kërkesë sidomos gjatë periudhave të krizës ekonomike dhe financiare dhe norma reale e interesit (Orlandi 2012), teoria ekonomike dhe studimet e mëparshme empirike kanë identifikuar, gjithashtu, një numër politikash dhe faktorë përcaktues institucionalë të papunësisë. Këto përfshijnë, ndër të tjera, përfitimet e papunësisë, taksat, sindikatat dhe marrëveshjevet kolektive të punës, legjislacionin për mbrojtjen e punësimit, rregullimin antikonkurrues të tregut të produktit, politikat aktive të tregut të punës si dhe pagat minimale (Bassanini dhe Duval 2006). Punimi do të përqëndrohet kryesisht në analizën e marrëdhënies midis këtyre faktorëve, duke i konsideruar ata si faktorë mjaft të rëndësishëm për stabilitetin makroekonomik dhe uljen e normës së papunësisë në ekonominë e një vendi. 1.3 Organizimi i hulumtimit Ky hulumtim përbëhet nga pesë kapituj, duke përfshirë këtu hyrjen, rishikimin e literaturës, sistemin makroekonomik të Republikës së Maqedonisë, vlerësimin ekonometrik të hulumtimit, si dhe përfundimet dhe rekomandimet. Kapitulli i parë është një kapitull hyrës i punimit, në të cilin trajtohet rëndësia dhe qëllimi kryesor i hulumtimit, objektivat e veçanta dhe rezultatet e pritshme, organizimi i hulumtimit, metodologjia e përdorur dhe burimet e të dhënave. 13

14 Në kapitullin e dytë trajtohet literatura bazë që ka të bëjë me këtë temë, duke filluar me zhvillimet e fundit botërore makroekonomike sa i përket papunësisë, inflacionit dhe rritjes ekonomike duke vazhduar më tej me përkufizimin e papunësisë, kostot ekonomike dhe sociale të saj, si dhe llojet e papunësisë. Në këtë kapitull paraqiten gjithashtu, edhe vlerësimet teorike dhe empirike të marrëdhënies që ekziston midis papunësisë me inflacionin dhe rritjen ekonomike. Në kapitullin e tretë trajtohet sistemi makroekonomik i Republikës së Maqedonisë. Në këtë kapitull analizohet tendenca e Produktit të Brendshëm Bruto si tregues i rritjes ekonomike, dhe ecuria e papunësisë dhe inflacionit, si treguesit kryesorë që ndikojnë në qëndrueshmërinë e kësaj rritjeje. Kapitulli i katërt ndalet në një vlerësim ekonometrik të ndikimit të inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë. Vlerësimi ekonometrik bëhet duke shfrytëzuar metodën e Katrorëve më të Veëgjël (OLS) përmes një regresioni të shumëfishtë, me të cilin jepen vlerësime të ndikimit të inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë, për periudhën kohore Kapitulli i pestë përmbledh rezultatet dhe jep rekomandimet përkatëse në lidhje me çështjet kryesore dhe diskutimet e ngritura gjatë këtij punimi. 1.4 Metodologjia dhe burimi i të dhënave Ky punim analizon lidhjen dhe ndikimin që ka inflacionit dhe të rritja ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë duke përdorur tre lloje metodash: (1) një analizë teorike mbi papunësinë si një dukuri shoqërore, format e papunësisë dhe rolin që kanë treguesit makroekonomisë si inflacioni dhe rritja ekonomike (PBB) mbi papunësinë; (2) një analizë përshkruese mbi situateën makroekonomike në Republikën e Maqedonisë, politikat e tregut të punës, reformat strukturore, duke identifikuar problematikat e dekadës së fundit; (3) një analizë empirike duke përdorur një model regresioni bazuar në metodën OLS ku identifikohen lidhjet midis variablave. Specifikisht, metodologjia e punimit përbëhet nga hapat e mëposhtëm: Ndërtimi i pyetjeve kërkimore dhe zhvillimi i tyre. 14

15 Trajtimi i bazave teorike dhe analiza e gjetjeve të literaturës së huaj, dhe studimeve vendase mbi lidhjen papunësi-inflacion dhe papunësi-rritje ekonomike. Analiza e problematikës makroekonomike në Maqedoni me fokus papunësisë dhe treguesit makrokonomikë që ndikojnë mbi të. Ndërtimi i modelit empirik, grumbullimi, përpunimi i të dhënave dhe nxjerrja e rezultateve. Nxjerrja e përfundimeve dhe rekomandimeve. Për të përmbushur objektivat e këtij punimi kërkimor është ndërmarrë rishikimi i një literature të gjerë që fokusohet në shpjegimin e kësaj lëmie, si dhe burime dytësore që përfshijnë studime të mëparshme e raste studimi në këtë fushë, raporte, tabela statistikore, baza të dhënash në internet; etj. Punimi është bazuar në kërkime e materiale ekzistuese nga këto lëmi dhe në të dhëna konkrete sa u përket këtyre treguesve në Republikën e Maqedonisë duke zbatuar dhe metoda ekonometrike për ndikimin që ka inflacioni dhe rritja ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë gjatë kësaj periudhe kohore. Ky studim përfshin gjithashtu edhe elemente kërkimi sasior, si analiza e të dhënave statistikore dhe përpjekje për të shpjeguar ecuritë dhe për të dhënë analizuar tendencat e zhvillimit. Për realizimin e këtij punimi janë përdorur dhe të dhëna sekondare., Këto të dhëna janë siguruar nga burime të publikuara dhe janë kryesisht të dhëna nga Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar, Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Banka Qendrore e Republikës së Maqedonisë, Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë, Agjencioni për Punësim i Republikës së Maqedonisë; etj. Të dhënat statistikore janë përpunuar nëpërmjet programit statistikor, në mënyrë që të gjendet lidhja që ekziston ndërmjet variablave në modelin ekonometrik që është ndërtuar, duke përdorur metodën e Katrorëve më të vegjël të një regresioni të shumëfishtë. 15

16 II. RISHIKIMI I LITERATURËS 2.1 Papunësia si dukuri e përgjithshme shoqërore Duke analizuar kostot ekonomike dhe sociale të papunësisë arrihet në përfundimin që papunësia nuk duhet parë vetëm si dukuri ekonomike, pasi, një normë e lartë e saj bart efekte negative në të gjitha fushat e jetës. Papunësia paraqet formën më drastike të pabarazisë sociale. Personat e papunë ndihen të tepërt dhe si të tillë, janë të varur. Ata janë vetëm konsumues dhe paraqesin barrë për gjithë shoqërinë. Papunësia ka pasoja tejet të rënda për stabilitetin shoqëror dhe ekonomik. Shtetet me papunësi të ulët kanë edhe stabilitet shoqëror, ndërsa shtetet me papunësi të lartë karakterizohen nga tensione sociale dhe nga mungesa e stabilitetit shoqëror. Papunësia, si një dukuri e përgjithshme shoqërore, është e pranishme në të gjitha vendet e botës prej një kohe më të gjatë, te të gjithë popujt dhe shtetet, pa marrë parasysh nivelin e zhvillimit dhe sistemin shoqëror-ekonomik të tyre. Megjithatë, në faza të caktuara të zhvillimit shoqëror, ajo paraqitet me intensitet të ndryshëm dhe shpeshherë, shumë shtete kanë qenë të detyruara të ndërmarrin masa dhe politika të ndryshme për eliminimin apo tejkalimin e kësaj dukurie shoqërore. Dukuria e papunësisë, e cila shfaqet sot si një problem global që i përfshin të gjitha vendet, paraqet edhe shkakun kryesor pse një numër i madh i popullatës emigrojnë jashtë vendit për të siguruar një vend pune. Shkalla e papunësisë paraqet raportin e të papunëve kundrejt forcës së punës.në një territor të caktuar. Ky tregues tregon nivelin e fuqisë punëtore të pashfrytëzuar në proceset ekonomike në një ekonomi të caktuar. Shkalla e papunësisë është një tregues i mirëqenies ekonomike në përgjithësi. Një shkallë e ulët papunësie është tregues i një ekonomie të zhvilluar, në të cilën ata që kërkojnë punë mund ta gjejnë shpejt atë, ndërsa një shkallë e lartë papunësie mund të tregojë një ekonomi jo të zhvilluar. Nga ana tjetër, punëdhënësit mund të gjejnë më lehtë punonjës kur shkalla e papunësisë është e lartë. Të papunësuar konsiderohen ata individë që janë të aftë për punë, por nuk janë në marrëdhënie pune dhe vazhdimisht kërkojnë punë. Kur flitet për papunësinë duhet pasur parasysh se fjala është për një fenomen shoqëror mjaft kompleks, i cili shpeshherë i çrregullon rrjedhat e zhvillimit të përgjithshëm shoqëror të shteteve.papunësia si dukuri ishte e pranishme në shtetet e Evropës Perëndimore 16

17 dhe SHBA-s qysh para Revolucionit të Parë Industrial, por ajo u rrit ndjeshëm me zëvendësimin e punës së dorës me makineri të ndryshme të sofistikuara. Kjo dukuri i tronditi ekonomitë e disa shteteve industriale të zhvilluara në vitet , periudhë kjo e njohur si kriza e madhe ekonomike botërore, kohë në të cilën shtetet më të zhvilluara të botës u ballafaquan me rënie drastike të prodhimit industrial, si pasojë e së cilës u larguan nga puna një numër i madh punëtorësh. Pati një numër rekord të të papunëve, afro 13 milionë evidentohen në SHBA, 7 milionë në Gjermani dhe kështu me radhë. Se sa brengosës ishte fenomeni i papunësisë, provohet nga fakti se kjo dukuri bëhet pjesë përbërëse e ligjeve kushtetuese dhe e kushtetutave të shumë shteteve, për shembull Akti i punësimit të SHBA (USA Employment Act) i vitit 1946, Kushtetuta e Republikës së IV t franceze, etj. Më vonë, e drejta e punësimit në forma të ndryshme është përfshirë pothuajse në të gjitha kushtetutat e shteteve moderne. Pas Luftës së Dytë Botërore në shtetet e zhvilluara të Evropës Perëndimore u arrit në normalizimin e rrjedhave ekonomike, dhe konform saj edhe në zvogëlimin e shkallës së papunësisë. Në vitin 1956, shkalla e papunësisë në shumicën e shteteve të zhvilluara sillej rreth 10%. Rritja e sërishme e papunësisë në vendet industrialet të zhvilluara evidentohet gjatë të ashtuquajturës krizë e naftës në vitet shtatëdhjetë.(aziri 2002) Problemi i papunësisë në vendet e zhvilluara perëndimore, herë pas here provokon lëvizje negative të ekonomive të vendeve në fjalë. Megjithatë, falë stabilitetit dhe respektimit të ligjeve të ekonomisë, fleksibilitetit dhe aftësisë për përshtatje, kjo dukuri tejkalohet, por në asnjë mënyrë nuk eliminohet tërësisht. Shembull konkret është Japonia, shtet i cili gjatë viteve tetëdhjetë nuk u përfshi nga vala e papunësisë falë ekonomisë së saj që ishte aftësuar t u bënte ballë krizave të kësaj natyre. Qysh në vitet e pesëdhjetë, Japonia ndërtoi strategji autoktone që dallonin nga të gjitha strategjitë e deriatëhershme. Në vend të investimeve në industrinë e tekstilit, peshkimit, në industrinë e veshmbathjes dhe të tjera të ngjashme me këto, ajo investoi në industrinë e çelikut, në industrinë e ndërtimit të avionëve, në industrinë automobilistike, në industrinë e ndërtimit të makinave, etj. Në periudhën , në Japoni u zvogëlua numri i të punësuarve në sektorin primar prej 37,5% në vitin 1955, në 10,4% në vitin Në sektorin e shërbimeve ndodhi proces i kundërt dhe numri i të punësuarve rritet prej 38,1% që ishte në vitin 1955, në 54,6% në vitin

18 Ndryshime të ngjashme ndodhën edhe në shtetet e tjera ekonomikisht të zhvilluara dhe, para së gjithash, në SHBA, ku numri i të punësuarve në bujqësi zvogëlohet nga 40,6% (1860), në 2,1% në vitin Në të njëjtën periudhë kohore, numri i të punësuarve në sektorin informatik rritet nga 5,8% që ishte në vitin 1860 në 46,6% në Në ekonominë amerikane, përveç angazhimit të madh të kapitalit, bëhen përpjekje jashtëzakonisht të mëdha në drejtim të aftësimit të kuadrove, të cilët janë bartës kryesorë të ndryshimeve që zakonisht, ndodhin brenda hapësirave kohore mjaft të kufizuara. Për këtë qëllim, në SHBA janë angazhuar institucione të veçanta. Prej vitit 1967 e këtej, mbi 300 kolegje dhe fakultete organizojnë kurse të ndryshme praktike nga fusha e ekonomisë për t i aftësuar menaxherët e ardhshëm që t u përshtaten më lehtë situatave që pritet të ndodhin në ekonominë e vendit. (Aziri 2002) Problemi i papunësisë vazhdon të jetë ende një problem mbarë botëror. Papunësia është një nga çështjet më të mëdha me të cilat përballet bota sot dhe për tejkalimin e saj nuk duhet të mjaftohemi vetëm në uljen e nivelit të saj. Në vendet e zhvilluara, rimëkëmbja e ngadaltë nga papunësia në prag të krizës e ka lënë nivelin e punësimit nën atë të vitit Për shembull, sipas raportit Standard Chartered Global Research Making economies work ka gjashtë deri në shtatë milionë vende pune më pak në SHBA, në Britaninë e Madhe dhe në Euro zonë. Papunësia e të rinjve gjithashtu është rritur dhe një numër i madh i të papunëve janë të papunë afatgjatë. Sipas një studimi nga Organizata Ndërkombëtare e Punës, shumica e vendeve të punës të krijuara në tregjet në zhvillim gjatë viteve të fundit kanë qenë në sektorin informal, me pagë të ulët dhe me mungesën e të drejtave të duhura të punësimit dhe të përfitimeve. Sfida për të edukuar dhe për të trajnuar njerëzit, si dhe për të krijuar vende të mjaftueshme pune, mbetet e madhe. Tregjet në zhvillim kanë nevojë të rrisin produktivitetin dhe cilësinë e vendeve të punës, por kjo do të jetë e mundur vetëm me investime më të madha në arsim së bashku me reformat e tregut që nxisin bizneset për të marrë më shumë punëtorë. Nivelet e arsimit mbeten tejet të ulëta dhe shpenzimet publike për arsimin kanë rënë në shumë tregje. (Rees 2014) Pra, nga kjo që u tha më lart, mund të konkludojmë se papunësia nuk është vetëm problem ekonomik dhe social, por një problem shoqëror mjaft kompleks. Prandaj nuk është e rastit që në ditët e sotme, me këtë problem merret një numër mjaft i madh shkencëtarësh dhe 18

19 hulumtuesish të profileve të ndryshme, në radhë të parë ekonomistë, sociologë, politologë dhe psikologë, të cilët e ndjekin papunësinë si dukuri sociale, ekonomike dhe politike dhe japin vlerësime dhe alternativa për mundësitë e uljes të papunësisë Kostot ekonomike dhe sociale të papunësisë Puna paraqet faktorin më të rëndësishëm prodhues në një vend, pasi është fuqia punëtore ajo që menaxhon burimet e tjera prodhuese. Puna ka një rëndësi të madhe për ekonominë e një vendi sepse pjesa më e madhe e të ardhurave kombëtare sigurohen prej punës, që do të thotë se puna përbën faktorin kryesor të prodhimit dhe të krijimit të të ardhurave kombëtare. Gjithashtu, për shumë njerëz dhe familje që nuk kanë burime të tjera të ardhurash, puna është i vetmi burim i të ardhurave dhe i jetesës, prandaj papunësia përbën një problem serioz që çon në varfëri, duke bartur në vetvete një numër të konsiderueshëm vetish negative për shoqërinë. Mirëpo, shumica e vendeve ballafaqohen me rënie ekonomike dhe papunësi të lartë, çka do të thotë humbje e faktorit punë, e cila është një humbje e pakthyeshme dhe e pazëvendësueshme në prodhim. Papunësia bart një sërë kostosh ekonomike dhe sociale Kostot ekonomike të papunësisë Kostoja kryesore ekonomike e papunësisë është rënia e prodhimit të përgjithshëm. Kjo do të thotë që nuk shfrytëzohet plotësisht popullsia ekonomikisht aktive (forca e punës) në krijimin e të mirave materiale dhe shërbimeve, apo thënë ndryshe një rënie në PBB aktual. Pra, PBB aktual është më i vogël se PBB potencial. Lidhjen midis papunësisë dhe PBB e jep ligji i Okun-it, sipas të cilit për çdo 2% të rënies së PBB aktual në krahasim me PBB potencial, norma e papunësisë rritet me 1%. Puna, duke e krahasuar me faktorët e tjerë të prodhimit, mund të konsiderohet si burim më pak i rezervuar, sepse një ditë punë e humbur, si rezultat i papunësisë, është e humbur përgjithmonë dhe nuk mund të rifitohet. (Mançellari, etj 2000) Papunësia, nga aspekti ekonomik, paraqet formën më të shtrenjtë të shfrytëzimit të faktorëve të pamjaftueshëm të zhvillimit. Prandaj, është e qartë se papunësia nuk përbën vetëm një kategori të politikës sociale, por paraqet edhe kriter të zhvillimit ekonomik. Kjo do të thotë se kjo karakteristikë e punës, si një faktor kryesor prodhimi në ekonominë e një vendi, u jep karakter absolut humbjeve ekonomike nga papunësia. 19

20 Krahas rënies së prodhimit të përgjithshëm, ajo përbën një barrë të rëndë edhe për buxhetin e shtetit. Rritja e numrit të të papunëve kërkon më shumë fonde për mbështetje financiare dhe transferime pagesash, gjë që ndikon në rënien e shpenzimeve për investime, në rënien e shpenzimeve për punët publike, për mbrojtjen, arsimin, shëndetësinë etj. (Naqellari 2007) Por edhe largimi nga puna do të thotë mbyllje e burimit financiar për mbajtjen e familjes, zvogëlim i tatimeve dhe i kontributeve, e si pasojë edhe i të ardhurave buxhetore. Një aspekt tjetër ekonomik është se shkalla e lartë e papunësisë shprehet në zvogëlimin e standardit jetësor, sepse ajo merr pjesë aktive në konsum dhe në shpërndarjen dytësore (rishpërndarjen) të të ardhurave kombëtare dhe në këtë mënyrë zvogëlon të ardhurat kombëtare për frymë. (Limani 2002) Kostot sociale të papunësisë Përveç kostove ekonomike, papunësia sjell edhe një numër të konsiderueshëm kostosh sociale, të cilat është vështirë të shprehen me vlerë, por janë shumë të ndjeshme për shoqërinë në tërësi dhe është e domosdoshme që të merren në konsideratë gjatë analizës së papunësisë së një vendi. Si një kosto më e lartë sociale e papunësisë është zhvlerësimi i kapitalit human. Kohët e fundit, investimi në kapitalin human konsiderohet si investimi më i rëndësishëm dhe më efikas për zhvillimin ekonomik të një vendi, kurse një papunësi afatgjate e ul në mënyrë serioze vlerën e një investimi të kryer në kapitalin human. Ndodh kështu, sepse shkalla e arsimimit që është fituar dhe e aftësisë për punë, e humbin vlerën e tyre kur nuk vihen në përdorim për një kohë të gjatë. (Mançellari, etj 2000) Personi i papunë e ndjen veten inferior ndaj një të punësuari, pavarësisht nga shkalla arsimore, duke humbur kështu vetëvlerësimin gjë që u shkakton dhimbje personave që vuajnë për një kohë të gjatë nga papunësia. Papunësia shpie në shkatërrimin e pasurisë, shkakton keqësimin e shëndetit, rritjen e numrit të vdekjeve, rritjen e krimit brenda familjes, rritjen në mënyrë të shpejtë të divorceve dhe të aborteve, shtimin e vetëvrasjeve dhe kalimin në gjendje depresive. Ajo çon në largimin e forcave të afta për punë, largimin e moshave të reja duke stimuluar plakjen e shpejtë të vendit.(naqellari 2007) 20

21 Në Maqedoni kjo dukuri është shumë e shprehur pasi, një numër i madh i të rinjve e kërkojnë të ardhmen e tyre në ndonjë vend tjetër më të zhvilluar, duke mos mundur të gjejnë punë në vendin e tyre. Sipas një studimi, që është bërë për Kongresin e SHBA-së, është vlerësuar se një rritje e zgjatur prej 1 për qind në normën e papunësisë, nga 6 % në 7%, shpie mesatarisht në: 920 vetëvrasje, 648 vrasje, 20, 240 atake fatale në zemër, 495 të vdekur nga ceroza në mëlçi, 4227 pranime në spitale psikiatrike, 3340 pranime në burgjet e shtetit. ( Schiler 1997) Duke analizuar të dyja llojet e kostove të papunësisë, shohim që papunësia paraqet një problem të madh ekonomiko-shoqëror, prandaj duhet pasur një qasje komplekse për zgjidhjen e këtij problemi, duke përcaktuar drejt masat dhe instrumentet administrative dhe ekonomike nga ana e shtetit Llojet e papunësisë Papunësia paraqet një dukuri të pashmangshme në ekonomi dhe një instrument të çrregullimeve ekonomike, rritja e së cilës paralajmëron një fazë të recesionit në ekonominë e një vendi. Prandaj, një analizë teorike e saj ka një rëndësi të veçantë, sepse nëpërmjet kësaj analize mund të përcaktojmë më drejt masat dhe instrumentet administrative nga ana e shtetit për tejkalimin e kësaj dukurie, e cila ka pasoja të rënda shoqërore dhe ekonomike, si për individët, ashtu edhe për shoqërinë në tërësi. Me papunësi do të kuptojmë atë gjendje të ekonomisë në të cilën disa faktorë të prodhimit nuk përdoren në prodhimin e të mirave dhe të shërbimeve. Pra, papunësia ekziston atëherë kur nuk kemi produkt potencial, domethënë se nuk kemi një përdorim të plotë të të gjithë faktorëve të prodhimit, si të punës, kapitalit, tokës apo aftësisë sipërmarrëse. (Naqellari 2007) Papunësia është e lidhur ngushtë me forcën punëtore, e cila përfaqëson atë pjesë te popullsisë së vendit që është në moshë pune, që janë të aftë të punojnë dhe kërkojnë të punojnë. Vështruar në përgjithësi, dallojmë papunësi të vullnetshme dhe papunësi të pavullnetshme ose të detyruar. Papunësia e vullnetshme ka të bëjë me zgjedhjen, përkatësisht vullnetin individual për punën si pasojë e ndryshimeve në pagesën e saj ose për arsye të tjera, ndërsa papunësia e detyruar ekziston për arsye të gjendjes shoqërore-ekonomike në të cilën operojnë individët, duke përfshirë strukturën e tregut, ndërhyrjen e qeverisë dhe nivelin e kërkesës agregate. Dhe, si pasojë e kësaj, nga mënyra e krijimit të papunësisë, dallojmë katër 21

22 lloje të papunësisë: papunësia e fërkimit (friksionale), papunësia strukturore, papunësia ciklike dhe papunësia sezonale. Figura 1: Llojet e papunësisë. Papunësi e vullnetshme Papunësi e detyrueshme Papunësia friksionale Papunësia strukturore Papunësia sezonale Papunësia ciklike Papunësia e fërkimit (friksionale) Papunësia friksionale është papunësia e përkohshme dhe e pashmangshme. Papunësia friksionale ekziston kur ka mospërputhje midis kërkesës dhe ofertës për punë. Kjo formë papunësie shkaktohet sepse njerëzit lëvizin ose ndryshojnë profesionin e tyre. Shumë punëtorë mund ta lënë punën dhe të kërkojnë një punë tjetër për arsye financiare dhe/ose ambicie personale.. Kalimi nga një punë në një tjetër mund të bëhet për shkak të pagës më të lartë, për të rritur pozitën profesionale, për të lëvizur nga një rajon i varfër në një rajon më të zhvilluar. Këtu përfshihet gjithashtu dhe mos angazhimi i menjëhershëm i studentëve në punë pas përfundimit të studimeve.në procesin e lëvizjes nga një punë në një tjetër, një person mund të humbasë disa ditë apo javë, pa pasoja të rënda personale ose shoqërore. Kjo mund të ndodhë për shkak të mungesës së njohurive nga ana e punëdhënësve në lidhje me disponueshmërinë e punëtorëve ose për shkak të mungesës së njohurive nga ana e punëtorëve se punësimi është në dispozicion në një vend të caktuar.pra, kemi të bëjmë me periudha të shkurtra të përvojave të papunësisë nga njerëzit që lëvizin nga një vend pune në një tjetër apo në tregun e punës. Tri gjëra e dallojnë papunësinë e fërkimit nga llojet e tjera të papunësisë. Së pari, ekzistojnë mjaft punë për ata që janë friksionalisht të papunë, pra, ka kërkesë të mjaftueshme për punë. Së dyti, ata individë, të cilët janë të papunë në mënyrë friksionale, zotërojnë aftësitë 22

23 e nevojshme për punët në dispozicion. Së treti, periudha e kërkimit të punës do të jetë relativisht e shkurtër. Në këto kushte, papunësia e fërkimit i ngjan një loje të karrigeve muzikore, në të cilat ka mjaft karrige me madhësi të barabarta për të gjithë lojtarët dhe ata vallëzojnë rreth tyre vetëm për një periudhë të shkurtër kohe.( Schiler 1997). Askush nuk e di me siguri në çfarë mase është friksional problemi i papunësisë. Shumica e ekonomistëve pajtohen që papunësia e fërkimit është përgjegjëse e vetme për një shkallë papunësie prej 2-3 për qind. Prandaj, përkufizimi ynë i punësimit të plotë duhet të lejojë të paktën këtë lloj papunësie, sepse papunësia friksionale është çdoherë prezente në një ekonomi dhe është një papunësi e vullnetshme Papunësia strukturore Papunësia strukturore shkaktohet nga përshtatjet strukturore të ekonomisë. Këto përshtatje sjellin ndryshime në kërkesën e tregut për mallra dhe shërbime, duke shkaktuar ndryshime në kërkesën për fuqi punëtore. Papunësia strukturore ndodh kur numri i punëve në dispozicion në tregun e punës është i pamjaftueshëm për të punuar gjithkush që do të dëshironte të punonte. Ajo shkaktohet nga mospërputhja midis aftësive të punëkërkuesve dhe kërkesës së punëve në dispozicion. Kjo, pra, është papunësia që krijohet prej përplasjes së kërkesës dhe ofertës për punë. Kërkesa për një lloj pune është rritur në një kohë që kërkesa për një lloj pune tjetër është ulur pa ndryshim në ofertë. (Naqellari 2007) Për shumë punëkërkues, periudha ndërmjet punëve mund të zvarritet për muaj të tërë apo edhe vite, sepse ata nuk kanë aftësitë e nevojshme që kërkojnë punëdhënësit. Shumica e papunësisë teknologjike mund të llogaritet si papunësi strukturore, çka do të thotë që më pak punëtorë do të nevojiten për të prodhuar nivelin e njëjtë të prodhimit për çdo vit. Papunësia strukturore është e ngjashme me një lojë të karrigeve muzikore në të cilën ka mjaftë karrige për të gjithë, por disa prej tyre janë shumë të vogla për t u ulur në to.( Schiler 1997) Kjo formë paraqet një shqetësim më serioz se papunësia e fërkimit dhe është e papajtueshme me çdo ide të punësimit të plotë. Nga përkufizimi i kësaj forme të papunësisë kuptojmë që kjo papunësi është një papunësi e detyrueshme, e cila gjithashtu gjendet thuajse në çdo ekonomi dhe një përqindje e vogël e kësaj papunësie lejohet në punësimin e plotë nga ekonomistët. 23

24 Papunësia ciklike Çdo ekonomi ka uljet dhe ngritjet e saj, të cilat njihen si ciklet e biznesit. Papunësia ciklike është ajo papunësi, e cila shkaktohet nga ndryshimi në fazat e ciklit të biznesit. Gjatë një rënieje, shkalla e papunësisë arrin 8,9 apo 10%. Gjatë Depresionit të Madh ( ), shkalla zyrtare e papunësisë u rrit në 25%, duke dhënë, kështu, një pasqyrë të qartë të papunësisë. Nëse lejojmë një shkallë të caktuar të papunësisë friksionale dhe strukturore, çdo gjë mbi shkallën e këtyre dy llojeve të papunësisë do të jetë papunësia ciklike. (Slavin 1999) Le të themi se shkalla e papunësisë friksionale dhe strukturore është 5%, nëse norma aktuale e papunësisë është 7,7%, norma ciklike e papunësisë është 2,7 %. Ekonomistët liberalë këmbëngulin se mund të arrijmë realisht shkallën e papunësisë deri në 4% në punësimin e plotë, ndërsa ekonomistët konservatorë konsiderojnë 6%, normën më të ulët të arritshme. Papunësia ciklike është një nga llojet më të rëndësishme dhe më të analizuara të papunësisë, me pasoja më të mëdha dhe gjithnjë më e pritshme. Edhe kjo papunësi, gjithashtu, i ngjan lojës së karrigeve muzikore, në të cilën numri i karrigeve është gjithmonë më i ulët se numri i lojtarëve. ( Schiler 1997) Kjo do të thotë se kjo papunësi është pasojë e mungesës së vendeve të lira të punës apo e një niveli të pamjaftueshëm të kërkesës agregate, që në esencë paraqet një papunësi të detyruar apo të pavullnetshme. Depresioni i Madh është shembulli më i mirë i papunësisë ciklike. Rritja drastike e shkallës së papunësisë, që filloi në vitin 1930, nuk ishte për shkak të ndonjë rritjeje në fërkime apo rënieje të papritur në aftësitë e punonjësve. Në vend të kësaj, normat e larta të papunësisë që vazhduan për një dekadë ishin për shkak të një rënieje të papritur të kërkesës së tregut për mallra dhe shërbime Papunësia sezonale Në çdo kohë, me qindra mijëra njerëz mund të jenë të papunë për shkak se puna e tyre është sezonale. Ajo është e lidhur me natyrën e produkteve të prodhuara që reflektohen në sasinë e tyre. Përgjithësisht, ky lloj i papunësisë shkaktohet nga dy faktorë: i pari, si rezultat i mospërputhjes së periudhës së prodhimit me periudhën e punës dhe, i dyti, nga faktorët kohorë sezonalë. (Naqellari 2007) Papunësia sezonale është e pranishme në degët e industrisë së ndërtimit, në bujqësi, në shërbime, në turizëm, etj., sepse në këto degë karakteri stinor i prodhimit dhe kushtet e 24

25 motit parapërcaktojnë edhe kërkesën për punë. Papunësia sezonale është një lloj i papunësisë së vullnetshme, pa pasojat e papunësisë ciklike ose strukturore dhe është më e ulët se papunësia friksionale dhe strukturore. 2.2 Raporti mes papunësisë dhe inflacionit Në vitin 1958, Phillips (1958) konkludon grafikisht një lidhje të rëndësishme inverse midis ndryshimit në paga dhe normës së papunësisë. Ai tregoi se sa më i lartë është ndryshimi në paga aq më e ulët do të jetë norma e papunësisë dhe anasjelltas. Bazuar në konkluzionin deduktiv të Phillips-it, Samuelson dhe Solow (1960) gjejnë një marrëdhënie empirike midis normës së inflacionit dhe normës së papunësisë në SHBA. Kjo marrëdhënie është e ngjashme me gjetjet e Phillips-it, që ndryshimi pozitiv në normën e inflacionit do të shkaktojë një ndryshim negativ në normën e papunësisë dhe anasjelltas. Samuelson dhe Solow (1960) sugjerojnë se ndjekja e një ekspansioni monetar apo fiskal për të rritur inflacionin është një mënyrë efektive për të arritur, në këmbim, një normë më të ulët të papunësisë. Por, duke mbiushtruar këtë masë mund të krijohet inflacion i tepërt, gjë që mund të rrezikojë stabilitetin makroekonomik të një vendi. Sipas M. Friedman (1977) lidhja midis inflacionit dhe papunësisë ka kaluar nëpër tre hapa. Hapi i parë ka qenë pranimi i një trade-off të qëndrueshëm apo i një lidhjeje inverse midis inflacionit dhe papunësisë (kurba e qëndrueshme e Philipsit). Hapi i dytë ka qenë paraqitja e pritjeve të inflacionit, si një variabël që ka ndryshuar lakoren afatshkurtër të Filipsit dhe normën natyrore të papunësisë, duke përcaktuar lakoren vertikale afatgjatë të Philipsit. Hapi i tretë është shkaktuar nga një fenomen empirik i një relacioni të dukshëm pozitiv midis inflacionit dhe papunësisë. Hapi i parë: Pjerrësia negative e lakores së Filipsit Hapi i parë ka qenë pranimi i hipotezës nga A.W. Philips (1958), se ekziston një relacion i qëndrueshëm negativ midis nivelit të papunësisë dhe normës së ndryshimit të 25

26 pagave niveli i lartë i papunësisë shoqërohet me uljen e pagave, ndërsa niveli i ulët i papunësisë me rritjen e pagave. Ndryshimi i pagave ishte i lidhur me ndryshimin e çmimeve. Figura 2: Lakorja e Philips-it. Burimi: Milton Friedman, Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, The Journal of Political Economy, Vol. 85, No. 3 (Jun., 1977), Kjo lidhje është interpretuar gjerësisht nga politikëbërësit. Ata mund të zgjidhnin një nivel të ulët të papunësisë në U L, dhe në këtë rast do të duhej të pranonin një normë inflacioni më të lartë në nivelin A. Ata do të ndërmerrnin ndonjë politikë monetare, fiskale apo tjetër, për të prodhuar nivelin e kërkuar të kërkesës agregate për të arritur U L. Ata gjithashtu mund të zgjedhin një nivel të lartë të papunësisë për uljen e inflacionit. (U 0 për inflacion zero, U H për deflacion). Gjatë vendimeve të tyre ata kanë marrë parasysh fitimet dhe humbjet nga inflacioni dhe papunësia për të lehtësuar zgjedhjet e një trade-off (relacioni invers) të duhur. Mirëpo vlerësimet empirike të lakores së Philips-it, nuk kanë qenë të kënaqshme sepse norma e inflacionit që mendohej e qëndrueshme në një nivel të caktuar të papunësisë nuk qëndroi fikse. Në rrethanat e periudhës pas Luftës së Dytë Botërore, normat e inflacionit që më parë shoqëroheshin me nivel të ulët të papunësisë, tani shoqëroheshin me norma të larta të papunësisë, duke u arritur një nivel i padëshiruar i stagflacionit. Ulja e papunësisë, në të vërtetë, nënkupton presion për paga reale më të larta por paga reale mund të jetë e lartë edhe pse paga nominale është e ulët, në qoftë se çmimet janë ende të ulëta. Në mënyrë të ngjashme, papunësia e lartë nënkupton presion për paga reale të 26

27 ulëta, por paga reale mund të jetë e ulët, edhe pse paga nominale është e lartë, në qoftë se çmimet janë ende të larta. Hapi i dytë: Hipotezat e normës natyrore E.S. Phelps (1967, 1970) dhe M. Friedman ( 1968) zhvilluan hipoteza alternative, të cilat dallonin efektet afatshkurtëra dhe afatgjata të një ndryshimi të papritur në kërkesën agregate nominale. Në qoftë se, për shembull supozojmë një rritje të papritur të kërkesës agregate, prodhuesit do të prodhojnë më tepër për të shitur pasi ata perceptojnë se do të rriten çmimet e tregut në të ardhmen. Do të jenë të gatshëm të paguajnë paga nominale më të larta, për të tërhequr punëtorë shtesë. Pagat më të larta nominale nënkuptojnë paga reale më të ulëta me rritjen e çmimeve. Ndërsa për punëtorët, situata është ndryshe. Rritjen e pagave nominale, ata mund ta perceptojnë si rritje të pagave reale, dhe kështu do të kemi rritje të ofertës së punës. Mirëpo, kjo gjendje do të jetë kalimtare, e përkohëshme, pasi me vazhdimin e rritjes së kërkesës agregate dhe rritjen e çmimeve, perceptimet do të përshtaten me realitetin. Në këtë mënyrë, efekti fillestar do të zhduket, punëtorët dhe punëdhënësit do të gjenden përballë kontratave të papërshtatshme, dhe niveli i punësimit do të kthehet në treguesit e mëparshëm. Figura 3: Lakorja e Philips-it, bazuar në pritjet e inflacionit. Burimi: Milton Friedman, Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, The Journal of Political Economy, Vol. 85, No. 3 (Jun., 1977),

28 Duke filluar nga pika E, me rritjen e normës së inflacionit nga A në B, niveli i papunësisë do të ulet në U L në pikën F. Pastaj kur perceptimet përshtaten me realitetin, niveli i papunësisë kthehet në nivelin fillestar, tani me inflacion më të lartë në pikën G. Kjo do me thënë që nuk ka një trade off të qëndrueshëm midis inflacionit dhe papunësisë, por ekziston një normë natyrore e papunësisë (U N ), e cila është në përputhje me forcat reale dhe perceptime të sakta. Papunësia mund të mbahet poshtë atij niveli vetëm nëpërmjet përshpejtimit të inflacionit. Hapi i tretë: Pjerrësia pozitive e lakores së Philips-it Gjatë viteve 90, inflacioni i lartë u shoqërua me papunësi të lartë dhe gjatë kësaj periudhe, lakorja e Philips-it ka patur pjerrësi pozitive, pra, nuk ka qenë vertikale. Hapi i dytë i sqaruar më lartë, u ndikua nga dy zhvillime të mëdha në teorinë ekonomike: analiza e informacioneve jo të plota dhe kostoja e përvetësimit të tyre, si dhe roli i kapitalit human në përcaktimin e formës së kontratave të punës. Ndërsa hapi i tretë u ndikua nga një zhvillim tjetër i rëndësishëm që është aplikimi i analizave ekonomike në sjelljen politike. Lidhja e dukshme pozitive midis inflacionit dhe papunësisë ka qenë burim i shqetësimeve të mëdha të politikëbërësve qeveritarë gjatë kësaj periudhe. Në një fjalim të Kryeministrit të Britanisë së Madhe Callaghan, ndër të tjera thuhet: Për të kaluar rrugën e një recesioni dhe për të rritur punësimin duhet që të shkurtojmë taksat dhe të rrisim shpenzimet qeveritare. Figura më poshtë paraqet ndryshimet e lidhjeve midis normave të inflacionit dhe papunësisë gjatë viteve 90 në shtatë vende të industrializuara. Siç shihet, deri në vitet ka patur lidhje negative, ndërsa mbas kësaj periudhe, të dyja kanë lëvizur në drejtim të njëjtë. Gjatë një periudhe të gjatë kohore edhe me lakoren pozitive të Philips-it mund të ndodhë si me një fenomen kalimtar, i cili do të zhduket kur agjentët ekonomikë të përshtasin jo vetëm pritjet e tyre, por edhe marrëveshjet e tyre politike dhe institucionale në një realitet të ri. 28

29 Figura 4: Normat mesatare të inflacionit dhe papunësisë ( ). Burimi: Milton Friedman, Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, The Journal of Political Economy, Vol. 85, No. 3 (Jun., 1977), Phillips (1998) sqaron lidhjen negative midis inflacionit dhe papunësisë. Kur qeveria ndërmer hapa për të reduktuar papunësinë rrjedha e parasë (oferta) rritet nga qeveria për të përmirësuar nivelin e konsumit të popullsisë. Kjo rrit normën e inflacionit. Kur qeveria përpiqet të kontrollojë normën e inflacionit, papunësia do të rritet. Prandaj, ekziston një trade off midis këtyre dy variablave. Sipas Farnham (2009), kurba e Phillips-it është një progres i ciklit ekonomik, që përbëhet nga disa faza. Për shembull, duke filluar ekonominë me një recesion, do të ketë një tepricë të punës për shkak të fuqisë së tepërt punëtore. Pasi ekonomia hyn në fazën e rimëkëmbjes, rritja e kërkesës agregate do të përmirësojë shkallën e punësimit. Rritja në paga në mënyrë vazhduar dhe të ngadaltë do të ndjekë rritjen e kërkesës agregate. Rritja e pagave apo kostove të prodhimit do të transmetohet tek konsumatorët në formën e çmimeve më të larta. Prandaj, një normë e ulët e papunësisë do të sjellë një rritje në normën e inflacionit. Marrëdhënia e kurbës së Phillips-it është mbajtur e vërtetë gjatë viteve 1950 dhe 1960 (Grifiths dhe Wall, 1999). Megjithatë, prania e stagflacionit gjatë periudhës në Britaninë e Madhe dhe në Francë, e ndërpreu marrëdhënien inverse në kurbën e Phillips-it (Ormerod et al., 2009). Shfaqja e njëkohshme e ekonomive në stanjacion ekonomik dhe rritja 29

30 e inflacionit dëmtoi zbatueshmërinë teorike të kurbës së Phillips-it, megjithëse sipas Friedman (1968), kurba afatgjatë e Phillips-it është menduar të jetë vertikale pasi shkalla e papunësisë gjithmonë kthehet në normën e saj natyrore në periudhë afatgjatë. Nga ana tjetër, Sargent (1973) propozon se, përkundrazi, kurba e Phillips-it nuk është e zbatueshme për ekonominë reale pasi politika pasive monetare ose kuadri i pandryshueshëm makroekonomik është në gjendje të qetësojë paratë ekzogjene. Padyshim, kjo pyetje është një nga temat më të diskutueshme në misterin makroekonomik. Në vitin 2010, Chen Jie (2010) ka vlerësuar marrëdhëniet mes shkallës së papunësisë dhe normës së inflacionit duke ndjekur modelin e përcaktuar të kurbës së Phillips-it. Ai gjeti se ka pasur një marrëdhënie të rëndësishme midis normës së papunësisë dhe normës së inflacionit në Kinë si kurba afatshkurtër e Phillips-it. Në të kundërtën, Scheibe dhe Vines (2005) vlerësojnë një kurbë afatgjatë vertikale të Phillips-it në Kinë, duke shqyrtuar të dhënat tremujore nga 1988 në Ata kanë vërejtur se hendeku i prodhimit, këmbimet valutore dhe pritshmëria e inflacionit luajnë rol të rëndësishëm për të shpjeguar shkallën e inflacionit. Ata, gjithashtu mendojnë se një kurbë largpamëse e Phillips-it është më e rëndësishme se një kurbë e prapambetur e Philips-it në kërkim të kësaj marëdhënieje. Pavarësisht nga rënia e vazhdueshme në shkallën e papunësisë, norma e inflacionit nuk u përshpejtua, të paktën gjatë , ashtu siç kishte parashikuar kurba e Phillips-it. Në fakt, deri më 1998 "titulli" i përgjithshëm i inflacionit (duke përfshirë çmimet e ushqimit dhe energjisë) u ngadalësua në vend që të përshpejtohej. Prej atëherë e deri në fund të viteve 2000, inflacioni total u përshpejtua, me të vërtetë, më shumë se dyfish për Indeksin e Çmimeve të Konsumit (CPI) dhe deflatori për Shpenzimet e Konsumit Personal (PCE). Megjithatë, Fed (Banka Qëndorore e SHBA) e hodhi poshtë këtë si të parëndësishme për misionin e saj, duke e konsideruar përshpejtimin e inflacionit pas vitit 1998 si rezultat i çmimeve të larta të energjisë dhe jo si rezultat i kërkesës së tepërt agregate. Sjellja dashamirëse e inflacionit në fund të viteve 1990 ngre pyetjen nëse inflacioni i fundviteve 1990 mund të shpjegohet me modelin e inflacionit që u zhvillua në fund të viteve 1970, apo është i nevojshëm një model apo një qasje e re? A e zhvendos kurba e Phillips-it qëndrimin e saj apo edhe zhduket krejtësisht? 30

31 Ndryshimi i dytë i sjelljes ishte rritja e produktivitetit pas vitit Kjo kontribuoi në fund të viteve 1990 në një bum ekonomik në mënyrë direkte dhe indirekte. Efekti i drejtpërdrejtë ishte rritja e normës së rritjes së prodhimit potencial. Kjo ndodh, për çdo rritje të caktuar në inputet e punës dhe në këtë mënyrë, me ngushtimin e tregut të punës, përshpejtimi i rritjes së produktivitetit (nga 1.4 përqind në vit, në në 2.6 përqind gjatë ) ka shtuar 1.2 përqind të rritjes të prodhimit potencial dhe rritje në normën e rritjes së prodhimit aktual që mund të arrihet me një presion të dhënë inflacionist. Efekti i tërthortë ishte më delikat. Një përshpejtim i rritjes së produktivitetit që nuk përputhet me një përshpejtim të barabartë të rritjes së pagave reale, sipas definicionit, do të zvogëlojë pjesën e të ardhurave të punës, duke vënë presion në rënie mbi inflacionin për ndonjë shkallë të caktuar të ngushtësisë së tregut të punës. Kanali i tërthortë do të ishte simetrik dhe i kundërt me presionin e lartë në pjesën e punës që ndodhi pas vitit 1972, me ngadalësimin e rritjes së produktivitetit. Sipas kësaj, ndikimi i tërthortë i kanalit do të pritet të jetë i përkohshëm dhe përfundimisht rritja e pagave reale do të pritet të përshpejtohet me të njëjtën shumë, ashtu si ndryshimi i produktivitetit, nëse pjesa e punës është konstante për një afat të gjatë. Debatet lidhur me burimet e inflacionit të ulët në fund të viteve 1990 mund të ndahen në dy grupe. Një grup që argumenton se "Lakorja e Phillips-it është e vdekur" dhe tjetri që mbron pikëpamjen e mëparshme që "Lakorja e Phillips-it është gjallë". Grupi i parë përbëhej nga dy nëngrupe. Së pari, kishte ndodhur një revolucion dhe kishte ardhur një "Ekonomi e Re", në të cilën rritja e shpejtë e prodhimit të produkteve të teknologjisë së lartë, shumica e të cilave u shoqëruan me rënie të vazhdueshme të çmimeve, kishte dhënë kufizimet e kapacitetit të mëparshëm të vjetëruar të lidhur me kurbën e Phillips-it, ndërsa globalizimi kishte ofruar produkte të teknologjisë së ulët në sasi pafund dhe çmime gjithnjë e më të ulëta. Ndërsa nëngrupi i dytë argumentoi mbi arsyet ekonometrike që NAIRU (Norma e inflacionit Jopërshpejtues të Papunësisë), hipoteza e normës natyrore, dhe lakorja afatshkurtër e Phillips-it kurrë nuk kishte ekzistuar, madje as para vitit1995. Grupi në rritje i punimeve që kanë mbrojtur lakoren e Phillipits si të"gjallë", përgjithësisht paraqesin një kombinim lidhur me modelin e inflacionit të zhvilluar nga Gordon (1982) dhe Gordon-King (1982), të kombinuar me një lejim për NAIRU që të ndryshojnë me kalimin e kohës (të TV-NAIRU), siç u zhvilluan nga Gordon (1995, 1997, 1998) bazuar në hulumtimet fillestare nga Staiger-Stock-Watson (1997). Në këtë punë, një 31

32 shpjegim qendror i inflacionit të ulët në fund të viteve 1990 bëhet një rënie e konsiderueshme në NAIRU mes viteve 1980 dhe më vonë. Gordon (1998) thekson një sërë goditje të ofertës, veçanërisht çmimet relative të ushqimit, energjisë dhe importet në vitin 1982, si edhe dy elemente të tjera të ofertës, sjelljen e çmimit relativ të kompjuterëve dhe të shërbimeve të kujdesit mjekësor. Ball-Moffitt (2001), Koenig (2000), Brayton-Roberts-Williams (1999), dhe Staiger-Stock- Watson (2001) theksojnë rolin e ringjalljes së rritjes së produktivitetit në mbajtjen poshtë të inflacionit, në disa punime drejtpërdrejt dhe në disa të tjera përmes një rritjeje të marzheve të fitimit që bëhet e mundur nga një vonesë në rritjen e pagave reale pas përshpejtimit të produktivitetit. Karanassou, Sala dhe Snower (2003) kanë shqyrtuar lidhjen empirike afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë, duke përdorur studimin me të dhëna panel për vendet evropiane. Ata konkluduan se ekziston një trade off afatgjatë mes inflacionit dhe papunësisë në rastin e vendeve evropiane. Beyer dhe Farmer (2007) kanë hetuar lidhjen mes papunësisë dhe inflacionit duke përdorur bazën e të dhënave për SHBA nga viti Ata gjetën se ekziston një marrëdhënie e drejtpërdrejtë midis inflacionit dhe papunësisë në SHBA në afat të gjatë. Studimet e bëra nga Schreiber dhe Wolters (2007) dhe Franz (2005) analizojnë nëse mbizotëron një trade off afatgjatë mes inflacionit dhe papunësisë në Gjermani, apo nëse ekziston marrëdhënie pozitive midis tyre. Të dyja studimet arritën në përfundimin se në rastin e Gjermanisë ekziston një lidhje e anasjellë ndërmjet inflacionit dhe papunësisë në afat të gjatë. Berentsen, Menzio dhe Wright (2008) kanë hulumtuar marrëdhënien mes inflacionit dhe papunësisë për SHBA për periudhën 1955 deri në vitin Ata arritën në përfundim se nuk ekziston marrëdhënie pozitive midis inflacionit dhe papunësisë, dhe gjithashtu e gjetën këtë lidhje pozitive pas filtrimit nga frekuenca më e lartë e lëvizjeve. Popoviq (2009) ka kryer një hulumtim mbi inflacionin dhe papunësinë në BE: analizë krahasuese e rregullsisë Phillips përmes analizës së korrelacionit mes papunësisë dhe inflacionit në BE, për periudhën Përmes saj u gjet se koeficienti linear i korrelacionit midis tyre është negativ. Ai arriti në përfundimin se lidhja midis papunësisë dhe inflacionit është e moderuar dhe negative. 32

33 Ansari, Mohamad dhe Alias et al. (2011) shfrytëzuan analizën e korrelacionit në seri kohore të shumëllojshme mes normës së inflacionit dhe nivelit të punësimit me produktin e brendshëm bruto. Ata përdorin të dhëna në seri kohore për vitin 1982 deri në vitin 2006, në Malajzi duke përdorur teknikat ekonometrike Unit Root Test, Co-integration Test dhe Granger Causality Test. Rezultatet tregojnë se në testin Unit Root, të gjitha variablat janë të palëvizshme apo stacionare në diferencën e pare. Johansen Co-integration tregon se PBB dhe variablat shpjeguese lëvizin afër për të arritur ekuilibrin afatgjatë. Rezultatet e përgjithshme tregojnë se inflacioni dhe punësimi kanë lidhje të drejtë me Prodhimin e Brendshëm Bruto në afat të shkurtër. Aminu dhe Anono (2012) kanë realizuar një studim mbi marrëdhëniet mes papunësisë dhe inflacionit. Ata përdorën OLS, ADF për rrënjë njësi (unit root), shkakësia Granger(Granger causality_, Johansen co- integration, teknikat ARCH dhe GARCH. Studimi zbuloi lidhjen negative ndërmjet papunësisë dhe inflacionit dhe nuk gjeti asnjë shkakësi midis papunësisë dhe inflacionit, ndonëse gjetën se ekziston një marrëdhënie afatgjatë mes dy fenomeneve në Nigeri. Chu, et al. (2013) analizuan efektet e inflacionit në periudhë afatgjatë, midis papunësisë dhe rritjes ekonomike. Ky studim ka prezantuar kërkesën për para nëpërmjet kufizimeve në një cash-in-advance (CIA) dhe investimeve në R & D përmes modelit Schumpeterian të rritjes në përputhje me fërkimet në tregun e punës. Duke pasur parasysh kufizimet e CIA-s për R & D, një inflacion i lartë që rrit koston oportune të mbajtjes së parave të gatshme çon në një rënie në inovacion dhe rritje ekonomike, e cila nga ana tjetër redukton tregun e punës dhe rrit papunësinë. Në përmbledhje, modeli parashikon një marrëdhënie pozitive midis inflacionit dhe papunësisë, një lidhje negative midis inflacionit dhe R & D, dhe një lidhje negative midis inflacionit dhe rritjes ekonomike. Këto parashikime teorike janë në përputhje me disa prova empirike të kohëve të fundit. Prandaj, kur inflacioni është një variabël themelore që ndikon në ekonomi, papunësia dhe rritja ekonomike ekspozojnë një marrëdhënie negative. Rënia e kërkim zhvillimit ul numrin e vendeve të lira të tregut të punës në plan afatgjatë, duke shkaktuar një efekt pozitiv mbi papunësinë afatgjatë. Me fjalë të tjera, për shkak të reduktimit të tregut të punës, një inflacion i lartë rrit papunësinë. Kjo marrëdhënie pozitive afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë është në përputhje me marrëdhëniet empirike, bazuar në të 33

34 dhënat e SHBA-së të dokumentuara në Irlandë (1999) nga Beyer dhe Farmer (2007) dhe Berentsen et al. (2011). Umari dhe Razaullah (2013) gjetën ndikimin e PBB-së dhe inflacionit në normën e papunësisë në Pakistan. Ata kanë përdorur të dhëna në seri kohore që nga viti 2000 deri në 2010,. Rezultatet tregojnë një korrelacion negativ mes inflacionit,pbb-së dhe papunësisë. Punime të cilat kanë analizuar pikërisht lidhjen midis shkallës së inflacionit dhe rritjes ekonomike në shkallën e papunësisë janë bërë dhe nga Thayaparan (2014),Wajid dhe Kalim (2013), Umair dhe Raza U. (2013), Herman (2010), etj. Thayaparan (2014) shqyrtoi efektin e inflacionit dhe të rritjes ekonomike në papunësinë në Sri Lanka për periudhën Ai, gjithashtu, analizoi shkallën e inflacionit dhe të rritjes ekonomike në varësi të normës së papunësisë, duke përdorur regresion të shumëfishtë dhe Augmented Dicky Fuller test, Lag length criteria, Johansen test for Co-integration, Vector error correction model dhe Granger causality test. Rezultatet shënojnë një lidhje të qëndrueshme midis këtyre variablave dhe gjithashtu që PBB-ja dhe inflacioni kanë ndikim të rëndësishëm negativ në papunësinë në Sri Lanka. Wajid dhe Kalim (2013) kanë shqyrtuar ndikimin e inflacionit dhe rritjes ekonomike së bashku me hapjen e tregtisë dhe popullsisë urbane, mbi papunësinë e Pakistanit, për periudhën Ky studim ka përdorur Augmented Dickey Fuller Test (1981) dhe gjen një marrëdhënie afatgjatë mes papunësisë, inflacionit, rritjes ekonomike, hapjes tregtare dhe popullsisë urbane. Ky studim arrin në përfundimin se inflacioni në mënyrë të konsiderueshme rrit papunësinë në afat të gjatë; rritja ekonomike ka një ndikim të rëndësishëm negativ në papunësi në plan afatgjatë dhe afatshkurtër, dhe ndikimi i hapjes së tregtisë mbi papunësinë është pozitiv dhe i parëndësishëm në afat të gjatë, por ky ndikim bëhet i rëndësishëm në afat të shkurtër. Umair dhe Raza U. (2013) kanë shqyrtuar ndikimin e inflacionit në PBB dhe normën e papunësisë në Pakistan. Ky ishte një studim i thellë për periudhën Studimi kërkimor është bërë në bazë të korrelacionit, analizës së regresionit, t-test dhe modelit ANOVA. Rezultati përfundimtar i studimit, duke shfrytëzuar analizën e korelacionit, është se ndikimi i inflacionit është i parëndësishëm për PBB-në dhe ekziston një korrelacion negativ mes inflacionit dhe papunësisë 34

35 Herman (2010) ka analizuar marrëdhënien mes inflacionit dhe papunësisë në Rumani, gjatë vitit 1990 dhe Rezultatet e këtij hulumtimi tregojnë se, në Rumani, në afat të gjatë nuk mund të identifikohet një marrëdhënie e qëndrueshme dhe statistikisht e rëndësishme midis inflacionit dhe papunësisë. Sipas këtij studimi, kjo është e mundur vetëm në afat të shkurtër kohor. Shamloo (2011) analizoi dinamikën e inflacionit në IRJ të Maqedonisë në vitet 2005 dhe 2011, duke shfrytëzuar tri metoda sasiore për të studiuar dinamikën e inflacionit Dynamic Model Factor, një Model Vector Error Correction (VECM), dhe duke shfrytëzuar lakoren e Kejnsianistëve të rinj të Phillips-it, për të vlerësuar performancën e tyre përkatëse të parashikimit. Ky studim gjeti një lidhje të fortë bashkintegruese midis inflacionit të brendshëm, prodhimit, normës bazë të interesit, dhe inflacionit në Eurozonë dhe argumentoi se kjo lidhje sugjeron ekzistencën e të paktën një autonomie monetare, pavarësisht kursit të këmbimit të fiksuar në Maqedoni. Joshefski dhe Lazarov (2012) testojnë lakoren e Philips-it të Keynesianistëve të rinj për inflacionin dhe papunësinë dhe propozimin e jo-neutralitetit të parave për periudhën kohore ( ). Në këtë studim ata nuk gjetën ndonjë marrëdhënie statistikisht të rëndësishme mes inflacionit dhe papunësisë, qoftë edhe në kurbën klasike të Philips-it. Sipas tyre nëse kthehemi dhe shohim disa hetime të rëndësishme empirike në këtë fushë mund të konkludojmë se lidhja e njohur inverse mes papunësisë dhe inflacionit qëndron vetëm nën disa kushte të veçanta. Një nga shpjegimet është se marrëdhënia midis papunësisë dhe inflacionit është e zbatueshme vetëm në ekonomi të mëdha me themele të mirëvendosura të ekonomisë së tregut, sidomos në tregun e punës dhe kapitalit në periudhë të gjatë kohore. Duke qenë një ekonomi pas periudhës së tranzicionit, Maqedonia nuk është pjesë e atij grupi vendesh. Në këtë kontekst, Banka Qendrore e Maqedonisë nuk është në gjendje të moderojë nivelin e inflacionit lidhur me papunësinë, ashtu siç mund të veprojë Fed. Dritsaki (2013) hetoi lidhjen midis inflacionit dhe papunësisë në Greqi duke përdorur të dhëna vjetore nga viti 1980 deri në vitin Për të shqyrtuar marrëdhënien afatgjatë për rastin e Greqisë, ai përdori testin e kointegrimit Johansen dhe Granger duke përdorur modelin VAR dhe gjeti një marrëdhënie afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë për rastin e Greqisë. 35

36 Ndërsa Shahid (2014) analizoi ndikimin e inflacionit dhe papunësisë në rritjen ekonomike në Pakistan. Të dhënat e serive kohore të përdorura për periudhën kohore prej vitit 1980 deri 2010 rezultuan në lidhje afatgjatë midis variablave. Velev (2015) shqyrtoi marrëdhënien shkak-pasojë midis shkallës së papunësisë dhe normës së inflacionit në Bullgari. Analiza statistikore është kryer duke përdorur të dhëna mujore dhe vjetore. Është bërë një krahasim në lidhje me rezultatet e fituara për Bullgarinë dhe Bashkimin Evropian (28 vende). Sipas tij ekziston një marrëdhënie e rëndësishme mes normave të inflacionit dhe papunësisë në shumicën e këtyre vendeve. Politika aktualisht dominuese në shumicën e vendeve, përmban përdorimin e papunësisë, si një instrument për të kontrolluar inflacionin dhe anasjelltas, ulja e inflacionit është e lidhur zakonisht me një rritje të papunësisë. Analiza makroekonomike provon se ka një lidhje të caktuar midis normave të papunësisë dhe inflacionit (Savov, Mirkovich, Kazakov, Yotova, Geçev, Statev, Rakarova, Atanasov, 1998). Marrëdhënia negative mes tyre përfaqësohet grafikisht nga lakorja afatshkurtër e Philips-it. Ai konkludon që për rastin e Bullgarisë nuk ka një marrëdhënie të rreptë dhe uniforme midis normave të papunësisë dhe inflacionit në vend. Ajo ka manifestime të ndryshme gjatë çdo faze të caktuar të ciklit ekonomik. Një marrëdhënie pozitive midis papunësisë dhe inflacionit në ekonominë bullgare u vu re gjatë periudhës së gjallërimit dhe rritjes ( ). Një marrëdhënie negative midis dy variablave në ekonominë bullgare është raportuar gjatë periudhave të rënies ekonomike ( ), të rritjes së qëndrueshme ( ) dhe të rënies së konsiderueshme ( ). Marrëdhëniet mes papunësisë dhe inflacionit kanë një karakter statistikor dhe si të tilla janë të pasigurta dhe ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në rrjedhën e kohës dhe gjatë fazave të ndryshme të ciklit ekonomik. Marrëdhëniet mes dy treguesve mund të jenë një mjet i dobishëm parashikimi, por me kusht që paqëndrueshmëria ekzistuese të merret në konsideratë. Kur politikat makroekonomike (politikat aktive dhe pasive në tregun e punës, politikat anti-inflacioniste) janë dizejnuar dhe zbatohen, marrëdhëniet komplekse dhe të ndryshueshme që ekzistojnë mes papunësisë dhe inflacionit duhet të merren në konsideratë. Bhattarai (2016), duke shfrytëzuar Cointegration dhe testet Granger të shkakësisë, sugjeron që ka një marrëdhënie afatgjatë midis këtyre dy variablave në ekonomitë e OECD- 36

37 së. Përderisa shkalla e papunësisë ndryshon në radhët e këtyre ekonomive, normat e inflacionit kanë qenë të qëndrueshme dhe të ulëta si pasojë e politikave të miratuara në to, gjatë dy dekadave të fundit. Lakorja e Phillips-it është ende statistikisht e rëndësishme për 28 nga 35 prej këtyre ekonomive të OECD-së, duke shfrytëzuar modelin VAR, me të dhëna panel për periudhën Një vështrim bashkëkohor i marrëdhënies midis inflacionit dhe papunësisë Snower (2015) ka bërë një vështrim të marrëdhënies midis inflacionit dhe papunësisë, e cila paraqet një çështje mjaft të diskutueshme në studimet makroekonomike. Ai thekson që kriza e madhe financiare e vitit ka gjeneruar dy sfida të mëdha në rrjedhën e të menduarit të kurbës së Phillips-it. E para është misteri i "mungesës së deflacionit, inflacioni ka rënë shumë më pak nga sa do të pritej, në bazë të mendimit konvencional, nga rritja dramatike e papunësisë dhe ulja e rritjes së prodhimit. E dyta është misteri i "mungesës së shërimit ", outputi mbetet shumë më poshtë prirjes së tij para krizës. Asnjëri prej këtyre fenomeneve nuk shpjegohet bindshëm me teorinë dominuese të një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë, siç na tregon kurba e Phillips-it (versioni më i popullarizuar aktualisht është kurba Neo- Keynesiane e Phillips-it). Sipas kësaj teorie, inflacioni është i qëndrueshëm kur papunësia është në normën e saj natyrore, por inflacioni bie (ose ngrihet) pa kufij, kur papunësia është mbi (ose nën) këtë normë natyrore, e cila supozohet të jetë e arsyeshme dhe e qëndrueshme me kalimin e kohës. Në këtë kontekst, duhej patur deflacion i konsiderueshmëm në përgjigje të krizës së madhe financiare. Në teorinë Neo- Keynesiane, kurba e Phillips-it rrjedh zakonisht nga modelet në të cilën tregjet ekuilibrohen menjëherë, duke lënë të kuptohet se prodhimi total duhej kthyer në prirjen e tij para krizës deri tani. Rritja e vazhdueshme e papunësisë evropiane në periudhën nuk ishte shoqëruar nga një rënie e konsiderueshme në normën e inflacionit. Kjo nuk ndodhi as gjatë normave jashtëzakonisht të ulëta të papunësisë në SHBA në periudhën , që nuk u shoqëruan nga një rritje e ndjeshme e inflacionit. Shkalla natyrore e papunësisë dhe karakteristika knife-edge (buzë-thike) e inflacionit u "zbulua" në fund të viteve 1960 dhe 37

38 fillim të viteve 1970, kur papunësia e ulët është shoqëruar me rritjen e inflacionit, por kjo periudhë nuk është e mjaftueshme për të krijuar një rregullsi të përjetshme empirike. Askush nuk e konteston se inflacioni përgjigjet në mënyrë dinamike ndaj goditjeve makroekonomike, por askush nuk duhet të konkludojë nga kjo se inflacioni rritet pa kufij kur papunësia është e ulët. Dëshmitë afatgjata na tregojnë që, së pari, shpesh ka raste kur inflacioni është i lidhur anasjelltas me papunësinë, ashtu siç kanë përjetuar shumë vende gjatë viteve Së dyti, ka raste kur inflacioni është i lidhur pozitivisht me papunësinë, siç shihet në periudhën në Shtetet e Bashkuara dhe vende të tjera. Dhe së treti, ka raste kur inflacioni nuk ndryshon me ndryshimin e normës së papunësisë, siç dëshmohet në fund të viteve 1990 në Shtetet e Bashkuara. Kjo do të thotë se nuk ka asnjë lidhje të përhershme monotonike midis inflacionit dhe papunësisë. Kjo nuk duhet të jetë e habitshme, pasi inflacioni dhe papunësia janë dy variabla endogjene në modelet makroekonomike dhe marrëdhëniet mes këtyre variablave endogjene varen nga lëkundjet e ofertës dhe kërkesës me të cilat po përballet ekonomia. Kur ekonomia kryesisht përjeton lëkundje të kërkesës, inflacioni është i lidhur anasjelltas me papunësinë (me inflacionin në rritje dhe papunësia bie në një ngritje ciklike, dhe e kundërta në një ulje ciklike). Por kur ekonomia është goditur kryesisht nga goditje të ofertës (siç janë tronditjet e çmimit të naftës e viteve 1970), inflacioni lidhet pozitivisht me papunësinë (me inflacionin dhe papunësinë në rritje me tkurrjen e kapaciteteve prodhuese dhe e kundërta, kur kapacitetet prodhuese zgjerohen). (shih, për shembull, Gordon, 1997). Por, kjo varësi e marrëdhënies së inflacionit me papunësinë kundrejt goditjeve të ofertës dhe kërkesës nuk do të thotë se rritet inflacioni ose se bie pa kufij, kur papunësia është e ulët apo e lartë. Një teori tjetër e madhe konvencionale e marrëdhënies midis inflacionit dhe papunësisë është "hysteresis", fenomeni që papunësia ka tendencë për të qenë e mbërthyer (e bllokuar) çfardo që të ndodhë (Blanchard dhe Summers, 1986). (Më formalisht, kjo nënkupton se shkalla aktuale e papunësisë është parashikuese e mirë e normës së ardhshme të papunësisë, në mungesë të ndonjë goditjeje të parashikueshme). Me fjalë të tjera, në mungesë të goditjeve, çdo normë e papunësisë, pa marrë parasysh nëse është e lartë apo e ulët, mund të jetë një ekuilibër afatgjatë dhe në këtë ekuilibër inflacioni mbetet i qëndrueshëm. 38

39 Në rast goditjesh të përkohshme, papunësia ndjek një shëtitje të rastit një rënie e përkohshme të biznesit, rrit papunësinë në një nivel më të lartë në një kohë të pacaktuar, një përmirësim i përkohshëm e zvogëlon papunësinë në mënyrë permanente. Për më tepër, në përgjigje të luhatjeve permanente të tregut të punës, papunësia rritet ose bie pa kufij. Për shembull, një përmirësim afatgjatë i produktivitetit (nuk krahasohet me një rritje proporcionale të pagave reale, si përvojë në Shtetet e Bashkuara gjatë disa dekadave të fundit) çon në një rënie të pafund të papunësisë. Papunësia nuk ndjek një shëtitje të rastit mbi periudha të gjata kohore në përgjigje të goditjeve të përkohshme. Në qoftë se ndodh kjo, atëherë vendet me siguri do të përjetojnë shkallën e papunësisë prej 100% ose 0%, nëse kemi pritur për një kohë të mjaftueshme. Por sigurisht që kjo nuk ndodh. Për të gjitha vendet, papunësia afatgjatë tenton të mbetet brenda një korridori relativisht të ngushtë, në përgjithësi mes të 1% dhe 15%. Për më tepër, tregjet e punës përjetojnë goditje permanente, por në përgjigje të kësaj papunësia nuk do të rritet ose të bjerë pa limit. Në një periudhë afatmesme (deri në dy apo tri dekada), dëshmitë e serive kohore mund të na çojnë të besojmë se papunësia ka një njësi-rrënjë (duke nënkuptuar hysteresis), por në një periudhë më të gjatë (pesë dekada ose më shumë) njësia-rrënjë zhduket. Ajo që është e përbashkët për të dyja teoritë e mësipërme është besimi që kurba e Phillips-it është vertikale në afat të gjatë. Për pritjet e vlerësuara të lakores së Phillips-it, lakorja e Phillips-it është vertikale në shkallën natyrore të papunësisë. Kjo shkallë e papunësisë është në përputhje me çdo normë të qëndrueshme të inflacionit. Për teorinë hysteresis, kurba Phillips është vertikale në çdo shkallë të papunësisë që ka përjetuar tregu i punës. Siç u diskutua më sipër, kjo lakore vertikale afatgjatë e Phillips-it është e lidhur me parashikime të supozuara. Pra, pse janë aq naivë ekonomistët me lakoren vertikale afatgjatë të Phillips-it? Arsyeja është se shumica e ekonomistëve pranojë dikotominë klasike, dmth. hipoteza se ndryshoret monetare dhe reale nuk janë të lidhura me njëra tjetrën në afat të gjatë. Në qoftë se dyfishojmë të gjitha pagat dhe çmimet në ekonomi, atëherë aktivitetet reale ekonomike të prodhimit, punësimit, konsumit, investimeve, dhe kështu me radhë mbeten të pandryshuara në afat të gjatë. Arsyeja është se aktivitetet ekonomike reale varen vetëm nga çmimet relative, jo nga çmimet absolute. Për shembull, konsumatorët nuk do të ndryshojnë konsumin e tyre, 39

40 kur të ardhurat e tyre monetare të rriten aq sa rriten çmimet e produkteve që ata blejnë. Për të njëjtën arsye, firmat nuk do të ndryshojnë prodhimin e tyre, kur pagat e tyre dhe çmimet e tjera të dhëna të rriten në mënyrë proporcionale me çmimet e produkteve që shesin. Për pasojë, nivelet e ekuilibrit të aktiviteteve reale ekonomike janë në përputhje me çdo normë të inflacionit. Për sa kohë që çmimet relative janë të pandryshuara, nuk do të bëjë asnjë ndryshim në shumat e prodhuara dhe të konsumuara, nëse inflacioni është i lartë apo i ulët. Kështu, paraja është "neutrale" në plan afatgjatë; ndryshimet në rritjen e ofertës së parasë (duke gjeneruar ndryshime të barabarta në inflacion) nuk kanë efekt mbi aktivitetet reale ekonomike. Ky argument, megjithatë, ka një të metë. Arsyeja është e thjeshtë. Kur inflacioni agregat rritet, çmimet relative bëhen më të paqëndrueshme, dmth sa më e lartë norma e inflacionit, aq më e madhe është ndryshueshmëria në çmimet relative. Edhe modelet e reja kejnësiane mund të gjenerojnë këtë rezultat. Kjo do të thotë se një rritje e inflacionit nuk duhet të kuptohet si një rritje proporcionale në të gjitha pagat dhe çmimet, të cilat do të kenë efekte reale ekonomike. Në vend të kësaj, ajo duhet të shihet si përgjegjëse për rritjen e pagave dhe shpërndarjes së çmimeve, e cila ka një numër efektesh reale. Me pak fjalë, paraja nuk është neutrale në afat të gjatë. Ndryshimet në rritjen afatgjatë të parave (duke gjeneruar ndryshime të barabarta në inflacionin afatgjatë) ndikojnë në veprimtarinë reale ekonomike për shkak të ndryshimeve të shkaktuara në shpërndarjen e çmimeve. Kështu, lakorja afatgjatë e Phillips-it nuk është vertikale. Për modelin e thjeshtë të Keynesianistëve të Rinj më lart, lidhja afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë është kryesisht me pjerrësi pozitive. Në praktikë, shpesh vërejmë një rënie në pjerrësinë e marrëdhënies afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë në përgjigje të goditjeve monetare. Sfida qëndron në shpjegimin e kësaj uljeje të pjerrësisë së marrëdhënies. Një numër modelesh të mundshme mikroekonomike dhe makroekonomike kanë rritur me sukses këtë sfidë. Këtu janë disa nga kandidatët e suksesshëm, së bashku me arsyetimet e tyre themelore. Skontimet hiperbolike - ekonomia e sjelljes ka paraqitur shumë dëshmi se normat afatshkurtra të zbritjeve janë shumë më të larta se sa ato afatgjata. (Normat afatshkurtra të 60% -70% janë të zakonshme në literaturë.) Kjo, në thelb, forcon efektin ulje çmimesh, duke nënkuptuar një lidhje negative midis inflacionit dhe 40

41 papunësisë me ritme të ulëta të inflacionit (shpesh nën 5%) dhe një marrëdhënie pozitive në normat e larta të inflacionit (Graham dhe Snower, 2013). Qarkullimi i punës dhe rritja e produktivitetit - në praktikë, tregjet e punës shpesh shfaqin norma të larta të qarkullimit të punës. Sa më e madhe shkalla e rritjes së produktivitetit, aq më e lartë norma reale e interesit, e cila gjithashtu forcon efektin e mësipërm të uljes së çmimeve. Si pasojë, për norma të arsyeshme të ulëta të inflacionit, rritja e inflacionit është e lidhur me një rënie të papunësisë (Snower dhe Tesfaselassie, 2015). Ngurtësia nominale në negociatat e pagave - në mungesë të një marrëveshjeje në negociatat e pagave, pozicioni i tërhequr, në përgjithësi varet nga paga nominale e rënë dakord paraprakisht. Rrjedhimisht, duke pasur parasysh mundësinë e vazhdueshme të një mosmarrëveshjeje të negociatave të pagave, një rritje në rritjen afatgjatë të parave (e lidhur me një rritje të inflacionit afatgjatë) çon në rënie të papunësisë (Holden, 2003). Ajo që kanë të përbashkët këto kontribute është se ato përshkruajnë një fenomen që mund të quhet "rritje nga fërkimi". Ndryshimet afatgjata të politikës monetare shkaktojnë ndryshime në inflacionin afatgjatë, por kjo rritje e çmimeve është subjekt i fërkimeve të ndryshme, që rrjedhin nga ngurtësitë nominale të përkohshme ose të përhershme. Për shkak të këtyre fërkimeve, pagat aktuale dhe çmimet vazhdojnë të ndjekin objektivat e tyre të ekuilibrit friksional, por ato kurrë nuk të arrijnë objektivat e tyre për shkak të ofertës së parasë që vazhdon të rritet dhe se fërkimet nominale mbeten operative. Për shkak të kësaj, ndryshimet e politikës monetare afatgjatë mund të kenë efekte reale. (Për një shpjegim më të hollësishëm, shih Karanassou, Sala dhe Snower, 2005, 2010). Këto dhe shkaqe të tjera, sidomos në kombinim me njëri-tjetrin, sugjerojnë që kurba e Phillips-it ka formën me të cilën paraqitet në figurën 5. 41

42 Figura 5: Marrëdhënia afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë. Burimi: Snower.J.D, A fresh look at the inflation-unemployment trade-off, European Central Bank, Kur shkalla e papunësisë është shumë e lartë, kurba e Phillips-it është e sheshtë, kështu që ndryshimet në normën e papunësisë janë të pashoqëruara me ndryshime të rëndësishme në inflacion (i cili është shumë i ulët). Kjo mund të quhet "Zona hysteresis", pasi një sërë normash të ndryshme të papunësisë (të larta) janë në përputhje me një inflacion të qëndrueshëm (të ulët). Në një nivel më të ulët të papunësisë, ekziston një marrëdhënie afatgjatë në rënie midis inflacionit dhe papunësisë, në përgjigje të ndryshimeve afatgjata në gjendjen e politikës monetare. Kjo mund të quhet "zona e një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë", duke përfaqësuar një trade-off klasik afatgjatë të identifikuar nga Phillips dhe të tjerët. Në nivele akoma më të ulëta të papunësisë, për një normë të inflacionit, kurba e Phillips-it kthehet vertikale. Kjo mund të konsiderohet si "zona e shkallës natyrore". Së fundi, për ritme më të larta të inflacionit, lakorja afatgjatë e Phillips-it merr një pjerrësi pozitive. Rritja e inflacionit gjeneron joefikasitet në mënyrë progresive më shumë në prodhim dhe konsum, të cilat dominojnë çdo efekt pozitiv në aktivitetin makroekonomik. Kështu, rritja e inflacionit, shkaktuar nga politika monetare ekspansioniste është e lidhur me rritjen e papunësisë. Kjo mund të quhet "Zona e stagflacionit". Me pak fjalë, lakorja afatgjate e Phillips-it ka një formë C, të sheshtë me ritme shumë të larta të papunësisë, rënie të pjerrësisë me ritme disi më të ulëta të papunësisë, vertikale për një gamë të inflacionit, kur shkalla e papunësisë është edhe më e ulët, dhe me pjerrësi 42

43 pozitive në norma të larta të inflacionit. Kjo formë C e lakores së Phillips-it përfaqëson lidhjen midis inflacionit dhe papunësisë që është gjeneruar nga ndryshimet afatgjata në gjendjen e politikës monetare, domethënë se ajo është një vijë e lakuar Phillips që rrjedh nga ndryshimet nga ana e kërkesës në aktivitetin ekonomik. Zona e shkallës natyrore është dëshmuar në Shtetet e Bashkuara dhe në disa vende evropiane në fund të viteve 1960 dhe në fillim të viteve Zona e stagflacionit është përjetuar nga vende të ndryshme në fund të viteve 1970 dhe fillim të viteve Në vitet 1980, Shtetet e Bashkuara dhe vende të ndryshme evropiane kanë hyrë në zonën e një tradeoff midis inflacionit dhe papunësisë. Së fundi, si pasojë e krizës së madhe financiare të , shumë vende në zhvillim kanë përjetuar zonën hysteresis. Për më tepër, forma C e lakores së Phillips-it mund të zhvendoset në përgjigje të goditjeve të ofertës (shih Gordon, 1997). Për shembull, ajo u zhvendos jashtë në shumë vende të Evropës kontinentale në përgjigje të goditjeve të çmimeve të naftës në vitet Ajo u zhvendos nga brenda në Shtetet e Bashkuara gjatë gjysmës së dytë të viteve 1990, në përgjigje të teknologjisë pozitive dhe goditjeve organizative. Kur ekonomia është në zonën e një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë, një zgjerim monetar afatgjatë çon në një rënie të përhershme të papunësisë. Por kjo rënie e papunësisë duhet të interpretohet si një lëvizje përgjatë pjerrësisë afatgjatë të lakores së Phillips, jo si një rënie në normën natyrore të papunësisë. E njëjta gjë vlen edhe për ndryshimet në papunësi në zonën e stagflacionit. Marrëdhëniet mes inflacionit dhe papunësisë mbeten një nga çështjet qendrore të makroekonomisë dhe ndikimi i politikës monetare në ekonominë reale mbetet një shqetësim dominues i politikës makroekonomike. 2.4 Lidhja mes papunësisë dhe rritjes ekonomike Studime të ndryshme kanë diskutuar lidhjen midis papunësisë dhe rritjes ekonomike. Shumica e këtyre studimeve tregojnë një lidhje negative midis papunësisë dhe rritjes ekonomike. 43

44 Është një realitet i thjeshtë ekonomik që numri i forcës punëtore ndikon drejtpërdrejt në rritjen e PBB-së të një vendi. Jo vetëm që forca punëtore rrit prodhimin e të mirave dhe shërbimeve, por shpie në rritjen e fuqisë blerëse, e cila gjithashtu sjell rritje ekonomike. Gjithashtu, lidhjen tradicionale negative midis papunësisë dhe rritjes ekonomike na e tregon edhe Ligji i Okunit, i cili tregon që kur ritmi i rritjes është mbi ritmin e prirjes prej 2.25%, norma e papunësisë bie. Veçanërisht, për çdo 1% rritje të PBB-së real mbi rritmin e prirjes që arrihet gjatë një viti, norma e papunësisë bie me 0.5% : U 0.5 ( Y 2.25) Ekonomistë të ndryshëm parashtrojnë pyetjen nëse ka ndikim në normën e rritjes afatgjatë niveli i papunësisë së një vendi?. Normat vazhdimisht të larta të papunësisë në Evropë gjatë dy dekadave të fundit tregojnë se papunësia nuk është, të paktën në një masë të madhe, një fenomen i pastër i ciklit të biznesit. Kjo nënkupton një humbje të vazhdueshme të punës dhe të kapitalit njerëzor në shumicën e vendeve evropiane. Për këtë shkak, duket e arsyeshme të analizohet nëse nivelet e caktuara të papunësisë ndikojnë në rritjen e produktivitetit afatgjatë ose në nivelin afatgjatë të produktivitetit. Papunësia është një problem i rëndë në Evropë, por jo edhe në SHBA. Rënia e rritjes së produktivitetit ka qenë më e fortë në SHBA në krahasim me Evropën. Ndërmjet viteve 1979 dhe 1997 norma mesatare e papunësisë në SHBA ishte 6.7% dhe norma mesatare e rritjes së produktivitetit të punës ishte 0.9%. Në Evropë norma mesatare e papunësisë ishte 9,3% dhe norma mesatare e rritjes së produktivitetit të punës ishte 2,2%. Shpjegimi i përbashkët i dhënë për këto fakte është si vijon: Pagat e larta nxisin firmat për zëvendësim të punës me kapitalin. Kjo çon në rritjen e papunësisë dhe në rritjen e produktivitetit derisa punëtorët të cilët janë ende të punësuar janë bërë më produktivë. Gordon (1997) dhe Bean (1997) në një studim me seri kohore argumentojnë se ka një lidhje shkakësore drejtuar nga papunësia deri në rritje. Mirëpo fokusi i ligjit të Okunit është në dinamikën afatshkurtër të kërkesës, shih Gordon (1979). As ngadalësimi i rritjes së produktivitetit dhe as rritja e papunësisë gjatë dekadave të fundit nuk mund të shpjegohet me anë të efekteve të tilla afatshkurtra të ciklit të biznesit. 44

45 Korrelacioni midis papunësisë dhe rritjes është i paqartë. Bean dhe Pissarides (1993) shqyrtuan lidhjen mes papunësisë dhe rritjes së produktivitetit (punës dhe faktorit të përgjithshëm) për vendet e OECD-së gjatë periudhës Autorët gjetën prova të dobëta të një marrëdhënieje negative mes të dyja variablave. Caballero (1993) ka përdorur të dhëna tremujore në seri kohore prej 1966: deri 1989: për SHBA dhe Britaninë e Madhe, për të gjetur se korrelacioni ndërmjet papunësisë dhe rritjes për frymë është i qartë: në frekuenca të mesme, kjo është pozitive për të dyja vendet; ndërsa në frekuenca shumë të ulëta, është pozitive për Britaninë e Madhe dhe zero apo edhe negative për rezultatet amerikane, duke përdorur produktivitetin e punës në vend të rritjes për frymë. Sipas Walterskirchen (1999) punësimi do të rritet në qoftë se PBB-ja rritet më shpejtë se produktiviteti. Kurse në përgjithësi, sa më e madhe vlera e të mirave dhe shërbimeve të prodhuara, aq me e madhe kërkesa e punës për të prodhuar, për shkak se punësimi dhe rritja ekonomike shkojnë në të njëjtin drejtim. Por, gjithashtu, produktiviteti i lartë do të thotë më pak punë. Blanchard dhe Wolfers (2000) kanë gjetur se rritja e TFP (produktivitetit të përgjithshëm të faktorit) ka një efekt negativ në papunësi. Fitoussi et al. (2000) ka përdorur të dhënat për 19 vende të OECD-së gjatë periudhës dhe ka gjetur se norma e zbutur Hodrick-Prescott e ndryshimit të produktivitetit të punës ka një efekt negativ në papunësi. Duke përdorur të dhënat individuale në Mbretërinë e Bashkuar që përfshijnë periudhën , Bräuninger dhe Pannenberg (2002) tregojnë se rritja e papunësisë është shoqëruar me një rënie në rritjen e produktivitetit në Evropë dhe SHBA, gjatë periudhës Brauninger, etj. (2002), në një model të zmadhuar të rritjes Solow me të dhëna panel, konstatuan kryesisht se është papunësia ajo që ul në të vërtetë nivelin e produktivitetit. Marrë në vlerë nominale, rezultatet e tyre sugjerojnë se në qoftë se papunësia do të kishte mbetur në nivelin e 1960, produktiviteti sot do të ishte afërsisht 10% më i lartë se sa është aktualisht. Së fundi, kanë një vështrim të shkurtër në procesin e përshtatjes shkaktuar nga një rritje në nivelin e papunësisë. Në afat të shkurtër rritja e papunësisë çon në një rritje të kapitalit për punëtor. Prandaj produktiviteti dhe pagat rriten, por të ardhurat zvogëlohen. Kjo çon në një ulje në kursime dhe në shpenzimet arsimore. Si rezultat, ritmet e rritjes së kapitalit fizik dhe njerëzor janë ulur dhe rritja e produktivitetit gjithashtu është ulur. 45

46 Efekti afatgjatë varet nga shkalla e ndikimit të kapitalit njerëzor në funksion të prodhimit. 1) Kur kapitali njerëzor nuk ka rëndësi, ne kemi një model tradicional të rritjes të tipit Solow. Në këtë rast normat e rritjes së kapitalit fizik dhe produktivitetit kthehen në nivelet e dhëna ekzogjene. Për më tepër, edhe niveli i produktivitetit nuk është ndikuar në periudhë afatgjatë. 2) Kur kapitali njerëzor dhe puna janë produktive, ritmet e rritjes të kapitalit fizik dhe njerëzor, si dhe norma e rritjes së produktivitetit kthehen në nivelet e tyre origjinale ekzogjene. Megjithatë, rënia kalimtare në rritjen e produktivitetit ul nivelin e produktivitetit në afat të gjatë. 3) Kur puna është joproduktive dhe inputi i punës varet vetëm nga kapitali njerëzor, norma e rritjes së kapitalit njerëzor dhe fizik, si dhe norma e rritjes së produktivitetit ulet ne një nivel të ri shtetëror të qëndrueshëm. Për këtë arsye, kemi një zvogëlim të përhershëm në rritjen e produktivitetit. Shumica e hulumtimeve empirike tregojnë se rritja e produktivitetit ka një ndikim negativ në papunësi. Bazuar në një panel prej 20 vendesh të OECD që përfshin periudhën , Blanchard dhe William (2005) vlerësojnë lidhjen midis punësimit dhe rritjes ekonomike me PBB real në 10 vende të zhvilluara. Rezultatet e kërkimit demonstrojnë që rritja ekonomike ka një efekt të drejtpërdrejtë në punësim, kur ekonomia rritet, do të rritet punësimi dhe përmirësohet standardi jetësor. Kur ekonomia rritet ka një ndikim të konsiderueshëm në rritjen e punësimit dhe rritja e punësimit luan një rol të madh në rritjen ekonomike. Zagler (2006) konstaton se vlera individuale shtuar rritjes ekonomike, e matur me normën e rritjes së PBB-së së rajonit dhe të sektorit ku jeton individi, ka një ndikim negativ në normën individuale të papunësisë, e cila përfshinë numrin e ditëve që një person është i papunë gjatë gjithë vitit. Duke përdorur një panel të 15 vendeve të industrializuara që mbulojnë periudhën , Pissarides dhe Vallanti (2007) gjejnë se rritja e TFP ka një ndikim të konsiderueshëm negativ në papunësinë e qëndrueshme të shtetit, si në aspektin e elasticitetit dhe në aspektin e kontributit të rritjes së TFP në shpjegimin e ndryshimit të normës së papunësisë. Duke përdorur seri historike kohore për Britaninë e Madhe në periudhën , Hatton (2007) konstaton se rritja më e shpejtë e produktivitetit ul normën jo-përshpejtuese të inflacionit të papunësisë (NAIRU) në periudhë afatgjatë. 46

47 Megjithatë, disa studime gjejnë se ndikimi i rritjes së papunësisë varet nga lloji i analizës së kryer. Tripier (2006) përshkruan me anë të analizës spektrale periudhën për SHBA, bashkëlëvizjet empirike të papunësisë dhe të rritjes së produktivitetit të punës. Autori konstaton se bashkëlëvizjet janë pozitive gjatë ciklit të biznesit, por negative në periudhë afatshkurtër dhe afatgjatë. Duke përdorur një panel të 20 vendeve të OECD-së që përfshin periudhën , Aghion dhe Howitt (1992) raportojnë një ndikim të përmbysur të rritjes së PBB-së për papunësinë. Rezultatet nënkuptojnë se vendet me ritme shumë të shpejta ose shumë të ngadalshme të rritjes kanë shkallë relativisht më të ulëta të papunësisë, ndërsa vendet me ritme të ndërmjetme të rritjes vuajnë normat më të larta të papunësisë. Engle Granger (1987) ka përdorur teknikën e kointegrimit për të gjetur lidhjen afatgjatë mes variablave dhe mekanizmin e korrigjimit të gabimit (ECM) për dinamikën afatshkurtër. Pas marrjes së dëshmive empirike mund të thuhet se interpretimi i ligjit të Okun-it nuk mund të jetë i zbatueshëm dhe se parimi i NAIRU, gjithashtu, nuk ruan vlefshmërinë e tij në disa vende aziatike në zhvillim. Ligji i Okun-it përcakton një lidhje inverse midis luhatjeve ciklike të hendekut të prodhimit dhe hendekut të papunësisë, ku vlerat e koeficientëve ndryshojnë nga vendi në vend dhe kohë pas kohe. Është tipar i ekonomisë së anës së ofertës, që rritja e prodhimit në një fazë të rimëkëmbjes të rezultojë në të papunë. Në studimet e mëparshme, Okun ka gjetur se marrëdhënia ishte rreth 3 me 1: ku është 1 pikë e papunësisë për çdo 3 pikë të hendekut të PBB-së. Megjithatë, të dhënat moderne dhe teknikat e avancuara ekonometrike kanë gjetur se raporti 2 me 1 (ose ndoshta 2,5) ndërmjet prodhimit dhe normës së papunësisë është më përfaqësues për periudhat e kohëve të fundit. (Samuelson dhe Nordhaus, Ed 15.) Leopold Soegner dhe Alfred Stiassny (2002) testuan ligjin e Okun-it dhe pretendojnë një lidhje negative midis shkallës së papunësisë dhe të prodhimit real (PBB). Christian E. Weber (1996) ka hetuar ligjin e Okun-it dhe deklaroi se ajo është masë tradicionalisht e lidhur e hendekut të prodhimit në normën e papunësisë e cila ka qenë një nga faktet e ciklit të biznesit., Moosa (2008) vlerëson që nuk ka lidhje midis papunësisë dhe rritjes ekonomike. Papunësia paraqet një ndër problemet më të mëdha në vendet arabe, sidomos në vendet jo prodhuese të naftës. Kërkimi është bërë nga viti 1990 deri në vitin 2005 në katër vende. Ky 47

48 kërkim përshkruan që papunësia në këto vende nuk paraqet një papunësi ciklike që shkaktohet nga recesioni në ekonomi, por nga faktorë të tjerë siç është kostoja e lartë për të bërë biznes, si dhe nga fakti që njerëzit nuk kanë aftësi për punët ekzistuese. Ky kërkim tregon një ligj josinjifikant të Okun-it dhe norma e rritjes ekonomike nuk interpreton problemet e papunësisë në këto katër vende. Adolfo Maza (2008) argumenton se vlerat e koeficientëve të Okun-it janë të ndryshme; një rezultat sqarohet pjesërisht nga pabarazitë rajonale në rritjen e produktivitetit. Këto dallime nënkuptojnë çështjet e politikave; politikat e kërkesës agregate / politikat e menaxhimit të ofertës duhet bashkëpunuar me politikat e rajoneve specifike. Dell'Anno dhe Solomon (2008) gjejnë një korrelacion negativ në SHBA midis ndryshimeve tremujore në normën e papunësisë dhe normës tremujore të rritjes së PBB-së në periudhën Christian Pierdzioch et.al (2009) ka gjetur një marrëdhënie të dukshme negative mes ndryshimit të parashikuar në normën e papunësisë dhe normës së parashikuar të rritjes së prodhimit real. Roger Perman dhe Christophe Tavera (2005) kanë vërejtur që koeficienti i ligjit të Okun-it formon një masë kryesore makroekonomike nën devijimet e papunësisë tek luhatjet në aktivitetin ekonomik. Ho-Chuan Huanga dhe Shu-Chin Lin (2006) kanë gjetur një lidhje inverse midis papunësisë ciklike dhe prodhimit ciklik dhe verifikuan vlefshmërinë e ligjit të Okun-it. Një tjetër vëzhgim interesant është gjithashtu gjetja se luhatjet midis prodhimit dhe papunësisë janë të vogla kur hendeku i prodhimit është i vogël dhe papunësia është e madhe kur hendeku i prodhimit është i madh. Nicholas Apergis dhe Anthony Rezitis (2003) kanë hetuar marrëdhëniet e Okun-it dhe vunë re se me një ndryshim strukturor, papunësia është më pak e përgjegjshme për ndryshimet e prodhimit. Për më tepër, politikëbërësit duhet të vënë theks mbi sektorë të përzgjedhur në ekonomi. Kjo do të rrisë produktivitetin e punës dhe konkurrencën dhe rrjedhimisht, produktiviteti i përgjithshëm ekonomik do të zvogëlojë papunësinë. Hubert Gabrisc & Herbert Buscher (2006) sugjeruan se evolucioni i tregjeve të punës mund të përfundojë, derisa papunësia u përgjigjet ndryshimeve të prodhimit, jo ndryshimeve institucionale dhe mjedisit që prishin punët në sektorin publik. Ndërsa progresi teknologjik çon në uljen e vendeve të punës në industri. Objektivi i reduktimit të papunësisë mund të 48

49 arrihet me normë më të lartë të rritjes së prodhimit se sa me normën e rritjes së produktivitetit. Kjo do një element të rëndësishëm të rritjes së kërkesës agregate. Engelbert Stockhammer (2004) vuri në dukje se norma ekuilibër e papunësisë dëshmoi inflacionin e pritur në afat të shkurtër, ndërsa papunësia dhe prodhimi në afat të gjatë. Ky bilanc i vërtetë luan një rol thelbësor në ndryshimin nga afat të shkurtër në afat të gjatë. Paramsothy Silvapulle, Imad A. Musa, Mervyn J. Silvapulle (2004) gjetën lidhje asimetrike mes prodhimit dhe papunësisë në rastin e ligjit të Okun-it. Përveç kësaj, koeficientët e Okun-it janë shpjeguar në bazë të një modeli dinamik, i cili lejon për asimetri në lidhjen midis papunësisë dhe prodhimit ciklik. Richard G. Sheehan, Frank Zahn (1980) vuri re se ndryshimi në produktivitetin e punës është një nga faktorët më të rëndësishëm, ndërsa ndryshimet në orët mesatare javore, ndryshojnë normat në pjesëmarrjen e fuqisë punëtore që gjithashtu ndikojnë në mënyrë të konsiderueshme. Jim Malley, Hassan Molana (2008) treguan se të metat në tregun e punës dhe të mallrave mund të ndikojnë në produktivitetin e punës që reflekton luhatjet në papunësi. Për më tepër, është e mundur të parashikojnë se një ekonomi mund të lëvizë në mes të një bumi dhe nëpër nivele të cilat reflektojnë se ndryshimi i politikave makroekonomike në anën e kërkesës që mund të ulë nivelin e papunësisë varet nga fakti se cilat politika miratohen për të kapërcyer rezultatet e pritshme të një ekonomie. Cliford, Attfield, Brian Silverstone (1998) gjetën se koeficienti i Okun-it, hendeku i prodhimit për hendekun e papunësisë mund të kuptohet lehtësisht siç ekziston kointegrimi ndërmjet këtyre variablave. Irfan Lal, etj. (2000) shpjegojnë që ligji i Okun-it siguron udhëzues të përafërt për politikëbërësit me efektet e punësimit, në rritjen e prodhimit. Ndërsa Okun, fillimisht vlerëson se tri pika rritjeje në prodhimin real rezultojnë ulje një pikë në papunësi, por ajo ka qenë e reduktuar në 2,0-2,5. Masanao Aoki dhe Hiroshi Yoshikawa (2003) kanë gjetur se PBB-ja është i ndryshëm nga variacioni në kërkesë, për sektorë të ndryshëm. Për më tepër, ekziston një lidhje midis papunësisë dhe PBB-së në lëkundjet e ciklit të biznesit, koeficienti i Okun-it rritet siç rritet PBB-ja mesatar. Clifford LF Attfield dhe Brian Silverstone (1997) kanë gjetur dëshmi të fortë të një lidhjeje afatgjatë të ekuilibrit midis prodhimit dhe hendekut të papunësisë me një vlerësim të koeficientit të Okun-it përafërsisht deri -2,25 në ekonominë amerikane. 49

50 Hussain, Siddiqi dhe Iqbal (2010) kanë hetuar një lidhje koherente midis rritjes ekonomike dhe papunësisë në Pakistan. Ata përdorën të dhënat e serive kohore nga viti 1972 deri Ata kanë përdorur testin Augmented Dicky Fuller për Rrënjë unitare, ku të gjitha variablat janë stacionare në ndryshim të nivelit të parë. Ata përdorën testin e Johansen Cointegration për të gjetur një marrëdhënie afatgjatë midis variablave. Rezultatet e testit të kointegrimit tregojnë se rritja e PBB-së, papunësia, puna, kapitali, si dhe hapja e tregtisë kanë një marrëdhënie afatgjatë midis tyre. Rezultatet e përgjithshme janë që rritja e PBB-së ka marrëdhënie negative me papunësinë. Bakare (2012) ka kryer një studim mbi politikën e stabilizimit, krizën e papunësisë dhe rritjen ekonomike në Nigeri. Ai përdori OLS dhe gjeti se lidhja midis inflacionit, papunësisë dhe rritjes ekonomike në Nigeri ishin negative. Rafindadi (2012) ka realizuar një studim mbi marrëdhëniet mes prodhimit dhe papunësisë në Nigeri; ai përdori OLS dhe modelin e Pragut dhe gjeti një lidhje negative jolineare midis prodhimit dhe papunësisë. Khan, Khattak dhe Hussain (2012) kanë hetuar marrëdhëniet e rritjes së Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe Papunësisë në Pakistan. Ata përdorën të dhënat me seri kohore nga periudha kohore prej 1960 deri Fillimisht ata përdorën Augmented Dickey-Fuller (ADF) test. Duke qenë se rezultatet ishin stacionare në diferencën e parë, ata përdorën testin e kointegrimit Johansen. Rezultatet e tyre janë se rritja e PBB-së prej 1% do të zvogëlojë papunësinë me 0.63%. Nga ana tjetër, rënia prej 1% e papunësisë do të rrisë PBB-në me 7.25%. Rezultatet tregojnë se rritja e PBB-së në afat të gjatë ka marrëdhënie negative me papunësinë në afat të gjatë. Liu (2012) realizoi një studim mbi marrëdhëniet mes normës së papunësisë kineze, rritjes ekonomike dhe inflacionit. A shfrytëzoi testin Granger Causality, Unit root, cointegration, VAR dhe model vec. Studimi zbuloi se papunësia ka ndikuar negativisht në rritjen në Kinë, ndërsa inflacioni ka ndikuar pozitivisht. Studimi zbuloi gjithashtu, se nuk ka asnjë lidhje shkakësore midis papunësisë dhe inflacionit, por ka lidhje shkakësore midis papunësisë dhe rritjes, si dhe midis inflacionit dhe rritjes. Sa për marrëdhëniet negative ndërmjet inflacionit dhe R & D, ajo është në përputhje me provat cros country nga Chu dhe Lai (2013). Së fundi, lidhja negative midis inflacionit dhe rritjes ekonomike është mbështetur nga provat e Fischer (1993), Guerrero (2006), Vaona (2012) dhe Chu et al. (2013). Prandaj, kur inflacioni është një variabël themelor që ndikon 50

51 ekonominë, papunësia dhe rritja ekonomike (e matur nga niveli i teknologjisë dhe prodhimit) shfaqin një marrëdhënie negative. Sadiku (2015) vlerëson në mënyrë empirike lidhjen midis rritjes ekonomike dhe normës së papunësisë në IRJ të Maqedonisë duke aplikuar Ligjin e Okun- it. Për analizimin e koeficientit të Okun-it janë përdorur katër lloje modelesh të tilla si, modeli i diferencimit, modeli dinamik, ECM, dhe VAR, në mënyrë që të merren në konsideratë marrëdhëniet afatshkurtra dhe afatgjata. Analiza konsiston në të dhënat tremujore për periudhën Rezultatet empirike nga të gjitha modelet nuk tregojnë ndonjë lidhje të rëndësishme të anasjellë ndërmjet shkallës së papunësisë dhe rritjes ekonomike gjatë kësaj periudhe, siç na sugjeron Ligji i Okun-it. Arsyet kryesore të kësaj marrëdhënieje janë: punësimi i lartë joformal që përbën rreth një të katërtën e punësimit total dhe gjithashtu ekzistenca e papunësisë strukturore. Trpeski dhe Tevdovski (2015) kanë analizuar lidhjen midis NAIRU dhe hendekut të prodhimit, dhe rezultatet tregojnë që në periudhën ka një korrelacion negativ mes hendekut të prodhimit dhe hendekut të papunësisë në Republikën e Maqedonisë, që do të thotë se kjo paraqet një periudhë tranzicioni më të avancuar dhe të qëndrueshme në ekonominë e Maqedonisë, në të cilën është i mundur aplikimi i konceptit të NAIRU. Ndregjoni et al. (2015) analizuan lidhjen empirike midis PBB-së reale dhe papunësisë për periudhën , në mënyrë që të vlerësojnë marrëdhëniet që ekzistojnë në vendet e Ballkanit Perëndimor (Shqipëria, Serbia, Mali i Zi, Bosnja dhe Hercegovina dhe Maqedonia). Rezultatet tregojnë se marrëdhënia midis rritjes ekonomike dhe papunësisë ka ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme me kalimin e kohës. Megjithatë, "marrëdhënia Okun" ende konsiderohet si një mjet parashikimi i dobishëm, kur faktorët që ndikojnë në paqëndrueshmërinë e kësaj marrëdhënieje janë marrë në konsideratë. Analiza statistikore, në përputhje me kushtet e ekonomisë shqiptare dhe ato të vendeve të rajonit të përfshira në studim gjatë periudhës ( ), tregon se ligji Okun-it është i vlefshëm, por natyrisht në një formë të veçantë. Për shembull, në Shqipëri zvogëlimi i papunësisë pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi 4,39%, dhe për çdo rritje 1%, më lartë 4, 39%, shkalla e papunësisë pritet të ulet me 0.15%; në Maqedoni zvogëlimi i papunësisë pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi 2.89%, dhe për çdo rritje 1% më lart 2.89%, norma e papunësisë pritet të ulet me 0.45%; Në 51

52 Malin e Zi, ulja e papunësisë pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi 1.37%, dhe për çdo rritje 1% më lart, shkalla e papunësisë pritet të ulet me 0.459%; Ndërsa ulja e papunësisë në Serbi pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi 3.87%, dhe për çdo rritje 1% më lart 3.87%, norma e papunësisë pritet të ulet me 0.775%. 52

53 III. SISTEMI MAKROEKONOMIK I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË 3.1 Situata makroekonomike në Republikën e Maqedonisë Maqedonia është një vend i vogël me një PBB rreth 11,3 miliardë dollarë në vitin , që në vitin 2010 me PBB 9,17 miliardë dollarë, u vlerësua me 0,01% të outputit total botëror. Ajo gjithashtu është një ekonomi e hapur, e integruar në tregtinë ndërkombëtare me normë tregtare të PBB-së prej 81,6% në vitin Shpërbërja e Jugosllavisë në vitin 1991 e privoi ekonominë e Republikës së Maqedonisë, e cila në atë kohë ishte ndër republikat më të varfëra, duke prodhuar vetëm 5% të prodhimit të përgjithshëm federal të mallrave dhe shërbimeve. Mungesa e infrastrukturës, sanksionet e Kombeve të Bashkuara në tregun e saj më të madh, të Republikës Federale të Jugosllavisë dhe një embargo ekonomike greke penguan rritjen ekonomike deri në vitin Privatizimi i suksesshëm në vitin 2000 rriti rezervat e vendit për më shumë se 700 milionë dollarë. Gjithashtu, udhëheqja demonstroi një angazhim të vazhdueshëm për reforma ekonomike, për tregtinë e lirë dhe integrimin rajonal. Ekonomia mund të plotësojë nevojat e veta me bazë ushqimore, por varet nga burimet e jashtme të naftës dhe të gazit dhe nga shumica e makinerive të saj moderne. Inflacioni u rrit në 11% në vitin 2000, kryesisht për shkak të çmimeve më të larta të naftës. Gjithashtu, edhe konflikti ndëretnik në vitin 2001 e pakësoi kërkesën ndërkombëtare për produktet e Maqedonisë, duke ndërprerë kontratat në industrinë e tekstilit, hekurit dhe çelikut, gjë që solli një zvogëlim të PBB-së për 4,5% në vitin World Bank U.S Department of State-Bureau of European Affairs, Mars 2011, 3 "Doing Business in Macedonia, FYR 2013". World Bank. Retrieved

54 Ekonomia filloi të shërohet në vitin 1995 dhe përjetoi një rikthim të plotë pas luftës ndëretnike në vitin PBB i Maqedonisë u rrit me një mesatare prej 6% në baza vjetore deri në periudhën e krizës ekonomike të vitit 2008, kur ekonomia e saj u kontraktua me pjesën tjetër të botës. Kriza globale ka pasur ndikim të vogël në vend për shkak të rregullave të rrepta të bankave të Maqedonisë. Maqedonia sot mban një nivel të ulët të borxhit ndaj PBB-së dhe po përjeton një interes të rigjallëruar investimesh të kompanive nga Gjermania, Franca, Austria etj. Maqedonia është e ndjeshme ndaj zhvillimeve ekonomike në Europë për shkak të lidhjeve të forta bankare dhe tregtare dhe e varur nga integrimi rajonal dhe përparimit drejt anëtarësimit në BE, për rritjen e vazhdueshme ekonomike. Ashtu si edhe vendet e tjera të Ballkanit Perendimor, edhe Maqedonia vazhdon të luftojë me një rënie në prodhimin ekonomik dhe rritjen e papunësisë. Kriza ekonomike globale u reflektua edhe në ekonominë e Maqedonisë, e cila rriti intensitetin e saj në vitin 2008 dhe e intensifikoi më tej atë në vitin Për shkak të ekspansionit dhe thellimit të krizës në BE dhe SHBA, potenciali i rritjes ekonomike në Maqedoni u kufizua dukshëm. Efektet negative të krizës ekonomike dhe financiare globale ndikuan në zvogëlimin e aktivitetit ekonomik në vend në vitin Efektet e para të zvogëlimit të PBB-së kanë qenë të dukshme qysh gjatë tremujorit të fundit të vitit 2008 me uljen e rritjes vjetore, ndërsa gjatë vitit 2009, produkti i brendshëm bruto shënonte ulje reale vjetore prej 0,7%. 4 Recesioni si pasojë e krizës ekonomike globale, në krahasim me vendet e tjera të rajonit, në Maqedoni ishte më pak i theksuar, por ende në nivele më të ulta në krahasim me periudhën para krizës dhe me një trend shumë të ulët të rritjes. Normat e papunësisë në Maqedoni, Kosovë dhe Bosnjë - Hercegovinë janë më të lartat në Europë. (Tosheva, 2013) 4 BPRM, Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars

55 Figura 6: Rritja reale e PBB-së (në %) dhe të ardhurat nga sektorët në rritje. Burimi: BPRM, Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars Efektet negative të krizës globale u shpërndanë në sektorin real përmes uljes së kërkesës për eksport të mallrave. Edhe pse në vitin 2008 u realizua një rritje vjetore e PBB-së prej 4,8%, e cila është ndër normat më të larta në Evropë në këtë vit krize, në tremujorin e katërt të po këtij viti efektet negative të krizës ekonomike globale u ndjenë edhe në Republikën e Maqedonisë, duke sjellë ulje të aktivitetit të përgjithshëm ekonomik. Ulja e PBB-së reale vazhdoi me një intensitet të lartë në gjysmën e parë të vitit 2009 me 1,2%, me një rritje negative prej 0,9% në tremujorin e parë dhe 1,4% në tremujorin e dytë të po atij viti. Por, në krahasim me vendet e tjera të Evropës, ku në disa shtete janë shënuar rritje negative dyshifrore, për shembull, në vendet balltike edhe deri 18%, arritjet ekonomike në Maqedoni janë relativisht të mira. Kjo, pa dyshim, është meritë e kondicionit të mirë të ndërmarrjeve në Maqedoni gjatë hyrjes në këtë krizë, në bazë të reformave të ndërmarra në tri vitet e fundit (tatime të ulta, ulje të kontributeve, përmirësim i klimës së biznesit), si dhe i ndërmarrjes së masave kundër krizës nga qeveria me mbi 300 milionë euro ndihmë për ndërmarrjet me qëllim që ta përballojnë më lehtë krizën ekonomike. 5 Ulja më e madhe u realizua në industri, çka është pasojë e zvogëlimit të eksportit. Rënie u vërejt edhe në sektorin për transport dhe lidhje (-5,2%). Nga ana tjetër, ndërtimi, tregtia, 5 Qeveria e RM-së, Politika makroekonomike e RM-së për vitin 2010, Shkup, dhjetor

56 bujqësia dhe administrata publike, janë sektorë, të cilët shënuan rritje të PBB-së reale. Shenjat e para të stabilizimit të ekonomisë u vërejtën gjatë muajit gusht dhe shtator të vitit 2009, kur industria ushqimore, në nivel mujor pati një rritje dyshifrore prej 13,6%. Në krahasim me vendet e tjera të rajonit, recesioni në Republikën e Maqedonisë ishte më pak i theksuar, vlerësime të tilla arrijnë edhe nga raportet e FMN-së. 6 Ashtu si edhe ekonomitë e tjera të vogla, eksporti i Maqedonisë pësonte pasoja negative me uljen e kërkesës nga partnerët e huaj, para së gjithash, kompani nga Eurozona. Në sektorin e jashtëm u vërejt një ulje shumë e madhe e eksportit në periudhën janar-shtator të vitit 2009 prej 32,1%, kurse ulja e importit ishte më e vogël prej 25,7%, me të cilën deficiti tregtar u zvogëlua me 10 % në krahasim me të njëjtën periudhë të vitit Në prag të krizës ekonomike globale, Maqedonia ka përjetuar rënie në investimet e huaja direkte, ulje të aksesit për kredi dhe një deficit të madh tregtar. Megjithatë, si rezultat i politikave fiskale konservatore dhe një sistemi të shëndoshë financiar, në vitin 2010 vendi e ka përmirësuar pak klasifikimin e kredive në BB + dhe u mbajt në atë nivel edhe në vitin Stabiliteti makroekonomik është ruajtur nga një politikë e kujdesshme monetare, e cila mban të fiksuar monedhën vendase kundrejt euros. Si rezultat, rritja e PBB-së ishte modeste, por pozitive, në vitin 2010 dhe 2011, dhe inflacioni ishte nën kontroll. Të dhënat e fundit nga Zyra Shtetërore për Statistikë e Republikës së Maqedonisë tregojnë që në përgjithësi, prodhimi për vitin 2012 ka rënë me 6.6 për qind krahasuar me vitin Borxhi i ulët publik dhe i jashtëm dhe një nivel i përshtatshëm i rezervave valutore lejuan për stabilizim të mëtejshëm të politikës monetare, me uljen e normës së interesit të Bankës Qendrore në 4%. Për shkak të rritjes së çmimeve të energjisë, lëndës djegëse dhe ushqimit në tregjet ndërkombëtare, inflacioni u rrit në gjysmën e parë të vitit 2011, por më vonë u ul në një normë vjetore prej 3.4% në fund të shtatorit. Norma zyrtare e papunësisë ka rënë në 31.3% në tremujorin e dytë të vitit 2011, por mbeti një nga më të lartat në Evropë. 6 IMF, Staff Report for the 2009 Article IV Consultation, November 24, Qeveria e RM-së, Politika makroekonomike e RM-së për vitin 2010, Shkup, dhjetor "Macedonia's Output Drops for Entire Year". Retrieved 3 March

57 Shumë njerëz punojnë në ekonominë gri, dhe shumë ekspertë vlerësojnë papunësinë aktuale të Maqedonisë në një normë mesatare diku mes 20% -25%. Buxheti qeveritar është mbajtur përgjithësisht brenda parashikimeve. Deficiti buxhetor në fund të gushtit të vitit 2011 arriti në rreth 2% të PBB-së, dhe autoritetet fiskale ishin angazhuar për ta mbajtur atë nën objektivin e parashikuar prej 2.5% të PBB-së. Borxhi publik i qeverisë qendrore ka mbetur i ulët në 26% të PBB-së, por paraqet një rritje graduale nga vitet e kaluara. Duke filluar nga një bazë shumë e ulët, rritja e eksporteve në 8 muajt e parë të vitit 2011 arriti në 41.7%, duke kaluar rritjen e importeve prej 36.8%. Deficiti tregtar është zgjeruar në 18.3% të PBB-së, duke iu afruar objektivit të fundvitit prej 21.9% të PBB-së. Në të njëjtën kohë, deficiti i bilancit të llogarisë rrjedhëse është përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme çka u vlerësua në 5.5% të PBB-së. Kjo ishte kryesisht për shkak të një fluksi 4.4% më të lartë të transfertave rrjedhëse, kryesisht gjatë verës, dhe erdhi pavarësisht një niveli të ulët të investimeve të huaja direkte prej vetëm milionë dollarë deri në fund të korrikut Rezervat valutore kanë mbetur në rreth 2.6 miliardë dollarë, një nivel që mbulon të qetë 4 muaj importe dhe një pjesë të konsiderueshme të borxhit afatshkurtër të vendit. Papunësia është një problem i vazhdueshëm në ekonominë e Republikës së Maqedonisë ku një përqindje e madhe e forcave të kualifikuara të punës nuk mund të gjejnë punë. Me rënien e Jugosllavisë, shumë individë kanë humbur punën e tyre. Si rezultat i kësaj, papunësia kombëtare vazhdon të jetë mbi 30%, mesatarisht nga 32% në 36%. Shifrat zyrtare të papunësisë mbeten të larta në 31.2%, por mund të jenë të ekzagjeruara pasi bazuar në ekzistencën e një tregu të gjerë gri, vlerësohet që papunësia të jetë midis 20% dhe 45% të PBB-së, gjë që nuk është kapur nga statistikat zyrtare. Megjithëse në vitet e fundit vërehet një ulje e ngadalshme e kësaj norme, e cila në vitin 2014 ka qenë 28%, një ulje prej 1% nga viti i mëparsh ëm dhe në vitin 2015 një normë prej 24,6% një ulje prej 3,4% në krahasim me vitin e mëparshëm. Inflacioni ka qenë në nivele të ulëta për shumë vite dhe qëllimet inflatoriale janë caktuar vendosmërisht brenda politikës së normës këmbyese të Bankës Qendrore për stabilitet të denarit në euro. 57

58 Norma vjetore e inflacionit në dhjetor të vitit 2014, e llogaritur sipas Indeksit të çmimeve të konsumatorit, shënon -0,5%. Norma mesatare e inflacionit për vitin 2014 shënon -0,3%, në krahasim me normën prej 2,8% që ishte në vitin Ndërsa në vitin 2015 vërejmë gjithashtu një normë të ulët të inflacionit prej -0,3%. Në nivel vjetor, kategoria Ushqim dhe pije joalkoholike, e cila përbën pjesën më të madhe në Indeksin e çmimeve të konsumatorit, pati ulje prej 0,1%. Ulje e çmimeve vërehet edhe në kategoritë: Transport prej 7,2%, Rekreacion dhe kulturë prej 5,5%, Komunikim prej 2,5%, Mobilje, pajisje dhe mirëmbajtje shtëpiake prej 2,3% dhe Restorante dhe hotele prej 0,2%. Bilanci i përgjithshëm i tregtisë së jashtme në vitin 2014 shënon 9.207,9 milion euro, që paraqet rritje prej 12,6% në krahasim me vitin e kaluar. Në vitin 2014, deficiti tregtar u zgjerua me 0,3%, respektivisht 5,4 milion euro në krahasim me vitin e kaluar. Zgjerimi i deficitit është rezultat i efektit të kombinuar nga zgjerimi i bilancit negativ të mallrave industriale dhe të konsumit, ndërsa në drejtim të kundërt ka vepruar ngushtimi në bilancin negativ të tregtisë në pajisjet e transportit, mallrave investuese pa pajisje të transportit, ushqimit dhe pijeve, si dhe lëndëve djegëse dhe lubrifikantëve. Analizuar sipas grupeve ekonomike të vendeve, në vitin 2014 në krahasim me vitin 2013, eksporti shënoi rritje në vendet: BE 28, EFTA, Organizata e vendeve Eksportimi i naftës dhe produkteve të naftës dhe Zona e tregtisë së lirë e Amerikës së Veriut. Ndërkaq, rënie kanë ndjekur grupet: Ballkani Perëndimor, Organizata për Bashkëpunim Ekonomik të vendeve të Azisë rajoni i Paqësorit dhe Bashkësia e Shteteve të Pavarura. Eksporti në BE u rrit me 22.0% në vit, ndërsa në vendet e Ballkanit Perëndimor është ulur me 8.4%. Në vitin 2014, tregtia e jashtme e Republikës së Maqedonisë me Bashkimin Evropian (BE 28) në krahasim me vitin paraprak është zgjeruar me 16,2%, rritje kjo që shënon zhvendosje pozitive në bilancin e përgjithshëm të huaj tregtar prej 2,3 p.p. dhe shënon 68,8%. Eksporti i mallrave me Bashkimin Evropian (BE 28) në eksportin e përgjithshëm të Republikës së Maqedonisë përbën 76,6%, ndërsa importi i mallrave 63,5%. Në vitin 2014, 83,0% e deficitit tregtar të vendit është realizuar nga këmbimi me Britaninë e Madhe, Greqinë, Serbinë dhe Kinën, dhe pastaj vijojnë: Turqia, Italia, Rumania, Sllovenia, Rusia, Austria, SHBA etj. Suficit është realizuar në shkëmbimin me Gjermaninë, Kosovën, Belgjikën dhe Bosnjën dhe Hercegovinën. (Ministria e Financave, dhjetor 2014) 58

59 Por, një standard i ulët jetese, norma e lartë e papunësisë dhe norma relativisht modeste e rritjes ekonomike, janë problemet kryesore ekonomike në Republikën e Maqedonisë. Republika e Maqedonisë tenton me të gjitha forcat dhe potencialet e saj tenton të lëvizë drejt zhvillimit ekonomik dhe krijimit të një mjedisi të favorshëm ekonomik. Ajo në përgjithësi vlerësohet me një stabilitet makroekonomik dhe inflacion të ulët mesatarisht 2% në dhjetë vitet e fundit, me financa publike të balancuara, deficit të ulët buxhetor, kurs këmbimi stabël dhe borxh të ulët publik. Në vitet e fundit janë implementuar një sërë reformash në lidhje me tregun e punës dhe masat aktive për punësim. Reformat e gjithanshme kanë përmirësuar klimën e përgjithshme të biznesit. 3.2 Trendi i Produktit të Brendshëm Bruto në Republikën e Maqedonisë Që nga viti 1996, Maqedonia ka ruajtur stabilitetin makroekonomik me inflacion të ulët, por deri tani ajo ka ngecur në tërheqjen e investimeve të huaja dhe në krijimin e vendeve të punës, pavarësisht bërjes së reformave të gjera në sektorin fiskal dhe të biznesit. Remitancat e punëtorëve dhe ndihma e huaj e kanë zbutur periudhën e mëvonshme të paqëndrueshme. PBB-ja është rritur çdo vit, përveçse në vitin 2001 për shkak të luftës ndëretnike, në vitin 2009 si pasojë e krizës ekonomike globale dhe në vitin 2012 si pasojë e një recesioni ekonomik. Më tej pati rimëkëmbje në vitin 2013 me rritjen ekonomike të mbështetur nga rimëkëmbja në shtetet me të ardhura të larta, veçanërisht në shtetet e Bashkimit Evropian (BE). Në vijim kemi trendin e normave të PBB-së reale në Republikën e Maqedonisë, për periudhën kohore prej vitit 1996 deri në vitin 2014: Tabela 1: Normat e PBB-së reale në Republikën e Maqedonisë ( ). Normat e PBB-së reale ,4 4,3 4,5-4,5 0,9 2,8 4,6 4,4 5,0 6,1 5,0-0,9 2,9 2,8-0,4 3,1 3,1 3,9 Burimi: Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë

60 Ekonomia është rimëkëmbur gradualisht që nga viti 2012 dhe në tremujorin e dytë në vitin 2013, kështu që rritja e PBB-së arriti në 3.9% në krahasim me një vit më parë. Kjo erdhi si pasojë e rritjes së investimeve, edhe pse rritja ishte më e ngadaltë, nga një mesatare prej 16% në vitin 2012, në një mesatare prej 8.2% në gjysmën e parë të vitit 2013 (European Commission, Former Yugoslav Republic of Macedonia, 2013, Progress Report). Në vitin 2012, efektet negative u intensifikuan si pasojë e reduktimit të kërkesës për eksport të Maqedonisë dhe e fluksit më të ulët të kapitalit, duke shkaktuar një aktivitet ekonomik të ngadalësuar. Ulja e kërkesës për prodhimet e Maqedonisë shkaktoi uljen e prodhimeve industriale dhe eksportin e mallrave, duke kufizuar potencialin e rritjes së ekonomisë së Maqedonisë dhe duke çuar në rënie të PBB-së prej 0.5% në tre tremujorët e parë në vitin Duke analizuar PBB nga ana e shpenzimeve, shkalla e lartë e rritjes së investimeve bruto prej 11.4% (si rezultat, mbi të gjitha, në rritjen e regjistruar në tremujorin e dytë prej 25.8%), kufizoi rënien e PBB-së dhe në të njëjtën kohë krijoi bazat për forcimin e aftësisë konkurruese të ekonomisë në periudhën vijuese. Konsumi final u ul me 0.3% në terma realë në tre tremujorët e parë. Në këtë mënyrë, konsumi personal u ul me 0.5%, ndërsa konsumi publik u rrit me 0.6%. Eksporti i mallrave dhe shërbimeve regjistroi rënie mesatare reale prej 0.8% në tre tremujorët e parë, ndërsa importi i mallrave dhe shërbimeve shënoi rritje mesatare reale prej 3.5%. (Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë, 2013) Ekonomia vendore vazhdoi të rritet edhe në tremujorin e tretë të vitit 2013, me një normë rritjeje tremujore prej 1,1%. Aktiviteti ekonomik rritet edhe më tej në mënyrë solide në terma vjetorë me normë të rritjes prej 3,3%. Sikurse në tremujorin e mëparshëm, rritja rrjedh nga zhvillimet në sektorin e ndërtimit, por edhe nga zhvillimet pozitive në veprimtaritë e tjera, me përjashtim të administrimit publik. Kështu, ndërtimi edhe në tremujorin e tretë ishte faktor i rëndësishëm në rritjen e ekonomisë, pjesërisht i ndihmuar nga impulsi pozitiv i investimeve të investitorëve të vendit dhe të huaj, si dhe nga stimuli fiskal në formën e projekteve publike infrastrukturore. Në tremujorin e tretë, edhe përkundër rritjes së aktivitetit të një pjese të kapaciteteve vendore dhe të huaja të orientuara drejt eksportit, industria shënoi ngadalësim të konsiderueshëm të rritjes vjetore. Ky ngadalësim shpjegohet në masë të madhe me hidropotencialin e zvogëluar dhe me rënien e prodhimit të energjisë elektrike. Si pasojë u ul 60

61 edhe vlerësimi për gjendjen ekonomike dhe për shkallën e shfrytëzimit të kapaciteteve industriale në tremujorin e tretë. Megjithatë, vlerësimet e reja sipas vrojtimeve të fundit për tendencat e bizneseve në tetor dhe nëntor tregojnë për përmirësim të gjendjeve në industrinë përpunuese dhe janë më optimiste për tre muajt e ardhshëm, si për vëllimin e prodhimit, ashtu edhe për numrin e të punësuarve. (Raporti vjetor, Ministria e Financave, Janar 2014) Sipas Entit Statistikor Shtetëror të Republikës së Maqedonisë, PBB-ja në vitin 2014 shënon 525, 620 milion denarë, dhe në krahasim me vitin 2013 në mënyrë nominale është rritur për 4,7%. Rritja reale në krahasim me vitin 2013 shënon 3,5%. Në dhjetor të vitit 2014, prodhimi industrial shënon rritje prej 0,7% në krahasim me muajin dhjetor të vitit Analizuar nëpër sektorë, prodhimi industrial është prej 2,7%, përderisa në sektorët e minierave, energji elektrike, gaz, avull dhe ajër të kondicionuar vërehet ulje prej 6,6%, respektivisht 5%. Në kuartalin e katërt të vitit 2015, në krahasim me të njëjën tperiudhë të vitit 2014, PBBja shënoi rritje reale prej 3, 9%, çka do të thotë se rritja e PBB në vitin 2015 shënon 3, 7%. 3.3 Një vështrim mbi luhatjen e çmimeve në Republikën e Maqedonisë Inflacioni në Republikën e Maqedonisë ka pësuar ndryshime në varësi të periudhës në të cilën është ndodhur vendi. Pas shpalljes së pavarësisë, Maqedonia është përballur me norma shumë të larta të inflacionit, duke përjetuar disa vite edhe hiperinflacion. Për shembull deri në vitin 1994 ka patur normë treshifrore të inflacionit. Mirëpo, inflacioni në Republikën e Maqedonisë filloi të stabilizohet nga viti 1996, dhe mbas kësaj periudhe,, vendi karakterizohet në përgjithësi nga norma të ulëta të inflacionit. Kështu, në periudhën , norma mesatare e inflacionit qëndroi 2%. Inflacioni ka qenë në nivele të ulëta për shumë vite dhe qëllimet inflatoriale janë caktuar vendosmërisht brenda politikës së normës këmbyese të Bankës Qendrore për stabilitetin e denarit në euro. Megjithatë, kjo dukuri ndryshoi në vitin 2008, periudhë në të cilën si rezultat i faktorëve të jashtëm, norma mesatare e inflacionit arriti në 8,3%. Në gjysmën e dytë të vitit 2008 filloi procesi i dezinflacionit, i cili vazhdoi në vijim të vitit 2009, dhe në gjysmën e dytë të vitit 2009, ekonomia e vendit përjetoi deflacion. Në fund të vitit 2009 u regjistrua deflacion prej 0,8% si rezultat i uljes së çmimeve të naftës dhe të produkteve ushqimore. (Gorgieva, 2010) 61

62 Tabela 2: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë ( ). Norma e inflacionit ,8-1,1 5,8 5,5 1,8 1,2-0,4 0,5 3,2 2,3 8,3-0,8 1,6 3,9 3,3 2,8-0,3-0,3 Burimi: Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë, Figura 7: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë ( ). Burimi: BPRM, Raporti dhjetor Nga tabela shohim që norma e inflacionit në vitin 2010 merr përsëri vlera pozitive në 1,6 % dhe në vitin 2011 dhe 2012 norma arrin mbi 3%. Në tremujorin e fundit të vitit 2013, çmimet e konsumit në vend shënuan rritje minimale prej 0,1%, pas rënies tremujore prej 0,7% në tremujorin e mëparshëm. Norma vjetore e inflacionit ngadalësohet dukshëm edhe më tej në tremujorin e fundit të vitit 2013, duke u reduktuar në nivelin e 1,3%, si pasqyrim i bazës më të lartë krahasuese të çmimeve të ushqimeve dhe të energjisë. Rritja vjetore edhe në vazhdim rrjedh nga komponentët ushqimorë dhe komponentët afatgjatë të inflacionit, ndërsa ngadalësimi në masë të madhe është pasojë e rritjes së ngadalësuar në mënyrë të konsideruar të çmimeve të ushqimeve. Komponenti afatgjatë i inflacionit, po ashtu, shënon ngadalësim në terma vjetorë, por edhe mëtej është relativisht i lartë. Edhe më tutje, ndryshimet në këtë komponent shpjegohen 62

63 me ndikimin e faktorëve të përkohshëm, por edhe me efekte të caktuara të transferuara nga rritja e mëparshme e çmimeve të ushqimeve dhe të energjisë. Paralelisht me ngadalësimin e inflacionit vendor, ngadalësim i fuqishëm vjetor është vërejtur edhe tek inflacioni efektiv i huaj. Çmimet e prodhuesve të prodhimeve industriale vijojnë të ulen në terma tremujorë dhe në terma vjetorë, këto çmime për herë të parë pas tri vitesh, hynën në zonën negative të ndryshimeve. Shpenzimet për punë për njësi prodhimi, edhe më tutje lëvizin në kah zbritës në terma tremujorë, kurse në terma vjetorë norma e rritjes u ngadalësua. Norma vjetore e inflacionit në dhjetor të vitit 2014, e llogaritur sipas Indeksit të çmimeve të konsumatorit, shënon -0,5%. Norma mesatare e inflacionit për vitin 2014 shënon -0,3%, në krahasim me normën prej 2,8% që ishte në vitin Në nivel vjetor, kategoria Ushqim dhe pije joalkoholike, e cila përbën pjesën më të madhe në Indeksin e çmimeve të konsumatorit, pati ulje prej 0,1%. Ulje e çmimeve vërehet edhe në kategoritë: Transport prej 7,2%, Rekreacion dhe kulturë prej 5,5%, Komunikim prej 2,5%, Mobilje, pajisje dhe mirëmbajtje shtëpiake prej 2,3% dhe Restorante dhe hotele prej 0,2%. Norma e inflacionit, e matur sipas Indeksit të çmimeve të konsumatorit në kuartalin e fundit të vitit 2015, shënoi ulje prej 0,4% në krahasim me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar. 3.4 Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë karakterizohet nga papunësia e lartë dhe e vazhdueshme. Rritja e ngadalshme ekonomike e vendit nuk mundëson krijimin e vendeve të reja të punës dhe as një normë të qëndrueshme të punësimit. Ndërmjet viteve 1996 dhe 2002, popullsia është rritur me banorë, pavarësisht nga norma e rritjes së emigrimit që ka filluar në fillim të vitit Popullata në moshë pune, në periudhën , është rritur me rreth (7,7%). Forca e përgjithshme punëtore në periudhën u rrit nga që ishte në vitin 1996, në në vitin 2006 apo 13,9%. Nëse bëjmë një vështrim më të afërt në numrin e fuqisë punëtore, rritja ishte kryesisht për shkak të rritjes në numrin e të papunëve. Numri i personave të papunë është rritur rreth në periudhën

64 Sipas Entit Statistikor Shtetëror, Maqedonia ka patur të punësuar në vitin 1996 dhe gati 570,000 në vitin Shkalla e punësimit prej 35,2% është ndër më të ulëtat në rajon dhe Evropë. Ka një diferencë të madhe midis pjesëmarrjes gjinore në punësim. Norma e punësimit të femrave mbetet më e ulët në krahasim me meshkujt. Në vitin 2004, rreth 38,6% ndër gjithë të punësuarit ishin femra dhe kjo përqindje nuk ka ndryshuar as në vitin 2006, kur vetëm 38,2% të numrit të përgjithshëm të të punësuarve ishin femra. Lëvizjet e favorshme të tregut të punës vazhduan edhe gjatë viteve të fundit edhe gjatë situatës së vështirë në ekonominë reale. Kështu që, edhe në vitin e mëparshëm dhe në vitin 2009 vërehet vazhdim i rritjes së punësimit dhe ulje te papunësisë. Rritja e punësimit në pjesën më të madhe është si rezultat i rritjes së numrit të të punësuarve në tregti dhe në sektorët e administratës publike dhe mbrojtjes, shëndetësisë dhe arsimit. Kjo situatë e tregut të punës, vështirë se mund të sqarohet me uljen e prodhimit vendor dhe vështirësinë e situatës së përgjithshme ekonomike. Një nga sqarimet e mundshme mund të jetë një vonese e caktuar kohore në përshtatjen e tregut të punës ndaj ndryshimit në fazën e ciklit ekonomik. Tjetër sqarim i mundshëm mund të jetë transferimi i një pjese të të punësuarve nga sektori joformal në sektorin formal. Faktor plotësues mund të jetë pasiguria në aspekt të fuqisë dhe kohëzgjatjes së efekteve të krizës globale, e cila fillimisht solli ndërprerjen e përkohshme të angazhimit të të punësuarve. Megjithatë, duke pasur parasysh karakteristikat e ekonomisë së Republikës së Maqedonisë (normën e lartë të ekonomisë joformale dhe pjesëmarrjen e lartë të papunësisë afatgjatë në papunësinë e përgjithshme) është vështirë të caktohen arsyet kryesore të lëvizjeve pozitive në tregun e punës në kushtet e rënies së aktivitetit ekonomik. Punësimi shënon rritje pothuajse në të gjitha veprimtaritë ekonomike, ndërsa ulja vërehet në bujqësi prej 2,4%, zejtari prej 36,3% dhe në industrinë e përpunimit prej 1,7%. Rritje më të lartë shënon tregtia me 11,8%, por rritje të rëndësishme kanë sjellë edhe administrata publike dhe mbrojtja, shëndetësia dhe edukimi, të cilat përbëjnë 43% të rritjes së përgjithshme. Lëvizjet e favorshme të tregut të punës gjatë vitit 2009 siguruan vazhdim të trendit të rritjes së normës së punësimit dhe ulje të normës së papunësisë, e cila filloi në vitin Kështu që, norma e punësimit në vitin 2009 është 38,4% nga 37,3% në vitin e kaluar, ndërsa norma e papunësisë është ulur në 32,2% (2009) nga 33,8% që ishte në vitin Rritja e punësimit në vitin 2009 ishte shoqëruar edhe me rritjen e pagave në të gjithë sektorët e 64

65 ekonomisë. Në vitin 2009 vërehet një rritje vjetore në pagat mesatare nominale prej 9,8%, përkatësisht 9,2% të pagave bruto. Mirëpo, pavarësisht rritjes së pagave në Republikën e Maqedonisë gjatë katër viteve të fundit, përsëri ato janë ndër më të ultat në rajon. Paga më të larta neto në vitin 2009 shënojnë Sllovenia dhe Kroacia. Me produktivitet më të ulët të punës dhe rritje të pagave bruto mesatare, shpenzimet nominale të punës për njësi prodhimi në vitin 2009 janë rritur për 14% në krahasim me vitin 2008 (6,4%). Rritje më e madhe vërehet në turizëm, ku edhe ulja e produktivitetit është më e madhe, ndërsa shpenzime më të ulëta vërehen në ndërtimtari. 9 Karakteristikat kryesore të tregut të punës në Maqedoni mbeten shkalla e ulët e punësimit, krijimi i ngadaltë i vendeve të punës, emigrimi, papunësia afatgjatë dhe një numër i konsiderueshëm i të papunëve. Reformat e ndërmarra me ndihmën e agjencive ndërkombëtare dhe UE-së kanë rol të madh në përmirësimin e kapaciteteve institucionale dhe menaxhimin më efikas të programeve të tregut të punës. Rinovimi i kërkesës për punë, lufta e papunësisë, rritja e barazisë gjinore, përfshirja sociale e minoriteteve dhe grupeve të rrezikuara, janë ndër çështjet më të rëndësishme që Qeveria maqedonase duhet t i marrë parasysh më shumë në procesin e reformimit të tregut të punës Papunësia në Republikën e Maqedonisë Shkalla e papunësisë në Maqedoni është dyshifrore qysh në periudhën para pavarësisë. Gjatë vitit 1990, ristrukturimi i kompanive, mbyllja e tregjeve ndërkombëtare dhe rënia e PBB-së kanë ndikuar në largimin masiv të punëtorëve nga puna dhe norma e papunësisë ka vazhduar të rritet gjatë viteve. Norma e papunësisë në vitin 2006 arriti në 36%. Ka një ndryshim të konsiderueshëm edhe në pjesëmarrjen gjinore të punësimit. Në vitin 9 BPRM, Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars

66 2001, 56,7% e numrit të përgjithshëm të regjistruar si të papunë ishin meshkuj dhe 43,25% femra. Dy vjet më pas, në vitin 2003, shënohen rreth regjistrime të reja mes meshkujve të papunë, si rezultat i demobilizimit të forcave të sigurisë, ndërkohë që numri i femrave të papuna të regjistruara vazhdon të rritet më pak. Nëse bëjmë një vështrim tek të papunët bazuar në nivelin e edukimit, është e qartë se pjesa më e madhe e personave të papunë është i përbërë nga personat me arsim të mesëm. Pothuajse 91% e numrit të përgjithshëm të të papunëve nuk kishin arsimin e lartë apo universitar në vitin Norma e papunësisë në vitin 2006 ishte më e lartë në mesin e atyre pa arritje arsimore, me 61,98%, ndërsa 21,3% për nivelin universitar të edukimit. Papunësia afatgjatë në Maqedoni është një çështje tjetër për t'u shqetësuar. Gati 82% e personave të papunë presin për t u punësuar më shumë se një vit. Ky numër është shumë më i madh se në Kroaci, ku 42% e totalit të të papunëve janë të papunë në afat të shkurtër (më pak se një vit) dhe 58% janë të papunë afatgjatë në vitin Si zakonisht pjesa më e madhe e normës së papunësisë është e pranishme në mesin e të rinjve vjeç. Në Maqedoni, norma e papunësisë e këtij grupi arriti në 59,8% në vitin Grupi më produktiv i moshës merr pjesë me 62% të totalit të regjistruar të të papunëve në vitin Rritja më e lartë e të papunëve të regjistruar është regjistruar midis vjeç, ka pasur të papunë të regjistruar në vitin 2001, dhe ky numër u rrit në në vitin 2006 që është një rritje prej 2,4 herë. 10 Në numrin e përgjithshëm të të punësuarve në vitin 2003 dhe 2008, pjesëmarrje më të lartë paraqet grupmosha prej 40 deri 44 vjeç. Norma e punësimit tek kjo grupmoshë në vitin 2013 shënon 59,0; në vitin 2008 është 58,8, derisa në vitin 2013 norma e punësimit arrin 59,4. Pjesëmarrja e femrave në numrin e përgjithshëm të të punësuarve është më e ulët në krahasim me pjesëmarrjen e meshkujve, e cila gjithashtu reflekton edhe në normën e 10 Kostadinov.A, Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009, fq

67 punësimit të femrave. Konkretisht, ajo ka qenë në vitin 2008 me 38,7 ndërsa në vitin 2013 me 40%. Në numrin e përgjithshëm të të papunëve, pjesëmarrja më e lartë është tek grupmosha e re e popullsisë, nga mosha 20 deri në 29 vjeç, ndërsa norma e papunësisë tek kjo grupmoshë në vitin 2003 shënon 57,1, në vitin 2008 arriti në 47,0, ndërsa në vitin 2013 ishte 44,1. Tabela 3: Normat e aktivitetit të popullsisë, punësimit dhe papunësisë sipas gjinisë në Republikën e Maqedonisë ( ) Popullsia aktive Meshkuj Femra Norma e aktivitetit Meshkuj Femra Të punësuar Meshkuj Femra Norma e punësimit Meshkuj Femra Të papunë Meshkuj Femra Norma e papunësisë Meshkuj Femra Burimi: Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport i vitit Në periudhën , normat e aktivitetit, punësimit dhe papunësisë, shënojnë ndryshime minimale nga viti në vit. Në katër vitet e fundit, norma e aktivitetit është pothuajse në nivelin e njëjtë, përkatësisht 56,8 në vitin 2011, 56,5 në vitin 2012, 57,2 në vitin 2013 dhe 57,3 në vitin Norma më e lartë e punësimit prej 41,2 është regjistruar në vitin 67

68 2014, ndërkohë që edhe norma më e ulët e papunësisë prej 28,0 është regjistruar gjithashtu në vitin Struktura e të punësuarve sipas gjinisë ka rëndësi të shumëfishtë në një ekonomi nacionale. Punësimi i gjinisë femërore ndikon në përmirësimin e bazës materiale të familjes, ndikon në ndryshimin e botëkuptimeve në aspektin pozitiv, ngre vlerën e gjinisë femërore në shoqëri si dhe ndikon në ngritjen e nivelit të edukimit të fëmijëve. Struktura e të papunëve, sipas nivelit të edukimit, ka rëndësi të veçantë për ekonominë e një vendi, sepse ata paraqesin potencialin e ardhshëm të punës. Vendet që kanë të papunë të kualifikuar ndodhen në pozitë më të mirë sesa vendet që kanë norma të larta të papunësisë dhe të papunë të pakualifikuar. Tabela 4: Struktura e papunësisë sipas nivelit të edukimit në Republikën e Maqedonisë (2009/2008) /2008 Numri % Numri % Indeksi Rritje/ulje Gjithsej Të pakualifikuar Të kualifikuar Shkollim të mesëm Shkollim të lartë Shkollim universitar Burimi: Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport vjetor për vitin Struktura e papunësisë sipas nivelit të edukimit nuk është e favorshme, sepse në vitin 2009, marrë në përqindje, 52,6% e të papunëve rezultonin të pakualifikuar dhe gjysma të kualifikuar. Kualifikimet e pamjaftueshme, mungesa e tregut të punës, si dhe struktura e moshës, vështirësojnë në masë të madhe inkuadrimin e kësaj kategorie të të papunëve si konkurrues aktivë në tregun e punës. Të papunët e kualifikuar në numrin e përgjithshëm të të papunëve marrin pjesë me 15,7%, të papunët, të cilët kanë mbaruar shkollim të mesëm me 24,0%, kurse të papunët që kanë mbaruar shkollim të lartë dhe universitar me 1,6%, përkatësisht 6,1%. Në krahasim me 68

69 vitin e kaluar, papunësia shënon ulje te të gjitha kategoritë e edukimit, përveç papunësisë me shkollim universitar, e cila shënon rritje. Pas rritjes simbolike të pagave neto dhe bruto në vitin 2009, në periudhën vijuese ato pritet të stabilizohen, prandaj projektimi për rritjen nominale të pagës neto në vitin 2010 shënon 2,2%, kurse paga bruto pritet të rritet me 0,5%. Tabela 5: Të papunët sipas kohëzgjatjes së papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( ). Viti Gjithsejt Deri në një muaj muaj muaj muaj muaj Deri në 2 vite Deri në 3 vite e më tepër vite Burimi: Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport vjetor për vitin Në periudhën , numri më i madh i të papunëve presin për t u punësuar më tepër se një vit. Në vitin 2009, pjesëmarrja e tyre në numrin e përgjithshëm të të papunëve shënonte 81.9%. Sipas Agjencionit për Punësim, në periudhën deri më , gjithsej apo 20,3% e numrit të përgjithshëm të të papunëve, prisnin për t u punësuar deri në 11 muaj, apo 30,8% e të papunëve prisnin për t u punësuar 1 deri në 3 vite, kurse apo 48,9% e tyre prisnin mbi 4 vjet për t u punësuar. Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ILO), papunësia afatgjatë përfshin të papunët, të cilët presin për t u punësuar mbi 12 muaj. Sipas këtyre të dhënave, në vitin 2009, në Agjencionin për Punësim janë të evidentuar apo 79,7%. Në periudhën prej vitit , numri më i madh i të papunëve presin më tepër se një vit për tu punësuar. Në vitin 2014, pjesëmarja e tyre në numrin e përgjitshëm të të papunëve shënonte 83,5%. 69

70 Nga të dhënat e Agjencionit për punësim duket se 62.5% nga të evidentuarit si të papunë janë të përkatësisë kombëtare maqedonase, 24.8 % janë shqiptarë, 5.3% romë, 4.0% turq, 0.8% serbë, 0.2% boshnjakë, 0.1% vllehë dhe 2.4% janë të përkatësive të tjera etnike. Në krahasim me vitin 2008 vërehet një ulje e vogël e papunësisë së përkatësisë maqedonase prej 1.4% dhe një rritje prej 0.9% e përkatësisë shqiptare. Rritja e papunësisë vërehet edhe te turqit, romët dhe te përkatësia boshnjake, ndërsa përkatësitë e tjera shënojnë një ulje të vogël. Tabela 6: Papunësia sipas përkatësisë kombëtare në Republikën e Maqedonisë (2009/2008) /2008 Numri % Numri % Indeksi Rritje/ulje(%) Gjithsej Maqedonas Shqiptarë Turq Romë Serbë Vlleh Boshnjakë Të tjerë Burimi: Agjensioni për Punësim i Republikës së Maqedonisë,Raport vjetor për vitit Në vijim jepet trendi i normës së papunësisë në Republikën e Maqedonisë për periudhën prej vitit 1998 deri në vitin 2015: Normat e papunësisë Tabela 7: Norma e papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( ) ,5 32,4 32,2 30,5 31,9 36,7 37,2 37, ,9 33,8 32, , ,6 Burimi: Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë

71 Norma e papunësisë në vitin 2010 ishte 30,9%, dhe në krahasim me vitin pararendës (32.2%) ajo shënon rënie prej 1.3%. Norma e punësimit ka qenë 39.9% dhe në krahasim me vitin 2009, është rritur me 1.5%. Një ecuri e tillë është rezultat i rimëkëmbjes së ekonomisë botërore dhe maqedonase, por edhe si rezultat i rritjes së aktivitetit ekonomik. 11 Përmirësimi i pozitës së tregut të punës varet nga politikat dhe masat për punësimin në vitin 2010, duke patur parasysh se qëllimet kryesore të politikës makroekonomike janë rritja e punësimit dhe ulja e papunësisë. Projektimi i normës së papunësisë dhe rritjes së punësimit bëhet në bazë të trendit, reformave strukturore dhe shtimit të aktivitetit ekonomik. Faktor kufizues i projektimit është fakti që norma e papunësisë në Republikën e Maqedonisë nuk është reale, për arsye se një numër i madh i personave regjistrohen si të papunë vetëm për shkak të sigurimit shëndetësor dhe kësisoj, ata nuk kërkojnë punë. Në tremujorin e tretë të vitit 2013, numri i të punësuarve në ekonominë e Maqedonisë vazhdoi të rritet edhe në terma tremujorë edhe në ato vjetorë. Me këtë, gjashtë tremujorë rradhazi ky tregues gjendet në zonën e ndryshimeve vjetore pozitive. Kjo ecuri e tregut të punës korrespondon me treguesit për performancat në sektorin real, të cilët po ashtu janë të volitshëm. Me këtë rast, analiza e veprimtarive të veçanta tregon se hapja e vendeve të reja të punës lidhet kryesisht me punën e kapaciteteve të reja në zonat e lira ekonomike, si dhe me iniciativat fiskale në formë të punës ndërtimore me financim publik, subvencione bujqësore, si dhe në formë programesh dhe masash për punësim, të cilat zbatohen tashmë prej disa viteve në vazhdimësi. Në pikëpamje të çmimit të punës, është shënuar ngadalësim i rritjes nominale vjetore të pagave, gjë që edhe përkundër presioneve të dobësuara inflacioniste, kushtëzoi rënien reale të pagave. Në pikëpamje të lëvizjeve të ardhshme të tregut të fuqisë punëtore, sipas sinjaleve të agreguara nga vrojtimet e tendencave të bizneseve, vërehet forcim i optimizmit për numrin e të punësuarve në periudhën e ardhshme tremujore. Përveçse nga zhvillimet pozitive në ekonominë e vendit, kjo tendencë vjen pjesërisht edhe nga rikuperimi gradual i ekonomisë globale. Në tremujorin e tretë, përmirësim vërehet edhe tek treguesit e konkurrueshmërisë. 11 Enti Shtetëror Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport për tremujorin e IV, 2011( 71

72 Kështu, produktiviteti i punës shënoi rritje, gjatë një përshtatjeje të njëkohshme zbritëse të shpenzimeve për fuqinë punëtore. (Ministria e Financave, janar 2014) Numri i të punësuarve në vitin 2014 u rrit me 1,7%, rritje kjo më e vogël në krahasim me vitin e kaluar. Popullsia e përgjithshme aktive regjistroi rritje prej 0,3%, që do të thotë në të njëjtën kohë një ulje e vogël në popullsinë joaktive, që pozicionoi gjithashtu një rritje të vogël të normës së aktivitetit në 57,3%. Si pasojë, në vitin 2014, norma mesatare e papunësisë ishte 28%, ndërsa norma e punësimit u rrit në 41,2%. Sa i përket strukturës së papunësisë sipas grupmoshave, pjesa më e rëndësishme e papunësisë i takon popullsisë prej moshës 25 deri në 49 vjeç, moshës së plakur, e cila përbën mbi 60% të numrit të përgjithshëm të të papunëve. Duke patur parasysh që mbi 80% e të papunëve të kësaj grupmoshe, janë të papunë afatgjatë, këto zhvillime tregojnë për një reduktim të mundshëm në papunësinë afatgjatë. Numri i të punësuarve në kuartalin e katërt të vitit 2015 është 2,8% më i lartë në krahasim me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar, ndërsa numri i të papunëve është ulur me 11, 9%, e cila rezultoi në uljen e normës së papunësisë në kuartalin e fundit të vitit 2015 në 24,6% Politikat e tregut të punës në Republikën e Maqedonisë Përqindja e lartë e papunësisë afatgjatë në Republikën e Maqedonisë është një sinjal se qeveria duhet të rivlerësojë politikat aktive aktuale të tregut të punës dhe rritjen e shpenzimeve për masat aktive të tregut të punës. Edhe pse shpenzimet për politikat aktive të tregut të punës janë rritur gjatë viteve, ende përqindja e shpenzimeve mbetet e ulët krahasuar me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor. Punësimi jozyrtar është i përhapur dhe shumë njerëz regjistrohen vetëm për marrjen e sigurimit shëndetësor Politikat aktive të tregut të punës në Maqedoni 72

73 Qeveria e Maqedonisë dhe Agjencioni për Punësim prezantojnë programe të ndryshme aktive në tregun e punës, me mbështetjen e UNDP-së. Programet në vijim janë zbatuar që nga viti Programi i krijimit të punës: Programi ka për qëllim përfshirjen e përkohshme të personave të papunë afatgjatë. Ky program parashikon punët publike në infrastrukturë dhe në grupin përfitues të jenë punëkërkues të pakualifikuar. - Programi i punës broker: Qëllimi i këtij programi është të informojë të diplomuarit e rinj të papunë për mundësitë e voluntimit në biznesin vendas, që do të ndikojë në aftësimin e tyre. - Partneritet për krijimin e vendeve të reja: është një program që parashikon bashkëpunim midis Agjencionit për Punësim dhe Odës Ekonomike të Maqedonisë. - Klubet e punës: është një program aktivitetet e të cilit janë: këshillimi i të papunëve, zhvillimi i aftësive të prezantimit etj. Zbatimi i programit është bërë nëpërmjet punëtorive, zyrave të hapura, trajnimeve për marrjen e njohurive dhe aftësive në gjuhë të huaja dhe kompjuter. - Punësimi për grupet e synuara: është një program i përshtatur për grupe të caktuara të të papunëve vullnetarë. Kryesisht kanë qenë të përfshirë të papunët afatgjatë, të rinjtë e papunë më pak se 27 vjeç, personat me aftësi të kufizuara dhe romët. Maqedonia mbetet në vendin më të ulët midis vendeve të Ballkanit Perëndimor për shpenzimet e politikave aktive të tregut të punës. Ndërmjet viteve 1996 dhe 2002, vetëm rreth 10 milionë dollarë janë shpenzuar në politikat aktive të tregut të punës, që përfaqësohen me vetëm 0,05% të PBB-së. Shumica e programeve janë bërë me asistencën e UNDP-së, USAID-it (Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar) dhe agjencive evropiane që kanë kontribuar me ndihmë teknike dhe grante financiare për pjesëmarrësit. Gati 85% e të rekrutuarve të papunë ishin të përfshirë në klubet e punës për lloje të ndryshme këshillimesh, në kurse të gjuhëve të huaja, si dhe në kurse kompjuteri. Vetëm një grupi të vogël i është ofruar një trajnim ose rikualifikim për punëdhënësit e specifikuar. Pjesëmarrja në programe për grupe të veçanta (target groups) rekrutoi 951 persona prej të cilave pjesa më 12 Kostadinov.A, Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009, fq

74 e madhe, rreth 600 persona, ishin praktikantë në kompani. Shpenzimet për politikat aktive të tregut të punës në vitin 2007 janë vlerësuar në euro, që është 0,096% e prodhimit të vendit Reformat për përmirësimin dhe funksionimin e tregut të punës në Republikën e Maqedonisë Qëllimi kryesor i politikës së punësimit në Republikën e Maqedonisë është përmirësimi i mëtejshëm i funksionimit të tregut të punës dhe një harmonizim më i madh i ofertës dhe kërkesës së fuqisë punëtore. Politika është e orientuar kryesisht në tri elemente: - Përmirësim i mëtejshëm i rregullativës ligjore dhe implementimi i saj; - Rritje e kapacitetit të institucioneve të tregut sa i takon fuqisë punëtore; - Zbatimi i masave aktive të tregut të punës që kanë të bëjnë me njohuritë dhe kualifikimet e fuqisë punëtore apo subvencionimin e të papunëve. Kështu që, duke u nisur nga ky fakt, në vitin 2008 vazhdon implementimi i CARDS-së, pra i projektit Politikat për punësimin faza e tretë. Ky projekt implementohet në një periudhë 18 mujore dhe do të sigurojë ndihmë të mjaftueshme, mbështetje dhe përforcim të kapaciteteve të institucioneve në procesin e implementimit, monitorim dhe evaulim të politikave të punësimit, modernizim dhe përmirësim të mëtejshëm të shërbimeve dhe të mënyrës së punës të Agjencionit për Punësim të Republikës së Maqedonisë. Në pajtim me Strategjinë Kombëtare për punësim deri në vitin 2010, si dhe me Planin Aksionar Kombëtar për punësim , Qeveria e Republikës së Maqedonisë në vazhdimësi i ka rritur mjetet, të cilat ndahen për financimin e masave aktive të punësimit, për përmirësimin e llojeve dhe qëllimeve të masave për rritjen e efikasitetit në kuptim të integrimit të target grupeve në tregun e punës, si dhe rritjen e mundësive të këtyre personave për të gjetur punë. 74

75 Gjatë vitit 2008 u implementua Plani operativ për programet dhe masat aktive për punësimin në vitin Me këtë plan parashikohej implementimi i më shumë masave dhe politikave aktive për punësim 13 : Programi për vetëpunësim programi realizohet nëpërmjet trajnimit për të papunët të interesuar për njohjen e ndërmarrësisë, përpilimin e planeve të biznesit, ndihmën gjatë regjistrimit të një biznesi privat dhe subvencionimin për fillimin e një biznesi. E njëjta realizohet nëpërmjet masave vijuese: vetëpunësimi i të rinjve të papunësuar deri në moshën 27 vjeçare, vetëpunësimi i grave të papuna me shkollim të mesëm dhe të lartë, të evidentuar në APRM më shumë se dy vite, dhe vetëpunësim i të papunëve afatgjatë, të evidentuar në APRM më shumë se dy vite. Programi për mbështetje të formalizimit të bizneseve familjare, qëllim i të cilit është formalizimi i bizneseve të filluara nga ana e të papunëve dhe futjen e tyre legale në tregun e punës në funksion të uljes së ekonomisë së zezë. Programi për përgatitjen e punësimit në kuadër të të cilit parashikohen trajnime, kualifikime, rikualifikim dhe këshillime të të papunëve për rritjen e njohurive dhe aftësive, me qëllim që të rritet shkalla e punësimit të tyre. Masa në këtë drejtim janë: trajnimi, kualifikimi apo rikualifikimi për punëdhënës të njohur, trajnimi në klubet e punës për përfitimin e njohurive dhe aftësive (gjuhë të huaj dhe kompjuter), projekt - pilot për trajnimin për veprimtari të veçanta dhe aftësi, të cilat janë deficitare sipas Analizës për nevojat e aftësive të tregut të punës në Republikën e Maqedonisë, të përgatitur nga APRM-ja në bazë të një ankete të punëdhënësve në vitin 2007, si dhe edukimi i të papunëve për fillimin e një biznesi familjar. Subvencionimi i punësimit, i cili realizohet sipas masave vijuese: subvencionimi i punësimit për fëmijët pa prindër, subvencionimi i punësimit për personat me aftësi të kufizuara, subvencionimi i punësimit për prindër të vetëm, subvencionimi i punësimit për persona të moshuar (55 64 vite), si dhe subvencionimi i punësimit për të rinjtë 13 Agjensioni për Punësimi i Republikës së Maqedonisë, 2010, 75

76 deri në moshën 27 vjeçare dhe për persona të relaksuar nga kompani me pronësi dominante të shtetit. Praktikë, si një mbështetje për punësimin e parë të të rinjve deri në moshën 27 vjeçare. Qëllimi i kësaj mase është që të tërhiqen në punësim të përhershëm të rinjtë të arsimuar, por të papunë. Me këtë masë, atyre u mundësohet të përgatiten për të hyjrë në tregun e punës. Punë administrative në Njësitë e vetëqeverisjes lokale. Grupi target i kësaj mase kanë qenë personat e papunë për një kohë të gjatë dhe ata të cilët shfrytëzojnë ndihmën sociale. Në funksion të punësimit të personave të papunë romë, në kuadër të Planit aksionar të punësimit për romët, u siguruan mjete për trajnimin e 50 romëve të papunë, për të ndihmuar në punësimin e tyre. Për masat aktive të punësimit të parashikuara në Planin operativ për programet dhe masat aktive të punësimit për vitin 2008 janë ndarë denarë dhe janë përfshirë persona. Përveç kësaj, Qeveria ka ndarë 6 milionë euro si mbështetje kreditore për fillim të bizneseve, në të cilat do të punësohen 2000 të papunë. Gjithsej për politikat dhe masat aktive të punësimit në vitin 2008 janë ndarë denarë (0,2% e PBB), që do të mbulojnë persona. Vlera, e cila është ndarë për politikat aktive të tregut të punës nëpër vendet e reja të UE-së, në PBB-në janë: Estonia 0,06%, Rumania 0,13%, Lituania 0,15%, Çekia 0,18%, Polonia 0,28%, Bullgaria 0,39%, dhe Hungaria 0,45%, mesatarja e këtyre vendeve është 0,2% të PBB-së, në krahasim me vendet e UE-së tek të cilat kapet vlera 0,5% të PBBsë. Edhe në vitin 2014, Qeveria e Republikës së Maqedonisë nëpërmjet Ministrisë për Punë dhe Politikë Sociale dhe Agjencisë së Punësimit vazhdon të zbatojë masat aktive dhe programe që synojnë rritjen e punësimit, llojin e programeve të vetëpunësimit, pastaj mbështetje financiare për ndërmarrjet e vogla, për programet e subvencionuara për punësim, programet për përgatitjen e punësimit etj. 76

77 Masat dhe politikat aktive që ndërmerren në vazhdimësi në kuadër të ekonomisë sonë duhet të sigurojnë rritje të mençur, të qëndrueshme dhe inkluzive. Rrjedhimisht, ato janë konceptuar në këtë mënyrë: - Programe për rritje të mençur: Programe për përgatitje të punësimit; - Programe për rritje të qëndrueshme: Program për vetëpunësim, program për mbështetje financiare të subjekteve juridike (ndërmarrje të vogla dhe të mesme, si dhe zejtarë) për hapjen e vendeve të reja të punës; - Programe për rritje inkluzive: Program për subvencionim të punësimit, Program për subvencionimin e shfrytëzuesve të tokës bujqësore shtetërore, Program për organizimin e punëve publike. Nga aspekti i grupeve të synuara, programet për rritje të mençur dhe të qëndrueshme, janë fokusuar kryesisht tek personat e papunë për një kohë të gjatë, personat e rinj deri në moshën 29 vjeçe, shfrytëzuesit e kompensimit në para për të papunët, të punësuar të mëparshëm të cilëve u është ndërprerë marrëdhënia e punës nga arsye afariste, të papunë në moshën prej 30 deri në 49 vjeç, si dhe studentë me diplomë pasuniversitare. Nga ana tjetër, programet për rritje inkluzive janë dedikuar për shfrytëzues të ndihmës sociale dhe persona të ashtuquajtur të kategorisë së cenueshme: fëmijë pa prindër, viktima të dhunës familjare, persona të pastrehë, prindër të vetëm dhe prindër me numër më të madh fëmijësh të mitur (4 dhe më shumë), persona të dënuar, romë etj. Nga programet për punësim të zbatuara deri tani, zbatim më të gjatë e të vazhdueshëm, përfshirje relativisht më të madhe të personave të papunë dhe efekte më pozitive afatgjata mbi punësimin kanë Programi për vetëpunësim dhe Programi për subvencionim të punësimit. Programi për vetëpunësim ka të bëjë me masat me të cilat nxitet kërkesa për fuqi punëtore. Kjo masë shfrytëzohet për krijimin e vendeve të reja të punës përmes vetëpunësimit (fillimi i biznesit personal 14 ). Programi realizohet përmes trajnimit të personave të papunë për 14 Përfshirë vitin 2011, programet për formalizimin e bizneseve ekzistuese u zbatuan si programe të veçanta. 77

78 njohjen e sipërmarrësisë, punimit të planit të biznesit, ndihmës gjatë regjistrimit të biznesit personal dhe mbështetjes financiare, e cila përbëhet nga një shumë mjetesh të pakthyeshme për çdo vetëpunësim në lartësi prej denarë, prej të cilave 90% janë në formë të mbështetjes së drejtpërdrejtë për furnizim me pajisje dhe/ose lëndë të parë. Personat që do t i shfrytëzojnë mjetet përmes këtij programi nuk mund të kthehen në evidencën e të papunëve, në Agjencionin për Punësim të Republikës së Maqedonisë (APRM) në afat prej katër vitesh, nga dita e regjistrimit të biznesit. Po ashtu, nëse para skadimit të dy viteve nga regjistrimi i biznesit vjen deri te një ndërprerje e pabazë e marrëdhënies së punës, personi ka për detyrim ta kthejë pjesën më të madhe të mjeteve të shfrytëzuara financiare. Ky program është një nga programet më efikase, i cili mund të ketë efekt më afatgjatë mbi punësimin, e në të, në pesë vitet e fundit, janë përfshirë gjithsej persona. Megjithatë, duhet të kemi parasysh se për t u siguruar hyrje të qëndrueshme në tregun e punës personave të cilët janë të papunë prej një kohe më të gjatë, janë të domosdoshme trajnime dhe konsultime më të gjera, në raport me atë se çfarë është paraparë me masën, si dhe mbështetjen përkatëse psikologjike. Po ashtu, përvojat e vendeve të tjera tregojnë se programet standarde për vetëpunësim nuk janë të përshtatshme për popullsinë e moshës së re (15 24 vjeç), e për eficiencë më të madhe duhet të synohen persona të moshës prej 25 deri 29 vjeç, të cilët zotërojnë shkathtësi teknike paraprake të lidhura me biznesin ose përvojë të caktuar pune. Si plotësim i kësaj mase, që nga viti 2008, Qeveria e RM filloi me zbatimin e Projektit për vetëpunësim dhe kreditim. Qëllimi i Projektit është hapja e vendeve të reja të punës me anë të vetëpunësimit përmes ndarjes së kredisë së volitshme personave të papunë, të cilët duan të fillojnë ose ta formalizojnë biznesin e tyre joformal. Shfrytëzuesit e kredisë mund të jenë personat e evidentuar në APRM si të papunë, edhe persona të rinj deri më 27 vjeç, shfrytëzues të kompensimit në para për papunësi prej më së paku gjashtë muaj dhe personat mbi 55 vjeç. Rezultatet prej zbatimit të deritanishëm të kësaj mase aktive janë vlerësuar si pozitive, ndërkaq interesimi është i madh, prandaj ajo vazhdoi të zbatohet edhe në vitin Programi për subvencionimin e punësimit, është po ashtu masë me të cilën stimulohet kërkesa për fuqi punëtore dhe njëkohësisht nxitet punësimi i personave të cilët e kanë më të vështirë të inkuadrohen në tregun e punës (e ashtuquajtura kategori e cenueshme). 78

79 Në fakt, bëhet fjalë për një masë e cila është një nga programet më të shtrenjta aktive dhe sipas kësaj, duhet të jetë e fokusuar ekskluzivisht mbi persona që përballen me më shumë pengesa në tregun e punës. Aktualisht, masa përbëhet nga sigurimi i mbështetjes financiare për çdo person të punësuar me rrogë bruto në shumën prej denarësh në muaj, në kohëzgjatje prej gjashtë muajsh (për grupet e cenueshme, denarë në muaj, prej të cilëve denarë për punëdhënësin, si kompensim për shpenzimet e adaptimit të personit në procesin e punës). Punëdhënësi ka për detyrë t i mbajë personat në punë së paku 18 muaj, ose të punësojë një person tjetër nga evidenca e APRM, në të kundërt ka si detyrim t i kthejë mjetet financiare. Me këtë masë, në vitet , janë subvencionuar gjithsej punësime. Në kuadër të programeve për përgatitje për punësim, trajnimi për punëdhënës të njohur deri më tani tregon efekt më të madh, në aspektin e numrit të personave të përfshirë dhe të punësuar. Me këtë masë, personave të papunë u mundësohet një nivel i caktuar diturish dhe shkathtësish për punëdhënësit që kanë nevojë për vende të caktuara pune. Me trajnimin mundësohet përftim dhe përplotësim i diturive të personave të evidentuar e të papunë me qëllim të punësimit të tyre më të lehtë, me çka kjo masë bën pjesë në grupin e masave të cilat e rrisin cil ësinë e ofertës së fuqisë punëtore. Masa aktualisht u përket personave të papunë të moshës vjeç, me shkallë më të ulët arsimi. Trajnimi zgjat tre muaj, ndërsa punëdhënësi ka për detyrë të punësojë së paku 50% të personave të trajnuar dhe në afat prej gjashtë muajsh mos ta zvogëlojë numrin total të të punësuarve. Në periudhën e fundit pesëvjeçare, me këtë masë janë përfshirë gjithsej 881 persona të papunë. Efekt të ngjashëm ka edhe programi për praktikë, i cili, përfshirë vitin 2012, zbatohej si program i veçantë, ndërsa në vitin 2013 është përfshirë në kuadër të programeve për përgatitje për punësim. Bëhet fjalë për masë preventive, e cila u mundëson personave të rinj, të papunë, deri në 29 vjeç, të përfitojnë dituri dhe shkathtësi praktike dhe t i përgatisë më lehtë që të përfshihen në tregun e punës. Në vitin 2012, kjo masë parashikonte detyrim për punëdhënësit që të punësojnë 50% të praktikantëve, ndërsa që nga viti 2013 ky detyrim u ndërpre. Mbështetja financiare e subjekteve juridike (ndërmarrje të vogla dhe të mesme, zejtarë) për hapjen e vendeve të reja të punës është masë aktive relativisht më e re. Qëllimi i Programit është hapja e vendeve të reja të punës dhe stimulimi i kërkesës për fuqi punëtore në tregun e punës. Përbëhet nga sigurimi i mbështetjes plotësuese të pakthyeshme 79

80 në formë të materialeve dhe/ose pajisjeve për hapje të vendeve të reja të punës në subjektet e larpërmendura juridike, të cilat funksionojnë së paku një vit. Punëdhënësi ka për detyrë t i mbajë personat e punësuar përmes këtij programi së paku 12 muaj me orar të plotë pune. Në periudhën e viteve me këtë masë janë mbështetur gjithsej 227 persona. Program për organizimin e punëve publike deri tani është masë me shtrirje më të madhe dhe punësim të personave të papunë, por efekti është afatshkurtër. Është zbatuar në vitin 2009 dhe 2012, ndërsa ishte parashikuar të zbatohej edhe gjatë vitit Është menduar për persona që kanë qenë të papunë për kohë të gjatë, me kualifikim të ulët dhe persona më të moshuar, mbi 55 vjeç, të cilët angazhohen për periudhë jo më të gjatë se gjashtë muaj, në të cilën u paguhet mbështetje financiare mujore. Për atë periudhë, personi i angazhuar dhe i papunë nuk i humb të drejtat mbi bazë të papunësisë. Efekte afatshkurtra janë edhe efektet nga angazhimi i personave gjatë zbatimit të vrojtimit për vende të lira pune në APRM. Në fakt, bëhet fjalë për masën në të cilën personat e papunë me arsim të mesëm dhe të lartë angazhohen për anketë telefonike të punëdhënësve dhe për nevojat e tyre për fuqi punëtore, mbi bazën e pyetësorit të përgatitur paraprakisht (në kohëzgjatje prej një muaji në vit). Në vitin 2012 filloi zbatimi i programit pilot për subvencionim të shfrytëzuesve të tokës bujqësore shtetërore. Qëllimi i programit është nxitja e punësimeve të reja në pjesën e të papunëve të cilët janë përfitues të ndihmës sociale, si dhe përfshirja e tyre sociale. Me këto masa parashikohet ndarja e tokës bujqësore shtetërore, personave shfrytëzues të ndihmës sociale, të cilëve u paguhet edhe një kompensim në para, në lartësinë e ndihmës sociale dhe të sigurimit social. Shfrytëzuesit duhet të regjistrohen si bujq individualë, të cilët bujqësinë e kanë veprimtari kryesore. Vlerësimi i rezultateve nga ky program do mund të bëhet pas kalimit të një deri në dy viteve. Ndërkaq me të, deri më tani, janë punësuar gjithsej 26 persona shfrytëzues të tokës shtetërore bujqësore Politikat pasive të tregut të punës në Maqedoni Në mënyrë që të kualifikohet për përfitim financiar, një person i papunë duhet të ketë një kohë të punësimit të paktën 9 muajsh dhe me orar të plotë, ose të paktën 12 muaj me orar të pjesshëm të kohës së punësimit gjatë 18 muajve të fundit. Shuma e përfitimit të papunësisë është e ndryshme, nga 40% e pagës mesatare të marrë gjatë 12 muajve të fundit të periudhës së punësimit për ata që marrin përfitim financiar më shumë se 12 muaj dhe 50% për ata që 80

81 marrin përfitime financiare më pak se 12 muaj. Periudha e drejtë për përfitim financiar është e ndryshme nga 3 muaj për ata që kanë një periudhë kohe të punësimit të paktën 9 muaj, deri në 18 muaj për ata që kanë një periudhë kohe të punësimit më shumë se 20 vjet. Ata me më shumë se 25 vjet kanë të drejtë të marrin përfitim financiar deri në punësimin e ardhshëm apo pension. Sigurimi shëndetësor është i detyrueshëm për të gjithë qytetarët në Maqedoni. Në mënyrë që të plotësojnë kriteret për përdorimin e sigurimit shëndetësor të papunësisë, një person i papunë duhet të jetë i regjistruar në zyrën për punësim dhe të deklarojë se nuk ka asnjë mënyrë tjetër për të siguruar p.sh. përmes ndonjë anëtari tjetër të familjes, i cili është në punë. Numri i personave me asistencë financiare ka rënë në vitet e fundit, si rezultat i pjesëmarrjes së lartë të të papunëve afatgjatë dhe i kritereve të vështira të përshtatshmërisë. Përfitimi i daljes në pension të hershëm nuk është përdorur gjerësisht për shkak të legjislacionit të ashpër. Shuma e paguar për politikat pasive të tregut të punës si shumë e PBB-së ka rënë gjatë viteve , por ende mbetet e lartë krahasuar me vendet e tjera të rajonit. Gati dy të tretat e të hollave janë shpenzuar për sigurim shëndetësor dhe në fondin e pensioneve, ndërsa një e treta është alokuar për përfituesit. Politikat e tregut të punës në vendet e Ballkanit Perëndimor ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme sipas programeve dhe personave të përfshirë. Ndërkaq, shpenzimet për papunësinë në Maqedoni janë të larta në krahasim me vendet e UE-27, ku vetëm 7,5% e totalit të regjistruar të të papunëve marrin përfitim financiar. Në Bosnjë dhe Hercegovinë, për shembull, vetëm 1,62% e të papunëve të regjistruar marrin përfitim financiar që është një nivel jashtëzakonisht i ulët. 15 Por, sipas të dhënave nga Agjencioni për Punësim, politikat pasive të tregut të punës janë rritur në aspektin e numrit të marrësve të asistencës sociale. Gati 7,2% e të papunëve të regjistruar kanë marrë përfitime financiare papunësie në vitin Kjo nënkupton të 15 Kostadinov.A, Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009, fq

82 papunësuar nga numri i përgjithshëm i të evidentuarve si të papunë në Agjencionin për Punësim. Në krahasim me vitin e kaluar, ky numër është rritur me 1083 apo 4.6%. Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë shquhet për normë të lartë të papunësisë, prej rreth 32% në pesë vitet e fundit, të kombinuar me normë të ulët aktiviteti (56,6%) dhe normë të ulët të punësimit (43,3%). Papunësia është më e shprehur tek popullsia e re, ndërkaq personat e pa punë afatgjatë kanë pjesëmarrje më të madhe në numrin e përgjithshëm të të papunëve. Në fakt, personat që nuk janë të punësuar një vit e më shumë përbëjnë 83% nga numri i përgjithshëm i të papunëve, prej të cilëve 76% janë persona të cilët janë të papunë katër vjet e më shumë. Këta persona inkuadrohen me shumë më tepër vështirësi në tregun e punës, e kjo gjendje tregon për humbje të konsiderueshme të kapitalit njerëzor. Rrjedhimisht, pjesa më e madhe e masave dhe politikave aktive që janë zbatuar në periudhën e fundit pesëvjeçare janë, para së gjithash, të orientuara pikërisht nga grupet e synuara të lartëpërmendura. 3.5 Politika të tregut të punës të ndjekura nga disa vende anëtare të BE Papunësia dhe sidomos papunësia afatgjatë është një dukuri me të cilën përballet një numër i madh vendesh, qofshin ekonomi të zhvilluara apo ekonomi në zhvillim, dhe mund të ketë pasoja të rënda negative për individët, shoqërinë dhe sistemin ekonomik të vendit. Të papunët afatgjatë e kanë më të vështirë për t u përfshirë në punë me kalimin e kohës. Prandaj shumë vende aplikojnë programet aktive të tregut të punës, të cilat kanë për qëllim përmirësimin e tregut të punës. Kjo kategori përfshin shpenzimet për shërbimet publike të punësimit dhe administrates, trajnime në tregun e punës, programe të veçanta për të rinjtë, kur përjetojnë tranzicionin nga shkolla në punë, programet e tregut të punës për të siguruar ose nxitur punësim për personat e papunë etj. Për shembull John P. Martin (2014) analizon politikat aktive të tregut të punës në vendet e OECD-së dhe jep dëshmi për efikasitetin e tyre. Në nivel kombëtar, normat e larta të vazhdueshme të papunësisë afatgjatë rrezikojnë qëllimet e përgjithshme të politikës së punësimit, ulin aftësinë për të ndarë punët e duhura për njerëzit e duhur dhe dëmtojnë kapitalin njerëzor. Dhe mundësia e shmangies së papunësisë ulet me kohëzgjatjen e saj, duke çuar në një probabilitet më të lartë për një numër më të madh të papunësh. Në përgjithësi, normat e larta të papunësisë neutralizohen nga një përzierje e politikave pasive dhe aktive të tregut të punës. Disa shtete anëtare të BE-së me papunësi të 82

83 lartë shpenzojnë një përqindje relativisht të vogël të PBB-së së tyre në shërbim të tregut të punës dhe sidomos të masave aktive (veçanërisht Bullgaria, Sllovakia, Qiproja, Kroacia dhe Greqia). Në të njëjtën kohë, ato mund të kenë shpenzime relativisht të larta për masat pasive të tilla si përfitimet e papunësisë (sidomos Irlanda, Spanja, Portugalia dhe në një masë disi më të vogël Italia). Për këto vende mund të jetë e vlefshme të zhvendoset një pjesë të shpenzimeve në shërbimet e tregut të punës dhe masave aktive për uljen e papunësisë dhe në këtë mënyrë të arrihet ulja e shpenzimeve për masat pasive të tregut të punës, duke i vënë rëndësi forcimit të efikasitetit të këtyre politikave. Politikat duhen mbështetur sidomos në papunësinë afatgjatë, e cila është më e theksuar për disa nëngrupe të caktuara të popullsisë se të tjerët. Më konkretisht, dhe duke u fokusuar në mënyrë të veçantë tek të papunët afatgjatë, disa shtete anëtare të BE-së kanë marrë gjatë kohëve të fundit masa të reja aktive. Për shembull, një vit më parë Portugalia ka nisur një skemë mbështetëse prej 6 muajsh trajnime për të papunët afatgjatë më të vjetër se 30 vjeç. Në Spanjë, një program kombëtar aktivizimi i cili ka filluar në fund të vitit 2014 po ofron mbështetje financiare për të papunët afatgjatë, për përfitues të parashikuar. Finlanda ka filluar zbatimin e një reforme të mbështetjes për të papunët afatgjatë, duke siguruar një pikë të vetme kontakti për të koordinuar më mirë shërbimet e punësimit, përfitimet dhe shërbimet sociale për të papunët afatgjatë në nivel komunal. Në Francë, plani kombëtar i veprimit kundër papunësisë afatgjatë të miratuar në vitin 2015 kombinon një përforcim të personalizuar dhe këshillim intensiv, me qëllim për të arritur një numër prej përfituesish në vitin 2017, dhe një ofertë në rritje të kontratave të subvencionuara dhe trajnimit profesional dhe një skemë të re të trajnimit bazuar në punë për punëtorët më të vjetër ose ata me kualifikime të ulëta, si dhe një qasje më të mirë në mbështetje të kujdesit për fëmijët dhe të pastrehët. Në Gjermani ekzistojnë dy programe për të luftuar papunësinë afatgjatë që fokusohen në promovimin dhe kualifikimet për personat e papunë afatgjatë (të paktën 2 vjet) më të vjetër se 35 vjeç, pa trajnim (përkatës) profesional dhe për personat që janë të papunë për më shumë se 5 vjet. Programi ka filluar në tremujorin e parë të vitit Pjesëmarrja në programe sociale në tregun e punës për ata që janë më të shkëputur nga tregu i punës ka për qëllim përmirësimin e punësimit dhe nxitjen e pjesëmarrjes sociale për personat që janë të 83

84 papunë për më shumë se 4 vjet, që kanë probleme shëndetësore apo familje që marrin përfitimet e papunësisë. Programi filloi në korrik të vitit 2015 dhe financimi do të jetë 450 milionë euro për persona të papunë afatgjatë, deri në fund të vitit Gjithashtu edhe Letonia ka zhvilluar një sërë aktivitetesh që kanë për qëllim integrimin e tregut të punës për papunësinë afatgjatë. Të papunët afatgjatë do të kenë mundësi të marrin konsultime individuale dhe grupore, duke përfshirë këshillimin për karrierën, përshtatshmërinë për karrierë apo arsim në drejtime të caktuara, si dhe programe motivuese për kërkimin e punës. Së fundi, në Suedi, puna dhe zhvillimi janë përqëndruar te punëkërkuesit që kanë qenë jashtë tregut të punës për një kohë të gjatë. Për të ndihmuar të papunët afatgjatë të kthehen në tregun e punës, qeveria ka vendosur të rrisë numrin e vendeve të punës shtesë në kuadër të sistemit të mirëqenies (të kujdesit shëndetësor ose të sistemit arsimor). Këto programe përfshijnë mbështetje të veçantë për punësimin në formën e një subvencioni për punëdhënësit prej 85 për qind të kostos së pagave. Gjithashtu në drejtim të përmirësimit të papunësisë afatgjatë, në tetor 2015, Komisioni Evropian miratoi një propozim për një rekomandim të Këshillit për Integrimin e të Papunëve afatgjatë në tregun e punës. Rekomandimi do të mbështesë procesin e reformave që filloi me objektivat e Evropës 2020, veçanërisht duke kontribuar në objektivat e rritjes së nivelit të punësimit dhe në reduktimin e varfërisë. Ajo ndjek gjithashtu edhe thirrjen nga Këshilli për të zhvilluar propozime që do të ndihmojnë reduktimin e papunësisë afatgjatë dhe përmirësim të përgjithshëm në efikasitetin e tregjeve të punës. Kjo do të sigurojë një bazë për prioritizimin e gjetjes së punëve për të papunët afatgjatë, të cilët kanë qenë për një kohë të gjatë të papunë në nivel kombëtar, duke bërë të mundur që të ndahen burimet e nevojshme, duke përfshirë mbështetjen e fondeve të investimeve. Ajo synon të ofrojë një nxitje për kapacitet më të madh administrativ, bashkëpunim më të mirë midis ofruesve të shërbimeve, partneritet të fortë me sektorin privat dhe efikasitet të shpenzimeve publike. 3.6 Reformat strukturore makroekonomike në Republikën e Maqedonisë Një nga rreziqet kryesore për të arritur normat e projektuara të rritjes është zgjatja edhe më tej e rimëkëmbjes ekonomike në Eurozonë. Duke ditur që Maqedonia është një treg i brendshëm i vogël dhe i kufizuar që është vështirë vetë të ruaj norma shumë të larta të rritjes 84

85 afatgjate, rimëkëmbja e ngadalshme e Eurozonës në krahasim me atë që ishte planifikuar mund të çojë në nivel më të ulët të eksporteve, nivel të ulët të IHD, dhe rritje të ulët ekonomike në krahasim me pritjet. Duke pasur parasysh vendndodhjen e saj gjeografike dhe madhësinë e vendit, rritja e IHD-ve, përmirësimi i lidhjeve ndërmjet firmave të huaja dhe furnizuesve lokalë, reduktimi i importeve të energjisë, forcimi i konkurrencës dhe produktivitetit, dhe rritja e prodhimit industrial do të jenë veçanërisht të rëndësishme për të rritur aftësinë ripërtëritëse të ekonomisë së Maqedonisë ndaj ndikimit të rreziqeve të jashtme. Një nga parakushtet kryesore për rritjen e konkurrueshmërisë së vendit dhe arritjen e normave të larta të rritjes ekonomike është një infrastrukturë e mirë e transportit për të cilën, janë planifikuar investime të mëdha publike. Edhe pse ekonomia maqedonase tregon përmirësim të situatës së papunësisë, praëseprapë, niveli i saj është ende i lartë në krahasim me vendet e tjera të Europës. Shkalla e lartë e papunësisë është pengesa më e madhe për ekonominë e Maqedonisë. Në të kaluarën janë ndërmarrë një sërë masash për të përmirësuar situatën dhe kanë dhënë rezultat, prandaj qeveria do të vazhdojë të zbatojë politikat e punësimit, në mënyrë që të stimulojë kërkesën në tregun e punës, drejtimin e kërkesës dhe ofertës së fuqisë punëtore sipas nevojave, përmirësimin e ofertës së punës dhe reduktimin e ekonomisë gri. Sipas Programit të Reformave ekonomike të Republikës së Maqedonisë, nga Ministria e Financave në vitin 2015, pengesë për rritjen ekonomike dhe për agjendën e reformave strukturore për periudhën e ardhshme afatmesme mund të jetë qasja e kapitalit për sektorin privat, kryesisht për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, si faktorë të rëndësishëm të rritjes ekonomike. Për këtë qëllim, qeveria do të vazhdojë të mbështesë sektorin privat sa u takon projekteve të reja, vendeve të reja të punës, rritjes së likuiditetit dhe rritjes së eksporteve. Për më tepër, Maqedonia përballet me nevojën për të përmirësuar dhe për të forcuar cilësinë e arsimit të lartë që do të kontribuojë në zhvillimin e aftësive për nevojat e tregut të punës. Ndër fushat kryesore të reformave janë: Efikasiteti i tregut dhe mjedisi i biznesit: Aktivitetet ekonomike në Republikën e Maqedonisë bazohen kryesisht në pronësi private në mënyrë të plotë në funksionimin e ekonomisë së tregut mbi parimet e bashkëveprimit të lirë të ofertës dhe kërkesës. Procesi i mëtejshëm i privatizimit mbulon liberalizimin e tregut në sektorin publik të ristrukturuar, 85

86 duke krijuar mundësi për shitje të mëtejshme të pjesëve të tyre të veçanta, duke përfshirë shitjen e disa prej veprimtarive dhe Shitjen e aksioneve të shtetit ose të Sigurimit Pensional dhe Invalidor. Është në proces e sipër përgatitja e një ligji të ri për menaxhimin dhe përdorimin e kapitalit shtetëror që rregullon privatizimin e kapitalit shtetëror. Klima e biznesit: Sipas raportit të fundit të Bankës Botërore "Doing Business 2015", Maqedonia është renditur në vendin e 30 nga 189 vende të botës dhe shënon përmirësim për nivelin e një vendi në krahasim me vitin e kaluar. Maqedonia këtë vit paraqitet si lider në rajon nisur nga kushtet e të bërit biznes. Vendi renditet përsëri midis vendeve që përmirësohen vazhdimisht sa u përket kushteve për të bërë biznes dhe se vitin e kaluar ka zbatuar reforma kyçe në disa fusha. Në dhjetor 2014, qeveria miratoi një plan veprimi me masa për përmirësimin e mëtejshëm të kushteve për të bërë biznes në vend. Këshilli Kombëtar për Konkurrueshmërinë dhe Ndërmarrësi, i Republikës së Maqedonisë do të vazhdojë të zbatojë në të ardhmen aktivitete për të ndërtuar dhe promovuar dialog të qëndrueshëm tripalësh mes komunitetit të biznesit, akademisë dhe qeverisë në procesin e krijimit dhe zbatimit të politikave. Sipas konkluzioneve të Republikës së Maqedonisë prej dialogut të 16-të të Ministrave të Ekonomisë dhe Financave të vendeve anëtare të BE-së, vendet kandidate, përfaqësuese të Komisionit Evropian dhe BQE-ja, si dhe përfaqësuesve të bankave qendrore të vendeve kandidate, Republika e Maqedonisë ka arritur reformat në vijim. Zbatimi i Strategjisë Fiskale Afatmesme është planifikuar edhe për të mbrojtur ekzekutimin e shpenzimeve kapitale që ndihmojnë rritjen ekonomike duke përgatitur masat e jashtëzakonshme fiskale për të kompensuar mungesat e papritura të të ardhurave apo presioneve rreth shpenzimeve. Ai është i veshur me një qasje të kujdesshme dhe selektive për lëshimin e garancive të shtetit. Për të arritur konsolidimin e planifikuar fiskal dhe forcimin e përgjegjësisë buxhetore, qeveria ka propozuar futjen e rregullave fiskale për kufizimin e dy objektivave kryesore fiskale - deficitit buxhetor (në një nivel jo më të lartë se 3% të PBB-së) dhe borxhin publik (në niveli jo më shumë se 60% të PBB-së). 86

87 Të vazhdojë me përmirësimin e strukturës së shpenzimeve në projektet e investimeve prioritare në bazë të potencialit të tyre produktiv bazuar në analizat e kostos (cost-benefit); rritjen e efikasitetit të shpenzimeve sociale. Për sa u përket shpenzimeve të buxhetit të Republikës së Maqedonisë në periudhën e ardhshme afatmesme është planifikuar që të shfaqet mbështetje e plotë e ekonomisë së Maqedonisë përmes rritjes së investimeve në projektet e infrastrukturës dhe përmirësimit të situatës ekonomike të grupeve të synuara të popullsisë (pensionistët dhe përfituesit e ndihmës sociale). Përmirësimi i planifikimit dhe i ekzekutimit afatmesëm të buxhetit, rritja e transparencës fiskale duke siguruar informacion të detajuar mbi shpenzimet e planifikuara dhe të realizuara kapitale, duke përfshirë edhe ndërmarrjet publike, në kuadër të ciklit të buxhetit vjetor dhe strategjisë afatmesme; përputhja me standardet e kontabilitetit të BE-së, veçanërisht ESA 2010 dhe vazhdimësia në dorëzimin e raporteve fiskale. Përmirësimi i planifikimit fiskal është një proces i vazhdueshëm në të cilin Ministria e Financave është e përkushtuar. Në mënyrë që të përmirësohet menaxhimi i financave publike në pjesën e ekzekutimit të buxheteve të shfrytëzuesve të buxhetit, në vitin 2014 u përditësua sistemi informativ i thesarit me një modul të ri për raportimin e detyrimeve mbi disavjeçare. Përveç regjistrimit të angazhimeve disavjecare të raportuara kanë rëndësi të veçantë edhe raportet, të cilat japin korniza fillestare për sa u përket angazhimeve në vitet në vijim në bazë të të cilave Ministria e Financave dhe përdoruesit e buxhetit do të jetë në gjendje të zbatojnë planifikim më të përshtatshëm të buxheteve për vitet e ardhshme. Në vitin 2014, me mbështetjen e projektit IPA 2009 zbatohet një projekt për forcimin e kapaciteteve të Ministrisë së Financave për analiza makroekonomike dhe për formulimin e politikave "Forcimi i Kapacitetit të Ministrisë së Financave për analiza makroekonomike dhe formulimin e politikave". Ky projekt ishte themeli për futjen e rregullave fiskale, për përmirësimin e procesit buxhetor dhe për përgatitjet për klasifikimin e ri programor. Aktivitetet për promovimin e menaxhimit të financave publike do të vazhdohen dhe intensifikohen përmes projektit për ndërtimin e kapaciteteve të sektorit përgjegjës për përgatitjen e buxhetit në nivelin e kapaciteteve në nivel qendror për përgatitjen e një politike afat-mesme të financuar nga IPA TAIB 2011 dhe sipas rekomandimeve të përcaktuara në Public Finance Review. 87

88 Në periudhën e ardhshme, fokusi në reformat e financave publike do të vihet në planifikimin dhe zhvillimin e skenarëve afatmesëm për të ardhurat publike dhe për të përcaktuar hapësirën fiskale për të financuar politikat prioritare në mënyrë që të sigurohen norma të larta të rritjes ekonomike. Në këtë drejtim, reformat pritet të pasohen nga avancimi i legjislacionit në përputhje të plotë me legjislacionin e BE-së, duke forcuar disiplinën fiskale, duke futur rregulla fiskale, duke lëvizur afatin kohor të procesit të buxhetit, duke futur e klasifikimin e programit të shpenzimeve dhe raportimin mbi realizimin e buxhetit sipas ESA Përmirësimi i punësimit të punëtorëve, me kualifikim më të mirë profesional dhe arsim të lartë me nevojat e kërkesës së punës, targetimi më i mirë i politikave aktive në tregun e punës dhe publikimi rregullisht i vlerësimeve të progresit janë gjithashtu një nga politikat e rëndësishme makroekonomike në Republikën e Maqedonisë. Si rezultat i tyre, ka pasur një përmirësim të vogël të gjendjes në tregun e punës, pra ulje të papunësisë dhe rritje të punësimit dhe aktivitetit. Tabela 8: Skenari makroekonomik për PBB-në reale, normën e inflacionit dhe normën e papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( ) Norma e ndryshimit PBB reale bazuar në çmimet e tregut 2,7 3,5 4,0 4,2 4,5 Ndryshimi i normës së inflacionit (CPI) -0,5-1,8 1,0 0,2 0,0 Norma e papunësisë 29,0 28,0 27,0 25,9 24,8 Burimi: ESSH dhe llogaritje të Ministrisë së Financave. Duke pasur parasysh faktin se rritja ekonomike, punësimi dhe konkurrenca varen kryesisht nga ekzistenca e një fuqie punëtore të trajnuar, aktivitetet do të vazhdojnë, me synimin për të lidhur më mirë arsimin profesional dhe të lartë me nevojat e kërkesës për fuqi punëtore përmes projektit "Mbështetje për ndërtimin e aftësive dhe kompetencave". Një nga komponentët më të rëndësishëm të projektit është modernizimi i arsimit katërvjeçar profesional dhe trajnim, si vazhdimësi e projektit të financuar përmes fondeve IPA, përmes të cilit u reformuan arsimi profesional dy dhe tre vjeçar. Projekti do të financojë aktivitetet që synojnë ndërtimin e themeleve të një arsimimi modern dhe efektiv dhe aftësimin profesional, që karakterizohen nga studentë që më pas 88

89 drejtohen drejt specializimit profesional, duke rritur rëndësinë e standardeve dhe të programeve mësimore që lidhen me tregun e punës dhe përmirësimin e mekanizmave të bashkëpunimit midis shkollave dhe industrisë. Këto ndryshime pritet të çojnë në transformimin e APT-së nga një profesionist i ngushtë në një më të përgjithshëm dhe ndaj arsimit të gjerë teknik që në fund do të rezultojnë në një rëndësi më të madhe në tregun e punës dhe nsë hkëmbimin e aftësive, si dhe në rritjen e fleksibilitetit të studentëve të diplomuar. Këto aftësi më të përgjithshme do të kontribuojnë që studentët të jenë më të përshtatur dhe më të përgatitur për t u përshtatur me mjedisin ekonomik, ndoshta edhe për të sjellë rritjen e lëvizshmërisë së brendshme dhe të jashtme të nxënësve. Projekti do të zhvillojë një propozim për konsolidimin e profileve ekzistuese në bazë të prioriteteve kombëtare për zhvillim ekonomik dhe për nevojat e tregut të punës. Do të zhvillohen më tej reformat për lehtësimin e procedurave të licencimit për kompanitë e reja përmes përfundimit të shpejtë one-stop shop për regjistrimin e biznesit dhe krijimin e procedurave të shpejta dhe të lira të falimentimit. Do të bëhet edhe zbatimi i strategjisë për inovacione, duke përfshirë funksionimin efektiv të Fondit të Inovacionit. Po ashtu do të vazhdojnë masat e marra për të përmirësuar kanalin e kredisë bankare, duke përfshirë inkurajimin dhe pastrimin e portofolit të kredive me probleme dhe progresit të mëtejshëm për të zvogëluar rreziqet indirekte ndaj stabilitetit financiar, duke nxitur përdorimin e monedhës vendase. Të gjitha këto reforma synojnë përmirësimin e gjendjes ekonomike në Republikën e Maqedonisë, duke tentuar të arrihet një stabilitet makroekonomik përmes krijimit të vendeve të reja të punës, gjë që do të çojë si pasoj çojë në uljen e normës së papunësisë, në rritjen e cilësisë së fuqisë punëtore dhe në rritje të qëndrueshme ekonomike. 3.7 Trendet globale të rritjes ekonomike, të inflacionit dhe të papunësisë Të dhënat e Fondit Monetar Ndërkombëtar tregojnë për një rënie ekonomike prej -0.6% në vitin 2009, krahasuar me rritjen ekonomike prej 2.8% në vitin paraprak, si pasojë e krizës ekonomike globale. Rënie më të theksuar ka patur në Evropën Qendrore dhe Juglindore (- 6.0%) dhe më pas në ekonomitë e zhvilluara dhe në Unionin Evropian (-3.4%). Ndërsa gjatë 89

90 tremujorit të katërt të vitit 2009 filluan të shihen shenja pozitive të rritjes globale me një reagim më të fuqishëm në rajonet aziatike. Rritja e fuqishme vazhdoi edhe në vitin 2010, veçanërisht në gjysmën e parë të vitit, e udhëhequr përsëri nga Azia, por edhe me një rritje të dukshme në Amerikën Latine, Afrikën e Veriut, Afrikën Sub-Sahariane, Evropën Qendrore dhe Juglindore (Jo UE)&CIS. Në përgjithësi, në vitin 2010, ekonomia globale është vlerësuar të ketë rritje me një ritëm të shpejtë prej 4.8%. Megjithatë, vlerësimet për rritje në gjysmën e dytë të vitit 2010 shënojnë një ngadalësim të aktivitetit ekonomik. FMN-ja vlerëson një përmirësim të vazhdueshëm edhe pse të ngadalshëm në vitin 2011, me një rritje prej 4.2%. Megjithatë, risku i krizës vazhdon të mbizotërojë për shkak të tregut të brishtë të punës (ende papunësi e lartë me gjithë rritjen ekonomike), nivele të larta të borxhit publik dhe të atij familjar, si dhe vështirësi të vazhdueshme në pasqyrat e sektorit financiar. 16 Për të kuptuar në mënyrë sa më adekuate vështirësitë që ka pësuar tregu i punës shkaktuar nga kriza, është e nevojshme të shqyrtohen trendet e disa treguesve, duke përfshirë papunësinë, punësimin dhe varfërinë te punëtorët dhe familjet e tyre. Në çdo recesion, por veçanërisht në një tkurrje ekonomike aq të ashpër, të thellë si kjo e tanishmja, punëtorët lëvizin si brenda dhe jashtë punësimit, disa vullnetarisht dhe shumë të tjerë në mënyrë jo vullnetare. Prandaj, ndryshimet absolute të papunësisë dhe punësimit vullnetar të paraqitura nga FMN-ja përfaqësojnë rezultatet e fundit të lëvizjeve të mëdha të punës. Për më tepër, në shumë vende në zhvillim, veçanërisht në ato që kanë kaluar një zhvendosje nga prodhimi rural bujqësor në ekonomi industriale dhe të orientuara në shërbime, të tilla që flukset e tregut të punës kanë të ngjarë të rezultojnë me një rritje të punësimit vullnetar. Përderisa kriza ekonomike globale shkaktoi ulje në ekonomitë e shumë vendeve të botës, punësimi global ka vazhduar të rritet përgjatë krizës, por me një rritje më të vogël se gjysma e 16 International Labour Office, Global Employment Trends 2011: The challenge of a jobs recovery, ILO, Geneva,

91 normës së punësimit përpara krizës. Punësimi u zvogëlua ndjeshëm në vitin 2009 në Ekonomitë e Zhvilluara dhe në rajonet e Unionit Evropian (-2.2%), në Evropën Qendrore dhe Juglindore (Jo UE)&CIS (-0.9%), por punësimi total ka vazhduar të rritet në të gjitha rajonet e tjera gjatë kësaj periudhe. Ndërsa punësimi global ka vazhduar të rritet, norma e forcës punëtore shënoi rënie simbolike nga 61.7% që ishte në vitin 2007, në 61.2% në vitin Në ekonomitë e zhvilluara dhe rajonet e Unionit Evropian norma e forcës punëtore është ulur nga 57.1%, që ishte në vitin 2007, në 55.5% në vitin 2009, me një rënie të mëtejshme në 54.7% në vitin Edhe pse ekonomia globale shënoi një rritje gjatë vitit 2010, tregjet e punës treguan shenja të vogla përmirësimi. Numri i të papunëve në vitin 2010 arrin në 205 milionë, një numër i pandryshuar nga viti paraprak, që do të thotë 27.6 milionë më i lartë se në vitin Norma globale e papunësisë qëndroi në 6.2% në vitin 2010, kundrejt 6.3% në vitin 2009, një normë ende mbi atë të vitit 2007 (5.6%). Përmirësimi në rritjen ekonomike globale nuk ka sjellë një përmirësim paralel edhe në punësim. Norma e punësimit në vitin 2010 vlerësohet 61.1%, një ulje e vogël nga viti 2009 e cila ishte 61.2% dhe 61.7% në vitin Në figurën e mëposhtme pasqyrohen trendet globale të papunësisë në periudhën International Labour Office, Global Employment Trends 2011: The challenge of a jobs recovery, ILO, Geneva,

92 Figura 8: Trendet globale të papunësisë ( ). Burimi: ILO, Trends Econometric Models, October Evolucioni i vlerësimit të papunësisë botërore në vitin 2009, prej janarit, është përshkruar në figurën e mësipërme, duke treguar nivelin e papunësisë globale dhe ndryshimet në krahasim me vitin Përveç vlerësimeve të rritjes ekonomike për vitin 2009, të bërë nga FMN-ja, vlerësimet e papunësisë globale pasqyrojnë ndikimin e ndërhyrjes publike për t'iu kundërvënë krizës ekonomike dhe kufizimin e ndikimit negativ në tregjet e punës. Për shembull, humbjet e punës janë zbutur nga stimulimi i kërkesës së punës, nga masat e mbajtjes së punësimit dhe rritjes së punësimit me kohë të pjesshme (part-time), veçanërisht në ekonomitë e zhvilluara. Midis vitit 2008 dhe 2009, rritje e madhe në normat e papunësisë sipas rajonit ka ndodhur në vendet e zhvilluara dhe në vendet e Unionit Evropian, ku pati një rritje prej 2,3 %, në Evropën Qendrore dhe Juglindore (jo-ue) & CIS 2,0 %, në Amerikën Latine dhe në Karaibe 1,2 %. Po kështu, këto tri rajone llogariten për më shumë se dy të tretat e rritjes së numrit botëror të të papunëve në vitin Rajonet e tjera patën një rritje më të kufizuar në normat e papunësisë (0,5 % ose më pak) International Labour Office, Global Employment Trends, ILO, Geneva, January

93 Në vitin 2010, në Ekonomitë e zhvilluara dhe UE, norma e papunësisë vazhdoi të rritet me 0.4%, duke arritur në 8.8% ndërsa në Europën Qendrore dhe Juglindore &CIS dhe Azinë Lindore, ajo shënoi ulje. Në bazë të vlerësimeve makroekonomike, norma globale e papunësisë është vlerësuar 6.1% në vitin 2011, që korrespondon me papunësinë globale milionë, gjë që tregon një përmirësim të vogël nga viti Në vijim jepet figura për të parë dallimin midis normës së papunësisë në periudhën kohore prej vitit 2005 deri në vitin Figura 9:. Norma e papunësisë globale dhe papunësia totale ( ). Burimi: ILO calculations based on ILO Research Departament s Trends Econometric Models, November Dobësimi ekonomik ka shkaktuar një rritje të mëtejshme të papunësisë globale. Në vitin 2015, numri i të papunëve arriti në milionë që do të thotë afër 1 milion më shumë se një vit më parë dhe mbi 27 milionë më i lartë se në nivelet e para krizës. Kjo rritje në numrin e punëkërkuesve në vitin 2015 ka ndodhur kryesisht në vendet e pazhvilluara dhe në ato në zhvillim. E ardhmja e punësimit në disa prej këtyre vendeve, sidomos ato në Amerikën 19 International Labour Office, Global Employment Trends 2011: The challenge of a jobs recovery, ILO, Geneva,

94 Latine, e disa vende aziatike (sidomos Kina) dhe te një numër i eksportuesve të naftës në shtetet arabe, është përkeqësuar në muajt e fundit të vitit Në shumicën e ekonomive të zhvilluara, në vitin 2015 u shënua një rritje më e lartë nga sa u parashikua, sidomos në Shtetet e Bashkuara dhe në disa vende të Evropës Qendrore dhe Veriore. Megjithatë, pavarësisht përmirësimeve të fundit, shkalla e papunësisë mbetet e lartë në Evropën Jugore. Shkalla e papunësisë për ekonomitë e zhvilluara si një grup, i cili përbën gati një të katërtën e papunësisë globale, ka rënë nga 7.1 në 6.7 për qind në mes të 2014 dhe Kjo prirje në rënie në normën e papunësisë ka qenë e nxitur nga përmirësimet në rajonin e Veriut, Jugut dhe Evropës Perëndimore (nga 10.7 për qind në 10.1 për qind, me reduktime të rëndësishme në Gjermani dhe Itali), dhe në Shtetet e Bashkuara (nga 6.3 për qind në 5.3 për qind). Ndërkohë, rritja e papunësisë në ekonomitë në zhvillim ka qenë nga 5.5 përqind në vitin 2014 në 5.6 për qind në vitin Sipas World Economic Outlook (WEO) 2016, rritja globale llogaritet në 3.1 për qind në vitin 2015 duke reflektuar një ngadalësim të mëtejshëm në tregjet në zhvillim dhe një rimëkëmbje të dobët në vendet e zhvilluara. Ajo është parashikuar në 3.4 për qind për vitin 2016, si një e tërë, një normë pak më e lartë sesa në vitin Në krahasim me vitin e kaluar, rritja në ekonomitë e zhvilluara pritet të rritet pak, ndërkohë që parashikohet të ulet në vendet në zhvillim. Në ekonomitë e zhvilluara, rimëkëmbja modeste që filloi në vitin 2014 parashikohet të forcohet më tej. Rritja në ekonomitë e zhvilluara në gjysmën e parë të vitit 2015 ka mbetur modeste. Ngadalësimi dhe ribalancimi i ekonomisë kineze, çmimet më të ulëta të mallrave, si dhe tensionet në disa ekonomi të mëdha në zhvillim do të vazhdojnë të peshojnë mbi perspektivat e rritjes në vitin WEO parashikon një përmirësim gradual në normat e rritjes në vendet aktualisht në ankth ekonomik, sidomos në Brazil, Rusi, dhe në disa vende në Lindjen e Mesme. Për shumicën e tregjeve të ekonomive në zhvillim, kushtet e jashtme po bëhen më të vështira. Paqëndrueshmëria e tregjeve financiare u rrit ndjeshëm gjatë verës, me rënien e çmimeve të mallrave plotësuese dhe me presionin në rënie të shumë monedhave në ekonomitë e vendeve në zhvillim. Ekonomia globale po tregon shenja të reja të dobësie, norma e rritjes prej 3.1 për qind në vitin 2015 është më shumë se gjysmë pikë përqindje më pak nga sa ishte parashikuar një vit 94

95 më parë. Nëse përgjigjet e tanishme të politikës qëndrojnë, pritet dobësim i vazhdueshëm ekonomik, duke paraqitur sfida të rëndësishme për ndërmarrjet dhe punëtorët. Në të vërtetë, gjatë dy viteve të ardhshme, ekonomia botërore është parashikuar të rritet me vetëm rreth 3 për qind, shifër që është në mënyrë të konsiderueshme më e ulët se para fillimit të krizës globale. Ngadalësimi i vazhdueshëm në rritjen ekonomike po nxitet nga dobësitë në vendet e pazhvilluara dhe ato në zhvillim. Kina po përballet me një ngadalësim të theksuar. Kjo, e kombinuar me faktorë të tjerë, ka kontribuar në një rënie të madhe në çmimet e mallrave, veçanërisht tek ato që lidhen me energjinë. Kjo situatë, nga ana tjetër, ka prekur ekonomitë e mëdha në zhvillim dhe eksportuese të mallrave, të tilla si Brazili dhe Federata Ruse, të cilat kanë hyrë në një periudhë recesioni. Përfitimet që rrjedhin për importuesit e mallrave neto kanë qenë të pamjaftueshme për të kompensuar rënien e ndikimit të eksportuesve. Një tjetër shenjë e dobësisë ekonomike është fakti se tregtia globale, e cila zgjerohej zakonisht dy herë më shpejt se ekonomina globale, tani është më e ulët se sa rritja globale. (ILO 2015) Figura në vijim na jep pasqyrën e PBB-së dhe volumin e tregtisë në nivel botëror. Figura 10: PBB botëror dhe volumi i tregtisë ( ). Burimi: World Economic Outlook, October Ndërsa nga ana tjetër, inflacioni total ka rënë në vendet e zhvilluara, kryesisht duke reflektuar rënien në çmimet e naftës dhe të mallrave të tjera. Inflacioni bazë ka mbetur më i qëndrueshëm, por në përgjithësi është nën objektivat e inflacionit të bankave qendrore. 95

96 Në ekonomitë e vendeve në zhvillim, çmimet më të ulëta të mallrave plotësuese kanë kontribuar në uljen e inflacionit, por zhvlerësimi i monedhës në mënyrë të konsiderueshme ka çuar në kompensime të përmbysura në disa ekonomi. Figura 11: Inflacioni total në ekonomitë e zhvilluara dhe në ekonomitë në zhvillim ( ). Burimi: World Economic Outlook, October Një ngadalësim i zgjatur në tregjet e reja dhe në ekonomitë në zhvillim Pas një reagimi të fortë në pothuajse 7½ përqind pas krizës financiare globale, rritja reale e PBB-së në ekonomitë e vendeve në zhvillim ka rënë nga rreth 6.3 për qind në vitin 2011 në 4.6 për qind në vitin Në vitin 2015, ajo është parashikuar të bjerë më tej në 4 për qind. Me këtë rënie, rritja për të gjithë grupin në vitin 2014 ishte rreth 1 pikë përqindje nën rritjen mesatare të regjistruar gjatë Devijime më të mëdha ka patur në ekonomitë e vendeve në zhvillim dhe kjo ka rezultuar nga bllokimi dhe ndryshimi në politikat strukturore. 96

97 Figura 12: Rritja e PBB-së në ekonomitë e zhvilluara dhe në ekonomitë në zhvillim ( ). Burimi: World Economic Outllok, October 2015 Megjithatë, luhatja në rritjen ekonomike varet nga një numër faktorësh, siç janë nivelet fillestare të zhvillimit financiar, politika fiskale dhe kursi i këmbimit. Në mënyrë tipike, eksportuesit me normë më fleksibile të këmbimit kanë përjetuar reduktime të vogla në rritje në , të cilat ishin gjithashtu edhe për ekonomitë e tjera në zhvillim. Rritja në tregjet e reja dhe në zhvillim të Evropës është parashikuar të rritet në mënyrë modeste në 3.0 për qind në Rajoni ka përfituar nga çmimet më të ulëta të naftës dhe nga rimëkëmbja graduale në zonën e euros, por është prekur edhe nga tkurrja në Rusi dhe nga ndikimi i borxhit ende të lartë të korporatave në investime. Tabela 9: PBB real në Ekonomitë e zhvilluara, në Eurozonë dhe në Evropën në zhvillim ( ) Ekonomitë e zhvilluara Eurozona