SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN - RASTI I KOSOVËS DREJTIMI POLITIKAT DHE QEVERISJA NË EVROPË

Size: px
Start display at page:

Download "SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN - RASTI I KOSOVËS DREJTIMI POLITIKAT DHE QEVERISJA NË EVROPË"

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE TEMA E DISERTACIONIT PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN - RASTI I KOSOVËS DREJTIMI POLITIKAT DHE QEVERISJA NË EVROPË Kandidati: MA. sc. Safet BEQIRI Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Arsim BAJRAMI Tiranë, 2018 I

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE TEMA E DISERTACIONIT PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN - RASTI I KOSOVËS DREJTIMI POLITIKAT DHE QEVERISJA NË EVROPË Kandidati: MA. sc. Safet BEQIRI Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Arsim BAJRAMI Tiranë, 2018 II

3 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE Temë disertacioni e paraqitur nga: MA.sc. Safet Beqiri Në kërkim të gradës shkencore DOKTOR Në Institutin e Studimeve Evropiane SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN - RASTI I KOSOVËS POLITIKAT DHE QEVERISJA NË EVROPË Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Arsim BAJRAMI Mbrohet me datën: / / Kryetar Anëtar (oponent) Anëtar (oponent) Anëtar Anëtar Tiranë, 2018 III

4 PËRMBAJTJA PARATHËNIE... V HYRJE... XVI LISTA E TABELAVE... XXV TABELA E SHKURTESAVE... XXVI KREU I KUPTIMI DHE ZHVILLIMI I PROCESIT TË INTEGRIMIT EVROPIAN Fillesat e integrimit evropian (teoritë kryesore) Zgjerimi i Bashkimit Evropian (idetë kryesore për themelim) Kriteret për anëtarësim, teknikat dhe procesi i negocimit Anëtarësimi i Kroacisë KREU II SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT Bashkëpunimi regjional dhe reformat e përgjithshme Sfidat kryesore të vendeve të Ballkanit Perëndimor në procesin e anëtarësimit Angazhimet e BE-së në Ballkan (çështja e politikës së jashtme dhe sigurisë së përbashkët) Ndikimet e Brexit në vendet e Ballkanit Perëndimor KREU III KOSOVA NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN Procesi i integrimit evropian në Kosovë Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit (karakteristikat e veçanta) Zbatimi i programeve, Raportit të Progresit dhe procesit të liberalizimit të vizave për Kosovën Instrumentet dhe politikat për implementimin e agjendës evropiane Procesi i harmonizimit dhe përafrimit të legjislacionit Pjesëmarrja e Kosovës në nismat tjera ndërkombëtare KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET BIBLOGRAFIA Shtojca IV

5 PARATHËNIE Punimi Sfidat e vendeve të Ballkanit Perëndimor në procesin e anëtarësimit në Bashkimin Evropian - Rasti i Kosovës është një temë e rëndësishme dhe tipike për studime të doktoratës për shkak se përbën temën më të përfolur në dy dekadat e fundit lidhur me përfshirjen ose mospërfshirjen në kuadër të BE-së, dhe në veçanti Rastin e Kosovës. Ballkani Perëndimor kohëve të fundit është karakterizuar me shumë ngjarje, zhvillime politike që shpeshherë kanë reflektuar kontradikta ndërmjet vendeve të saj, zhvillime të tilla të cilat janë ndikuar nga ngjarjet në BE lidhur me funksionimin e brendshëm të saj. Rasti i Kosovës është një rast i veçantë në procesin e anëtarësimit në BE, ashtu siç është i veçantë ose sui generis periudha e administrimit ndërkombëtar të UNMIK-ut, shpallja e pavarësisë dhe shtetndërtimi i saj. Ideja për zgjedhjen e kësaj teme vjen si rezultat i angazhimit tim për një kohë relativisht të gjatë në procesin e integrimit evropian të Kosovës. Ky proces integrues nuk është vetëm pjesë e një vendimi të një qeverie, ose të një udhëheqësi të shtetit, dëshirë ose vullnet politik i tij nëse duhet bëhet pjesë e familjes Evropian, por është një proces i gjatë dhe kompleks, i shtrirë në dy rrafshe, vertikal dhe horizontal. Një shtrirje e tillë në aspektin vertikal e nënkupton hierarkinë përgjegjëse dhe zbatuese të kritereve të anëtarësimit, si dhe të gjitha detyrimeve të cilat janë pjesë e procesit të anëtarësimit. Ndërsa në rrafshin horizontalnënkupton përfshirjen e të gjitha fushave të jetës shoqërore dhe ekonomike të një vendi. Prandaj, procesi i integrimit evropian duhet të jetë një proces gjithëpërfshirës, i vazhdueshëm dhe vizionar. Ndër objektivat kryesore të këtij studimi janë përpjekjet analitike dhe argumentet shpjeguese lidhur me sfidat e procesit të anëtarësimit në BE, në përgjithësi kohën e fundit, dhe në veçanti për vendet e Ballkanit Perëndimor, siç janëkosova, Shqipëria, Maqedonia,Mali i Zi, Serbia dhe Bosnjë-Hercegovina. Siç duket, këto vende mbetën ndër aktorët kryesorë të përcaktimit të sigurisë në Evropë. Ky stabilitet i këtij regjioni të Evropës Juglindore vazhdon të jetë njëra nga përpjekjet kryesore të BE-së. Politika e Zgjerimit të saj shpeshherë ka qenë e paqartë sa i përket së ardhmes integruese, ndërsa ndryshimet kanë reflektuar ngritje tensioneve ndërmjet tyre. Prandaj, kujdesi i politikës së BE-së ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor duhet të jetë më i përqendruar sesa në cilëndo pjesë tjetër të Evropës. Politikat e këtyre shteteve janë të ekspozuara ndaj ndikimeve të jashtme për shkak të tensioneve etnike dhe raporteve ndërfqinjësore. Kosova është një sfidë e përbashkët ndërmjet vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe BE-së për faktin se ende dy shtetet në regjion, siç janë Serbia dhe Bosnjë- Hercegovina, nuk e kanë njohur pavarësinë e saj. Kurse, gjithashtu, në kuadër të BE-së, në anën tjetër, janë pesë shtete anëtare (Spanja, Sllovakia, Rumania, Greqia dhe Qipro) që ende refuzojnë ta njohin si shtet. Këto janë disa nga argumentet të cilat e vështirësojnë procesin e anëtarësimit të tyre. Por, gjithashtu, ndikojnë në ngritjen e disa dilemave rreth mundësisë së anëtarësimit të tyre në BE pikërisht për shkak të këtij problemi. Ky punim V

6 ka zgjuar interesim lidhur me ngritjen e disa hipotezave, nëse Kosova mund të bëhet shtet anëtar i BE-së me kundërshtimin e këtyre pesë shteteve anëtare dhe dy vendeve të Ballkanit Perëndimor. Kjo hipotezë ngre dy argumente të rëndësishme dhe sfiduese për këtë proces.e para ka të bëjë me aspektin juridik, siç është pranimi i saj sipas Traktatit të Bashkimit Evropian me nenin 49, pastaj përmbushja e kapitullit të 30-të të acquis dhe zbatimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit. Kurse e dyta ka të bëjë me aspektin faktik,siç është vullneti politik i shteteve anëtare, si dhe faktorët e brendshëm dhe të jashtëm të tyre. Ballkani Perëndimor është regjion, i cili përbën numrin më të madh të shteteve në Evropë që janë jashtë BE-së dhe janë pjesë e Procesit të Stabilizim-Asociimit. Këto vende e kanë një të kaluar të përbashkët historike dhe kulturore me shtetet anëtare të saj. Qysh në hyrje janë shpjeguar dhe analizuar grupet kryesore të procesit të integrimit evropian të të gjitha vendeve në Evropë, njohuri këto të cilat ndihmojnë kuptimin e lëndës së punimit,e filluar me kuptimin e vetë BE-së si një bashkim shtetesh për injorimin e ndasive ndërmjet tyre, evitimin e konflikteve dhe promovimin e diversitetit, e deri te bashkëpunimi për zhvillimin e mëtutjeshëm në disa fusha të rëndësishme. Integrimi evropian është një fushë e re në marrëdhëniet ndërkombëtare për shkak të dinamikës së zhvillimit dhe kompleksitetit në organizimin e vet. Kjo dinamikë paraqet doktrinë të re teorish në marrëdhënieve ndërkombëtare, kryesisht ndërmjet teorive të ndërqeveritarizimit dhe supranacionalizimit. Sipas konsistencës dhe zhvillimit të saj, ky proces politik gjithnjë e më shumë është bërë i rëndësishëm në Evropë dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare, në përgjithësi. Ndër karakteristikat e veçanta të këtij bashkimi është shtrirja dhe forcimi, ose ndërlidha ndërmjet anëtarëve të tij. Kjo ndërlidhje shtetesh në Evropë si qendër e ka Evropën Perëndimore dhe influencën e parimeve të demokracisë dhe liberalizimit. Mirëpo, tash e një kohë të gjatë, ajo që e ka karakterizuar Evropën në tërësi është ndikimi i më shumë se një filozofie politike, ose doktrine teorike. Ajo gjithmonë është shoqëruar me të gjitha rrymat politike doktrinare, filozofike dhe ekonomike, gjithashtu. Mundësia e përfshirjes së të gjitha shteteve në Evropë në kuadër të një organizimi të përbashkët dhe sipas vlerave të demokracisë, siç është BE-ja, mbetet të shihet nëse kjo ëndërr do të bëhet realitet në të ardhmen. Ky punim, edhe pse ka të bëjë me procesin e anëtarësimit dhe sfidat e vendeve të Ballkanit Perëndimor, fokus kryesor e ka rastine Kosovës në procesin e anëtarësimit. Megjithatë, ky punim është organizuar në disa kapituj, të cilët i shtjellojnë temat sipas tematikës. Organizimi i tij përmban tri çështje kryesore tematike, siç është procesi i integrimit evropian në aspektin historik dhe ideologjik, analitik dhe krahasues, pastaj regjioni i Ballkanit Perëndimor dhe sfidat e këtyre vendeve në procesin e anëtarësimit, dhe më i rëndësishmiështë si rast studimi për Kosovën, si një rast specifik në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe në kuadër të anëtarësimit në BE. VI

7 Në aspektin kohor, pjesa kryesore e zhvillimeve janë pas vitit 1999 me lansimin e PSA-së për vendet e Ballkanit Perëndimor, për shkak se kjo periudhë përbën pikënisjen e procesit të anëtarësimit të këtyre vendeve në BE. Edhe pse procesi i integrimit evropian daton qysh nga koha e krijimit të Komunitetit Evropian për Qymyr dhe Çelik, në vitin Ndërsa periudha më e rëndësishme mbetet periudha e anëtarësimit të Kosovës dhe vendeve tjera në BE, pjesë e parashikimeve në të ardhmen, të cilat kanë shfaqur disa dilema rreth pranimit ose jo të tyre. Në fushën e Zgjerimit, BE-ja ndodhet në një fazë të rëndësishme të politikës së brendshme dhe definimit të së ardhmes së vet. Evropa është kontinenti, i cili gjithnjë dhe më shumë po përballet me sulme dhe pasiguri. Veprimi i tre faktorëve më me ndikim në botë, BE, NATO dhe Rusia, ka ndikuar në të gjitha situatat e krijuara deri më tani. BE-ja ka nevojë për një ridefinim të organizimit dhe funksionimit të vet, ajo thjesht ka nevojë për një vizion dhe veprim të përbashkët, ashtu siç ka thekuar Federica Mogherini, shefja e Politikës së Përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë 1. Zgjerimi, sipas shpjegimit racional në aspektin teorik është përfshirë në dy aspekte: e para ka të bëjë me shpjegimet që bëhen rreth aplikantëve dhe zgjedhja e preferencave të vetë shteteve anëtare, dhe e dyta shpjegon vendimmarrjen e përgjithshme të organizatës në nivelin politik dhe të përgjithshëm 2. Në këtë aspekt, procesi i Zgjerimit ndërlidh preferencat e të dyja palëve, palës që e dorëzon aplikimin dhe shtetit anëtar. Prandaj, orientimi i Zgjerimit bëhet pikërisht sipas preferencave të dy këtyre palëve, por gjithashtu duke i paraprirë edhe një strategjie të përbashkët të vetë Bashkimit. Të dhënat e BE-së lidhur me procesin e Zgjerimit tregojnë se Kosova është një kandidat potencial i mundshëm për anëtarësim, është sfidë për BE-në sipas Traktatit të Bashkimit Evropian (neni 49), me nënshkrimin e MSA-së dhe zbatimin e kritereve të anëtarësimit, Kosova dhe BE-ja janë futur në një marrëdhënie të re të procesit të anëtarësimit. Ashtu siç u theksua në fillim, Kosova është një rast i veçantë edhe sa i përket periudhës së administrimit ndërkombëtar të OKB-së nëpërmjet UNMIK-ut nga viti 1999 deri më Kjo periudhë e administrimit ka qenë e kombinuar, ndërmjet administrimit civil dhe atij ushtarak. Administrimi civil është drejtuar nga një Përfaqësues Special i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, ndërsa administrimi ushtarak nga NATO-ja në një trup shumëkëmbësh të KFOR-it. Kosova është rasti i parë që aleanca e NATO-s merr pjesë në një vend jo anëtar të saj dhe përkujdeset për sigurinë dhe territorin. Administrimi civil ndërkombëtar pas vendosjes së misionit të tij (UNMIK-ut) nuk e kishte bërë të qartë pozitën juridike dhe politike të Kosovës gjatë kësaj periudhe. Kjo vendosje ndërkombëtare u mundësua vetëm pas një fushate pesë javore të bombardimeve të 1 Shih: European Union Global Strategy, Shared Vision, Common Action: A Stronger Europe, A Global Strategy for the European Union`s Foreign and Security Policy, June Frank Schimmelfennig and Ulrich Sedelmeier, The Politics of European Union Enlargement, Theoretical Approaches, Routledge, Abingdon, UK and New York, USA, 2005, fq. 11. VII

8 NATO-s kundër Jugosllavisë 3 dhe pas miratimit të një rezolute të Këshillit të Sigurimit të OKB-së 4, e cila në vitin 1999 e detyroi pushtetin e atëhershëm jugosllav që ta pranojë administrimin e UNMIK-ut. BE-ja e ka luajtur një rol të rëndësishëm në të dy këto misione, UNMIK dhe KFOR, e kjo e fundit ende vazhdon ta ushtrojë misionin e vet në Kosovë. Në kuadër të UNMIK-ut, BE-ja e mbante në përgjegjësin e vet Shtyllën IV, që kishte të bënte me rindërtim dhe zhvillim ekonomik. Kurse në kuadër të KFOR-it, trupat ushtarake të NATO-s janë edhe të disa shteteve anëtare të BE-së. Këto elemente tregojnë se historia e suksesit ose mossuksesit në rastin e Kosovës gjithashtu i atribuohet BE-së dhe shteteve anëtare. Misionet e BE-së në këtë vend kanë vazhduar që nga periudha e vendosjes së UNMIK-ut. Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës më 17 shkurt 2008, BE-ja i ka vendosur dy misione të rëndësishme, janë EULEX-i 5 dhe ICO-ja. Misionet ndërkombëtare në Kosovë mund të ndahen në dy misione kryesore: misione të administrimit dhe misione të mbikëqyrjes. Misionet siç është ai i UNMIK-ut dhe KFOR-it janë misione administruese, kurse EULEX-i dhe ICO-ja janë mbikëqyrëse. Në bazë të rolit që kanë ushtruar këto misione, disa prej të cilave ende vazhdojnë të jenë në Kosovë, si misionet paqeruajtëse dhe mbikëqyrëse të pavarësisë dhe ndërtimit të institucioneve, ky vend është i veçantë në marrëdhëniet ndërkombëtare, po aq sa është dhe vetë BE-ja në një kuptim tjetër. BE-ja, që nga krijimi i saj dhe deri më tani ka ndryshuar vazhdimisht. Këtë organizim mund ta krahasojmë me një magnet, i cili tërheq pas vetes gjithnjë e më shumë peshë (vende të reja). Sa më i madh të jetë numri i tyre, aq më e vështirë do të jetë ndryshimi i pozicionit, ose, thënë ndryshe, reformat e domosdoshme me një numër të madh shtetesh anëtare janë më vështirë të realizohen. Sipas mendimit klasik të marrëdhënieve ndërkombëtare, shtetet janë aktor i vetëm në këto marrëdhënie për shkak të posedimit të pushtetit ushtarak dhe ekonomik 6. Mirëpo, një rëndësi të veçantë sot nëpër botë kanë organizatat ndërqeveritare, krijimi i të cilave është bërë ndërmjet shteteve, e jo individëve ose korporatave. BE-ja në cilësinë e këtyre organizatave e ka një rol jashtëzakonisht të madh në Evropë dhe më gjerë për shkak të potencialit të vet politik dhe ekonomik. Prandaj, organizatat e tilla ndërkombëtare, në përgjithësi, dhe BE-ja së bashku me procesin e integrimit evropian, në veçanti, janë fusha të reja që zënë vend në kuadër të marrëdhënieve ndërkombëtare. Megjithatë, nga disa 3 Jugosllavia në këtë kohë përbëhej vetëm nga katër njësi federale, konkretisht dy republika, Serbia dhe Mali i Zi, dhe dy njësive tjera federative, Vojvodina dhe Kosova, me suprimim të autonomisë nga Serbia. 4 Rezoluta 1244/99 e KS, OKB, New York, 11 qershor Veprimi i Përbashkët i Këshillit 2008/124/CFSP, datë 4 shkurt 2008, për misionin e BE-së për Sundim të Ligjit në Kosovë, EULEX Kosovë. 6 J. Samuel Barkin, International Organization, Theories and Institutions, (Soverenignty and Globalization), second edition (Palgrave Macmillan), 2013, fq. 1. VIII

9 teoricienë BE-ja konsiderohet si një shtet modern në rritje i shteteve anëtare të saj. 7 Ky organizim është një faktor i rëndësishëm për të gjitha vendet në Evropë, prandaj interesi i tyre (me përjashtim) është anëtarësim, në veçanti për vendet e Ballkanit Perëndimor. Para së gjithash, ky proces, integrimi evropian pra, është proces politik dhe teknik. Është politik për shkak të kritereve të cilat duhet përmbushur, kritereve për anëtarësim, të cilat njihen ndryshe si kriteret e Kopenhagës 1993 (kriteret politike, ekonomike dhe acquis). Ky proces, fillimisht i nënshtrohet një vullneti politik, brenda shtetit aspirant, i cili duhet të sigurojë përkrahjen politike dhe qytetare pro anëtarësimit të tij, dhe jashtë nënshtrimit të vullnetit politik të shteteve anëtare dhe gatishmërisë së tyre për pranim. Proces teknik quhet për shkak të përmbushjes së obligimeve ose kritereve, të cilat në rastin e vendeve të Ballkanit Perëndimor dalin nga PSA dhe MSA. Pra, thjesht kemi të bëjmë me përmbushjen e detyrimeve, të cilat janë pjesë e marrëveshjeve dhe procesit. Vendet e Ballkanit Perëndimor kanë disa karakteristika specifike dhe për dallim nga vendet tjera në procesin e integrimit evropian. Këto vende, me përjashtim të Shqipërisë, kanë qenë pjesë e një sistemi të përbashkët politik dhe ekonomik të kohës së ish-jugosllavisë. Pas shpërbërjes së saj, këto vende në mënyrë të dyfishtë e dëmtuan pozitën e tyre në rajon. Së pari për shkak të përbërjes së brendshme etnike që u determinua me pasiguri dhe jostabilitet. Së dyti, për shkak të raporteve ndërmjet këtyre shteteve të sapokrijuara, ndërtimi jo i mirë i një fqinjësie ndërmjet tyre, për shkak të aspekteve etnike, kombëtare, religjioze, gjeografike, politike, ekonomike, etj. BE-ja shpeshherë është munduar ta bëjë të qartë të ardhmen evropiane dhe anëtarësimin e këtyre vendeve, duke përfshirë edhe Kosovën. Megjithatë, kjo perspektivë integruese shpeshherë nuk ka qenë e qartë, posaçërisht për Kosovën,me faktin që disa shtete anëtare ende nuk e njohin pavarësinë e saj. Po ashtu, në këtë proces kanë ndikuar negativisht edhe ngjarjet e fundit që kanë ndodhur në kuadër të BE-së, siç është kriza financiare në Greqi dhe në disa shtete tjera anëtare, si dhe vendimi i fundi i Britanisë së Madhe për shkëputje nga Bashkimi, me ç gjë kanë shkaktuar ndaljen e përkohshme të Zgjerimit të tij. Ky punim nxit reflektimet e ndryshme ndaj Ballkanit Perëndimor dhe veçanërisht të Kosovës, lidhur me sfidat e integrimit evropian. Përveç aspektit teorik, integrimi evropian, në përgjithësi, dhe në Ballkanin Perëndimor, në veçanti, si synim pikënisjeje duhet t i ketë edhe mendimet e themeluesve ose etërit e tyre. Pra, duhet të ekzistojë një lidhshmëri ndërmjet parimeve dhe praktikave integruese. Në periudhën e krijimit dhe formimit të BE-së kanë ekzistuar disa figura të rëndësishme politike dhe filozofike, të cilët e përfytyronin zhvillimin dhe dukjen e Evropës së bashkuar, e për dallim të kësaj periudhe kohët e fundit kanë munguar zëra të tillë, të cilët kanë vizion të thellimit dhe Zgjerimit të BE-së, të aspektit vertikal dhe horizontal të tij. 7 Gerald F. Gaus & Chandran Kukathas, Handbook of Political Theory, The Modern State, Christopher Morris (SAGA, 2004), fq IX

10 Të gjitha marrëveshjet e krijuara ndërmjet BE-së dhe vendeve të Ballkanit Perëndimor është dashur që të paktën në preambulën e tyre të përfshihen referencat që kanë të bëjnë me ruajtjen e paqes, prosperitetit dhe demokratizimit, ashtu siç promovon vetë BE-ja në preambulën e traktateve të veta. Kjo do të ishte një mundësi e mirë për krijimin e paqes dhe të pajtimit në këtë pjesë të Evropës. 8 Në veçanti, nëpërmjet këtij punimi është synuar të shpjegohet procesi i integrimit evropian të Kosovës, sfidat me të cilat përballet dhe e përcjellin në kuadër të PSA. Çështja e statusit politik, ndërhyrjet e jashtme nëpërmjet misioneve të BE-së dhe mekanizmave tjerë (siç janë Dhomat e Veçanta të Gjykatës Speciale), aspektet etnike dhe ekonomike, janë disa nga vështirësitë. Në hyrje është paraqitur procesi i integrimit evropian për vendet e Ballkanit Perëndimor dhe krahasimi me proceset tjera të Evropës Perëndimore, Qendrore dhe Juglindore. Zgjerimi i BE-së në këtë pjesë si hap i parë dhe zgjatja e tranzicionit të tyre është element i vështirësisë së transformimit demokratik. Kosova dhe vendet tjera në regjion janë bërë pjesë e shpjegimit të statusit të tyre që mbajnë në procesin e anëtarësimit, statusi i vendit kandidat, siç është rasti për Maqedoninë, Shqipërinë, Maline Zi dhe Serbinë, dhe i vendit kandidat potencial për Kosovën dhe Bosnjë- Hercegovinën. Në hyrje është shtruar hipoteza që ka të bëjë me sigurinë dhe destabilitetin e mundshëm, jo vetëm në Ballkan, por në përgjithësi në Evropë. Kosova e ka një specifikë të posaçme pikërisht për shkak të aspekteve të sigurisë dhe stabilitetit në Ballkan. Çështja e zgjidhjes politike të statusit të saj i ka ulur konfliktet në këtë pjesë të Evropës, por jo edhe tensionet edhe për një kohë të gjatë. Ky punim është i ndarë në katër krerë. Në Kreun I janë analizuar të gjitha proceset kryesore të integrimit evropian, nisur nga kuptimi i drejtë i BE-së si një entitet i veçantë politik dhe specifik, me karakter mbikombëtar ose ndërshtetëror. Megjithatë, krijimi i Komunitetit Evropian, BE-së, siç është shndërruar më vonë, është njëri nga organizimet,i cili ka krijuar paqe dhe prosperitet në Evropë, kryesisht ndërmjet shteteve anëtare në pesë dekadat e fundit. Me krijimin e këtij Bashkimi më shumë është mundësuar zhvillimi tregtar dhe ekonomik në fillim, duke ulur tensionet dhe duke normalizuar marrëdhëniet e tyre, kryesisht ndërmjet Francës dhe Gjermanisë. Lufta e Dytë Botërore e ka vulosur vendosjen e krijimit të një bashkimi të shteteve në Evropë, fuqia e të cilit do të cilësohet si fuqi e butë për shkak të ndikimit dhe mënyrës së shtrirjes së saj. Në këtë pjesë është analizuar mënyra e 8 Paqja është definuar si zgjidhje e mosmarrëveshjeve në mënyrë paqësore dhe duke eliminuar luftrat dhe konfliktet si mjet për zgjidhjen e tyre nëpërmjet ndryshimeve institucionale dhe strukturore, ndërsa pajtimi është definuar si proces emocional dhe psikologjik për evitimin dhe shuarjen e pakënaqësive. Shih: Catherine Guisan, A political theory of identity in European Integration, Memory and policies, Inventing community, London and New York: Routledge, 2012, fq. 22. X

11 organizimit dhe udhëheqja sipas parimeve që e simbolizojnë pajtimin dhe unifikimin e këtij komunitetit sipas Traktatit të Lisbonës. 9 Pjesa tjetër e analizon nocionin integrim dhe integrim evropian, kuptimin e vërtetë të fjalës dhe format kryesore të integrimeve, kuptimin e nocionit sipas përkufizimeve të ndryshme sociologjike, ekonomike dhe politike. Vetëm në kuptimin ekonomik, ta zëmë, nocioni integrim evropian do të shtjellohet sipas mënyrës së krijimit të saj, duke nisur nga forma më fillestare e integrimit ekonomik evropian, siç është zona e lirë tregtare, pastaj bashkimi doganor, tregu i përbashkët, bashkimi ekonomik dhe, e fundit, bashkimi monetar ose financiar. Një rëndësi të veçantë i përkushtohet përdorimit të drejtë dhe adekuat të termit Bashkim Evropian, ngase shpesh kemi hasur në polemika ndërmjet atyre që mendojnë se duhet të thuhet Union Evropian. Integrimi evropian do të analizohet edhe në aspektin teorik, kryesisht dy teoritë kryesore dominojnë lidhur në shpjegimet dhe analizimin e të gjitha çështjeve,siç janë ndërqeveritarizmi dhe funksionalizmi, të cilat e kanë dominuar integrimin evropian. Mirëpo, Rosamond i ndan këto teori në tri grupe kryesore, shkolla e vjetër e mendimit për shmangie të luftës (siç janë federalizmi, funksionalizmi dhe tradicionalizmi), shpjegimet e vazhdueshme (si neofunksionalizmi, neorealizimi apo ndërqeveritarizmi dhe konstruktivizmi), dhe ndërtimi i shtetit evropian (siç janë qeverisja shumështresore, neoinstiucionalizmi dhe konstitucionalizmi). 10 Përveç aspektit teorik, shpjegim të veçantë zë Zgjerimi i BE-së, duke filluar nga idetë themeluese deri te Zgjerimi, traktatet themeluese dhe reformuese, të cilat shtyjnë deri te mendimet për miratimin e një kushtetute, drafti i së cilës kishte dështuar pas referendumit të mbajtur në Francë dhe në Holandë. Pjesë e procesit të Zgjerimit të BE-së gjithashtu janë vendet e Ballkanit Perëndimor nëpërmjet analizës së procesit në mënyrë kronologjike,me ç rast për herë të parë është krijuar Procesi i Stabilizim-Asociimit në vitin Të gjitha ngjarjet kryesore e kanë karakterizuar këtë proces, si pjesë e definimit të së ardhmes së tyre evropiane, si mbajtja e Samitit të Zagrebit 2000, pastaj deklarata dhe Agjenda e Selanikut 2003, deri te Samiti i Berlinit 2014, më pas i Vjenës më 2015, në Paris më 2016 dhe në Trieste,më vitin Fazat dhe kriteret e anëtarësimit, gjithashtu është një pjesë e rëndësishme e paraqitur si pjesë e shpjegimit nga fillimi i këtij procesi dhe deri në anëtarësimin e plotë, që nënkuptohet me ratifikimin e traktatit të pranimit. Kjo periudhë paraqet tri fazat kryesore në procesit të pranimit, si dhe teknikat më të njohura gjatë kohës së realizimit. Kompletimi i këtij procesi natyrisht është realizuar nëpërmjet analizës së rastit të Kroacisë, një shembull i mirë i anëtarësimit në kuadër të PSA-së. Një rëndësi të veçantë në këtë rast është zhvillimi i negociatave të anëtarësimit, siç është temë e veçantë e shtjellimit në këtë pjesë. Kroacia është një ndër sukseset e anëtarësimit, shembull i mirë 9 Traktati i Lisbonës (pjesa hyrëse e traktatit), shih versionin e konsoliduar të Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë. 10 Ben Rosamond, Theories of European Integration, st. Martin`s Press, New York, 2000, fq: XI

12 për të gjitha vendet tjera në regjion, duke marrë parasysh faktin e së kaluarës së përbashkët, përjashtuar këtu vetëm Shqipërinë. Ndërsa në Kreun e II janë përfshirë sfidat e vendeve të Ballkanit Perëndimor, e siç shihet është edhe pjesë e titullit të këtij studimit. Ato janë sfidat ose vështirësitë me të cilat përballen ato në procesin e anëtarësimit në BE, nga viti 1999 i fillimit të tij, përkatësisht me shpërbërjen e Jugosllavisë dhe luftërat e përgjakshme ndërmjet disa njësive federale që ishin pjesë e dikurshme e saj. Meqenëse dihet sesi objektiv kryesor i krijimit të Komunitetit Evropian ishte krijimi i paqes dhe prosperitetit në Evropë, një nevojë e tillë asnjëherë nuk ishte më e domosdoshme sesa në vendet e Ballkanit Perëndimor. Emërtimi Ballkan Perëndimor për herë të parë u përdor nga vetë BE-ja, dhe u referohej shteteve, si: Kroacia, Bosnjë- Hercegovina, Serbia, Mali i Zi, Kosova dhe Shqipëria. Me qëllim të evidentimit të vështirësive të këtij procesi, për këto vende janë definuar se cilat janë reformat e domosdoshme të cilat duhet përmbushur me qëllim të arritjes së objektivave, siç është anëtarësimi i tyre. Madje këto reforma janë kërkuar në vazhdimësi nga BE-ja nëpërmjet strategjive të Zgjerimit dhe raporteve vjetore të progresit 11, siç janë sundimi i ligjit, të drejtat themelore, konkurrenca dhe zhvillimi ekonomik, institucionet demokratike, administrata publike dhe shoqëria civile. Çështja e bashkëpunimi ndërfqinjësor dhe rajonal zë një pjesë të analizës në këtë studim. Këto kërkesa janë të përfshira edhe në kuadër të dokumenteve, siç janë MSA-ja dhe raportet vjetore. Ndër pyetjet kryesore të cilat gjejnë përgjigje në Kreun II janë: Cili është bashkëpunimi tregtar ndërmjet këtyre vendeve, bashkëpunimi ndërkufitar, çështjet e transportit, të energjisë etj? Pastaj, cili është bashkëpunimi në kuadër të luftimit të krimit të organizuar dhe korrupsionit, migrimit ilegal dhe edukimit? Pjesët e analizës janë ndaras veç e veç për vendet e Ballkanit Perëndimor, sfidat kryesore dhe problemet me të cilat ballafaqohen, si: Maqedonia, Shqipëria, Mali i Zi, Serbia dhe Bosnjë-Hercegovina. Aspektet ndëretnike janë njëra nga sfidat kryesore me të cilat ballafaqohen pothuajse të gjitha këto vende, përjashtuar Shqipërinë. Përveç problemit të përbashkët, problemet e brendshme gjithashtu i karakterizojnë këto vende, zgjidhja e të cilave, përveç vullnetit të brendshëm, varet edhe nga angazhimet e BE-së. Analizat kryesore janë të përqendruara në angazhimin e institucioneve të BE-së dhe shteteve anëtare, politikës së tyre të jashtme dhe për çështjet e sigurisë së brendshme, fusha këto të cilat janë me interes të përbashkët dhe e përmirësojnë pozitën e tyre në Evropë. BE-ja gjithashtu ndodhet në fazën e zhvillimeve dhe përcaktimit të fatit të saj në të ardhmen 12. Në kuadër të Kreut III janë përfshirë pjesët kryesore të këtij studimi, siç është procesi i anëtarësimit të Kosovës në BE, si dhe disa hipotezave të ngrehura në fillim të këtij punimi, siç janë: A është Kosova një rast specifik në procesin e integrimit evropian? 11 Ose siç njihetndryshe, pra sot, si Raporti për vendin. 12 Të njohura si pesë, skenarët e mundshëm për të ardhmen e BE-së, të prezantuar nga presidenti i Komisionit Evropian, Jean Claude Juncker, në Librin e Bardhë i prezentuar me 1 mars të vitit XII

13 A mund të bëhet përcaktuese e zhvillimeve të mëtutjeshme të politikës së përbashkët të Zgjerimit? Cili do të jetë roli i BE-së në çështjet e sigurisë dhe mbrojtjes, pjesë e sfidës së përbashkët të saj? Dhe, pyetjeve tjera që mund t u gjenden përgjigje, si: A do të bëhet Kosova shtet anëtar i BE-së me këtë gjendje, siç është refuzimi i njohjes së statusit politik si shtet i pavarur nga pesë shtete anëtare? A do të jetë shteti i fundit që do ta përmbyllë PSA-në? Çfarë do të ndodhë pas aplikimit të Kosovës për marrjen e statusit të vendit kandidat? Duke marrë parasysh të gjitha këto, zhvillimi i dialogut ndërmjet BE-së dhe Kosovës duhet të jetë njëri nga prioritetet kryesore të institucioneve të saj. Është e qartë se veprimi i përbashkët i BE-së është veprim, i cili duhet të ketë pajtim unanim, kjo sidomos është duke e dëmtuar Kosovën dhe rrugëtimin e saj drejt BE-së. Në të ardhmen, Kosova duhet ta shqyrtojë mundësinë e ndarjes së shteteve anëtare sa i përket mendimit për shtetësinë e saj. Shtetet anëtare, pavarësisht bashkimit, ato e ruajnë sovranitetin e tyre, dhe dallimi i pesë shteteve anëtare duhet të jetë i diferencuar nga numri i shteteve tjera anëtare, numë ky që është më i madh. Në bazë të historisë së procesit të integrimit evropian të Kosovës, që nga periudha e administrimit ndërkombëtar të OKB-së të drejtuar nga UNMIK-u, periudhë kjo e cila nisi ta prezantojë Kosovën në takimet më të rëndësishme të PSA-së, në Samitin e Zagrebit 2000, pastaj në Agjendën e Selanikut 2003, kjo është periudhë e ndryshimit në vazhdimësi. Kosova zyrtarisht këtë proces e ka filluar me një precedent, pra me të ashtuquajturin Mekanizëm Përcjellës të PSA-së, që më shumë kishte përfshirjen e saj në fondet e BE-së, sesa përfshirjen në procesin e anëtarësimit. Kurse pyetjet kryesore, të cilat do të gjejnë përgjigje, janë: Cili është procesi nga fillimi dhe deri te epilogu i nënshkrimit të MSA-së? Nëse kjo marrëveshje është lidhur/hartuar sikur marrëveshjet tjera për vendet e Ballkanit Perëndimor, ose a ka karakteristika tjera më specifike? Cilat janë specifikat kryesore të cilat janë pjesë e MSA-së dhe a e karakterizojnë Rastin e Kosovës? Si trajtohet çështja e statusit politik? Cilat janë kërkesat për bashkëpunim me vendet fqinja dhe sidomos me Serbinë, për shkak të së kaluarës konfliktuoze dhe refuzimit për pajtim të ndërsjellë? Cilat kanë qenë fondet e BE-së dedikuar për Kosovën, shuma e tyre dhe fushat kryesore për të cilat janë dedikuar? Cilat janë dokumentet kryesore të cilat vendi duhet t i miratojë për zbatimin e MSA-së, forma e hartimit të tyre (sidomos Programi Kombëtar për Zbatimin e MSA-së)? Cila është mënyra e zbatimit të rekomandimeve që dalin nga Raporti vjetor për vendin, ose siç njihej ndryshe si Raporti i Progresit? Cili është udhërrëfyesi për liberalizimin e vizave, dhe pse Kosova është vendi i fundit në rajon, ndoshta edhe në Evropë që ende nuk mund të lëvizë pa viza në Zonën Shëngen? Transformimi demokratik i Kosovës nuk do të jetë i përfunduar dhe komplet, pjesë e zhvillimit të atributit të tij si një shtet, pa përmbushjen e disa çështjeve, siç janë: zgjidhja e përfaqësimit adekuat politik, ndërtimi i institucioneve të qëndrueshme demokratike dhe transformimi demokratik i pushtetit, shtrirja e sovranitetit dhe ndërtimi i XIII

14 një konsensusi politik të gjithmbarshëm ose mbarëkombëtar. Këto instrumente politike e kanë një rëndësi të veçantë për Kosovën në zbatimin e agjendës evropiane. Pyetjet kryesore, të cilat duhet të gjejnë përgjigje rreth këtyre atributeve, janë: Cilat janë problemet kryesore të përfaqësimit politik në Kosovë? Pse ka mungesë të ndërtimit të institucioneve të qëndrueshme demokratike? Shpeshherë, pse Kosova përballet me mungesë të institucioneve të qëndrueshme dhe demokratike, sidomos gjatë kohës së transferimit të pushtetit? Cilat janë pengesat kryesore në shtrirjen e sovranitetit territorial? Në cilat çështje kryesore Kosova ka mungesë të arritjes së konsensusit nacional? Procesi i harmonizimit dhe i përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së gjithashtu e përbën një pjesë të rëndësishme në këtë studim. Kosova i ka disa specifika edhe sa i përket miratimit dhe zbatimit të legjislacionit të saj. Procesi i përafrimit dhe përshtatja ka nisur qysh nga periudha e administrimit të UNMIK-ut. Çështja e dallimit ndërmjet procesit të harmonizimit dhe përafrimit të legjislacionit është bërë pjesë e analizës dhe shpjegimeve të tyre nëpërmjet metodës induktive. Për shkak të obligimeve dhe përmbushjes së kritereve të anëtarësimit, acquis është bërë pjesë e përkufizimit dhe shpjegimit, fazat kryesore të zbatimit, obligimet, transparenca dhe përkthimi. Sfidat e Kosovës, përveç anëtarësimit në BE, ndodhen në vështirësi gjithashtu edhe sa i përket pjesëmarrjes dhe anëtarësimit në mekanizmat e tjerë ndërkombëtarë dhe rajonalë. Këto probleme hasen kryesisht për shkak të pengesave që i bën Serbia së bashku me përkrahësit e saj, kryesisht me Rusinë, sidomos në OKB dhe në organizatat tjera ndërkombëtare. Në fund, janë paraqitur konkluzionet dhe rekomandimet. Në mënyrë kronologjike janë dhënë konkluzionet lidhur me të gjitha temat kryesore të shtjelluara dhe të analizuara në këtë studim, ndërsa në fund janë paraqitur disa rekomandime konkrete, të cilat e ndihmojnë si procesin, ashtu dhe fushën e studimit, përdoruesit dhe më gjerë, lidhur me procesin e anëtarësimit të vendeve të Ballkanit Perëndimor, dhe veçanërisht perspektivën e Kosovës. Gjithashtu për qëllime të këtij studimi është realizuar një anketë në Kosovë, ndërsa pjesë e anketimit kanë qenë personat e ndryshëm për nga mosha, marrëdhënia e punës dhe kualifikimet përkatëse. Anketa është realizuar me 430 të anketuar, nga të cilët janë nxjerrë disa të dhëna statistikore pas përpunimit dhe analizimit të të dhënave, që janë pjesë përbërëse e këtij studimi. Padyshim që kjo temë është gjithëpërfshirëse, rezultat i hulumtimit disavjeçar. Ndërsa literatura e përzgjedhur dhe shfrytëzuar është ndarë sipas rëndësisë së zbatimit, në legjislacion dhe dokumente të tri nivele kryesore sipas peshës dhe rëndësisë që ka në nivel ndërkombëtar, evropian dhe kombëtar, siç është Karta e Kombeve të Bashkuara, Rezoluta 1244 (1999) e Këshillit të Sigurimit të OKB-së, më pas traktatet e BE-së, XIV

15 komunikatat, deklaratat dhe raportet e ndryshme, pastaj marrëveshjet, ligjet, udhëzimet dhe vendimet e institucioneve të Kosovës. Gjithashtu, burimet kryesore të shfrytëzuara janë të autorëve të ndryshëm, kryesisht ndërkombëtarë, por edhe vendorë, si: José E. Alvarez, Svein S. Andersen, Kjell A. Eliassen, James Anderson, Liam O`Dowd, Thomas M. Wilson, Holger Bahr, Arsim Bajrami, Samuel J. Barkin, David Beetham, Gian Antonio Benacchio, Barbar Pasa, Michael Benoliel, Wei Hua, Nada Bodiroga-Vukobrat, Siniša Rodin, Gerald G. Sanader, Mirela Bogdani, John Loughlin, Klaus-Diter Borçard, Paul Brooker, Mark B. Brown, Ian Bruff, Giorgio Brunello, Pietro Garibaldi, Etienne Wasmer, Martin Brunner, Janusz Bugajski, Dale C. Tatum, Andrea Lorenzo Cappussela, Jose Antonio Cheibub, Dimitris N. Chryssochoou, Heather A. Conley, David L. Phillips, Jeffery Edmund Curry, Aleksander Dardeli, Karen Davies, Maria Demertzis, André Sapir, Guntram Wolff, Desmond Dinan, Michael Dougan, Samantha Currie, Erik O. Eriksen, Simon J. Evenett, Bernard M. Hoekman, M. Stiven Fish, Mark Frey, Söbke Kunkel, Corinna R. Unger, Katarzyna Gajewska, Alberto Gasparini, Daniele Del Bianco, Gerald F. Gaus, Chandran Kukathas, Catherine Guisan, Simon Hix, Ronald Holzhacker, Markus Haverland, Arta Ibrahimi, Dorian Jano, Rumiana Jeleva, John Johanson, Alina Kaczorowska, Wolfram Kaiser, Brigitte Leucht, Morten Rasmussen, Christopher J. Kam, Soeren Keil, Bernhard Stahl, Henry Kissinger, Daniel Kochis, Luke Coffey, Wolfgang Koeth, Ivan Krastev, Ivan Krastev, Peter A. Kraus, Jan-Erik Lane, Svante O. Ersson, Elizabeth A. Martin, Bogdan Mieczkowski, Vaughne Miller, Marko Modiano, Catherine Moury, Luis De Sousa, Karlheinz Neunreither, Antje Wiener, Phedon Nicolaide, Pavlina Nikolova, Johan P. Olsen, Andrew Rehfeld, Blerim Reka, Ben Rosamond, Jacques Rupnik, Giovanni Sartori, Frank Schimmelfennig, Ulrich Sedelmeier, George Schwab, Rodolphe Singer, Constantin Stefanou, Helen Xanthaki, Ulrike Stern, Sarah Wohlfeld, Alexander Stubb, Marta Szpala, Florian Trauner, Imke Kruse, Hans-Jörg Trenz, V. Paul Warwick, Paul J.J. Welfens, Mark Weller, Xenia Wickett, Carsten Wieland, etj. Për realizimin e këtij studimi, një meritë të veçantë i atribuohet Prof. Dr. Arsim Bajramit për kontributin e dhënë në cilësinë e udhëheqësit shkencor. Po ashtu, falënderime shkojnë edhe për gjithë personat tjerë, në rend të parë për familjen, si dhe gjitha ata të cilët më kanë ndihmuar në realizimin e këtij studimi. Ky punim është i përshtatshëm për përdorim të gjerë, si nga studiuesit e ndryshëm, po ashtu dhe nga personat praktikë, që në këtë rast mund të jenë institucionet e ndryshme dhe të cilat merren me çështjen e integrimit evropian. Shpjegimet dhe analizat e fenomeneve të ndryshme në aspektin teorik dhe praktik kanë për qëllim përdorimin e tyre, si për nevoja të caktuara të shfrytëzimit institucional dhe studimor, po ashtu dhe nga personat të ndryshëm në Kosovë dhe në rajon. Kjo temë ndihmon në diskutimet e ardhshme lidhur me hartimin e politikave të Zgjerimit dhe të integrimit të vendeve të Ballkanit Perëndimor në BE, si dhe ka për qëllim që ky proces të ecën përpara dhe tejkalimin e të gjitha barrierave. XV

16 HYRJE Termi Ballkan Perëndimor për herë të parë është përdorur zyrtarisht nga Bashkimi Evropian në vitin 1998 dhe gjatë Presidencës së rotacionit 13, nën udhëheqjen e Austrisë. 14 Bisedimet e para për anëtarësimin e këtyre vendeve ka filluar me lansimin e Procesit të Stabilizim-Asociimit. Ky proces shënon grupin e tretë të vendeve, të cilat janë bërë pjesë e procesit të anëtarësimit në BE. Në grupin e parë bënin pjesë kryesisht vendet e Evropës Perëndimore, ndërsa procesi i tyre i anëtarësimit njihej si procesi i aderimit, kurse në grupin e dytë bënin pjesë kryesisht vendet e Evropës Qendrore, procesi i të cilave ndryshe njihej si procesi e asociimit. Madje vetë marrëveshjet, të cilat janë lidhur me këto vende, kanë mbajtur kryesisht titullin e këtyre tri grupe vendesh, siç janë: për grupin e parë Marrëveshja për aderim, pastaj për grupin e dytë Marrëveshja e Asociimit dhe e treta dhe e fundit për vendet e Ballkanit Perëndimor, Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit. Megjithatë, ky proces i Zgjerimit të BE-së në Ballkanin Perëndimor është më kompleks se për vendet tjera në Evropë. Këto vende në këtë regjion nuk e kishin fatin e njëjtë të vendeve të Evropës Perëndimore, të cilat kryesisht kanë funksionuar në bazë të parimeve demokratike, por as të atyre të Evropës Qendrore, të cilat lehtësisht e kaluan tranzicionin ose i përqafuan parimet demokracisë. Tranzicioni i vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe Kosovës, në veçanti, ka zgjatur jashtë çdo parashikimi të BE-së dhe të optimistëve në Evropë. Përderisa ky tranzicion ende nuk ka përfunduar, po ashtu do të vazhdojë edhe procesi i anëtarësimit të tyre. Ky tranzicion i tejzgjatur dhe disa faktorë tjerë kanë ndikuar në rritjen e mosbesimit ndaj klasës politike 15 se këto vende do të kenë zhvillim të mirëfilltë të një demokracie funksionale në të ardhmen. Ideja e një Evropë të bashkuar, e cila do ta përfshinte edhe Ballkanin Perëndimor brenda një dhjetëvjeçari, nuk është shpresëdhënës për shkak të disa zhvillimeve në kuadër të BE-së. Procesi i anëtarësimit të këtyre vendeve, me përjashtim të Kroacisë, që tashmë është shtet anëtar, do të mbetet ende sfidë kryesore e Zgjerimit në të ardhmen. Këto vende nga BE-ja gëzojnë dy lloje statusesh në kuadër të këtij procesi, siç është statusi i vendit kandidat 16, që mbahet nga Maqedonia, Shqipëria, Mali i Zi dhe Serbia, dhe statusi i vendit kandidat potencial 17 që e kanë Kosova dhe Bosnjë-Hercegovina. Pra, 13 Presidenca e BE-së me rotacion nënkupton mbajtjen ose kryesimin e saj për një periudhë gjashtëmujore. 14 Në kohën kur BE-ja e kishte hapur procesin e anëtarësimit të Bullgarisë dhe Rumanisë, filloi përdorimi i një termi të ri, që u referohej vendeve të Ballkanit, siç janë: Shqipëria, Bosnjë-Hercegovina, Kroacia, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia. Shih: Dorian Jano, The Europeanization of Western Balkans, 2010, fq Ivan Krastev, The Balkans: Democracy without choices, Journal of Democracy, Volume 13, Number 3, 2002, fq Vendet me statusin e vendit kandidat janë të gjitha ato vende të cilat pas dorëzimit të aplikimit për marrjen e këtij statusi kanë marrë një përgjigje pozitive dhe zyrtare nga BE-ja se kjo e fundit e ka pranuar statusin e vendit kandidat të tyre për anëtarësim. 17 Ky status, pra vend kandidat potencial është për të gjitha vendet e Evropës, të cilat i plotësojnë parakushtet për fillimin e procesit të anëtarësimit në BE. Këto vende mund ta dorëzojnë aplikimin e tyre XVI

17 ekzistojnë gjashtë vende të cilat janë pjesë e PSA-së dhe të gjitha janë pjesë e zbatimit të MSA-së. Sfidat e vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe në veçanti për Kosovën si vend kandidat potencial për anëtarësim, si dhe vendet tjera kandidate janë objekt i këtij studimi. Këto sfida, sipas disa studiuesve, janë reflektim i dy specifikave që ka Ballkani. E para ka të bëjë me veçoritë që e dallojnë Ballkanin, dhe e veçanta e këtyre vendeve postkomuniste. 18 Të dyja këto specifika e karakterizojnë sjelljen e tyre politike, të përcjellë me tensione të ndryshme etnike, si dhe kundërshtime dhe kontradikta historike. Kurse për arsye tjetër, të cilësuara si vende postkomuniste, vijnë si rezultat i kërkesës së nevojshme për demokratizimit politik. 19 Këto ndikime politike në një kohë të caktuar mund të krijojnë hapësirë për rritje të skepticizmit të qytetarëve të tyre ndaj BE-së, ani pse aktualisht këto vende kanë përkrahje për integrim evropian nga qytetarët e tyre. Një ndikim i tillë mund të ndryshojë për shkak të gjendjes së ulët ekonomike dhe mungesës së zhvillimit të qëndrueshëm në këto shtete. Kjo gjendje ndikon negativisht edhe të partnerët e jashtëm ekonomikë të tyre dhe investitorët e mundshëm, të cilët kryesisht janë vetë shtetet anëtare të BE-së. Gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor, të cilat janë pjesë e PSA-së, përveç çështjeve ndërfqinjësore kanë disa sfida tjera kryesore me të cilat përballen, siç janë: paqëndrueshmëria e politikave fiskale dhe buxhetore, papunësia e lartë, mungesa e reformave adekuate në fusha të ndryshme, siç janë arsimi, shëndetësia, administrata publike, politikat sociale, dialogu social, konkurrenca, ndihma shtetërore etj. 20 Pikërisht për shkak të këtyre sfidave, këto vende ende cilësohen si vende me demokraci të brishtë, ose joefektive, edhe si pasojë e mossundimit të ligjit dhe korrupsionit të lartë, luftimi i të cilave është kërkesë e vazhdueshme e BE-së. Politika e BE-së është e ndërlidhur ngushtë me Ballkanin, më tepër për arsye të frikës nga mosmarrëveshjet e mundshme, të cilat mund të shkaktojnë konflikte në rajon dhe më gjerë në Evropë, që për shkak të politikës konkrete të integrimit evropian të tyre. Stabiliteti i Ballkanit është çështja kryesore e BE-së tash për tash, dhe një kohë të gjatë. Kjo frikë nga destabilizimi është si rezultat i së kaluarës historike të tij. Pikërisht në Sarajevë të Bosnjë-Hercegovinës në vitin 1914 ka filluar Lufta e Parë Botërore, dëshmi se kjo pjesë e Evropës është e ekspozuar ndaj politikës ndërkombëtare dhe kërkesave gjithnjë në rritje për riorganizim të një rendi të ri botëror. Gjithashtu roli i NATO-s dhe Zgjerimi i saj e ka tejkaluar hartën gjeopolitike në Evropën Juglindore, dhe vetëm katër prej këtyre vendeve 21 ndodhen ende jashtë kësaj aleance ushtarake perëndimore. Prandaj, për statusin e vendit kandidat, mirëpo konsiderohet se aplikimi i tyre ende nuk është pranuar, ose të paktën nuk është dorëzuar nga këto vende tek institucionet e BE-së. 18 Ivan Krastev, The Balkans: Democracy without choices, Journal of Democracy, Volume 13, Number 3, 2002, fq Ibid. 20 Rumiana Jeleva, The Impact of the Crisis on the EU Perspective of the Western Balkans, Center for European Studies (CES), Vende këto të cilat janë: Serbia, Maqedonia, Bosnjë-Hercegovina dhe Kosova. XVII

18 NATO-ja mbetet aktori kryesor i sigurisë dhe stabilitetit në Ballkan. Roli i saj i pazëvendësueshëm ka ndikuar që marrëdhëniet e saj me BE-në të jenë të ndërlidhura, sidomos për shkak të pranisë dhe funksionit të misionit që NATO-ja e ka në kuadër të KFOR-it në Kosovë lidhur me sigurinë dhe stabilitetin. 22 Kosova, si njëri nga vendet më të reja në Ballkanin Perëndimor, e cila në vitin 2008 e ka shpallur pavarësinë e saj, mbetet njëri ndër faktorët vendimtar për stabilitet në këtë pjesë të Evropës. Kundërshtimi serb ndaj statusit politik i mbajnë në tension raportet ndërfqinjësore, jo vetëm ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, por edhe në mbarë regjionin e Ballkanit Perëndimor. Meqenëse refuzimi i njohjes vjen jo vetëm nga Serbia, por edhe nga disa shtetet anëtare të BE-së, kjo gjithashtu e ka komplikuar këtë çështje, në veçanti procesin e integrimit evropian. Kuptimi dhe përdorimi i drejtë i fjalës integrim dhe integrim evropian është analizuar në kapitullin e parë të këtij studimi. Këto shprehje, edhe pse kanë kuptim të ndryshëm, nuk përdoren drejt nga disa përdorues të tyre, e në këtë aspekt shpeshherë ka asimetri nga zyrtarë të ndryshëm të institucioneve dhe studiues të kësaj fushe. Roli i këtyre nocioneve e ka një kuptim gjithëpërfshirës dhe e përbën një fushë të re në marrëdhëniet ndërkombëtare. Kuptimi i fjalës integrim është fushë më e gjerë se kuptimi i integrimit evropian. Studiuesit e kësaj fushe ndahen në dy grupe të ndryshme teorish, siç janë: teoritë e ndërqeveritarizmit dhe teoritë e funksionalizimit. Përveç aspektit teorik, integrimi evropian duhet kuptuar edhe në aspektin historik. Këto dy fjalë shpeshherë e kanë për sinonim vetë BE-në ose Komunitetin Evropian, që ishte në fillim. Catherine Guisan e quan këtë komunitet si shpikje (zbulim) të veprimeve të njerëzve, e jo të filozofëve. 23 Pra, më shumë u dedikohet aspiratave të njerëzve, sesa dogmave të filozofëve. Sipas këtij mendimi të Catherine Guisan, integrimi evropian nuk e ka vetëm kuptimin e vet teorik, por një kuptim gjithëpërfshirës në aspektet tjera historike dhe praktike. 24 Në këtë kapitull janë të analizuar hollësisht aspektet teorike dhe praktike të integrimit evropian dhe të këtij procesi, në përgjithësi. Evropa disa herë ishte e bashkuar në kontinentin e vet, por asnjëherë në mënyrë paqësore, sikur në kuadër të anëtarësimit vullnetar në BE. Sigurisht se nuk ka qenë e lehtë për filozofët që t i jetësonin idetë e tyre lidhur me një bashkim të mundshëm pan evropian, një bashkim i cili mund të realizohej vetëm nga vullneti dhe veprimet e udhëheqësve të shteteve në Evropë. Megjithatë, Zhan Monnet mbetet ende një ndër figurat më të rëndësishme të teoricienëve të integrimit evropian, ndërsa idenë e tij e realizoi Robert Schuman, i cili realisht e mbante pushtetin në Francën e asaj kohe. Ndërsa dy grupe më të mëdha teorish, ndërqeveritarizmi dhe funksionalizmi, 22 Shih Rezolutën 1244 (1999), e miratuar nga Këshilli i Sigurimit, në mbledhjen e vet të 4011-të, të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, S/RES/1244 (1999), më 10 qershor Catherine Guisan, A political theory of identity in European Integration, Memory and policies, Inventing community, London and New York: Routledge, 2012, fq Ibid. XVIII

19 mbeten mendimet më të mëdha teorike të kësaj fushe të re në marrëdhëniet ndërkombëtare. Një karakteristikë tjetër e rëndësishme është dhe ende mbetet procesi i integrimit evropian. Pas krijimit të Komunitetit Evropian, procesi i pranimit të vendeve të reja në Evropë është quajtur politikë e Zgjerimit të saj. Ndryshimet e kësaj politike të zgjerimit kanë ndodhur kryesisht, ose kanë reflektuar nga agjendat e brendshme të saj. Zhvillimi i reformave të brendshme ka shkaktuar kryesisht ndryshime të favorshme të shteteve anëtare, sidomos për vendet e reja anëtare. Në mënyrë graduale është rritur BE-ja, e cila fillimisht në gjirin e saj numëronte vetëm gjashtë shtete anëtare, kurse në vitin 2013 numri i tyre shkoi në njëzetetetë. Deri në vitin 2004, BE-ja i kishte vetëm pesëmbëdhjetë shtete anëtare, që do të thotë se ajo e dyfishoi numrin e tyre vetëm brenda një periudhe të shkurtër dhjetëvjeçare. 25 Ky zgjerim ka ndikuar në politikën e integrimit dhe funksionimin e brendshëm të saj. Vendet e Ballkanit Perëndimor (përveç Kroacisë) ishin vendet e para që e ndjenin kursin e ndryshimit të politikave të Zgjerimit të mëtutjeshëm të saj. Në BE u rrit skepticizmi për funksionimin dhe zhvillimin, si dhe gjithnjë e më shumë u shfaq pakënaqësia e disave nga shtetet anëtare për shkak të dallimeve të tyre të brendshme. Një sinjal i qartë i këtij skepticizmi është dështimi për miratimin e një draftkushtetute për BE-në. Kjo përbënte thyerjen e parë dhe humbjen e shanseve për krijimin e një organizimi politik dhe juridik të funksionimit në kuadër të shteteve të bashkuara të Evropës. Pas dështimit të draft-kushtetutës, baza juridike e organizimit dhe funksionimit të saj është ende në traktatet themeluese dhe reformuese. Kjo formë e organizimit politik dhe juridik në kuadër të BE-së, thellimi i integrimit 26 e ka si çështje kryesore në të ardhmen. Ideja për krijimin e një projekti të madh evropian ka filluar me evitimin e konfliktit ndërmjet Gjermanisë 27 dhe Francës pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore. Kjo ide e ka krijuar Komunitetin Evropian për Qymyr dhe Çelik 28 si mundësi për bashkëpunim dhe përfitim të përbashkët në fushën e qymyrit dhe të çelikut. Kjo mbetet njëri nga hapat vendimtarë drejt krijimit të Komunitetit Evropian, i cili më vonë do ta krijojë BE-në. Në këtë kohë nuk kishte mundësi që të ketë përfshirje më të madhe të shteteve anëtare, por vetëm të atyre, si: Franca, Gjermania Perëndimore, Italia, Holanda, Belgjika dhe Luksemburgu. Pas këtij komuniteti, Evropa gjithnjë dhe më shumë ka 25 Me anëtarësimin e dhjetë shteteve të reja në vitin 2004, ndryshe i njohur si anëtarësimi më i madh, si dhe dy grupe tjera të anëtarësimit, në vitin 2007 dhe në vitin Me përjashtim të Traktatit të Lisbonës, i cili quhet edhe traktat reformues, në njëfarë mënyre e ka kthyer besimin e shteteve anëtare për ruajtjen e sovranitetit kombëtar, për dallim nga traktatet tjera reformuese të vetë BE-së. 27 Gjermanisë Perëndimore, sepse ende ishte e ndarë në dy shtete si pasojë e ndarjes së blloqeve pas Luftës së Dytë Botërore. Gjermania Perëndimore mbeti jashtë ndikimit të Rusisë (ish-bashkimit Sovjetik), siç ndodhi me Gjermaninë Lindore. 28 Kjo është marrëveshja e nënshkruar në vitin 1957 dhe është marrëveshja e parë e krijuar ndërmjet këtyre dy shteteve, si dhe shteteve të Beneluxit dhe Italisë, e cila i ka paraprirë krijimit të Komunitetit Ekonomik Evropian. XIX

20 krijuar terren për përfshirjen dhe ndikimin e liberalizmit dhe demokracisë te vendet tjera me sistem komunist. Megjithatë, ka pasur edhe vende tjera në Evropë, të cilat nuk kanë dëshiruar të bëhen pjesë e saj. 29 Ky veprim është krejtësisht i ndryshëm nga vullneti i vendeve të Ballkanit Perëndimor. Përfshirja e këtyre vendeve tashmë nuk është vetëm problem gjeopolitik, por mbetet ende një rajon me mundësi të stabilizimit ose të destabilizimit të Evropës. Pra, siguria e Evropës varet nga stabiliteti në Ballkan. Çështja e sigurisë në Evropë nuk e përbën elementin e njëjtë edhe në rajonet tjera, të cilat nuk janë pjesë e BEsë. Shembulli i Norvegjisë dhe Zvicrës, edhe pse nuk janë pjesë e BE-së, tregon se çështja e sigurisë në këto vende është stabile. Ndryshimet e fundit në administratën e SHBA-ve e kanë krijuar një zinxhir faktorësh edhe në shtetet e Evropës lidhur me sigurinë. Roli i NATO-s është riaktualizuar me ardhjen e Donald Trump në krye të SHBA-ve. Politika e jashtme dhe pasojat e mundshme mbeten të paqarta gjatë mandatit të tij, kryesisht për shkak të zotimeve për shkurtime të brendshme dhe shkurtime ndërkombëtare. 30 Kriza ekonomike në vitin 2008 dhe 2009 ka ndikuar në përshtypjet lidhur me vazhdimin ose jo të dominimit të SHBA-ve dhe BE-së, si sfidë e Perëndimit, në përgjithësi, dhe të Evropës, në veçanti, për shkak të krizës së euros. 31 Në këtë kohë, BE-ja është përballur me disa rreziqe, të cilat kryesisht kishin të bënin me daljen e disa shteteve anëtare nga përdorimi i euros, siç ishin Greqia, Spanja dhe Portugalia, përderisa Britania e Madhe më vonë e ndërmori hapin (pas mbajtjes së referendumit për shkëputje) për të dalë krejt nga Bashkimit. Mirëpo, sfida kryesore lidhur me rolin e aleancës së NATO-së në Evropë është përballja me kërcënimet e Rusisë. SHBA-të dhe BE-ja kurrë më parë se tani gjatë kohës së presidentit Trump nuk kanë qenë në pozitë të paqartë të të qenët si partnerë dhe përgjegjës kryesorë globalë. Këto dy vende kanë bashkëpunuar shumë në të kaluarën nëpërmjet zhvillimit të marrëdhënieve të veçanta ekonomike, bashkëpunimit në politikën e jashtme, vlerave të përbashkëta dhe ballafaqimit me sfidat globale. 32 Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit është instrumenti kryesor i procesit të integrimit evropian për vendet e Ballkanit Perëndimor, në përgjithësi. Ky instrument për Kosovën ka kaluar ndryshe nga vendet tjera të këtij regjioni. PSA për Kosovën ka nisur qysh në kohën e UNMIK-ut, nëpërmjet Mekanizmit Përcjellës të Procesit të Stabilizim- Asociimit, një proces paralel me PSA-në. Kosova në vitin 1999 është vendosur nën administrimin e OKB-së sipas Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit, që i dha fund luftës së armatosur ndërmjet shqiptarëve dhe serbëve, si dhe ndërprerjes së bombardimeve të aleancës ushtarake të NATO-s. Mirëpo, shpallja e pavarësisë së 29 Siç ishte rasti me Norvegjinë, e cila e kishte refuzuar anëtarësimin në BE, në bazë të referendumit të mbajtur, i cili i tha jo anëtarësimit. Pastaj, rasti i Islandës, e cila ka hequr dorë nga pozita e vendit kandidat. 30 Xenia Wickett, America`s International Role Under Donald Trump, Chatham House Report, The Royal International Affairs, 2017, fq: Ibid, fq European Commission, The European Union and the United States, Global partners, global responsibilities, Directorate General for External Relation, Brussels, XX

21 Kosovës në vitin 2008 e bëri të panevojshëm qëndrimin e UNMIK-ut në Kosovë, gjë që rezultoi me refuzimin e njohjes së saj nga disa shtete anëtare të BE-së. Këto janë arsyet kryesore, të cilat kanë ndikuar në zvarritjen e procesit të integrimit evropian për Kosovën. Kosova, edhe pas nënshkrimit të MSA-së, si një marrëdhënie e drejtpërdrejtë me BE-në, përmbante disa specifika të cilat mund ta vënë në pikëpyetje procesin e anëtarësimit të saj të plotë, ashtu siç ka ndodhur edhe me disa shtete në të kaluarën. 33 Institucionet ndërkombëtare e kanë luajtur një rol të rëndësishëm në procesin e integrimit evropian të Kosovës, sidomos institucionet dhe misionet e BE-së. Ndër institucionet kryesore ndërkombëtare që e kanë realizuar misionin e tyre në Kosovës janë: UNMIK-u, pastaj misionet e BE-së, si ICR-ja dhe ICO-ja, EUSR-i dhe EULEX-i. Tema Sfidat e vendeve të Ballkanit Perëndimor në procesin e anëtarësimit në BE, dhe Rasti i Kosovës, në veçanti, mund të bëhet objekt studimi për studiues të ndryshëm dhe të hapin disa çështje që kanë dilema rreth procesit të integrimit evropian të tyre. Anëtarësimi i këtyre vendeve në BE, para së gjithash siguron stabilitet politik dhe ekonomik. Anëtarësimi i këtyre shteteve e forcon pozitën e tyre për shkak të pjesëmarrjes së barabartë dhe ndihmon në mbrojtjen e interesave të brendshme në kuadër të Bashkimit. Kosova, pas shpalljes së pavarësisë së saj në vitin 2008 dhe me problemet e refuzimit të pranimit të Serbisë dhe disa shteteve anëtare të BE-së, ndodhet në kërkim të shtrirjes së subjektivitetit ndërkombëtar. PSA për vendet e Ballkanit Perëndimor, përveç anëtarësimit të Kroacisë 34, nuk ka pasur rezultate tjera të përfundimit të vet. Megjithatë, pyetja që shtrohet është se kur do të mund të anëtarësohen vendet tjera dhe kur do të përfundojë PSA si proces. Mundësia më e mirë dhe në favor për të gjitha vendet është anëtarësimi në grup, diç e ngjashme me Zgjerimin e BE-së në vitin Mirëpo, një rast i tillë është vështirë të përsëritet për shkak të numrit të shteteve anëtare që janë aktualisht, si dhe procedurave që mund të pësojnë ndryshime pas anëtarësimit. Transformimi i Ballkanit Perëndimor në përgjithësi ka filluar në vitet e 90-ta me rënien e komunizmit, 35 me shpalljen e pavarësisë së disa ish-republikave të ish-jugosllavisë dhe rënies së komunizmit në Shqipëri. Kosova, për dallim nga të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor, paraqet rastin më specifik në procesin e integrimit evropian. Periudha e administrimit ndërkombëtar, të realizuar në kuadër të OKB-së, është një ndër periudhat kryesore të kthesës për këtë vend. Një rol të rëndësishëm gjithashtu e kanë luajtur misioni civil i OKB-së, UNMIK-u, misioni ushtarak i KFOR-it, ICR-ja, ICO-ja dhe EULEX-it, së fundmi. 33 Siç është rasti i Turqisë si një vend i vetëm, i cili procesin e anëtarësimit në BE e ka filluar në një periudhë të gjatë kohore dhe ende nuk është afër finalizimit. Në vitin 1987, Turqia kishte aplikuar për anëtarësim në Komunitetin Ekonomik Evropian atëbotë, dhe deri më tani (viti 2017) nuk është e qartë nëse ka shpresë që në të ardhmen të mund të bëhet shtet anëtar i BE-së. 34 Ky proces kishte filluar qysh në vitin 1999, përkatësisht në Samitin e Zagrebit, Ndërsa anëtarësimi i parë në kuadër të PSA-së ka ndodhur në vitin 2013, me anëtarësimin e Kroacisë. 35 Dorian Jano, The Europeanization of Western Balkans, 2010, fq. 9. XXI

22 Dëmtimet më të mëdha të bëra ndaj Kosovës kanë ardhur nga kundërshtimet e Serbisë, jo vetëm për mospranimin e shtetit të Kosovës, por edhe propaganda e udhëhequr e saj ndaj shtetit më të ri në Ballkan. Serbia dhe Kosova e kishin arritur një marrëveshje 36 sa i përket pjesëmarrjes dhe përfaqësimit në organizatat ndërkombëtare dhe rajonale, mirëpo Serbia në vazhdimësi ka tentuar bllokimin e Kosovës për të marrë pjesë në këto organizata. Një element tjetër me rëndësi, që mund të jetë sfidë në të ardhmen, është përmbushja e kriterit për integrim evropian, kriter ky që ka të bëjë me ndërtimin e marrëdhënieve të mira me fqinjët, pra ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Një ndër problemet tjera të rëndësishme për Kosovën në procesin e anëtarësimit është njohja e saj si shtet i pavarur dhe sovran. Ky mospranim si shtet paraqet rrezik për pamundësinë e anëtarësimit e Kosovës në BE, nëse nuk ndryshon mendimi i pesë shteteve anëtare lidhur me pavarësinë e saj. 37 Pra, vetëm shtetet në Evropë kanë të drejtë dhe mundësi të anëtarësimit në BE, ndërsa kjo nuk vlen edhe për entitetet politike, apo organizatat e ndryshme. Transformimet politike, ekonomike dhe shoqërore janë sfidat më të vështira të këtyre vendeve për ta kaluar tranzicionin dhe për ta formësuar shtetndërtimin. Këto vende ende vuajnë nga mungesa e demokratizimit të mirëfilltë të tyre, e si rezultat është mungesa e zhvillimit të një ekonomie funksionale të tregut të hapur dhe të lirë ndërmjet tyre. Një interes i veçantë në këtë punim është arritja e objektivave. Sfidat ose problemet themelore me të cilat mund të ballafaqohen vendet e Ballkanit Perëndimor në të ardhmen, konfliktet ndërmjet tyre si rezultat i mosrespektimit të ndërsjellë, një mbështetje kryesisht varet nga hapja e perspektivës së tyre në kuadër të të qenët shtet anëtar i BE-së në të ardhmen. BE-ja siguron barazinë e të gjitha shtetet anëtare, identitetin kombëtar, politik dhe kushtetues. 38 Prandaj, interesi i tyre për t iu bashkuar BE-së është i madh, sepse përveç mundësive ekonomike dhe tregtare, anëtarësimi i tyre sjell barazi në kuadër të shteteve anëtare të saj. Megjithatë, ekzistojnë disa faktorë të cilët ndikojnë që të dalin analiza dhe fakte lidhur me normalizimin e raporteve dhe marrëdhënieve ndërmjet këtyre vendeve. Këta faktorë janë të ndikuar nga dy lloje interesash, interesat e jashtme dhe të brendshme. Interesat e jashtme kanë të bëjnë kryesisht me ndërhyrjet ideologjike, prej shteteve të ndryshme të cilat kanë ndikim ndërkombëtar dhe vullneti i tyre për dominim global. Kurse interesi i brendshëm nënkupton strukturën e tyre politike dhe nacionale të kombeve ose të shteteve, dhe e përcaktojnë dëshirën e tyre. Kurse bashkimi i këtyre dy faktorëve është çështje e shtrirjes së interesave dhe dominimit të tyre. Prandaj vendet e Ballkanit 36 Agreements Regarding, Regional Representation and Cooperation, Agreed Conclusions 24 February Versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë. Shih nenin 49 (ish-neni 49 TBE), Traktati i Bashkimit Evropian, fq Ibid, (neni 4, paragrafi 2), fq: XXII

23 Perëndimor, ndryshe nga rajonet e tjera, procesin e transformimit do ta kalojnë me vështirësi dhe në mënyrë më komplekse sesa rajonet tjera të Evropës. 39 Çështjet e analizuara dhe të shtjelluara në këtë studim kanë për qëllim përdorimin e tyre në procesin e kërkimit shkencor themelor ose fundamental. 40 Procesi i integrimit evropian si një term i veçantë analizohet vetëm nga studiuesit e fushës së integrimit dhe të integrimit evropian, në veçanti. Këto fenomene shpeshherë janë fundamentale dhe të zbatuara, gjë që nënkupton edhe dy kategori përdoruesish, e para që ka të bëjë me njohës teorikë të integrimit evropian, ndërsa e dyta me persona, të cilët drejtpërdrejt kanë të bëjnë me zbatimin e këtyre proceseve, ose janë bartës të tyre (integrimit), si dhe jo domosdoshmërisht njohës të aspekteve teorike. Në këtë punim është përdorur metodologjia cilësore ose profesionale 41, në bazë të orientimit mbi fenomenet e studiuara dhe shtjelluara. Kjo metodë e kërkimit deduktiv është përdorur për studim të fenomeneve të cilat kanë për qëllim zgjerimin e dijes rreth procesit të integrimit evropian, në përgjithësi, duke nisur nga zanafilla e saj, aspektet teorike, fazat e Zgjerimit, traktatet e BE-së, disa shtetet anëtare, vendet kandidate për anëtarësim dhe vendet kandidate potenciale, siç janë vendet e Ballkanit Perëndimor dhe posaçërisht Rasti i Kosovës. Nisur nga metoda e studimit të doktrinës, ky studim është bazuar në dokumente të rëndësishme, të cilat kanë ndikuar në krijimin dhe thellimin e integrimit evropian, siç janë: traktatet themeluese dhe transformuese të BE-së, strategjitë e ndryshme të Zgjerimit, raportet, samitet, Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit, dhe materiale të ndryshme, të cilat janë nxjerrë nga BE-ja dhe e kanë peshën në procesin e anëtarësimit. Përveç metodës cilësore, gjithashtu është përdorur metoda krahasuese, përcjellja e zhvillimeve në kuadër të integrimit evropian, përkatësisht anëtarësimit në BE, krijimi i saj nga gjashtë shtetet themeluese (Franca, Gjermania, 42 Italia, Belgjika, Holanda dhe Luksemburgu), deri te Zgjerimi me vende të reja dhe zhvillimet e fundit, sfidat dhe perspektiva e vendeve të Ballkanit Perëndimor. Ky zgjerim dhe transformim i BE-së, sipas disa autorëve është quajtur si: Evropa e re - vlera të vjetra (New Europe - old values) Dorian Jano, The Europeanization of Western Balkans, 2010, fq Kërkimet shkencore sipas natyrës dhe karakteristikave të kërkimit shkencor mund të ndahen në disa grupe, por sipas qëllimit ato klasifikohen si: Kërkime shkencore themelore ose fundamentale, dhe kërkime shkencore të zbatuara ose të aplikuara. Në këtë rast kemi të bëjmë me kërkim themelor ose fundamental. 41 Në këtë studim ka më shumë përmbajtje të temave, të cilët shtjellohen dhe për rezultat kanë nocionet dhe konceptet e ndryshme, e më pak ka të dhëna sasiore, të cilat mund të numërohen dhe të kenë shifra. Pra, punimi merret me kuptimin e fenomeneve sociale, dhe gjithashtu të kryera në një kontekst specifik, në këtë rast shtetet e Ballkanit Perëndimor dhe Kosova, si një rast i veçantë 42 Gjermania atëbotë ishte e ndarë në dy shtete: Republika Federale e Gjermanisë (RF), ose siç njihej ndryshe si Gjermania Perëndimore, dhe Republika Demokratike të Gjermanisë (RD), ose ndryshe Gjermania Lindore. Mirëpo, anëtare e këtij bashkimi është bërë vetëm Republikës Federale e Gjermanisë (RF). 43 Nada Bodiroga-Vukobrat, Siniša Rodin & Gerald G. Sanader, New Europe Old Values? Reform and Perseverance, Europeanization and Globalization 1. New Europe-Old Values? Springer 2016, fq. 1. XXIII

24 Në aspektet metodologjike, të gjitha çështjet e adresuara dhe të analizuara në këtë studim vlejnë për faktet, të cilat kanë kuptim logjik dhe kanë bazë në vërtetësinë e tyre. Ndërsa matjet e tyre janë kryesisht të varura nga rezultatet e kërkimit mbi studimin e faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm të integrimit evropian, në përgjithësi, dhe vendeve të Ballkanit Perëndimor, dhe sidomos të Rastit të Kosovës, në veçanti. Kurse parametrat matës të këtyre faktorëve kanë ndikim të drejtpërdrejtë ose tërthorazi në qëndrueshmërinë e argumenteve. XXIV

25 LISTA E TABELAVE Tabela 1. Harta e shteteve anëtare që janë pjesë e Eurozonës Tabela 2. Traktatet dhe proceset reformuese Tabela 3. Vitet dhe numri i shteteve anëtare të BE-së, sipas anëtarësimit Tabela 4. Paraqitja e procesit të anëtarësimit të shtetit në BE nga fillimi deri në anëtarësimin e plotë Tabela 5. Fondet e IPA-së për Kosovën, ndarjet në miliona euro sipas viteve 2014 deri Tabela 6. Paraqitja e MSA-së dhe statusit të vendit kandidat për vendet e Ballkanit Perëndimor Tabela 7. Pyetjet që kërkojnë përgjigje në rastin e çdo negociatori para përmbylljes së negociatave, sipas Jeffery E. Curry Tabela 8. Një opinion kosovar rreth MSA-së Tabela 9. Raportet e Progresit të Komisionit Evropian për Kosovën Tabela 10. Shtetet anëtare dhe joanëtare të BE-së që janë pjesë e Zonës Shëngen Tabela 11. Lëvizja e qytetarëve të Kosovës jashtë vendit Tabela 12. Një pasqyrë e opinionit qytetar rreth subjektivitetit ndërkombëtar të Kosovës, vlerësimi i punës së institucioneve dhe ndikimi i medieve Tabela 13. Gjuhët zyrtare në Bashkimin Evropian Tabela14. Rezultatet e fituara në bazë të realizimit të anketës me qytetarët në periudhën tetor - nëntor 2017 lidhur me njohuritë rreth perspektivës së Kosovës për anëtarësim në BE Tabela15. Rezultatet e fituara në bazë të realizimit të anketës me qytetarët në periudhën tetor - nëntor 2017 lidhur me disa të dhëna sipas vlerësimeve të tyre XXV

26 TABELA E SHKURTESAVE BE - Bashkimi Evropian CEFTA - Marrëveshja e Evropës Qendrore për Tregti të Lirë DPSA - Dialogu i Procesit të Stabilizim-Asociimit EULEX - Misioni i Bashkimit Evropian për Rend dhe Ligj EUSR - Përfaqësuesi Special i Bashkimit Evropian GjND - Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë ICR - Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar ICO - Zyra Civile Ndërkombëtare KE - Komisioni Evropian KEQÇ - Komuniteti Evropian për Qymyr dhe Çelik KS - Këshilli i Sigurimit KSA - Këshilli për Stabilizim-Asociim KPSA - Komisioni Parlamentar për Stabilizim-Asociim MSA - Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit NATO - Organizata e Traktatit të Atlantikut Verior OKB - Organizata e Kombeve të Bashkuara PSA - Procesi i Stabilizim-Asociimit PSSP - Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm PVPE - Plani i Veprimit për Partneritet Evropian SHBA - Shtetet e Bashkuara të Amerikës TEU - Traktati i Bashkimit Evropian TFEU - Traktati për Funksionimin e Bashkimit Evropian UNMEE - Misioni Ndërkombëtar i Kombeve të Bashkuara në Etiopi dhe Eritre UNMIK - Administrata e Përkohshme e Kombeve të Bashkuara në Kosovë UNPREDEP - Misioni Ndërkombëtar i Kombeve të Bashkuara për Parandalim në Maqedoni UNMEC - Misioni Ndërkombëtar i Kombeve të Bashkuara në Kamboxhia XXVI

27 UNMES - Misioni Ndërkombëtar i Kombeve të Bashkuara në Sllavoninë Lindore UNMET - Misioni Ndërkombëtar i Kombeve të Bashkuara në Timorin Lindor UNMIBH - Misioni Ndërkombëtar i Kombeve të Bashkuara në Bosnjë- Hercegovinë XXVII

28 KREU I KUPTIMI DHE ZHVILLIMI I PROCESIT TË INTEGRIMIT EVROPIAN 1.1. Fillesat e integrimit evropian (teoritë kryesore) Bashkimi Evropian është një organizatë supranacionale 44 me disa karakteristika të veçanta mbikombëtare dhe shtetërore. Sistemi politik dhe juridik është ndërtuar në bazë të traktateve të Bashkimit ose Unionit 45 dhe ka ndikim të drejtpërdrejtë në të gjitha shtetet anëtare dhe te qytetarët 46 e tyre. Ky Bashkim është krijuar nga gjashtë shtete themeluese: Franca, Gjermania 47, Italia, Belgjika, Holanda dhe Luksemburgu, kurse qëllimi kryesor i këtij bashkimi është bashkëpunimi, tejkalimi ose eliminimi i barrierave tregtare dhe ekonomike ndërmjet tyre. Me rritjen e bashkëpunimit ekonomik dhe tregtar janë krijuar shanse të reja për ndërtimin e raporteve bashkëpunuese ndërmjet këtyre shteteve. Këto raporte gjatë Luftës së Dytë Botërore kanë qenë të dëmtuara rëndë ndërmjet tyre. Një organizim juridik dhe politik në kuadër të këtij komuniteti ka ndikuar në një zhvillim të përbashkët, afatgjatë dhe të njëtrajtshëm ndërmjet shteteve themelues, veçanërisht ndërmjet Gjermanisë 48 dhe Francës. Njëra nga arsyet kryesore të krijimit të Komunitetit Evropian, ose më vonë në shndërrimin e tij në Bashkim Evropian, është ndërtimi i raporteve të mira ndërfqinjësore dhe tejkalimi i mosmarrëveshjeve ndërmjet tyre. Një organizim i ngjashëm i bashkëpunimit në një format gjithëpërfshirës ka ndodhur edhe me organizatat tjera të ndryshme, të cilat e kanë për qëllim ruajtjen e paqes dhe 44 Ky Bashkim konsiderohet si një `organizatë` për shkak të strukturës së ndërtimit të saj, institucioneve dhe mekanizmave që kanë krijuar një qendër, e cila qëndron mbi strukturën e shteteve anëtare të saj, dhe `organizatë supranacionale` nënkupton përfaqësimin institucional në kuadër të organizimit të përbashkët politik dhe juridik. Një shembull konkret është rasti i institucioneve të BE-së, siç është Parlamenti Evropian, i cili zgjidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga të gjithë qytetarët e BE-së. Ky institucion është rast tipik që e shpjegon supranacionalizmin, pastaj institucioni tjetër, Komisionin Evropian, po ashtu është institucion i cili përbëhet nga komisionarët (një) nga secili shtet anëtar. Ndërsa emërtimi organizatë në rastin e BE-së është specifik për shkak se organizimi i saj është një rast i veçantë nga organizatat tjera dhe kjo e dallon kryesisht sa i përket thellimit të integrimit të vendeve anëtare. 45 Shpeshherë nga studiues të ndryshëm mund të gjejmë terma referues, si Bashkim Evropian dhe Union Evropian, por në esencë e kanë një kuptim të njëjtë, pavarësisht sesi thirret, Union ose Bashkim. 46 Pas hyrjes në fuqi të Traktatit të Lisbonës, më 1 dhjetor 2009, Bashkimi Ekonomik Evropian dhe Komuniteti Evropian u shkrinë në një Bashkim ose Union të vetëm, edhe pse kjo e fundit edhe më tej merret për bazë, si dhe është formuluar sipas Traktatit për Bashkimin Evropian (TEU), Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Evropian (TFEU), dhe Traktatit Themelues të Komunitetit Evropian për Energji Atomike (Euroatom). Ndërsa qytetarë të BE-së janë të gjithë qytetarët e shteteve anëtare, pa e tjetërsuar dhe humbur të drejtën e qytetarisë së shtetit anëtar, pra u lejohet automatikisht shtetësia e dyfishtë. 47 Gjermania atëbotë i referohej vetëm Republikës Federale të Gjermanisë (RF), ose e njohur ndryshe si Gjermania Perëndimore, për shkak se pas Luftës së Dytë Botërore Gjermania është ndarë në dy shtete, në: Republikën Federale të Gjermanisë (RF), ose siç njihej ndryshe si Gjermania Perëndimore, dhe Republika Demokratike e Gjermanisë (RD) ose ndryshe Gjermania Lindore. 48 Gjermania Perëndimore ose Republika Federale e Gjermanisë (RF), e cila deri në vitet e 90-ta njihej për nga zhvillimi ekonomik dhe tregtar kundrejt Gjermanisë Lindore, ose Republikës Demokratike të Gjermanisë (RD), e cila ishte e ndikuar nga Bashkimi Sovjetik. 28

29 sigurisë botërore, siç ishte më herët Lidhja e Kombeve, pastaj Organizata e Kombeve të Bashkuara, Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë etj. Mirëpo,karakteristikat kryesore të krijimit të Bashkimit Evropian dhe që e dallojnë nga organizatat tjera është forma e organizimit ndërnacional dhe mbinacional të saj. Përveç parandalimit të konflikteve dhe dallimeve ndërmjet tyre, qëllimi i Bashkimit është zhvillimi ekonomik dhe politik në një sistem të përbashkët juridikopolitik në kuadër të Komunitetit Evropian. Ky Komunitet në fillim më shumë kishte karakter ekonomik 49, krijimi i të cilit ishte rritja e bashkëpunimit dhe shkëmbimit tregtar ndërmjet shteteve në Evropë, kryesisht Gjermanisë dhe Francës, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Këto dy vende dolën nga lufta të shkatërruara dhe të armiqësuara dhe për evitimin e tyre u krijua një mekanizëm politik dhe juridik i bashkëpunimit në shkëmbimin tregtar, si mundësi e vetme për mbajtjen nën kontroll dhe ruajtjen e paqes së vazhdueshme në Evropë. Komuniteti Evropian ka përfshirë gjithnjë një numër në rritje të shteteve anëtare. 50 Ky komunitet ka arritur një zhvillim dhe përfaqësim institucional në nivel të bashkimit me krijimin e institucioneve të saj, të cilat përfaqësonin interesat e të gjitha palëve, të shteteve anëtare, në njërën anë, të qytetarëve të BE-së dhe institucioneve të saj, në anën tjetër. Krijimi i një entiteti shtetëror, mbikombëtar dhe të madh burokratik si asnjëherë më parë ka krijuar një numër të madh rregullash juridike të përbashkëta dhe të detyrueshme për të gjitha shtetet anëtare. Krijimi i këtyre rregullave të përbashkëta dhe të detyrueshme sot njihet si legjislacioni i BE-së. Sipas peshës që ka, legjislacioni ndahet në dy grupe kryesore, në legjislacionin primar dhe sekondar. Legjislacionin primar e përbëjnë të gjitha traktatet themeluese dhe reformuese, kurse legjislacionin sekondar e përbën acquis i BE-së, ose siç është njohur më përpara si acquis communautaire. 51 Të gjitha shtetet anëtare i kanë të drejtat dhe detyrimet ndaj këtij legjislacioni. Përveç shteteve anëtare, ky legjislacion duhet të përafrohet dhe të harmonizohet edhe nga shtetet tjera, të cilat janë pjesë e procesit të anëtarësimit, siç janë vendet kandidate për anëtarësim ose kandidate potenciale, sikur vendet e Ballkanit Perëndimor. Këto vende nuk i kanë përgjegjësitë e njëjta me ato të shteteve anëtare, ndërsa përgjegjësia e tyre rritet gjithnjë e më shumë varësisht sipas procesit të anëtarësimit deri në pranimin e plotë. 49 Deklarata e ministrit të Jashtëm francez, Rober Shuman, më 9 maj 1950, i cili e prezantoi planin e përgatitur nga filozofi Jean Monnet për bashkimin e industrive në Evropë për qymyr dhe çelik, i njohur me pas si Komuniteti Evropian për Qymyr dhe Çelik. Pastaj ky plan u njoh ndryshe edhe emrin Plani Shuman. 50 Në fillim me gjashtë shtete themeluese dhe deri në vitin 2013 pastaj me anëtarësimin të Kroacisë, Bashkimi Evropian numëronte njëzetetetë shtet anëtare (me llogaritjen e Britanisë së Madhe). 51 Acquis e BE-së ose acquis communautaire nënkupton përmbledhjen e vendimeve të BE-së të standardizuara për nga natyra politike dhe ligjore, të cilat janë miratuar në periudha të ndryshme kohore dhe kërkohet zbatimi i tyre nga të gjitha shtetet anëtare, si dhe shtetet të cilat dëshirojnë t`i bashkohen BEsë. Shih: G. Antonio Benacchio & Barbara Pasa, A Common Law A Guide to European Private Law, CEU Press, Budapest, 2005, fq: Kjo ka ndryshuar jo vetëm nga emërtimi, por edhe përmbajtja e Legjislacionit të BE-së, për shkak se vazhdimisht ka evoluar dhe është zhvilluar. 29

30 Komuniteti Ekonomik Evropian është paraprijësi Komunitetit Evropian, ndërsa ky i fundit është shndërruar në Bashkim, ose Union Evropian 52. Këtij krijimi i kanë paraprirë disa vlera të përbashkëta, siç janë: trashëgimia kulturore, fetare dhe humaniste në Evropë. Thirrjet e BE-së në ruajtjen e vlerave universale të të drejtave të njeriut, lirisë, demokracisë, barazisë dhe shtetit të së drejtës janë elemente kryesore, të cilat u evidentuan në Traktatin e Bashkimit Evropian (TBE, në Preambulën e tij). Ndërsa në Traktatin e Lisbonës, BE-ja ka bërë disa reforma institucionale nëpërmjet promovimit dhe përfaqësimit sa më të madh të qytetarëve dhe shteteve anëtare. Në hyrje të këtij traktati thuhet se në BE është konsoliduar një urë që lidh projektin evropian me qytetarët, e cila ka nisur që në vitet e 50-ta, si:... drejt pajtimit dhe unifikimit të komunitetit evropian 53. Kjo do të thotë se përkushtimi i tyre kryesisht është përqendruar fillimisht në pajtim, pastaj në konsolidim ose unifikim të këtij komuniteti. Mirëpo, ndërtimi i mëtutjeshëm i Komunitetit ose Bashkimit Evropian kryekëput varej nga ruajtja e sovranitetit të shtetit anëtar. Në Evropë prej kohësh është krijuar interesimi për solidaritet ndërmjet popujve, të cilët janë shkatërruar nga Lufta e Dytë Botërore. Prandaj, për shumë vite është krijuar një rend politik, i cili ka shkaktuar shumë luftëra dhe konflikte të ndryshme ndërmjet shteteve dhe kombeve. Pikërisht autori Borçard thotë se, ky rend i krijuar duhet shembur me qëllim të krijimit të një rendi të ri në Evropë, të cilin e quan edhe si rend të ri evropian. 54 Evropa, si vend i traditave të bujshme historike dhe kulturore, duhet mësuar nga e kaluara e saj dhe me krijimin e një rendi të ri, i cili mundëson ruajtjen dhe respektimin e këtyre traditave, të cilat do të bëhen vlera të përbashkëta të saj. Mirëpo, disa studiues tjerë, siç është Blerim Reka, këtë proces e shohin ndryshe, duke thënë se: procesi i integrimit evropian është vetëm proces teknik, por është edhe proces politik 55. Proces teknik, sepse duhet përmbushur kriteret për anëtarësim, përkatësisht kriteret teknike, siç është shembulli i harmonizimit të legjislacionit vendor me atë të BE-së. Kurse proces politik,sepse varet nga vullneti i shteteve anëtare (kryesisht shtetet e mëdha, ose me ndikim), të cilat i përcaktojnë 56 kushtet dhe kriteret e procesit të anëtarësimit për vendet në proces. Duke e analizuar procesin e integrimit evropian, është kuptuar se ky proces si i tillë është shumë më kompleks sesa në realitet shpjegohet nga analistët e ndryshëm. Në këtë aspekt ndikojnë shumë faktorë, të cilët janë vendimtarë dhe kanë ndikim në një shtet 52 Studiues të ndryshëm kanë dhënë disa arsye pse duhet të quhet Union Evropian, e jo Bashkim Evropian. Kjo mbetet një çështje, e cila më shumë ka të bëjë me faktin se fjala Union ka kuptimin më adekuat se Bashkim, por kjo është më tepër çështje e interpretimit dhe një vazhdim do të gjeni një shpjegim rreth këtij përdorimi nga vetë autori. 53 Traktati i Lisbonës (pjesa hyrëse e traktatit), shih versionin e konsoliduar të Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë. 54 Klaus-Diter Borçard, ABC-ja e të Drejtës së Bashkimit Evropian, fq Blerim Reka, Gjeopolitika dhe teknika e zgjerimit të UE-së, Aspect, Bruksel, 2010, fq Këto shtete realisht kanë ndikim të madh, jo vetëm në procesin e anëtarësimit të shteteve të reja, por edhe në përcaktimin e politikave të brendshme të vetë Bashkimit, ose Unionit. 30

31 kandidat ose kandidat potencial për anëtarësim. Përveç kritereve të Kopenhagës dhe kritereve tjera të vendosura për secilin vend në bazë të karakteristikave të tyre, këtë proces e ndikojnë dhe disa faktorë të rëndësishëm, të brendshëm dhe të jashtëm. Këta faktorë për secilin vend veç e veç kanë kuptim të dyfishtë, sepse së pari shfaqen te shteti kandidat apo kandidat potencial, dhe, e dyta, shfaqja e vullnetit të shteteve anëtare për të pranuar ose jo rritjen e mëtejshme të BE-së. Shpeshherë ndodh që vetë shteti kandidat ose potencial të ndikohet nga proceset e brendshme për shpejtimin ose jo të procesit të integrimit. Ka raste kur vetë këto vende heqin dorë nga procesi i anëtarësimit, e një rast i tillë është me Islandën, pas vendimit të Qeverisë së saj për tërheqjen e kandidaturës për anëtarësim në BE. Kurse te faktorët e grupit të dytë bëjnë pjesë shtete anëtare nga të cilat varet aprovimi ose pranimi, si dhe përmbushja e kritereve specifike, apo kritereve shtesë. 58 Si proces, integrimi evropian nuk mund të jetë i parashikueshëm pikërisht për shkak të ndikimit të shumë faktorëve dhe vullnetit politik, si të atyre që dëshirojnë të bëhen anëtarë, po ashtu edhe atyre që lejojnë zgjerimin e mëtutjeshëm. Në bazë të disa karakteristikave të shteteve sovrane, BE-ja mund të konsiderohet si një organizatë me karakter shtetëror, e cila është në zhvillim dhe zgjerim të saj, si në aspektin organizativ,asht edhe funksional. Ky entitet me elemente shtetërore në vazhdimësi i ka respektuar parimet themelore të demokracisë dhe të të drejtave të qytetarëve të shteteve anëtare. Transformimi i tij do të vazhdojë për aq kohë sa shtetet anëtare dhe qytetarët e tyre nuk heqin dorë nga sovraniteti klasik nacional ose kombëtar, në drejtim të krijimit të mundshëm të Shteteve të Bashkuara në Evropë. Ndikimet në transformimin e Bashkimit ose Unionit janë relativisht të mëdha, dhe për rrjedhojë këto elemente kanë rëndësi të veçantë, siç është ndikimi i faktorëve të jashtëm, që e përcaktojnë drejtpërdrejtë ose tërthorazi zhvillimin në BE. 59 Mirëpo, për ta kuptuar procesin e integrimit evropian së pari duhet analizuar përkufizimin e tij, aspektet teorike të trajtimit të integrimit, në përgjithësi, dhe të integrimit evropian, në veçanti. Integrimi evropian si nocion Integrimi evropian tash e një kohë të gjatë është bërë pjesë e shumë studimeve dhe politikave të ndryshme, si një proces që ndërlidhet me shtetin, regjione të caktuara dhe institucione të ndryshme që përfshijnë disa mekanizma tjerë shtetërorë ose ndërshtetërorë. Kuptimi i drejtë i fjalës integrim shpeshherë nuk është definuar në mënyrë të duhur nga përdoruesit e saj. Studiues të ndryshëm kanë dhënë disa shpjegime lidhur me 57 Kriteret e Kopenhagës të vitit 1993 njihen ndryshe si tri kritere kryesore: Kriteret politike, ekonomike dhe juridike. 58 Rasti i Holandës, e cila ka kërkuar nga Serbia që të bashkëpunojë me Tribunalin e Hagës për Krime Lufte në ish-jugosllavi. 59 Sistemet politike botërore dhe konfigurimi i tyre në politikën globale. Krizat e ndryshme, siç është ajo ekonomike, humanitare etj. 31

32 kuptimin dhe llojet e integrimit. Në bazë të përkufizimeve zyrtare në Shqipëri 60, me fjalën integrim kuptohet bashkimi i pjesëve të ndryshme, të cilat nuk mund të mbeten të izoluara, krejtësisht të pavarura dhe indiferente. 61 Ky përkufizim nënkupton integrimin e një shumëllojshmërie të pjesëve të ndryshme (pra të dallueshme nga njëra-tjetra), por që në kuadër të saj ato duhet të ndërveprojnë me njëra-tjetrën. Institucionet janë pjesë, përbërja e të cilave gjithashtu është nga pjesë të ndryshme sektoriale, për të cilat themi se janë të integruara në qoftë se kanë ndikim në sektorët tjerë. Ky ndikim i tyre mund t i prodhojë dy lloje efektesh, pozitive dhe negative. 62 Nocioni integrim, duke u bazuar në këtë përkufizim, mund të gjejë përdorim jo vetëm në kuadër të BE-së, por edhe te vetë shteti, duke iu referuar sektorëve të brendshëm të tij. Gjithashtu, ky përkufizim nënkupton ndërvarësinë, duke filluar nga sektorët përbrenda shtetit dhe deri te institucionet e përbashkëta në kuadër të BE-së. Sipas fjalori politik, me integrim nënkuptohet akti ose procesi i këmbimit të dy apo më shumë gjërave, në atë mënyrë që ato të punojnë së bashku, ose të ndërveprojnë së bashku. Ky ndërveprim i aktit ose procesit të njerëzve të ndryshëm nënkupton njerëzit, të cilët kanë qenë të ndarë më përpara për shkak të disa arsyeve, siç janë: ngjyra, raca, feja, bindja etj., por në një moment të caktuar kanë vendosur të ndërveprojnë. Nga disa studiues, nocioni ose termi integrim, në bazë të fushës që mbulon është definuar në aspektet sociologjike, ekonomike dhe politike. Në aspektin sociologjik, nocioni integrim është kuptuar në kuadër të ndërtimit të një tregu të përbashkët, si një katalizator për bashkimin e popullit të Evropës, dhe me të cilën, sipas Hans-Jӧ rg Trenz, integrimi i sistemit duhet të pasojë me integrimin social. 63 Duke u bazuar në këtë pohim dhe disa argumente tjera, krijimi i një tregu të përbashkët evropian do të mundësojë krijimin e një shteti në kuptimin më të gjerë politiko-institucional, me rregulla dhe vlera të përbashkëta, të cilat do të diskutoheshin edhe pa hequr dorë nga përkatësia e tyre kombëtare ose rajonale. Ndërsa, nocioni integrim, në aspektin ekonomik e ka një kuptim shumë të gjerë. Nga themelimi i BE-së e deri në ditët e sotme, integrimi ekomomik evropian është zhvilluar me një ritëm të shpejtë. Konsolidimi në aspektin ekonomik dhe krijimi i një tregu unik dhe të përbashkët janë procese integruese, të cilat kanë pasur efekte pozitive që nga viti Përderisa integrimi në aspektin ekonomik nënkupton procesin, i cili fillon që nga marrëveshjet preferenciale të tregtisë së lirë, pastaj të unioni doganor, tregu i brendshëm i përbashkët dhe deri te bashkimi ekonomik dhe monetar, janë faza këto të cilat zhvillohen në kuadër të integrimit ekonomik 60 Shih: Ministria e Integrimit e Shqipërisë, 15 Pyetje për Bashkimin Evropian, fq Ibid. 62 Ibid. 63 Hans-Jӧ rg Trenz, Elementet e sociologjisë së integrimit evropian, Arena (shih web faqen: 64 Hyrja në fuqi e Traktatit për Komunitetin Evropian për Qymyr dhe Çelik, i njohur dhe si Traktati i Parisit. Kurse në vitin 1958, me hyrjen në fuqi të Traktatit të Romës dhe formimin e Komunitetit Ekonomik Evropian (KEE), dhe Komuniteti Ekonomik për Energji dhe Atom, ky treg i përbashkët u konsolidua gjithnjë e më shumë nëpërmjet heqjes së barrierave dhe krijimit të një tregu unik, ose të përbashkët. 32

33 evropian. Tregu i përbashkët i BE-së është krijuar nëpërmjet disa fazave të rëndësishme, siç janë: krijimi i zonës së lirë tregtare, bashkimi doganor, tregu i përbashkët, bashkimi ekonomik dhe bashkimi monetar. Me krijimin e zonës së lirë tregtare nënkuptohet lidhshmëria tregtare ndërmjet dy e më shumë shteteve në një rajon të caktuar, të cilat heqin kufizimet e jashtme tregtare, pasi bëhet eliminimi i barrierave doganore dhe kontingjenteve, si dhe masat tjera, të cilat pengojnë zhvillimin e tregtisë së lirë. Pavarësisht se bëhet heqja e barrierave ndërmjet tyre, këto shtete janë të pavarura në vendosjen e barrierave doganore ndaj vendeve të treta. Ndërsa, krijimi i bashkimit ose unioni doganor është një shkallë më e lartë e integrimit ekonomik evropian. Shtetet anëtare të këtij grupi, jo vetëm që heqin barrierat doganore në tregtinë reciproke ndërmjet vendeve të tyre, por edhe krijojnë tarifa të përbashkëta doganore ndaj vendeve të treta. Pra, mallrat të cilat hyjnë nga importi me vendet e treta, këto vende në kuadër të Bashkimit ose unionit doganor e aplikojnë tarifë të njësuar doganore. 65 Bashkimi ose unioni doganor, për dallim nga zona e lirë tregtare, është një proces më i avancuar i integrimit ekonomik evropian, përveç rregullimit të marrëdhënieve tregtare ndërmjet tyre, gjithashtu bën rregullimin edhe të marrëdhënieve tregtare me vendet e treta. Krijim i një tregu të përbashkët do të thotë shkallë më e avancuar e integrimit ekonomik ndërmjet shteteve anëtare të BE-së, përbrenda së cilës realizohet qarkullimi i lirë i katër lirive kryesore, siç janë: qarkullimi i lirë i mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe njerëzve. Përveç këtyre, BE-ja ka arritur edhe më shumë rreth integrimit ekonomik me krijimin e bashkimit ose unionit ekonomik, që nënkupton heqjen e të gjitha pengesave për realizimin e qarkullimit të të gjithë faktorëve ekonomikë. Heqja e pengesave për qarkullim ekonomik, që nënkupton jo vetëm evitimin e barrierave tregtare, por heqjen e të gjitha barrierave, të cilat kanë të bëjnë me veprimtarinë prodhuese, si dhe përcaktimin dhe harmonizimin e politikave fiskale dhe monetare. Bashkimi ose unioni monetar është formë tjetër më e përparuar e integrimit dhe heqjes pothuajse të të gjitha barrierave. Kjo fazë e integrimit ekonomik nënkupton një treg ekonomik dhe monetar të përbashkët me valutë të përbashkët, siç është Euro 66, si dhe me politika të përbashkëta ekonomike dhe monetare në kuadër të bashkimit, ose unionit. Pavarësisht se BE-ja funksionon si organizim i përbashkët, disa nga shtetet anëtare të saj nuk janë pjesë e këtij bashkimi monetar, ashtu siç është paraqitur në tabelën 1, një hartë e Eurozonës. Në mesin e shteteve të cilat nuk janë pjesë e saj ka shtete anëtare që 65 Jacque De Lores në vitin 1984 ka kontribuar në formimin e Unionit Doganor të Bashkimit Evropian. Ky nivel i integrimit, siç është bashkimi doganor, famën kryesore e ka arritur në kuadër të shteteve anëtare të Komunitetit Evropian, ose Bashkimit Evropian. 66 Nga janari i vitit 1999, Bashkimi Evropian e ka një monedhë të re dhe të përbashkët - Euro, e cila fillimisht i ka zëvendësuar monedhat kombëtare të shteteve, si: Austria, Belgjika, Finlanda, Franca, Gjermania, Holanda, Irlanda, Italia, Luksemburgu, Portugalia dhe Spanja. 33

34 vullnetarisht nuk kanë dashur të bëhen pjesë e Euros si monedhë e përbashkët, si dhe ato të cilat nuk i kanë përmbushur kriteret 67 për të qenë pjesë e kësaj valute të përbashkët. Tabela 1. Shtetet anëtare që janë pjesë e Eurozonës 68 Mirëpo, nocioni integrim nga aspekti politik dhe institucional është definuar ndryshe nga ato të lartpërmendura. Sipas autorit Blerim Reka, integrimi është definuar si lidhje ndërmjet dy e më shumë shteteve të një rajoni të caktuar nëpërmjet formës institucionale. 69 Ndërsa studiues të ndryshëm, integrimin evropian e shohin, jo vetëm nga aspekti i përmbushjes së kritereve për pranim në BE, ose ndryshe të njohura si përmbushje të kritereve të Kopenhagës (kritereve për anëtarësim), por edhe si vullnet politik dhe institucional të vendit që aspiron për të bërë reforma dhe për t i përmbushur kriteret për integrim. Në aspektin politik, integrimi evropian supozohet të jetë një stabilitet institucional, nëpërmjet të cilit garantohet demokracia, shteti i së drejtës, të drejtat e njeriut dhe respektimi dhe mbrojtjen e pakicave, ose minoriteteve. Shpeshherë 67 Të njohura si kriteret e Konvergjencës, sipas së cilave vendet anëtare që dëshirojnë të jenë pjesë e valutës së përbashkët Euro duhet t i përmbushin para se t u bashkohen vendeve tjera. 68 Kjo tabelë është marrë nga web-faqja zyrtare e BE-së, për më shumë shih: ose 69 Blerim Reka, E Drejta e Unionit Evropian, Instituti Kosovar për Integrime Euro Atlantike, Prishtinë, 2000, fq

35 integrimi evropian është bërë sinonim i anëtarësimit të vendeve në BE, që u përmbahen disa kushteve dhe kritereve, të cilat fillimisht duhet përmbushen gjatë procesit të shtetit kandidat, dhe më pas të bëhet anëtarësimi i plotë i tyre. Përveç nocionit integrim evropian, te studiues të ndryshëm dhe përdorues të saj gjithashtu ka pasur dilema rreth përdorimit të drejtë të emërtimit, nëse duhet të thuhet Bashkim Evropian apo Union Evropian. Fjala union është një fjalë që është përdorur në Mesjetë në gjuhën angleze dhe frënge, dhe e cila është huazuar nga latinishtja, që e ka domethënien union - unio, e që në gjuhën shqipe do të thotë një, të qenët një, apo të bërit një. 70 Mirëpo, për dallim nga anglishtja dhe frëngjishtja, gjuha shqipe nuk ka bërë huazim të fjalës union në fjalorin e saj. Ndërsa përdorimi i shprehjeve të veçanta, si dhe përmbajtja e tyre juridike dhe politike është detyrë institucionale, siç është Akademia e Shkencave etj., nëse duhet ose jo huazimi i këtyre shprehjeve. Kurse në literaturën e përditshme dhe të përdorimit institucional, kjo shprehje me të drejtë haset si Bashkim Evropian. Në rastin e studimit të Kosovës në procesin e anëtarësimit në BE, të gjitha dokumentet zyrtare të përdorura që nga fillimi i këtij procesi dhe deri në ditët e sotme, fjala Bashkim është përdorur në të gjitha dokumentet zyrtare, 71 madje siç është Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit, e cila është nënshkruar nga Kosova me Bashkimin Evropian dhe Komunitetin Evropian të Energjisë Atomike. Mirëpo, shpjegimet e mirëfillta të termit integrim në raport me procesin e anëtarësimit në BE është e mundur të bëhen vetëm pas analizës së teorive të integrimit evropian. Teoritë kryesore të integrimit evropian Nëse flitet për teoritë e integrimit evropian, padyshim se vend të veçantë do të zënë dy figurat e rëndësishme,që ishin parashikuesit e rrugës drejt një Evrope të bashkuar dhe e cila u bë realitet, siç janë Zhan Monnet dhe Robert Schuman. Teoritë e integrimit evropian, megjithatë, dallojnë nga teoritë e integrimit, në përgjithësi. Teoritë e integrimit dhe neofunksionalizmit, sipas Rosamond, shihen si sinonime virtuale nga disa studiues të ndryshëm. Përveç që është analizuar forma e neofunksionalzmit lidhur me hulumtimet e tyre në Evropë, gjithashtu janë dhënë edhe shembuj tjerë të supozuar të integrimit dhe të bashkëpunimit rajonal. 72 Sipas Rosamond, integrimi i sektorëve të veçantë ekonomikë të kombeve do të rritin presionin funksional për integrim lidhur me sektorët ekonomikë, dhe në fund ky presion social gradualisht do ta zhvendosë lojalitetin drejt një qendre të re 70 Sipas autorit Daut Dauti, shprehjet e tilla që kanë karakter politik dhe juridik nuk janë përkthyer nga gjuhët tjera, siç është anglishtja apo frëngjishtja, por ato kanë mbetur në origjinalitetin e tyre, sikur edhe fjala union. Për më shumë shih web-in: 71 Nëse u referohemi të gjitha dokumenteve të përkthyera në Kosovë nga institucionet shtetërore, ato drejtohen me shprehjen Bashkimi Evropian. Për më shumë, shih Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër. Si dhe shumë dokumente tjera të rëndësishme për Kosovën. 72 Ben Rosamond, Theories of European Integration, st. Martin`s Press, New York, 2000, fq

36 mbikombëtare ose mbinacionale. 73 Interesat sektoriale burojnë nga presioni i brendshëm (social), të cilat shfaqin nevojën për rregullim supranacional ose mbikombëtar, sikur në rastin e BE-së. Historia e ngjarjeve në Evropë ka reflektuar jo vetëm këtë kontinent, por edhe në mbarë botën. Ideja për shmangie të konflikteve në Evropë është rezultati i dy luftërave botërore, e sidomos e pasojave të Luftës së Dytë Botërore. Si rezultat i këtyre pasojave janë krijuar rrethana të reja për organizim të përbashkët ndërmjet shteteve në Evropë. Këtë iniciativë drejt bashkimit e filluan gjashtë shtetet e para themeluese, siç janë: vendet e Beneluxit (Belgjika, Holanda dhe Luksemburgu), Franca, Gjermania 74 dhe Italia. Nga ky bashkim është krijuar një organizim politik i përbashkët, i cili mundësoi zhvillimin ekonomik dhe tregtar në kuadër të një komuniteti të përbashkët evropian. Sipas ideologëve realistë, siç është Waltz, shteti kombëtar është gjithnjë në kërkim të mundësive maksimale për mbijetesën e tij, e një pikëpamje e tillë e ndihmoi botëkuptimin në kuptim të bashkimit, dhe kryesisht të dy shteteve, siç janë Franca dhe Gjermania, menjëherë pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore. Ndërsa mbështetësit e teorisë neorealiste, integrimin evropian deri në mbarimin e Luftë së Ftohtë, e shihnin më tepër si reagim ndaj konfliktit sesa nga interesat e tyre për bashkëpunim reciprok. Me krijimi e Komunitetit Evropian për Qymyr dhe Çelik me nënshkrimin e Traktatit të Parisit të vitit , për herë të parë në Evropë u krijua një hapësirë e bashkëpunimit tregtar në kuadër të një zone të tregtisë së lirë, duke i hapur rrugë bashkëpunimit mbinacional ose kombëtar, si dhe duke respektuar gjithnjë sovranitetin e shtetit anëtar. Krijimi i rregullave të përbashkëta u bë i detyrueshëm ndaj shteteve anëtare dhe qytetarëve të tyre. Pikëpamjet teorike konstruktiviste, siç është krijimi i blloqeve si realitet ndërkombëtar, është konceptuar si material me faktorë rregullues dhe dimensione instrumentale, të cilat shprehin qëllimin e tyre individual ose kolektiv. Ndërsa parimet kryesore të konstruktivizmit janë politikat ndërkombëtare të formuara nga idetë e bindjes, vlerat e përbashkëta, kultura dhe identiteti social. Në përputhje me idetë e konstruktivizmit, në Traktatin e Bashkimit Evropian është theksuar se ky bashkim është realizuar në bazë të respektimit të disa vlerave të përbashkëta, siç janë dinjiteti i njeriut, liria, demokracia, barazia, shteti i së drejtës, si dhe nxitja e paqes, vlerave dhe mirëqenia e popujve të saj në Evropë. 76 Sipas Rosamond, teoritë e integrimit evropian ndahen në disa grupe kryesore, siç janë: shkollat e hershme të mendimit për ta shmangur luftën (si p.sh.: federalizmi, funksionalizmi dhe tranzicionalizmi), teoritë e shpjegimit të vazhdueshëm 73 Ibid, fq Bëhet fjalë për Republikën Federale të Gjermanisë, për shkak se pas Luftës së Dytë Botërore ajo ishte e ndarë në dy pjesë: Republika Federale e Gjermanisë (RF) dhe Republika Demokratike e Gjermanisë (RD). Pas një revolucioni paqësor të RD, në vitin 1989, u bë bashkimi i tyre (RF Gjermanisë dhe RD Gjermanisë). 75 Traktati i Parisit, edhe pse ishte nënshkruar në vitin 1951, ai hyri në fuqi më 23 korrik Traktati i Bashkimit Evropian, (neni 2 dhe 3). 36

37 (neofunksionalizmi, neorealizmi/ndërqeveritarizmi dhe konstruktivizmi), dhe zhvillimi i një shteti evropian dhe funksionimi i KE/BE-së (Qeverisja-shumë-nivelesh, neoinstitucionalizmi, sistemi politik dhe konstitucionalizmi). 77 Duke marrë parasysh zhvillimet e integrimit evropian që nga krijimi i saj dhe deri në ditët e sotme, si dhe duke u bazuar në ndarjen e teorive sipas Rosamond, nuk ka një teori të veçantë, e cila mund të mbështetet e vetme si teori e integrimit evropian. Po ashtu, për faktin se BE-ja si organizim i tillë juridiko-politik nuk e ka arritur një shkallë të integrimit të thellë horizontal dhe vertikal. Disa argumentet, siç janë dështimi për miratimin e draft- Kushtetutës 78 së BE-së, pastaj miratimi i Traktatit të Lisbonës 79, vendimi i Britanisë së Madhe për dalje nga Bashkimi, janë dëshmi se BE-janë të ardhmen ka nevojë dhe do të ketë ndryshime të nevojshme në aspektin horizontal dhe vertikal. Në aspektin e integrimit horizontal, përfshirja e vendeve të Ballkanit Perëndimor në kuadër të integrimit evropian është njëra nga dilemat kryesore, si rezultat i reflektimit për thellim të këtij integrimi. Ky rajon, për dallim nga pjesët tjera të Evropës, është regjion me një hapësirë relativisht të ngushtë dhe përfaqëson një numër të madh të diversitetit të ndryshëm kulturor, fetar, historik etj. në Evropë. Turqia është vend, 80 i cili, për dallim nga ky regjion, njihet me periudhën më të gjatë të procesit të integrimit evropian. Në kontekst të përfshirjes ose jo të shteteve evropiane, në procesin e integrimit ekzistojnë dy lloje të vendeve: shtetet që janë në proces të anëtarësimit, por që ende nuk janë pranuar nga BE-ja, si rezultat i vlerësimit të përmbushjes së kritereve për anëtarësim (të njohura si shtete kandidate ose kandidate potenciale), dhe shtetet që sa i përket zhvillimit të tyre të brendshëm janë në të njëjtin nivel të zhvillimit me shtetet anëtare të BE-së, ose dhe më mirë se disa prej tyre, por që nuk kanë dashur të bëhen pjesë e saj, siç është rasti i Norvegjisë dhe Zvicrës. Sipas N. Chryssochoou, teoritë ndihmojnë kuptimin e procesit të integrimit evropian, sepse: teoritë gjenerojnë pluralizëm, pluralizmi prodhon zgjidhje, zgjidhja krijon alternativa, alternativat formulojnë debate, debati inkurajon komunikimin, komunikimi rrit ndërgjegjësimin, ndërgjegjësimi minimizon degradimin 81. Prandaj, sipas tij, vetë BE-ja e ka ngrehur pyetjen lidhur me marrëdhëniet ndërmjet demokratizimit dhe shtetndërtimit, të cilin ky autor e sheh si një zinxhir të pashkëputur. Shqyrtimet e 77 Shih: Ben Rosamond, Theories of European Integration, New York, 2000, fq: Drafti i Kushtetutës kishte për qëllim që BE-në ta kthente në një bashkim të bazuar në një Traktat Kushtetues. Draft-Kushtetuta e filloi procesin e ratifikimit në vitin 2004, nga 25 shtete anëtare, kurse është refuzuar me referendum nga shtetet, si Franca dhe Holanda. 79 Traktati i Lisbonës u nënshkrua më 13 dhjetor 2007, kurse hyri në fuqi më 1 dhjetor Ky traktat, edhe pse bëri reforma të thella në BE, prapëseprapë nuk arriti që BE-në ta kthejë në një traktat të vetëm, siç ishte menduar me Kushtetutën e BE-së. 80 BE-ja (përkatësisht Komuniteti Evropian) në vitin 1963 e ka nënshkruar Marrëveshjen e Ankarasë, me Turqinë, kurse në vitin 1987 Turqia bëri kërkesë për anëtarësim në KE. Në vitin 1999, nga Këshilli Evropian u miratua statusi i vendit kandidat, dhe në vitin 2005, së bashku me Kroacinë, edhe Turqia i fillon negociatat për anëtarësim. 81 Dimitris N. Chryssochoou, Theorizing European Integration (Second edition), London and New York: Routledge, 2009, fq

38 çështjeve analitike dhe të metodologjisë, që krijon shpjegime të ndryshme rreth shtetcentrizmit dhe eurocentrizmit, janë dy forma të përfaqësimit të ndryshme të integrimit evropian. Mbi këtë bazë janë krijuar disa teori tjera, siç janë teoria e normativës, metateoria dhe shumë teori tjera, kurse, në anën tjetër, duke u bazuar në organizimin politik të ndërtuar në dy drejtime të ndryshme paralele, ajo e Zgjerimit dhe funksionimit të BE-së. E para është vendosja e shtetit në qendër të marrëdhënieve, ose e njohur ndryshe si teoria e shtetcentrizmit, nëpërmjet së cilës shtetet sovrane mundohen ta ruajnë sovranitetin e tyre karshi Bashkimit. E dyta ka të bëjë me marrëdhëniet ndërinstitucionale, ose vendosja e institucioneve mbikombëtare përpara atyre shtetërore. Mbështetëse të këtyre ideve janë teoritë kryesore, për të parën teoria realiste (shtetcentrizmin), dhe për të dytën, teoria liberale (eurocentrizmin). Zhvillimet e fundit, të cilat janë duke ndodhur në kuadër të BE-së, kanë tërhequr edhe dy teori me drejtime të kundërta. Epara, e cila gjithnjë është në rritje, shprehet për forcimin e shtetit anëtar në kuadër të BE-së. Kurse e dyta orientohet në drejtim të funksionimit të institucioneve të përbashkëta në kuadër të Bashkimit. Mirëpo, një analizë e procesit të integrimit evropian duhet patjetër të bëhet mbi ndërtimin e ngjarjeve, që nga aspektet historike dhe të ideve themeluese të Bashkimit të shteteve në Evropë Zgjerimi i Bashkimit Evropian (idetë kryesore për themelim) Historia e Zgjerimit të BE-së ka filluar që nga idetë e para të etërve themelues, krijimi i traktateve themeluese dhe reformuese, dhe deri te proceset integruese të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Nisur nga idetë për krijimine BE-së dhe deri të krijimi i Bashkimit ka shënuar arritjen më të madhe historike në Evropë për disa arsye, siç janë: përfshirja e numrit më të madh të shteteve evropiane në një ombrellë të përbashkët politike, ekonomike dhe juridike. Është një nga të arriturat e shënuara për faktin se ky bashkim i disa shteteve në Evropë është bërë në mënyrë vullnetare dhe në kohë paqeje. Të tilla bashkime në Evropë kanë ekzistuar në kohë të ndryshme dhe kryesisht në kohë lufte, ose nëpërmjet krijimit të aleancave me karakter ushtarak për dominim ose ekuilibër të dominimit, duke krijuar balancë të forcave, në mesin e të cilave në të kaluarën një rol të rëndësishëm e ka luajtur Britania e Madhe 82. Gjithashtu ekzistojnë disa faktorë kryesorë, të cilët ndikojnë në Zgjerimin e BEsë, siç janë: faktorët gjeografikë, kulturorë, politikë, ekonomikë etj., të cilët janë të përcaktuar në traktatet e BE-së, si dhe në kriteret e pranimit, ose siç njihen ndryshe si Kriteret e Kopenhagës. 83 Me krijimin e Komunitetit Evropian për Qymyr dhe Çelik në vitin 1951 ka filluar një kthesë historike në drejtim të bashkimit të shteteve të Evropës, 82 Henry Kissinger, Diplomacy, New York, USA, 1994, fq: Kriteret e Kopenhagës të vitit 1993, siç njihen ndryshe si tri kritere kryesore: Kriteret politike, ekonomike dhe juridike. 38

39 falë ideologëve dhe projektuesve që punuan në ndërtimin e asaj që sot njihet si Bashkimi Evropian. Idetë për themelimin e Bashkimit Evropian Lufta e Dytë Botërore ka lënë pasoja të mëdha në shtetet e Evropës,shkatërrime si rezultat i luftërave dhe konflikteve, dhe si pasojë e ndarjeve të thella ndërmjet dy fuqive mbi të cilat u krijuan ideologji në mbarë botë. Pas kësaj lufte, bota u gjet në një rend të ri, i cili vulos fatin e shteteve në Evropë. Krijimi i dy blloqeve politiko-ushtarake, koalicionit perëndimor të udhëhequr nga SHBA-të, nën ombrellën e NATO-s 84, në njërën anë, dhe të koalicionit lindor, të udhëhequr nga ish-bashkimi Sovjetik, nën Paktin e Varshavës 85, në anën tjetër, ndikuan në ndryshimin e situatës politike dhe gjeografike në Evropë. Kjo ishte ndër arsyet kryesore që i shtyri evropianët të mendonin seriozisht për fatin e tyre të ndarë ndërmjet këtyre dy blloqeve të krijuara. Gjermania është vendi që doli më i shkatërruari në Evropën e pas-luftës së Dytë Botërore, edhe për faktin e ndarjes së saj ndërmjet dy blloqeve rivale botërore, duke krijuar kështu dy shtete gjermane në Evropë (pjesa perëndimore e Gjermanisë, e mbikëqyrur nga SHBA-të dhe aleatet e saj, dhe pjesa lindore e Gjermanisë, e kontrolluar nga Bashkimi Sovjetik). 86 Në maj të vitit 1948, në Hagë të Holandës, Winston Churchill, në cilësinë e rolit të koordinatorit ndërkombëtar të lëvizjes për bashkimin e Komunitetit Evropian, dhe i kryesuar nga vetë Churchill me disa pjesëmarrës të këtij komuniteti, kanë dhënë rekomandimet për krijimin e një Asambleje dhe Këshilli Evropian për diskutime dhe për përgatitjen e integrimit politik dhe ekonomik të vendeve evropiane. 87 Ish-kryeministri britanik Wiston Churchill, në fjalimin e tij festiv në Universitetin e Cyrihut në Zvicër, është konsideruar nga disa autorë si periudha e hapit të parë drejt integrimit evropian. Në fjalimin e tij, ai tha se në Evropë mund të krijohet një familje evropiane, e tillë çfarë është Zvicra, dhe ngjashëm me krijimin e Shteteve të Bashkuara të Evropës. 88 Krijimi i organizimit me karakter të konfederatës, sikur që është Zvicra, ishte shembulli i tij në drejtim të idesë për integrim evropian, që ne e njohim sot. Mendimi i Churchillit për modelin zviceran është një ide gjeniale, sepse në këtë konfederatë e parasheh si pjesë të saj edhe Britaninë e Madhe. Sistemi i konfederatës është modeli më i mirë për ruajtjen e sovranitetit të shtetit dhe autoritetit në marrëdhëniet ndërkombëtare, edhe për faktin se shtetet evropiane kanë karakteristika të ndryshme sa i përket përbërjes së tyre të brendshme. Përveç ruajtjes së pavarësisë së tyre në kuadër të konfederatës, gjithashtu u 84 Shih Traktatin themelues të Atlantikut të Veriut më 4 prill 1949, i nënshkruar nga 12 vende, si: Belgjika, Kanada, Danimarka, Franca, Irlanda, Italia, Luksemburgu, Holanda, Norvegjia, Portugalia, Mbretëria e Bashkuar dhe SHBA-të. Ndërsa aktualisht NATO-ja në gjirin e saj numëron 28 shtete. 85 Shih Traktatin e Varshavës, i nënshkruar më 14 maj 1955 (nga 8 shtete evropiane: Bashkimi Sovjetik, Hungaria, RD e Gjermanisë, Polonia, Çekosllovakia, Rumania dhe Bullgaria). 86 Deri në vitin 1990, kur është bërë bashkimi i Gjermanisë Lindore dhe Gjermanisë Perëndimore, pas rënies së Murit të Berlinit. 87 Për më shumë, shih Kongresin e Hagës, 7-10 maj të vitit Shih fjalimin e Wiston Churchillit në Universitetin e Cyrihut, më 19 shtator të vitit

40 mendua se këto shtete anëtare ruajnë ndërmjet tyre shumë tipare të përbashkëta, por edhe dalluese. Një ndihmesë tjetër në drejtim dhe të kësaj ideje është avancimi i bllokut perëndimor, i cili promovim kryesor e kishte demokracinë dhe liberalizmin. SHBA-të ndihmuan në krijimin e këtij Bashkimi Evropian, fillimisht nëpërmjet frenimit të shtrirjes së ndikimit të ideologjisë socialiste-komuniste të Bashkimit Sovjetik, nëpërmjet aplikimit të doktrinës Truman, dhe më pas nëpërmjet planit të SHBA-ve, i quajtur ndryshe si Plani Marshall, i cili i ka ndihmuar vendet e Evropës për rindërtimin e tyre si rezultat i shkatërrimit nga Lufta e Dytë Botërore ( ), si dhe nxitjen e zhvillimit ekonomik evropian,pjesë e kundërpërgjigjes ndaj komunizmit dhe influencës ruse. Deklarata e ministrit të Jashtëm të Francës, Robert Schuman, më 9 maj të vitit 1950, është gjithashtu një gurthemel drejt krijimit të BE-së. Ky hap historik i Shumanit është marrë pikërisht në bazë të idesë së Zhan Monnet për krijimin e një bashkimi të mundshëm të Evropës. Bashkimi fillestar i shteteve themeluese (Francë, Gjermani, Itali dhe vendet e Beneluxit: Belgjikë, Holandë dhe Luksemburg),të cilat bënë harmonizimin e politikave tregtare dhe ekonomike të tyre,kryesisht nëpërmjet harmonizimit në kuadër të Komunitetit Evropian, dhe më pas në kuadër të BE-së. Idetë e ndërtimit të një Evrope të bashkuar do të vazhdojnë edhe gjatë angazhimeve të më vonshme në dy drejtime kryesore, nëpërmjet traktateve themeluese dhe reformuese. Ideja për krijimin e një Evrope të përbashkët daton qysh herët në kohën e mendimeve filozofike të Volterit 89, pastaj Immanuel Kant dhe shumë të tjerë. Një Evropë të bashkuar ata e parashikuan në mënyra të ndryshme, që nga bashkimi mbi aspektet religjioze, ushtarake, tregtare etj. Ndërsa, ajo që në të kaluarën ka munguar për realizimin e këtij bashkimi është vullneti i pavarur i vendeve dhe popujve për t u bashkuar. Pikërisht për shkak të interesit të shtetit kombëtar, për shfrytëzimin e mundësive maksimale për mbijetesë, sipas Waltz, ka bërë që këto vende të bashkohen qysh pas përfundimit të dy luftërave botërore 90. Ndër figurat kryesore që kanë dhënë kontribut të veçantë në krijimin dhe zhvillimin e BE-së janë: Konrad Adenauer, (kancelar i parë i Republikës Federale të Gjermanisë); Sicco Mansholt, (një politikan holandez dhe komisionari i parë për bujqësi); Joseph Bech, (politikan i Luksemburgut); Jean Monnet, (këshilltar politik dhe ekonomik francez); Johan Beyen, (politikan, biznesmen dhe bankier ndërkombëtar holandez); Robert Schuman, (ministër i Jashtëm francez); Winston Churchill, (ish-oficer ushtrie, reporter i luftës dhe kryeministër i Britanisë së Madhe); Paul-Henri Spaak, (politikan belg); Alcide De Gasperi, (ministër i Punëve të Jashtme dhe kryeministër italian); Altiero Spineli, (politikan italian); dhe Walter 89 Një filozof francez, i cili bashkimin e Evropës e mendonte pa Rusinë dhe një Evropë të bashkuar krishtere. 90 Lufta e Parë ( ) dhe Lufta e Dytë Botërore ( ). 40

41 Hallstein, (një gjerman dhe presidenti i parë i Komisionit Evropian). 91 Këta ideatorë dhe themelues të këtij bashkimi i krijuan kriteret dhe kushtet për rritjen dhe zhvillimin e tij nëpërmjet reformimit dhe Zgjerimit. Gjithashtu, në bazë të disa zhvillimeve të cilat kanë ndodhur në Evropë, por edhe më gjerë, kanë krijuar rrethana që udhëheqësit e shteteve anëtare të mendojnë më shumë rreth interesave të tyre kombëtare, si rezultat i disa problemeve dhe çështjeve që kanë të bëjnë me sigurinë, parandalimin e terrorizmit, migrimit ilegal, zhvillimit ekonomik, social etj. Megjithatë, zhvillimet që kanë ndodhur në kuadër të BE-së, ky proces nga disa studime është ndarë në pesë periudha të caktuara, sipas traktateve, si: periudha e parë Paris - Romë ( ); e dytë Romë - Mastriht ( ); e tretë Mastriht - Amsterdam ( ); e katërta Amsterdam-Nicë ( ); dhe e pestë Nicë - Lisbonë ( ). 92 Mirëpo, tashmë ekziston edhe periudha e gjatë: Lisbonë - traktat i radhës, e cila e përbën periudhën më të rëndësishme të së ardhmes së BE-së. Zgjerimi i Bashkimit Evropian dhe traktatet reformuese Pavarësisht disa përpjekjeve të mëhershme rreth krijimit të Bashkimit të shteteve në Evropë, si periudhë e parë e formimit të saj është Traktati i Parisit, i nënshkruar në vitin 1951, për formimin e Komunitetit Evropian për Qymyr dhe Çelik. Ky vit e shënoi fillimin e procesit të mëtutjeshëm të Zgjerimit, një koncept, i cili, sipas Blerim Rekës, nënkupton diçka që ekziston dhe zgjerohet 93. Pra, ky komunitet kishte lindur, që më vonë të zgjerohet në gjithë Evropën. Ky koncept i shtrirjes më vonë në Evropë do të shndërrohet në pjesë të politikës së zgjerimit të saj. Mirëpo, Zgjerimi i BE-së në bazë të shtrirjes së saj ka kuptim të dyfishtë: Zgjerimi horizontal dhe vertikal. Me procesin e Zgjerimit vertikal nënkuptohet thellimi i integrimit institucional dhe përqendrimi i pushtetit të shteteve anëtare në nivelin qendror. Ky zhvillim i integrimit ka pasur disa ndryshime nëpër periudha të ndryshme kohore, ndryshime të cilat ndodhur me miratimin e gjashtë traktateve kryesore, siç janë: Traktatii Parisit (1951), Traktatii Romës (1957), Traktati i Mastrihtit (1992), Traktatii Amsterdamit (1997), Traktatii Nicës (2001), dhe Traktati i Lisbonës (2009). Këto traktate e kanë marrë emrin sipas vendeve ku janë mbajtur dhe ku janë arritur marrëveshjet ndërmjet shteteve anëtare të BE-së. Nga traktati themelues 94 deri te traktati reformues që e kanë ndryshuar rolin dhe organizimin e institucioneve dhe shteteve anëtare në kuadër të BE-së. Kurse traktatet që janë duke u zbatuar aktualisht në BE dhe që janë në fuqi, janë: Traktati mbi Bashkimin Evropian, Traktati mbi Funksionimin e Bashkimit Evropian, Traktati Themelues i 91 Ishin figurat kryesore që kontribuuan në krijimin dhe ndërtimin e Komunitetit Evropian, që pastaj u shndërrua në Bashkim Evropian. Shih web-faqen zyrtare të Bashkimit Evropian, konkretisht te historia e Bashkimit Evropian: 92 Arta Ibrahimi, Integrimi i Ballkanit Perëdimor në UE, LOGOS: Shkup, 2009, fq Blerim Reka, Gjeopolitika dhe teknika e zgjerimit të UE-së, 2010, fq Traktati i Parisit, vitit 1951, për krijimin e Komunitetit Evropian për Qymyr dhe Çelik (KEQÇ). 41

42 Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike dhe Karta e të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian. 95 Në vijim, në tabelën 2, janë paraqitur traktatet e BE-së, numri i shteteve nënshkruese, viti i nënshkrimit dhe hyrja në fuqi. Sipas kësaj tabele, shihet shtrirja e reformave që kanë ndodhur, si në rrafshin vertikal, ashtu edhe horizontal. Kjo periudhë, përveç thellimit të reformave,po ashtu karakterizohet me dy veçori kryesore: numrin e traktateve që është rritur vazhdimisht për shkak të shfaqjes së nevojave për ndryshime të brendshme dhe rritjen e numrit të shteteve anëtare. Tabela 2. Traktatet, numri i shteteve anëtare dhe procesi i reformave 96 Traktatet Nënshkrimi Shtetet nënshkru ese Reformat vertikale Reforma horizontale Hyrjes në fuqi Traktati i Parisit 1951 (6) Krijimi i ndërvarësisë të qymyrit dhe çelikut Komuniteti Evropian për Qymyr dhe Çelik 1952 Traktati i Romës 1957 (6) Zgjerimi i integrimit evropian në bashkëpunimin e përgjithshëm ekonomik Komuniteti Ekonomik Evropian (KEE), dhe Komuniteti Ekonomik për Energji dhe Atom (Euroatom) 1958 Traktati i Mahstritit 1992 (12) Krijimi i BE-së, format e reja të bashkëpunimit në fushën e mbrojtjes, drejtësisë dhe të punëve të brendshme Bashkimi Evropian përgatitja Bashkimin Monetar Evropian dhe për 1993 Traktati i Amsterda 1997 (15) Reformimi dhe Përgatitjet zgjerim për me Për më shumë, shih web faqen: ose OJ C 2002, si dhe të 2003, (versioni i konsoliduar). 96 Kjo tabelë është punuar nga vet autori për krahasim të traktateve dhe shteteve anëtare të BE-së. 42

43 mit konsolidimi i BEsë vende të reja Traktati i Nicës 2001 (15) Përbërja e Komisionit dhe procedura e votimit në Këshill Reformat institucionale për funksionim të BE-së 2003 Traktati i Lisbonës 2007 (27) Kompetencat e zgjeruara të Parlamentit Evropian, ndryshimi i procedurës së votimit në Këshill, nismat qytetare, Presidenti i Përhershëm i Këshillit Evropian, një përfaqësues i lartë për Punë të Jashtme, shërbimi diplomatik Zgjerimi i BE-së për adresimin e problemeve globale 2009 Në bazë të llojit të procesit të integrimit, Zgjerimi horizontal është ndarë në tri grupe të ndryshme kryesore. I pari: bëjnë pjesë shtetet e Evropës Perëndimore (Mbretëria e Bashkuar, Irlanda, Austria, Danimarka, Suedia, Finlanda, Spanja, Portugalia), 97 që ndryshe njihen si vendet e marrëveshjes për aderim. Këto shtete për shkak të sistemit të tyre politik dhe ekonomik, përveç që e kanë pasur të lehtë transformimin e tyre, ato kanë kaluar direkt në procesin e anëtarësimit. I dyti: është grupi i shteteve që bëjnë pjesë në Evropën Qendrore dhe Lindore, vende këto të cilat procesin e anëtarësimit e kanë realizuar nëpërmjet procesit të njohur si marrëveshjet Evropa (Marrëveshja për asociimin e vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore). Për dallim nga dy grupet e para, vendet e grupit të tretë për anëtarësim në BE e kanë kaluar një proces më të gjatë dhe më të vështirë të transformimit për shkak të disa ndryshimeve, të cilat është dashur të ndodhin në kuadër të Procesit të Asociimit. Viti 2004 është i njohur si vit i Zgjerimit të madh të BE-së për shkak të anëtarësimit të një numri prej dhjetë shteteve të reja, siç janë: Polonia, Çekia, Sllovakia, Hungaria, Sllovenia, Estonia, Letonia, Lituania, Malta dhe 97 Si edhe Greqia, si një vend i cili është akuzuar se nuk kishte sistem politik demokratik, një sistem çfarë kishin vendet tjera që ishin pjesë e këtij komuniteti. 43

44 Qiproja. Gjithashtu në këtë grup bëjnë pjesë edhe vendet të cilat iu bashkuan BE-së në vitin 2007, siç janë Rumania dhe Bullgaria. 98 Tabela 3. Vitet dhe numri i shteteve anëtare të Bashkimit Evropian sipas anëtarësimit. 99 Viti Numri i shteteve Në tabelën 3 janë paraqitur të gjitha fazat e Zgjerimit të BE-së në mënyrë graduale me nga një, dy apo tri shtete të reja, me përjashtim të Zgjerimit në vitin 2004, i cili tregon se ishte vit që e kishte numrin më të madh të shteteve të cilat iu bashkuan BEsë, gjithsej dhjetë shtete të reja anëtare. I treti: në këtë grup të Zgjerimit bëjnë pjesë shtete e Evropës Juglindore ose vendet e Ballkanit Perëndimor, siç janë: Kroacia, Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia, Bosnjë-Hercegovina dhe Kosova. Për dallim nga të gjitha këto vende, Kroacia është vendi i vetëm i këtij grupi, e cila iu bashkua BE-së si shtet anëtar në vitin Të gjitha vendet tjera të Ballkanit Perëndimor janë në procesin e anëtarësimit, proces ky i cili është quajtur si Procesi i Stabilizim-Asociimit dhe marrëveshjet e lidhura, si: Marrëveshjet për Stabilizim-Asociim. Ndër parakushtet kryesore ishte krijimi i stabilitetit politik dhe ekonomik në këtë rajon për këto vende për ta filluar procesin e asociimit. Ky regjion është cilësuar si vatër e konflikteve të ndryshme dhe luftërave të përgjakshme 100, më konkretisht të disa ish-njësive federale të ish-jugosllavisë dhe jashtë saj, përfshirë këtu vetëm Shqipërinë, të cilat pasuan me rënien e regjimit totalitar dhe 98 Këto vende, edhe pse nuk bënin pjesë në Evropën Qendrore dhe Lindore, ato u bashkuan duke e shfrytëzuar Marrëveshjen për Asociim, e quajtur si `Marrëveshja Evropa`. 99 Kjo tabelë është punuar nga autori dhe paraqet periudhat e zgjërimit të BE-së, që nga zërimi i parë, sipas numritë dhe viteteve. 100 Për shkak të luftërave që kanë ndodhur në Kroaci, Bosnjë-Hercegovinë, dhe e fundit në Kosovë, me një numër të madh të njerëzve të vrarë dhe të masakruar, si dhe dëbime masive të njerëzve nga pronat e tyre. 44

45 komunist. Pra, transformim rrënjësor i tyre në aspektin ekonomik dhe politik, në një demokraci transformuese. Kosova paraqitet në këtë grup si rast specifik dhe kompleks në gjithë historinë e procesit të integrimit evropian për shkak të specifikave, 101 si rast sui generis. Mirëpo, në botëkuptimin e saj, rasti i Kosovës është i veçantë, nëpërmjet objektit që është temë e këtij studimi. Historia e integrimit evropian të vendeve të Ballkanit Perëndimor Ballkani Perëndimor, siç njihet sot, është njëri ndër rajonet e Evropës qe ende nuk është përfshirë plotësisht në familjen e madhe të BE-së. Në bazë të Procesit të Stabilizim- Asociimit, të gjitha këto vende në afat prej rreth dhjetë vjetëve të ardhshme duhet të bëhen pjesë e BE-së (nëse i përmbushin kriteret), dhe duke u bazuar në marrëveshjet e arritura ndërmjet këtyre vendeve, në njërën anë, dhe BE-së, në anën tjetër (Marrëveshja e Stabilizim- Asociimit 102 ). Këto vende dikur ishin në një ombrellë të përbashkët siç ishte ish-jugosllavia, me përjashtim të Shqipërisë, si dhe të Sllovenisë, e cila u bë anëtare në vitin Këto vende,nëpërmjet Procesit të Stabilizim-Asociimit janë kushtëzuar me përmbushjen e disa kritereve. Përveç kritereve për anëtarësim, siç janë kriteret e Kopenhagës, vendet janë përballur veç e veç me kritere shtesë sipas specifikave dhe problemeve të tyre, kërkesa këto të veçanta të kushtëzuara nga BE-ja për avancim në procesin e anëtarësimit të tyre. Sllovenia është vendi i vetëm që procesin e integrimit evropian e ka kaluar në grup me vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore. Çështja e stabilizimit politik dhe ekonomik është njëra ndër kërkesat kryesore fillestare të këtij procesi integrues. Prandaj, nuk është e rastësishme që ky proces mori edhe emërtimin Procesi i Stabilizim-Asociimit. Vendosja e një demokracie të qëndrueshme dhe të mirëfilltë është ndër sfidat kryesore të këtyre vendeve. Megjithëse problemet e brendshme që kanë të bëjnë me sistemin politik, ekonomik dhe social janë shfaqur që me shembjen e sistemit të bipolaritetit dhe me rënien e komunizmit. Kurse problemi tjetër që e karakterizonte këtë rajon është mungesa e bashkëpunimit rajonal dhe ndërfqinjësor. E ardhmja evropiane e këtij rajoni nuk ishte shumë e qartë para vitit Shpërbërja e Jugosllavisë e hapi perspektivën e integrimit evropian të rajonit. Një perspektivë për këto vende është vendosur në dy samitet pasuese, siç janë Samiti i Selanikut dhe Samiti i Zagrebit. Procesi i Stabilizim-Asociimit për vendet e këtij rajoni ka tri qëllime kryesore: E para, stabilizimi politik i tyre dhe inkurajimi për tranzicion të shpejtë në një ekonomi të tregut të hapur. Transformimi ekonomik nga një shoqëri e mbyllur në një shoqëri të hapur u bë nevojë imediate për të gjitha vendet e këtij rajoni. E 101 Fakti i mosnjohjes së pavarësisë së Kosovës nga 5 shtete anëtare të BE-së (Spanja, Sllovakia, Rumania, Greqia dhe Qiproja). 102 Një marrëveshje e cila është nënshkruar nga Kroacia (e cila është anëtarësuar në vitin 2013), Maqedonia, Mali i Zi, Shqipëria, Bosnje-Hercegovina, Serbia dhe Kosova (e fundit). 45

46 dyta, përveç stabilitetit politik dhe ekonomik, rajoni kishte nevojë edhe për një qasje gjithëpërfshirëse të përbashkët për shkak të së kaluarës historike dhe diversitetit kulturor etj. Promovimi i një bashkëpunimi rajonal dhe evitimi i pengesave, ashtu siç u theksua për disa vende më specifike, ishte bërë problemi kryesor i ndikimit në procesin e zhvillimit të tyre rajonal. Dhe, e treta, mund të thuhet se është problemi i anëtarësimit në BE, që natyrisht nuk mund të bëhet pa tejkalimin e problemeve që e kanë bazën në kuadër të ndërveprimit të tyre të përbashkët rajonal. Procesi final i anëtarësimit të këtyre vendeve në BE nuk është i sigurt për aq kohë sa nuk merren për bazë edhe një grup faktorësh, sipas Blerim Reka, të cilët janë: faktorët e jashtëm, faktorët e brendshëm dhe faktori rajonal. 103 Si faktor i jashtëm është menduar faktori i (brendshëm) vetë BE-së dhe i shteteve anëtare të saj nëse janë të gatshme ta pranojnë këtë pjesë të kontinenti të Evropës që të integrohet dhe të bëhet pjesë e saj. Kjo, si duket, nuk është gjithaq optimiste, sepse për një periudhë të caktuar BE-ja nuk është e gatshme të pranojë vende të cilat kanë probleme të brendshme, siç janë zhvillimi i ulët ekonomik, papunësia, problemet politike, migrimi, problemet ndërfqinjësore etj. Duke e ditur që historikisht se kjo pjesë e Evropës është në një stabilitet të paqëndrueshëm ndaj ekspozimeve të elementëve destabilizues, si rezultat i ngjarjeve të fundit dhe të kaluara, luftërave të ndryshme nganjëherë me pasoja botërore 104, duhet të mbetet prioritet strategjik për BE-në integrimi i tyre i plotë në strukturat e saj. Ndërsa me faktorë të brendshëm nënkuptohen faktorët brenda vendeve të cilat pretendojnë apo aspirojnë anëtarësimin në BE. Vendet e këtij rajoni e kanë një përkrahje relativisht cilësore të popullatës së tyre për t iu bashkuar BE-së, mirëpo demokratizimi i plotë, reformat e ndryshme e të tjera gjithashtu varen nga vullneti i tyre politik për ta shkurtuar rrugën drejt anëtarësimit. Ndërsa faktori i katërt ka të bëjë me aspektin rajonal, që më shumë njihet si politikat fqinjësore të jenë miqësore dhe bashkëpunuese. Kjo është dëshmuar me faktin e pretendimeve territoriale që vendet e rajonit kanë ndërmjet tyre. BE-ja aktualisht nuk është e gatshme që të pranojë brenda gjirit të saj shtete me probleme ndërfqinjësore dhe me pretendime territoriale, si dhe aq më pak që ato probleme të barten në kuadër të Bashkimit Evropian. Ky problem konkretisht është shfaqur me pretendimet e Serbisë ndaj shtetit të Kosovës, prandaj para anëtarësimit të tyre duhet zgjidhur çështjen e pranimit të tyre të ndërsjellë, ose reciprok Blerim Reka, Gjeopolitika dhe teknika e zgjerimit të UE-së, Aspect, Bruksel, 2010, fq Rasti i vrasjes së princit trashëgimtar i fronit të Perandorisë Austro-Hungareze, Franc Ferdinand, dhe gruas së tij, më 28 qershor 1914, në Sarajevë të Bosnjës. Nga ky rast filloi edhe Lufta e Parë Botërore, e cila la të vdekur më shumë se 20 milionë njerëz, duke përfshirë në luftë pothuajse gjithë botën. 105 Serbia nuk e pranon Kosovën si shtet të pavarur, madje pretendimet e saj janë se ajo ende është pjesë e saj. Ky është një problem shumë i madh për shkak se kemi të bëjmë me pretendimin direkt ndaj një vendi fqinj mbi territorin e tij. Dhe, nëse shtrohet pyetja çfarë do të ndodhë nëse Serbia anëtarësohet në BE para anëtarësimit të Kosovës. Në bazë të një ankete të realizuar për qëllime të këtij studimi, rezultatat e dalura tregojnë se rreth 70 % e të anketuarëve mendojnë se anëtarësimi i Kosovë në BE do të pengohet nga Serbia nëse ajo bëhet anëtare më përpara. Për më shum shih tabelën

47 Ndër qëllimet kryesore të krijimit të vetë Bashkimit Evropian ishte evitimi i mosmarrëveshjeve dhe konflikteve ndërmjet shteteve në Evropë. Ndërtimi i një bashkëpunimi dhe integrimi është bërë element kryesor i promovimit të shteteve anëtare për vendet pretenduese, ose potenciale kandidate dhe kandidate për anëtarësim. Politikat e fqinjësisë së mirë dhe bashkëpunimi rajonal janë parakushte për një shtet, i cili pretendon anëtarësimin. Mirëpo, vetë BE-ja në të kaluarën ka pasur disa probleme lidhur me çështjet e bashkëpunimit rajonal dhe fqinjësinë e mirë. Rasti i Qipros dhe anëtarësimi në BE është një shembull tipik që shpjegohet në procesin e integrimit evropian. Qiproja, një vend qëi kishte tensionuar raportet ndërmjet Turqisë dhe Greqisë, shtete këto të cilat njëherësh ishin edhe anëtare të NATO-s. Problemi i brendshëm i shkaktuar ndërmjet pjesës turke me atë greke, bashkimi dhe normalizimi i raporteve ndërmjet tyre, ishte bërë kriter për anëtarësimin e tyre në BE. Në vitin 1974, pas tentimit ushtarak grek për lidhjen e pjesës turke me atë greke, u nxit ndërhyrja e ushtrisë së Turqisë, duke e ndarë përfundimisht këtë ishull në dy pjesë. 106 Mbajtja e referendumit për bashkim është bërë si rezultat i përpjekjeve të BE-së për bashkimin e ishullit, duke i hapur perspektivë evropiane nëpërmjet anëtarësimit të Qipros. Në bazë të rezultateve, BE-ja e pranoi në vitin 2004 Qipron si shtet anëtar, edhe pse pjesa turke kishte votuar në favor të bashkimit, ndërsa pjesa greke votoi kundër saj. Por, për shtet anëtar u pranua vetëm pjesa greke e Qipros, e jo edhe pjesa turke e saj. Ky rast është një shembull kur BE-ja nuk e ka arritur suksesin në bashkimin e ishullit nëpërmjet procesit të anëtarësimit në BE. Greqia gjithashtu është një rast i anëtarësimit në KE (Komunitetin Evropian), e llogaritur pas një periudhe kohore, e cila udhëhiqej nga diktatura për shkak të përmbysjeve së demokracisë nga ushtria,gjë që çoi në izolim të vendit. Në këtë periudhë është pezulluar çështja e anëtarësimit në Komunitetin Evropian. Ndërsa anëtarësimi i Greqisë në KE (BE) është bërë i mundur menjëherë pas rënies së regjimit diktatorial, edhe pse nuk kishte kaluar një kohë e gjatë nga transformimi i sistemit politik dhe nga shumë analist vihej në dyshim demokracia e saj. Me përkrahjen e Gjermanisë dhe të Francës, ajo është bërë shtet anëtar. Në rastin e vendeve të Ballkanit Perëndimor, çështja e bashkëpunimit rajonal dhe pjesëmarrja në nismat rajonale shfaqet kryesisht si problematike me Rastin e Kosovës, pengesa kryesit nga Serbia. Inicimi për dialog ndërmjet palëve ishte i domosdoshëm. Përveç normalizimit të marrëdhënieve ndërmjet tyre, gjithashtu është shfaqur nevoja për përmbushjen e kritereve specifike për anëtarësim, apo të njohura ndryshe dhe si parakushte për vazhdimin dhe fillimin e procesit të anëtarësimit. 107 Në rastin e Kosovës dhe Serbisë, si dy vende kandidate ose kandidate potenciale, përveç kritereve të përgjithshme për anëtarësim janë vënë edhe disa kushte specifike. Për dallim nga dy rastet e lartpërmendura, vendete e rajonit ndodhen në 106 Qiproja Veriore, ose e njohur si pjesa turke (rreth 37% e territorit) dhe Qiproja Jugore, ose pjesa greke. Ky ishull ishte koloni angleze dhe aktualisht ka dy gjuhë zyrtare (greke dhe turke). 107 Nën udhëheqjen e përfaqësuesit të Bashkimit Evropian për Politikën e Jashtme dhe të Sigurisë janë organizuar shumë takime të ndryshme në Bruksel ndërmjet përfaqësuesve të Kosovës dhe Serbisë. Me këtë rast janë nënshkruar një numër i caktuar i marrëveshjeve. 47

48 pozitën më të pafavorshme për arsye të zhvillimeve të brendshme të viteve të fundit në vetë Bashkimit Evropian. Kriza e shkaktuar në ekonominë botërore dhe ndikimet e saj në shtetet anëtare, si dhe çështja e terrorizmit ndërkombëtar kanë ndikuar në sigurinë e brendshme, e cila kohëve të fundit është dhe pasojë e migrimeve të mëdha në Evropë. Perspektiva evropiane e vendeve të Ballkanit Perëndimor është qartësuar kryesisht në vitin 2000, në Samitin e Zagrebit. Në këtë samit janë përfshirë kryesisht vendet pjesëmarrëse në Procesin e Stabilizim-Asociimit. Ndërsa Agjenda e Selanikut, e vitit 2003, konfirmoi se vendet e këtij rajoni do të bëhen pjesë e BE-së nëse i përmbushin të gjitha kriteret për anëtarësim 108, duke thënë se: e ardhmja e Ballkanit është në Bashkimin Evropian 109, që nënkupton përmbushjen e suksesshme të të gjitha kritereve. Kurse presidenti i sapozgjedhur të Komisionit Evropian, Jean-Claude Juncker, në vitin 2014, ai tha se: nuk do të ketë zgjerim të mëtutjeshëm gjatë pesë viteve të ardhshme 110, deklaratë kjo e bërë në kuadër të negociatave për anëtarësimin e vendeve të këtij rajoni në Evropë. Në bazë të kësaj deklarate, anëtarësimi i rajonit nuk ishte shpresëdhënës dhe aq më pak premtues. Derisa shfaqeshin këto deklarata, pozita e komisionarit për Zgjerim në Komisionin Evropian u zëvendësua me pozitën e komisionarit për Politika të Fqinjësisë së BE-së dhe negociatat e Zgjerimit 111, në pozitën e të cilit erdhi austriaku J. Hahn, në vitin Më 28 gusht 2014, në Berlin ishin mbledhur krerët e qeverive dhe ministrat e shteteve të Ballkanit Perëndimor dhe Komisionit Evropian, i njohur ndryshe si Samiti i Berlinit. Ky samit ishte ndoshta takimi i parë që Kosova merrte pjesë në mënyrë të barabartë me të gjitha shtetet tjera të rajonit në kuadër të procesit të anëtarësimit. Ndërsa pjesëmarrës në këtë samit ishin: Bosnjë-Hercegovina, Kroacia, Maqedonia, Mali i Zi, Shqipëria, Kosova, Serbia dhe Sllovenia. Në këtë takim si vende pjesëmarrëse ato u pajtuan që të mbanin takime të rregullta vjetore, në formatin e ngjashëm për katër vjtët në e ardhshme në vazhdim. Si rezultat i këtij samiti, një vit më vonë, më 2015, u mbajt Samiti i Vjenës, pastaj Samiti i Parisit, në vitin 2016, dhe Samiti i Triestes, në vitin Me anë të lehtësimit nga BE-ja, vendet e këtij rajoni e kanë arritur një bashkëpunim rajonal ndërmjet tyre, që kryesisht ka të bëjë me shkëmbim tregtar në një zonë me tregti të lirë, siç është CEFTA. 112 Kjo marrëveshje e CEFTA-s është një organizatë në të cilën marrin pjesë vendet e Evropës Juglindore, siç janë: Kosova, Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia, Bosnjë-Hercegovina dhe Moldavia. Krijimi i saj kishte për qëllim lehtësimin e proceduarave të shteteve pretenduese për anëtarësim në BE, si dhe krijimin e një ekonomie të tregut, duke eliminuar pengesat për zhvillimin e një 108 Kriteret për anëtarësim, ose të njohura ndryshe si Kriteret e Kopenhagës të vitit Shih Deklaratën e Këshillit Evropian të Thessalonica, qershor Deklarata e Jean-Claude Juncker, president i ri i Komisionit Evropian, më 15 korrik Shih web-faqen zyrtare të Komisionit Evropian: CEFTA (Central European Free Trade Agreement ose Marrëveshja e Tregtisë së Lirë) është një marrëveshje e tregtisë së lirë, e cila fillimit është krijuar në vitin 1994 për vendet e Evropës Qendrore (Polonia, Hungaria, Çekia dhe Sllovakia), mirëpo pastaj është zgjeruar me vendet e Evropës Lindore, dhe së fundi me ato të Evropës Juglindore. 48

49 tregtie reciproke ndërmjet shteteve anëtare të saj. Kosova me këtë organizatë rajonale e ka nënshkruar marrëveshjen në vitin 2006 si UNMIK 113, ndërsa anëtare e plotë është bërë vetëm në vitin Megjithatë, kjo pjesë e Evropës mbetet ende sfida e integrimit evropian. Për shkak të problemeve dhe ngjarjeve në të kaluarën, si rezultat i të cilave pikërisht në këtë rajon ka filluar Lufta e Parë Botërore, disa studiues e quajnë edhe si thembra e Akilit për Evropën Kriteret për anëtarësim, teknikat dhe procesi i negocimit Çdo shtet evropian, i cili pretendon që të bëhet pjesë e BE-së, fillimisht duhet t i përmbushë disa kritere, të cilat janë parakusht për t u bërë shtet anëtar. Duke e analizuar gjithë procesin e anëtarësimit nga fillimi dhe deri te anëtarësimi i plotë, një shtet pretendues 115 për t u bërë shtet anëtar duhet t i përmbushë të gjitha kriteret dhe gjithashtu të kalojë nëpër të gjitha fazat e domosdoshme për integrim evropian. Bazuar në kriteret dhe fazat e këtij procesi, ky rrugëtim i integrimit evropian është ndarë në tri faza të rëndësishme, të cilat më së shpeshti i kemi hasur te shtetet përgjatë procesit të anëtarësimit. Ndërsa fazat kryesore janë: Faza e parë është periudha e marrje së statusit të shtetit pretendues, sipas së cilës duhet përmbushur disa kritere, siç janë: së pari shteti duhet të jetë vend evropian, pra t i takojë gjeografikisht Evropës. Një element tjetër i rëndësishëm është aspekti kulturor dhe historik, ndarja e vlerave të përbashkëta me atë të vendeve të tjera anëtare, si rezultat i faktit që BE-ja e ka cilësuar veten si bashkim i vlerave të përbashkëta evropiane. Një element tjetër i rëndësishëm është sistemi politik dhe ekonomik me mbështetje të demokracisë dhe një ekonomi të hapur të tregut. Kjo e nënkupton faktin se vendet me sistem politik jodemokratike nuk mund të jenë pjesë e procesit të integrimit evropian, nëse sistemi i tyre politik dhe ekonomik nuk është demokratik. Faza e dytë paraqet fazën në të cilën duhet përcaktuar për përmbushjen e kritereve për anëtarësim, kritere këto të cilat njihen si kriteret e Kopenhagës, pasi në vitin 1993 Këshilli Evropian i Kopenhagës kishte vendosur kritere, si: kriteret politike,që nënkupton institucione të qëndrueshme, të cilat e garantojnë demokracinë, sundimin e ligjit, respektimin e të drejtave të njeriut dhe respektimin dhe mbrojtjen e të drejtave të pakicave; kriteret ekonomike, ose një ekonomi të tregut funksionale dhe të aftë për t u ballafaquar me presionin konkurrues në kuadër të tregut të përbashkët të KE/BE-së; dhe 113 UNMIK e kishte nënshkruar marrëveshjen e CETA-s në emër të Kosovës më 19 dhjetor 2006, pasi ishte nën administrimin e OKB-së. Pas shpalljes së pavarësisë së saj, Kosova më 26 korrik 2007 u bë anëtare fuqiplotë e CEFTA-s. 114 M. Bogdani, & J. Loughlin, Albania and the European Union. The Tumultuous Journey towards Integration and Accession. I.B.Tauris & Co Ltd, 2007, fq Ky term është përdorur nga autor të ndryshëm dhe llogaritet faza e parë e procesit të anëtarësimit të një vendi në Bashkimin Evropian. Prandaj si i tillë quhet shtet pretendues për anëtarësim në BE. 49

50 kriteri për adoptimin e acquis të BE-së 116, kapacitetet administrative dhe institucionale për të zbatuar në mënyrë efektive acquis dhe aftësia për ta marrë përsipër përmbushjen e detyrimeve për anëtarësim. Këto kritere u konfirmuan gjithashtu në Këshillin Evropian të Madridit, në dhjetor të vitit 1995, kur, ndër të tjera, u theksua nevoja e përshtatjes së vendeve që aplikojnë për anëtarësim me një strukturë administrative me qëllim të krijimit të kushteve për integrim evropian. Faza e tretë nënkupton periudhën kur vendet futen në marrëveshje me BE-në, ashtu siç është shpjeguar më lart, këto marrëveshje ndërmjet BE/KE, në njërën anë, dhe vendeve kandidate potenciale, në anën tjetër. Mirëpo, marrëveshjet e tilla nuk nënkuptohet se gjithnjë kanë qenë marrëveshje të ngjashme për të gjitha vendet, por ato mund të ndryshojnë sipas specifikave dhe rrethanave të caktuara. Gjithashtu, në këtë fazë mund të ndryshojë edhe teknika e integrimit evropian, varësisht nga rrethanat e caktuara për vendet e veçanta. Prandaj, kjo është faza kur shtetet pretenduese duhet ta marrin parasysh se duhet përmbushur të gjitha kërkesat dhe t i kalojnë disa teknika të ndryshme deri te anëtarësimi i tyre i plotë. Teknikat e integrimit evropian Procesi i anëtarësimit në BE është i bazuar në Traktatin e Bashkimit Evropian (Traktati i Lisbonës - TBE) 117, dhe është përcaktuar në mënyrë të qartë se dëshira e një shteti në Evropë për t u bërë shtet anëtar i BE-së së pari duhet t i respektojë vlerat e përbashkëta dhe ta bëjë promovimin e tyre. Megjithatë, BE-ja ka vendosur disa procedura specifike lidhur me aplikimin e mundshëm për anëtarësim. Kurse çdo aplikim për anëtarësim në fillim duhet t i drejtohet Këshillit të BE-së. Këtu bëhet fjalë për Këshillin si institucion i BE-së, i cili në mënyrë unanime duhet të vendosë për pranimin ose jo të një shteti të ri anëtar në kuadër të Bashkimit. Ky vendim nuk mund të merret pa marrë parasysh edhe dy institucionet tjera, siç janë konsultimi me Komisionin Evropian dhe miratimi i Parlamentit Evropian. 118 Konsultimi dhe pëlqimi i këtyre dy institucioneve e ka një rëndësi të veçantë, sidomos për shkak se bëhet fjalë për anëtarësime të reja në kuadër të BE-së. 116 Apo në fillim siç njihej si acquis communautaire. Sipas Fjalorit të definicioneve të BE-së, EU acquis nënkupton një trup të drejtash dhe detyrimesh të përbashkëta, të cilat lidhin të gjitha shtetet anëtare së bashku brenda Bashkimit Evropian. Ajo ka evoluar vazhdimisht dhe përfshin jo vetëm parimet e BE-së, legjislacionin sekondar të ndryshueshëm dhe jo të detyrueshëm, por edhe rastet ligjore të Gjykatës Evropiane të Drejtësisë. Për më shumë, shih: Kurse sipas një autori tjetër që është K. Davie, acquis communautaire është trupi i objektivave, rregullave substanciale, ligjeve, të drejtave, politikave, mjeteve dhe rasteve fundamentale ligjore për zhvillimin e rendit ligjor të Bashkimit. Shih: K. Davies, Understanding European Union Law, fifth edition, Routledge, New York, 2013, fq. xxv. 117 Traktati i Bashkimit Evropian, (neni 49 dhe neni 2). 118 Versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë. Shih nenin 49 (ish-neni 49 TBE), Traktati i Bashkimit Evropian, fq

51 Kushtet e anëtarësimit vendosen në bazë të marrëveshjes së lidhur ndërmjet BE-së (shteteve anëtare të saj) dhe shtetit që ka aplikuar për anëtarësim. Ky anëtarësim realizohet me nënshkrimin e traktatit të pranimit ndërmjet tyre. Ndërsa pas nënshkrimit të traktatit të anëtarësimit, gjithashtu nga vendet nënshkruese të saj duhet të bëhet ratifikimi në shtetet anëtare dhe në shtetin aplikues. Kjo procedurë e ratifikimit zakonisht kërkon një periudhë të caktuar të kohës për shkak të procedurave dhe organizimit të brendshëm të tyre. Procesi i anëtarësimit të shtetit në BE është një rrugë e gjatë dhe e vështirë. Sipas Blerim Rekës, proceduara e integrimit evropian të shtetit nga fillimi dhe deri në anëtarësimin e plotë duhet të kalojë gjithsej nëpër gjashtë faza të rëndësishme, siç janë: shteti pretendues, shteti aspirant, shteti kandidat potencial, shteti aplikant, shteti kandidat, shteti negociator dhe shteti anëtar i BE-së. 119 Tabela 4. Paraqitja e procesit të anëtarësimit të shtetit në BE nga fillimi deri në anëtarësimin e plotë 120 shteti pretendues shteti aspirant shteti kandidat potencial shteti aplikant shteti kandidat shteti negociator shteti anëtar Tabela 4 përcakton hapat të cilët duhet t i kalojë secili vend i Evropës që pretendon të bëhet shtet anëtar i BE-së, pra nuk mund të kalohet direkt në vendin e shtetit negociator pa kaluar nëpër fazat tjera të mëhershme. Aktualisht në procesin e anëtarësimit (referuar deri në periudhën e vitit 2017), sipas Komisionit Evropian, pasqyra për vendet e Ballkanit Perëndimor duket e ndryshme. Si vende kandidate për anëtarësim gjatë kësaj periudhe janë: Shqipëria, Maqedonia, Serbia, Mali i Zi dhe Turqia, ndërsa si vende kandidate potenciale janë vetëm: Bosnjë- Hercegovina dhe Kosova. Negociatat e anëtarësimit sipas BE-së duhet të kalojnë nëpër tri faza të rëndësishme: E para nënkupton që vendi kandidat për anëtarësim është i gatshëm të bëhet shtet anëtar, por që nënkupton faktin që nuk do të thotë se janë hapur negociatat për 119 Blerim Reka, Gjeopolitika dhe teknika e zgjerimit të UE-së, Aspect, Bruksel, Kjo tabelë është punar nga vet autorit dhe janë të paraqitur hapat e procesit të anëtarësimit në BE, të dhënë dhe sipas autorit Blerim Reka. 51

52 anëtarësim (një rast i tillë ishte me Islandën); Kurse faza e dytë ka të bëjë kryesisht me shtetin kandidat, i cili paraprakisht para se të bëhet anëtar duhet plotësuar të gjitha kriteret për anëtarësim, dhe që kalon nëpër negociata formale për anëtarësim. Kjo është periudha e negocimit të vendit aplikues dhe BE-së për marrjen e statusit të vendit kandidat; dhe faza etreta është periudha kur vendi kandidat (pra, pasi tashmë e ka fituar këtë status) i ka përmbushur të gjitha kriteret e kërkuara për anëtarësim dhe të dyja palët (BE-ja, në njërën anë, dhe shteti kandidat, në anën tjetër) i kanë përfunduar me sukses negociatat për anëtarësim dhe vendi mund të bëhet shtet anëtar i BE-së. 121 Por, kalimi i këtij procesi deri të anëtarësimi i plotë përfshin një periudhë të gjatë kohore. Procesi i negocimit për anëtarësim Ky proces i negocimit paraqet fazën më të vështirë të një vendi, i cili dëshiron të bëhet pjesë e procesit të anëtarësimit. Zgjatja e këtij procesi varet kryesisht nga përparimi i vendit kandidat, që është bërë pjesë e procesit negociues me BE-në, dhe që ndërlidhet me përmbushjen e kritereve për anëtarësim, si dhe harmonizimin dhe përafrimin e legjislacionit kombëtar me legjislacionin e BE-së (acquis). Mirëpo, para fillimit të negociatave këto vende duhet të kalojnë nëpër periudhën e paranegocimit, periudhë kjo që përfshin kohën nga dorëzimi i aplikimit dhe deri te nisja e negociatave ndërmjet këtij vendi dhe BE-së. Faza e paranegocimit shpeshherë është karakterizuar kryesisht me vendosjen e kritereve shtesë ose plotësuese, siç është rasti me Bullgarinë dhe Rumaninë. 122 Pra, hapja e negociatave për anëtarësim nuk ishte kushtëzuar vetëm me Bullgarinë dhe Rumaninë, por edhe në raste tjera me disa shtete tjera, siç është shembulli i Shqipërisë, sipas deklaratës së komisionarit për Politika Evropiane të Fqinjësisë dhe Negociata për Zgjerim, Hahn, i cili ka rekomanduar për hapjen e bisedimeve të pranimit të Shqipërisë, duke e kushtëzuar me zbatimin e reformave në drejtësi, siç është procesi i vettingut. Sipas traktatit të Bashkimit Evropian (neni 49), çdo shtet evropian e ka të drejtën e kërkesës për anëtarësim në BE nëse respekton dhe zotohet për mbrojtjen e vlerave të përbashkëta të saj. 123 Procesi negociues përfshin një proces të gjerë bisedimesh të hollësishme ndërmjet vendit kandidat dhe institucioneve të BE-së, të përfshirë në disa fusha kryesore të ndara gjithsej në 35 kapituj, dhe të cilat negociohen veç e veç sipas fushave që ato mbulojnë. 121 Për më shumë, shih te Politika e Fqinjësisë Evropiane dhe Negociatat për Zgjerim, ose në web-faqen e Komisionit Evropian: Pavlina Nikolova, Negotiating for EU membership? The case of Bulgaria and Romania (fq ), Croatian Yearbook of European Law & Policy, Vol.2. No.2, 2008, fq Pavlina Nikolova, Negotiating for EU membership? The case of Bulgaria and Romania (fq ), Croatian Yearbook of European Law & Policy, Vol.2. No.2, 2008, fq Versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë. Shih Nenin 2 dhe 49 (ish-neni 49 TBE) Traktati i Bashkimit Evropian, fq. 20 dhe

53 Vendimi për hapjen e negociatave për anëtarësim nga BE-ja nuk është i lehtë për faktin se të gjitha shtetet anëtare duhet të pajtohen që ta pranojnë fillimin e negociatave me shtetin kandidat për anëtarësim, i cili mund të bëhet shtet anëtar i ardhshëm në kuadër të BE-së. Procesi i negociatave zakonisht fillon me hapjen e kapitujve të acquis të BE-së dhe kryesisht me hapjen e kapitujve më të lehtë. Përparimi i negociatave për secilin vend bëhet sipas rezultateve të arritura, ndërsa ndryshimi i vetëm i mundshëm është vetë Zgjerimi dhe thëllimi i acquis të BE-së, gjë e dëshmuar kjo nga rundet tjera të Zgjerimit në të kaluarën. Sipas Pavlina Nikollova, negociatat e anëtarësimit ndërmjet vendit dhe BE-së i karakterizon si negociata asimetrike për shkak se këto negociata zhvillohen kryesisht në kuadër të zbatimit të acquis të BE-së në vendin kandidat dhe në mënyrë të pashmangshme ndërlidhet me dinamikën e brendshme të BE-së. 124 Turqia është vendi me shembullin jo të mirë sa i përket procesit të negocimit të anëtarësimit, edhe pse ajo procesin e anëtarësimit me BE-në e kishte filluar në vitin 2005, nga gjithsej 35 kapituj të acquis ka arritur hapjen e negociatave vetëm për 16 sish,e deri në vitin 2016 e ka mbyllur vetëm një kapitull. Ashtu siç u tha më herët, procesit të negociatave i paraprin një periudhë, e cila quhet faza e para negociatave, e cila pasohet me vetë hapjen e negociatave të anëtarësimit. Mirëpo edhe procesin e këtyre negociatave pas përfundimit të tyre e përcjell një periudhë tjetër, e cila quhet faza e pas negocimit të anëtarësimit, që kryesisht karakterizohet me mbylljen e negociatave të pranimit dhe përfundon me datën e pranimit. Shpeshherë kjo periudhë e kohës nga BE-ja është quajtur si aderim. 125 Procesi i negociatave të anëtarësimit realizohet me nënshkrimin e traktatit të anëtarësimit, mirëpo ky traktat arrihet vetëm pas përfundimit të negociatave për të gjithë kapitujt e acquis të BE-së, si dhe të kushteve dhe kritereve për periudhën kalimtare, e cila përfshihet në traktat. Ndërsa hyrja në fuqi e anëtarësimit realizohet vetëm pas ratifikimit të traktatit nga të gjitha shtetet anëtare të BE-së dhe nga vendi aderues. Ekzistojnë disa arsye sipas studiuesve pse është shumë e nevojshme që të zhvillohen negociatat e pranimit, madje jo gjithçka është e qartësuar lidhur me futjen e një anëtari të ri në kuadër të BE-së. Për këtë arsye, Phedon Nicolaides i ka dhënë tri përgjigje në pyetjen pse duhet të zhvillohen negociatat e pranimit. 126 Sipas tij, tri arsyet kryesore janë: e para ka të bëjë me shtetet anëtare, të cilat janë sovrane dhe gëzojnë ndikim në formën e organizimit të BE-së, e dyta ka të bëjë me legjislacionin (traktatet) që, sipas tij, nuk u referohet shteteve të reja anëtare, por kryesisht rregullon fushat që kanë të bëjnë me shtetet anëtare ekzistuese të BE-së. Ndërsa arsyeja e tretë i referohet vullnetit politik nëse një shtet i ri duhet pranuar ose jo të bëhet shtet anëtar i BE-së Pavlina Nikolova, Negotiating for EU membership? The case of Bulgaria and Romania (fq ), Croatian Yearbook of European Law & Policy, Vol.2. No.2, 2008, fq Ibid, fq Phedon Nicolaide, Negotiating Effectively for Accession to the European Union: Realistic Expectations, Feasible Targets, Credible Arguments, EIPA SCOPE, 1998 (1). pp.1-6, fq Ibid. 53

54 Procesi negociator është me rëndësi për faktin se palët e përfshira në këtë proces kanë mundësi që të negociojnë për të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me anëtarësimin e një anëtari të ri, siç është pjesëmarrja e tij në institucionet e BE-së, kontributi në buxhetin, zbatimi i acquis, politika e përbashkët etj. Këto elemente, si dhe argumentet e Phedon Nicolaides, tregojnë se procesi negociator nuk mund të cilësohet krejtësisht asimetrik, sepse anëtarësimi i ri ndikon domosdoshmërisht në zhvillimin e negociatave të brendshme të BE-së lidhur me rregullimin e brendshëm dhe pjesëmarrjen e shtetit të ri anëtar në institucionet e saj. Ky proces i negocimit gjithashtu e ka një rëndësi të veçantë për shkak të caktimit të periudhës kalimtare, të cilën vendi i ri ka nevojë me qëllim të përshtatjes së tij me vetë Bashkimin, siç është zhvillimi i ekonomisë dhe administrata për shkak të përshtatjes me rrethanat e reja. 128 Megjithatë, anëtarësimi është një çështje, e cila, përveç të drejtave, shteti i ri anëtar ka dhe shumë detyrime ndaj vetë BE-së Anëtarësimi i Kroacisë Kroacia është vendi i parë në kuadër të shteteve të Ballkanit Perëndimor,i cili e ka përmbyllur me sukses Procesin e Stabilizim-Asociimit dhe procesin e negociatave të anëtarësimit duke iu bashkuar BE-së, në vitin Si vend i ri, në vitin 1992 e shpalli pavarësinë e saj dhe MSA-në e ka nënshkruar në vitin 2001 (ndërsa ka hyrë në fuqi në vitin 2005). Pavarësisht Procesit të Stabilizim-Asociimit, Kroacia në vitin 2003 e ka dorëzuar kërkesën e saj për anëtarësim në BE. Mirëpo, kërkesa e saj për anëtarësim është kushtëzuar me çështjen e bashkëpunimit të plotë me Gjykatën Ndërkombëtare Penale për ish-jugosllavi (ICTY). Kroacia brenda një periudhe të caktuar kohore, që nga viti 2005 deri në vitin 2011 i ka përmbyllur të gjitha negociatat për anëtarësim, duke i përmbushur të gjitha kushtet për bashkëpunim edhe me gjykatën ndërkombëtare. Kurse nënshkrimi i Traktatit për anëtarësimin e Kroacisë në BE është bërë në dhjetor të vitit Rasti i Kroacisë është shembulli më i mirë që dëshmon se procesi i negociatave dhe vetë negocimi paraqet fazën më të vështirë nga fillimi deri në përfundim të procesit të anëtarësimit. Por, ky vend gjithashtu është një model për të gjitha vendet tjera të Ballkanit Perëndimor se si është më së miri të avancohet një shtet drejt BE-së. Natyrisht që ky anëtarësim i suksesshëm nuk duhet mënjanuar specifikat e Kroacisë dhe 128 Ibid, fq Më 1 korrik 2013, Kroacia i kishte marrë të gjitha obligimet dhe të drejtat e plota të të qenët anëtar i barabartë me të gjitha shtete anëtare tjera të BE-së (natyrisht se procesi i realizimit të tyre zgjatë përkohësisht deri në realizimin e plotë). 130 Kroacia gjithashtu në janar 2012 e ka organizuar një referendum pas nënshkrimit të Traktatit të anëtarësimit. Sipas rezultatit të përgjithshëm të pjesëmarrësve në referendum, 66% e votuesve i thanë po anëtarësimit të Kroacisë në Bashkimin Evropian. Pra, sikur disa vende tjera, Kroacia anëtarësimin e saj në BE e kishte finalizuar edhe me mbajtjen e një referendumi. Kurse me Traktat të anëtarësimit kuptohet nënshkrimi i një traktati ndërkombëtar ndërmjet shteteve anëtare të BE-së me vendin kandidat, i cili i bashkohet për t u bërë shteti i ri anëtar. 54

55 mbështetjen që kishte nga disa shtete anëtare të BE-së. Karakteristikë e veçantë në procesin e anëtarësimit janë: procesi i negocimit dhe struktura e negocimit. Sipas Alexander Stubb, negociatat ndërqeveritare, të cilat zhvillohen në kuadër të BE-së, karakterizohen në shumë dimensione, si për nga niveli, pjesëmarrja, funksioni, formati dhe takimi. 131 Prandaj, është e rëndësisë së veçantë të bëhet i ditur saktë procesi i negociimit dhe struktura e negociuesve. Këto dy elemente janë kryesore që vendet kandidate dhe potenciale kandidate duhet t i kenë parasysh që nga faza e procesit të dorëzimit të kandidaturës për anëtarësim dhe deri në nënshkrimin e traktatit të pranimit. Sipas analizës së Alexander Stubb 132, anëtarësimi në BE është më kompleks se cilido anëtarësim në organizatat e ndryshme ndërkombëtare dhe rajonale. Kroacinë e karakterizojnë disa çështje specifike lidhur me procesin e anëtarësimit në BE, siç janë: periudha e zbatimit të MSA-së, dorëzimi i kërkesës ose aplikacionit për anëtarësim, dhe pozita gjeopolitike. Kroacia e ka humbur një kohë relativisht të gjatë nga nënshkrimi i MSA-së (më 29 tetor 2001) deri te hyrja në fuqi e saj (më 1 shkurt 2005). Ndërsa periudha e zbatimit të MSA-së ka qenë 6 vjet gjithsej 133 për dallim nga vendet tjera me një periudhë 10-vjeçare 134. Karakteristikë tjetër e veçantë është aplikimi për anëtarësim për shkak se kërkesa e saj është bërë në vitin 2003 dhe në vitin 2004 e ka marrë statusin e vendit kandidat, periudhë kjo në të cilën ende nuk kishte hyrë në fuqi MSA. Pra, Kroacia u bë vend kandidat për anëtarësim ende pa filluar zyrtarisht zbatimin e MSA-së. Dy valët e Zgjerimit të BE-së, të viteve 2004 dhe 2007, kanë ndikuar jashtëzakonisht në shpejtimin e procesit të anëtarësimit të Kroacisë. Këtë nxitje kryesisht e ka marrë për shkak të pranimit të statusit të vendit kandidat. Kroacia ka përfituar gjithashtu nga programet e BE-së, të njohura si programet e para anëtarësimit, siç ishin: Phare, ISPA, CARDS dhe SAPARD. Një anë tjetër pozitive për kroatët gjithashtu ishte pozita gjeopolitike e vetë Kroacisë në Ballkan. Ani pse ky fakt nuk është theksuar, por ky vend për BE-në ka disa 131 Të gjitha negociatat e ndryshme e kanë një nivel të caktuar që sipas Stubb ka tri nivele: niveli zyrtar - i ulët, politik - i mesëm, dhe politik - i lartë. Kurse sipas pjesëmarrjes ose pjesëmarrësve mund të jetë përfaqësim personal, punëve të jashtme, ministror ose qeveritar, ministri i Jashtëm, kreu i shtetit ose Qeverisë. Ndërsa sipas funksionit nënkupton që nga identifikimi i problemeve dhe fushave të marrëveshjes, negocimin e tyre, zgjidhjen e çështjeve politike, si dhe deri te krijimi i marrëveshjeve dhe marrja e vendimeve përfundimtare. Në formatin e negocimit bëjnë pjesë këto lloje, si: niveli zyrtar: formal (1+3), joformal (1+1), konfesional (rrëfyesor) (1+1), miq të kryesisë (0+2); niveli politik i mesëm: formal (1+3), dhe joformal (1+1); politikë e lartë: formal (2+0), dhe joformal (2+0). Dhe, e fundit është ajo në bazë të takimeve që zhvillohen, si për shembull: te niveli zyrtar janë të përjavshme, te niveli politik i mesëm janë takime mujore, si dhe te niveli i lartë politik janë takime të cilat zhvillohen në baza tremujore. Për më shumë, shih: Alexander Stubb, Negotiating Flexibility in the European Union, Amsterdam, Nice and beyond, Palgrave, 2002, fq Ibid. 133 Shih: Official Journal of the European Union, , EN, L 26/3, STABILISATION AND ASSOCIATION AGREEMENT between the European Communities and their Member States, of the one part, and the Republic of Croatia, of the other part, (Article 5), fq Siç është paraparë në MSA-në për Maqedoninë, Shqipërinë, Malin e Zi, Serbinë, Bosnjë-Hercegovinën dhe Kosovën. 55

56 elemente të përbashkëta me shtetet e saj anëtare, të njohura dhe si vlerat e përbashkëta. Kroacia për dallim nga vendet tjera e ka një popullsi të dominuar nga feja katolike dhe disa lidhje historike me disa vende të BE-së (siç janë Austria dhe Hungaria). Kroacia gjithashtu ka një pozitë gjeografike, e rrethuar nga shumica e shteteve fqinja njëherësh dhe shtete anëtare të BE-së, siç janë Italia, Sllovenia dhe Hungaria. Deklarata 135 për parimet themelore lidhur me negociatat ndërmjet Kroacisë dhe BE-së,e miratuar nga Parlamenti kroat Hrvatski Sabor, në vitin 2005, do të shënojë fillimin e një procesi të suksesshëm negociatash për të gjitha vendet tjera në këtë rajon. Struktura e këtyre negociatave është vendosur në katër nivele 136 kryesore: - niveli i parë: delegacioni shtetëror i Kroacisë për negociatat për anëtarësimin e saj në BE; - niveli i dytë: koordinimi i Komisionit për anëtarësimin e Kroacisë në BE; - niveli i tretë: ekipi punues për përgatitjen e negociatave për secilin kapitull të veçantë të acquis; dhe - niveli i katërt: Zyra e kryenegociatorit. Ky vend në mënyrë të mirë e ka kombinuar delegacionin shtetëror, sepse në përbërjen e tij ka përfshirë të gjithë stakeholders palët e interesit. Gjithashtu, në kuadër të Parlamentit kroat është krijuar Komisioni kombëtar për mbikëqyrjen e negociatave të anëtarësimit. Ky komision e ka mbikëqyrur procesin negociator, në përbërjen e të cilit kishte anëtarë të Parlamentit nga pozita dhe opozita, përfaqësues të zyrës së Presidentit, nga Akademia, dhe përfaqësues të punëdhënësve. Megjithatë, përveç rolit mbikëqyrës, ky komision kishte rol kryesisht në dhënien e opinioneve dhe udhëzimeve lidhur me procesin negociues. Komisioni kombëtar përbëhej nga anëtarët e Parlamentit, të cilët ishin në pozitë dhe opozitë, përfaqësuesi i zyrës së Presidentit, komuniteti akademik dhe përfaqësuesit e punëdhënësve. Kurse komision udhëhiqej nga opozita me zëvendës nga pozita ose koalicioni qeverisës. Shembulli i Kroacisë e ka treguar qartë rolin që ka gjithëpërfshirja në procesin e anëtarësimit në BE dhe sidomos në procesin negociator. Një rëndësi të veçantë e ka përfshirja e partive politike opozitare dhe institucioneve tjera. Ndërtimi i konsensusit nacional është element kryesor i zhvillimit të procesit të anëtarësimit të cilitdo vend në BE. Sfidat kryesore të Kroacisë në procesin e anëtarësimit kanë qenë përmbushja me sukses e angazhimeve të BE-së dhe arritja e progresit në kuadër të Procesit të Stabilizim- Asociimit. Bashkëpunimi rajonal, dhe në veçanti bashkëpunimi me Gjykatën Ndërkombëtare Penale për ish-jugosllavi ka qenë njëra ndër sfidat e Kroacisë, duke mos i 135 Shih: Declaration on the Fundamental Principles of Negotiation on Full Membership of the Republic of Croatia in the European Union (19 January 2005). Croatian Parliament, Class: /05-01/06, Zagreb, 19 January Për më shumë shih web-faqen zyrtare të Parlamentit të Kroacisë: 56

57 anashkaluar çështjet tjera, siç janë përafrimi i legjislacionit 137, procesi i pajtimit pas konfliktit dhe zgjidhja e çështjes së pakicave, si dhe zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik dhe social. Gjithashtu, një element tjetër i suksesshëm, që duhet përmendur në rastin e anëtarësimit të Kroacisë, është funksionimi i pjesës së Ekzekutivit. Kombinimi i aspekteve politike dhe ligjore ka ndikuar në arritjen e rezultateve, kryesisht duke i përdorur mekanizmat tjerë, siç janë: planifikimi strategjik, koordinimi, administrata efikase dhe kompetente, dokumentacioni dhe udhëheqja e strukturuar mirë e procedurave. 138 Me gjithë suksesin e Kroacisë, të finalizuar me anëtarësim në BE, ende mbetet të shihet suksesi i vendeve tjera të Ballkanit Perëndimor, të cilat do të ndikojnë në zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik dhe të sigurisë në rajon. Megjithatë, integrimi i plotë evropian i rajonit siguron një zhvillim të qëndrueshëm dhe stabil me impakt, jo vetëm rajonal, por edhe ndërkombëtar. 137 Kroacia gjatë kësaj periudhe është dashur që të bëjë ndryshimet kryesore të legjislacionit në fushat si: konkurrenca, sektori i energjisë, mediave, ndihmës shtetërore, çështjen e kompanive, të azilit, për të huajt, të drejtat e pronës intelektuale, prokurimin publik, procesin e Bolonjës, etj. 138 Në seminarin e mbajtur nga DCAF (Democratic Control of Armed Force - Kontrolli Demokratik i Forcave të Armatosura), prezantuar nga përfaqësues të Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Integrim Evropian: Kërkesat për hyrje në BE - eksperienca nga Kroacia, më 7-10 qershor 2011, në Zagreb, Kroaci. 57

58 KREU II SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËDIMOR Studimet e ndryshme për Zgjerimin e BE-së kanë treguar se procesi i integrimit evropian kohët e fundit është vështirësuar. Rritja e shpejtë e numrit të shteteve anëtare ka ndikuar në pasigurinë e brendshme të tyre, si dhe në rritjen e skepticizmit për zgjerim të mëtutjeshëm. Ky skepticizëm është rritur akoma pas rezultatit të referendumit në Britani të Madhe për daljen e saj nga BE-ja. Sipas Lee Miles, BE-ja përballët me sfida të ndryshme që kryesisht kanë të bëjnë me përcaktimin e së ardhmes së saj, si rezultat i rritjes së numrit të shteteve anëtare me vende të reja. Zgjerimet në vitin 2004 dhe 2007 e kanë dhënë efektin e tyre për shkak të ndikimit kryesisht në konfigurimin e politikës së jashtme të përbashkët dhe ndikimit të saj. 139 Në Traktatin e Bashkimit Evropian është paraparë dalja e mundshme e ndonjë shteti anëtar nga ky bashkim. 140 Pra, është hera e parë që BE-ja parasheh edhe shkëputjen e mundshme të shteteve anëtare. E rëndësishme e procesit të daljes ose shkëputjes janë dy elemente kryesore që e karakterizojnë këtë proces, si: procesi i negociatave dhe përcaktimi i marrëdhënieve ndërmjet tij dhe BE-së. Britania e Madhe është vendi i parë që e ka filluar zyrtarisht procesin e negociatave për dalje në BE-ja. Viti 2016 për një kohë të gjatë do të njihet në historinë e procesit të integrimit evropian si vit debatesh për ekzistimin e BE-së. Kriza ekonomike që i kishte goditur disa nga shtetet anëtare të BE-së dhe migrimi kanë ndikuar në rritjen e debateve rreth funksionimit të BE-së, debate këto në të cilat ishte përfshirë edhe Lee Miles 141. Në realitet, dalja ose shkëputja e shteteve anëtare të BE-së është menduar të bëhet më shumë për shkak të shkeljeve të mundshme të rregullave të këtij Bashkimi, dhe sidomos nga shtetet, të cilat nuk i zbatojnë rregullat e përbashkëta të saj. Mirëpo, sfiduesit kryesorë janë shtetet e mëdha, ose me ndikim në kuadër të BE-së. Në përgjithësi, çdo ndryshim i kursit të integrimit evropian do të ketë ndikim në marrëdhëniet ndërkombëtare, ndërsa këto ndryshime më së shumti do të ndikojnë te vendet e Ballkanit Perëndimor. Arsye kryesore e ndikimit është ekspozimi i interesave të ndryshme gjeopolitike që e përcjellin këtë rajon tash dhe një kohë të gjatë. Përveç 139 M. Dougan and S. Currie, 50 Years of the European Treaties, Looking Back and Thinking Forward, Lee Miles, Oxford and portland, Oregon, 2009, fq Versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë. Shih Nenin 50 të Traktatit të Bashkimit Evropian. 141 Ka theksuar katër elemente sfiduese, të cilat zhvilloheshin në kuadër të BE-së, si: E para, debatet e vazhdueshme për të ardhmen reformuese të BE-së, të cilat kulmuan me Traktatin e Lisbonës, që shihet si progres për të ecur përpara, kryesisht në marrëdhëniet e jashtme portofole, institucionet dhe instrumentet. E dyta, diskutimet për zgjerimet e mundshme dhe tretjet nga zgjerimet e mëhershme të viteve 2004 dhe E treta, diskutimet gjithnjë në rritje të ambicieve për zgjerimin e politikave të jashtme. Krijimi i politikave të fqinjësisë evropiane (ENP). Dhe e katërta, implikimet e jashtme të politikave ekzistuese integruese, siç është Bashkimit Ekonomik dhe Monetar, pasojë e së cilës është rritja e ekonomisë së jashtme dhe marrëdhëniet e BE-së në arenën globale. 58

59 interesave të ndryshme gjeopolitike, këto vende kanë edhe disa karakteristika të veçanta historike, kulturore, fetare etj., të cilat e bëjnë edhe më të veçantë se rajonet tjera të Evropës. Ndërsa çdo ndërprerje e procesit të anëtarësimit në BE për këto vende do të ndikojë në rritjen e nacionalizimit të brendshëm për shkak të ndikimeve nga jashtë. Ky rajon është ende i brishtë për shkak të së kaluarës së tij të hidhur. Çështjet e zhvillimeve ekonomike dhe tregtare janë elementet kryesore të ndikimit në Zgjerimin e BE-së. Heqja e barrierave tregtare dhe krijimi i një tregu të përbashkët ose unik ka ndikuar në rritjen e kërkesave për thellimin e integrimit. Rezultatet e shkëmbimit tregtar dhe ekonomik të brendshëm kanë reflektuar domosdoshmërisht në rritjen e BPV-së, rritjen tregtare dhe në investimet direkte. 142 Në përgjithësi, ky proces i anëtarësimit i ka pasur dy lloje të ndikimit, i pari është ndikimi përbrenda bllokut (Bashkimit), dhe i dyti është ndikimi te shteti i ri anëtar, ose i sapo anëtarësuar. Ndikimi në bllok e ka pasur një rezultat absolutisht të madh me heqjen e shumë kufizimeve përbrenda vetë Bashkimit, ndërsa sa i përket ndikimit të shtetit anëtar i ri ose i anëtarësuar, ai merr të gjitha benefitet e mundshme me rastin e anëtarësimit, pastaj reflektimi i tij në kuadër të shteteve anëtare, rregullimi dhe funksionimi i brendshëm politik dhe ekonomik, si dhe determinimi i pozitës së tij në nivel ndërkombëtar dhe rajonal. Në bazë të Traktatit për Bashkimin Evropian 143, çdo shteti në Evropë i lejohet të synojë procesin e anëtarësimit në BE. Mirëpo, elementi kryesor për ta fituar statusin e vendit serioz për anëtarësim është plotësimi i kritereve për anëtarësim, ose të njohura ndryshe si Kriteret e Kopenhagës të vitit Këto kritere, edhe pse janë kushtet kryesore, të cilat duhet përmbushur për t u bërë shtet anëtar i BE-së, për vendet e Ballkanit Perëndimor, përveç tyre, u janë kërkuar t i përmbushin edhe disa të tjera shtesë. Kryesisht përmbushja e kritereve të cilat kanë dalë nga Procesi i Stabilizim-Asociimit. Nga ky proces, pra Procesi i Stabilizim-Asociimit ka mbetur e pa përfshirë Sllovenia, e cila BE-së iu bashkua në vitin 2004 së bashku me një numër të madh të shteteve të Evropës. Kroacia është vendi i vetëm që brenda një periudhe dhjetëvjeçare iu bashkua shteteve tjera anëtare të BE-së, përkatësisht në vitin Në bazë të një dokumenti të lëshuar nga Komisioni Evropian: Sqarimi - Zgjerimi i vlerave dhe standardeve evropiane ne më shumë vende, i cili sqaron se zgjerimi krijon zhvillim, me ç rast krijimi i tregut të brendshëm nga zgjerimi, duke krahasuar dy vite, 2004 dhe 2013, ka dhënë disa rezultate konkrete pozitive, si: BPV i 12 vendeve të reja të BE-së që u anëtarësuan në vitet 2004 dhe 2007, në vitin 2004 (577 miliardë euro), ndërsa në vitin 2013 (1 026 miliardë euro), ose + 77%. BPV e 15 vendeve të vjetra të BE-së, të cilat ishin anëtare të BE-së para vitit 2004, viti 2004 ( miliardë euro), ndërsa në vitin 2013 ( miliardë euro) +19%. Tregtia e zhvilluar ndërmjet vendeve të reja dhe të vjetra të BE-së është: në vitin 2004 (162 miliardë euro), në vitin 2013 (300 miliardë euro) ose +185%. Ndërsa investimet direkte në vitin 2004 (173 miliardë euro), kurse në vitin 2013 (564 miliardë euro), ose +326%, fq Traktati për Bashkimin Evropian, neni 49, sipas të cilit thuhet se çdo vend në Evropë mund të aplikojë për t u bërë anëtar i BE-së nëse i respekton vlerat demokratike dhe i promovon ato. Shih versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë. 144 Kroacia u bë shtet anëtar i BE-së më 1 korrik 2013, i cili njihej edhe si vendi i 28-të i saj. 59

60 2.1. Bashkëpunimi regjional dhe reformat e përgjithshme Komisioni Evropian nëpërmjet Strategjisë së Zgjerimit ka ritheksuar se vendet e Ballkanit Perëndimor, nëse dëshirojnë të bëhen pjesë e Zgjerimit të BE-së, duhet t i plotësojnë disa parime në kuadër të zbatimit të reformave, siç janë: sundimi i ligjit (reformat e nevojshme gjyqësore dhe trajtimi efikas i luftimit të krimit të organizuar dhe korrupsionit), të drejtat themelore, forcimi i institucioneve demokratike dhe të administratës publike, zhvillimi ekonomik dhe konkurrenca. Me qëllim të përmbushjes së këtyre kritereve, kriteret e lartpërmendura duhet të bëhen prioritet i qartë afatmesëm i realizimit të tyre (afërsisht në tri ose katër vjet). Ky sugjerim ka ngjashmëri me Partneritetin Evropian të viteve Sikur që BE-ja, edhe nëpërmjet kësaj strategjie për Zgjerim 146 vazhdimisht e ka bërë të qartë se përmbushja e kritereve për anëtarësim është e varur nga angazhimi dhe reflektimi i këtyre vendeve për përshpejtimin e reformave të caktuara, në veçanti: - Sundimi i ligjit: institucionet e BE-së sundimin ose zbatimin e ligjit e konsiderojnë si një vlerë kryesore të tyre dhe esenciale për veprim në proces. Sundimi i ligjit është një kërkesë e vazhdueshme që bëhet nga BE-ja ndaj vendet në tranzicion, si dhe vendet të cilat janë pjesë e procesit të integrimit evropian. Zakonisht vendet të cilat kanë probleme me zbatimin e ligjit kanë ngecur në zhvillimin ekonomik dhe përballen me papunësinë. Inkurajimi bëhet jo vetëm për transformimin e këtyre vendeve në vende demokratike, por edhe për shkak të zhvillimit ekonomik. - Të drejtat themelore: një rëndësi e veçantë gjithashtu u kushtohet lirive dhe të drejtave themelore të njeriut. Shpeshherë vendet në tranzicion janë akuzuar se nuk i respektojnë ashtu siç duhet të drejtat themelore, të cilat janë të sanksionuara edhe me marrëveshje ose traktate ndërkombëtare, siç është edhe Karta e të Drejtave Themelore e Bashkimit Evropian 147. Në rastin e vendeve të Ballkanit Perëndimor, të drejtat themelore të njeriut sipas BE-së janë të sanksionuara me legjislacionin vendor të këtyre shteteve, mirëpo ato shpeshherë nuk zbatohen. Në veçanti, shqetësimin më të madh e kanë te liria e shprehjes dhe medieve Konkurrenca dhe zhvillimi ekonomik: shtetet anëtare të BE-së, përveç zbatimit të rregullave të përbashkëta, gjithashtu duhet ta zhvillojnë një konkurrencë të lirë ndërmjet tyre, në kuadër të tregut të përbashkët ekonomik. Vendet të cilat nuk kanë një bashkëpunim të mirëfilltë rajonal janë të pritura që të ndikojnë në ekonomitë e tyre dhe ta prishin konkurrencën për shkak të subvencioneve ose 145 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, EU Enlargement Strategy, Brussels, Ibid. 147 Shih versionin e konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë. 148 Ibid, fq

61 formave tjera të mundshme të ndikimit. Zhvillimi ekonomik i këtyre vendeve është inkurajuar të bëhet paralelisht duke stimuluar dhe mos e prishur konkurrencën e lirë. Sipas parimeve të vetë BE-së, është e ndaluar ndihma e dhënë nga shteti që për pasojë ka prishjen e konkurrencës ose bën shtrembërimin e saj nëpërmjet favorizimeve të caktuara. 149 Vendet e Ballkanit Perëndimor që nga fillimi i Procesit të Stabilizim-Asociimit janë përballur me një zhvillim të ngadalshëm ekonomik dhe me një numër të madh të të papunësuarve. 150 Këto vende janë ende larg plotësimit të kritereve të konvergjencës 151, edhe pse dy prej tyre e shfrytëzojnë euron si valutë kombëtare, siç janë Kosova dhe Mali i Zi. - Funksionimi i institucioneve demokratike: funksionimi i institucioneve demokratike dhe stabiliteti i tyre mbetet një nga adresimet kryesore të BE-së drejt këtyre vendeve. Shpeshherë institucionet e këtyre vendeve janë kritikuar në mungesë të institucioneve, ose për shkak të brishtësisë së tyre. Krijimi i institucioneve të reja demokratike dhe transferimi i pushteteve, si dhe ndërtimi i një kulture politike të kompromisit ende ka probleme të theksuara në disa nga vendet e Ballkanit Perëndimor sipas BE-së, siç është rasti i Maqedonisë, Shqipërisë, Kosovës dhe Malit të Zi. 152 Bojkoti i shpeshtë parlamentar 153 dhe zvarritjet për krijimin e institucioneve të reja pas rezultatit të zgjedhjeve në Kosovë është një shembull tipik. Funksionimi i institucioneve demokratike gjithashtu varet nga organizimi i zgjedhjeve të lira dhe të drejta. Vendet e rajonit shpeshherë janë kritikuar, sepse zgjedhjet shpeshherë i shohin si një mundësi për ta marrë kontrollin politik ndaj institucioneve shtetërore. 149 Versioni i konsoliduar i Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Evropian, Pjesa e tretë: Politikat e Bashkimit dhe Veprimet e Brendshme - Titulli VII: Rregullat e përbashkëta për konkurrencë, tatime dhe përafrim të ligjeve - Kapitulli 1: Rregullat për konkurrencë - Seksioni 2: neni 107 (ish-neni 87 TKE), Gazeta Zyrtare 115, P Në bazë të `Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, EU Enlargement Strategy, Brussels, 2015`, vendet e Ballkanit Perëndimor deri në vitin 2015 kanë pasur një rritje ekonomike mesatare prej 2,5%, kurse numri i të papunësuarve është rreth 22%, i shprehur kryesisht te të rinjtë dhe gjinia femërore. 151 Kriteret e Konvergjencës janë vendosur nga Bashkimi Evropian në Traktatin e Mastrihtit, përkatësisht ekzistojnë dy lloje kriteresh: monetare dhe fiskale. Monetare - inflacioni nuk mund të jetë më shumë se 1,5% e tri vendeve me inflacionin më të ulët ose stabile, pastaj kamatat afatgjate nuk mund të jenë më të mëdha se 2,5% (oserata e interesit nuk duhet të jetë më shumë se 2 % më e lartë sesa qëndron në vendet tjera), dhe stabiliteti në kursin e këmbimit (margjinat luhatëse duhet të jenë ± 15%), Fiskale - deficiti nuk duhet të kalojë 3% të GDP (ose BPV - Bruto Produktit Vendor), borxhi i jashtëm nuk duhet të kalojë 60% të GDP. Shih: Versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë. Protokolli numër 13 për Kriteret e Konvergjencës, fq Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, EU Enlargement Strategy, Brussels, 2015, fq Për shkak të bojkotit parlamentar, vendi ka shkuar disa herë në zgjedhje të parakohshme, siç është viti 2010, pastaj vitet 2014 dhe

62 - Reformat në administratën publike: është një nga kriteret kryesore për anëtarësim, sepse administrata është institucioni kryesor që i zbaton obligimet e vendit si një shtet anëtar i mundshëm i BE-së. Pra, përveç arritjes së marrëveshjeve 154, zbatimi i tyre është një ndër kushtet themelore të jetësimit. Reformat në administratën publike janë kërkesë e vazhdueshme për ngritjen profesionale dhe depolitizimin e saj. Këto reforma ndikojnë drejtpërdrejt në përmirësimin e shërbimeve, si dhe në përmirësimin e mirëqenies së qytetarëve. Shpeshherë vendet e këtij rajoni janë kritikuar për mungesë të ndërlidhjes së pushtetit qendror me atë lokal. Ky zinxhir i funksionimit është i rëndësishëm, sidomos për zbatimin e rregullave të BE-së. - Shoqëria civile: është gjithashtu një ndër elementet kryesore që ndikon në një funksionim më të mirë të shtetit demokratik nëpërmjet rritjes së përgjegjësisë politike sa i përket realizimit të reformave lidhur me procesin e anëtarësimit. BEja ndikon te vendet në procesin e anëtarësimit që të krijojnë mundësi ligjore dhe hapësirë vepruese për zhvillimin e shoqërisë civile. Rezultatet e zgjedhjeve për Parlamentin Evropian në vitin 2014 dhe formimi i Komisionit Evropian kanë ndikuar në disa ndryshime në politikën e Zgjerimit të BE-së. Kjo periudhë e ka ndalur përkohësisht procesin e pranimit të shteteve të reja dhe ka ndikuar në rritjen e skepticizmit evropian. Kurse ky kurs i politikës së BE-së ka ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë të vendet e Ballkanit Perëndimor. Mirëpo, arsyetimi nga institucionet e BEsë për ndërprerjen e Zgjerimit kryesisht ka qenë mungesa e një përgatitjeje për anëtarësimin e vendeve të reja, sipas së cilës Komisioni i ri Evropian duhet të ketë më shumë kujdes ndaj vendeve kandidate lidhur me përmbushjen e kritereve për anëtarësim. Kjo do të thotë se nga Komisioni Evropian është kërkuar që të ketë ashpërsi ose këmbëngulje në kërkesat për përmbushjen e kritereve dhe reformave nga shtetet që duan të bëhen anëtare. Vendet e Ballkanit Perëndimor kryesisht kanë përdorur disa instrumente 155 kryesore në procesin e anëtarësimit në BE, siç janë: - Procesi i Stabilizim-Asociimit, - Procesi i anëtarësimit, - Bashkëpunimi rajonal dhe - Lëvizja e lirë e qytetarëve (pa viza). Nënshkruese të MSA-së janë të gjitha vendet e këtij rajoni, si: Kroacia, Maqedonia, Shqipëria, Mali i Zi, Serbia, Bosnjë-Hercegovina dhe Kosova. Ndërsa shteti i vetëm që e ka përfunduar procesin e anëtarësimit është Kroacia, kurse Kosova është vendi i fundit që 154 Siç është MSA-ja dhe marrëveshjet tjera, të cilat BE-ja i lidh me vendet e Ballkanit Perëndimor, administrata publike është ajo që drejtpërdrejt do të bëjë zbatimin e tyre. 155 Shih: André De Munter, European Parliament, At your servile, Fact Sheets on the European Union, the Western Balkans, Për më shumë shih ueb-faqen e Parlamentit Evropian, si: 62

63 ende nuk ka përfituar nga procesi i lëvizjes së lirë të qytetarëve (pa viza), të paktën deri në vitin Mirëpo, rruga e procesit të anëtarësimit akoma mbetet njëra ndër sfidat kryesore të këtyre vendeve në të ardhmen. Bashkëpunimi regjional dhe ndërfqinjësor Vendet e Ballkanit Perëndimor, përveç transformimit të tyre në shtete demokratike dhe liberale, për dallim nga vendet tjera në Evropë, ato janë përballur edhe me disa probleme të ndryshme, të ndikuara nga faktorë të jashtëm. Një ndër problemet apo sfidat kryesore janë problemet ndërmjet tyre, siç është ndërtimi i raporteve të mira ndërfqinjësore dhe ndëretnike, si dhe krijimi i një klime gjithëpërfshirëse bashkëpunuese. Një ndër problemet kryesore ose shkaktare e tyre është Serbia për shkak të influencës dhe lidhjeve historike me Rusinë. Në veçanti, pengesën kryesore të ndërtimit të raporteve gjithëpërfshirëse në rajon, Serbia është duke vazhduar ta bëjë për shkak të refuzimit të pranimit të Kosovës si palë e barabartë me vendet tjera. 156 Kosova nuk është çështja e vetme që serbët shfaqin problem në rajon, por janë edhe vendet tjera, siç është Bosnjë-Hercegovina (për shkak të Republikës Serbe), Kroacia etj. Ky problem i shkaktuar nga Serbia është shndërruar në problem ndërkombëtar. 157 Ngjarjet e ndryshme, të zhvilluara në kuadër të BE-së për funksionimin e saj në të ardhmen pas vendimit për shkëputje të Britanisë së Madhe, kanë ndikuar në uljen e ritmit të procesit të integrimit të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Bashkëpunimi dhe integrimi rajonal vazhdimisht janë mbështetur dhe inkurajuar nga BE-ja, me qëllim të zhvillimit të përbashkët dhe përgatitjes për anëtarësim. Kurse për arritjen e këtij qëllimi janë aplikuar disa instrumente specifike 158 për kapërcimin e sfidave të përbashkëta, si: - Bashkëpunimi tregtar, - Bashkëpunimi ndërkufitar, - Transporti, - Energjia, - Luftimi i krimit të organizuar dhe korrupsionit, - Migrimit ilegal, - Edukimi etj. 156 Kosova është penguar të bëhet pjesë e shumë organizatave rajonale dhe ndërkombëtare nga Serbia, organizata të tilla si: OKB, UNESCO, Këshilli i Evropës, NCP, COSAP, Interpol, etj. 157 Dislokimi i misioneve të OKB-së, siç janë: United Nations Protection Force - UNPROFOR ( ), United Nations Confidence Restoration Operation UNCRO ( ), United Nations Mission in Bosnia and Herzegovina - UNMIBH ( ), United Nations Preventive Deployment Force UNPREDEP ( ), United Nations Transitional Authority in Easter Slavonia, Baranja and Western Sirmium - UNTAES ( ), United Nations Mission of Observers in Prevlaka - UNMOP ( ), United Nations Civilian Police Support Group - UNPSG (1998-), United Nations Interim Administration Mission in Kosovo - UNMIK (1999-). Për më shumë, shih: Lista e misioneve paqeruajtëse të OKB-së në Evropë. 158 Instrumentet e ndihmës financiare ose IPA fondet, si dhe fondet e mëhershme të dedikuara për vendet kandidate për anëtarësim, ose me statusin e kandidatit potencial. 63

64 a) Bashkëpunimi tregtar - Hapja e ekonomisë ose ekonomia e tregut nënkupton heqjen e kufizimeve tregtare ndërmjet dy e më shumë vendeve dhe zhvillimin e marrëdhënieve tregtare ndërmjet tyre. Këto vende e zhvillojnë tregtinë e lirë kryesisht në kuadër të CEFTA-s. Kjo organizatë tregtare është formuar për lehtësimin e procesit të anëtarësimit në BE. Bashkëpunimi tregtar është krijuar për ta evituar çdo trajtim të diferencuar nëpërmjet vendosjes së parimeve të përgjithshme, të unifikuara përbrenda një grupi vendesh, ashtu siç e kanë thënë Alexander Keck dhe Patrick Low në lidhje me çështjen e trajtimit të veçantë dhe të diferencuar në kuadër të Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT). 159 Ky bashkëpunim rajonal është promovim i vazhdueshëm i BE-së dhe politikës së saj. Evitimi i barrierave tregtare dhe lëvizja e lirë në Evropë është qëllimi kryesor i saj. Mirëpo, bashkëpunimi tregtar i vendeve të Ballkanit Perëndimor do të varet nga krijimi i strukturave organizative dhe veprimi i tyre. Sipas Katarzyna Gajewska, këto struktura dhe veprime e tregojnë jetëgjatësinë e bashkëpunimit. 160 Ky autor, në përgjithësi, e ka analizuar çështjen e ndërveprimit dhe të veprimit, të cilin e ka cilësuar si një mekanizëm që shpie në transformim, me gjithë ekzistimin e dallimeve të mundshme. 161 Ekzistojnë dy arsye kryesore në kuadër të ndërveprimit dhe veprimit, sipas Katarzyna Gajewska, e ato janë: krijimi i një rituali drejt një identiteti në formim, si dhe procesi i të mësuarit për shkak të ndërveprimit. Prandaj, mund të thuhet se esenciale e këtij bashkëpunimi tregtar ndërmjet këtyre vendeve është krijimi i ndërveprimit dhe veprimit të tyre, si për ndërtimin e një identiteti të tyre bashkëpunues tregtar, si dhe të mësuarit nga bashkëpunimi. Integrimi i kufizuar tregtar i vendeve të Ballkanit Perëndimor është rezultat i disa problemeve të përgjithshme, të cilat ekzistojnë në kuadër të këtyre shteteve, siç është mungesa e kornizës qeverisëse të korporatave, zhvillimi i tregtisë së vogël në vend dhe fragmentimi i saj, privatizimi i pjesshëm etj. 162 b) Bashkëpunimi ndërkufitar - Bashkëpunimi tregtar shpeshherë ka sjellë në bashkëpunim ndërkufitar, por jo domosdoshmërisht e nënkupton të njëjtën gjë. Bashkëpunimi ndërkufitar është njëra nga sfidat kryesore që i përcjell në përgjithësi vendet e këtij rajoni. Në bazë të disa përkufizimeve teorike, me bashkëpunim ndërkufitar është kuptuar aftësia e vendeve sovrane për t i mënjanuar dallimet ligjore, administrative, 159 Simon J. Evenett dhe Bernard M. Hoekman, Economic Development and Multilateral Trade Cooperation, published by: Palgrave Macmillan and the World Bank, 2006, fq Katarzyna Gajewska, Transnational Labour Solidarity, Mechanisms of commitment to cooperation with the European trade union movement, Routledge, London and New York, 2009, fq Ibid, fq: Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee on the Regions, 2016 Communication on EU Enlargement Policy, Brussels, , COM (2016) 715 final, fq.7. 64

65 ekonomike dhe të tjera. 163 Me qëllim të zhvillimit të bashkëpunimit ndërkufitar, dy vende ose dy pjesët e kufirit të vendeve sovrane pjesërisht duhet sakrifikuar autonominë e tyre për të vepruar në mënyrë pragmatike me qëllim të bashkëpunimit ekonomik, social ose kulturor. 164 Bashkëpunimi ndërkufitar në aspektin teorik është kuptuar në dy dimensione kryesore, siç janë dimensioni i jashtëm dhe dimension i brendshëm (brenda dhe jashtë zonës kufitare) 165. BE-ja, nëpërmjet projekteve të ndihmës financiare të IPA-s, e ka zhvilluar një politikë mbështetëse për vendet e Ballkanit Perëndimor në kuadër të inkurajimit për rritjen e bashkëpunim ndërkufitar ndërmjet tyre. Qëllimi i këtij bashkëpunimi është evitimi i dallimeve ndërmjet tyre dhe zhvillimi rajonal. Ky bashkëpunim ka ndikim të drejtpërdrejtë jo vetëm te vendet e këtij rajoni, por edhe te shtetet anëtare të BE-së, për shkak të luftimit të trafikimit, krimit të organizuar, dhe të gjitha dukurive tjera negative me impakt rajonal, siç janë migrimi ilegal, kontrabanda, trafikimi etj. Sipas një studimi, thuhet se për ironi kultura është një ndër hapësirat që ka mbetur jashtë përfshirjes nga përfillja e analizës dhe krahasimit nëpërmjet bashkëpunimit ndërkufitar. 166 Prandaj, bashkëpunimi ndërkufitar ka karakter shumëdimensional dhe mundëson ofrimin e mirë të zhvillimit të analizave dhe krahasimin në shumë fusha të ndryshme. Ky rajon, pavarësisht ndihmës së madhe financiare që ka marrë nga Perëndimi, nuk ka arritur ta krijojë një vizion të përbashkët politik në mes të elitave dhe shoqërisë civile për të bërë reforma që e sigurojnë një transformim të shpejtë të tyre. 167 Me përkrahjen e BE-së, vendet e këtij rajoni e kanë krijuar një menaxhim të integruar kufitar si rezultat i këtij bashkëpunimi ndërkufitar, kryesisht ndërmjet institucioneve, siç janë policia kufitare, doganat dhe agjencitë e ushqimit dhe të veterinarisë. c) Transporti - Takimi i BE-së me vendet e Ballkanit Perëndimor, i mbajtur në vitin 2014, i njohur ndryshe dhe si Procesi i Berlinit, ka sjellë një dinamikë tjetër të bashkëpunimit në disa fusha të ndryshme, duke përfshirë edhe fushën e transportit. BE-ja i ka inkurajuar lidhjet e transportit të këtyre vendeve në regjion dhe më gjerë. Sipas Bodan Mieczowski, zhvillimi i transportit në Evropën Lindore e ka shtrirë ndikimin e tij në zhvillimin ekonomik, mirëqenien e njerëzve, ndikimet politike dhe marrëdhëniet ndërkombëtare, në përgjithësi. 168 Gjithashtu, interesi kryesor i zhvillimit të transportit në 163 Alberto Gasparini, & Daniele Del Bianco, Strategies and Euroregions for Cross-Border Co-operation in Balkan and Danube European Countries, An analysis of Strengths, Weaknesses, Opportunities and Threats, Institute of International Sociology of Gorizia (ISIG), 2011, fq Ibid. 165 Sidomos sa i përket bashkëpunimit të jashtëm që kanë të bëjë me zhvillimin e tyre si rezultat i bashkëpunimit kryesisht në një zonë ndërkufitare. Ibid, fq: James Anderson, Liam O`Dowd & Thomas M. Wilson, Culture and Cooperation in Europe s Borderlands, Rodopi, Amsterdam, New York 2003, fq Heather A. Conley and David L. Phillips, Cross-Border Cooperation in the Western Balkans: A Driver of Reform?, Center for Strategic & International Studies CSIS, Europe Program, Washington, , fq Zhvillimi i përbashkët i rajonit (Evropës Lindore) është i mundur me shtrirjen e transportit, që është faktori kryesor dhe përcaktues i zhvillimit. Kurse me lidhjet në transport ndikim të veçantë do të kenë 65

66 Ballkan është rritja e bashkëpunimit ndërmjet vendeve në rajon me shtetet anëtare të BEsë. Krijimi i infrastrukturës së transportit nga BE-ja është parë si mundësi për krijimin e rrjetit rrugor evropian, shtrirjes së saj nga Perëndimi në Lindje dhe nga Veriu në Jug. Shtrirja gjithandej e transportit është një parakusht për zhvillimin e një tregu të përbashkët në kuadër të këtij Bashkimit. Komisioni Evropian e ka emëruar nga një koordinator për secilin nga nëntë rrjetet kryesore të korridoreve në Evropë, të cilët kanë për qëllim krijimin e një rrjeti bazë të korridoreve që do ta përfaqësojnë bazën e transportit gjithë-evropian (TEN-T), në përgjithësi 169. Sfidat kryesore të politikës në fushën e transportit përfshijnë transportin rrugor, hekurudhor, ajror, ujor dhe të kombinuar. Kurse qëllimi kryesor është përmirësimi i funksionimit të transportit sipas standardeve evropiane, jo vetën në nivel kombëtar, por edhe në nivel rajonal. Shtetet anëtare të BE-së janë të kufizuara me shumicën e vendeve të Ballkanit Perëndimor, ose transporti i tyre zhvillohet gjithashtu nëpër këto vende, prandaj është me rëndësi të veçantë që ky transport të integrohet dhe të zhvillohet sipas standardeve evropiane. Përveç lidhjeve në kuadër të objektivave strategjike, është përmirësimi i kualitetit të shërbimeve, siguria në komunikacion, mbrojtja e mjedisit, bashkëpunimi me organizatat e ndryshme në fushën e transportit. d) Energjia - Çështjet e energjisë në kuadër të BE-së janë të përfshira në Traktatin e Bashkimit Evropian dhe kryesisht në Traktatin e Komunitetit të Energjisë. Sipas traktatit, politika e BE-së për energjinë ka për qëllim të sigurojë funksionimin e tregut të energjisë, furnizimin me energji, rritjen, kursimin dhe ripërtëritjen e energjisë, si dhe promovimin e lidhjeve të rrjeteve energjetike. 170 Sikur transporti, edhe energjia është objektiv i politikës së BE-së për krijimin e aftësisë konkurruese, ndërlidhjen, zhvillimin e aftësive për burime të ripërtëritjes dhe rritjen e efiçiencës. Në Samitin e Vjenës, në vitin 2015, janë intensifikuar përpjekjet për zhvillimin e tregut rajonal të energjisë. Vendet të cilat janë pjesë e këtij samiti 171 janë zotuar që do ta realizojnë këtë treg të përbashkët rajonal, duke përfshirë: Shqipërinë, Maqedoninë, Bosnjë-Hercegovinën, Kosovën, Malin e Zi dhe Serbinë. Integrimi në tregun rajonal të energjisë është njëra ndër sfidat kryesore të këtyre vendeve. Përveç energjisë, objektiva strategjike janë krijimi dhe rritja e kapaciteteve në sistemet termike, zhvillimi i infrastrukturës së gazit natyror etj. Politikat e energjisë në tregtia, duke shënuar trendë pozitivë në aktivitetet politike dhe administrative të shteteve të rajonit. Shih: Bogdan Mieczkowski, East European Transport Regjions and Modes, Martinus Nijhoff Publishers, the Hahue, 1980, fq Për më shumë, shih web-faqen zyrtare të BE-së, Lëvizshmëria (qarkullimi) dhe Transporti, Infrastruktura - TEN-T Lidhjet në Evropë, si: Versioni i konsoliduar i Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Evropian, Titulli XXI, Energjetika, neni 194. Shih: Versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë, fq Shih Samiti i Vjenës, i mbajtur më 27 gusht 2015, në Vjenë. 66

67 kuadër të BE-së për Ballkanin janë determinuar nga Traktati i Komunitetit të Energjisë 172 për krijimin e rrjetit të energjisë, tregun e përbashkët energjetik, institucionet e komunitetit të energjisë, zbatimin e vendimeve dhe zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, si dhe zbatimin e acquis të BE-së për energjinë në të gjitha vendet aderuese të këtij traktati. 173 Ndërsa me vendim të Këshillit të Ministrave 2013/03/MC-EnC është vendosur kohëzgjatja e Traktatit të Komunitetit të Energjisë për një periudhë prej 10 vjetëve. 174 e) Luftimi i krimit të organizuar dhe korrupsionit - Bashkëpunimi rajonal në luftimin e krimeve të rënda dhe të organizuara është një parakusht për anëtarësim në BE. Ky bashkëpunim në fushën e punëve të brendshme dhe të drejtësisë të vendet rajonit ndihmon gjithashtu në zhvillimin dhe normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet tyre. Sipas David Beetham, vetë fjala krim i organizuar është problem në vetvete për shkak se këto dy fjalë e kundërshtojnë njëra-tjetrën. 175 Ky krim i organizuar, sipas tij, e ka sfiduar seriozisht funksionimin e demokracisë në shekullin XXI. Disa shtete janë duke e kaluar nëpër vështirësi të ndryshme tranzicionin e tyre në drejtim të demokracisë dhe ekonomisë së tregut. 176 Kjo është arsye kryesore e zgjatjes së tranzicionit të tyre edhe në vendet e Ballkanit Perëndimor. Krimi i organizuar dhe korrupsioni janë reflektim i stagnimit të zhvillimit të brendshëm, që reflekton edhe në stagnim rajonal. Prandaj, institucionet e BE-së në mënyrë të vazhdueshëm u kanë bërë thirrje këtyre vendeve që ta luftojnë efektshëm krimin e organizuar dhe korrupsionin nëpërmjet ndërtimit të një sistemi gjyqësor të pavarur dhe efikas. Në kuadër të bashkëpunimit rajonal, BE-ja i ka inkurajuar këto vende që të ndërveprojnë nëpërmjet agjencive dhe autoriteteve të tyre për zbatimin e ligjit, luftimin e krimit të organizuar dhe korrupsionit, nëpërmjet: krijimit të rrjeteve, ndihmës ligjore reciproke, transferit, ekstradimit, hetimeve të përbashkëta dhe programeve për mbrojtjen e dëshmitarëve. f) Migrimi ilegal - Çështja e migrimit ilegal në Evropë për një kohë të gjatë është bërë temë e rëndësishme si refleksion në stabilitetin dhe sigurinë në Evropë. Në përgjithësi, pozita gjeografike e Ballkanit ka ndikuar që destinacioni për kalim të emigrantëve që 172 Ky traktat është nënshkruar më 25 tetor 2005 dhe ka hyrë në fuqi më 1 korrik të vitit 2006 ndërmjet Komunitetit Evropian dhe vendeve, si: Shqipëria, Bullgaria, Bosnjë-Hercegovina, Kroacia, Maqedonia, Mali i Zi, Rumania, Serbia dhe Kosova (sipas Rezolutës 1244 të KS të OKB-së). Shih: The Energy Community Treaty, Official Journal of the European Union, L 198/18 EN, Ibid, Titulli II, (Neni 9). 174 Shih: Decision of the Ministerial Council of the Energy Community D/2013/03/MC-EnC, Official Journal of the European Union, L 320/ Kjo është një disiplinë e komplikuar dhe tërheqëse për studiuesit e ndryshëm. Ajo dallon si për nga përmbajtja e saj, vendi, rajoni, kultura dhe legjislacioni përkatës. Për më shumë, shih: David Beetham, Organized Crime and the Challenge to Democracy Edited by Felia Allum and Renate Siebert, Routledge ECPR, 2003, fq Ibid, fq

68 vinin nga Lindja e Mesme pas shpërthimit të luftës në Siri 177, të bëhet nëpërmjet vendeve të Ballkanit për të kaluar më pas në shtetet anëtare të BE-së. Përveç emigrantëve nga Lindja, vetë shtetet e Ballkanit Perëndimor shpeshherë kanë qenë çështje e diskutimeve të shteteve anëtare për lëvizje të parregullt dhe ilegale, ani pse të gjitha vendet e rajonit, përveç Kosovës, tashmë gëzojnë lëvizje të lirë pa viza në shtetet të cilat janë pjesë e Zonës Shëngen. Mirëpo, për shkak të disa masave të ndërmarra ndaj shkelësve me rastin e lëvizjes pa viza në Zonën Shëngen ka rënë kërkesa e tyre për azil dhe migrim ilegal të shtetasve të vendeve përfituese nga liberalizimi i vizave. Megjithatë, migrimi ilegal mbetet një problem në rritje që ka ndikuar në sigurinë e përbashkët të BE-së dhe më gjerë në Evropë. g) Edukimi - BE-ja, nëpërmjet Programit Erasmus Mundus, në vitin 2010 ka paraparë rreth 12,8 milionë euro për implementimin e tij, i cili promovon shkëmbimin e stafit akademik dhe të studentëve të të gjitha niveleve të edukimit. Ky program realizohet nëpërmjet Agjencisë Ekzekutive për Arsim, audiovizuel dhe kulturor (EACEA). Në veçanti, Komisioni Evropian e ka lansuar një program të skemës financiare për mbështetjen e aktiviteteve në fushën e arsimit, trajnimit, rinisë dhe sportit, nëpërmjet Programit Erasmus+ të BE-së. Grantet që përfitojnë vendet nga ky program bëhen në bazë të Rregullores (BE) nr. 1288/2013 të Parlamentit Evropian dhe Këshillit për krijimin e Programit Erasmus+ të Bashkimit për arsimin, trajnimin, rininë dhe sportin. 178 Ky program do të zbatohet për një periudhë kohore nga viti 2014 deri në vitin Çështja e edukimit, në përgjithësi, ka qenë një nga problemet kryesore të vendeve në tranzicion. Përmirësimi i politikave të edukimit është pasojë e rezultateve të ulëta në zhvillimin ekonomik, vështirësitë në tregun e punës dhe konkurrencën në rritje si rezultat i tregut në rritje. Sipas autorëve G. Brunello, P. Garibaldi dhe E. Wasmer, Evropa mund të forcojë kapacitete humane me qëllim të arritjes së aftësive konkurruese, duke ofruar dy perspektiva, siç është ajo e edukimit dhe ajo e trajnimeve. 179 Vendet e Ballkanit Perëndimor, përveç këtyre sfidave, përballen gjithashtu edhe me shumë probleme tjera, siç janë liria e medies, të drejtat e njeriut (kryesisht në aspektin e përkatësisë gjinore), të drejtat e minoriteteve etj. Ndërsa aspektet metodologjike dhe teknikat e ndryshme mbi të cilat bëhen studimet rreth vendeve kandidate dhe potenciale për anëtarësim, para së gjithash i kanë disa dallime për shkak të specifikave të tyre. Kurse 177 Lufta në Siri ka shpërthyer në vitin 2011, pas protestave ndaj regjimit shtetëror të Bashar Asadit, duke i shndërruar këto protesta në konfrontime në luftë të armatosur. 178 Shih: REGULATION (EU) No 1288/2013 OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 11 December 2013establishing `Erasmus+`: the Union programme for education, training, youth and sport and repealing Decisions No 1719/2006/EC, No 1720/2006/EC and 1298/2008/EC. 179 Giorgio Brunello, Pietro Garibaldi and Etienne Wasmer, Education and Training in Europe, OXFORD University Press, New York,

69 transformimi dhe zhvillimi gradual i tyre do të ndihmojë në stabilizim dhe integrim, ose drejt një evropianizimi horizontal 180 në të ardhmen Sfidat kryesore të vendeve të Ballkanit Perëndimor në procesin e anëtarësimit Paralajmërimet e BE-së kanë bërë të ditur se gjatë mandatit të Komisionit të Junkerit nuk do të ketë zgjerim me vende të reja anëtare, kurse gatishmëria për zgjerime të reja parashihet vetëm në mandatin e ardhshëm, ndërsa prioritet i BE-së, sipas presidentit Junker, mbetet zgjerimi me vendet kandidate, të cilët gjatë procesit negociator u japin prioritet çështjeve që kanë të bëjnë me sundimin e ligjit, drejtësinë dhe të drejtat themelore. 181 Në vazhdim janë paraqitur vendet e Ballkanit Perëndimor që janë pjesë e procesit të anëtarësimit në BE. Maqedonia Në vitin 2001, pas nënshkrimit të MSA-së dhe hyrjes në fuqi më 2004, Maqedonia (ose siç njihet zyrtarisht nga BE-ja si ish-republika Jugosllave e Maqedonisë) është bërë vendi i parë në Ballkanin Perëndimor që zyrtarisht e nis Procesin e Stabilizim-Asociimit. Mirëpo, për arsye se ky proces e ka kaluar periudhën e paraparë të zbatimit të saj 182, Maqedonia mund të konsiderohet si vend që ka ngecur në kuadër të procesit të anëtarësimit në BE edhe për faktin se zyrtarisht nga vitit 2005 është vend kandidat për anëtarësim. Ndër karakteristikat kryesore në procesin e anëtarësimit, Maqedoninë e determinojnë tri çështje specifike, siç janë: identiteti shtetëror, kombëtar (etnike) dhe fetar. Atakimi i identitetit shtetëror: Identiteti shtetëror në Maqedoni është atakuar nga dy drejtime të ndryshme: të jashtme dhe të brendshme. Kundërshtimet që bëhen nga jashtë janë kryesisht rezultat i kontestit të emrit nga Greqia, i cili e ka një peshë të dyfishtë në raport me Maqedoninë. E para, pasi një kontest i tillë bëhet nga vendet fqinja, siç është Greqia, dhe e dyta për shkak të pjesëmarrjes së saj në organizatat dhe mekanizmat e ndryshëm ndërkombëtarë, është shtet anëtar i BE-së, i NATO-s etj. Çështja e kontestit të emrit me Greqinë nuk i garanton Maqedonisë anëtarësimin në dy 180 Me `evropianizim horizontal` nënkuptohet një dinamikë e zhvillimit të procesit të zgjerimit evropian drejt vendeve të Ballkanit Perëndimor. Për më shumë, shih: Dorian Jano, The Europeanization of Western Balkans, A Fussy Set Qualitative Comparative Analysis of the New Potential EU Member States, VDM Verlag Dr. Müller, Saarbrücken 2010, fq: Deklarata e Presidentit të Komisionit Evropian më 13 shtator 2017, shih: European Commission, Western Balkans Enlargement: Common Destination, State of the Union 2017, 182 Realizimi i MSA-së është përcaktuar të jetë periudha prej 10 vjetëve, mirëpo nga viti 2004 dhe deri në vitin 2017 ajo është ende larg zbatimit të saj. ShihSTABILISATION AND ASSOCIATION AGREEMENT between the European Communities and their Member States, of the one part, and the former Yugoslav Republic of Macedonia, of the other part, (Article 5), fq

70 organizatat kryesore dhe më të rëndësishme në Evropës, në BE dhe në NATO 183. Në vitin 2008, Maqedonia i kishte përmbushur të gjitha kushtet për t iu bashkuar NATO-s. Kurse anëtarësimi u bë i pamundur për shkak të vendosjes së vetos në mënyrë të njëanshme nga Greqia për shkak të çështjes së emrit. 184 Kundërshtimi tjetër i identitetit shtetëror që buron nga brenda është rezultat i përplasjeve të dy komuniteteve, maqedonas dhe shqiptar, që janë komunitete dominuese në Maqedoni. Kundërshtimet e brendshme janë rezultat i refuzimit të kërkesës së komunitetit shqiptar për t u cilësuar si komunitet i barabartë shtetformues me komunitetin maqedonas. Kjo njohje kërkohet të bëhet me aktin më të lartë juridik dhe politik të shtetit, siç është Kushtetuta. Në rastin e mosnjohjes, shteti rrezikohet nga ndarja për shkak të ndasive ndërmjet shqiptarëve dhe maqedonasve. Kontestimi i identitetit kombëtar nga Bullgaria: Gjuha maqedonase ishte një problem për shkak të refuzimit të saj nga Bullgaria, kurse popullin maqedonas si komb nuk e ka pranuar për shkak të pretendimit se ky popull, para së gjithash, është popull bullgar. 185 Kurse, në anë tjetër, pretendimet e këtij vendi me popullsi që i përket kombit maqedonas gjithashtu janë kontestuar nga populli shqiptar që jeton në Maqedoni, si dhe kombi shqiptar, në përgjithësi, për shkakun e prejardhjes sllave dhe ndërlidhjes me bullgarë. Në aspektin e çështjes etnike, Maqedonia nuk ka arritur t i përmbushë plotësisht kriteret e BE-së që ndërlidhen me të drejtat e njeriut dhe respektimin e minoriteteve. Popullata në këtë vend, në përgjithësi, është e dominuar nga dy grupet më të mëdha, që janë maqedonasit dhe shqiptarët. Kurse grupet tjera etnike janë minoritare, siç janë: turqit, serbët, vllahët etj. Pra, në kontestimin e identitetit kombëtar ndikojnë dy faktorë të rëndësishëm, siç janë: identiteti maqedonas, i cili nuk korrespondon me popullatën e tanishme sllavo-ortodokse, e kontestuar nga shqiptarët, grekët, bullgarët dhe serbët, si dhe përbërja numerike e popullatës në këtë vend, pas së cilës populli shqiptar e përbën më shumë se një të tretën e saj me afërsisht gjysmën e territorit të Maqedonisë. Për shkak të mohimit të të drejtave të popullit shqiptar, Maqedonia në vitin 2001 është gjendur në një luftë ndëretnike, e cila përfundoi pas ndërhyrjes së faktorit ndërkombëtar (ShBA dhe BE) dhe arritjes së Marrëveshjes së Ohrit. Zbatimi i Marrëveshjes së Ohrit 186 dhe zgjidhja 183 Pas anëtarësimit në NATO të Malit të Zi, në vitin 2017, si vendi i 29-të, ka mbetur e hapur oferta e hapur për tri vende zyrtare kandidate, siç janë: Maqedonia, Bosnjë-Hercegovina dhe Gjeorgjia. Shih: Daniel Kochis and Luke Coffey, Issue Brief, Brussels Mini-Summit: Keeping NATO Enlargement on the Table, No. 4701, May 5, Në vitin 2011, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë kishte vendosur kundër Greqisë për shkak se përdorimi i vetos ishte në kundërshtim me marrëveshjen e përkohshme të vitit 1995, prapëseprapë Greqia vazhdoi edhe më tej bllokimin e anëtarësimit të Maqedonisë në NATO. Ibid, fq Carsten Wieland, One Macedonia With Three Faces: Domestic Debates and Nation Concepts, Journal Index: Intermarium, Në vitin 2001, në qytetin e Ohrit ishte nënshkruar një marrëveshje, e cila i dha fund konfliktit të armatosur ndërmjet shqiptarëve dhe maqedonasve. Kjo marrëveshje siguronte një qasje pozitive të të drejtave të shqiptarëve në Maqedoni, duke e shuar një konflikt dhe në të njëjtën kohë duke e ruajtur territorin dhe sovranitetin e saj. Edhe pse kishte kaluar një kohë e gjatë nga nënshkrimi i saj, ajo nuk është zbatuar në shumë segmente, të cilat shqiptarët kërkojnë vazhdimisht të implementohet. Për më shumë, shih: 70

71 e kontestuar e emrit me Greqinë 187 janë dy nga kërkesat, të cilat vazhdimisht do të kërkohen nga BE-ja për anëtarësimin e saj. Çështja e identitetit fetar: Identiteti fetar në Maqedoni paraqet një ndarje për shkak të përbërjes së saj në ortodokse, myslimane dhe katolike (në një pakicë). Kurse zbehja e identitetit fetar maqedonas kryesisht vjen nga Kisha Ortodokse Serbe. Gjithashtu supozohet se një numër relativisht i madh i popullatës në Perëndim ka prejardhje shqiptare. Në bazë të këtyre tri çështjeve, kultura e këtij vendi sot është një përzierje e kulturave të ndryshme të popujve në Ballkan. Maqedonia gjithashtu është në një proces të stagnimit në dy procese të rëndësishme, anëtarësimin në NATO dhe në BE. Pavarësisht rekomandimit të Komisionit Evropian në vitin 2009 për hapjen e negociatave për anëtarësim të Maqedonisë nga BEja, ajo nuk kishte lëvizur në procesin e anëtarësimit. 188 Përveç çështjes së problemit të emrit me Greqinë, Maqedonia është përballur gjithashtu me probleme të brendshme politike, krizë politike dhe përkeqësim të situatës në këtë vend. Këto janë disa nga arsyet e mos avancimit të agjendës së saj evropiane. Ku përveç situatës politike, e brishtë mbetet edhe ajo ndëretnike. 189 Në rastin e Maqedonisë, MSA-ja si një marrëveshje është ndarë në dy faza kryesore të zbatimit progresiv njëra pas tjetrës. 190 Komisioni Evropian në vitin 2010 kishte propozuar që të kalohet në fazën e dytë të zbatimit të MSA-së, ashtu siç ishte paraparë në këtë marrëveshje. 191 Ky vend kohët e fundit ka pasur paaftësi në parimin e demokracisë dhe sundimin e ligjit. Këtë e ka shoqëruar mungesa e kompromisit dhe kulturës politike. Situata politike dhe ndëretnike e brishtë ka ndikuar në përkeqësimin e gjendjes, në përgjithësi. Nga BE-ja në vazhdimësi është kritikuar menaxhimi i burimeve njerëzore. Mungesa e reformave në Blerim Reka, Dhjetë vjet nga Marrëveshja Kornizë e Ohrit. A funksionon Maqedonia si shtet multietnik?, Universiteti i Evropës Juglindore, Tetovë, Ngecja e Maqedonisë në procesin e anëtarësimit për shkak të mosmarrëveshjeve rreth emrit të saj me Greqinë, sipas së cilës është bërë për shkak të interesave dhe përvetësimit të një pjese të territorit dhe të trashëgimisë helene. Greqia e ka bllokuar anëtarësimin e Maqedonisë në NATO dhe në BE deri në një zgjidhje të emrit të saj. Për më shumë, shih: International Crisis Group (Working to Revent Conflict Worldwide), Emri i Maqedonisë: Zgjidhja e nyjës, Brifing për Politikë, Brifing për Evropë Nr. 52, Prishtinë/Bruksel, Maqedonia nga viti 2009 deri në vitin 2017 (të paktën) nuk kishte bërë as edhe një hap përpara në drejtim të anëtarësimit. Edhe pse rekomandimi i Komisionit Evropian ishte për fillimin e negociatave, ato nuk filluan. 189 European Commission (2016), The former Yugoslav Republic of Macedonia 2016 Report, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 2016 Communication on EU Enlargement Policy, COM (2016) 715 final, Brussels, , SWD(2016) 362 final, fq STABILISATION AND ASSOCIATION AGREEMENT between the European Communities and their Member States, of the one part, and the former Yugoslav Republic of Macedonia, of the other part, (Article 5), fq European Commission (2010), The former Yugoslav Republic of Macedonia 2010 Progress Report, Communication from the Commission to the European Parliament and the Council, SEC(2010) 1332, Brussels, 9 November 2010, fq

72 sistemin gjyqësor dhe luftimin e korrupsionit, e sidomos rastet e korrupsionit të lartë. 192 Ndër sfidat kryesore ekonomike mbetet konkurrenca e ulët e sektorit privat, ekonomia informate, rritja e borxhit publik etj. Këto kanë ndikuar në numrin e madh të të papunëve, kryesisht te të rinjtë. 193 Maqedonia është cilësuar si vend me përgatitje mesatare 194 për shumicën e fushave, siç janë konkurrenca, transporti dhe energjia. Një çështje tjetër e rëndësishme për këtë vend është harmonizimi dhe përafrimi i legjislacionit kombëtar me acquis të BE-së. Sipas disa të dhënave 195, pas hyrjes së MSAsë në fuqi janë transponuar mbi dispozita juridike të acquis me mbi 350 akte ligjore dhe mbi akte nënligjore. Ndërsa përkthimi i akteve juridike në gjuhën maqedonase është mbi 8 mijë, me rreth 87 mijë faqe tekst. Kurse ndërmjet viteve , Maqedonia ka përfituar nga programet financiare fonde të IPA-s në shumë prej 610 milionë euro. 196 Shqipëria Pas rënies së komunizmit në vitin 1991, Shqipëria u bë vendi i parë në rajon për një perspektivë të mundshme integruese në BE. Përderisa vendet tjera në këtë periudhë ishin të përfshira në një kaos për shkak të shpërbërjes së Jugosllavisë, rënia e komunizmit në Shqipëri dhe hapja drejt demokracisë dhe liberalizmit është parë si një triumf për shkak të transformimit të shpejtë të saj. 197 Mirëpo, ky transformim më vonë do ta vërtetojë mos efikasitetin e qëndrueshëm të tij (si rezultat ishin trazirat e vitit 1997). Megjithatë, Shqipëria e nis zyrtarisht procesin e anëtarësimit në BE pas nënshkrimit të MSA-së, në vitin Sikur në disa raste tjera, periudha nga nënshkrimi i MSA-së dhe deri në hyrjen në fuqi, më 2009, është relativisht e gjatë. Kurse në vitin 2009 Shqipëria e dorëzoi aplikimin e saj për marrjen e statusit të vendit kandidat, ndërsa në vitin zyrtarisht u bë vend kandidat për anëtarësim. Pra, u desh periudhë e gjatë e kohës nga aplikimi deri te marrja e statusit zyrtar të vendit kandidat. 192 European Commission (2016), The former Yugoslav Republic of Macedonia 2016 Report, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 2016 Communication on EU Enlargement Policy, COM (2016) 715 final, SWD(2016) 362 final, Brussels, ,fq Ibid, fq: Ibid, fq S.Ç.E., Dhjetë vjet nga miratimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit, Shkup, 2014, fq: European Commission (2016), the former Yugoslav Republic of Macedonia 2016 Report, (Commission staff working document), SWD (2016) 362, Brussels, , fq Shqipëria është cilësuar vend i fundit, i cili i dha fund komunizmit në Evropë, rënia e të cilit është karakterizuar në tri momente kryesore të ngjarjeve, siç janë: kolapsi i komunizmit, viti 1990, dhënia fund e sistemit një partiak me zgjedhjen e Qeverisë së parë të koalicionit në vitin 1991, dhe mbajtja e zgjedhjeve të para demokratike në vitin Shih: Mirela Bogdani and John Loughlin, Albania and the European Union, The Tumultuous Journey towards Integration and Accession, I.B.TAURIS, New York, 2007, fq Ky status ishte rekomanduar në tetor 2013 pa kushte, mirëpo me vënien e 5 prioriteteve kyçe për hapjen e negociatave, siç ishin: reforma në administratën publike, reformat në sistemin gjyqësor, lufta kundër korrupsionit (trak record), luftimi i krimit të organizuar(trak record), dhe mbrojtja e të drejtave të njeriut. 72

73 MSA-ja, sikur për vendet tjera, edhe për Shqipërinë është një marrëveshje, që përmban jo vetëm kushtet dhe kriteret të cilat duhet përmbushur për t u afruar me BE-në, por gjithashtu krijon strukturat institucionale për ta zhvilluar dialogun ndërmjet vendit me BE-në. Sfidat kryesore me të cilat ballafaqoheshin vendet e rajonit buronin kryesisht nga faktorët e brendshëm dhe të jashtëm. Kurse në rastin e Shqipërisë, faktorë kryesorë determinues në procesin e integrimit evropian është faktori i brendshëm. Polarizimi i thellë i dy partive më të mëdha politike në vend është njëra nga pengesat kryesore të zhvillimit të ngadalshëm në konsolidimin e demokracisë efektive në këtë vend. 199 Në fakt, procesi i anëtarësimit të Shqipërisë në BE do të ishte i mundur me zhvillimin e një sistemi politik të brendshëm dhe të qëndrueshëm. Dialogu i brendshëm dhe konstruktiv ka qenë një nga kërkesat e vazhdueshme të Komisionit Evropian 200 si një problem kryesor për avancimin e agjendës evropiane dhe realizimin e çështjeve tjera sfiduese, siç janë reformat në sistemin e drejtësisë, depolitizimi dhe profesionalizimi i administratës, krijimi i të dhënave për hetimet, duke u bartur nëpërmjet një historiku që do të krijohej për ndjekjet penale dhe dënimet e tyre (trak rekord), luftimin e krimit të organizuar dhe korrupsionit, trafikimit etj. Rritja e qëndrueshme ekonomike dhe konkurruese ende mbetet një sfidë në të ardhmen. Gjithashtu, ulja e borxhit publik është një nga kërkesat e vazhdueshme e institucioneve të BE-së. Kapacitetet e kërkimit, zhvillimit dhe inovacionit ende janë të ulëta. Zhvillimi i fushave, siç janë transporti, energjia, transparenca në prokurimin publik dhe menaxhimin e financave publike, statistikat etj., janë disa nga sfidat kryesore, me të cilat është duke u përballur Shqipëria. Në bazë të raporteve 201 të Komisionit Evropian janë bërë disa përparime të dukshme lidhur me zbatimin e obligimeve që dalin nga MSA-ja për Shqipërinë. Madje, kohët e fundit ajo është duke ecur dukshëm në procesin e anëtarësimit. Reformat në drejtësi janë njëra nga sfidat kryesore të ndërtimit të sistemit politik në Shqipëri. Sundimi i ligjit është një ndër pesë prioritetet kryesore të politikës së Zgjerimit të BE-së. 202 Mirëpo, një dialog i brendshëm dhe konstruktiv ndikon në reformën në drejtësi, si parakusht për sundim të ligjit, që cilësohet si vlerë e përbashkët e 199 Ulrike Stern and Sarah Wohlfeld, Albanian`s Road into the European Union, Internal political power struggle blocks central reforms, DGAP analyze, September 2012 no.11, fq Shih Raportin e Progresit 2015 për Shqipërinë SEK(2005) 1421, dhe Raportin e vitit 2016 për Shqipërinë DPS (2016) Komisioni Evropian (2016), Raporti i vitit 2016 për Shqipërinë, Komunikata e Komisionit Evropian, Këshillit, Komitetit Ekonomik dhe Social Evropian dhe Komitetit të Rajoneve, Komunikim i vitit 2016 për Politikat e BE-së për Zgjerim, DPS (2016) 364, Bruksel, Përveç kritereve për anëtarësim, si dhe pajtueshmërisë për plotësimin e të gjitha standardeve evropiane, shqetësimet kryesore të politikës së BE-së për vendet që dëshirojnë të bëhen pjesë e saj janë: sundimi i ligjit, liria e shprehjes dhe medies, shoqëria civile, bashkëpunimi rajonal dhe qeverisja ekonomike. Shih: 73

74 BE-së 203. BE-ja i përkushton vëmendje të veçantë çështjes së sundimit të ligjit edhe në kuadër të institucioneve të saj dhe shteteve anëtare. 204 Sundimi i ligjit në Shqipëri në kuptim më të gjerë krijon rregull në aspektin ligjor dhe politik, por edhe në atë ekonomik dhe shoqëror. Këto reforma në drejtësi duhet bërë nëpërmjet miratimit të disa akteve juridike, të cilat e rregullojnë sistemin e drejtësisë në Shqipëri. Me rëndësi të veçantë është cilësuar miratimi i Ligjit për rivlerësimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve (i njohur ndryshe si vetting ). Reformat zgjedhore, gjithashtu sipas raportit 205 të Komisionit Evropian, janë një përparim për shkak të miratimit të paketës së legjislacionit lidhur me këtë fushë. Mbajtja e zgjedhjeve të lira dhe të drejta siguron ndërtim të institucioneve stabile në vend. Bojkotet e shpeshta parlamentare nuk ndikojnë në zhvillimin e demokracisë. Fatkeqësisht, dukuria e bojkotit parlamentar është bërë dukuri edhe e disa vendeve tjera në rajon. Ky bojkot po ashtu ndikon negativisht në raport me mbikëqyrjen ose kontrollin qeveritar, si dhe mos praninë e partive opozitare në punimet e rregullta parlamentare dhe të komisioneve parlamentare. Reformat në administratën publike me qëllim të funksionimit në mënyrë efikase dhe të depolitizuar. Administrata është një nga kriteret kryesore të procesit integrues evropian. Fundja, marrja përsipër e zbatimit të detyrimeve nga shteti kandidat është një prej elementeve thelbësore. Administrata është aftësia e shtetit, jo vetëm për t i zbatuar obligimet lidhur me procesin e anëtarësimit, por edhe për funksionimin e tij sipas parimeve kryesore evropiane. 206 Hapja e negociatave me BE-në do ta ndihmojë këtë vend në përmbushjen e reformave të caktuara, sepse ato nuk janë kritere, të cilat mund të përmbushen brenda një viti, ose periudhe të caktuar. Mirëpo, ky proces është një transformim i plotë politik dhe shoqëror i vendit. Shqipëria, sikur të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor, e ka një të kaluar të bujshme historike dhe politike, sepse nga koha e Perandorisë Romake dhe ndarjes së saj në atë të Perëndimit dhe të Lindjes, ajo mbeti pjesë e Lindjes, pastaj pjesë e Perandorisë Osmane dhe së fundi pjesë e grupit të bllokut Sovjetik, ose socialist. 207 Ndërsa integrimi evropian i Shqipërisë nuk cilësohet vetëm si aspiratë e skenës politike dhe qeverisëse, ose partive politike, por gjithashtu dhe vullnet i 203 Versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë, Titulli I, Dispozita të Përbashkëta (neni 2), fq European Parliament, An EU mechanism on democracy, the rule of law and fundamental rights, Annex I An EU mechanism on democracy, the rule of law and fundamental rights, by EPRS, PE , April 2016, fq Komisioni Evropian, Raporti i vitit 2016 për Shqipërinë, Dokument pune i stafit të Komisionit, DPS (2016) 364, Bruksel, , fq Versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian, i përkthyer në shqip nga Ministria e Integrimit Evropian në Shqipëri, Tiranë, Titulli I, Dispozita të Përbashkëta, (Neni 2), fq Albert Ragipi, Shqipëria në marrëdhëniet ndërkombëtare, Perspektiva dhe sfidat e integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian,Shqipëria dhe treni Evropë, AIIS Albanian Institute for International Studies, Tiranë 2013, fq

75 qytetarëve të saj. BE-ja e ka mbështetur Shqipërinë në përmbushjen e detyrimeve në kuadër të procesit të anëtarësimit nëpërmjet asistencës financiare të IPA fondeve. Nga viti 2007 deri në vitin 2013 ajo ka përfituar fonde prej rreth 594 milionë euro. 208 Shqipëria karakterizohet si vend i veçantë në procesin e integrimit evropian për shkak të disa specifikave, si: - Vendi i vetëm në rajon që për fqinjë i ka të gjitha shtetet vendet, të cilat janë të banuara me popullatë shqiptare (Shembull, në veri kufizohet me Malin e Zi dhe Kosovën, në lindje me Maqedoninë dhe në jug me Greqinë); - Shqipëria është vendi i vetëm në rajon që u bë pjesë e Procesit të Stabilizim- Asociimit, sepse të gjitha vendet tjera kanë qenë pjesë e Jugosllavisë, pra në një federatë të përbashkët; - Shqipëria, pavarësisht së kaluarës së saj komuniste diktatoriale, ende ruan disa tradita kulturore dhe fetare. Njihet gjerësisht për harmoni dhe tolerancë fetare. Në aspektin kulturor dhe shoqëror, Shqipëria është një vend me traditë evropiane, si në aspektin kulturor, tradicional dhe vlerave. 209 Transformimi i këtij vendi, duke marrë parasysh të kaluarën, është i jashtëzakonshëm, ashtu siç e quan Johan Olsen Transformimin e BE-së, nga një vend i zakonshëm në një vend të jashtëzakonshëm. 210 Ajo që duhet të ketë parasysh Shqipëria pas kësaj periudhe, konkretisht me hapjen e negociatave është procesi negociator. Shembulli i Kroacisë do të ndihmojë në organizimin e ekipeve negociuese dhe kuadrit ligjor, për shkak të rezultateve pozitive. Shqipëria në vitin 2009 u bë anëtare e NATO-s, së bashku me Kroacinë. Siç duket, NATO-ja ka qenë më e hapur se BE-ja ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor. Ani pse BE-ja vazhdimisht ka pohuar se dyert e saj janë të hapura për këto vende, ende nuk është e qartë perspektiva e tyre. Madje, gazetari Ivan Krastev thotë se ajo është bërë tashmë një shaka popullore për shkak të skepticizmit, sipas së cilës dallimi ndërmjet optimistëve dhe pesimistëve në Ballkan për integrim evropian është: Optimistët besojnë se Turqia do të bëhet anëtare e BE-së gjatë presidencës së Shqipërisë, ndërsa pesimistët mendojnë se Shqipëria do të anëtarësohet gjatë presidencës së Turqisë. 211 Mali i Zi Në vitin 2006 e shpalli pavarësinë dhe u nda nga unioni Serbi dhe Mali i Zi, dhe menjëherë pas ndarjes nga Serbia, në vitin 2007 e nënshkroi MSA-në. Saktësisht dy vjet 208 Raporti i vitit 2016 për Shqipërinë, Komunikata e Komisionit Evropian, Këshillit, Komitetit Ekonomik dhe Social Evropian dhe Komitetit të Rajoneve, Komunikim i vitit 2016 për Politikat e BE-së për Zgjerim, DPS (2016) 364, Bruksel, , fq M. Bogdani, & J. Loughlin, Albania and the European Union. The Tumultuous Journey towards Integration and Accession. I.B.Tauris & Co Ltd, 2007, fq Johan P. Olsen, The Many Faces of Europeanization, JCMS 2002, Volum 40, November 5, fq Ivan Krastev, EU goes back to the future in the Balkans, Russia and Turkey are united in efforts to reduce the bloc`s influence, 15 March Për më shumë: 75

76 nga shpallja e pavarësisë aplikoi për marrjen e statusit të vendit kandidat për anëtarësim në BE (më 2008). Kjo e fundit u tregua e shpejtë dhe ia dha Malit të Zi statusin zyrtar të vendit kandidat për anëtarësim në vitin Gjithashtu, dy vjet më pas, më 2012, BE-ja i hapi negociatat për pranimin e tij. Ky vend, për dallim nga vendet tjera në rajon, brenda një periudhe të shkurtër i filloi negociatat për anëtarësim. Mirëpo, procesi i anëtarësimit në BE nuk do të jetë më i suksesshëm se aspirata e tij për anëtarësim në NATO 212. Ndërsa në qershor të vitit 2017 u bë anëtar i plotë i NATO-s. Ky proces nuk kishte kaluar megjithatë qetë për shkak se pati një përpjekje të dështuar të grusht shtetit në Mal të Zi. 213 Në bazë të zbatimit të Strategjisë për Zgjerim të BE-së 2016, sfidat kryesore me të cilat përballet Mali i Zi dhe vendet tjera të Ballkanit Perëndimor janë kryesisht: sundimi i ligjit, të drejtat themelore, migrimi, funksionimi i institucioneve demokratike dhe reformat në administratën publike, ekonomia dhe bashkëpunimi rajonal. 214 Anëtarësimi i Malit të Zi në BE është një objektiv strategjik pas shpalljes së pavarësisë (në vitin 2006). Mirëpo, përveç problemeve që tashmë ekzistojnë në kuadër të BE-së, anëtarësimi i mundshëm i Malit të Zi është një sfidë për shkak të disa karakteristikave që përmban. Si një vend relativisht i vogël, me një popullsi prej rreth 622 mijë banorësh (Eurostat, 2017) dhe me një ekonomi jo konkurruese me tregun e BE-së, do të jetë sfidë e saj në procesin e integrimit evropian në të ardhmen. Interesi kryesor për anëtarësim në BE i këtij vendi është shkëputja e ndikimit (inferioritetit) nga Serbia për shkak të së kaluarës historike. Kjo shkëputje nuk qe e lehtë për këtë vend (tentimi i grusht shtetit) me një popullatë me shumicë malazeze, rreth 45 %. Prandaj, ndërtimi i institucioneve qeverisëse nuk mund të bëhet pa pjesëmarrjen e grupeve tjera etnike. Konsolidimi i segmenteve të partive politike gjithashtu është një nga problemet kryesore për shkak të fragmentimit në aspektin e identitetit, si rezultat i ndikimit serb 215 dhe orientimit të tyre në sistemin politik. Kurse sfidat kryesore të cilat i ka evidentuar Komisioni Evropian janë: depolitizimi i administratës publike dhe shërbimeve publike; luftimi i krimit të organizuar dhe korrupsionit (trak record); zbatimi i legjislacionit që ka të bëjë me pavarësinë, llogaridhënien dhe profesionalizmin e gjyqësorit; efikasiteti në kryerjen e hetimeve për hetime financiare dhe konfiskimi, si dhe sekuestrimi i pasurisë së përfituar në mënyrë kriminale; të drejtat e njeriut dhe veçanërisht lirisë së shprehjes; zvogëlimi i borxhit publik dhe deficiti i lartë fiskal; 212 Në dhjetor të vitit 2015, Mali i Zi ka marrë një ftesë nga NATO-ja për t iu bashkuar, e cila ka pasuar me nënshkrimin e anëtarësimit në maj 2016 dhe pas ratifikimit të saj nga shtetet anëtare iu bashku NATO-s. 213 Pas tentimit të dështuar të grusht shtetit, institucionet e Malit të Zi e akuzuan Shërbimin Sekret Rus për përfshirjen e këtij komploti me qëllim të parandalimit të anëtarësimit në NATO. Këto akuza ishin bërë edhe nga prokurori special në Mal të Zi, Milivoje Katnic. Ky tentim kishte ndodhur në tetor 2016, me ç rast janë akuzuar 14 persona nga gjykata malazeze, 2 prej të cilëve janë rusë. 214 Montenegro 2016 Report, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 2016 Communication on EU Enlargement Policy, SWD (2016) 630 final, Brussels, , fq: Kjo bëhet për shkak të së kaluarës së përbashkët në kuadër të Jugosllavisë, si dhe lidhjeve historike dhe kulturore. Një argument tjetër është përbërja e popullsisë, e cila e ka një përqindje të serbëve që jetojnë në Mal të Zi. 76

77 përgatitja e legjislacionit vendor të harmonizuar dhe përafruam me acquis të BE-së dhe, në veçanti, zbatimi i tij etj. 216 Kurse në kuadër të asistencës financiare të realizuar nëpërmjet IPA fondeve, Mali i Zi ka përfituar rreth 235 milionë euro ndërmjet periudhës së vitit 2007 dhe vitit Kurse për periudhën është paraparë të ndahen mjete prej 270,5 milionë euro. Në përgjithësi, procesi i anëtarësimit është duke shkuar në drejtimin e duhur. BEja ka hapur disa kapituj të acquis me Malin e Zi dhe mbyllja e tyre do të bëhet në bazë të përparimit në përmbushjen e obligimeve. Mali i Zi e ka një pozitë gjeopolitike të rëndësishme në rajon dhe në veçanti për shkak të daljes në Detin Adriatik. Ndoshta pikërisht për shkak të kësaj pozite, ka qenë e rëndësishme që NATO-ja ta përfshijë në gjirin e saj. Anëtarësimi në këtë organizatë ka pamundësuar influencën e Rusisë në Detin Adriatik. Zgjerimi i sigurisë së kësaj aleance do të forcohet me anëtarësimin e këtyre vendeve në BE, ani pse kohët e fundit është rritur diskrepanca ndërmjet këtyre dy organizatave (BE-së dhe NATO-s) sa i përket përkushtimit të tyre në Ballkan për shkak të ndryshimit në administratën e SHBA-ve, si dhe ngjarjeve në kuadër të BE-së, pas kërkesës së Britanisë së Madhe për shkëputje nga Bashkimi. Mali i Zi është duke e vazhduar dialogun politik dhe ekomomik me BE-në nëpërmjet strukturave të parapara me MSA. 218 Pas ngjarjeve që kishin të bënin me tentim për grusht shtet - ndërhyrja e Shërbimit Sekret Rus për pengimin e Malit të Zi të anëtarësohet në NATO, si rezultat i këtij presioni të Rusisë ka pasur mendime 219 se Mali i Zi duhet të anëtarësohet në BE nëpërmjet procedurave urgjente. BE-ja në Këshillin Evropian 220 kishte diskutuar për situatën e brishtë të vendeve të Ballkanit Perëndimor si rezultat i sfidave të brendshme dhe të jashtme të tyre. Serbia Çështja e anëtarësimit të Serbisë në BE është e komplikuar, sikur edhe e vendeve tjera të rajonit. Ky komplikim në këtë rast është rezultat i së kaluarës së saj historike, luftënxitëses, përçarjes, marrëdhënieve të veçanta dhe ndikimit rus etj. Serbia, si 216 Montenegro 2016 Report, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 2016 Communication on EU Enlargement Policy, SWD (2016) 360, Brussels, Ibid, fq STABILISATION AND ASSOCIATION AGREEMENT between the European Communities and their Member States of the one part, and the Republic of Montenegro, of the other part, 11566/07 Limite COWEB 117, Brussels, 21 September Kjo ide në fillim është iniciuar nga kryeministri sllovak Robert Fico dhe kryeministri i Malit të Zi, Dushko Markoviq. 220 Shih: Conclusions by the President of the European Council, (OR.EN) Brussels, 9 March 2017, IV. Western Balkans, 13. fq

78 prodhues kryesor i luftërave në Ballkan 221, gjithashtu është bërë pengesë kryesore e procesit të anëtarësimit të këtij rajoni në BE. Ky vend, i cili e mori trashëgimin e Jugosllavisë, po ashtu ishte shkaktari i drejtpërdrejtë i shpërbërjes së saj. Pas shkëputjes së katër republikave (Sllovenisë, Kroacisë, Maqedonisë dhe Bosnjë-Hercegovinës) si dhe Kosovës (e cila ishte nën administrimin e UNMIK-ut, sipas Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së), dy republikat e mbetura, Serbia dhe Mali i Zi, e krijuan shtetin e quajtur Unioni i Serbisë dhe Malit të Zi, në vitin 2003, i cili zgjati deri në vitin Sikur vendet tjera në rajon, edhe Serbia është bërë pjesë e Procesit të Stabilizim- Asociimit. Mirëpo, përparimi i negociatave për MSA-në do të varet nga bashkëpunimi me Gjykatën Ndërkombëtare Penale për ish-jugosllavinë (ICTY). Më 2007, politika e saj i hapi rrugë bashkëpunimit me këtë tribunal ndërkombëtar, e si pasojë rifilluan bisedimet për MSA-në. Kështu, në vitin 2008 është miratuar partneriteti evropian me Serbinë, në bazë të të cilit u përcaktuan prioritetet që ndërlidhen me aplikimin e saj për statusin e vendit kandidat për anëtarësim. Ndërsa, më 2009 ajo e ka dorëzuar kërkesën për aplikimin zyrtar për marrjen e statusit të vendit kandidat, të cilin zyrtarisht e ka pranuar nga BE-ja më Kurse nënshkrimi i MSA-së është realizuar në vitin 2008 dhe ka hyrë në fuqi në vitin Disa muaj më vonë pas hyrjes në fuqi të MSA-së, BE-ja e pranoi nisjen e negociatave për anëtarësim. Mirëpo, hapja e negociatave shkoi aq ngadalë për shkak të pretendimit të saj territorial ndaj vendeve tjera të rajonit, siç janë Kosova dhe Bosnjë-Hercegovina. Gjithashtu të paprekura nuk mbeten edhe Kroacia, Maqedonia dhe Mali i Zi. Në të gjitha polemikat që bëheshin në kurriz të shqiptarëve pa dyshim se përfshihej edhe Shqipëria. Pra, Serbia është bërë si një shkëndijë në Ballkan për të cilën kujdeseshin, jo vetëm BE-ja dhe SHBA-të, por edhe Rusia, në anën tjetër. Problemet kryesore me të cilat përballet Serbia në rrugën e saj drejt anëtarësimit në BE, janë: - normalizimi i marrëdhënieve me fqinjët (në veçanti normalizimi i marrëdhënieve me Kosovën); - avancimin i të drejtave dhe lirisë së shprehjes; - respektimi i lirive dhe të drejtave të njeriut, duke marrë parasysh aspektin etnik dhe atë çfarë përfaqësojnë për komunitetin e tyre gjinore etj.; - zbatimi i plotë i MSA-së, që ka të bëjë me disa specifika, siç janë produktet bujqësore, ndihma shtetërore dhe çështjet fiskale; - zvogëlimi i numrit të qytetarëve të cilët kërkojnë azil në shtetet anëtare të Zonës Shëngen etj Atentati i vrasjes së Franz Ferdinand të Austrisë më 28 qershor 1918 nga atentatori serb ishte dhe pikënisje e fillimit të Luftës së Parë Botërore. Pastaj luftërat ballkanike dhe së fundmi luftërat në të cilat Serbia e sulmoi Kroacinë, Bosnjë-Hercegovinën dhe Kosovën. 222 Serbia 2016 Report, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 2016 Communication on EU Enlargement Policy, Brussels, 9 November

79 Ndër të tjera, për BE-në mbetet gjithashtu shqetësuese çështja e ndërlidhjes së politikës së jashtme dhe të sigurisë së saj me politikën e përbashkët të jashtme dhe të sigurisë së BE-së. 223 Ky shqetësim është përcjellë vazhdimisht pikërisht për shkak të influencës së Rusisë dhe interesimit të saj në rritje për ta shtrirë ndikimin në Ballkan. Serbia tash e një kohë të gjatë mban lidhje të veçanta me Rusinë. Në vitin 2011, me qëllim të përmirësimit të agjendës evropiane të Serbisë, disa krerë 224 të institucioneve të saj paralajmëruan për rritje të nacionalizimit dhe skepticizmit sa i përket integrimit evropian. Ky nacionalizëm i deklaruar kishte ndikuar te BE-ja për dhënien e statusit të vendit kandidat, edhe pse Serbia nuk i kishte përmbushur të gjitha kriteret e kërkuara. 225 Shqetësim tjetër i BE-së është raporti i Serbisë me Kosovën. Madje, përparimi i saj në procesin integrues evropian është bërë pikërisht për shkak të fillimit të dialogut në Bruksel ndërmjet Serbisë dhe Kosovës, në vitin Pavarësisht angazhimit të madh të SHBA-ve dhe BE-së, gjasat që sovraniteti i Kosovës si shtet i pavarur është vështirë të pranohet nga Serbia për shkak të obstruksioneve të saj që e pengojnë anëtarësimin e Kosovës në OKB. 226 Megjithatë, dialogu ndërmjet këtyre dy vendeve nuk kishte për qëllim vetëm njohjen ose pranimin e Kosovës dhe anëtarësimin në OKB, por ndaljen e të gjitha obstruksioneve dhe propagandës, e cila vazhdon të bëhet nga Serbia, siç është njohja nga shtetet tjera, bashkëpunimi në kuadër të CEFTA-s, si dhe nismat tjera ndërkombëtare dhe rajonale. Po ashtu, raporti i Serbisë me Bosnjë-Hercegovinën për shkak të njësisë federale të Republika Sërpska është shqetësim tjetër i BE-së. Presidenti i kësaj republike (Milorad Dodik) disa herë kishte deklaruar se do të shkëputej nga Bosnjë-Hercegovina për t iu bashkuar Serbisë, sipas të cilit ky shtet është një eksperiment i dështuar ndërkombëtar. 227 Një shkëputje e mundshme e kësaj republike do të krijonte një konflikt të hapur me Bosnjë-Hercegovinën, duke marrë parasysh brishtësinë për shkak të dominimit të tri grupeve të ndryshme: boshnjake, serbe dhe kroate. Problemi i hapur ndërmjet Serbisë dhe Bosnjë-Hercegovinës është si rezultat i zhvillimit të disa marrëdhënieve të Serbisë me Republikën Sërpska pa e përfillur Sarajevën si kryeqytet të saj. Ndërmjet këtyre vendeve ende janë disa çështje të pazgjidhura, siç janë shënimi i kufirit, statusi i refugjatëve, pronësia e paraluftës dhe rastet e krimeve të luftës. Raporti i saj me Malin e Zi po ashtu është një çështje specifike sa u përket marrëdhënieve në rajon. Serbia ka vazhduar të ndërhyjë në Mal të Zi që nga koha kur ky vend e deklaroi shpalljen e pavarësisë së vet. Pastaj çështja e njohjes së pavarësisë së 223 Ibid, fq Deklarata e presidentit të Serbisë, Boris Tadia, në dhjetor 2011, se ka rritje të nacionalizimit dhe kjo rritje do të bëhet edhe më shumë nëse nuk do të ketë përparim të Serbisë drejt anëtarësimit në BE. 225 Janusz Bugajski, Return of the Balkans: Challenges to European Integration and U.S. Disengagement, Strategic Studies Institute and U.S. Army War College Press, SSI, May 2013, II Serbian Aspiration, fq: Ibid, fq Ibid, fq

80 Kosovës (tetor 2008) ishte bërë cak i akuzave ndaj këtij vendi. Aspektet kryesore të polemikave ndërmjet këtyre dy vendeve janë: aspekti gjuhësor, fetar, demografik etj. Një çështje tjetër po ashtu e rëndësishme e Serbisë është në raport me Vojvodinën. Kuvendi i Vojvodinës në vitin 2009 e shpalli një status të ri për këtë provincë, e cila është pranuar nga Parlamenti serb, megjithatë ka pasur frustrime ndaj Beogradit si qendër për shkak të mungesës së zhvillimit ekonomik dhe një pavarësie të pushtetit. Nga këto pakënaqësi kryesisht janë vënë në pah dy grupe të caktuar interesash në Vojvodinë, atyre të mbështetësve të autonomisë më të madhe nga Beogradi dhe të nacionalistëve serbë. 228 Sikurse vendet tjera të rajonit, edhe Serbia ka përfituar nga ndihma financiare e IPA fondeve. Një ndihmë të konsiderueshme ajo e ka pranuar për periudhën e mbështetjes që është ofruar në vitin 2015, pas rritjes së fluksit të emigrantëve, mbështetje ad hoc e cila është realizuar në shumën prej 45,6 milionë euro, 229 si dhe ndihmë tjetër për menaxhim kufitar të krizave me refugjatë, në kohën e krizës së refugjatëve si pasojë e luftës në Siri, kur njëri nga korridoret kryesore të depërtimit të tyre në Evropë ishte ai nëpërmjet Serbisë. Sipas IPA II, ky vend do të përfitojë nga asistenca para anëtarësimit rreth 1,5 miliard euro për periudhën Bosnjë-Hercegovina Bosnjë-Hercegovina dhe Kosova janë dy vende, të cilat ende nuk e kanë marrë statusin e vendit kandidat, por e mbajnë statusin e vendit kandidat potencial. Këtë status, Bosnjë-Hercegovina e ka marrë qysh në Këshillin Evropian të Selanikut, në vitin Nënshkrimi i MSA-së në vitin 2008 dhe hyrja në fuqi e saj në vitin 2015 tregon për një periudhë 6-vjeçare të stagnimit në marrëdhëniet e saj me BE-në. Problemi kryesor i këtij stagnimi ishte rasti Sejdiç dhe Finic 231 në Bosnjë, që ishte konsideruar në kundërshtim me Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Mirëpo, edhe pse MSA-ja ka hyrë në fuqi, sfidat kryesore për Bosnjë-Hercegovinën mbeten të mëdha, kryesisht sa i përket zbatimit të saj, funksionimi i niveleve të ndryshme administrative dhe koordinimi i tyre, miratimi i legjislacionit etj. Në brishtësinë e situatës së brendshme, kontribut të veçantë kanë dhënë kërkesat e serbëve për autonomi të plotë administrative, apo edhe shkëputje 228 Ibid, fq Serbia 2016 Report, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 2016 Communication on EU Enlargement Policy, Brussels, 9 November 2016, fq: Ibid, fq Dy shtetas të Bosnjë-Hercegovinës, pjesëtarë të përkatësive të ndryshme, si rome dhe hebreje, Dervo Sejdiç dhe Jakob Finci, kanë qenë palë paditëse në Gjykatën Evropiane për të Drejtat e Njeriut lidhur me diskriminimin e tyre si anëtarë të pakicave. Kjo gjykatë nxjerr vendimin në dhjetor të vitit 2009, kur konstaton se janë bërë shkelje të nenit 14 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, e ndërlidhur me nenin 3 të Protokollit nr. 1 të saj, lidhur me rregullat e Kushtetutës së Bosnjë-Hercegovinës në lidhje me Kuvendin Popullor të Bosnjë-Hercegovinës, si dhe shkeljen e nenit 1, të Protokollit nr. 12, lidhur me marrëveshjet kushtetuese në Presidencën e Bosnjë-Hercegovinës. Shih: European Court of the Human Rights, Grand Chamber, Case of Sejdic and Finci v. Bosnia and Herzegovina, (Applications nos /06 and 34836/06), Judgment, Strasbourg, 22 December

81 nga Bosnjë-Hercegovina, kërkesat e vazhdueshme të kroatëve për status të veçantë të pakicave, si dhe rritja e nacionalizmit boshnjak si kundërpërgjigje ndaj tyre dhe mbrojtje të saj. 232 Bosnjë-Hercegovina më 2016 e ka dorëzuar aplikimin për marrjen e statusit të vendit kandidat për anëtarësim. Marrëveshja e Dejtonit (Marrëveshja e Paqes së Dayton, 1995), edhe pse i dha fund luftës në këtë vend, megjithatë nuk u zgjidh përfundimisht çështja e brendshme dhe e qëndrueshme e sistemit politik. Ky është sistem i përfaqësimit shtetëror trepalësh me rotacion. Këshilli i Ministrave (e përfaqëson Ekzekutivin), kurse Asambleja Parlamentare bikamerale ose dy dhomëshe është përzierje e detyrimeve dhe të drejtave ndërmjet tre popujve të ndryshëm. Po ashtu, ky vend, përveç ndarjes territoriale ndërmjet tri grupeve të popullit, gjithashtu këto grupe bëjnë pjesë në tri identitete të ndryshme fetare, siç janë: boshnjakët, e përfaqësojnë komunitetin mysliman, serbët atë ortodoks dhe kroatët atë katolik. Kjo ndarje e ka vështirësuar edhe më shumë zbatimin e reformave të nevojshme për avancimin në procesin e anëtarësimit. Ishte iluzion të besuarit e liderëve të BE-së se procesi i integrimit evropian dhe zvogëlimi i mbikëqyrjes ndërkombëtare do të ndikonte te liderët e Bosnjë-Hercegovinës për thellim të reformave të tyre. 233 Sipas raporteve të Komisionit Evropian për avancimin e procesit të integrimit evropian, në Bosnjë-Hercegovinë duhet përballuar sfidat, siç janë: - reformat në sektorin e administratës publike dhe të menaxhimit të financave publike; - funksionimi i pavarur i sistemit gjyqësor dhe evitimi i ndërhyrjes së politikës; - luftimi i korrupsionit dhe krimit të organizuar; - avancimi i të drejtave dhe lirive të njeriut dhe të pakicave; - shprehja e lirë ose avancimi i lirisë së shprehjes; - vazhdimi i reformave për zhvillimin ekonomik të vendit etj. 234 Përmbushja e këtyre kërkesave nga BE-ja bëhet e vështirë kur e kemi parasysh situatën e brendshme politike të brishtë në këtë vend. BE-ja është duke bërë përpjekje të vazhdueshme për ta ruajtur një stabilitet të Bosnjë-Hercegovinës sipas marrëveshjes së paqes në Dejtonit. Mirëpo, përbërja e saj fragjile, e ndarë në formë administrative dhe kulturore (fetare), ka ndikuar në funksionimin e saj. Boshnjakët, të udhëhequr nga interesi për ta funksionalizuar shtetin e tyre, kanë gjetur kundërshtimin serb dhe kroat, të cilët dëshirojnë që të kenë sa më shumë pavarësi nga frika e centralizimit të pushtetit. Gjithashtu faktor tjetër i rëndësishëm është mbështetja e këtyre dy grupeve etnike (serbe dhe kroate) nga shtete e tyre, siç janë Serbia në lindje dhe Kroacia në perëndim dhe veri 232 Janusz Bugajski, Return of the Balkans: Challenges to European Integration and U.S. Disengagement, Strategic Studies Institute and U.S. Army War College Press, SSI, May 2013, II Serbian Aspiration, fq Ibid, fq Bosnia and Herzegovina 2016 Report, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, SWD (2016) 365, Brussels,

82 të Bosnjë-Hercegovinës. Në bazë të këtyre fakteve, stabiliteti në këtë vend është gjithashtu stabilitet edhe për rajonin. Çdo prodhim i krizës në këtë vend është magnet për kriza të reja dhe përhapjen e tyre në këtë rajon. Madje, deklaratat e këtij vendi shpesh nuk kanë qenë të harmonizuara me politikën e përbashkët të jashtme të BE-së (CFSP) 235, siç janë masat kufizuese të BE-së ndaj Rusisë për shkak të aneksimit të paligjshëm të Krimesë. 236 BE-ja vazhdimisht e kishte kushtëzuar procesin e integrimit evropian të Bosnjë- Hercegovinës me plotësimin e kushteve të brendshme, ashtu siç ishte kërkuar kryesisht për MSA-në. 237 Mirëpo, vazhdimi i status quo-s nuk shihet si përmirësim i gjendjes në këtë vend, por më shumë si interes i klasës politike dhe humbje e shpresës së shoqërisë për anëtarësim në BE. 238 Madje, ky vend është krahasuar me Kosovën për shkak të mungesës së sovranitetit, institucioneve të dobëta dhe refuzimit të pakicës serbe për t u integruar në këto shtete. Këto probleme janë disa nga çështjet të cilat kanë ndikuar që Bosnjë-Hercegovina dhe Kosova të mbeten vendet e fundit në Ballkanin Perëndimor me statusin e vendit kandidat potencial. 239 Gjithashtu, ajo që i veçon këto dy vende në rajon është prania e misioneve të ndryshme ndërkombëtare. BE-ja e ka mbështetur Bosnjë-Hercegovinën nëpërmjet asistencës financiare. Vetëm për periudhën , në kuadër të IPA II janë siguruar rreth 160 milionë euro, kurse mbi 40 milionë euro janë zotuar vetëm për masat e ndërmarra për rimëkëmbje si rezultat i përmbytjeve. 240 NATO-ja gjithashtu e ka luajtur një rol të rëndësishëm në Bosnjë-Hercegovinë, sidomos lidhur me mbështetjen që i ka ofruar BE-së sipas marrëveshjes që njihet si Berlin Plus, i vitit Në këtë marrëveshje është hapur mundësia e krijimit të një identiteti evropian për siguri dhe mbrojtje pas dakordimit të ministrave të Jashtëm të vendeve anëtare të NATO-s. Kjo marrëveshje ka shërbyer që të ndihmohet misioni i BEsë në Bosnjë-Hercegovinë nëpërmjet përdorimit të aseteve të NATO-s Nënkupton: Common Foreign and Security Policy (CFSP) for the European Union. 236 Bosnia and Hercegovina 2016 Report, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, SWD (2016) 365, Brussels, , fq Vendosja e tri parimeve të detyrueshme nga BE-ja për reforma dhe pajtueshmëri policore si parakusht për nënshkrimin e MSA-së. Shih: Marta Szpala, Paradoxes of Stabilisation, Bosnia and Herzegovina from the perspective of Central Europe, OSW Report, Warsaw, February 2016, fq Ibid, fq Wolfgang Koeth, Bosnia, Kosovo and the EU: Is Accession Possible without Full Sovranity?, për më shumë shih: Bosnia and Hercegovina 2016 Report, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, SWD (2016) 365, Brussels, , fq Raport i NATO-s, NATO në Ballkan, Duke sjellë paqe e stabilitet në Ballkan, Bosnjë-Hercegovinë, Kosovë, shkurt

83 2.3. Angazhimet e BE-së në Ballkan (çështja e politikës së jashtme dhe sigurisë së përbashkët) Vendet e Ballkanit Perëndimor janë partner i rëndësishëm i BE-së për shkak të procesit të anëtarësimit të tyre. Ky partneritet është evidentuar në Strategjinë globale të Politikës së Jashtme të BE-së, 242 sipas së cilës rikonfirmohet edhe një herë perspektiva e tyre evropiane. Mirëpo, politika e BE-së do të vazhdojë të jetë e rreptë ndaj vendeve kandidate për anëtarësim lidhur me përmbushjen e kritereve për pranim. Zotimet e saj sipas kësaj strategjie janë përqendrimet në kërkesat për arritjen e reformave, mbështetja dhe bashkëpunimi më i madh. BE-ja i ka përcaktuar politikat kryesore dhe me interes të veçantë që ndërlidhen me politikën e Zgjerimit të saj, siç janë: luftimi i terrorizmit, çështjet e sigurisë, migrimi, transporti, energjia dhe çështjet e klimës. 243 Menjëherë pas rezultateve të votimit, në referendumin e mbajtur në Britaninë e Madhe për daljen nga BE-ja, më 16 shtator 2016, në Bratislavë është mbajtur takimi i 27 shteteve anëtare për të diskutuar lidhur me të ardhmen e këtij Bashkimi. Ky samit, i njohur ndryshe si Samiti i Bratislavës, ka nxjerrë në pah problemet kryesore me të cilat është duke u përballur BE-ja kohët e fundit. Mungesa e komunikimit të mirëfilltë ndërmjet shteteve anëtar, institucioneve të BE-së me qytetarët e saj, sipas saj, të deklaruar në samit 244, është njëra nga arsyet që ka ndikuar në rritjen e pesimizmit dhe humbjen e besimit. Në kuadër të këtij Bashkimi, me gjithë faktin se ecte procesi i thellimit të reformave në drejtim të integrimit të tyre, prapëseprapë nuk është arritur krijimi i përbashkët institucional në sektorët e mbrojtjes dhe të sigurisë së brendshme në kuadër të BE-së. Rënia ekonomike botërore dhe pasiguria e zhvillimit ekonomike dhe sociale, 245 të ndikuara dhe nga fluksi i migrimit të refugjatëve dhe disa akte terroriste gjithandej nëpër Evropë, kanë ndikuar në rritjen e pesimizmit dhe në shfaqjen e problemeve rreth funksionimit të institucioneve të BE-së. Nga Samiti i Bratislavës, BE-ja gjithashtu doli e përkushtuar për vazhdimin e mbështetjes për vendet e Ballkanit Perëndimor. Kjo mbështetje u theksua kryesisht në marrjen e masave konkrete lidhur me migrimin e refugjatëve dhe kontrollin e kufirit të jashtëm. Çështja e kontrollit të jashtëm të këtyre vendeve, përveç interesave tjera, është një përparësi, të cilën BE-ja mund ta ketë nëse vendet e këtij rajoni bëhen pjesë e saj. Procesi i anëtarësimit në BE i vendeve të Ballkanit Perëndimor ka shkuar pothuajse paralelisht me procesin e anëtarësimit të tyre në NATO, edhe pse zgjerimi i NATO-s është më i madh kohët e fundit në këtë rajon. Një përparësi tjetër është sa i përket çështjes 242 European Union Global Strategy, Shared Vision, Common Action: A Stronger Europe, A Global Strategy for the European Union`s Foreign and Security Policy, June Shih web-faqen: ose Ibid. 244 Shih Deklaratën e Bratislavës: Bratislava Declaration and Roadmap, the Bratislava Summit of 27 Member States, Bratislava, 16 September Ibid. 83

84 së mbrojtjes dhe sigurisë së brendshme, ndërsa roli i pazëvendësueshëm i aleancës së NATO-s është evident për rajonin. Me ardhjen e administratës së re në krye të Shtëpisë së Bardhë në Uashington janë shtruar disa dilema sa i përket rolit të SHBA-ve në NATO, dhe si rrjedhojë e kësaj edhe roli i kësaj aleance në përgjithësi në Evropë. SHBA-të janë partneri kryesor i BE-së, jo vetëm në çështjen e sigurisë dhe mbrojtjes, por edhe në aspektin tregtar. 246 Prandaj, është e natyrshme që çfarëdo lëvizje e mundshme e politikës amerikane të ketë ndikim të madh në Evropë. Partneriteti i BE-së me NATO-n është një interes i domosdoshëm, sidomos lidhur me çështjet e sigurisë dhe presionit global. Çdo dobësim eventual i njërës paraqet rrezik për partnerin tjetër. Prandaj, për një kohë të gjatë çështja e sigurisë së përbashkët dhe paqes në Evropë do të varej nga bashkëpunimi dhe ndërveprimi i këtyre dy partnerëve ndërkombëtarë, kurse bashkëpunimi dhe ndërveprimi i tyre e përbën një element strategjik. Prania e një numri të madh të shteteve anëtare të BE-së në NATO 247 është gjithashtu një element shtesë i rëndësisë së bashkëpunimit të ndërsjellë. Kjo prani e shteteve anëtare të BE-së e forcon politikën e sigurisë dhe mbrojtjes në Evropë. Më 8 korrik 2016, në Varshavë të Polonisë është nënshkruar deklarata e përbashkët ndërmjet BE-së dhe NATO-s, 248 nëpërmjet së cilës është synuar rritja e bashkëpunimit në shtatë fusha kryesore: 1. Kundërshtimet e përbashkëta ndaj kërcënimeve hibride, 2. Bashkëpunimet operacionale të përfshira në det dhe në migracion, 3. Siguria dhe mbrojtja kibernetike, 4. Aftësitë mbrojtëse, 5. Mbrojtja e industrisë dhe hulumtimi, 6. Ushtrimet, 7. Mbështetja e përpjekjeve për ndërtimin e kapaciteteve të partnerëve lindorë dhe jugorë. 249 Në bazë të kësaj deklarate të përbashkët BE-NATO, Këshilli i BE-së, më 6 dhjetor 2016 i ka miratuar disa veprime, të cilat kanë të bëjnë me zbatimin e saj, dhe në bazë të parimeve: sinqeriteti, transparenca, përfshirja e reciprocitetit. Natyrisht që këto dy organizata kanë strukturë dhe procedura të ndryshme të brendshme për zbatimin e këtyre veprimeve sipas kësaj deklarate. 246 Maria Demertzis, André Sapir and Guntram Wolff, Policy Brief, Europe in a new world order, Bruegel February Shqyrtimi i tyre lidhur me strategjinë e BE-së ndaj politikës së SHBA-së. 247 Ekzistojnë 22 shtete anëtare të BE-së, të cilat janë pjesë e Organizatës së Traktatit të Atlantikut të Veriut (NATO-s). 248 Kjo deklaratë e përbashkët në emër të BE-së është nënshkruar nga presidenti i Këshillit Evropian dhe presidenti i Komisionit, dhe të NATO-s nga Sekretari i Përgjithshëm. 249 EU-NATO Cooperation - Factsheet, European Union External Action, shih web-faqen: %20Factsheet, ose 84

85 Sipas Janusz Bugajski, ky regjion ka mundur të përfshihet nën ombrellën e dy organizatave të fuqishme në Evropë, atë të BE-së dhe të NATO-s, duke e përmbushur një vizion unik dhe historik në kohën më të re të saj. 250 Ai konsideron se anëtarësimi i këtyre vendeve në BE nuk mund të jetë ilaç për zgjidhje, pa përfshirjen amerikane, ose të NATO-s. Një mundësi e tillë e përfshirjes të këtyre vendeve nuk ka ekzistuar asnjëherë më shumë se kohët e fundit. Mungesën e progresit demokratik, të cilin Bugajski e ka theksuar për vendet e Ballkanit, për shkak të shtetndërtimit jo të plotë dhe të kontestuar, 251 dhe për këtë arsye është e nevojshme që politika e jashtme e BE-së dhe shteteve anëtare të jetë e angazhuar. Ky regjion para dy dekadash e gjysmë i ka përfshirë aktorët kryesorë amerikanë dhe evropianë nëpërmjet misioneve të ndryshme ndërkombëtare politike, ushtarake dhe humanitare. Mirëpo, ndoshta është koha që BE-ja ta tregojë seriozitetin më të madh për primatin e saj në këtë pjesë të Evropës Juglindore. Ndikimet e politikës së jashtme Politika e jashtme e BE-së është njëra nga kompetencat kryesore e rëndësishme të saj. Këto kompetenca janë të ndara ndërmjet vetë BE-së dhe shteteve anëtare. Në kuadër të BE-së, politika e jashtme dhe sigurisë së përbashkët ushtrohet me unanimitet nga Këshilli Evropian 252 në bazë të rekomandimeve të Këshillit të BE-së 253. Sipas përbërjes së këtyre dy institucioneve mund të kuptohet se politika e jashtme e BE-së është më komplekse se cilado fushë tjetër. Një rol të veçantë dhe të pazëvendësueshëm e kanë shtetet anëtare. Baza kryesore juridike e veprimit të politikës së përbashkët të jashtme dhe të sigurisë është Traktati i Bashkimit Evropian (neni 21 dhe 22), kryesisht për promovimin e mbrojtjes së vlerave të përbashkëta, demokracisë, shtetit të së drejtës, të drejtat themelore dhe liritë e njeriut, parimet e barazisë, dinjitetin njerëzor, solidaritetin dhe respektimin e parimeve të Kartës së OKB-së. 254 Në bazë të kompetencave dhe rëndësisë që kanë këto institucione të BE-së lidhur me veprimet në politikën e jashtme, që paraqet një rëndësi të veçantë për vendet e Ballkanit Perëndimor, nga këto institucione disa herë është konfirmuar përkushtimi për 250 Janusz Bugajski, Return of the Balkans: Challenges to European Integration and U.S. Disengagement, Strategic Studies Institute and U.S. Army War College Press, SSI, May 2013, fq Ibid, fq Këshilli Evropian është njëri nga pesë institucionet kryesore të BE-së (Parlamenti Evropian, Këshilli Evropian, Këshilli i BE-së, Komisioni Evropian dhe Gjykata e Drejtësisë së BE-së), i cili vendos për politikën e përgjithshme dhe prioritete e BE-së, në tërësi. Ky institucion përbëhet kryesisht nga krerët e shteteve anëtare ose qeverive të tyre, së bashku me përfaqësuesit më të lartë të BE-së, siç janë: Presidenti i Komisionit Evropian dhe Përfaqësuesi i Lartë i Politikës së Jashtme dhe Politika të Sigurisë. 253 Ky institucion, për dallim nga Këshilli Evropian, ka kompetenca legjislative dhe përbëhet nga ministrat e qeverive të shteteve anëtare, prandaj shpeshherë është dëgjuar të thirret edhe si Këshilli i Ministrave. Këtë institucion nuk e përbën domosdoshmërisht ministri i njëjtë, për shkak se ata ndërrohen si rezultat i çështjeve varësisht çka mbulojnë, siç mund të jetë fusha e sigurisë, politikat sociale, transportit etj. 254 Versioni i konsoliduar i Traktateve të Bashkimit Evropian dhe Karta e të Drejtave Themelore e Bashkimit Evropian, Traktati i Bashkimit Evropian, Kreu II, Dispozitat të veçanta për politikën e përbashkët të jashtme dhe të sigurisë, Seksioni I - Dispozitat e përbashkëta, si dhe Seksioni 2 - Dispozitat për politikën e përbashkët për siguri dhe mbrojtjen, Gazeta Zyrtare 115, P , fq

86 perspektiven evropiane dhe angazhim të politikës së jashtme në këtë rajon. BE-ja mbetet e përkushtuar me politikën e saj të jashtme pikërisht sa i përket bashkëpunimit rajonal dhe gjithëpërfshirës, ndërtimit të marrëdhënieve ndërfqinjësore, si dhe progresit në PSA. Në kuadër të politikës së jashtme, BE-ja është e përfaqësuar me disa misione diplomatike në shumë vende të botës, duke përfshirë edhe Ballkanin Perëndimor. Ajo gjithashtu ka vendosur marrëdhënie diplomatike, si me: Shqipërinë, Bosnjë- Hercegovinën, Malin e Zi, Maqedoninë dhe Serbinë, kurse marrëdhëniet e tilla me Kosovën janë në nivel të Përfaqësuesit Special dhe të Zyrës së BE-së, si rezultat i mosnjohjes zyrtare të pavarësisë së saj. Ndër angazhimet kryesore të politikës së jashtme të BE-së, në vendet e Ballkanit Perëndimor ka ndodhur ndërmjetësimi në dialogun e zhvilluar ndërmjet Kosovës dhe Serbisë për normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet tyre. Këto bisedime janë udhëhequr drejtpërdrejt nga Përfaqësuesi i Lartë i BE-së për Punë të Jashtme dhe Politika të Sigurisë. BE-ja në vitin 2012 e kishte marrë Çmimin Nobel për Paqe në saje të Zgjerimit dhe politikës së jashtme të saj, përfshirjes gjithnjë dhe më shumë të shteteve në Evropë, kryesisht të Evropës Qendrore dhe Lindore në periudhën e Zgjerimit, në vitet 2004 dhe Me anëtarësimin e vendeve të Ballkanit Perëndimor, ky çmim do t i arsyetojë përpjekjet e BE-së për tejkalimin e konflikteve dhe ndarjeve nëpërmjet promovimit të paqes dhe prosperitetit në Evropën e bashkuar. Përfshirja e politikës së jashtme e BE-së në këto vende është përmbushja ose plotësimi i kapitullit të 31 të acquis, që ndërlidhet me politikën e jashtme, sigurinë dhe mbrojtjen e përbashkët. Ky kapitull i acquis është një ndër kapitujt më të vështirë për t u realizuar për shkak të Rastit të Kosovës. Nëse BE-ja tregohet e pakujdesshme lidhur me shtrirjen e politikës së jashtme, vendet e tilla mund ta shfrytëzojnë këtë politikë në favorin e tyre dhe për interesa nacionale. Lidhja e marrëveshjes së MSA-së me Kosovën është çështje specifike dhe Serbia mund ta shfrytëzojë disavantazhin e Kosovës karshi BE-së. Reflektimi si rezultat i sigurisë së përbashkët Krijimi i një mbrojtjeje të përbashkët të shteteve anëtare nëpërmjet një veprimi të unitetit të plotë dhe në mënyrë progresive ka qenë pikësynim i BE-së sipas Traktatit të Bashkimit Evropian. 255 Arritja e këtij objektivi është vënë në pikëpyetje me shfaqjen e krizës së refugjatëve në Evropë. Politika e përbashkët e jashtme dhe e sigurisë është njëra nga fushat kryesore që do t i jap; dimension të ri segmentit të funksionimit të brendshëm të BE-së. Kjo politikë e përbashkët e pa unifikuar kryesisht është parë me qëndrimet e shteteve anëtare ndaj rastit të Sirisë, krizës së Libisë, të Ukrainës etj. Disa vende të Ballkanit Perëndimor e morën një rëndësi të veçantë nga BE-ja në kohën e krizës së refugjatëve, pasi ata i shfrytëzuan disa vende të këtij rajoni 255 Ibid, fq:

87 (Maqedoninë, Serbinë, Shqipërinë më pak) si mundësi e mirë për të depërtuar më pas në Evropë. Të paktën në sytë e BE-së, Ballkani shihej si mundësi e mirë për ruajtjen e kufirit të Evropës nga kriza e refugjatëve. Kjo është periudha kur ky rajon përballet me dy gjendje të ndryshme në kuadër të politikës së Zgjerimit të BE-së. E para është thellimi i krizës së brendshme dhe humbja e interesimit për zgjerimin e mëtutjeshëm, sipas rrethanave të krijuara si rezultat i anëtarësimit të një numri të madh të shteteve të reja. Krizat e njëpasnjëshme të krijuara e kanë sfiduar funksionimin e brendshëm, kriza e euros, kriza e refugjatëve, si dhe mbajtja e referendumit për shkëputje në Britani të Madhe. Ndërsa gjendja e dytë është fokusi i politikës së përbashkët të jashtme dhe të sigurisë në Ballkan për arsye të interesave të ndryshme. Siguria dhe paqja e këtij ndikon në interesat e shteteve anëtare të saj. Zbehja e interesimit për përfshirjen e këtyre vendeve në kuadër të BE-së ka ndikuar në shtimin e interesave në rritje të Rusisë dhe Turqisë. Ky fakt domosdoshmërisht e ka vënë në lëvizje Bashkimin për të menduar seriozisht lidhur me të ardhmen evropiane të këtyre vendeve. Ndërsa për shkak të problemit të brendshëm të saj, si dhe nga pamundësia për të lëvizur përpara në procesin e anëtarësimit, institucionet e BE-së të paktën me deklarata përgjigjen në favor të përfshirjes në BE të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Megjithatë, mungon solidariteti i shteteve anëtare për pranimin e këtyre vendeve. Gjatë kësaj periudhe, kufizimi i shprehur i lëvizjes së njerëzve ose personave e ka dëmtuar reputacionin e përbashkët të sukseseve, siç janë katër liritë (mallrat, njerëzit, shërbimet dhe kapitali) 256 në kuadër të funksionimit të tregut të brendshëm. Paralajmërimet për kthimin e mundshëm të kontrolleve kufitare ndërmjet vendeve të Zonës Shëngen për shkak të krizës së refugjatëve në vitet 2015 dhe 2016 i ka luhatur institucionet e BE-së karshi vendeve, të cilat kanë ndërmarrë masa ndaj këtyre lëvizjeve të njerëzve. Madje, lidhur me masat e paralajmëruara ka pasur reagime të ndryshme nga institucionet e BE-së. 257 Siç duket, politika e përbashkët e jashtme dhe e sigurisë edhe për një kohë nuk do të kenë solidaritet ose unitet ndërmjet shteteve anëtare të BE-së. Madje, reflektimi i tyre rreth së ardhmes së këtij Bashkimi do të jetë nën ndikimin e këtyre dy fushave kryesore të funksionimit të brendshëm të përbashkët Ndikimet e Brexit në vendet e Ballkanit Perëndimor Çështja Brexit ka ndikuar në vendet e Ballkanit Perëndimor, kryesisht sa i përket rritjes së skepticizmit dhe frikës për shtyrje të procesit të anëtarësimit. Brexit, pa dyshim, një ndikim të madh politik dhe ekonomik do ta ketë tek BE-ja dhe te shtetet anëtare. Ndikimi në Ballkanin Perëndimor do të shtrihet në dy rrafshe të ndryshëm: e para, në kuadër të BE-së do të mungojë impulsi britanik i përkrahjes për këto vende, 256 Ibid, fq: European Parliament, Internal border controls in the Schengen area: Is Schengen crisis-proof?, Directorate-General for International Policy, Policy Department Citizens` Rights and Constitutional Affairs, LIBE committee, Brussels,

88 mbështetja në realizimin e reformave dhe plotësimin e kritereve për anëtarësim; dhe, e dyta, BE-ja do ta shpenzojë një kohë prej disa viteve në procesin e brendshëm deri në realizimin e plotë të largimit të Britanisë së Madhe, pra më pak kohë do t i përkushtohet Zgjerimit, dhe përqendrimet kryesisht do të jenë të koncentruara rreth rikonfigurimit të brendshëm të saj. Çështja Brexit për Bashkimin i ka vënë në lëvizje shumë mendime të ndryshme, ndër të tjera është dhe ajo e përdorimit të gjuhës angleze, dobësimi dhe humbja e primatit në autenticitetin e përdorur nga shtetet anëtare të BE-së dhe si gjuhë e dytë 258, si dhe shumë çështje të tjera që kanë të bëjnë me politikën e përbashkët të mbrojtjes dhe sigurisë, tregun e brendshëm, ekonominë etj. Në mars të vitit 2017, Komisioni Evropian e ka përgatitur një libër të bardhë, i cili është publikuar nga presidenti i këtij institucioni, Jean Claude Juncker, pak ditë para shënimit të 60-vjetorit të krijimit të BE-së. 259 Në librin e bardhë janë paraqitur pesë skenarë të mundshëm sa i përket së ardhmes Evropës, nën titullin: Libri i bardhë mbi të ardhmen e Evropës: Reflektimi dhe skenarët për BE27 deri Situata e krijuar pas referendumit në Britani të Madhe, pastaj rënia ekonomike në disa shtete anëtare, shqetësimet rreth sigurisë së brendshme, kriza e refugjatëve, aktet e terrorizmit ndaj vendeve anëtare, si dhe rritja e popullzimit në disa prej tyre, e ka shtyrë Komisionin Evropian që të dalë me pesë skenarë, duke propozuar se si të ecet përpara. Këta skenarë të propozuar janë: skenari 1, i cili njihet si skenari carrying on - vazhdimi në rrugën e njëjtë; skenari 2, asgjë përveç tregut të përbashkët; skenari 3, ata që duan më shumë, bëjnë më shumë; skenari 4, të bëhet më pak, por më efikas dhe skenari 5, të bëhet më shumë së bashku. Me skenarin e parë nënkuptohet vazhdimi i funksionimit të BE-së me 27 shtetet anëtare, sipas deklaratës së Samitit të Bratislavës 2016, me përqendrim në tri çështje kryesore, siç janë: migrimi dhe çështja e kufijve të jashtëm, siguria e brendshme dhe e jashtme, dhe zhvillimi ekonomik dhe social (sidomos për të rinjtë) 261. Pavarësisht këtij samiti, pakënaqësitë e Bashkimit Evropian janë përtej këtyre problemeve të paraqitura. Duke vepruar si rezultat i marrjes së masave për disa çështje të tilla, detyrimisht krijohen rrethana të reja në raport, ose kuptim të vetë Bashkimit. Skenari i dytë është ruajtja e një tregu të përbashkët të 27 shteteve anëtare të BEsë. Ky skenar është në favor të ruajtjes ose rritjes së dallimeve ndërmjet tyre, pavarësisht 258 Marko Modiano, English in a post-brexit European Union, World English, OCT 2017 DOI: /weng WE Vol. 36, Issue 3, page , vjetori i Traktatit të Romës, me ç rast është krijuar Komuniteti Ekonomik Evropian. Pra, nuk është marrë si shënim Traktati i Parisit 1951 për krijimin e Komunitetit Evropian për Qymyr dhe Çelik. 260 Shih: European Commission, White paper on the future of Europe, Reflections and scenarios for the EU 27 by COM (2017) 2025 of 1 March Bratislava Declaration and Roadmap, the Bratislava Summit of 27 Member States, Bratislava, 16 September

89 kërkesave që mund të parashtrohen në kuadër të këtij Bashkimi, bazë e tyre do të jetë niveli i të cilave e ka burimin nga poshtë, përkatësisht qytetarëve të shteteve anëtare. Sipas këtij skenari, ndërveprimet të cilat kanë të bëjnë ndërmjet shteteve anëtare mund të ashpërsohen si rezultat i kontrolleve reciproke. Me skenarin e tretë thuhet se vendet të cilat dëshirojnë të bëjnë më shumë, mund të vazhdojnë të bëjnë më shumë, ka kuptimin e ruajtjes së bashkimit të 27 shteteve anëtare, por duke krijuar rrethana tjera çfarë aktualisht mbretërojnë në kuadër të BE-së, ani pse duket se përkon me politikën e zhvilluar aktuale të saj. Sipas këtij skenari, vendet të cilat duan të vazhdojnë me thellimin e integrimit dhe zgjerimit (siguria, mbrojtja, politikat sociale), atë mund ta bëjnë paralelisht ndërmjet tyre, duke përjashtuar vendet tjera, të cilat nuk e duan gjënë e njëjtë. Mirëpo, ky skenar do ta krijojë një gjendje faktike të ndryshme ndërmjet këtyre grupeve për shkak të thellimit parcial ose pjesërisht të integrimit të ndërsjellë, kurse do të fillojnë aplikime të rregullave të dyfishta për disa nga vendet specifike sipas rrethanave që mund të krijohen përbrenda vetë Bashkimit. Skenari i katërt ka të bëjë me zgjedhjen e mënyrës së veprimit në kuadër të saj, duke bërë përpjekje për të arritur më shumë në disa fusha të caktuara, kurse në disa tjera më pak. Përqendrimi i përpjekjeve për të bërë më shumë dhe më shpejt në disa çështje, siç janë konkurrenca dhe politikat bankare, kurse në disa fusha tjera duke vepruar më ngadalë. Në këtë skenar parashihet krijimi i një agjencie të re evropian për luftën kundër terrorizmit, si masë preventive ndaj sigurisë së përgjithshme të tyre. Dhe skenari i pestë dhe i fundit më shumë synon që ta ruajë unitetin e përgjithshëm dhe të shpjerë drejt një entiteti të përbashkët, pjesë e të cilit do të jetë përfaqësimi tregtar dhe ndërkombëtar. Ky skenar krijon një avantazh lidhur me të drejtat e qytetarëve të BE-së dhe efikasitetin në vendimmarrje, ndërsa ul vullnetin nacional ose kombëtar në kuptimin klasik të sovranitetit në kuadër të Bashkimit. Mirëpo, mësimet kryesore në çështjen e Brexit janë menaxhimi i duhur i qeverisjes së klasës politike të vendeve anëtare. Ajo që Andrew Glencross e thekson për gabimet e kryeministrit britanik Kameron lidhur me besimin e popullit në përfaqësimin e tyre është njëri ndër shkaktarët kryesorë pse në referendum qytetarët votuan për daljen e Britanisë së Madhe nga BE-ja. 262 Sipas tij, kryeministri Kameron e bëri një gabim të madh me rinegocimin me BE-në dhe vendosjen e çështjes britanike nëpërmjet të referendumit popullor. Pra, në vend që t i zgjidhte çështjet e Britanisë së Madhe, si përfaqësues politik i zgjedhur kishte vendosur që këtë t ia lërë në dorë popullit që të vendosë nëpërmjet referendumit. Fundja, edhe pas vendimit për dalje nga BE-ja, përfaqësuesit politikë të tyre duhet të negociojnë për ta vazhduar procesin e shkëputjes. Prandaj, është esenciale edhe për vendet kandidate dhe potenciale kandidate sikur vendet e Ballkanit Perëndimor që përfaqësuesit e tyre politikë t i mbajnë përgjegjësitë që u 262 Andrew Glencross, Why the UK Voted for Brexit, David Cameron`s Great Miscalculation, Palgrave macmillan, London 2016, fq

90 takojnë, sepse ata janë vërtet personat me të cilët vendi i tyre futet në negociata me BEnë, rezultat i të cilave vendi i tyre merr drejtim në të ardhmen. 90

91 KREU III KOSOVA NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT 3.1. Procesi i integrimit evropian në Kosovë Kosova, në kuadër të integrimit evropian, për herë të parë është prezantuar për PSA në Samitin e Zagrebit, në vitin 2000, nën ombrellën e UNMIK-ut, e përfaqësuar nga PSSP i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së. Ky përfaqësim ka qenë pjesë e administrimit ndërkombëtar të UNMIK-ut, në bazë të Rezolutës 263 së Këshilli të Sigurimit, nëpërmjet së cilës Kosova u bë pjesë e këtij procesi, një iniciativë evropiane e cila ishte miratuar nga BE-ja në maj të vitit Periudha e procesit të integrimit evropian për Kosovën është ndarë në dy pjesë kryesore: pjesa e parë, që i dedikohet periudhës nga viti 1999 deri në shpalljen e pavarësisë së saj, më 17 shkurt 2008, dhe pjesa e dytë, periudha pas shpalljes së pavarësisë. Në periudhën e parë, Kosova nuk e kishte të qartë perspektivën e saj evropiane, pavarësisht se kjo ishte theksuar në të gjitha takimet e institucioneve të BE-së, së bashku me të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor. Në këtë kohë, Kosova vazhdimisht është prezantuar nga PSSP, ndërsa përfaqësimi institucional i saj është realizuar vetëm pas shpalljes së pavarësisë, pra kjo periudhë e shënon pjesën e dytë të këtij procesi. Prandaj, kjo ndarje e nënkupton periudhën e parë si periudha e administrimit ndërkombëtar, dhe periudha e dytë, përfaqësimi institucional ose vetë-përfaqësimi. Një perspektivë e tillë ka vazhduar në qershor të vitit 2004, me rekomandimet në kuadër të të cilave ishin standardet para statusit politik, kryesisht më 2005, pas publikimit të komunikatës së Komisionit Evropian: E ardhmja evropiane për Kosovën. 264 Kurse në pjesën e dytë, periudha pas shpalljes së pavarësisë, kur Kosova, sipas Veton Surroit, u karakterizua me tri nivele kundërshtimesh: Në grupin e parë bënte pjesë kontestimi territorial që i bëhej nga Serbia dhe pretendimi se Kosova është pjesë e saj. Grupin e dytë e përbënin shtetet anëtare të BE-së (në kohën e shpalljes së pavarësisë, BEja numëronte gjithsej 27 shtete anëtare), pesë prej të cilave refuzuan ta njohin. Dhe grupin e tretë e përfshinte aspekti ideologjik në përballje me vendet e botës, të cilat procesin e Kosovës dhe të shtetësisë së saj e shohin si vendim të njëanshëm dhe precedent të mundshëm për vendet e tjera Rezoluta 1244 (1999) e miratuar nga Këshilli i Sigurimit, në mbledhjen e vet të 4011-të, të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, S/RES/1244 (1999), më 10 qershor Për më shumë shih Raportin e Progresit për Kosovën në vitin 2005, nga Komisioni Evropian, fq Jacques Rupnik, The Western Balkans and the EU: `The hour of Europe,` Chapter 6, Veton Surroi, The unfinished state(s) in the Balkans and the EU: the next wave, (Chaillot Papers), European Union Institute for Security Studies, Paris 2011, fq

92 Në Këshillin Evropian të Selanikut është aprovuar instalimi i një partneriteti evropian, si një instrument për ofrimin e perspektivës evropiane në kuadër të PSA-së për vendet e Ballkanit Perëndimor. Ky Partneritet Evropian për herë të parë u miratua nga BE-ja në vitin 2006, kur Kosova është përfshirë vetëm në kuadër të Serbisë dhe Malit të Zi. Sipas vendimit 266 të Këshillit, Kosova u trajtua në bazë të Rezolutës 1244 të KS të OKB-së. Ndërsa, Partneriteti i dytë Evropian është realizuar sipas vendimit 267 të Këshillit në vitin 2008, përmbajtja e të cilit ishte e njëjtë me partneritetin e parë, por ndryshimi i vetëm ishte shkaku i prishjes së Unionit të Serbisë dhe Malit të Zi, kur pas referendumit të mbajtur për shkëputje në vitin 2006, Mali i Zi e deklaroi shkëputjen dhe pavarësinë e vet. Ky partneritet evropian, e kishte objektiv kryesor prioritetizimin e realizimit të reformave, udhëzimet për aprovimin e një ndihme financiare, si dhe ndjekjen e parimeve dhe rregullave për zbatim. 268 Pas miratimit të Partneritetit Evropian, institucionet e Kosovës 269 me qëllim të zbatimit e kanë miratuar Planin e Veprimit për implementim (Plani i Veprimit për Partneritet Evropian - PVPE), me qëllim të koordinimit dhe komunikimit ndërqeveritar (PVPE, përkatësisht ka vazhduar edhe në vitet 2011 dhe 2012). Ndërsa krijimi i Mekanizmit Përcjellës i Stabilizim-Asociimit ishte krijim i një autoriteti kosovar për zhvillimin e dialogut me BE-në. Ky proces është krijuar nga pamundësia që Kosova të përfshihet drejtpërdrejt në PSA, sepse ajo është përfshirë vetëm në kuadër të Serbisë dhe Malit të Zi, kurse pas shpërbërjes së këtij unioni Kosova u përfshi në kuadër të Serbisë dhe në bazë të Rezolutës 1244 të KS të OKB-së. Në dhjetor të vitit 2007, Këshilli Evropian e ka nënvizuar rëndësinë e zgjidhjes së statusit politik të Kosovës, e paraqitur si një rast sui generis dhe që nuk paraqet një presedent për vendet tjera. 270 Në këtë kohë, BE-ja ka konfirmuar se është e gatshme ta ndihmojë zhvillimin ekonomik dhe politik të këtij rajoni. Kurse në korrik të vitit 2008, në Bruksel, Komisioni Evropian e ka organizuar një konferencë donatorësh për Kosovën, duke siguruar gjithsej 1,236 milionë euro. Ndërsa premtimet e Komisionit Evropian dhe shteteve anëtare të BE-së kishin arritur në shumën 266 Vendimi i Këshillit (2006/56/EC) të Komunitetit Evropian më 30 janar 2006 mbi primet, prioritetet dhe kushtet e përfshira në Partneritetin Evropian me Serbinë dhe Malin e Zi, duke përfshirë Kosovën, sipas definimit të Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, datë 10 qershor 1999 dhe shfuqizimin e Vendimit 2004/520/EC. 267 Shih Vendimin e Këshillit (2008/213/EC) të Komunitetit Evropian, datë 18 shkurt 2008 për primet, prioritetet dhe kushtet e përfshira në Partneritetin Evropian me Serbinë, duke përfshirë Kosovën, sipas definimit të Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, datë 10 qershor 1999, dhe shfuqizimin e Vendimit 2006/56/EC. 268 Ibid. 269 Në këtë periudhë bëhej fjalë për institucionet të cilat quheshin: Institucionet e Përkohshme për Vetëqeverisje të Kosovës - IPVQ, sipas Kornizës Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme në Kosovë, shpallur më 15 maj 2001 nga PSSP, Hans Haekkerup. 270 Raporti i Progresit 2008 për Kosovën nga Komisioni Evropian (sipas Rezolutës 1244) 2008, SEC (2008) 2697 final, Bruksel,

93 deri në 800 milion euro. 271 Pra, siç shihet nga zotimet e institucioneve të BE-së dhe shteteve anëtare, Kosova në periudhën e krijimit të shtetit të saj ka pasur përkrahje. Madje, kjo përkrahje ka qenë shumë optimiste për një të ardhme më të ndritur integruese sesa në një periudhë më të vonshme. Më 22 korrik 2010, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND) e dha opinionin se deklarata e pavarësisë së Kosovës nuk i ka shkelur normat e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare, apo Rezolutën e Këshillit të Sigurimit 1244/99, sipas një kërkese të dorëzuar nga Serbia, me pyetjen: A është deklarata e pavarësisë e njëanshme, e marrë nga institucionet vetëqeverisëse të Kosovës, në përputhje me të drejtën ndërkombëtare?. 272 Pjesëmarrja e Kosovës në PSA deri në Komunikatën e Komisionit Evropian mbi studimin e fizibilitetit për MSA-në në vitin 2012 është realizuar në kuadër Procesit të Dialogut të Stabilizim-Asociimit (i njohur si DPSA). Ky studim i fizibilitetit i hapi përfundimisht rrugë Kosovës drejt nënshkrimit të MSA-së, e cila u realizua më 2015, përkatësisht më 2016, me hyrjen e saj në fuqi. Të gjitha këto procese do të paraqiten në vijim, duke nisur me administrimin ndërkombëtar e deri te zbatimi i MSA-së, nëpërmjet Programit Kombëtar për Zbatimin e MSA-së. Kosova në periudhën e administrimit ndërkombëtar Procesi i integrimit të Kosovës në Bashkimin Evropian ka nisur qysh në kohën e administrimit ndërkombëtar nga OKB-ja. Më 10 qershor 1999, Këshilli i Sigurimit (KS) i OKB-së e miratoi Rezolutën 1244/99, nëpërmjet së cilës u zbarkua një mision ndërkombëtar për administrim në Kosovë. Ky mision ndërkombëtar përbëhej nga një administratë civile, e udhëhequr nga UNMIK-u dhe misioni ushtarak i KFOR-it, nën drejtimin e NATO-s. Rezoluta e OKB-së kishte karakter të përkohshëm dhe qëllimi kryesor i saj ishte krijimi i kushteve për përgatitjen e Kosovës për zgjedhjen ose definimin e statusit politik të saj. 273 Prania ndërkombëtare sipas kësaj rezolute është vendosur nën drejtimin e një përfaqësuesi të veçantë, që njihej si Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm i OKB-së, i cili e kishte autoritetin e fundit vendimmarrës gjatë realizimit të misionit të tij në Kosovë. 274 Me gjithë autorizimin e KS të OKB-së për praninë ndërkombëtare civile 271 Ibid. 272 International Court of Justice, Accordance with international law of the unilateral declaration of independence in respect of Kosovo, Carnegieplein 2, 2517 KJ The Hague, Netherlands, 22 July Përgatitja e Kosovës drejt zgjidhjes së statusit të saj. Arsim Bajrami, Vendosja e Kosovës nën administrimin ndërkombëtar E Drejta e Kosovës në Tranzicion, (E Drejta Kushtetuese - Libri II), Prishtinë, Këtu përjashtohet periudha pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës në vitin 2008, kur edhe pse formalisht kjo rezolutë mbeti dhe më tutje në fuqi, megjithatë organizimi politik dhe juridik në Kosovë pësoi ndryshime pas miratimit të Kushtetutës së Kosovës më 9 prill Ndërsa roli i PSSP-së mbeti i parëndësishëm, me gjithë faktin që Rezoluta 1244/99 nuk u shfuqizua nga KS i OKB-së. 93

94 dhe ushtarake në Kosovë në një ombrellë të vetme siç ishte PSSP, misioni ushtarak përkatësisht u koordinua me PSSP-në, por nuk e kishte kontrollin e saj. Puna e tyre e përbashkët është koordinuar ndërmjet misionit civil (UNMIK) dhe ushtarak në Kosovë. 275 Prania ushtarake e misionit për dallim nga misioni civil vazhdon ta ushtrojë edhe më tutje misionin e tij në Kosovë. Trupat e këtij misioni, përveç zvogëlimit, ende e mbajnë përgjegjësinë kryesore për ruajtjen dhe garantimin e territorit të Kosovës, si dhe e kanë një rol të rëndësishëm në ngritjen e strukturave profesionale dhe shumetnike të sigurisë në Kosovë. Me mbarimin e luftës në Kosovë nuk kishin përfunduar sfidat e saj në shtet ndërtimin e vendit. Misioni ndërkombëtar ose Misioni i UNMIK-ut përbëhej nga katër shtylla kryesore, të cilat në realitet kanë udhëhequr me të gjitha segmentet e një administrimi politiko-organizativ në Kosovë. Shtylla e Parë përbëhej nga policia dhe drejtësia, ndërsa Shtylla e Dytë nga administrata civile, kurse Shtylla e Tretë e përbënte OSBE-ja, e cila kishte të bënte me demokratizimin dhe ndërtimin e institucioneve vendore, si dhe Shtylla e Katërt, e drejtuar nga BE-ja, kishte të bënte me zhvillimin ekonomik. 276 BE-ja, në kuadër të UNMIK-ut, e kishte një përgjegjësi shumë të veçantë, duke zënë pozicionin e udhëheqësit të Shtyllës së Katërt. Përveç Shtyllës së Katërt, ajo e ka ndihmuar këtë mision dhe në shtyllat tjera, dhe posaçërisht në misionin ushtarak të KFOR-it 277, të udhëhequr nga NATO-ja. Administrimi ndërkombëtar në Kosovë e ka pasur një ndikim të veçantë për shkak të mundësisë së reformimit të politikës ndërkombëtare, ndërsa Kosova ishte bërë shkaktare kryesore e fillimit të avancimit të politikës ndërkombëtare dhe burim i krijimit të një rendi të ri botëror. Ngjarjet ndërlidhen me intervenimin ndërkombëtar në Kosovës nëpërmjet bombardimeve të ish-jugosllavisë nga aleanca ushtarake e NATO-s, intervenim ky që e detyroi ish-jugosllavisë ta ndalte luftën dhe të pranonte vendosjen e misionit të OKB-së në Kosovë. Vendosja e këtij misioni (UNMIK) do ta shënojë një fillim të ri të politikës ndërkombëtare për shkak të pranisë së tij për nga kompetencat dhe përbërja. Administrimi ndërkombëtar i OKB-së në Kosovë nuk është quajtur protektorat ndërkombëtar sikur në shumë vende tjera, edhe pse pothuajse i kishte të gjitha elementet e një protektorati. Kosova si rast specifik është karakterizuar për shkak të intervenimit 275 Marc Weller, Shtetësia e kontestuar - Administrimi ndërkombëtar i luftës së Kosovës për pavarësi, Botimet Koha 2009, fq: Blerim Reka, UNSC Resolution 1244/1999, The Structure of UNMIK, UNMIK as a International Governance with Post-War Kosova; NATO`s Intervention, UN Administration, Kosovar Aspirations. Botimet Logos-a 2003, Shkup, Prishtinë, Tiranë, fq Shih Konkluzionet e Këshillit Evropian, të mbajtur në Lisbonë, më 23 dhe 24 mars 2000, ku ishte thënë se Bashkimi Evropian do të marrë pjesë në Kosovë në kuadër të Rezolutës 1244 të KS të OKB-së, me trupa në KFOR, 800 policë civilë dhe 505 milionë euro fonde për rindërtimin e Kosovës. 94

95 ushtarak të NATO-s 278 për parandalimin e gjenocidit dhe spastrim etnik të Kosovës nga Serbia. Intervenimi në Kosovë është ndërhyrja e parë e NATO-s, e realizuar jashtë shteteve anëtare, ndaj një shteti sovran, që veten e konsideronte të paprekshëm deri atëherë. Ky intervenim humanitar theu tabutë e deriatëhershme të shkeljes së të drejtave të njeriut, duke u thirrur në sovranitetin shtetëror. Prandaj, ky justifikim nuk do të vlente më pas ngjarjeve të vitit 1999 dhe Rastit të Kosovës. NATO-ja, përveç Rastit të Kosovës, më pas ka kryer edhe disa misione tjera jashtë territorit të shteteve anëtare, siç është ai në Afganistan, kundër regjimit terrorist të talebanëve. Me intervenimin e NATO-s në Kosovë në vitin 1999 është bërë ridefinimi i rolit të SHBA-ve në politikën botërore dhe në rendin e ri ndërkombëtar. Ndërsa nga ky intervenim i kësaj aleance ka ndryshuar përgjithmonë raporti i krijuar më herët, kryesisht gjatë Luftës së Ftohtë, siç është krijimi i një balance të fuqisë, i rreshtuar ndërmjet SHBA-ve dhe Rusisë, si dhe çështja e triumfit të idealizmit, që ka të bëjë me mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut, në anën tjetër. 279 Misioni ndërkombëtar i OKB-së në Kosovë i ka pasur përparësitë dhe mangësitë e tij. Qëllimi kryesor i misionit ishte normalizimi i gjendjes në vend dhe krijimi i institucioneve vetëqeverisëse të përkohshme. Kurse e meta kryesore e tij është mungesa e një strategjie dalëse dhe përmbyllja e misionit, ose përfundimi i tij. Ky administrimi ndërkombëtar në Kosovë dallon nga llojet tjera të vendeve të administruara. OKB-ja ka realizuar misione të ndryshme në disa vende të caktuara me mision paqeruajtës dhe paqendërtues, siç është rasti në Bosnjë-Hercegovinë (UNMIBH) nga viti , ish- Republikën jugosllave të Maqedonisë (UNPREDEP) nga viti , Timorin Lindor (UNTAET) nga viti , Sllavoninë Lindore të Kroacisë (UNTAES) nga viti , Kamboxhia (UNTAC) nga viti , Etiopi dhe Eritre (UNMEE) nga viti etj. 280 Këto misione, sipas përbërjes së tyre, mund të ndahen në tri grupe kryesore: në administrimin civil, administrimin ushtarak dhe administrimin e kombinuar civil-ushtarak. Në Rastin e Kosovës, ky lloj i administrimit bën pjesë në grupin e tretë, ose të kombinuar (administrimin civil-ushtarak). Një ngjarje në mars e ka ndryshuar përfundimisht status-kohën e deriatëhershme që vazhdonte të mbretëronte në 278 Ky intervenim ushtarak është realizuar nëpërmjet sulmeve ajrore, të cilat janë ndërmarrë nga aleanca ushtarake e NATO-s për asgjësimin dhe paralizimin e forcave ushtarake dhe paramilitare të Serbisë në Kosovë. Bombardimet e NATO-s janë shtrirë në gjithë territorin e ish-jugosllavisë. 279 Dale C. Tatum, Genocide at the Dawn of the 21st Century, Rwanda, Bosnia, Kosovo, and Darfur, The War in Kosovo, New York, (2010), fq Sipas disa të dhënave të misioneve të ndryshme nëpër botë të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, llogaritet të jenë rreth 71 misione të ndryshme të administrimeve ndërkombëtar, të cilat i ka realizuar kjo organizatë ndërkombëtare, ose është duke i realizuar nëpër vende të ndryshme të botës. 281 Në mars të vitit 2004, një incident në Mitrovicë e nxiti një kryengritje të qytetarëve të afro 50 mijë vetave, të cilët pothuajse e zhvendosën nga normaliteti jetën politike dhe publike në Kosovë. Bilanci i të vdekurve ishte 19 persona, 954 të plagosur dhe të zhvendosur. Këto ngjarje ndikuan që administrimi ndërkombëtar ta përshpejtojë përgatitjen e Kosovës për zgjidhjen e statusit të saj. Për më shumë, shih: Mark Weller, Shtetësia e kontestuar - Administrimi ndërkombëtar i luftës së Kosovës për pavarësi,tek Administrimi ndërkombëtar dhe lëvizjet drejt statusit final, Trazirat e marsit dhe raportet e Eides, botimet Koha, mars 2009, fq

96 misionin e OKB-së (UNMIK) në Kosovë. Ani pse këto ngjarje ndikuan në imazhin negativ për Kosovën, këto ngjarje e krijuan efektin e tyre pozitiv në ndryshimin e qasjes dhe përshpejtimin e zgjidhjes së statusit politik të pazgjidhur në vend. Mirëpo, me qëllim të përshpejtimit të zgjidhjes së statusit politik pas këtyre ngjarjeve, OKB-ja vendosi disa parakushte, të cilat duhet t i plotësonte Kosova në rast se dëshironte ta fillonte procesin politik për zgjidhjen e statusit. Pas disa konsultimeve, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së e emëroi ambasadorin e përhershëm të Norvegjisë në NATO, Kai Eide, si të dërguarin e saj për vlerësimin e përmbushjes së standardeve 282. Ky ambasador, më 7 tetor 2005 e publikoi një raport në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, duke rekomanduar fillimin e negociatave për zgjidhjen e statusit politik të Kosovës. Pas publikimit të këtij raporti, KS i OKB-së e autorizoi nisjen e procesit negociator për zgjidhjen e statusit politik, si dhe e emëroi për udhëheqës negociator Marth Ahtisarin, ish-presidentin e Finlandës. Ky emërim u bë për arsye se Ahtisari ishte njohës i mirë i çështjes së Kosovës, si dhe për shkak të ndërmjetësimit në arritjen e Marrëveshjes Tekniko-Ushtarake, marrëveshje kjo e arritur ndërmjet NATO-s dhe Ushtrisë ish-jugosllave në vitin 1999, në Kumanovë të Maqedonisë. 283 Pas zhvillimit të një procesi të gjatë negociatash për zgjidhjen e statusit politik ndërmjet Kosovës dhe Serbisë me ndërmjetësim ndërkombëtar, ky proces negociator ka përfunduar pa një marrëveshje ndërmjet palëve. Një marrëveshje ndërmjet këtyre palëve gjithashtu nuk ishte arritur as në të kaluarën në Rambuje. Megjithatë, pas disa rundesh të negociatave të ndryshme, të udhëhequra nga OKB-ja, në shkurt të vitit 2007 Ahtisari e publikoi planin e tij lidhur me zgjidhjen e statusit politik të Kosovës, një plan që mori emrin: Plani Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit Politik të Kosovës 284. Komuniteti ndërkombëtar, nën udhëheqjen e OKB-së, pas një kohe të gjatë të zhvillimit të takimeve dhe mosarritjes së pajtueshmërisë së dy palëve (për shkak të refuzimit të palës serbe) si ndërmjetësuese e këtyre negociatave, u detyrua që ta bëjë publik propozimin e tij lidhur me zgjidhjen e statusit politik të Kosovës. Pas publikimit të këtij propozimi nga ndërmjetësuesi Ahtisari pati reagime nga të dyja palët negociatore për Planin Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit Politik të Kosovës. Megjithatë, pala kosovare e pranoi këtë plan, ndërsa pala serbe e kishte refuzuar kategorikisht. Rezultati i mosarritjes së marrëveshjes ndikoi në qëndrimet e KS të OKB-së në prishjen e unitetit të deriatëhershëm dhe në atë mënyrë u pamundësua miratimi i një rezolute të re për 282 Këto kushte janë njohur si standardet para statusit, të cilat u vendosën nga bashkësia ndërkombëtare ndaj institucioneve vendore vetëqeverisëse si parakusht për fillimin e procesit të negociatave për zgjidhjen e statusit politik të Kosovës. Gjithsej kanë qenë tetë (8) standarde të vendosura për institucionet vetëqeverisëse të Kosovës, si: institucionet demokratike funksionale, sundimi i ligjit, liria e lëvizjes, kthimi i qëndrueshëm dhe të drejtat e bashkësive dhe pjesëtarëve të tyre, ekonomia, të drejtat pronësore, dialogu dhe TMK - Trupat Mbrojtëse të Kosovës. Për më shumë, shih: Standardet për Kosovën (me standarde prioritare të shënuara), prezantuar në Prishtinë, më 10 dhjetor 2003 /UNMIK, /IPVQ Military Technical Agreement between the International Security Force ( KFOR ) and the Governments of the Federal Republic of Yugoslavia and the Republic of Serbia, 9 June Shih Planin Gjithëpërfshirës për zgjedhjen e statusit politik të Kosovës. 96

97 Kosovën, me të cilën do të bëhet zgjidhja e çështjes së saj. Mirëpo, kërcënimi i përdorimit të vetos 285 nga Rusia si anëtare e përhershme e Këshillit të Sigurimit e pamundësoi nxjerrjen e kësaj rezolute. Propozimi i Ahtisarit është bërë si rezultat i përpjekjeve të dështuara për bindjen e palëve në një marrëveshje të pranueshme për të dyja palët e përfshira në këtë proces negociator. Dhe, si rezultat i këtij propozimi të Ahtisarit, deputetët e Kuvendit të Kosovës, më 17 shkurt 2008 e shpallën pavarësinë e Kosovës. Mirëpo, deklarimi i pavarësisë së Kosovës nuk nënkuptoi automatikisht edhe ndërprerjen e misionit të UNMIK-ut. Ky mision, pas shpalljes së pavarësisë, filloi në mënyrë graduale transferimin e kompetencave tek institucionet e Kosovës. Në Planin e tij Gjithëpërfshirës ose Planin Ahtisari është paraparë zëvendësimi i misionit të UNMIK-ut me një mision tjetër ndërkombëtar, ose siç njihet ndryshe si misioni për mbikëqyrjen ndërkombëtar të pavarësisë së Kosovës. Ky mision megjithatë nuk e ka zbehur shtetësinë e Kosovës, sipas Marc Weler. 286 Ndërsa misioni i ri ndërkombëtar për qëllim kryesor kishte zbatimin e Planit Ahtisari, dhe për sundim të rendit dhe të ligjit në Kosovë. Ky tranzicion është përcjellë nga misioni, në përbërjen e së cilit kanë qenë Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar 287 dhe EULEX-i 288. Ndërsa misioni është drejtuar nga Bashkimi Evropian, për dallim nga UNMIK-u, që është drejtuar nga OKB-ja. Kjo periudhë shënon transferimin e kompetencave nga misioni i UNMIK-ut te misioni i ri ndërkombëtar dhe te institucionet vendore. Kosova është vendi i parë ku merr pjesë BE-ja me një mision të veçantë, si për nga përbërja, ashtu edhe kompetencat. Kjo kohë shënon periudhën e fillimit të procesit të integrimit evropian të Kosovës. Megjithatë, duke marrë parasysh statusin e padefinuar të saj në administrimin e UNMIK-ut, prapëseprapë BE-ja e kishte përfshirë në procesin e saj edhe Kosovën nëpërmjet një mekanizmi të veçantë, ose siç njihej ndryshe si Mekanizmi Përcjellës i Procesit të Stabilizim-Asociimit. Para fillimit të këtij procesi, të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor u bënë pjesë e perspektives evropiane, duke nisur fillimisht me Paktin e Stabilitetit për Evropën Juglindore. Perspektiva në Paktin e Stabilitetit për Evropën Juglindore Në Këln të Gjermanisë, më 1999, BE-ja në Takimin e G-8 e ka miratuar iniciativën për krijimin e Paktit të Stabilitetit për vendet e Evropës Juglindore. Kjo iniciativë është përpjekja e parë e bashkësisë ndërkombëtare për hapjen e një rruge të re 285 Marc Weller, Shtetësia e kontestuar Administrimi ndërkombëtar i luftës së Kosovës për pavarësi. Negociatat e Vjenës për statusin përfundimtar, përmbajta e negociatave, botimet Koha, mars 2009, fq Ibid. 287 Ky mision është mbështetur nga Zyra Civile Ndërkombëtare (ICO) ishte Përfaqësuesi Special i Bashkimit Evropian në Kosovë (EUSR) emërimi i të cilit fillimisht është bërë nga Këshilli i Bashkimit Evropian dhe më pas u ri-emërua nga Grupi Drejtues Ndërkombëtar për Kosovën sipas Planit gjithëpërfshirës të propozuar nga Ahtisari. 288 Përmban shkurtesën, si: European Union Rule of Law Mission in Kosovo (EULEX), dhe është bazuar në dokumentin Aksioni i Përbashkët i Këshillit 2008/124/CFSP të datës 4 shkurt 2008 për misionin e BEsë për Sundim të Ligjit në Kosovë, EULEX Kosovë. 97

98 drejt integrimit evropian dhe euroatlantik të vendeve të këtij rajoni. Ky pakt ka pasur për qëllim parandalimin e konflikteve në rajon dhe ndërtimin e një paqeje të qëndrueshme, kryesisht nëpërmjet promovimit të demokracisë, të drejtave të njeriut dhe zhvillimit ekonomik e social. Pakti i Stabilitetit është mbështetur nga koordinatori special, Erhard Busek, dhe stafi i tij, i cili përbëhej nga një numër i caktuar personash (afro tridhjetë sish). 289 Pas konstatimit të BE-së për gjendjen e rëndë politike dhe ekonomike, një mekanizëm i tillë është parë si mundësi për rikthimin e paqes dhe të stabilitetit në këtë pjesë të Evropës. Ndërsa Pakti i Stabilitetit ishte rruga më e mirë e këtyre vendeve të Evropës Juglindore që duhej ndjekur drejt fillimit të procesit të anëtarësimit, ani pse iniciativa të ndryshme 290 nuk kishin munguar edhe më herët. Në bazë të dokumenteve themeluese 291 të këtij pakti është premtuar integrim euroatlantik për të gjitha vendet e rajonit, duke përfshirë edhe integrimin e mundshëm eventual në BE. Megjithatë, vetë BEja kishte vendosur ta marrë rolin udhëheqës në zbatimin e Paktit të Stabilitetit. 292 Në takimin e Këshillit Evropian të Helsinkit, në dhjetor 1999, është vërejtur një zhvillim pozitiv i shteteve kandidate për anëtarësim, me përfshirjen e tyre në një kornizë të përbashkët në të ardhmen (gjithsej 13 shtete kandidate). Kjo periudhë është definuar si kohë e strategjisë së Zgjerimit të BE-së në grup vendesh sesa në përparimin e tyre individual. Kjo periudhë do të ndikojë në ndryshimin e strategjisë së Zgjerimit në të ardhmen, e cila pa dyshim se do të ndikojë edhe te vendet e Ballkanit Perëndimor. Në fundin e shekullit XX, pas mbarimit të Luftës së Ftohtë, ose rënies së sistemit bipolar, bota u përfshi në një etapë të re dhe me mundësi të përfshirjes gjithnjë e më të madhe të shteteve të Evropës në projektin të përbashkët, siç është BE-ja. Madje, përveç shteteve në Perëndim, që kryesisht e përbënin numrin më të madh të vendeve të sferës perëndimore, të udhëhequra nga NATO-ja, pjesë përbërëse të BE-së u bënë edhe shumë shtete tjera në Lindje, të cilat një kohë të gjatë e kanë kaluar nën ndikimin e Bashkimit Sovjetik. 293 Me rënien e Murit të Berlinit dhe shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik është shtuar numri i shteteve të interesuara për t iu bashkuar BE-së, vende të cilat e pranojnë përmbushjen e kritereve për anëtarësim, mirëpo kishte edhe shtete që nuk shprehën interesim për t u bërë anëtare të saj. 294 Ky pakt, në kuadër të bashkërendimit të tij, e kishte një strukturë gjithëpërfshirëse dhe qëllim kryesor e kishte menaxhimin e krizës në këtë pjesë të Evropës, si dhe parandalimin e konflikteve dhe ndërtimin e paqes 289 Deklarata e Paktit të Stabilitetit për Evropën Juglindore, Këln i Gjermanisë, më 10 qershor IV. Mekanizmat e Paktit të Stabilitetit. 290 Paktit të Stabilitetit i kanë prirë disa iniciativa të mëhershme për bashkëpunim rajonal. Ndër iniciativat për bashkëpunim rajonal ishin: Konferenca për Fqinjësi të Mirë, Procesi Royaumont, Iniciativa e Evropës Juglindore për bashkëpunim etj. 291 Shih: Conclusions of the Presidency, Cologne European Council, 3-4 June 1999, Stability Pact for South-Eastern Europe, (150/99 REV 1, CAB). 292 Ibid, (Paragraf 74). 293 Shtete anëtare siç ishin: Estonia, Letonia dhe Lituania. Kurse Bashkimi Sovjetik e kishte një ndikim të madh edhe ndaj disa shteteve tjera, si: Polonia, Rumania, Hungaria, Çekia, Sllovakia etj. 294 Vende të tilla si Zvicra, e cila nuk ishte e interesuar të bëhej pjesë e BE-së për shkak të ruajtjes së neutralitetit të saj. 98

99 së sigurt. Si një deklaratë politike e përbashkët, ajo është shtrirë në rreth 40 vende të kësaj pjese të Evropës, duke përfshirë shtetet, grupe të organizatave rajonale dhe ndërkombëtare. Në këtë pakt merrnin kryesisht pjesë vendet e Evropës Juglindore, të cilat duhej t i zgjidhnin mosmarrëveshjet në mënyrë paqësore dhe në përputhje me Kartën e Kombeve të Bashkuara. Gjithashtu, ky pakt është krijuar për lehtësimin e përmbushjes së kritereve për anëtarësim, dhe ka funksionuar nga viti 1999 deri në vitin 2008, e më pas është zëvendësuar nga Këshilli Rajonal i Bashkëpunimit. Pakti i Stabilitetit nuk ishte thjesht një mekanizëm vetëm për vendet e Evropës Juglindore, për shkak të pjesëmarrjes së shumë vendeve tjera dhe rolit të tyre. Aty kanë marrë pjesë përfaqësues të ndryshëm nga: BE-ja, Shqipëria, Bosnjë-Hercegovina, Bullgaria, Kroacia, Sllovenia, Maqedonia, Hungaria, Rumania, Turqia, SHBA-të, Rusia, OSBE-ja, Këshilli i Evropës, Kanada, Japonia, OKB, UNHACR, NATO-ja, OECD, WEU, FMN, Banka Botërore etj. 295 Kontributi i BE-së në këtë pakt kryesisht kishte të bënte me krijimin e paqes, stabilitetit dhe ofrimin e perspektives evropiane, që fillimisht nënkuptonte vetëm pesë shtete të Ballkanit Perëndimor, siç ishin: Shqipëria, Kroacia, Bosnjë-Hercegovina, Maqedonia dhe Jugosllavia (atëherë). 296 Mirëpo, pas shpërbërjes së plotë të ish-jugosllavisë, edhe Kosova u bë pjesë e këtij pakti. Kosova u bë përfituese kryesore e BE-së për shkak të dhënies së ndihmës financiare që ajo e ofroi për rimëkëmbjen e këtij vendi pas mbarimit të luftës. Mbështetja e BE-së për Kosovën në vitet me mjete financiare kontribuonte me rreth 74,3% të buxhetit të UNMIKut, kurse në polici me rreth 40% të pjesëmarrjes së përgjithshme, si dhe përbërja ushtarake e KFOR-it, të cilin vendet anëtare të BE-së e përbënin rreth 63% ose rreth 80% kontribut i trupave evropiane (BE dhe shtetet jo anëtare të saj). 297 Një element tjetër i rëndësishëm i Paktit të Stabilitetit është krijimi i iniciativave të ndryshme bashkëpunuese rajonale. Madje, nëpërmjet Pakti të Stabilitetit është mundësuar krijimi i qasjes në rrjet si një shembull i mirë që mund të merret edhe për vendet tjera. 298 Kjo qasje kryesisht i ka ndihmuar vendet e Ballkanit në përgjithësi në zhvillimin e lidhjeve tregtare dhe ekonomike ndërmjet tyre. Ajo që ka rëndësi me formimin e këtij pakti është mënyra e qasjes ndaj këtij rajoni, për shkak të intervenimit të NATO-s, që, megjithatë, kishte ndikuar në ngritjen e tensioneve me Rusinë. Vetë pjesëmarrja e gjerë e disa shteteve dhe organizatave të ndryshme rajonale dhe ndërkombëtare nënkupton një reflektim të përbashkët ndaj një qasjeje të re për Evropën Juglindore. 295 Deklarata e Paktit të Stabilitetit për Evropë Juglindore, Këln të Gjermanisë, më 10 qershor I. Pjesëmarrja, Përshkrimi i situatës. 296 Paul J.J. Welfens, Stabilizing and Integrating the Balkans, Economic Analysis of the Stability Pact, EU Reforms and International Organizations, Springer-Verlang Berlin Heidelberg GmbH, New York The Stability Pact and the Stabilization and Association Process, fq Ibid, fq Ibid, fq: VIII, 1,

100 Procesi i Stabilizim-Asociimit Ky proces ka filluar në vitin 1999 dhe është një instrument në procesin e anëtarësimit të vendeve të Ballkanit Perëndimor në BE, ani pse origjinën e ka qysh në procesin Royaumont, që për qëllim kishte mbështetjen në kuadër të zbatimit të Marrëveshjes së Dejtonit, Në Këshillin Evropian të Lisbonës, datë mars 2000, u theksua qartë se paqja, prosperiteti dhe stabiliteti në Evropën Juglindore janë prioritet strategjik për BE-në. 299 Sipas këtij Këshilli, ky rajon ka arritur pak progres për shkak të përpalljes me shumë sfida. Ndërsa në Këshillin Evropian në Santa Maria da Feira, datë qershor 2000, u bë e ditur se objektivi kryesor i BE-së është integrimi i plotë i vendeve të këtij rajoni nëpërmjet Procesit të Stabilizim-Asociimit, proces ky i cili do ta marrë mbështetjen nëpërmjet asistencës teknike dhe ekonomike. 300 Kurse zyrtarisht, ky proces ka filluar në Samitin e Zagrebit, në nëntor Deklarata e përbashkët e dalë nga Samiti i Zagrebit iu dedikua disa vendeve të caktuara dhe perspektivës së tyre drejt integrimit evropian, vende këto si: Shqipëria, Maqedonia, Bosnjë-Hercegovina, Kroacia dhe atëherë Republika Federale e Jugosllavisë 301. Në këtë samit, Kosova është përfaqësuar nga Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm (PSSP) i OKB-së. 302 Deklarata e përbashkët e këtij samiti bëri thirrje për zbatimin e Procesit të Stabilizim- Asociimit për vendet e Ballkanit Perëndimor. Ndërsa përqendrimi kryesor ishte krijimi i marrëdhënieve të reja të tyre me BE-në, si dhe ndihma në ndërtimin e paqes dhe të stabilitetit të rajonit, në përgjithësi, në rrugën drejt pranimit (anëtarësimit). 303 Shpërbërja e Jugosllavisë si rezultat i konflikteve dhe luftërave të ndryshme dhe krijimi i shteteve të reja e ka shtuar interesimin e BE-së për nxitjen e bashkëpunimit dhe ndërtimin e marrëdhënieve reciproke ndërmjet tyre. Bashkëpunimi rajonal dhe zhvillimi i përbashkët do të mbetet sfidë kryesore në të ardhmen për një periudhë relativisht të gjatë kohore. Këto vende, edhe pas një periudhe relativisht të gjatë të ndarjes nga një federatë e përbashkët, ende nuk janë plotësisht të hapura ndaj vendosjes së marrëdhënieve të mira dhe dialogut reciprok. Pikërisht për këtë arsye, kërkesë kryesore në Samitin e Zagrebit ishte shfrytëzimi i procesit të negocimit për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërmjet fqinjëve për arritjen e disa standardeve, siç janë respektimi i të drejtave të njeriut dhe pakicave, dhe zbatimi i obligimeve ndërkombëtare. 304 Ndërsa qëllimi kryesor i këtij samiti ishte krijimi i një zone të tregtisë së lirë dhe bashkëpunimit në fusha, siç janë 299 Presidency Conclusions (2000), Lisbon European Council 23 and 24 March 2000, III. 300 Për më shumë, shih Konkluzionet kryesore të Këshillit Evropian të Santa Maria da Feira, më qershor Pas shkëputjes të Sllovenisë, Kroacisë, Maqedonisë dhe Bosnjë-Hercegovinës nga Jugosllavia, ende kishin mbetur Serbia dhe Mali i Zi, duke e përfshirë edhe Kosovën, e cila ishte nën administrimin e UNMIK-ut nëpërmjet Rezolutës 1244/99 të KS të OKB-së. Ani pse ende mbeti emri Jugosllavi, shpërbërja e saj kishte filluar qysh në vitin Ndërsa në vitin 2003 u riformulua në emrin Unioni i Serbisë dhe Malit të Zi, i cili zgjati jo më shumë se dy vjet, deri me shpalljen e pavarësisë së Malit të Zi, në vitin Deklarata përfundimtare e Samitit të Zagrebit e 24 nëntorit Ibid. 304 Ibid. 100

101 drejtësia dhe punët e brendshme, luftimi i krimit të organizuar, korrupsioni, migracioni i paligjshëm etj. Kurse zhvillimi i këtyre reformave demokratike, ekonomike dhe institucionale, gjithashtu nuk do të ishte i mundur pa ndihmën e BE-së, e cila nuk ka munguar. BE-ja, nëpërmjet Këshillit Evropian të Kopenhagës, dhjetor 2002, ka rikujtuar për përmbushjen e kritereve të Kopenhagës të vitit 1993, duke konfirmuar edhe një herë perspektivën evropiane të vendeve të Ballkanit Perëndimor në Procesin e Stabilizim- Asociimit, ashtu siç është përcaktuar edhe nga vetë Këshilli Evropian në Feira, në vitin Sipas Këshillit Evropian të Kopenhagës, objektivi kryesor është integrimi i plotë i mundshëm i vendeve të rajonit si vende kandidate potenciale për anëtarësim në BE. Gjithashtu janë inkurajuar që ta rritin bashkëpunimin e tyre rajonal nëpërmjet krijimit të marrëveshjeve të tregtisë së lirë. Interesi kryesor i BE-së në këtë rajon ishte krijimi i tregtie të lirë, jo vetëm ndërmjet këtyre vendeve, por edhe të vetë rajonit me BE-në, ani pse në vitin 2000 vendet e këtij rajoni, rreth 80% të eksporteve i realizonin me shtetet anëtare të BE-së, ndërsa importi i tyre nuk kalonte më shumë se 0,6%. 305 Bashkëpunimi ndërmjet këtyre vendeve është inkurajuar nga BE-ja me përkrahjen dhe ndihmën ekonomike e financiare nëpërmjet një dialogu politik, përafrimit të legjislacionit kombëtar me Legjislacionin e BE-së, si dhe bashkëpunimit në disa fusha tjera të rëndësishme. 306 Gjithashtu, perspektiva evropiane e vendeve të Ballkanit Perëndimor u rikonfirmua në qershor 2003, në Samitin e Selanikut. Sipas deklaratës së këtij samiti, vendet e këtij rajoni inkurajohen për ta ndjekur rrugën e integrimit evropian 307, edhe pse një ditë më parë Këshilli Evropian e miratoi një dokument të rëndësishëm për hapjen e rrugës evropiane të rajonit, nëpërmjet publikimit të Agjendës së Selanikut për vendet e Ballkanit Perëndimor: Lëvizja drejt Integrimit Evropian 308. Ishte ky një hap me rëndësi për krijimin e marrëdhënieve të reja dhe perspektivën e kësaj pjese të Evropës. Kërkesat për përmbushjen e të gjitha kritereve të Kopenhagës dhe kushteve të vendosura në Procesin e Stabilizim-Asocimit në Samitin e Zagrebit të vitit 2000 i kanë përcjellë në vazhdimësi këto vende deri në anëtarësimin e plotë të tyre. Ndërsa për plotësimin e kritereve dhe përmbushjen e kushteve të vendosura nga ky proces, Komisioni Evropian për Kosovën dhe për çdo vit e publikoi një raport vjetor (i njohur ndryshe si Raporti i Progresit, ose Raporti për vendin) për matjen e progresit të arritur drejt anëtarësimit për secilin vend. Rekomandimet e dala nga ky raport vjetor kryesisht kërkoheshin të 305 Paul J.J. Welfens, Stabilizing and Integrating the Balkans, Economic Analysis of the Stability Pact, EU Reforms and International Organizations, Springer-Verlang Berlin Heidelberg GmbH, New York 2001, Theoretical Aspects of Trade Expansion, fq Konkluzionet kryesore të Këshillit Evropian të Santa Maria da Feira, më qershor 2000, V. Marrëdhëniet e Jashtme, D. Ballkani Perëndimor, paragrafi Shih Deklaratën e Selanikut, më 21 qershor Ibid. 101

102 zbatohen nga secili vend që i adresoheshin nga Komisioni Evropian. 309 Ndërsa rishikimi i Procesit të Stabilizim-Asociimit është paraparë në konkluzionet e Këshillit, datë 16 qershor 2003, nëpërmjet rekomandimeve lidhur me përpjekjet e tyre për integrim evropian. Deklarata e Selanikut 310, përveç kritereve të Kopenhagës për anëtarësim, konkretisht ka kërkuar edhe përmbushjen e disa kushteve specifike, si: zbatimi i plotë i Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së për Kosovën, si dhe plotësimi i kritereve të njohura si standardet para statusit 311 në kuadër të politikës së UNMIK-ut në Rastin e Kosovës. Kurse zbatimi i Marrëveshjes së Dejtonit/Parisit për rastin e Bosnjë- Hercegovinës, për Maqedoninë, zbatimi i plotë i Marrëveshjes së Ohrit, si dhe bashkëpunimi me Gjykatën Ndërkombëtare Penale për ish-jugosllavi për të gjitha vendet e përfshira në konfliktet në kuadër të ish-jugosllavisë. 312 BE-ja në Selanik e rriti numrin e kërkesave, të cilat duhet të realizohen nga këto vende, në kuadër të procesit të anëtarësimit. Megjithëse roli i saj u bë vendimtar me qëllim të zhvillimit të tranzicionit në këtë rajon, për dy arsye kryesore, si: E para ka të bëjë me mbështetjen ndërkombëtare që ka ofruar në kuadër të misioneve të ndryshme ndërkombëtare, siç janë: UNMIK-u në Kosovë, UNMIBH në Bosnjë-Hercegovinë, UMPREDEP në Maqedoni, UNMES në Kroaci etj. Kurse arsye e dytë mund të jetë mbështetja financiare në rindërtimin dhe rimëkëmbjen e këtyre vendeve, të cilat e gëzonin një ekonomi të pazhvilluar dhe të shkatërruar nga luftërat e ndryshme. BE-ja vetëm në rastin e Kosovës e ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm, pjesëmarrja e së cilës ishte me afro trupa ushtarake në kuadër të KFOR-it, me rreth 800 pjesëtarë të policisë dhe 505 milionë euro fonde. 313 Mirëpo, rëndësi të veçantë në Procesin e Stabilizim-Asociimit ka arritja e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit, marrëveshje kjo e cila lidhet ndërmjet BE-së dhe vendit kandidat ose kandidat potencial për anëtarësim, sikur është Rasti me Kosovën. Ani pse ky proces kishte filluar për të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor, suksesi nuk është i njëjtë për arsye se përderisa Kroacia u bë anëtare e BE-së, Kosova ende nuk ishte nënshkruese e MSA-së. Kjo periudhë prej më shumë se një dekade e gjysmë tregon qartë se procesi i integrimit evropian nuk është i lehtë. Me qëllim të përfshirjes së saj kryesisht në programet e asistencës financiare, BE-ja për herë të parë e improvizoi një mekanizëm 309 Ky raport shpeshherë nuk është kuptuar drejt, për faktin se ai paraqet të arriturat ose mat progresin, të cilin e ka arritur vendi gjatë një viti dhe nxjerr rekomandimet se çka duhet ndërmarrë lidhur me përmbushjen e obligimeve në procesin e integrimit evropian, por nuk është për ta vlerësuar ose matur punën e institucioneve vendore. 310 Deklarata e Selanikut, më 21 qershor 2003, (pika 5). 311 Në dhjetor 2003, komuniteti ndërkombëtar nëpërmjet PSSP-së në Kosovë, Harri Holker, ua ka paraqitur Institucioneve të Përkohshme Vetëqeverisëse të Kosovës (IPVQ) një dokument, i njohur si: standardet për Kosovën. Ky dokument përmbante detyrat kryesore, të cilat institucionet e Kosovës duhet t i plotësonin para se të hapet statusi politik i saj. Dokumenti përmbante 8 pika kryesore, si: 1) institucionet demokratike funksionale, 2) sundimi i ligjit, 3) liria e lëvizjes, 4) kthimi i qëndrueshëm i komuniteteve dhe të drejtat e tyre, 5) ekonomia, 6) të drejtat pronësore, 7) dialogu, dhe 7) Trupat Mbrojtëse të Kosovës (TMK). 312 Deklaratën e Selanikut, më 21 qershor Konkluzionet e Këshillit Evropian të Lisbonës (2000), datë mars 2000, paragrafi

103 specifik, edhe pse nuk ishte i njohur në procesin e integrimit evropian, siç ishte Mekanizmi Përcjellës i Procesit të Stabilizim-Asociimit. Mekanizmi Përcjellës i Kosovës në Procesin e Stabilizim-Asociimit BE-ja si një entitet politik shumë kompleks 314 e kishte të vështirë qasjen e barabartë për të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor, e veçanërisht për Kosovën për shkak të periudhës së administrimit ndërkombëtar nga UNMIK-u, statusi i së cilës ende ishte i pa definuar deri në vitin Mos përcaktimi i qartë i statusit e ka shtyrë BE-në që ta ofrojë një zgjidhje të përkohshme, që edhe Kosova si e vetme, nëpërmjet një procesi specifik t i mundësohet pjesëmarrja kryesisht në programet e asistencës financiare të BEsë. Ky proces është quajtur: Mekanizmi Përcjellës i Procesit të Stabilizim-Asociimit dhe është mundësuar nga Komisioni Evropian, më 6 nëntor Në fillim të procesit integrues Kosova ka mbetur jashtë për faktin se në këtë proces të anëtarësimit mund të marrin pjesë vetëm shtetet dhe jo entitetet politike, ose organizatat e ndryshme, edhe pse vetë BE-ja nga Jacques Delors është cilësuar ndërmjet asaj që është diçka më shumë se organizatë ndërkombëtare dhe diçka më pakë se një shtet federal. Ky mekanizëm përcjellës ose kjo zgjidhje e BE-së për Kosovën ishte e përkohshme deri në qartësimin e statusit politik të saj. Praktikisht është bërë një paralele e Procesit të Stabilizim-Asosciimit. Ky mekanizëm nuk nënkupton domosdoshmërisht përfshirjen e Kosovës në procesin e anëtarësimit në BE, por mundësoi përfshirjen e saj në ndihmën financiare të ofruar nëpërmjet instrumenteve të para anëtarësimit, ose IPA fondeve. Nga këto fonde Kosova kishte përfituar jashtëzakonisht shumë për shkak të gjendjes që ndodhej pas luftës me rastin e ndërhyrjes humanitare, mundësia e përfitimit nga programet e CARD 315 dhe një ndihmë e konsiderueshme për ndërtimin e vendit. Në periudhën e administrimit të UNMIK-ut, BE-ja ka udhëhequr me një shtyllë të veçantë, Shtyllën e Katërt, që ishte zhvillimi ekonomik. Prandaj, programet e ndihmës së 314 Catherine Moury & Luis de Sousa, Institutional Challenges in Post-Constitutional Europe, Governing change, The EU: A unique institutional setting, published by Routledge, New York, 2009, fq Komisioni Evropian e kishte miratuar Dokumentin Strategjik Rajonal , pra programin CARDS për ndihmë vendeve pjesëmarrëse në Procesin e Stabilizim-Asociimit, si vendeve të ish- Jugosllavisë (Kroacisë, Bosnjë-Hercegovinës, Maqedonisë, Kosovës, Malit të Zi dhe Serbisë) dhe Shqipërisë. Ky fond nga Komisioni Evropian ishte zotuar se do të jetë prej 4,650 milionë euro për periudhën nga viti 2000 deri në vitin 2006, për investime, në ndërtimin e institucioneve dhe masave tjera për arritjen e katër objektivave, si: 1). Rindërtimi, stabilizimi demokratik, pajtimi dhe kthimi i refugjatëve; 2). Zhvillimi institucional dhe ligjvënës, duke përfshirë dhe harmonizimin me Legjislacionin e BE-së, për ta forcuar demokracinë dhe sundimin e ligjit, të drejtat e njeriut, shoqërinë civile dhe mediet, si dhe funksionimin e lirë të ekonomisë; 3). Zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik dhe social, duke përfshirë dhe norma strukturore; dhe 4). Zhvillimin e marrëdhënieve të mira dhe bashkëpunimin rajonal ndërmjet vendeve në Procesin e Stabilizim- Asociimit ndërmjet tyre dhe BE-së, si dhe vendeve kandidate (në atë periudhë) të Evropës Qendrore. Për më shumë, shih: Komisioni Evropian, Programi i Asistencës CARDS për Ballkanin Perëndimor, Dokumenti Strategjik Rajonal , duke përfshirë në Aneks: Programi indikativ shumëvjeçar,

104 para anëtarësimit ishin shumë të nevojshme në fazën e hershme të procesit të integrimit evropian. Një element tjetër me rëndësi për zhvillimin e procesit të anëtarësimit të Kosovës në BE, gjithashtu është studimi i fizibilitetit. Ky studim i fizibilitetit është bërë për secilin vend para fillimit të negociatave për MSA-në. Një studim i tillë nuk ishte bërë për Kosovën në periudhën e mekanizmit përcjellës. Ky studim është bërë më vonë pas fillimit të PSA-së. Megjithatë, ky mekanizëm përcjellës i PSA-së ka funksionuar kryesisht në dy nivele, si: në nivelin e dialogut politik, i cili i ka përfshirë mbledhjet e mbajtura plenare të MSA-së dhe të cilat janë bashkëkryesuar nga institucionet e Kosovës dhe të Komisionit Evropian. Këto takime janë mbajtur dy ose tri herë gjatë vitit dhe janë diskutuar kryesisht për plotësimin e prioriteteve të Partneritetit Evropian dhe për përmbushjen e reformave të parapara për Kosovën; ndërsa në nivel të dialogut teknik është përfshirja në kuadër të takimeve të zhvilluara teknike sektoriale të MSA-së. Takimet e tilla janë zhvilluar një apo dy herë brenda vitit dhe në disa sektor ë të veçantë, siç ishin: qeverisja e mirë, ekonomia, tregu i brendshëm, inovacioni dhe kohezioni social, infrastruktura dhe bujqësia e peshkataria. Partneriteti Evropian dhe Dialogu i Procesit të Stabilizim-Asociimit Përfshirja e vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe Kosovës gjithashtu në instrumente të reja është bërë me qëllim të arritjes së reformave pas miratimit të Agjendës së Selanikut për Ballkanin Perëndimor: rruga drejt integrimit evropian. Një instrument i tij, siç është përfshirja në Partneritetin Evropian, është vendosur nga Këshilli për Çështje të Përgjithshme dhe Marrëdhënie të Jashtme me qëllim të fuqizimit të PSAsë. Kurse agjenda është miratuar nga Këshilli Evropian dhe vendet e Ballkanit Perëndimor, duke përfshirë Kosovën në kuadër të Rezolutës 1244 të KS të OKB-së. Në qershor 2004, Këshilli i Bashkimit Evropian e ka miratuar një vendim, i cili i ka përcaktuar parimet, prioritetet dhe kushtet e Partneritetit Evropian me Malin e Zi dhe Serbinë (duke përfshirë dhe Kosovën në bazë të Rezolutës 1244 të KS të OKB-së). Ky Këshill në veçanti theksoi se për shkak të administrimit të përkohshëm ndërkombëtar të Kosovës nga UNMIK-u nëpërmjet Rezolutës 1244 të KS të OKB-së, përfaqësimi i saj i takon autoritetit të UNMIK-ut. 316 Krijimi i një iniciative të re të partneritetit është bërë me qëllim të ndërtimit të politikës fqinjësore evropiane, në kuadër të bashkëpunimit ndërfqinjësor, forcimit të bashkëpunimit, si dhe krijimit të vlerave të përbashkëta demokratike dhe respektimit të të drejtave të njeriut Vendimi i Këshillit Evropian për parimet, prioritetet dhe kushtet e përmbajtjes në Partneritetin Evropian me Serbinë dhe Malin e Zi, duke përfshirë Kosovën, siç është përcaktuar me Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, më 10 qershor të vitit Për më shumë, shih: Council Decision of 14 June 2004 on the principles, priorities and conditions contained in the European Partnership with Serbia and Montenegro including Kosovo as defined by the United Nations Security Council Resolution 1244 of 10 June 1999, (2004/520/EC). Official Journal of the European Union, (L 227/21, EN), Konkluzionet e Presidencës (2004), Bruksel, më qershor 2004, bolletin , PE , EN, fq

105 Në bazë të vendimit të Këshilli të Bashkimit Evropian, zbatimi i Partneritetit Evropian është përcaktuar të bëhet nëpërmjet një mekanizmi të krijuar në kuadër të PSAsë. 318 Ndërsa Partneriteti Evropian ishte një mundësi për përgatitjen për ndihmë financiare të këtyre vendeve. Ky partneritet është aplikuar kryesisht për këto vende, si: Serbia, Mali i Zi dhe Kosova, për arsye se këto vende ende nuk e kishin të qartë statusin politik të tyre. Pas shpërbërjes së Jugosllavisë dhe krijimit të Unionit Serbisë dhe Malit të Zi, në njërën anë, dhe Kosovës nën administrimin e UNMIK-ut nëpërmjet Rezolutës 1244 të KS të OKB-së, në anën tjetër, ishte njëra nga arsyet pse BE-ja për këto vende e krijoi një mekanizëm të veçantë, PSA-në, ani pse ky Partneritet Evropian iu dedikua vendeve si Shqipëria, Bosnjë-Hercegovina, Kroacia, Maqedonia dhe Serbia dhe Mali Zi, duke përfshirë edhe Kosovën, siç përcaktohet në Rezolutën 1244 të KS të OKB-së. 319 Si rezultat i përgatitjes së zgjedhjes së statusit politik të Kosovës, në vitin 2004 është vazhduar edhe më tutje Mekanizmi Përcjellës i PSA-së. Pas emërimit të ambasadorit norvegjez Kai Eide në vitin 2005 si i dërguar i veçantë për rishikimin e përmbushjes së standardeve para zgjedhjes së statusit të Kosovës, si dhe rekomandimi pozitiv i tij për hapjen e negociatave për zgjidhjen e statusit politik, Sekretari i Përgjithshëm të OKB-së mori vendim për fillimin e procesit politik për zgjidhjen e statusit. Më 24 tetor 2005, Këshilli i Sigurimit i OKB-së e miratoi fillimin e bisedimeve, dhe si rezultat i së cilës BE kërkoj respektimin e standardeve për Kosovën, standarde këto të cilat kanë rëndësi edhe për perspektiven afatgjate drejt integrimit evropian. 320 Ndërsa Partneriteti Evropian me Kosovën, ani pse nga Këshilli Evropian u miratua në vitin 2006, gjithashtu një miratim tjetër është bërë edhe në vitin Institucionet e Kosovës në përgjigje të këtij Partneriteti Evropian e kanë miratuar Planin e Veprimit të Partneritetit Evropian, në vitin Rishikimi i këtij plani të veprimi është bërë çdo vit pas publikimit të Raportit vlerësues të Komisionit Evropian lidhur me progresin e arritur në përmbushjen e rekomandimeve që kanë të bëjnë me adresimin e prioriteteve të Partneritetit Evropian. Ndër prioritetet, të cilat janë përcaktuar në këtë partneritet, janë kapacitetet për plotësimin e kritereve të përcaktuara nga Këshilli Evropian i Kopenhagës, në vitin 1993, si dhe kriteret e vendosura në PSA. Përveç këtyre kritereve, gjithashtu janë vendosur edhe disa kushte të përcaktuara nga konkluzionet e Këshillit më 26 prill 1997, dhe qershor 1999, deklarata e Samitit të Zagrebit 2000 dhe Agjenda e Selanikut, e vitit Rasti i Kosovës si vend i veçantë në marrëdhëniet me BE-në dhe mosdefinimi i qartë i procesit të integrimit evropian e ka treguar jo efikasitetin e politikës së përbashkët të saj, si dhe mangësitë në qeverisjen evropiane karshi Kosovës. Në prill 2005, Komisioni Evropian ka përsëritur se, Perspektiva evropiane e Ballkanit Perëndimor, e konfirmuar 318 Ibid, (Nnei 2). 319 Council Regulation (EC) No 533/2004 of 22 March 2004 on the establishment of European partnerships in the framework of the stabilisation and association process. 320 Shih Raportin e Progresit 2005 për Kosovën nga Komisioni Evropian, Bruksel, {COM (2005) 561 final}, fq

106 në Deklaratën e Selanikut, në qershor 2003, është e hapur edhe për Kosovën [1]. Nën përkujdesjen e Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, Kosova ka nevojë ta tejkalojë izolimin e saj dhe të jetë pjesë e progresit të rajonit drejt Evropës. 321 Megjithatë, kjo komunikatë e Komisionit Evropian është hapi i parë dhe i rëndësishëm drejt përfshirjes së Kosovës në procesin e integrimit evropian, edhe pse Komisioni në Raportin e tij vjetor të Progresit është treguar i kujdesshëm sa i përket drejtimit të çështjes së Kosovës, si dhe perspektives integruese të 5 vendeve në rajon. 322 Pothuajse gjatë gjithë kohës BE-ja është munduar që në rastin e Kosovës ta ruajë një koherencë të qëndrimit të përbashkët të politikës së jashtme të shteteve anëtare. Me këtë rast, BE-ja, si njëri nga faktorët kryesor në Kosovë, si rezultat i misionit që ka ushtruar dhe ende vazhdon të qëndrojë (Misionit të EULEX-it dhe atij të Zyrës së BE-së), akoma vazhdon të shihet me syrin kritik për ngecjet apo zgjatjen e afateve për procesin e integrimit evropian. Fondet financiare të BE-së Bashkimi Evropian ka afruar ndihmë financiare për të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor, të cilat janë bërë pjesë e procesit të anëtarësimit. Mirëpo, përveç kritereve tjera (Kriteret e Kopenhagës), bashkëpunimi rajonal është një ndër kushtet kryesore për fillimin e procesit të anëtarësimit. 323 Më 17 korrik 2006, Këshilli i Bashkimit Evropian e aprovoi Rregulloren e Këshillit (EC) nr. 1085/2006 për krijimin e një Instrumenti për Ndihmë Para- Anëtarësimit (e njohur si IPA) dhe i zëvendësoi programet e mëparshme dhe instrumente financiare, si: PHARE, CBC, ISPA, SAPARD, CARDS, si dhe instrumenti financiar për Turqinë. Këto programe të ndihmës financiare kanë qenë të domosdoshme për zhvillimin e këtyre vendeve. BE-ja ofroi për vendet kandidate dhe kandidate potenciale me zëvendësimin e këtyre programeve në një të vetëm instrument, i njohur si Instrumenti për Ndihmë Para-Anëtarësimit, ose ndryshe njihej si Fondet e IPA-së (Instrument for Pre- Accession Assistance). 324 Ky instrument përbëhet nga pesë komponentë 325 të ndryshme: 321 Për më shumë, shih: Komunikata e Komisionit - Një e ardhme evropiane për Kosovën (/*COM / 2005/0156 final*/), Vende, si: Kroacia, Shqipëria, Bosnjë-Hercegovina dhe Serbia e Mali i Zi, duke thënë: Kjo qasje siguron trajtim të barabartë për të gjitha 5 vendet dhe lejon një vlerësim të secilit vend/entitet në drejtim të përparimit konkret të tyre në zbatimin e Procesit të Stabilizim-Asociimit. Shih: Raportin e Progresit 2005 për Kosovën nga Komisioni Evropian, Bruksel, {COM (2005) 561 final}, fq Këto kritere janë vendosur në kapituj të veçantë të acquis të BE-së, përkatësisht Kapitulli 30. Ky kapitull i kushton rëndësi të veçantë ndërtimit të marrëdhënieve dypalëshe dhe shumëpalëshe. Pranimi i obligimeve të cilat janë të detyrueshme të respektohen në kuadër të BE-së, si dhe karshi vendeve të treta. 324 Nga viti 2007, të gjitha programet financiare të ndihmës së BE-së për vendet kandidate dhe kandidate potenciale, si: PHARE, PHARE CBC, ISPA, SAPARD, CARDS dhe instrumentin e financiar për Turqinë janë zëvendësuar me instrumentin e IPA fondet. 325 Rregullorja e Këshillit (EC) nr. 1085/2006, për krijimin e një Instrumenti për Ndihmë Para-Anëtarësimit (IPA) (neni 3). 106

107 - Asistenca për tranzicionin dhe ndërtimin e institucioneve, - Bashkëpunimin ndërkufitar (ndërmjet shteteve anëtare të BE-së dhe vendeve tjera që janë të pranuara në IPA fondin), - Zhvillimi rajonal (transport, mjedis, zhvillim rajonal dhe ekonomik), - Burime njerëzore (forcimi i kapaciteteve njerëzore dhe luftimi i përjashtimeve) dhe - Zhvillim rural. Ndërsa vendete, të cilat aktualisht janë përfituese të IPA fondeve janë vendet kandidate për anëtarësim në BE, si: Turqia, Shqipëria, Mali i Zi, Serbia dhe Maqedonia, ndërsa vendet kandidate potenciale, si: Bosnjë- Hercegovina dhe Kosova janë të pranuar në fillim vetëm me dy komponentët e parë të IPA-së. 326 Mirëpo, kjo shpërndarje e ndihmës para anëtarësimit ka ndryshuar me aplikimin e IPA II. Në tabelën 5 janë ilustruar të dhënat e ndihmës financiare të IPA, ku pjesa më e madhe e saj shkon kryesisht në zhvillimin ekonomik dhe reformë ligjore në Kosovë. Tabela 5. Fondet e IPA-s për Kosovën për periudhën Kosova Totali Reforma në përgatitjet për përafrim me BE-në 37,3 34,0 31,0 35,2 99,1 236,6 Demokracia dhe qeverisja ,4 Sundimi i ligjit dhe të drejtat e njeriut 73,9 53,1 126,2 2. Zhvillimi socioekonomik dhe rural 20 37, ,1 235 Energjia ,0 Konkurrenca dhe inovacioni 74,9 60,1 135,0 3. Punësimi, politikat sociale, arsimi, barazia gjinore etj. 14, , ,2 Punësimi, politikat sociale, arsimi, barazisë gjinore, etj. 48,2 46,0 94,2 4. Bujqësia dhe zhvillimi rural , ,7 326 Për më shumë, shih: European Commission, Regional Policy, Funding, Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA). 327 Kjo tabelë është marrë nga web-faqja zyrtare e Komisionit Evropian, përkatësisht te përmbledhja e Instrumentit të Ndihmës Para-Anëtarësimit - IPA për alokimin e indikatorëve të IPA II, nga viti

108 Bujqësia dhe zhvillimi rural 43, ,7 Totali 83,8 85,9 88,7 91,9 295,3 645,5 Këto fonde, edhe pse ndahen nga Komisioni Evropian për Kosovën, prapëseprapë realizues të tyre, ose thënë ndryshe monitorues kryesor i tyre është vetë BE-ja. Në shumicën e rasteve, këto mjete të dedikuara shpenzohen në ngritje të kapaciteteve në kuadër të institucioneve vendore nëpërmjet mbështetjes së atyre ndërkombëtare. Sipas tabelës 5, në kuadër të këtyre fondeve të IPA-s, fushat si arsimi, bujqësia, ambienti etj., gjejnë më pak vend se aspekti juridik dhe ekonomik. IPA II, në bazë të Rregullores (BE) nr. 231/2014 të Këshillit dhe Parlamentit Evropian për themelimin të një Instrumenti për Ndihmën e Para-Anëtarësimit, siç është IPA II, asistenca për vendet që e kanë statusin e kandidatit 328 sigurohet në bazë të politikës së Zgjerimit, e cila është përcaktuar në Komunikatën për Strategjinë e Zgjerimit dhe Raporteve të Progresit ose Raporteve për vendin. Kurse periudha e zbatimit të IPA II do të jetë Absorbimi i ndihmës financiare kryesisht varet nga dokumentet strategjike të vendeve për përmbushjen e objektivave të parapara në Rregulloren (BE) nr. 231/2014. BE-ja për përfitimin e ndihmës financiare nga këto vende, duke përfshirë dhe Kosovën, ka vendosur që këto vende të arrijnë disa objektiva specifike, si: - Reformat politike - fuqizimi i institucioneve dhe demokracisë, gjyqësori i pavarur dhe efikas, sundimi dhe zbatimi i ligjit, promovimi dhe mbrojtja e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, bashkëpunimi rajonal dhe krijimi i marrëdhënieve të fqinjësisë së mirë, promovimi i pajtimit dhe ndërtimi i paqes, luftimi i korrupsionit dhe krimit të organizuar, reformat në administratën publike, zhvillimi i shoqërisë civile, menaxhimi i kufirit dhe politikat e migracionit, dialogu social dhe partneriteti social etj. - Zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik - krijimi i standardeve ekonomike të BE-së, ekonomia funksionale e tregut, qeverisja fiskale dhe ekonomike, konkurrenca, nxitja e punësimit dhe promovimi i krijimit të vendeve të punës, nxitja në përfshirjen sociale dhe ekonomike (sidomos për grupet e cenuara), sistemi arsimor i integruar, ruajtja e trashëgimisë kulturore, infrastruktura, zhvillimet teknologjike dhe inovative etj. - Harmonizimi dhe përafrimi i legjislacionit kombëtar me acquis të BE-së; dhe integrimi dhe bashkëpunimi rajonal i vendeve përfituese të IPA II Në bazë të: Reregulation (EU) No. 231/2014 of the European Parliament and the Council of 11 March 2014 establishing an Instrument for Pre-accession Assistance (IPA II), Annex I, përfituese e asistencës financiare janë këto shtete: Shqipëria, Bosnjë-Hercegovina, Islanda, Kosova, Mali i Zi, Serbia, Turqia, dhe Maqedonia. Nga aty është marrë edhe tabela. 329 Regulation (EU) No 231/2014 of the European Parliament and of the Council of 14 March 2014 establishing an Instrument for Pre-accession Assistance (IPA II), European Journal of the European Union, EN, L 77/11, , (Article 2, Paragraph 1.)fq

109 Me qëllim të arritjes së këtyre objektivave, BE-ja e ka ndarë një paketë financiare prej euro për periudhën Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit (karakteristikat e veçanta) Në vitin 2003, në Samitin e Selanikut është vendosur fuqizimi i PSA-së për shkak të lidhjes së disa marrëveshjeve të BE-së me vendet kandidate dhe kandidate potenciale. Qëllimi kryesor i saj ishte rimëkëmbja, qartësimi i perspektivës dhe rrugës drejt integrimit evropian, nëpërmjet MSA-së, marrëdhëniet tregtare në nivel me BE-në dhe në nivel rajonal, marrëveshjet preferenciale, si dhe instrumenti financiar i ndihmës, ose IPA fondet. MSA është një marrëveshje kontraktuese ndërmjet BE-së dhe vendeve të Ballkanit Perëndimor, të cilat pretendojnë të bëhen anëtare të saj. Kjo marrëveshje u dedikohet kryesisht vendeve, si: Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia, Bosnjë- Hercegovina dhe Kosova 331. Për dallim nga vendet tjera të rajonit, Kosova është vendi i fundit që e ka nënshkruar MSA-në. Lidhja e marrëveshjes (pra MSA) nuk ndërlidhet, ose nuk nënkupton të njëjtën gjë me marrjen e statusit të vendit kandidat për anëtarësim. Pra, nënshkrimi i MSA-së nuk nënkupton edhe pranimin e statusit të vendit kandidat. Madje, siç përshkruhet në tabelën 6, disa vende, si Kroacia dhe Serbia, e kanë marrë statusin e vendit kandidat para hyrjes në fuqi të MSA-së. Marrjes së statusit të vendit kandidat i paraprinë dorëzimi i aplikimit. Ashtu siç është paraqitur në tabelë, kjo mënyrë e procesit të integrimit për vendet e Ballkanit Perëndimor ka funksionuar paralelisht dhe e ndarë nga MSA-ja. Tabela 6. Paraqitja e MSA-së dhe e statusit të vendit kandidat për vendet e Ballkanit Perëndimor 332 Shtetet Nënshkrimi i MSA-së Hyrja fuqi MSA-së në e Aplikimi për anëtarësim Marrja e statusit kandidat Anëtarë- -simi i plotë Kroacia Maqedonia Shqipëria Mali i Zi Serbia Ibid, (Articel 15). 331 Që nga fillimi i PSA-së nuk është bërë e qartë se cilat vende do të jenë përfituese të këtij procesi (fjala është si shtete të veçanta), sikur është në rastin e vendeve të Evropës Qendrore me Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit. Vendet e Ballkanit Perëndimor kishin disa probleme, siç është edhe statusi i tyre politik në Rastin e Kosovës, pastaj situata politike në Bosnjë-Hercegovinë etj. 332 Kjo tabelë është punuar nga autori, për paraqitjen e vendeve të Ballkanit Perëndimor në procesin e anëtarësimit në BE. 109

110 Bosnjë- Hercegovina Kosova Në tabelën 6 janë paraqitur vendet e Ballkanit Perëndimor në procesin e integrimit evropian, përkatësisht PSA-së. Kroacia është vendi i parë në rajon që e ka nënshkruar MSA-në (2001) dhe pranimin si vend kandidat për anëtarësim (2004). Kurse Kosova është vendi që më së voni e ka nënshkruar MSA-në (2015) dhe është e vetmja që ende nuk ka aplikuar për marrjen e statusit të vendit kandidat. Për çështjen e statusit të vendit kandidat dhe kandidat potencial shpeshherë nuk kuptohet drejt ndryshimi i tij. Ky status, jo vetëm që tregon për pozitën e këtyre vendeve në procesin e anëtarësimit, por nënkupton disa procedura të caktuara për të aplikuar. Marrja e statusit të vendit kandidat për anëtarësim i paraprinë dorëzimi i aplikimit, i cili shqyrtohet nga institucionet e BE-së, fillimisht nga Komisioni Evropian dhe vendimi i Këshillit. 333 Në Samitin e Zagrebit të vitit 2000 u veçuan disa karakteristika në PSA. Një nga veçoritë e këtij procesi është periudha kohore e zbatimit të MSA-së. Përveç Kroacisë 334, të gjitha vendet tjera për zbatimin e plotë të MSA-së e kanë pasur një periudhë kohore prej 10 vjetëve. Sikur për vendet tjera, edhe për Kosovën MSA-ja i ka disa karakteristika të veçanta dhe një proces i cili kalon kryesisht nëpër disa hapa të caktuar, si në vijim: a) Studimi i fizibilitetit, b) Përgatitja për negocimin e MSA-së, c) Procesi negociator për MSA-në, d) Finalizimi i negociatave dhe vendosja e inicialeve në marrëveshje (MSA), e) Nënshkrimi i MSA-së, f) Ratifikimi i MSA-së dhe hyrja në fuqi, g) Rishikimi dhe rishqyrtimi i MSA-së dhe h) Zbatimi i plotë i MSA-së i MSA-së. a) Studimi i fizibilitetit: Ky studim është hapi i parë drejt PSA-së. Në tetor 2012, Komisioni Evropian e miratoi studimin e fizibilitetit për Kosovën, nëpërmjet të cilit zyrtarisht fillon procesi i anëtarësimit në BE. Deri në këtë periudhë është improvizuar ky proces me Mekanizmin Përcjellës të PSA-së. Pas publikimit të raportit të studimit të fizibilitetit, kanë filluar përgatitjet për negocimin e MSA-së. 333 Zakonisht dhënia e statusit kandidat për anëtarësim në BE i është dhënë një vendi nga Këshilli Evropian pas marrjes së opinionit të Komisionit Evropian lidhur me aplikimin e një vendi për anëtarësim në BE. Ky Këshill vendos atëherë kur konstaton se janë përmbushur Kriteret e Kopenhagës të vitit 1993, si dhe e ka kushtëzuar me Procesin e Stabilizim-Asociimit, gjithashtu. 334 Sipas MSA-së është paraparë që periudha e asocimiit të mos zgjasë më shumë se gjashtë vjet. Për më shumë, shih: STABILISATION AND ASSOCIATION AGREEMENT between the European Communities and their Member States, of the one part, and the Republic of Croatia, of the other part, , (Article 5.). 110

111 Studimi i fizibilitetit është aplikuar me të gjitha vendet e PSA-së, siç janë: Shqipëria, Bosnjë-Hercegovina, Kroacia, Maqedonia, Serbia, Mali i Zi dhe Kosova. Studimi i fizibilitetit hap rrugën për nënshkrimin e MSA-së. Në Rastin e Kosovës, ky studim fizibilitetit është shtyrë disa herë, edhe pse BE-ja e ka deklaruar vullnetin e saj për përfshirjen e Kosovës në këtë proces. 335 Çështja e pavarësisë së Kosovës ishte problemi kryesor që e zvarriti përfshirjen e saj në proceset e rregullta të BE-së. Edhe pse ishte përfshirë në disa programe të caktuara të BE-së, prapëseprapë ajo vendosi ta anashkalojë çështjen e statusit politik, duke e lënë të pa predikuar. 336 Në këtë rast, studimi i fizibilitetit sipas konkluzioneve të Këshillit të 28 shkurtit 2012 mund të shqyrtohet si i tillë vetëm atëherë kur konstatohet se janë përmbushur kriteret politike, ekonomike dhe ligjore të MSA-së. 337 Kurse institucionet e Kosovës nëpërmjet një vendimi 338 të tyre e pranojnë një projekt-marrëveshje kornizë të realizuar ndërmjet tyre dhe BEsë për pranimin e parimeve të përgjithshme për pjesëmarrjen e Kosovës në programet e BE-së. Ndërsa karakteristikë e veçantë e vlerësimit të studimit të fizibilitetit është parametri matës për progresin dhe përgatitjet për fillimin e negociatave për MSA-në. Kosova është dashur ta plotësojë një pyetësor (sikur vendet tjera) dhe ta dorëzojë te BE-ja, i cili nëpërmjet një misioni vlerësues të ekspertëve (prej 20 personave, me kontributin e Zyrës së BE-së në Kosovë dhe të organizatave ndërkombëtare dhe joqeveritare) duhet ta japë vlerësimin e përgjithshëm. 339 Ky fillim i procesit të studimit të fizibilitetit për Kosovën shënon një ngjarje shumë të rëndësishme për faktin se e përbën një kthesë historike të vendit në drejtim të anëtarësimit në BE. b) Përgatitja për negocimin e MSA-së: Procesi i negocimit të MSA-së fillon pas publikimit të raportit për studimin e fizibilitetit. Komisioni Evropian, pas dhënies së opinionit pozitiv dhe vlerësimit të gjendjes politike dhe ekonomike, si dhe aspekteve ligjore lidhur me marrjen e obligimeve, e filloi procesin e negociatave për MSA-në me Kosovën. Çështjet të cilat më së shumti janë vënë në dukje gjatë kësaj periudhe të negociatave janë kryesisht aspektet ligjore për nënshkrimin e marrëveshjes nga BE-ja. Kjo është bërë e qartë në raportin e Komisionit Evropian 335 Në bazë të konkluzioneve të vitit 2011, thuhet se shprehet gatishmëria për ta ndihmuar Kosovën në zhvillimin ekonomik dhe politik, duke e qartësuar perspektivën e saj evropiane së bashku me vendet e rajonit. Për më shumë, shih: Council conclusions on Enlargement and the Stabilisation and Association Process, 3132 nd General Affairs Council meeting, Brussels, 5 December Ibid. 337 Konkluzionet e Këshillit, ose: Council conclusions on Enlargement and the Stabilisation and Association Process, 3150 th General Affairs Council meeting, Brussels, 28 February Vendimin e Qeverisë (nr. 02/113) për aprovimin në parim të Projekt-marrëveshjes kornizë ndërmjet Bashkimit Evropian dhe Kosovës për parimet e përgjithshme për pjesëmarrjen e Kosovës në Programet e Bashkimit Evropian, datë Raporti mbi Studimin e Fizibilitetit për Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Bashkimit Evropian dhe Kosovës, {SWD (2012) 339}, Bruksel, (COM(2012) 602.). 111

112 të vitit 2012, në të cilin, ndër të tjera, thuhet se nënshkrimi i marrëveshjes nuk nënkuptonte edhe ndryshimin e qëndrimeve të shteteve anëtare ndaj statusit të Kosovës. 340 Dilema e parë për institucionet e BE-së në rastin e Kosovës në këtë fazë ishte, nëse duhet dhënë ose jo, e një perspektive të barabartë integruese evropiane sikur vendet tjera të rajonit. Ndërsa negociatat kanë nisur vetëm pas miratimit të rekomandimeve të Komisionit Evropian nga Këshilli për Çështje të Përgjithshme, ani pse zyrtarisht ato kanë filluar më 28 tetor Përgatitjet për fillimin e procesit negociues janë po aq të rëndësishme sa dhe vetë negociatat për statusin e vendit kandidat. Ekipit negociues përbëhej nga zyrtarë kompetentë të fushave përkatëse, të cilat do të jenë temë e diskutimeve gjatë negocimit. Përveç zgjedhjes së ekipit negociues, gjithashtu e rëndësishme është përgjegjësia politike dhe publike e tyre. Mirëpo, lidhur me çështjen e negociuesve gjatë fazës së përzgjedhjes duhet marrë parasysh disa kritere që duhet përmbushur, siç janë: aftësitë teknike, sociale, të komunikimit dhe etikës. 341 Në zgjedhjet e ekipit negociator ose të udhëheqësit të tyre nuk është bërë gjithmonë zgjedhja më e duhur, kurse rezultatet e arritura nga këto ekipe negociatorësh shpeshherë ka ndodhur që negociatat të rifillojnë ose të rinegociohen marrëveshjet për shkak të pamundësisë për zbatimin e tyre. Sipas disa rregullave, udhëheqësi i negociatave nuk preferohet të jetë pjesë e lartë ose e ulët e institucionit, por duhet të jetë ajo e mesme. 342 Fundja, ekipi negociues e ka përgjegjësinë dhe besimin e vendit në emër të të cilit i zhvillon negociatat. Aftësitë kryesore të një udhëheqësi negociator janë të matura në bazë të disa tipareve, si: zgjuarsia, durimi, përshtatshmëria, qëndrueshmëria, përqendrimi, të shoqëruarit, aftësia e artikulimit dhe sensi për humor. 343 Por, a mund një person të përgatitet për negociator duke marrë për bazë këto tipare, para së gjithash disa mendojnë se çështja e negociatorit të mirë bëhet që nga lindja e tij 344. Ekzistojnë rregulla të pafundme lidhur me organizimin dhe zhvillimin e negociatave të ndryshme, mirëpo në rastin e MSA-së këto negociata janë organizuar dhe udhëhequr, ose paraprirë nga institucionet e BE-së dhe zyrtarët e lartë të saj. Në anën tjetër, Kosova po ashtu ka marrë sugjerime sikur edhe vendet tjera lidhur me përbërjen e mundshme të ekipit negociator. Në Kosovë, por edhe në vendet e Ballkanit Perëndimor, në përgjithësi ka ndodhur dhe mund të ndodhë në të ardhmen që ekipet negociatore më tepër kanë prirje te arritja sa më e hershme e marrëveshjeve sesa përmbajtja reale e tyre. 340 Ibide, fq Kush kualifikohet si negociator? Roli i udhëheqësit negociator, ndërsa për më shumë shih: Jeffery Edmund Curry, A Short Course in International Negotiating, Planning and conducting international commercial negotiations, fq Ibid. 343 Ibid, fq: Michael Benoliel and Wei Hua, Negotiating Essential Managers, Dorling Kindersley Limited, New York 2009, fq

113 c) Procesi i negociatave për MSA-në: Procesi negociator në Kosovë ka kaluar një periudhë të shkurtër, nga tetori 2013 deri në maj Këto negociata në kuadër të këtij dialogu, siç është quajtur Dialogu për Procesin e Stabilizim-Asociimit (DPSA), janë organizuar kryesisht në dy nivele, nivelin ministror, siç njihej ndryshe si takimet plenare të DPSA-së, dhe në nivelin teknik, ose ndryshe njihej si sektorial. Takimet e nivelit ministror kanë qenë takime vjetore dhe kanë diskutuar temat e integrimit në kuadër të PSA-së. Takimet janë mbajtur në korrik (njëditore) dhe me bashkëkryesim Kosovë-BE, përkatësisht Ministria e Integrimit Evropian (MIE) në Qeverinë e Kosovës, së bashku me Drejtorinë për Ballkanin Perëndimor në kuadër të Komisionit Evropian. Në nivel teknik ose sektorial janë zhvilluar gjithsej 8 takime gjatë periudhës ndërmjet janarit dhe qershorit. Këto takime i kanë kryesuar sekretari i MIE-së dhe zyrtari sektorial në kuadër të Komisionit Evropian. Me hyrjen në fuqi të MSA-së, këto struktura janë institucionalizuar në Këshillin për Stabilizim-Asociim, Komitetet për Stabilizim- Asociim dhe nënkomitetet, si dhe Komisioni Parlamentar për Stabilizim- Asociim. 345 Takimi i parë i ekipit negociator për MSA-në është mbajtur më 12 gusht 2013, në Prishtinë. 346 Ky proces i negociatave është zhvilluar në dy nivele, pra në nivelin politik dhe atë teknik. Negociator për çështje tregtare ishte emëruar zëvendësministri i Tregtisë dhe Industrisë, kurse negociator për çështje të përafrimit të legjislacionit dhe politikave të bashkëpunimit, zëvendësministri i Integrimit Evropian. Sikur në Rastin e Kosovës, edhe në rastet tjera barra e procesit negociues kryesisht bie në dikasteret ose resorët qeveritarë, të cilët më së shumti kanë të bëjnë me këtë marrëveshje (MSA-në), që kryekëput janë çështje që kanë të bëjnë me çështjet ekonomike dhe tregtare. Por, këtu mund të mos ketë problem, sepse ministrat e këtyre ministrive janë pjesë e ekipit negociator për MSA-në. Mirëpo, në pyetje është çështja e tyre nëse janë personat adekuat për t u zgjedhur në këtë ekip negociator. Personat e tillë duhet të jenë të familjarizuar me çështjet të cilat do të diskutohen. Përveç tjerash, i rëndësishëm është procesi i emërimit të ministrave në krye të këtyre ministrive, e në rastin e Kosovës është kompetencë ekskluzive e kryeministrit, pasi të tillët nuk marrin asnjë aprovim formal të Parlamentit me rastin e emërimit, ose zëvendësimit të tyre. Prandaj, në 345 Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër. (Nenet 126, 127, 129, 130, 131, dhe 132). 346 Ky ekip negociator kosovar është përbërë nga shefi i ekipit negociator, që njëherësh ishte ministri i Integrimit Evropian, ndërsa anëtar tjerë ishte ministri i Punëve të Jashtme, ministri i Tregtisë dhe Industrisë, ministri i Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, ministri i Financave, ministri i Zhvillimit Ekonomik, dhe ministri i Drejtësisë. Ndërsa Sekretari i Përgjithshëm i Ministrisë së Integrimit Evropian u zgjodh dhe sekretar i ekipit negociator. 113

114 këtë fazë gjithnjë bëhet pyetja nëse në përbërjen e ekipit negociator janë përfshirë me të vërtetë personat e duhur. d) Finalizimi i negociatave dhe vendosja e inicialeve në marrëveshje: Finalizimi i negociatave dhe vendosja e inicialeve nga të dyja palët në marrëveshje është faza më e rëndësishme e këtij procesi. Përfundimi i tyre dhe konkretizimi bëhet atëherë kur vendosen inicialet në marrëveshje nga të dyja palët negociatore. Në rastin e Kosovës inicialet në MSA janë vendosur më 25 korrik 2014, në Bruksel. 347 Ekziston një parim në përmbylljen e negociatave ose përfundimin e tyre, suksesi i të cilave varet nga përfundimi me kohë dhe sipas agjendës së negociatave. Pra, nëse palët i përmbahen agjendës dhe me kohë bëjnë përmbylljen e tyre, do të thotë që ato negociata kanë qenë të suksesshme. Mirëpo, sipas disa studiuesve, koha e mbylljes së negociatave nga negociatorët gjatë arritjes së marrëveshjes duhet te ketë parasysh disa elemente kryesore, të cilat janë paraqitur në tabelën 7, dhe të cilat e kanë një përgjigje të drejtpërdrejtë ose të tërthortë. Tabela 7. Pyetjet të cilat kërkojnë përgjigje në rastin e çdo negociatori para përmbylljes së negociatave, sipas Jeffery E. Curry Nëse janë diskutuar të gjitha pikat e agjendës ose të rendit të ditës? 2. A kanë pasoja financiare të gjitha pikat e shqyrtuara? 3. Nëse janë shqyrtuar të gjitha aspektet teknike të marrëveshjes? 4. Nëse është bërë hulumtim lidhur me zbatimin ligjor vendor dhe ndërkombëtar për marrëveshje? 5. A janë të gjithë partnerët aktivë dhe të aftë për kryerjen e funksioneve të tyre praktike të marrëveshjes? 6. A janë të vendosura linjat kohore për marrëveshje reale? 7. A i njohin të gjitha palët pasojat afatgjate dhe afatshkurtra të marrëveshjes? 8. A janë pajtuar të gjitha palët sa i përket gjuhës dhe kushteve të marrëveshjes? 9. A kanë besim te njëri-tjetri të gjitha palët në marrëveshje? 10. A e kanë autoritetin e nevojshëm nënshkruesit e mundshëm për të vepruar në emër të përfaqësuesit të tyre? Por, mbyllja e negociatave është e vështirë kryesisht në rastet kur kemi të bëjmë me marrëveshjet shumëdimensionale, siç është MSA-ja. Ka raste të shumta kur negociatorët më tepër përqendrohen tek arritja sa më e shpejtë e marrëveshjes dhe nënshkrimi i saj, sikurse është MSA-ja, me qëllim për të treguar një arritje 347 Për më shumë, mund të shihni web-faqen zyrtare të BE-së, përkatësisht: European Neighborhood Policy and Enlargement Negotiations, te kontrolli i statusit aktual. 348 Jeffery Edmund Curry, A Short Course in International Negotiating, Planning and conducting international commercial negotiations, 2009,fq:

115 historike për procesin integrues evropian, sesa në përmbushjen e elementeve të specifikuara në marrëveshje. Mirëpo, sipas tabelës 7, pyetjet e parashtruara ndihmojnë zhvillimin e një procesi të mirëfilltë negociatash, të cilat me rastin e lidhjes së marrëveshjes janë më të qeta për faktin se zbatimi i saj do të bëhet më i lehtë. Shpeshherë është konstatuar se zbatimi i një marrëveshjeje është më i vështirë sesa arritja e saj ndërmjet palëve. Madje ekzistojnë shumë marrëveshje të arritura gjithandej nëpër botë, të cilat nuk janë zbatuar kurrë. e) Nënshkrimi i MSA-së: Më 27 tetor 2015 është nënshkruar MSA-ja ndërmjet BEsë dhe Kosovës, në Strasburg. 349 Pas vënies së inicialeve në MSA dhe deri te nënshkrimi i saj ka kaluar relativisht një kohë e gjatë. Në këtë periudhë (viti 2014), në BE janë organizuar zgjedhjet për Parlamentin Evropian 350, rezultat i të cilave është edhe përbërja e re e Komisionit Evropian. Një element tjetër gjithashtu i rëndësishëm në këtë periudhë janë negociatat e zhvilluara ndërmjet Kosovës dhe Serbisë për normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet tyre. Në këto negociata komuniteti ndërkombëtar, në përgjithësi, dhe ai i BE-së, në veçanti, ishin të koncentruar për të ndihmuar në arritjen e marrëveshjeve ndërmjet tyre. BE-ja është një nga mekanizmat më të përshtatshëm për t u shfrytëzuar lidhur me ndërmjetësimin e saj në zgjidhjen e konflikteve dhe mosmarrëveshjeve. Ky ndërmjetësim është i përshtatshëm, sepse BE-ja për të garantuar zbatimin e këtyre marrëveshjeve dhe ndoshta detyrimin e palëve për arritjen e tyre e përdor fuqinë e butë në mungesë të fuqisë së fortë, çfarë posedojnë SHBA-të. 351 Në periudhën e njëjtë pas vënies së inicialeve në MSA, në Kosovë janë organizuar zgjedhjet nacionale dhe për shkak të krijimit të skenës së re politike, kjo është përcjellë me zvarritje në krijimin e institucioneve të reja. 352 Edhe pas krijimit të 349 Nënshkrimi i kësaj marrëveshjeje në emër të BE-së është bërë nga Përfaqësuesja e Lartë për Punë të Jashtme dhe Politika të Sigurisë, dhe Komisionari për Politika të Fqinjësisë Evropiane dhe Negociatave për Zgjerim. Kurse në emër të Kosovës nga Kryeministri dhe Ministri për Integrim Evropian. 350 Parlamenti Evropian si institucion i Bashkimit Evropian në vitin 2014 i ka organizuar zgjedhjet për një mandat të ri pesëvjeçar. Me rreth 400 milionë njerëz me të drejtë vote nga 28 shtete anëtare, zgjedhjet janë organizuar për të zgjedhur 751 eurodeputetë. Shtetet anëtare me numër më të madh të banorëve, si Gjermania (96 përfaqësues), Franca (74 përfaqësues) dhe Mbretëria e Bashkuar (73 përfaqësues) marrin pjesë, kurse shtetet anëtare me numër më të vogël të popullsisë, si Qiproja, Malta, Estonia dhe Luksemburgu kanë marrë pjesë me nga 6 përfaqësues secili prej tyre. 351 Edhe pse BE-ja konsiderohet si një nga aktorët dhe forca kryesore për stabilitetin në rajonin e Ballkanit Perëndimor, megjithatë është konsideruar si fuqi e butë. Kurse fuqi e fortë është konsideruar faktori amerikan, siç është shembulli i intervenimit në Irak dhe Afganistan. Shih: Catherine Moury and Luis de Sousa, Institutional Challenges in Post-Constitutional Europe, Governing change, The EU: A unique institutional setting, published by Routledge, New York, 2009, fq Pas shpërbërjes së Kuvendit të Kosovës (Legjislatura IV) janë organizuar zgjedhjet e parakohshme për Kuvendin, më 8 qershor 2014, ndërsa mbledhja konstituive e Kuvendit ka filluar më 17 korrik, për të vazhduar më 18 shtator Mbledhja konstituive e Kuvendit përfundoi më 8 dhjetor 2014, kurse përplasjet politike kanë ndodhur atëherë kur koalicioni i krijuar, i njohur si VLAN (në përbërjen e tij ishin Vetëvendosje, LDK, AAK dhe NISMA) është prishur dhe u krijua koalicioni ndërmjet PDK dhe LDK me komunitetet. 115

116 institucioneve të reja në Kosovë, përplasjet politike u thelluan pas hapjes së dy çështjeve, si demarkacioni me Malin e Zi dhe krijimi i Asociacionit të Komunave me shumicë serbe në Kosovë. Nënshkrimi i MSA-së për Kosovën paraqet një ndër ngjarjet më të rëndësishme që nga shpallja e pavarësisë së saj. Kjo marrëveshje është e para e llojit të tillë, e nënshkruar ndërmjet Kosovës dhe BE-së, duke i dhënë një perspektivë më të qartë integruese evropiane. Ky proces e shënoi zyrtarisht kalimin e Kosovës në PSA dhe faza më e rëndësishme e saj është zbatimi i plotë i saj. Procesi i negociatave për arritjen e nënshkrimit të MSA-së shpeshherë është zhvilluar në dy nivele. Në nivelin shtet - BE, ndryshe njihet si procesi i rregullt i negociatave, dhe shtet - shtet anëtar i BE-së, negociata këto të cilat është dashur t i zhvillojnë shtetet për shkak të interesit të tyre të drejtpërdrejtë. f) Ratifikimi i MSA-së dhe hyrja në fuqi: Sikur nënshkrimi i MSA-së, edhe ratifikimi i saj është një proces i veçantë nga të gjitha rastet e vendeve tjera. Parlamenti Evropian e ka bërë ratifikimin e MSA-së në emër të institucioneve të BE-së, kurse Kuvendi i Kosovës në emër të institucioneve të Kosovës. Ky ratifikim nuk është realizuar nga shtetet anëtare 353 veç e veç, sikur me të gjitha vendet tjera të Ballkanit Perëndimor. Pas ratifikimit të saj në Kuvendin e Kosovës, më 2 nëntor 2015, gjithashtu u miratua nga Këshilli pas miratimit në Parlamentin Evropian, më 21 janar Këshilli Evropian ka kompetenca për aprovimin e marrëveshjeve ndërkombëtare sipas traktateve në fuqi. 354 Mirëpo, me gjithë vështirësitë e veta, ky proces për Kosovën i ka pasur dy përparësi: E para ka të bëjë me shmangen e humbjes së kohës, e cila mund të zgjaste edhe me vite për shkak të procedurave të brendshme të shteteve anëtare për ratifikimin e saj. Dhe, e dyta është mundësia e bllokimit ose prolongimit pa fund të saj nga ndonjëra prej 5 vendeve (Spanja, Rumania, Sllovakia, Greqia dhe Qiproja), të cilat refuzojnë ta njohin Kosovën si shtet i pavarur. g) Rishikimi dhe rishqyrtimi i MSA-së: Një hap tjetër i rëndësishëm në PSA është po ashtu dhe rishikimi i MSA-së. Ky rishikim bëhet kryesisht në baza vjetore dhe Këshilli për Stabilizim-Asociim (si institucion kryesor për zbatimin e MSA-së) e ka për detyrë ta mbikëqyrë zbatimin e marrëveshjes dhe të reformave 353 Ratifikimi i MSA-së nga Parlamenti Evropian është një mundësi, e cila është krijuar pas hyrjes në fuqi të Traktatit të Lisbonës. Mirëpo, ratifikimi nuk ishte vetëm çështje e rregullave, por edhe e rrethanave të krijuara në kuadër të shteteve anëtare, për shkak të statusit politik të Kosovës. Ende disa nga shtetet anëtare të BE-së e refuzonin njohjen e shtetit të Kosovës, prandaj kjo vështirë do të realizohej nëse ky ratifikim u lihej në dorën e tyre. Nënshkrimi i MSA-së është bërë në kohën kur Kosova është pranuar si shtet i pavarur nga 23 shtete anëtare të BE-së dhe vetëm 5 prej tyre ende nuk e kishin njohur atë, pra nga gjithsej 28 sosh. 354 Në bazë të Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Evropian, neni 218 (ish-neni 300 TKE). Shih Versionin e Konsoliduar të Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Evropian, TITULLI V, Marrëveshjet ndërkombëtare, Gazeta Zyrtare 115, P

117 institucionale, ekonomike, administrative dhe ligjore 355 Deri në zbatimin e plotë të kësaj marrëveshjeje është periudha prej dhjetë vjetëve, megjithatë është lënë mundësia e periudhës shtesë prej jo më shumë se pesë vjetësh. 356 Përveç rishqyrtimit të MSA-së, gjithashtu ekziston mundësia e pezullimit të saj të pjesshëm, ose në tërësi. Kjo mundësi është përcaktuar në këtë marrëveshje dhe madje në mënyrë të njëanshme nga pala e BE-së. 357 Përderisa ndryshimet në marrëveshjet e arritura në përgjithësi ndodhin si rezultat i ndryshimit të rrethanave, duke nënkuptuar faktin se të dyja palët nënshkruese të marrëveshjes ndihen rehat për bërjen e ndryshimeve të mundshme. h) Zbatimi i plotë i MSA-së: Qëllimi kryesor i të dyja palëve nënshkruese të marrëveshjes duhet të jetë zbatimi i saj. Kurse zbatimi i plotë i MSA-së nuk do të nënkuptojë anëtarësimin e menjëhershëm të Kosovës në BE. Megjithatë, përbën një tranzicion reformash të këtij vendi në PSA, ndërsa MSA-ja për Kosovën dhe vendet tjera ka qenë si një udhëpërshkrues kryesor i rrugëtimit të tyre në procesin e anëtarësimit në BE. Ekzistojnë shembuj kur vendet nënshkruese të saj pas fillimit të zbatimit kanë kërkuar ndryshimet dhe zgjatjen e periudhës për zbatimin e MSA-së. Sipas analizave të ndryshme lidhur me negociatat dhe negociatorët, suksesi i tyre do të varet nëse marrëveshjet e arritura do të realizohen plotësisht. Sot në botë ekzistojnë shumë marrëveshje të arritura, të cilat nuk janë zbatuar në praktikë. Kurse vendet nënshkruese të MSA-së, sikur Kosova, e kanë miratuar një plan veprimi, ose siç njihet si Programi Kombëtar për Zbatimin e MSA-së. 358 Zbatimi i saj mundësohet edhe për shkak të krijimit të institucioneve përgjegjëse të krijuara sipas kësaj marrëveshjeje. 359 Karakteristikat e veçanta të MSA-së për Kosovën BE-ja ka lidhur marrëveshje me të gjitha vendet, të cilat i janë nënshtruar procesit të anëtarësimit evropian, duke marrë parasysh disa specifika regjionale, sikur është rasti me vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore, e njohur si Marrëveshja Evropa, ose me vendet e Evropës Perëndimore, siç ishte Marrëveshja për Asociim, dhe e fundit me vendet e Ballkanit Perëndimor, e njohur si Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit, MSA. Në kuadër të grupit të tretë, BE-ja ka lidhur marrëveshje me këto vende, si: Kroacinë, Shqipërinë, Maqedoninë, Malin e Zi, Serbinë, Bosnjë-Hercegovinën dhe Kosovën. 355 Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër (neni 9). 356 Ibid. 357 Ibid, (neni 6). 358 Institucionet e Kosovës kanë hartuar Programin Kombëtar për zbatimin e MSA-së i cili është miratuar në Kuvend me 10 mars Ky plan përmban të gjitha obligimet të cilat dalin si rezultat i MSA-së dhe që duhet zbatuar në kuadër të anëtarësimit në BE. 359 Siç janë: Këshilli për Stabilizim Asociim, Komisioni Parlamentar për Stabilizim Asociim, Komiteti dhe Nën-komitetet. 117

118 Mirëpo, për dallim nga vendet tjera, MSA-në për Kosovën e karakterizojnë disa tipare dalluese, si në vijim: Çështja e statusit politik - Kosova në procesin e anëtarësimit në BE është cilësuar si vend specifik, si për nga procesi, ashtu edhe për shkak të formatit. Çështja e statusit politik dhe mosnjohja e Kosovës si shtet nga 5 shtete anëtare të BE-së përbën një problem të theksuar në procesin e integrimit evropian. Nënshkrimi i MSA-së dhe miratimi i saj nga institucionet e BE-së është bërë në bazë të mbështetjes së nenit 218 të Traktatit për Funksionimin e BE-së, 360 sipas të cilit BE-ja mund të lidhë marrëveshje ndërkombëtare me shtetet e treta, si dhe me organizata ndërkombëtare. Kjo e nënkupton faktin e këtyre shteteve anëtare që ende nuk e kanë pranuar Kosovën si shtet. Prandaj, vetë MSA-ja vë në pah qëndrimin e pa unifikuar ndaj statusit politik, duke ruajtur neutralitetin e saj. Kjo bëhet me përdorimin e fusnotës, pikërisht sikur është bërë marrëveshja e arritur ndërmjet Serbisë dhe Kosovës, 361 edhe pse kjo marrëveshje kishte për qëllim që Serbia të mos e pengonte Kosovën për pjesëmarrjen e saj në organizata ndërkombëtare dhe rajonale. Në bazë të PSA-së lidhur me MSA-në, e realizuar me vendet tjera, nuk është aplikuar e njëjta marrëveshje sa i përket qëndrimit ndaj Kosovës si shtet, ashtu siç është shembulli i Shqipërisë 362. Mirëpo, fusnota i referohej kryesisht pjesëmarrjes së Kosovës në organizata dhe nisma ndërkombëtare dhe rajonale në Ballkan. Në marrëveshje gjithashtu është përmendur se një përfshirje e tillë vlen edhe për takimet me institucionet e BE-së në kontekst të agjendës evropiane. 363 Sa i përket nivelit kombëtar, nga gjithsej 28 shtete anëtare, Kosova është pranuar si shtet i pavarur nga 23 prej tyre, që përbën 83%, ndërsa nuk është njohur nga 5 shtete anëtare, që përbën vetëm 17% të tyre. Një element tjetër i rëndësishëm është se këto shtete asnjëra nuk kufizohet me territorin e Kosovës, dhe çështja e mosnjohjes nuk ka asnjë domethënie historike apo kulturore. Madje, përveç Greqisë dhe Spanjës, tri shtetet tjera vonë i janë bashkuar BE-së (Sllovakia dhe Qiproja, 2004, dhe Rumania, 2007). Në nivelin e Bashkimit, Parlamenti Evropian si një nga tri institucionet kryesore të saj e ka njohur pavarësinë e Kosovës. 364 Përveç njohjes, ky institucion i jep motiv këtij vendi për integrim evropian duke u bërë thirrje 365 të vazhdueshme çdo vit vendeve, të 360 Shih: Versionin e Konsoliduar të Traktati për Funksionimin e Bashkimit Evropian, TITULLI V, Marrëveshjet ndërkombëtare, Gazeta Zyrtare 115, P Agreements Regarding, Regional Representation and Cooperation, Agreed Conclusions 24 February Sipas së cilës në të do të lexohet, si: This designation is without prejudice to positions on status, and is in line with UNSCR 1244 and the ICJ Opinion on the Kosovo declaration of independence. 362 Për më shumë, shih Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komuniteteve Evropiane, e shteteve anëtare të tyre. Por, një rast të tillë gjithashtu është përdorur me MSAnë me Malin e Zi, Maqedoninë (edhe pse kësaj i referohen si ish-republika jugosllave e Maqedonisë). 363 Agreements Regarding, Regional Representation and Cooperation, Agreed Conclusions 24 February Shih Rezolutën e Parlamentit Evropian për Kosovën dhe rolin e BE-së, më 5 shkurt Një kërkesë të tillë Parlamenti Evropian e bën nëpërmjet miratimit të një rezolute. Shih: European Parliament (2016), MOTION FOR A RESOLUTION to wind up the debate on the statements by the 118

119 cilat ende nuk e kanë pranuar pavarësinë e saj, që të bëhet njohja sa më shpejt nga këto vende. MSA-ja në këtë rast lë hapësirë për interpretime të ndryshme në këtë marrëveshje, si për vendet që e njohin shtetin e Kosovës, edhe për ato të cilat refuzojnë. 366 Mos qartësimi i drejtë i perspektivës së anëtarësimit (si vend kandidat i mundshëm) - Pothuajse në të gjitha MSA-të me vendet tjera, BE-ja e qartëson në preambulën 367 e saj gatishmërinë për ta pranuar plotësisht statusin e vendit kandidat për anëtarësim pas përmbushjes së Kritereve të Kopenhagës Ashtu siç është shpjeguar më herët, zbatimi i plotë i MSA-së nuk nënkupton automatikisht edhe marrjen e statusit të vendit kandidat për anëtarësim, për shkak se duhet bërë dorëzimi i aplikimit dhe pas shqyrtimit të saj, BE-ja vendos pranimin ose jo të statusit të vendit kandidat. Në këtë periudhë Kosova e ka marrë titullin e vendit kandidat potencial, që njëherësh është dhe hapi i parë drejt procesit të anëtarësimit. Paqartësitë në çështjen e statusit të mundshëm të vendit kandidat do të qartësohen vetëm me dorëzimin e aplikacionit nga institucionet e Kosovës për marrjen e këtij statusi. Neutraliteti ndaj statusit duke përdorur lojë fjalësh (rrethana objektive) - Përdorimi i fjalës rrethana objektive në preambulën e MSA-së kur flitet për perspektivën evropiane të Kosovës dhe anëtarësimin e në BE, ose siç potencohet në MSA, afrimin e saj me BE-në nëse e lejojnë rrethanat objektive, edhe nëse ajo I përmbush të gjitha kushtëzimet dhe Kriteret e Kopenhagës, Kjo shprehje është përdorur gjithashtu sa i përket bashkëpunimit ekonomik dhe ndërkombëtar, si dhe përfitimit ose mbështetjes nëpërmjet asistencës teknike, financiare dhe ekonomike të BEsë. Qëndrimi neutral ndaj statusit ka bërë që të shtohen fjalë të tilla, të cilat mund të përdoren për interpretime të ndryshme nga të gjitha vendet. Ky qëndrim i përbashkët i BE-së mund të ndryshojë me zhvillimet, të cilat po ashtu mund të ndodhin në kuadër të saj. Praktikisht në kuadër të saj ekzistojnë dy qëndrime të ndryshme të shteteve anëtare. Qëndrimi i shteteve të vogla është që ta ruajnë statusin e tyre të barabartë në vendimmarrje. Ndërsa në grupin tjetër bëjnë pjesë vendet e mëdha ose më të fuqishme në kuadër të BE-së, të cilat dëshirojnë që të ndryshojë çështja e vendimmarrjes duke llogaritur sipas peshës dhe fuqisë së tyre (këtu bëhet fjalë për territorin, popullsinë dhe fuqinë ekonomike). BE-ja nuk ka mundësi të detyrimit të pjesës së mbetur të shteteve anëtare që ta njohin Kosovën, për shkak të shprehjes së fuqisë së butë, pra vendimet e saj janë në kuadër të vullnetit, e jo të detyrimit. Madje, vetë koncepti i shtetit si nocion Council and the Commission pursuant to Rule 123(2) of the Rules of Procedure on the 2015 Report on Kosovo (2015/2893(RSP)), (B8-0167/2016), Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër, (neni 2). 367 Shih: Council of the European Union, Stabilisation and Association Agreement between the European Communities and their Member States, of the one part, and the Republic of Albania, of the other part. 8164/06, EN, Brussels, 22 May Gjithashtu është e njëjtë edhe me vendet tjera. 368 Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër, (Preambula). 119

120 klasik ka ndryshuar me kalimin e kohës. Sipas disa studimeve, megjithatë, shteti nuk mund të injorohet ose qeverisja e tij, sepse atij i atribuohen disa privilegje, si shembulli i OKB-së, ndërsa BE-në si një fuqi në rritje e krahason me OKB-në. 369 Në kuadër të BEsë, shteti kombëtar, edhe pse e humb një pjesë të sovranitetit të tij, gjithashtu e ruan rëndësinë e tij kombëtare, e cila u dëshmua me ndryshimet që ndodhën në Traktatin e Lisbonës, pas dështimit të miratimit të një kushtetute të përbashkët. Bashkëpunimi në mënyrë të theksuar me vendet fqinja - Në këtë marrëveshje, thirrjet e BE-së janë konkrete për bashkëpunim me vendet fqinja, duke e precizuar Serbinë. 370 Sipas marrëveshjes, është qenësor angazhimi i Kosovës lidhur në përmirësimin e marrëdhënieve me Serbinë dhe në rast të mosrealizimit të saj, BE-ja, sipas vlerësimit të saj, ka deklaruar se mund të marrë masa për pezullimin në tërësi ose të pjesshëm të marrëveshjes (pra, MSA-së). 371 Kurse, në anën tjetër, në MSA-në për Serbinë nuk është shprehur drejtpërdrejt kërkesa e veçantë e bashkëpunimit me Kosovën, sikur me këtë të fundit. Në marrëveshjen e BE-së me Serbinë është bërë e qartë se pretendimi territorial ndaj Kosovës nuk është i pranueshëm nga BE-ja, kjo për faktin se në marrëveshje thuhet se ajo nuk do të vlejë për territorin e Kosovës, e cila në atë kohë ndodhej nën administrimin ndërkombëtar. 372 Pranimi i MSA-së për Serbinë në këtë formë shënon edhe marrëveshjen e parë ndërkombëtare, e cila është nënshkruar nga BE-ja dhe Serbia, sipas së cilës Kosova mbetet një vend i veçantë në procesin e anëtarësimit. Kosova është kushtëzuar nga BE-ja edhe sa i përket PSA-së, dhe MSA-ja është arritur vetëm pas disa rundesh bisedimesh ndërmjet Kosovës dhe Serbisë të ndërmjetësuara, në Bruksel. Madje, thuhej se normalizimi gjithëpërfshirës i marrëdhënieve duhet të bëhet me arritjen e një marrëveshjeje të detyrueshme ndërmjet tyre. Kërkesat për bashkëpunim ndërkombëtar në rastin e ndjekjeve dhe hetimin e krimeve, si dhe për ndëshkimin e tyre - Sipas MSA-së, Kosova duhet të punojë në rastet e ndjekjeve penale të krimeve nëpërmjet krijimit të masave në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar. Karakteristike e veçantë e Kosovës është krijimi me ligj 373 i një Dhome të Veçantë të Gjykatës Ndërkombëtare për hetimin dhe dënimin e krimeve të supozuara në 369 Gerald F. Gaus & Chandran Kukathas, Handbook of Political Theory, the Modern State, Christopher Morris (SAGA, 2004), fq Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër, (nenet 5 dhe 13),në të cilën, ndër të tjera, bëhet thirrje për normalizim të marrëdhënieve me Serbinë. 371 Ibid, (neni 5). 372 Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Komunitetit Evropian dhe shteteve anëtare të saj, në njërën anë, dhe Republikës së Serbisë, në anën tjetër (neni 135). Ndër të tjera, thuhet se kjo marrëveshje nuk do të zbatohet në Kosovë, e cila aktualisht është nën administrimin ndërkombëtar në pajtim me Rezolutën e Këshillit të Sigurimit të OKB-së 1244, datë 10 qershor 1999, si dhe pa paragjykuar statusin politik të Kosovës. 373 Për më shumë, shih Ligjin (nr. 05/L-053) për Dhomat e Specializuara dhe Zyrën e Prokurorit të Specializuar. 120

121 Kosovë, vetëm për nacionalitetin shqiptar, e jo edhe për të tjerët. 374 Një kërkesë e tillë shtesë është bërë pas shumë akuzave që janë ngrehur gjithashtu nga Tribunali Penal Ndërkombëtar për ish-jugosllavi 375 pas vitit 1999, në Hagë. Këto hetime janë mbështetur nga misioni i UNMIK-ut dhe më pas ka ekzistuar në Kosovë një mision i veçantë i BEsë, ai i EULEX-it, për mundësinë e ndjekjes dhe hetimin e krimeve të caktuara të supozuara. Me fjalë tjera, këto misione ndërkombëtare (UNMIK) dhe i BE-së (EULEX) kanë disponuar me të gjitha kapacitetet për hetimin e të gjitha pretendimeve të mundshme për krime, me gjithë faktin se viktimë kryesore e luftës së viteve është Kosova, duke marrë parasysh numrin e viktimave dhe dëmeve të shkaktuara, si dhe ndërhyrjen humanitare të faktorit ndërkombëtar. Periudha e zbatimit të plotë të MSA-së (afatet kohore) - Sipas kësaj marrëveshje, periudha kohore e përcaktuar prej dhjetë vjetësh, ka mundësi të zgjatjes edhe pesë vjet të tjera, periudhë kjo e mjaftueshme për përmbushjen e kritereve dhe zbatimin e plotë të MSA-së, praktikë kjo e përdorur ngjashëm edhe me vendeve tjera të rajonit, ku periudha transitore dhjetëvjeçare do të ishte e mjaftueshme për avancimin e vendit në kushte normale drejt procesit të anëtarësimit në BE. Kroacia është një shembull tjetër, pasi MSA-ja me këtë vend është nënshkruar në vitin , ndërsa ajo përfundimisht u anëtarësua në vitin 2013 si shtet i ri anëtar i BE-së. Anëtarësimi i Kroacisë e përbën një shembull të suksesshëm në PSA, megjithëse periudha e procesit të integrimit evropian nuk ndërlidhet domosdo me afatet e caktuara kohore për shkak të rrethanave të caktuara dhe specifikave të secilit vend. Maqedonia është ndoshta shembulli më i keq për shkak të stagnimit në këtë proces, edhe pse e kishte nënshkruar MSA-në në vitin 2001 dhe statusin e vendit kandidat e fitoi në vitin 2005, edhe pas marrjes së rekomandimeve për hapjen e negociatave për anëtarësim me 2009, ato pothuajse nuk kanë nisur as pas disa viteve në vazhdim. 377 Nëpërmjet analizës së këtyre dy rasteve, procesi i integrimit evropian për vendet e Ballkanit Perëndimor është më lehtë i kuptueshëm. Para së gjithash është politika e brendshme e secilit vendit kandidat ose kandidat potencial, që ndikon në zhvillimet e mëtutjeshme të këtij procesi. Mirëpo, faktorët e jashtëm gjithashtu janë determinues të fatit të tij. Në realitet, afatet e përcaktuara në MSA janë afate optimale, sepse bëjnë llogaritjen e vendit nënshkrues të saj, dhe mund të kalojë deri në periudhën e procesit të asociimit me përmbushjen e të gjitha obligimeve. Natyrisht, nëse nuk shfaqen 374 Kryesisht për hetimet për krimet e supozuara sipas këtij ligji kanë të bëjnë për periudhën kohore ndërmjet 1 janar 1998 dhe 31 dhjetor 2000 në territorin e Kosovës. 375 Tribunali Ndërkombëtar për ndjekjen penale të individëve përgjegjës për shkelje të rënda të së drejtës humanitare ndërkombëtare, të kryera në territorin e ish-jugosllavisë që nga viti I krijuar nga Organizata e Kombeve të Bashkuara, me seli në Hagë të Holandës. 376 Miroslav Krleža, Kroacia, toka dhe njerëzit; Rruga drejt Bashkimit Evropian, botuar nga Instituti i Leksikologjisë, Zagreb, 2013, fq Komisioni Evropian, më ka rekomanduar hapjen e negociatave për anëtarësimin e Maqedonisë, ndërsa nga ajo kohë nuk është shënuar as një hap përpara, me përjashtim të shënimit të lëvizjes së lirë pa viza në Zonën Shëngen, më për qytetarët e Maqedonisë, Malit të Zi dhe Serbisë. 121

122 pengesa tjera, të cilat mund t i zvogëlojnë gjasat e avancimit të procesit integrues. Me qëllime të caktuara është paraparë në marrëveshje zgjatja e periudhës ose afatet shtesë për përmbushjen e saj të plotë. 378 Përdorimi i termit subjekt joshtetëror - Sipas MSA-së, në pjesën e dialogut politik, sa i përket rritjes së konvergjencës, duke marrë masa të duhura nga politika e përbashkët e jashtme dhe e sigurisë, të cilat BE-ja i ndërmerr kundrejt vendeve të treta, personave juridikë dhe fizikë, në këtë marrëveshje është përdorur termin subjekteve joshtetërore 379 në adresë të palëve, në të cilat do të ketë efekt përdorimi i këtyre masave. Është një term i ri i përdorur në Rastin e Kosovës, i cili pa dyshim reflekton qëndrimet neutrale ndaj statusit politik të Kosovës. Në këtë rast, BE-ja lë të nënkuptohet se kur bëhet fjalë për të ndërmarrë masa të caktuara që janë në kuadër të politikës së saj të përbashkët të jashtme dhe të sigurisë, mund t u drejtohet edhe subjekteve jo shtetërore, ashtu siç është përcaktuar në MSA. Kërkesa për bashkëpunim rajonal, në veçanti normalizimin e marrëdhënieve me Serbinë - Përmirësimi i marrëdhënieve të qëndrueshme të Kosovës me Serbinë është kërkesë specifike e MSA-së. 380 Kjo kërkesë nuk është bërë edhe në rastin e MSA-së për Serbinë. Ky normalizim i marrëdhënieve sipas kërkesës së BE-së duhet të bëhet nëpërmjet një marrëveshjeje të detyrueshme për palët. Problemi është se lufta e vitit 1999 nuk ka përfunduar me një marrëveshje ndërmjet Serbisë dhe Kosovës, por ajo ishte ndërprerë pas intervenimit të NATO-s dhe futjes së misionit ndërkombëtar të OKB-së, UNMIK, pas arritjes së një marrëveshjeje 381 ndërmjet NATO-së dhe Ushtrisë jugosllave. Pikërisht për këtë arsye BE-ja në MSA-në për Kosovën ka kërkuar që përfundimi i normalizimit të marrëdhënieve të bëhet me arritjen e një marrëveshjeje të përhershme ndërmjet tyre. Pikërisht si rezultat i pajtimit të ndërsjellë, dy gabime kryesore janë bërë gjatë periudhës së ndërhyrjes ndërkombëtare në Kosovë: e para ka të bëjë me mosarritjen e një marrëveshjeje ndërmjet udhëheqjes së atëhershme të Jugosllavisë pas kapitullimit të saj nga NATO-ja, nëpërmjet një detyrimi në arritjen e një marrëveshjeje me përfaqësuesit e Kosovës; si dhe përcaktimi i periudhës transitore së këtij misioni në Kosovë dhe përcaktimi i një strategjie dalëse të saj nga misioni në Kosovë. Aspekti tregtar i MSA-së - Të gjitha MSA-të e lidhura me vendet e Ballkanit Perëndimor, si dhe ajo me Kosovën, janë marrëveshje që kryesisht ndërlidhen me çështje 378 Sipas Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër, (neni 9). Me vendim të Këshillit të Stabilizim-Asociimit mund të shtyhet periudha e përcaktuar për progresin e realizimit prej dhjetë vjetësh, e cila mund të zgjatet, por jo më shumë se periudha pesëvjeçare. Ndërsa përjashtim bëhet vetëm për lirinë e lëvizjes së mallrave, që është caktuar orari sipas Titullit IV. 379 Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër (neni 11). 380 Sipas Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër (nenit 13, paragrafi 2). 381 Më 9 qershor 1999, në Kumanovë të Maqedonisë është arritur Marrëveshja Teknike Ushtarake ndërmjet të KFOR-it dhe Ushtrisë jugosllave për tërheqjen e Serbisë nga Kosova (të gjitha forcat militare dhe paramilitare dhe administrata, në përgjithësi). 122

123 tregtare. Kjo marrëveshje ka për qëllim lëvizjen e lirë të mallrave, produkteve të ndryshme, ofrimin e shërbimeve dhe kapitalit, konkurrencën etj. Ky fillim i procesit mund të thuhet se ngjan deri diku me procesin e integrimit të vetë BE-së nga themelimi e deri te unifikimi 382 i saj. Fillimisht, ky proces ka nisur me lidhjen e marrëveshjeve tregtare, e më pas ka vazhduar me zhvillimin e një tregu të përbashkët ekonomik. MSA-ja është një marrëveshje, pjesën më të madhe të së cilës e përbëjnë aspektet tregtare dhe ekonomike. Qëllimi i saj është ndërtimi i kapaciteteve për krijimin e një tregu të hapur dhe konkurrues me tregun e përbashkët të brendshëm të BE-së. Ndërsa qëndrimet politike ndaj statusit politik të Kosovës në të ardhmen mund të ndryshojnë në kuadër të këtij Bashkimi. 383 Prandaj, është shans për Kosovën që ta shfrytëzojë zhvillimin e saj ekonomik dhe tregtar me BE-në, si rrjedhojë e së cilës do të përcaktohet dhe pozita e saj në një treg më të madh, siç është ai i BE-së. Obligimet për procesin e përafrimit me BE-në - Procesi i përafrimit të Legjislacionit të Kosovës me Legjislacionin e përgjithshëm dhe të acquis 384 të BE-në është proces i cili ka filluar qysh më herët. Kosova e ka filluar procesin e përafrimit të legjislacionit qysh në kohën e administrimit të UNMIK-ut në fusha të ndryshme të caktuara. Pothuajse i gjithë legjislacioni i miratuar është shqyrtuar dhe përshtatur me Legjislacion e BE-së, me qëllim që Kosova në të ardhmen të jetë e gatshme sa i përket fushës së legjislacionit, dhe të mos ketë kundërshtime me acquis të BE-së. 385 Për dallim nga disa vendet tjera të rajonit, Kosova e ka pasur një përparësi sa i përket miratimit të infrastrukturës ligjore për shkak të pranisë ndërkombëtare, veçmas asaj të BE-së. Shqyrtimi i legjislacionit dhe harmonizimi me Legjislacionin e BE-së ka shënuar përparësi në Kosovë në krahasim me vendet tjera në rajonit për shkak të shfrytëzimit të pranisë ndërkombëtare, kryesisht asaj evropiane. Megjithatë, Legjislacioni i BE-së, me kalimin e kohës, ka ndryshuar dhe ka evoluar me një ritëm të shpejtë dhe është bërë objekt i shpeshtë i ndryshimeve. Çështja e anulimit ose pezullimi i pjesshëm apo në tërësi i marrëveshjes (MSA) - Sipas kësaj marrëveshjeje, palët duke e njoftuar njëra-tjetrën kanë të drejtë ta shpallin të 382 Unifikimi ose bashkimi si pasojë e thellimit gjithnjë në rritje të integrimit të shteteve anëtare në një organizim të përbashkët ekonomik. Aspekti ekonomik i integrimit është rritur ndjeshëm krahas atij politik dhe të sigurisë. BE-ja është shembulli më i mirë i integrimit ekonomik, jo vetëm të shteteve anëtare të saj, por edhe për shumë vende tjera nëpër botë. 383 Bashkimi Evropian, që do të nënkuptohet ndryshimin e politikës së shteteve anëtare të saj lidhur me statusin politik të Kosovës, si dhe njohjen e mundshme të pavarësisë së saj. 384 Acquis është një grumbull aktesh juridike, të cilat e përbëjnë Legjislacionin e BE-së, përkatësisht legjislacionin sekondar, i cili në fillim është quajtur si acquis comunitarie. 385 Kushtet e parashtruara gjatë hartimit të një projektligji sipas Rregullores së Kuvendit të Republikës së Kosovës të vitit 2010, ku shprehimisht thuhet se projektligjet të cilat miratohen në Kuvend duhet ta kenë deklaratën për përafrimin dhe harmonizimin me Legjislacionin e Bashkimit Evropian, si dhe tabelën krahasuese të përafrimit ose harmonizimit me referenca të akteve të caktuara. Gjithashtu, Komisioni Parlamentar për Integrim Evropian është njëri nga katër komisionet parlamentare të Kuvendit, nëpërmjet të cilit kalojnë të gjitha projektligjet në shqyrtim nga aspekti i përafrimit dhe harmonizimit me Legjislacionin e BE-së, përkatësisht me acquis të BE-së. Për më shumë, shih Rregulloren e Kuvendit të Republikës së Kosovës, Prishtinë, 29 prill

124 pavlefshme në tërësi marrëveshjen, apo një pjesë të saj. Ky shfuqizim mund të bëhet gjashtë muaj pas datës së njoftimit. Kjo marrëveshje mund të pezullohet në mënyrë të pjesshme, ose në tërësi, si dhe me efekt të menjëhershëm. 386 Në këtë marrëveshje precizohet autoriteti i BE-së karshi Kosovës, për faktin që marrëveshja si e tillë mund të pezullohet (pjesërisht ose në tërësi) me efekt të menjëhershëm, nëse do të ketë shfaqje të mosmarrëveshjeve ndërmjet palëve. Në kuadër të kësaj mund të shtrohet pyetja se çka nëse si mosmarrëveshje bëhen çështjet, të cilat kanë të bëjnë me bashkëpunimin dhe normalizimin e marrëdhënieve me Serbinë 387, nëse nënkuptohet se Kosova nuk është duke e zbatuar një pjesë të marrëveshjes? Pra, nëse vazhdimisht refuzohet arritja e marrëveshjes nga pala serbe, kurse bashkëpunimi dhe zbatimi i marrëveshjeve të arritura duhet të bëhet me vullnetin e të dyja palëve që janë pjesë e tyre. Problemi kryesor është te raporti me Serbinë, edhe për faktin se një kërcënim i tillë nuk është bërë nga BE-ja gjatë nënshkrimit të MSA-së për Serbinë. Ratifikimi i marrëveshjes - Kosova është rasti i vetëm që MSA-ja nuk është ratifikuar nga secili vend anëtar i BE-së, por vetëm nga Parlamenti Evropian, e më pas nga Këshilli Evropian. Megjithatë, kjo marrëveshje është mundësuar të miratohet nga institucionet e BE-së edhe për faktin e hyrjes në fuqi të disa rregullave të reja 388 në kuadër të Bashkimit. Një mënyrë e tillë e ratifikimit të MSA-së për Kosovën ka qenë e favorshme për dy arsye kryesore: e para është shmangia e një bllokimi të mundshëm nga 5 shtete anëtare. Kurse arsye e dytë është shpenzimi i kohës për shkak të procedurave të shteteve anëtare për ratifikimin e marrëveshjeve. Ndërsa, në anën tjetër, nëse MSA-ja do të ratifikohej nga secili shtet anëtar, kjo mund t i krijonte më shumë fuqi kësaj marrëveshjeje për shkak të obligimeve ndërkombëtare të shteteve anëtare lidhur me zbatimin e saj. Në këtë mënyrë, shtetet anëtare do të bëheshin pjesë e ruajtjes së sovranitetit kombëtar të tyre në kuadër të Bashkimit. 389 MSA-ja si një marrëveshje kontraktuese në përgjithësi e ka ruajtur strukturën e saj edhe në rastin e Kosovës dhe me këtë përbërje, si në vijmë: (Titulli I) Parimet e përgjithshme, (Titulli II) Dialogu politik, (Titulli III) Bashkëpunimi rajonal, (Titulli IV) Lëvizja e lirë e mallrave, (Titulli V) Themelimi, ofrimi i shërbimeve dhe kapitalit, 386 Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër (neni 140). 387 Ibid. 388 Hyrja në fuqi të Traktati të Lisbonës në vitin 2009 ka mundësuar fillimin e zbatimit të disa rregullave të reja sa i përket procesit vendimmarrës në kuadër të BE-së. 389 Shtetet anëtare nuk kanë hequr dorë nga sovraniteti i tyre kombëtar, e kjo mund të shihet te kompetencat e Këshillit, i cili ende është institucioni me fuqinë më të madhe politike në kuadër të BE-së. Ndërsa këtë Këshill e përbëjnë shtetet anëtare, të cilat vendosin për shumëçka ose gjithçka që ka të bëjë me të përbashkëtat e BE-së dhe të ardhmen e saj. 124

125 (Titulli VI) Përafrimi i ligjeve të Kosovës me acquis, zbatimi i ligjit dhe rregullat e konkurrencës, (Titulli VII) Liria, siguria dhe drejtësia, (Titulli VIII) Politika e bashkëpunimit, (Titulli IX) Bashkëpunimi financiar dhe (Titulli X) Dispozitat institucionale, të përgjithshme dhe ato përfundimtare. Po ashtu, ajo përmban shtatë shtojca, pesë protokolle dhe një deklaratë të përbashkët, të cilat bashkërisht e përbëjnë MSA-në dhe e kanë peshën e tyre të njëjtë. Vullneti politik, reformat në administratë dhe buxheti i mjaftueshëm janë tre faktorët kryesorë, të cilët ndikojnë në të gjitha vendet nënshkruese të MSA-së, si dhe janë të ndërlidhur ngushtë me suksesin e zbatimit të plotë të saj sa i përket vullnetit politik si parakusht i rëndësishëm për përcaktimin e pozitës së vendit në procesin e integrimit evropian. Gjithashtu, është element kyç për përmbushjen e obligimeve që dalin nga MSA-ja. Mosarritja e vullnetit politik nuk mund ta garantojë një proces të mirëfilltë integrues 390 për shkak të përfshirjes së përgjithshme politike, konsensusit të arritur si domosdoshmëri për realizimin e reformave dhe tejkalimin e tranzicionit. Vullneti politik është garantues i kontinuitetit në procesin e anëtarësimit për shkak se ky proces është një projekt që i tejkalon programet politike të qeverisjes së një vendi për shkak të periudhës më të gjatë, nga fillimi dhe deri te anëtarësimi i plotë në BE. Kurse ndryshimet e qeverive në një vend në procesin e integrimit evropian nuk duhet pasojnë ndryshime të agjendës evropiane. 391 Ndërsa sa u përket reformave në administratë si një faktor tjetër (i dytë), kjo siguron që vendi kandidat ose potencial kandidat, siç është Kosova, ta zbatojë MSA-në dhe të mbetet i gatshëm për t u bërë anëtar i plotë i BE-së. Administrata është memoria institucionale e secilit vend. Reformat në administratë, jo vetëm që janë një kërkesë nga MSA, por është edhe një ndër kriteret e veçanta për anëtarësimin në BE (Kriteret e Kopenhagës, 1993). Administrata po ashtu është një trashëgimi shtetërore nga e kaluara historike e secilit vend dhe për këtë arsye është e domosdoshme të bëhen reformat e duhura që mundësojnë vazhdimin e saj. Shtetet e ndryshme kanë pasur sisteme të ndryshme në të kaluarën dhe disa prej tyre kanë pasur sisteme jodemokratike. Nevoja për ta ndryshuar funksionimin e tyre të brendshëm konform ndryshimeve kushtetuese dhe ideologjike është e domosdoshme, sidomos për procesin e integrimit evropian. Në këtë 390 Politika është përcaktuese e drejtimit të vendit në shumë çështje, e posaçërisht kur bëhet fjalë për orientimin në anëtarësimin në organizata të ndryshme ndërkombëtare, ose në Bashkimin Evropian. Për këtë të fundit, pasi është me rëndësi për faktin se bartet një pjesë e sovranitetit të shtetit te institucionet e BE-së. Prandaj, është e rëndësishme të ketë një konsensus politik, nëse vendi dëshiron ose jo të anëtarësohet në ndonjë organizatë. 391 Shpeshherë ndryshimet e qeverive kanë bërë të ndryshojë edhe agjenda e procesit të integrimit. Kjo sigurisht do të varej nga politika e tyre e brendshme kombëtare, se cilat do të jenë prioritetet e saj. Rasti i Islandës është rasti që shpjegon se si vetë qeveria ka kërkuar që Islanda nuk duhet të konsiderohet si një vend kandidat për anëtarësim në BE, më , me gjithë faktin që në vitin 2009 ajo kishte aplikuar për anëtarësim në BE. 125

126 rajon, pra Ballkani Perëndimor, pothuajse të gjitha vendet e tij dikur ishin pjesë e Jugosllavisë 392, me përjashtim të Shqipërisë, dhe udhëhiqeshin nga sisteme politike jodemokratike, komuniste dhe socialiste. Para së gjithash, zbatimi i MSA-së është po ashtu njëra nga sfidat kryesore të këtyre vendeve dhe administratës së tyre. Efikasiteti dhe efektshmëria e administratës është një ndër kushtet dhe obligimet e avancimit përpara të procesit të anëtarësimit në BE. Kurse çështja e buxhetit ose mbulimi financiar është faktor i tretë dhe i rëndësishëm në fazën e anëtarësimit, dhe të gjitha çështjet të cilat ndërlidhen me zbatimin e marrëveshjes, siç janë masat e parapara ose reformat e caktuara të fushave të ndryshme. Me fjalë të tjera, kjo marrëveshje është më shumë marrëveshje tregtare dhe ekonomike, e cila kërkon planifikim të mirëfilltë dhe real, si rrjedhojë i të cilit vendi kalon në fazën e liberalizimit të tërësishëm të tregut me tregun e BE-së. Kjo përmban një sfidë të veçantë, sidomos për vendet me të ardhura të pamjaftueshme kombëtare dhe të varura kryesisht nga importi dhe tregtia. Kosova është një vend, ekonomia e të cilit varet kryesisht nga importi i mallrave, kurse një përqindje e madhe e të hyrave buxhetore sigurohen nga mbledhja e taksave doganore. Çdo transferim i një ekonomie centraliste 393 në një ekonomi të hapur të tregut, ose në një ekonomi kapitaliste, ka bartur disa sfida. Ekonomia e lirë dhe konkurruese e tregut përmban disa standarde me qëllim të zbatimit në kuadër të një tregu të përbashkët dhe të lirë. Të gjitha vendet në procesin e integrimit evropian duhet të përgatiten në vazhdimësi për arritjen e standardeve të ekonomisë së tregut dhe konkurrueshmërisë së saj, nëpërmjet përfitimit të asistencës financiare të ndihmës së paranëtarësimit. Ekzistojnë shumë projektet të ndryshme, të cilat mund të kenë atraksion më shumë se sa vetë MSA-ja për qytetarët e vendit dhe institucionet e saj nëse e shikojmë politikën e përditshme të qeverive të vendeve kandidate ose potenciale për anëtarësim, si dhe të cilat bëjnë politika të përditshme populiste, dhe që kanë efekt të menjëhershëm te qytetarët e tyre. Gjithashtu, qeveritë e këtyre vendeve nuk janë mësuar të bëjnë programe strategjike afatmesme dhe afatgjate. Kjo ndodh për disa arsye të ndryshme, për shkak të mungesës së një varg faktorësh të ndryshëm të brendshëm. E para është tranzicioni politik, që fillon me ndryshimet kushtetuese apo statutare 394, një tranzicion i tillë, i cili fillon në një kohë të caktuar dhe bëhet i ditur fillimi i tij, por jo edhe përfundimi i tij. Çdo ndryshim i këtij lloji, ose tranzicion, e ka koston ekonomike, politike dhe sociale. Shpeshherë klasa politike dhe shoqërore nuk janë të përgatitura për tranzicion. Pjekuria 392 Në atë kohë, Jugosllavia përbëhej nga këto njësi federale, të cilat më vonë u shpallën shtete të pavarura, si: Sllovenia, Kroacia, Maqedonia, Bosnjë-Hercegovina, Serbia, Mali i Zi dhe Kosova. 393 Për shkak se ishin të vendosura nën kontrollin e qeverisë qendrore në sistemet socialiste dhe ato komuniste në të kaluarën. Përveç kësaj, këto qeveri i kontrollonin të gjitha zhvillimet e brendshme dhe ishin të vëna nën juridiksionin e qeverisë. Pra, është e kundërta e ekonomisë konkurruese dhe e tregut të lirë. 394 Ndryshimet kushtetuese të vendeve të cilat janë pjesë në procesin e anëtarësimit në BE, kryesisht vendet të cilat është dashur t i bëjnë ndryshimet kushtetuese të sistemeve politike të tyre. Shndërrimi i sistemeve politike të tyre në sistemin politik demokratik dhe liberal. 126

127 e sistemit të kaluar dhe mosgatishmëria për pranimin e lehtë të ndryshimeve është pengesë për hapjen e tregut dhe të konkurrencës, e cila në shoqëritë e papërgatitura mund të ndikojë në krijimin e rrjeteve të caktuara, ose të elitave 395. Kjo është periudha kur mund të krijohen rrjete të caktuara dhe të cilat ndikojnë në grupe të ndryshme të interesit, që më pas shndërrohen në parti politike. Në vendet në tranzicion, krimi i organizuar dhe korrupsioni janë faktor të cilët ndikojnë në zgjatjen e periudhës së zbatimit të plotë të MSA-së. Zgjerimi i BE-së në dy fazat e fundit, pra në vitet 2004 dhe 2007 (2013) ka ndikuar në rritjen e skepticizmit në konceptin e evropianizimit 396, që deri në këtë periudhë ndodhej në fazën e zhvillimeve drejt thellimit 397 të integrimit. Ruajtja e sovranitetit është ende një element i pakontestueshëm, edhe për një kohë të gjatë. Megjithatë, pavarësisht zhvillimeve të brendshme të tij, rajoni i Ballkanit Perëndimor nuk mund të shkëputet nga perspektiva e saj integruese e BE-së, nuk mund të ndodhë, jo vetëm për perspektivën e këtyre vendeve, por për arsye të vetë stabilitetit dhe sigurisë së BE-së, për aq kohë sa do të ekzistojë. Zbatimi i MSA-së në rastin e Kosovës bëhet nëpërmjet disa institucioneve të parapara me këtë marrëveshje, siç janë: Këshilli i Stabilizim-Asociimit, Komiteti i Stabilizim-Asociimit, Nënkomiteti i Stabilizim-Asociimit dhe Komisioni Parlamentar i Stabilizim-Asociimit. 398 Këshilli për Stabilizim-Asociim është një institucion që e mbikëqyr zbatimin e MSA-së dhe përbëhet nga institucionet e Qeverisë së Kosovës dhe përfaqësuesit e Komisionit Evropian. Ky Këshill ndihmohet nga Komiteti i Stabilizim- Asociimit, që përbëhet nga përfaqësuesit e BE-së dhe të Kosovës për të marrë vendime detyruese. Këshilli për Stabilizim-Asociim krijon nënkomitete për Stabilizim-Asociim dhe delegon kompetenca sipas rregullores së tij lidhur me çështje të caktuara. Në nivel të Parlamentit është Komisioni Parlamentar për Stabilizim-Asociim, i cili përbëhet në mënyrë të barabartë nga anëtarët e Parlamentit të Kosovës dhe Parlamentit Evropian. Kompetencat e këtij komisioni janë për mbikëqyrjen e zbatimit të MSA-së nga Legjislativi, të cilat nxjerrin rekomandime që kanë për qëllim mbrojtjen e të drejtave të palëve, zgjedhjen e mosmarrëveshjeve dhe çështjeve tjera me interes për të dyja palët. 399 Në përgjithësi, MSA-ja në rastin e Kosovës ka filluar së zbatuari, por ky zbatim nuk është 395 Andrea Lorenzo Cappussela, Shtetndërtimi në Kosovë: demokracia, korrupsioni dhe BE-ja në Ballkan (përkthyer nga Koha, 2015), fq Rezultati i zgjedhjeve të vitit 2014 të Parlamentit Evropian dhe rritja e eurodeputetëve, të cilët vijnë nga partitë euroskeptike, dhe më pas referendumi i Britanisë së Madhe për dalje nga BE-ja. 397 Një arsye për këtë është draft-kushtetuta e BE-së, e cila më pas është refuzuar nga dy shtete anëtare të saj, Holanda dhe Franca. 398 Shih: Titulli X, Dispozitat institucionale, të përgjithshme dhe përfundimtare të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër. 399 Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër, (nenet: 132, 133, 134, dhe 135). 127

128 një satisfaksion aq shumë për qytetarët e saj, madje në një opinion të tyre të matur në bazë të një ankete të realizuar në kuadër të këtij hulumtimi, rezultati shihet në tabelën 8: Tabela 8. Një opinion kosovar rreth MSA-së 400 Në pyetjen sa kanë Sa mendojnë se është njohuri rreth MSA-së duke u zbatuar MSA-ja? për Kosovën (çka është në të vërtet)? Jo Po Integrimi evropian sipas kuptimit të evropianizimit, prej nga vjen ose rrjedh Zgjerimi, nënkupton shndërrimin e tij nga poshtë-lart (bottom-up) dhe lart-poshtë (topdown), varësisht nga ndikimi i politikave kombëtare lidhur me politikëbërjen në kuadër të Bashkimit, ose anasjelltas. 401 Kjo pa dyshim ndikon te vendet kandidate ose kandidate potenciale lidhur me rastin e zbatimit të MSA-së. Përveç në rastin e ndikimit të shtetit pretendues për anëtarësim, i cili duhet përfshirë në këtë familje të përbashkët, jo pse kërkesat e tij janë legjitime, por duke e parë në aspektin tjetër strategjik dhe me interes të vetë BE-së. Vendet pretenduese mund ta shfrytëzojnë këtë avantazh dhe procesin e integrimit ta kalojnë më lehtë se disa vende tjera. 402 Megjithatë, konceptet e evropianizimit mund të gjejnë shpjegime të ndryshme, si në aspektin historik, politik dhe socio-ekonomik. E kjo, ka pësuar ndryshime vazhdimisht sipas rrjedhës së ngjarjeve të ndryshme historike dhe gjeopolitike në kontinentin e Evropës. 400 Kjo tabelë është punuar nga autori dhe rezultatet janë pjesë e anketës së realizuar me qytetarët e Kosovës në periudhën tetor nëntor 2017, shih shtojcën. 401 Ronald Holzhacker & Markus Haverland, European Research Reloaded: Cooperation and Integration Among Europeanized States, Netherland: Published by Springer, 2006, fq: Rasti i anëtarësimit të Greqisë në Komunitetin Evropian në vitin 1981, por gjithashtu edhe anëtarësimi i Rumanisë dhe Bullgarisë, në vitin Anëtarësimi i tyre ishte bërë më shpejt sesa pritej sipas procesit të integrimit evropian, duke pasur për bazë edhe procesin e anëtarësimit të vendeve tjera. 128

129 3.3. Zbatimi i programeve, raportit të progresit dhe procesit të liberalizimit të vizave për Kosovën Menjëherë pas miratimit të MSA-së, shumica e vendeve e kanë miratuar një program kombëtar për adoptimin e acquis, ose siç njihej ndryshe si NPAA (National Programme for the Adoption of the Acquis) 403. Ky program është një dokument i rëndësishëm, i cili e përmban një plan të detajuar për harmonizimin e legjislacionit vendor me atë të BE-së, dhe të cilin e kanë përgatitur shtetet me statusin e vendit kandidat, ose kandidat potencial, siç janë: Kroacia, Maqedonia, Serbia etj. Mirëpo, në disa vende, si në Rastin e Kosovës, në vend të këtij programi është miratuar një Program Kombëtar për Zbatimin e MSA-së, ose në rastin e Shqipërisë, i njohur si Plani Kombëtar për Integrim Evropian. Programi Kombëtar ka për qëllim përgatitjen e një plani të detajuar gjithëpërfshirës, i cili përfshin të gjitha dokumentet ekzistuese, si dhe planifikimet dhe zbatimin e politikave qeverisëse, aktiviteteve në të ardhmen, koordinimin e tyre së bashku me planifikimet e burimeve njerëzore dhe financiare. Dy çështje kryesore janë me rëndësi në këtë program kombëtar, por jo vetëm për këtë, por edhe për planet tjera, e para ka të bëjë me përcaktimin e detyrave dhe obligimet lidhur me transpozimin e Legjislacionit të BE-së në legjislacion vendor, kurse e dyta është zbatimi i detyrave dhe obligimeve, të cilat kanë të bëjnë me kriteret politike dhe ekonomike. Ky program është dokument, i cili përmban prioritetet afatmesme të reformave në legjislacion dhe përmbushjen e tyre sipas afateve të përcaktuara në MSA. Një planifikimi i tillë është kusht për planifikimin dhe paraqitjen solide për hapjen e negociatave për anëtarësim në BE. Ky program është instrument i mirë që mundëson të parashikohet rruga më e sigurt në procesin e pranimit në BE, duke bërë që gradualisht të bëhet përafrimi i legjislacionit kombëtar me atë të BE-së. Ky program gjithashtu mund të rishikohet dhe të plotësohet kohë pas kohe, sipas prioriteteve dhe rekomandimeve që janë rezultat i zbatimit të obligimeve në procesin e integrimit evropian. Kosova menjëherë pas ratifikimit të MSA-së në Kuvendin e Kosovës, në vitin 2015, e ka filluar hartimin e një Programi Kombëtar për adoptimin e acquis, i cili pastaj është bërë pjesë përfshirëse e Programit Kombëtar për Zbatimin e MSA-së. Programi Kombëtar për Zbatimin e MSA-së Kosova, pas miratimit të MSA-së, e ka hartuar Programin Kombëtar për Zbatimin e MSA-së (PKZMSA). 404 MSA, si një nga dokumentet më të rëndësishme të Kosovës në 403 Shih: Programme of the Government of the Republic of Croatia for the adoption and implementation of the acquis for year (2012), pastaj National Programme for Adoption of the Acquis për Maqedoninë, pastaj gjithashtu për Serbinë, Turqinë, etj. 404 Kuvendi i Kosovës, në mbledhjen e mbajtur më 10 mars 2016, e ka miratuar PKZMSA-në, Vendimi i Kuvendi (nr. 05-V-246), pasi ky program ishte hartuar nga institucionet e Kosovës dhe ishte miratuar nga Qeveria e Kosovës më 16 dhjetor 2015, Vendimi i Qeverisë (nr. 06/64). 129

130 procesin e integrimit evropian, menjëherë pas ratifikimit dhe hyrjes në fuqi 405,institucionet e Kosovës kanë përgjegjësi të drejtpërdrejtë për marrjen e të gjitha masave dhe veprimeve për zbatimin e sigurt të kësaj marrëveshjeje. Ky program, si një dokument gjithëpërfshirës, përmban projeksionet për realizimin e të gjitha reformave afatmesme për përudhën kohore Në këtë program janë përfshirë të gjitha obligimet që dalin nga MSA. Por, për dallim nga programet e disa vendeve në rajon, ky program nuk e përmban një listë të saktë dhe të definuar qartë të dokumenteve që do t i ketë për bazë lidhur me zbatimin e tij. Megjithatë, ky program e ka një rëndësi të veçantë, dhe zbatimi i tij i plotë mund të realizohet në dy grupe të veçanta. a) Masat legjislative dhe zbatuese Ky program përmban dy kategori të ndryshme prioritetesh afatmesme, të cilat janë të ndara në masat legjislative dhe masat zbatuese. Me masat legjislative nënkuptohet miratimi i legjislacionit dhe ndryshimi i tij në bazë të kërkesave, ose përcaktimeve të MSA-së. Përveç miratimit dhe ndryshimit të legjislacionit në mënyrë specifike, te kjo kategori po ashtu janë evidentuar ligjet dhe aktet tjera ligjore, të cilat duhet të harmonizohen me Legjislacionin e BE-së, përkatësisht me acquis të saj. Për miratimin e këtyre masave legjislative është paraparë një periudhë e caktuar kohore, së bashku me institucionet përgjegjëse. Ndërsa masat zbatuese janë pjesë e rëndësishme e këtij programi, që parasheh se cilat masa ose veprime duhet të ndërmerren nga institucionet përgjegjëse, si dhe mbështetëse për zbatimin e tyre. Përveç kësaj, edhe për treguesit e tyre për arritjen e objektivave të përcaktuara në mënyrë të veçantë. Në kuadër të masave zbatuese janë të parapara afatet kohore për zbatimin e tyre dhe koston financiare. Të dy këto grupime, masat legjislative dhe zbatuese, janë ndarë në tri grupe ose blloqe kryesore në bazë të Kritereve të Kopenhagës, si: kriteret politike, kriteret ekonomike dhe standardet evropiane, ose përafrimi i legjislacionit kombëtar me acquis të BE-së. 407 Në bllokun e parë bëjnë pjesë: demokracia dhe sundimi i ligjit, të drejtat e njeriut dhe mbrojtja e minoriteteve, dhe bashkëpunimi rajonal dhe obligimet ndërkombëtare. Në bllokun e dytë, te kriteret ekonomike, bëjnë pjesë: ekzistimi i ekonomisë funksionale të tregut dhe kapacitetet për t u përballur me presionin e konkurrencës dhe forcat e tregut brenda Bashkimit. Ndërsa në bllokun e tretë, që ka të bëjë me standardet evropiane, përafrimi i Legjislacionit të Kosovës me acquis të BE-së, janë përfshirë të gjithë kapitujt e acquis të BE-së (që ka gjithsej 35 kapituj). Ky program 405 Pas ratifikimit të të dyja palëve nënshkruese të MSA-së dhe njoftimit për ratifikim, ajo hyn në fuqi ditën e parë të muajit të dytë pas njoftimit për ratifikim të palëve. Për më shumë, shih Marrëveshja e Stabilizim- Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër (neni 144), ku shprehimisht janë përcaktuar kushtet të cilat bëjnë që kjo marrëveshje të hyjë në fuqi pas kalimit të të gjitha procedurave të brendshme të të dyja palëve. 406 Shih: Programi Kombëtar për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit (PKZMSA) , miratuar në Kuvendin e Kosovës, mars Ibid. 130

131 (PKZMSA) është një dokument që në tërësi është i ndarë në dy pjesë të rëndësishme: pjesa shpjeguese ose narrative dhe matricat, ose forma tabelore e masave afatshkurtra, dhe i cili e përbën njërin nga dokumentet kryesore strategjike të Kosovës në procesin e saj drejt integrimit evropian. Përveç masave legjislative dhe zbatuese, një element tjetër i rëndësishëm i tij është faza e raportimit. b) Fazat e raportimit Raportimi i rregullt për zbatimin e këtij programi hyn në kuadër të zbatimit të vetë MSA-së. Qeveria e Kosovës, me qëllim të zbatimit të këtij programi, e ka nxjerrë një Udhëzues lidhur me përgatitjet e raporteve gjatë monitorimit të zbatimit të PKZMSAsë. 408 Miratimi i këtij udhëzuesi nga institucionet e Kosovës është i rëndësisë së veçantë, me qëllim të përmbushjes së reformave gjithëpërfshirëse të paraqitura si masa afatshkurtra dhe afatmesme legjislative dhe zbatuese. Procesi i raportimit është një element i rëndësishëm për zbatimin në praktikë të këtij programi. Qeveria e Kosovës ka planifikuar raportim në dy faza kryesore lidhur me zbatimin e programit, kryesisht për mbledhjen e të dhënave dhe përpunimin e tyre. 409 Faza e parë është mbledhja e të dhënave, e cila është kompetencë e një ministrie të veçantë, konkretisht e Ministrisë së Integrimit Evropian, (përkatësisht Departamenti për Integrim Evropian dhe Koordinim të Politikave), e cila nëpërmjet kontakteve të drejtpërdrejta me institucionet relevante e ka për obligim pranimin e të dhënave lidhur me masat e ndërmarra dhe të cilat janë paraparë sipas këtij programi. Në kuadër të kësaj ministrie duhet të jepen shpjegime për raportet e institucioneve përgjegjëse për zbatimin e programi. Të dhënat e mbledhura shfrytëzohen edhe për hartimin e raporteve ose imputove për progresin e arritur të Kosovës në Raportin vjetor të Komisionit Evropian. 410 Realizimi i këtyre të dhënave të mbledhura është ndarë në dy kategori të ndryshme: masat legjislative dhe masat zbatuese. 411 Masat legjislative janë fokusuar në të dhënat e grumbulluara, të cilat e paraqesin gjendjen aktuale të realizuar, procedurat nëpër të cilat kalojnë këto masa, përmbajtja dhe obligimet që dalin nga MSA-ja. Ndërsa masat zbatuese sipas të dhënave të mbledhura tregojnë për gjendjen aktuale në përmbushjen e obligimeve, zbatimin dhe ndërlidhjen me dispozitat e MSA-së. 408 Udhëzimet për përgatitjen e raportit, Raporti tremujor për zbatimin e Programit Kombëtar për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit (PKZMSA). 409 Ibid. 410 Ose, ndryshe njihej më parë si Raporti i Progresit për Kosovën, të cilin Komisioni Evropian e nxjerr çdo vit për Kosovën dhe i cili bën matjen e të arriturave të saj drejt afrimit me Bashkimin Evropian. Ky raport nuk u dedikohet institucioneve të BE-së, por vetë Kosovës dhe institucioneve të saj, si dhe tregon masat të cilat duhet ndërmarrë këto institucione për ta arritur progresin e dëshiruar dhe anëtarësimin e mundshëm në BE. 411 Ibid, Udhëzimet për përgatitjen e raportit. 131

132 Përveç këtyre masave (legjislative dhe zbatuese), ky program mund të plotësohet edhe me masa shtesë, të cilat dalin nga obligimet e MSA-së dhe të Raportit vjetor për Kosovën (Raporti i Progresit), i miratuar nga Komisionit Evropian. Faza e dytë nënkupton periudhën e analizimit dhe prezantimin e të dhënave pas grumbullimit në fazën e parë. Lidhur me të dhënat e grumbulluara nga institucionet përgjegjëse për zbatimin e këtij programi prezantohen në dy raporte kryesore, si: a) raporti statistikor (ose kuantitativ), dhe b) raporti ekzekutiv (ose kualitativ). 412 Gjatë raportimit kuantitativ ose statistikor, të dhënat e mbledhura prezantohen në formën narrative për secilin kapitull të PKZMSA-së, e cila përfshin pjesën hyrëse dhe pjesën vlerësuese. Kurse formën grafike të prezantimit për secilin kapitull duhet ndarë në disa kategori të ndryshme për progresin e arritur (e specifikuar dhe me ngjyra të caktuara). Ndërsa raporti ekzekutiv ose kualitativ kishte për qëllim të nxjerrë raporte të përgjithshme për gjendjen dhe nivelin e përgjithshëm të zbatimit të PKZMSA-së për institucionet qendrore, në këtë rast për Qeverinë e Kosovës. Zbatimi i këtij programi bëhet nga Ekzekutivi, përkatësisht Qeveria e Kosovës, edhe pse ky program është miratuar në Kuvendin e Kosovës. Zbatimi i tij gjithashtu është pjesë e mbikëqyrjes së Legjislativit, në bazë të obligimeve të parapara në MSA. 413 Kuvendi i Kosovës e shqyrton PKZMSA-në nëpërmjet trupave të tij, siç janë komisionet parlamentare, përkatësisht Komisioni për Integrim Evropian dhe Komisioni Parlamentar për Stabilizim-Asociim. Një dokument tjetër i rëndësishëm, i cili publikohet për çdo vit nga Komisioni Evropian është Raporti për vendin, ose siç është quajtur më herët Raporti i Progresit. Raporti i Progresit ose Raporti vjetor për vendin Sipas Agjendës së Selanikut për vendet e Ballkanit Perëndimor dhe perspektivës së tyre drejt integrimit evropian, përmbushja e të gjitha kritereve për anëtarësim (Kriteret e Kopenhagës, 1993) dhe kriteret e PSA-së janë vendosur në Samitin e Zagrebit, në vitin BE-ja për përmbushjen e këtyre kritereve ka vendosur ta bëjë publik një raport vjetor lidhur me vlerësimin e secilit nga vendet e këtij rajoni, përkatësisht për vendet me statusin e kandidatit dhe kandidatit potencial, si dhe ka nxjerrë disa rekomandime për zbatimin e kritereve për integrim evropian. Gjithashtu, BE-ja për çdo vit e ka miratuar një pako të Zgjerimit, e cila është quajtur Enlargement package 414, e përbërë nga disa dokumente të rëndësishme për procesin e Zgjerimit, si dhe matjen e progresit të vendeve kandidate dhe kandidate potenciale. Përveç dokumentit strategjik, kjo pako e Zgjerimit përmban dhe raporte, të cilat, jo vetëm që bëjnë matjen e progresit të arritur të tyre nëpërmjet një vlerësimi të 412 Ibid. 413 Shih: Marrëveshjen Stabilizim-Asociimit ndërmjet Kosovës, në njërën anë, dhe Bashkimit Evropian dhe Komunitetit Evropian të Energjisë Atomike, në anën tjetër, (neni 132). 414 Dokumente siç janë: Strategjia e Zgjerimit, ; Strategjia e Zgjerimit 2015; Raportet e Progresit për çdo vit, dhe për të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor etj. 132

133 përgjithshëm, por japin rekomandime dhe udhëzime lidhur me reformat dhe prioritetet që ato duhet t i ndërmarrin me qëllim të përmbushjes së kritereve për anëtarësim. Një pako e Zgjerimit në vitin 2015, e publikuar nga Komisioni Evropian (përkatësisht komisionari Hahn) është dedikuar për vendet e Ballkanit Perëndimor dhe Turqinë, si dhe raportet vjetore të miratuara lidhur me përmbushjen e kritereve për anëtarësim. Kjo pako e Zgjerimit është miratuar nga Komisioni Evropian 415 dhe është gjithëpërfshirëse. Zakonisht fundi i çdo viti është koha kur Komisioni Evropian e miraton një raport vjetor për Kosovën dhe për vendet tjera të Ballkanit Perëndimor, si dhe për Turqinë, që ka për qëllim matjen e progresit të arritur në përmbushjen e kritereve për anëtarësim. Ky raport ndryshe njihet si Raporti i Progresit, ose Raporti për vendin. BE-ja për çdo vit kalendarik e ka nxjerrë një raport vjetor për Kosovën, edhe pse zyrtarisht ende nuk kishte filluar procesin e anëtarësimit të saj. Kjo vonesë është bërë për arsye të qëndrimeve ndaj statusit politik të padefinuar gjatë kohës së administrimit ndërkombëtar të UNMIK-ut. Ky raport, pas miratimit të Komisionit Evropian (kryesisht në vjeshtë të secilit vit) përmban gjithsej tri blloqe kryesore (përveç hyrjes) kriteret politike, kriteret ekonomike dhe standardet evropiane. 416 Pas ndryshimit të emrit të raportit nga Komisioni Evropian në vitin 2015, nga Raporti i Progresit në Raporti për vendin nuk ka ndryshuar edhe në metodologjinë e vlerësimit dhe nxjerrjes së rekomandimeve. Përveç këtij ndryshimi, në këtë vit Kosova e ka nënshkruar edhe MSA-në. Ndërsa ky raport (Raporti i Progresit) për herë të parë është nxjerrë nga Komisioni Evropian në vitin dhe ka vazhduar me publikimet e përvitshme më pastaj. Në tabelën 9 janë paraqitur në mënyrë kronologjike të këtyre raporteve të miratuara në Komisionin Evropian për Kosovën. Nga fillimi dhe deri në kohët e fundit, ky raport ka pësuar disa ndryshime, përveç prezantimit të Kosovës si territor i vendosur nën administrimin e OKB-së nëpërmjet Rezolutës 1244 të KS, deri te përdorimi i Kosovës me fusnotë. Tabela 9. Raportet e Progresit të Komisionit Evropian për Kosovën 418 Viti i Emri i raportit Masat e ndërmarra për publikimit zbatimin e rekomandimeve Raporti i Progresit për Kosovën (sipas Rezolutës 1244) Plani i Veprimit 2008 për Implementimin e Partneritetit Evropian për Kosovën 415 Shih deklaratën e Komisionit Evropian, datë 10 nëntor 2015, në Bruksel, lidhur me zgjerimin e BE-së drejt Ballkanit Perëndimor dhe Turqinë. 416 Shih Raportin për Kosovën për vitin 2015, i miratuar nga Komisioni Evropian. 417 Shih deklaratën e Komisionit Evropian pas publikimit të pakos për Zgjerim dhe Raportit të Progresit për Kosovën, në vitin Kjo tabelë është punuar nga autori dhe paraqet raportet e progresit për Kosovën të publikuara nga Komisioni Evropian për një periudhë të caktuar kohore. 133

134 Raporti i Progresit 2009 i Kosovës nën Rezolutë 1244/99 të KS të OKB-së Raporti i Progresit 2010 për Kosovën (me fusnotë) Raporti i Progresit 2011 për Kosovën (me fusnotë) Komunikata e Komisionit për Studimin e Fizibilitetit për Marrëveshjen e Stabilizim- Asociimit ndërmjet Bashkimit Evropian dhe Kosovës Plani i Veprimit 2009 për Implementimin e Partneritetit Evropian për Kosovën Plani i Veprimit 2011 për Implementimin e Partneritetit Evropian për Kosovën Plani i Veprimit të Partneritetit Evropian 2012 Plani i Veprimit për negocimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit (publikuar në dhjetor 2012) Raporti i Progresit 2013 për Kosovën (me fusnotë) Raporti i Progresit 2014 për Kosovën (me fusnotë) Raporti 2015 për Kosovën (me fusnotë) Plani i Veprimit për Marrëveshjen e Stabilizim- Asociimit 2014 Plani i Veprimit për zbatimin e rekomandimeve nga Raporti i Progresit (PVRP) 2015 Programi Kombëtar për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit (PKZMSA) Në bazë të të dhënave të ofruara në tabelën 9, Kosova deri më tani ka pranuar tetë raporte nga Komisioni Evropian. Në raportin për Kosovën, përveç përmbushjes së kritereve për anëtarësim si kritere të përgjithshme, gjithashtu është kërkuar përmbushja e kritereve shtesë, të cilat dalin nga MSA-ja. 419 Pas publikimit të këtij raporti, institucionet e Kosovës e kanë 419 Përveç kritereve politike, ekonomike dhe standardeve evropiane, nga Kosova është kërkuar në mënyrë eksplicite që të bëhet normalizimi i marrëdhënieve me Serbinë dhe bashkëpunimi i plotë me rastin e 134

135 miratuar një plan veprimi, i cili është përditësuar dhe plotësuar vazhdimisht për çdo vit në bazë të kritereve dhe rekomandimeve të dala nga ky raport 420. Kjo praktikë e veprimit ka vazhduar që nga koha e publikimit të raporteve të Komisionit Evropian. Ndërsa qëllimi kryesor është adresimi i rekomandimeve dhe zbatimi i tyre tek institucionet vendore. Procesi i liberalizimit të vizave dhe Udhërrëfyesi për Kosovën Me qëllim të inkurajimit dhe lëvizjes së lirë të njerëzve, BE-ja e ka aplikuar një politikë të përbashkët të liberalizimit të vizave për qytetarët e shteteve anëtare dhe disa shteteve joanëtare (si Zvicra dhe Norvegjia). Kjo lëvizje e lirë e njerëzve dhe pa viza është mundësuar edhe për qytetarët e vendeve të treta, dhe kryesisht për vendet e Ballkanit Perëndimor. Liria e lëvizjes së njerëzve është e drejtë themelore dhe e garantuar në shtetet anëtare të BE-së nëpërmjet ofrimit të një zone të caktuar, të lirë dhe të sigurt me të drejtë lëvizje, brenda së cilës qytetarët nuk u nënshtrohen kontrolleve kufitare. 421 Kjo zonë e lirë e lëvizjes së njerëzve është bërë e mundur me krijimin e një zone të përbashkët të quajtur Zona Shëngen. 422 Në Zonën Shëngen nuk janë përfshirë të gjitha shtetet anëtare të BE-së, siç janë Britania e Madhe dhe Irlanda, pasi ishte dëshira e tyre që të mbeten jashtë kësaj zone, kurse në anën tjetër po ashtu ekziston një numër i shteteve anëtare, të cilat pas anëtarësimit në BE ende nuk kanë arritur të bëhen pjesë e Zonës Shëngen për shkak të mosplotësimit ose përmbushjes së kritereve për lëshimin e vizave Shëngen, siç janë: Rumania, Bullgaria, Qiproja dhe Kroacia. Gjithashtu, ekzistojnë disa shtete anëtare të Zonës Shengen, por që nuk janë dhe shtete anëtare të BE-së, siç janë: Zvicra, Islanda, Norvegjia, dhe Lihtenshtajn. Konventa e Shëngenit është një marrëveshje, e cila u nënshkrua në vitin 1990 nga shtetet anëtare të BE-së, ndërsa ka hyrë në fuqi në vitin Në bazë të kësaj konvente është krijuar një zonë e përbashkët dhe u quajt Zona Shëngen, e cila qëllim kryesor e ka eliminimin e kontrolleve kufitare të brendshme të këtyre shteteve dhe aplikimin e rregullave të përbashkëta për lëshimin e vizave, si dhe ndërtimin e një bashkëpunimi të përbashkët gjyqësor dhe policor. Në kuadër të forcimit të këtij bashkëpunimi ndërmjet shteteve anëtare dhe vendeve të Zonës Shëngen, BE-ja ka miratuar një sërë marrëveshjesh dhe aktesh juridike 423 që kanë për qëllim lëvizjen e lirë të njerëzve, përkatësisht të qytetarëve të saj. themelimit të Dhomave të Specializuara dhe Zyrës së Prokurorit të Specializuar lidhur me ndjekjen e rasteve të krimeve. 420 Shih Raportin për Kosovën të vitit 2016, (DPS (2016) 363 Final), Bruksel, Traktatit i Lisbonës 2009, (Titulli IV dhe neni 3). 422 Zona Shëngen e ka krijuar një lëvizje të lirë të njerëzve për afro 400 milionë qytetarë të shteteve anëtare të BE-së dhe shtete joanëtare dhe të cilat janë pjesë e Zonës Shëngen. 423 BE-ja i ka miratuar disa akte juridike relevante, si: Marrëveshja Shëngen, Konventa nga 19 qershori 1990 për zbatimin e Marrëveshjes Shëngen të 14 qershorit 1985 ndërmjet qeverive të Bashkimit Ekonomik të Beneluksit, Republikës Federale të Gjermanisë dhe Republikës së Francës, për heqjen graduale të kontrolleve kufitare të brendshme të tyre; Direktiva e Këshillit për praktikat dhe procedurat administrative që kanë të bëjnë me zgjedhjen, punësimin dhe qëndrimin e një shteti anëtar i Komunitetit të punëtorëve dhe familjes së tyre nga një shtet tjetër anëtar (OJ 80, 13 dhjetor 1961, f. 1513); acquis e plotë, duke përfshirë 135

136 Në tabelën 10 janë paraqitur të gjitha shtete anëtare të BE-së, si dhe shtetet tjera të cilat nuk janë anëtare, por janë pjesë e Zonës Shëngen. Tabela 10. Shtetet anëtare dhe joanëtare të BE-së që janë pjesë e Zonës Shëngen 424 Vendet të cilat aspirojnë të përfitojnë nga procesi i liberalizimit të vizave dhe lëvizjes pa viza në Zonën Shëngen kryesisht i shfrytëzojnë dy mundësi kryesore ose modele të aplikimit për përfitim: modeli i lehtësimit të vizave ose visa facilitation dhe modeli i liberalizimit të vizave ose visa liberalization. Procesi i lehtësimit të vizave është një instrument i politikës së Jashtme të BE-së, që përfshin procesin e lehtësimit të vizave dhe marrëveshjeve të ripranimit. Ky proces ka për qëllim kontrollin dhe kufizimin e migracionit nga vendet e treta. Procesi i lehtësimit të vizave dhe marrëveshjet për ripranim e kanë krijuar një avantazh për të dyja palët, si për vendet e Zonës Shëngen, ashtu edhe për vendin përfitues, si dhe në dy aspekte kryesore, si vijon: përfitimi nga marrëveshjet e nënshkruara, të cilat kanë ndikuar në përpjekjet e vendit për reforma të brendshme në sektorin e drejtësisë dhe të punëve të brendshme, dhe tjetra është përfitimet nga lehtësimet që janë bërë për pajisjen me vizë Shëngen për udhëtimin e qytetarëve të tyre. 425 Dy marrëveshjet kryesore, ajo për ripranim dhe marrëveshja për lehtësimin e Marrëveshjen Themelore dhe Konventën, dhe disa akte të mëvonshme dhe instrumente të sjella në kuadrin ligjor; Këshilli i Bashkimit Evropian (pastaj më vonë Parlamenti Evropian dhe Këshilli) mori vendin e Komisionit Ekzekutiv që ishte krijuar në bazë të marrëveshjes së Vendimit të Këshillit, datë 22 dhjetor 2004, për fusha të caktuara të mbuluara nga Titulli IV i pjesës së Tretë të Traktatit Themelues të Komunitetit Evropian, që qeveriset nga procedura e përcaktuar në nenin 251 të po atij traktati; Zona e Shëngenit dhe bashkëpunimi, përmbledhje e Legjislacionit të BE-së, Komisioni Evropian, datë 4 prill 2013 etj. 424 Kjo hartë është marrë nga web-faqja zyrtare e Komisionit Evropian, si: Migration and Home Affairs Florian Trauner & Imke Kruse, EC Visa Facilitation and Readmission Agreements: Implementing a New EU Security Approach in the Neighborhood, (Thinking ahead for Europe since 1983), CEPS Centre for European Policy Studies, 2008, fq

137 vizave, janë pjesë të procesit të liberalizimit të vizave si fazë e dytë dhe përfundimtare, të cilën vendet e Ballkanit Perëndimor kanë arritur ta përmbushin, me përjashtim të Kosovës. Kjo periudhë kohore është relativisht e gjatë, nga fillimi deri te finalizimi i saj me liberalizim të vizave. Kosova fillimisht nuk është përfshirë në fazën e parë, siç është lehtësimi i vizave, lidhur me marrëveshjet për ripranim me disa nga vendet kryesore të saj. Dëshira e madhe për të qenë përfituese sa më shpejt e liberalizimit të vizave, pas përfitimit të të gjitha vendeve fqinja, kjo ka qenë njëra nga arsyet pse nuk e ka nënshkruar marrëveshjen e lehtësimit të vizave. Frika se Kosova mund të humbë kohë dhe me qëllim të shkurtimit të fazës deri te heqja e vizave ka pasur një ndikim negativ për shkak të vështirësive për marrjen e vizave dhe Kosova është i vetmi vend në rajon që ende nuk është përfshirë në lëvizjen e lirë pa viza. Në bazë të Rregullores (BE) 2016/399 të Parlamentit dhe Këshillit Evropian për kodin e Bashkimit mbi rregullat që qeverisin me lëvizjen e personave përtej kufijve (Kodi i Kufijve Shëngen) ka mundësuar rikthimin e përkohshëm të kontrollit të brendshëm kufitar në shtetet anëtare si rezultat i situatave kritike që kanë të bëjnë me sigurinë e brendshme të tyre. 426 Në kuadër të këtij rikthimi, kontrollit i brendshëm kufitar bëhet nëpërmjet njoftimeve të shteteve anëtare për kohën dhe vendin e kontrollit të përkohshëm. 427 Udhërrëfyesi për liberalizimin e vizave për Kosovën Komisioni Evropian në qershor të vitit 2012 e ka dorëzuar Udhërrëfyesin (Road map) për liberalizimin e vizave për Kosovën. Ky proces i liberalizimit është karakterizuar me disa specifika dhe faza të caktuara, mirëpo përmbushja e kritereve sipas këtij udhërrëfyesi është menduar se do të zgjasë më pak se për vendet në rajon. Mirëpo, përfundimi i procesit ka zgjatur aq shumë sa nuk ka paramenduar askush. Pas publikimit më 14 qershor 2012 të Udhërrëfyesit për liberalizimin e vizave, si dhe pas hartimit të Planit të Veprimit për Zbatimin e Udhërrëfyesit për liberalizimin e vizave nga institucionet e Kosovës, në prill 2013, menjëherë filloi implementimi i kritereve. Ky plan veprimi ka bërë të mundur përcaktimin e veprimeve konkrete dhe indikatorët matës për institucionet vendore. Për dallim nga vendet tjera në rajon, Kosovës i duhej përmbushje të kritereve më së shumti. Plani i Veprimit përmbante 164 veprime të ndara në pesë blloqe sipas udhërrëfyesit Regulation (EU) 2016/399 of the European Parliament and of the Council of 9 March 2016 on a Union Code on the rules govering the movement of persons across borders (Schengen Borders Code), Official Journal of the European Union, (EN, L 77/1), Shih Listën e shteteve anëtare për rikthimin e kontrollit të brendshëm të kufijve sipas nenit 25 të Rregullores (BE) 2016/399 të Parlamentit dhe Këshillit Evropian për kodin e Bashkimit mbi rregullat që qeverisin me lëvizjen e personave përtej kufijve (Kodi i Kufijve të Shëngenit). 428 Veprimet janë ndarë sipas Udhërrëfyesit për liberalizimin e vizave, duke filluar me Bllokun 0 me gjithsej 28 veprime, për ripranimin dhe riintegrimin, blloku 1, me gjithsej 10 veprime për sigurinë e dokumenteve, blloku 2 me 46 veprime për menaxhimin e kufirit dhe migracionin, blloku 3, gjithsej 66 veprime për sigurinë dhe rendin publik, dhe blloku 4 me 14 veprime për të drejtat themelore dhe lirinë e 137

138 Këshilli Evropian e ka hartuar dhe miratuar Udhërrëfyesin (ose Road map) për liberalizimin e vizave, i cili përmbante katër blloqe kryesore, si: Blloku i parë, që përfshin sigurinë e dokumenteve, Blloku i dytë, menaxhimi i kufirit dhe migracioni, Blloku tretë, sigurinë dhe rendin publik (zbatimi i ligjit, bashkëpunimi gjyqësor në fushën penale, luftimi i krimit të organizuar dhe korrupsionit) dhe Blloku i katërt, të drejtat themelore lidhur me lirinë e lëvizjes. 429 Me qëllim të vlerësimit të përmbushjes së kritereve të Udhërrëfyesit, Komisioni Evropian kishte dërguar në Kosovë disa ekipe fakt-mbledhëse për përmbushjen e kritereve, dhe në bazë të vlerësimeve ka miratuar disa raporte 430 për progresin e arritur në dialogun për vizat. Komisioni Evropian, në dhjetor 2015, e publikoi raportin e tretë dhe të fundit lidhur me përmbushjen e kritereve të Udhërrëfyesit për liberalizimin e vizave, si dhe duke konstatuar se Kosova e ka përmbushur shumicën e kritereve me përjashtim të tetë (8) sosh 431, të cilat duhet plotësuar me rekomandime, si në vijim: a) Distribuimi i plotë i fondit për riintegrim për ofrimin e asistencës për punësim, krijimin e bizneseve të vogla, aftësimin profesional dhe mësimin e gjuhës për fëmijët; b) Zbatimi i legjislacionit për ndryshimin e mundshëm të emrave të personave të ndryshëm dhe që ka të bëjë me sigurinë e dokumenteve; c) Ratifikimi i marrëveshjes që ka të bëjë me demarkacionin e Kosovës me Malin e Zi; d) Monitorimi i shkallës së ulët të njohjeve për azilkërkuesit; e) Transferimi i një numri të mjaftueshëm të stafit mbështetës në gjykata, kryesisht në Departamentin e Krimeve të Rënda në gjykatat e Kosovës; f) Evidentimi i rasteve të aktgjykimeve përfundimtare me rastin e krimeve të rënda, të krimit të organizuara dhe korrupsionit, si dhe forcimi i rolit të koordinatorit kombëtar; g) Pavarësia e Organit Shqyrtues të Prokurimit Publik dhe Komisionit Rregullues të Prokurimit Publik; dhe lëvizjes. Për më shumë, shih: Plani i Veprimit për liberalizimin e vizave, Qeveria e Kosovës, prill 2013, Prishtinë, fq Udhërrëfyesin për liberalizimin e vizave me Kosovën, i dorëzuar nga Komisioni Evropian në qershor 2012, i cili kishte identifikuar kushtet dhe kriteret, të cilat Kosova duhet përmbushur dhe zbatuar për t u bërë pjesë e këtij liberalizimi. 430 Raporti i parë është nxjerrë më 8 shkurt 2013, raporti i dytë më 24 korrik 2014, i pasur me një përmbledhje të tyre në një dokument të punës të stafit të Komisionit dhe raportet e mbledhura nga shtetet anëtare që marrin pjesë në misionin e vlerësimit në korrik të vitit 2015, si dhe raporti i fundit i KE, 18 dhjetor Deklarata e Komisionit Evropian, përkatësisht komisionarit Avramopulos për miratimin e raporteve përfundimtare për liberalizimin e vizave për Gjeorgjinë, Ukrainën dhe Kosovën, Komisioni Evropian, Bruksel,

139 h) Pavarësia buxhetore e Avokatit të Popullit dhe vendosja e tij në një objekt të duhur permanent. 432 Kosova e ka kaluar procesin e vlerësimit për liberalizim të vizave nëpërmjet tri raporteve vlerësuese 433, të cilat kanë shërbyer për dhënien e rekomandimit pozitiv nga Komisioni Evropian nëpërmjet ndryshimit të Rregullores së Këshillit (EC) 539/2001. Rekomandimi i Komisionit Evropian për heqjen e vizave për qytetarët e Kosovës në Parlamentin Evropian dhe Këshill është bërë pas konstatimit për plotësimit edhe të dy kritereve të mbetura, siç janë: 1. Ratifikimi i marrëveshjes për demarkacionin e Kosovës me Malin e Zi dhe 2. Luftimi i krimit të organizuar dhe korrupsionit, duke dëshmuar seriozitetin e institucioneve shtetërore. Kjo fazë është periudha kur një vend kalon nga e ashtuquajtura lista e zezë në listën e bardhë të Shëngenit, megjithëse Kosova këtë periudhë nuk e kaloi dhe qytetarët e saj mbetën jashtë këtij procesi, edhe pas disa vitesh. Praktikisht për Kosovën është ndalur procesi i liberalizimit të vizave në fazën përfundimtare të saj. Në bazë të një ankete të realizuar në vitin 2017, del se një numër i konsiderueshëm qytetarëve të Kosovës udhëtuar jashtë Kosovës, por jo dhe më larg se vendet fqinja, si Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia, ashtu siç është dhënë në tabelën 11, duke dhënë përgjigje në dy pyetje, si: A keni udhëtuar ndonjëherë jashtë Kosovës?, dhe Sa shpesh keni udhëtuar në shtete anëtare 434 të BE-së? Tabela 11. Lëvizja e qytetarëve të Kosovës jashtë vendit 435 Në vendet e rajonit PO JO Në shtete anëtare të BE-së asnjëherë ndonjëherë 8% 3% 80% 20% 35% 54% 432 Për më shumë, shih: Raporti i tretë i Progresit për Kosovën për plotësimin e kërkesave të Udhërrëfyesit për liberalizimin e vizave, Komisioni Evropian, Bruksel, Që nënkupton pas plotësimit të të gjitha kritereve të Udhërrëfyesit për liberalizimin e vizave, përkatësisht edhe tetë kritereve, të cilat janë dhënë në formë të rekomandimeve. 434 Siç janë: Gjermania, Franca, Italia, Belgjika, Holanda, Luksemburgu, Britania e Madhe (pas referendumit në vitin 2016, më 29 prill 2017 e ka nisur procesin e daljes nga BE-ja), Irlanda, Greqia, Spanja, Portugalia, Austria, Danimarka, Suedia, Finlanda, Letonia, Lituania, Estonia, Polonia, Çekia, Sllovakia, Sllovenia, Hungaria, Malta, Qiproja, Rumania, Bullgaria dhe Kroacia. 435 Kjo tabelë është punuar nga autori dhe rezultatet janë pjesë e anketës së realizuar me qytetarët e Kosovës në periudhën tetor nëntor Për më shumë shih shtojcën. 139

140 Procesi i liberalizimit të vizave është më i gjerë për shkak se përfituese nuk janë vetëm shtetet në Evropë, ose vendet kandidate potenciale, por edhe vendet tjera jashtë kontinentit të Evropës dhe nuk kanë të bëjnë me procesin e integrimit evropian. Një shembull i tillë është Tajvani, i cili ndodhet në zonën e bardhë të Shëngenit 436 dhe qytetarët e tij mund të lëvizin pa viza në Zonën Shëngen Instrumentet dhe politikat e Kosovës në zbatimin e agjendës evropiane Mekanizmat shtetërorë institucionalë dhe politika e tyre në Kosovë kanë rol të rëndësishëm në kuadër të procesit të anëtarësimit në BE. Secilit proces të anëtarësimit para së gjithash i paraprin një vendim politik shtetëror, bazuar në interesat dhe perspektivën e qytetarëve të tij. Anëtarësimi në BE si proces, në termat garues sportivë, ngjan më shumë me sportin e atletikës me stafetë, sepse institucionet shtetërore, përveç politikës së tyre, duhet të kenë konsistencë të vazhdueshme të këtij procesi. Ndërsa shpejtësia e hapave që ato ndërmarrin është avancim për vetë procesin në tërësi. Zbatimi i kësaj agjende në kuadër të obligimeve të brendshme që një vend mund të ketë varet kryekëput varet nga krijimi i konsensusit të brendshëm politik. 437 Megjithatë, pavarësisht instrumenteve dhe politikave të Kosovës, në këtë rast, procesi i anëtarësimit është interes i dyfishtë, i palës që është deklaruar për t u bërë anëtar i rij (vendit kandidat, ose potencial kandidat), dhe më pas pranimi nga pala tjetër që pritet të bëhet bashkimi (BE dhe shtete anëtare). Madje, është kushti i parë për nisje të procesit, dhe shkaktar i zgjerimit 438, apo anëtarësimit. 439 Pas vendimit për fillimin e këtij procesi, secili vend pretendues i anëtarësimit të ti supozohet se është pajtuar paraprakisht me kushtet e vendosura për këtë bashkim. Kosova e ka nisur këtë rrugë të pranimit të kritereve ose standardeve evropiane qysh në periudhën e administrimit të OKB-së në vitin 1999, ani pse çështja e pranimit si një shtet anëtar edhe më tutje nuk është qartësuar plotësisht. Në anën tjetër, Kosova, me sistem politik të paqëndrueshëm, ende mund të mbetet si vend i papërgatitur për t i marrë detyrimet ndaj procesit të pranimit. Këtij sistemi politik i mungon një strukturë e mirëfilltë politike, ndërsa këto struktura janë: organi legjislativ, ekzekutiv, partitë politike, burokracia, grupet e interesit dhe gjykatat. Ky 436 Shih njoftimin për medie për heqjen e vizave për Tajvanin nga Këshilli i Bashkimit Evropian, datë 25 nëntor 2010, Bruksel. 437 Procesi i anëtarësimit në BE është proces i gjatë politik dhe teknik për dy arsye kryesore: e para, për shkak të vendimeve të cilat duhet kaluar nga një fazë në tjetrën në rrugën e anëtarësimit ose të koherencës, dhe, e dyta, me përmbushjen e kritereve për anëtarësim, siç janë Kriteret e Kopenhagës dhe kriteret e MSAsë. 438 Në kuadër të politikës së Zgjerimit të BE-së me vende të reja dhe ekskluzivisht me shtetin pretendues, në këtë rast. Kjo është mënyra e përshtatjes së politikës së tyre në kuadër të procesit të Zgjerimit. 439 Të gjitha vendet pretenduese e kanë mundësinë e aplikimit të tyre për anëtarësim, mirëpo procesi i pranimit në BE kalon nëpër disa faza, të cilat e kanë edhe statusin e tyre të veçantë. Shembulli i vendeve kandidate potenciale, sikurse janë Kosova dhe Bosnjë-Hercegovina është status tjetër prej vendit me statusin e kandidatit për anëtarësim, edhe pse ndodhen në procesin e integrimit. 140

141 sistem politik në Kosovë, përveç që duhet të jetë demokratik, gjithashtu duhet t u përgjigjet interesave të përgjithshme të qytetarëve të saj. Fundja, instrumentet politike e manifestojnë mënyrën e drejtimit politik. 440 Ndërsa drejtimi politik është sinonim i qeverisjes, që është përcaktuese e llojeve të politikave dhe instrumenteve, që u drejtohet varësisht në bazë të përdorimit të tyre. 441 Prandaj, Kosova, me qëllim të përcaktimit të politikave të saj, përdorimin e instrumenteve për arritjen e synimeve duhet bazuar në interesat nacionale, interesa këto të cilat e tejkalojnë politikën ditore dhe shprehin vullnetin e gjithë qytetarëve të saj. Bazuar në rregullat për ndarjen e pushteteve, Kosova bën pjesë në grupin e shteteve me demokraci republikane, pikërisht sipas kontrollit dhe balancës ndërmjet tyre. 442 Procesi i integrimit evropian në Kosovë është vendosur me prioritet të lartë dhe si interes nacional, edhe për disa arsye tjera të rëndësishme. Në kuadër të agjendës evropiane të saj, rëndësi të veçantë ka zbatimi i vazhdueshëm i politikave integruese në kuadër të garës politike ndërmjet institucioneve ekzekutive dhe atyre opozitare. Ky konfrontim politik, i shprehur kryesisht ndërmjet Ekzekutivit (përkatësisht Qeverisë) dhe opozitës (në Parlament) e ka krijuar një dualizëm gjithnjë në rritje ndërmjet Ekzekutivit dhe Parlamentit. 443 Mirëpo, ruajtja e trajektores në procesin e integrimit evropian mund të bëhet nëpërmjet konsensusit ose kompromisit të krijuar në Parlament, apo në politikën parlamentare. 444 Ky konsensus politik në Parlament është i varur edhe nga vetë përgjegjësia e Ekzekutivit ndaj tij. 445 Mirëpo, ndërtimi i një konsensusi politik në Kosovë për çështjet me prioritet më të lartë janë pengesë e shumë faktorëve të ndryshëm në vend. Në sferën politike dhe institucionale të Kosovës kanë ndikuar disa faktorë të rëndësishëm, siç janë: institucionet administruese ndërkombëtare para dhe pas shpalljes së pavarësisë më 2008, Pakoja e Ahtisarit, e cila shërben si udhërrëfyes në ndërtimin dhe krijimin e shtetit të Kosovës, deklarimi kushtetues i Kosovës si vend shumetnik dhe me përfaqësim ose mbi përfaqësim institucional të komuniteteve pakicë, mosprofilizimi i partive politike etj. Megjithatë, Kosova duhet t i zhvillojë atributet e një shteti nëpërmjet vendosjes së interesit nacional, ndërsa interesa nacionale për Kosovën në këtë fazë janë: zgjidhja e problemit të përfaqësimit, ndërtimi i institucioneve të qëndrueshme demokratike dhe transformimi i 440 Holger Bahr, The Politics of Means and Ends, Policy Instruments in the European Union, Chapter 1, Explaning Policy Instruments, Ashgate, 2010,fq Ibid. 442 Për më shumë, shih: Kushtetuta e Kosovës (2008), (neni 4, paragrafi 1). 443 Martin Brunner, Parliaments and Legislative Activity, Motivations for Bill Introduction, SPRINGER VS, 2012, Germany, fq Para se gjithash për politikën parlamentare merr si model atë Westminister që do të thotë se një parti politike parlamentare ushtron kontrollin e plotë ndaj legjislativit dhe ekzekutivit. Shih: Paul V. Warwick, Palicy Harizons and Parliamentary Government, Palgrave Macmillan, New York, 2006,fq Jose Antonio Cheibub, Presidentialism, Parliamentarism, and Democracy, CAMBRIDGE, New York, 2007, fq:

142 pushtetit sipas parimeve demokratike, shtrirja e sovranitetit dhe ndërtimi i konsensusit politik mbarëkombëtarë. a) Përfaqësimi politik Është një element i rëndësishëm në institucionet vendore, për shkak të përgjegjësive dhe obligimeve që kanë në marrjen e obligimeve për zbatimin e marrëveshjeve, siç është MSA-ja. Shpesh ndodh që të mos ketë përfaqësim politik adekuat në institucionet e caktuara. Në Kosovë duhet vendosur një përfaqësim politik adekuat në të gjitha institucionet e saj, siç është Legjislativi, Ekzekutivi, Gjyqësori dhe institucionet tjera të pavarura. Përfaqësim të drejtë duhet të ketë në Parlament për shkak të legjitimitetit dhe demokracisë që përmban. Sipas John Johnson, të zgjedhurit e tyre konsiderohen përfaqësues të drejtpërdrejtë për marrjen e vendimeve dhe ushtrimin e ndikimit të vullnetit politik gjithashtu nëpërmjet tyre. 446 Megjithatë, në Kosovë ky përfaqësim mund të interpretohet në disa mënyra për shkak të përfaqësimit ndryshe nga përbërja e popullsisë së përgjithshme. Kosova me një zonë zgjedhore 447, me aplikimin e kuotës gjinore, sipas së cilës listat e kandidatëve të partive politike duhet të përbëhen të paktën 30% nga gjinia femërore 448, si dhe vendet e garantuara ose rezervë për minoritetet pakicë, të cilat përbëjnë më pak se 10% të popullatës së Kosovës. Ndërsa nga 120 deputetë, sa ka gjithsej Kuvendi i Kosovës, 20 prej tyre janë të garantuar për minoritetet (10 për komunitetin serb dhe 10 për komunitetet tjera pakicë joserbe) 449. Ky përfaqësim i vullnetit politik të qytetarëve të Kosovës nuk përkon drejt me parimet e demokracisë për shkak të përbërjes së popullsisë. Sidomos, kur dihet se pjesëmarrja e qytetarëve me të drejtë vote është mbi moshën 18-vjeçare, si dhe pjesëmarrja e tyre asnjëherë nuk është e plotë (vetëm rreth 50% e tyre marrin pjesë në zgjedhje). Madje, është utopike nëse mendohet se pjesëmarrja e qytetarëve me të drejtë vote do të jetë e përgjithshme, sepse jo të gjithë ata e shfrytëzojnë këtë të drejtë, si dhe kur dihet numri i atyre të cilët nuk kanë të drejtë vote, e që kryesisht në vendet të cilat e kanë një numër të madh të popullatës të moshës së re, siç është Rasti me Kosovën. 450 Sipas statistikave zyrtare të regjistrimit të popullatës në Kosovë në vitin 2011, numri i përgjithshëm i të regjistruarve është prej , kurse numri i atyre që sapo e kishin arritur moshën 18-vjeçare është (që sipas këtyre statistikave numri i popullatës, e cila ende nuk e ka arritur moshën për ta ushtruar të drejtën e votës në këtë 446 John Johanson, The Role of Parliament in Government, Washington 2005, fq Shih Ligjin (nr. 03/L-073) për zgjedhjet e përgjithshme në Republikën e Kosovës (2008), neni 110 (paragrafi 1), si dhe Ligjin (nr. 03/L-256) për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit (nr. 03/L-073) për zgjedhjet e përgjithshme në Republikën e Kosovës (2010), neni 7 (paragrafi 1). 448 Ibid. 449 Kushtetuta e Kosovës (2008), (neni 64). 450 Shih Agjencia e Statistikave të Kosovës, regjistrimete fundit të popullsisë. 451 Këto shifra janë pa të dhënat për numrin e popullsisë të katër komunave në veri të Kosovës, siç është Mitrovica e Veriut, Leposaviqi, Zveçani dhe Zubin-Potoku. 142

143 periudhë është ). Kurse numri i votuesve të regjistruar është rreth , prandaj do të thotë se numri i atyre që ende nuk kanë arritur ta shfrytëzojnë të drejtën e votës është 38,08% 452 e popullsisë së përgjithshme në Kosovë. Ndërsa në bazë të rezultateve të nxjerra nga KQZ-ja, në zgjedhjet e përgjithshme të mbajtura në vitin 2010 rezulton se numri i votuesve të regjistruar është , ndërsa numri i atyre që kishin votuar , pra me një pjesëmarrje prej 45,29%. 453 Kurse në zgjedhjet e përgjithshme, të mbajtura në vitin 2014, numri i votuesve të regjistruar është , ndërsa numri i atyre të cilët e kishin ushtruar të drejtën për të votuar është , pra rreth 42,63%. 454 Megjithatë, në Kosovë duhet ruajtur përfaqësimin e drejtpërdrejtë dhe pa interferime nga jashtë (sidomos për përfaqësuesit e minoritetit serb në Kosovë) për arsye të ndërtimit stabil të vendit. Ky lloj i demokracisë përfaqësuese në Kosovë krijon shanse të mira edhe për përfaqësimin e minoriteteve dhe, sipas Sartorit, për dallim nga demokracia e drejtpërdrejtë, demokracia përfaqësuese ka dy lloje të përparësish, e para ka të bëjë me mundësinë e evitimit ose të shmangies së radikalizmit, kurse e dyta është qëndrimi i saj në vazhdimësi nën kontroll ose mbikëqyrje të Ekzekutivit. 455 Kjo hipotezë është argumentuar me faktin që shumica e shteteve, të cilat janë shndërruar në diktatura, janë rezultat i zgjedhjeve presidenciale në mënyrë të drejtpërdrejtë, edhe pse ato janë deklaruar si zgjedhje demokratike. Këta të zgjedhur e kanë shndërruar vendin e tyre në diktatura, duke e krijuar një vetëdije për rrezikun e kërcënimit të vazhdueshëm të jashtëm, me qëllim të rritjes së besnikërisë së brendshme. 456 Përfaqësimi politik, para së gjithash, sipas autorëve të ndryshëm, edhe mund të përcaktohet nëpërmjet disa komponentëve, siç janë komponentët konceptualë, historikë dhe normativë. 457 b) Ndërtimi i institucioneve të qëndrueshme demokratike dhe transformimi demokratik i pushtetit Që nga shpallja e pavarësisë së shtetit, institucionet e tij nuk kanë garantuar qëndrueshmëri institucionale, dhe mandati i tyre shpeshherë nuk ka filluar sipas afateve ligjore dhe kohës optimale, mirëpo janë përcjellë me bojkote të ndryshme politike dhe ndërpartiake. Një ndarje e thellë politike ka ndodhur kryesisht ndërmjet partive shqiptare. 452 Ose rreth 35% sipas llogaritjeve edhe të atyre që konsiderohet se nuk janë regjistruar, sipas një llogaritje më të thjeshtë. 453 Komisioni Qendror i Zgjedhjeve në Kosovë, rezultatet e certifikuara nga KQZ-ja për zgjedhjet për Kuvendin e Kosovës, Ibid, rezultatet për zgjedhjet për Kuvendin e Kosovës, Giovanni Sartori, Ç është Demokracia, Dituria 1998, fq Paul Brooker, Defiant Dictatorships, Communist and Middle-Eastern Dictatorships in a Democratic Age, (Palgrave Macmillan), London 1997, fq Andrew Rehfeld, The Concept of Constituency Political Representation, Democratic Legitimacy, and Institutional Design, Published by Cambridge, New York, 2005, fq:

144 Këto parti politike shpeshherë e kanë treguar papjekurinë e tyre politike dhe i kanë diktuar institucionet nëpërmjet kritikave dhe akuzave ndërmjet tyre. Kosova gjithashtu është një vend i ri në rajon dhe Evropë, një vend i cili jo shumë moti nga tash është administruar nga OKB-ja dhe çështja e zgjidhjes së statusit politik të saj nuk ka përfunduar sipas disa vendeve në rajon dhe më gjerë. Problemet e vazhdueshme të adresuara ndaj institucioneve në Kosovë kryesisht janë: procesi zgjedhor, krijimi i institucioneve të reja pas rezultatit të zgjedhjeve, siç është krijimi i Qeverisë, zgjedhja e Presidentit dhe e institucioneve tjera të pavarura, dialogu i mirëfilltë politik ndërmjet partive politike, mungesa e kompromisit për temat të cilat janë me interes të përgjithshëm etj. Bojkotet e shpeshta parlamentare të partive opozitare në Kuvendin e Kosovës, përdorimi i mjeteve të ndryshme demokratike dhe jodemokratike kanë shkaktuar përçarje dhe ndikime negative në perspektivën e saj. Madje, ndërprerjet e shpeshta të mandateve parlamentare dhe mungesa e konstituimit të tyre me kohë kanë ndikuar në uljen e besimit për ndërtimin e institucioneve demokratike dhe të qëndrueshme në vend. Transferimi i pushtetit ndërmjet partive politike në Kosovës gjithnjë e më shpesh po vjen duke u përkeqësuar. Në këtë kuadër, besimi i qytetarëve dhe institucioneve ndërkombëtare dhe partnerëve strategjikë sa vjen e po bëhet më skeptik në këto vitet e fundit. Elemente tjera të rëndësishme në këtë proces janë akuzat që bëhen për korrupsion, krim të organizuar dhe për dukuri tjera negative. Madje, sipas teorive liberale që shpjegojnë qeveritë përfaqësuese, shteti është ai i cili e ka për detyrë të dallojë ose të fokusohet në të mirat publike dhe qytetarët të vendosin nëpërmjet vullnetit të tyre në zgjedhje. 458 Pra, zgjedhja e elitave, sipas tyre, nënkupton përfaqësuesit e zgjedhur të këtyre qytetarëve, të cilët, përveç identifikimit të interesave publike dhe të përgjithshme, ato do të shprehen në interes publik dhe kombëtar. 459 Madje, sipas kritereve të Kopenhagës 1993, është vendosur si kriter i parë nga Këshilli Evropian i Kopenhagës si kritere politike, që nënkupton krijimin e institucioneve demokratike dhe stabile, sundim të ligjit dhe respektim të të drejtave të njeriut dhe mbrojtje e pakicave. 460 c) Sovraniteti Çështja e shtrirjes së sovranitetit shtetëror është njëri nga atributet kryesore të shtetit. Ndërsa sovraniteti i jashtëm dhe i brendshëm janë atributet kryesore të shtrirjes së shtetit të Kosovës në kuadër të rajonit dhe më gjerë, mirëpo shtrirja e plotë e tij pengohet si rezultat i shumë faktorëve. Kosova është duke munduar ta shtrijë sovranitetin e jashtëm në kuadër të subjektivitetit ndërkombëtar. Ndërsa pengesat kryesore bëhen për shkak të mosnjohjes nga të gjitha shtetet anëtare të OKB-së dhe të BE-së. Për shkak të refuzimit të 458 Mark B. Brown, Science in Democracy, Expertise, Institutions, and Representation, Consent and Competence in Representative Government, The MIT Press Cambridge, Masachusetts, London England, 2009, fq Ibid. 460 Për më shumë, shih Kriteret e Kopenhagës

145 njohjes nga dy shtete anëtare të Këshillit të Sigurimit, të cilat gjithashtu e mbajnë të drejtën e vetos në këtë institucion të OKB-së, kjo e paraqet një problem tjetër në afirmimin e sovranitetit të saj ndërkombëtar. Pengesat e tilla në vazhdimësi e kanë sfiduar Kosovën edhe për shkak të ndikimit të Serbisë në disa vende, me të cilat ish-jugosllavia tradicionalisht ka mbajtur raporte të mira. Ky sovranitet mbetet ende një atribut i pakompletuar i shtetit të Kosovës, edhe pas gati një dekade të krijimit të tij. 461 Ndërsa sovraniteti i brendshëm është atribut i shtetit, nëse pushteti shtrihet efektivisht në gjithë territorin e tij, nëpërmjet imponimit të qeverisjes dhe të politikave që ndjekin institucionet. Sikur te sovraniteti i jashtëm, Serbia është bërë pengesë e shtrirjes së plotë të subjektivitetit shtetëror të brendshëm, kryesisht në hapësirat të cilat janë të banuara me popullatë serbe, siç është veriu i Kosovës. Në një tabelë më poshtë është paraqitur opinioni i qytetarëve të Kosovës gjatë periudhës së vundit të vitit Tabela 12. Një pasqyrë e opinionit qytetar rreth subjektivitetit ndërkombëtar të Kosovës, vlerësimin e punës së institucioneve dhe ndikimit të mediave 462 shumë dobët dobët mirë shumë mirë shkëlqyeshëm 50% 45% 44% 40% 35% 33% 38% 35% 32% 30% 28% 25% 24% 20% 15% 10% 5% 0% 8% 7% 14% përparimi i Kosovës në subjektivitetin ndërkombëtar 4% 0% informimi qytetar për veprimet e institucioneve 17% 11% 5% ndikimi i medieve në Kosovë 461 Soeren Keil & Bernhard Stahl, The Foreign Policies of Post-Yugoslav States, From Yougoslavia to Evrope, Published by Palgrave and Macmillan, New York, 2014, Cepter 9 Foreign Policy as a Constitutive Element of Statehood and Statehood Prerogative: The Case of Kosovo (by Gëzim Krasniqi), fq Kjo tabelë është punuar nga autori dhe rezultatet janë pjesë e anketës së realizuar me qytetarët e Kosovës në periudhën tetor nëntor 2017, ashtu siç gjendet në shtojcë. 145

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet

More information

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr.

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr. UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOIK Studime postdiplomike BDH Relacionale Pjesa 2: odelimi Entity-Relationship Dr. ihane Berisha 1 Qëllimi Pas kësaj ligjërate do të jeni në gjendje : Të përshkruani

More information

Procesi i Berlinit Rruga për në BE, apo rruga për askund?

Procesi i Berlinit Rruga për në BE, apo rruga për askund? DOKUMENT I SHKURTËR I POLITIKAVE NGA QKSS 07/2016 DOKUMENT I SHKURTËR I POLITIKAVE Procesi i Berlinit Rruga për në BE, apo rruga për askund? 2 DOKUMENT I SHKURTËR I POLITIKAVE NGA QKSS Botues: Qendra Kosovare

More information

Formular për SYLLABUS të Lëndës

Formular për SYLLABUS të Lëndës Formular për SYLLABUS të Lëndës Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Fakulteti Juridik Titulli i lëndës: E Drejta e Unionit Evropian Niveli: Master Statusi lëndës: O Viti i studimeve: I, semestri

More information

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: -

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: - CURRICULUM VITAE Të dhënat personale: Mbiemri: Mustafa Emri: Arben Datëlindja: 12/02/1984 Vendlindja: Gjilan Kombësia: Kosovar Shqiptar Adresa aktuale: Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit:

More information

Anëtarësimi dhe përfaqësimi i Kosovës

Anëtarësimi dhe përfaqësimi i Kosovës Dokument i Politikave nga QKSS 03/2014 Kosovar Center for Security Studies Anëtarësimi dhe përfaqësimi i Kosovës në nismat rajonale të sigurisë Shtator 2014 Kosovar Center for Security Studies Anëtarësimi

More information

Policy Paper. Selanik 2014: Në kërkim të riafirmimit të besueshmërisë së procesit të zgjerimit të Bashkimit Europian. Janar 2011

Policy Paper. Selanik 2014: Në kërkim të riafirmimit të besueshmërisë së procesit të zgjerimit të Bashkimit Europian. Janar 2011 Policy Paper Selanik 2014: Në kërkim të riafirmimit të besueshmërisë së procesit të zgjerimit të Bashkimit Europian Janar 2011 Lëvizja Europiane në Shqipëri është një organizatë think tank e cila synon

More information

Progresi në Evropianizimin e Sektorit të Sigurisë në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni

Progresi në Evropianizimin e Sektorit të Sigurisë në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni Progresi në Evropianizimin e Sektorit të Sigurisë në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni Nëntor, 2013 Udhëheqës të projektit Partnerë të projektit 1 Progresi në Evropianizimin e Sektorit të Sigurisë në Shqipëri,

More information

Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri

Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri Pajtim Zeqiri 12. 08.2013 Qendra për Arsim, KIPRED Kursi: Hulumtim dhe shkathtësi në të shkruar Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri 1. Hyrje Shoqëria civile sot konsiderohet

More information

Pjesëmarrja e Kosovës në Organizatat dhe Nismat Rajonale

Pjesëmarrja e Kosovës në Organizatat dhe Nismat Rajonale PUNIM I POLITIKAVE Nr. 5/14 Tetor 2014 Pjesëmarrja e Kosovës në Organizatat dhe Nismat Rajonale 1 Ky projekt është përkrahur nga Ministria Norvegjeze e Punëve të Jashtme Përmbajtja dhe pikëpamjet të shprehura

More information

Marrëveshje Stabilizimi dhe Asocimi BE-Shqipëri.

Marrëveshje Stabilizimi dhe Asocimi BE-Shqipëri. # 0 101 0213 Aktualisht marrëdhëniet e Shqipërisë me Bashkimin Evropian zhvillohen të bazuara në Marrëveshjen e Tregtisë dhe Bashkëpunimit, e cila ka hyrë në fuqi, më 1 dhjetor 1992. Kjo marrëveshje, që

More information

Çështje Europiane dhe të sigurisë - 23

Çështje Europiane dhe të sigurisë - 23 ÇËSHTJE EUROPIANE DHE TË SIGURISË - 23 1 Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim Çështje Europiane dhe të sigurisë - 23 2 ÇËSHTJE EUROPIANE DHE TË SIGURISË - 23 3 ÇËSHTJE EUROPIANE DHE TË SIGURISË EUROPEAN

More information

Gjendja aktuale dhe sfidat kryesore të Kosovës në rrugën e anëtarësimit në Bashkimin Europian

Gjendja aktuale dhe sfidat kryesore të Kosovës në rrugën e anëtarësimit në Bashkimin Europian Gjendja aktuale dhe sfidat kryesore të Kosovës në rrugën e anëtarësimit në Bashkimin Europian Struktura: 1. Politika e BE-së ndaj Ballkanit Perëndimor 2. E ardhmja europiane e Kosovës 3. Kosova në Procesin

More information

Kursi bazë 1: Rëndësia e BE

Kursi bazë 1: Rëndësia e BE Kursi bazë 1: Rëndësia e BE Përse merremi me BE? Rëndësia praktike Në kuadër të këtij kursi të parë bazë rreth BE duam të marrim pak kohë për të menduar rreth objektit, me të cilin kërkojmë të merremi,

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government

Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Ministria e Punëve të Jashtme / Ministarstvo Inostranih Poslova / Ministry of Foreign Affairs STRATEGJI PËR ARRITJEN E

More information

Politika e Jashtme e Mbretërisë së Bashkuar ndaj Kosovës

Politika e Jashtme e Mbretërisë së Bashkuar ndaj Kosovës RAPORT POLITIKASH NGA GSJP DHE KPMJ NR. 07 TETOR 2013 Politika e Jashtme e Mbretërisë së Bashkuar ndaj Kosovës -Një perspektivë e politikash Politika e Jashtme e Mbretërisë së Bashkuar ndaj Kosovës. Një

More information

SHTETI JURIDIK NË FUNKSION TË DEMOKRATIZIMIT TË SHOQËRISË ПРАВНАТА ДРЖАВА ВО ФУНКЦИЈА НА ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА ОПШТЕСТВОТО

SHTETI JURIDIK NË FUNKSION TË DEMOKRATIZIMIT TË SHOQËRISË ПРАВНАТА ДРЖАВА ВО ФУНКЦИЈА НА ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА ОПШТЕСТВОТО Sadik Zenku, MA Mendim Zenku, MA UDC: 321.7:316.323.65 SHTETI JURIDIK NË FUNKSION TË DEMOKRATIZIMIT TË SHOQËRISË ПРАВНАТА ДРЖАВА ВО ФУНКЦИЈА НА ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА ОПШТЕСТВОТО LEGAL STATE IN THE FUNCTION

More information

PËRAFRIMIN E LEGJISLACIONIT

PËRAFRIMIN E LEGJISLACIONIT Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government U D H Ë Z I M E P R A K T I K E P Ë R PËRAFRIMIN E LEGJISLACIONIT T Ë R E P U B L I K Ë S S Ë K O S O V Ë S ME LEGJISLACIONIN

More information

PËRGJEGJËSIA NDËRKOMBËTARE NË LIDHJE ME MBROJTJEN E TË DREJTAVE TË NJERIUT

PËRGJEGJËSIA NDËRKOMBËTARE NË LIDHJE ME MBROJTJEN E TË DREJTAVE TË NJERIUT PËRGJEGJËSIA NDËRKOMBËTARE NË LIDHJE ME MBROJTJEN E TË DREJTAVE TË NJERIUT Luljeta KODRA* Abstrakt: Mbrojtja e të drejtave të njeriut është një çështje ndërkombëtare. Komuniteti ndërkombëtar duhet të përdorë

More information

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM Mendim Zenku, МA C E N T R U M 6 UDC: 37.014.54:316.43 NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM ВЛИЈАНИЕТО НА СОЦИЈАЛНИОТ КАПИТАЛ ВО ОБРАЗОВНАТА ПЕРФОРМАНСА

More information

PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA

PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA * Gentian ZYBERI 1 Abstrakt: Ky artikull fokusohet në çështjen e përgjegjshmërisë

More information

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave gap dhjetor 2017 index Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave? 2015 2015 2016 GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe

More information

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare 1 Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare Arbër Hoti Sesioni Paralel Nr. 2 Prishtinë 27.06.2016 Tesla Motors 2015 2 2008 Prentice Hall Business Publishing, Auditing

More information

NDIKIMI I SHQIPËRISË NË RAJON NË HAPËSIRËN SHQIPFOLËSE. Autorë: Dorian Jano Enri Hide Klodjan Rama Ben Andoni

NDIKIMI I SHQIPËRISË NË RAJON NË HAPËSIRËN SHQIPFOLËSE. Autorë: Dorian Jano Enri Hide Klodjan Rama Ben Andoni NDIKIMI I SHQIPËRISË NË RAJON NË HAPËSIRËN SHQIPFOLËSE Autorë: Dorian Jano Enri Hide Klodjan Rama Ben Andoni NDIKIMI I SHQIPËRISË NË RAJON NË HAPËSIRËN SHQIPFOLËSE Tiranë 2018 Botues: Friedrich-Ebert-Stiftung

More information

ÇËSHTJE TË SIGURISË. Security Issues. Revistë e përtremuajshme mbi sigurinë. Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim. Nr.

ÇËSHTJE TË SIGURISË. Security Issues. Revistë e përtremuajshme mbi sigurinë. Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim. Nr. ÇËSHTJE TË SIGURISË 1 ÇËSHTJE TË SIGURISË Security Issues Revistë e përtremuajshme mbi sigurinë Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim Nr. 1, vjeshtë 2006 2 INSTITUTI PËR DEMOKRACI DHE NDËRMJETËSIM Bordi

More information

RREGULLORE (MAP ) NR. 01/2015 PËR SHENJAT UNIKE TË KLASIFIKIMIT TË DOKUMENTEVE DHE AFATET E RUAJTJES SË TYRE

RREGULLORE (MAP ) NR. 01/2015 PËR SHENJAT UNIKE TË KLASIFIKIMIT TË DOKUMENTEVE DHE AFATET E RUAJTJES SË TYRE Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Ministria e Administratës Publike-Ministarstvo Javne Uprave Ministry of Public Administration RREGULLORE (MAP ) NR. 01/2015

More information

Projekti Lista e Bardhë e Shengenit

Projekti Lista e Bardhë e Shengenit Projekti Lista e Bardhë e Shengenit Tekstet e zgjedhura nga webfaqja www.esiweb.org/whitelistproject Procesi i liberalizimit të vizave i BE-se me vendet e Ballkanit Perëndimor në një shikim Bruksel, dhjetor

More information

REPUBLIKA E SHQIPЁRISЁ UNIVERSITETI I TIRANЁS FAKULTETI I HISTORIS Ё DHE I FILOLOGJISЁ DEPARTAMENTI I HISTORIS Ё

REPUBLIKA E SHQIPЁRISЁ UNIVERSITETI I TIRANЁS FAKULTETI I HISTORIS Ё DHE I FILOLOGJISЁ DEPARTAMENTI I HISTORIS Ё ROLI I SHOQËRISË CIVILE NË PROCESIN E INTEGRIMIT TË SHQIPËRISË NË BE (1990-2009). Me aspiratat e çdo qeverie Shqiptare pas rënies së komunizmit dhe të popullit shqiptar për tu bashkuar me familjen e madhe

More information

nga Paskal Fonten Unioni Evropian

nga Paskal Fonten Unioni Evropian nga Paskal Fonten Unioni Evropian Ky doracak dhe sqarimet tjera të shkurta e të qarta për UE-në mund t i gjeni në faqen e internetit ec.europa.eu/publications/ Komisioni Evropian Drejtoria Gjenerale për

More information

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe shpenzimet e organizatave buxhetore të Republikës së Kosovës është një nga parakushtet

More information

ABC ja e të Drejtës të Bashkimit Evropian. Profesor Klaus-Diter Borçard

ABC ja e të Drejtës të Bashkimit Evropian. Profesor Klaus-Diter Borçard ABC ja e të Drejtës të Bashkimit Evropian Profesor Klaus-Diter Borçard Përmbajtja e këtij botimi nuk pasqyron domosdo qëndrimin zyrtar të Bashkimit Evropian. Informatat dhe opinionet e këtij publikimi

More information

nga Paskal Fonten Bashkimi Evropian

nga Paskal Fonten Bashkimi Evropian nga Paskal Fonten Bashkimi Evropian Këtë doracak dhe sqarimet tjera për BE-në mund t i gjeni në faqen e internetit ec.europa.eu/publications/ Komisioni Evropian Drejtoria e Përgjithshme për Komunikim Publikime

More information

Ky numër reviste botohet me mbështetjen financiare të Divizionit të Diplomacisë Publike të NATO-s.

Ky numër reviste botohet me mbështetjen financiare të Divizionit të Diplomacisë Publike të NATO-s. ~ 1 ~ Bordi Shkencor: Prof. Dr. Rexhep Meidani (kryetar) Dr. Pëllumb Qazimi (anëtar) Dr. Elona Dhembo (anëtar) MA Arjan Dyrmishi (anëtar) Dr. Foto Duro (anëtar) Redaktor përgjegjës: Elira Hroni MA Ndihmuan

More information

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore (From Fragmentation to Cooperation: Tertiary Education, Research and Development in South Eastern Europe)

More information

Dy fjalë në shenjë falënderimi

Dy fjalë në shenjë falënderimi Abstract States have been and remain the fundamental actors in international relations. The main goal of every state is the ultimate realization of its interests in relations with other countries. In such

More information

SITUATA E SIGURISË NË PJESËN VERIORE TË KOSOVËS БЕЗБЕДНОСНАТА СИТУАЦИЈА ВО СЕВЕРНИОТ ДЕЛ НА КОСОВО THE SECURITY SITUATION IN THE NORTH PART OF KOSOVO

SITUATA E SIGURISË NË PJESËN VERIORE TË KOSOVËS БЕЗБЕДНОСНАТА СИТУАЦИЈА ВО СЕВЕРНИОТ ДЕЛ НА КОСОВО THE SECURITY SITUATION IN THE NORTH PART OF KOSOVO UDC 355.45(497.115 17) Fisnik Sadiku, MA 226 Besnik Lokaj, MA 227 Fitim Ibrahimi, MA 228 SITUATA E SIGURISË NË PJESËN VERIORE TË KOSOVËS БЕЗБЕДНОСНАТА СИТУАЦИЈА ВО СЕВЕРНИОТ ДЕЛ НА КОСОВО THE SECURITY

More information

RESUME OF EDUCATION FAIR 2016

RESUME OF EDUCATION FAIR 2016 RESUME OF EDUCATION FAIR 2016 Summary and information from 10 th Edition of Education Fair 21-22 April 2016 Exhibitors of Education Fair Visitors of Education Fair Statistics Video Documentary Photo Gallery

More information

Përtej retorikës politike

Përtej retorikës politike Përtej retorikës politike Kthimi i Komisionit Parlamentar për Integrim Europian në udhëheqës të vërtetë të integrimit Komentarët e KCSF-së janë punime të shkurta, të orientuara drejt zgjidhjeve që shqyrtojnë

More information

SISTEMI ZGJEDHOR DHE PARTIAK NË KOSOVË PERSPEKTIVA E ZHVILLIMIT TË DEMOKRACISË BRENDAPARTIAKE

SISTEMI ZGJEDHOR DHE PARTIAK NË KOSOVË PERSPEKTIVA E ZHVILLIMIT TË DEMOKRACISË BRENDAPARTIAKE SISTEMI ZGJEDHOR DHE PARTIAK NË KOSOVË PERSPEKTIVA E ZHVILLIMIT TË DEMOKRACISË BRENDAPARTIAKE SISTEMI ZGJEDHOR DHE PARTIAK NË KOSOVË PERSPEKTIVA E ZHVILLIMIT TË DEMOKRACISË BRENDAPARTIAKE SISTEMI ZGJEDHOR

More information

PARIMI I MOS-DISKRIMINIMIT SI PJESË E UNIONIT EVROPIAN ПРИНЦИПОТ НА НЕ-ДИСКРИМИНАЦИЈА КАКО ДЕЛ ОД ЕВРОПСКАТА УНИЈА

PARIMI I MOS-DISKRIMINIMIT SI PJESË E UNIONIT EVROPIAN ПРИНЦИПОТ НА НЕ-ДИСКРИМИНАЦИЈА КАКО ДЕЛ ОД ЕВРОПСКАТА УНИЈА Sheherzada Murati, PhD 1 UDC: 342.722(4-672 ЕУ) PARIMI I MOS-DISKRIMINIMIT SI PJESË E UNIONIT EVROPIAN ПРИНЦИПОТ НА НЕ-ДИСКРИМИНАЦИЈА КАКО ДЕЛ ОД ЕВРОПСКАТА УНИЈА PRINCIPLE OF NON-DISCRIMINATION AS PART

More information

Reforma e administratës publike në Kosovë

Reforma e administratës publike në Kosovë Reforma e administratës publike në Kosovë Mirlinda Batalli * Përmbledhje Reforma e administratës publike në Kosovë është një pjesë thelbësore e procesit të shtetndërtimit. Me reformën administrative qeveria

More information

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government - Ministarstvo Trgovine i Industrije- Ministry of Trade and Industry Agjencia për Investime dhe Përkrahjen e Ndërmarrjeve

More information

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Muhamet Mustafa * Alban Zogaj ** Përmbledhje Ky punim trajton sfidat, politikat dhe mundësitë për ndërtimin e një ekonomie të shëndoshë në Kosovë, si një nga

More information

Kosova në kontekstin e sigurisë dhe të mbrojtjes të Ballkanit Perëndimor

Kosova në kontekstin e sigurisë dhe të mbrojtjes të Ballkanit Perëndimor PUNIM I POLITIKAVE Nr. 3/14 Shtator 2014 Kosova në kontekstin e sigurisë dhe të mbrojtjes të Ballkanit Perëndimor Ky projekt është përkrahur nga Ministria Norvegjeze e Punëve të Jashtme Përmbajtja dhe

More information

Reformat tatimore në shtetet ballkanike rasti i Kosovës

Reformat tatimore në shtetet ballkanike rasti i Kosovës Reformat tatimore në shtetet ballkanike rasti i Kosovës 39 Reformat tatimore në shtetet ballkanike rasti i Kosovës Bedri Peci * Përmbledhje Sot kur nga fillimi i procesit të tranzicionit në shtetet ballkanike

More information

TEMË DISERTACIONI PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR NË GJEOPOLITIKË

TEMË DISERTACIONI PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR NË GJEOPOLITIKË REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE Programi i doktoraturës në MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE DHE DIPLOMACI TEMË DISERTACIONI PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR

More information

Pushtet pa përgjegjësi: Rregullimi i pushtetit ndërkombëtar në Kosovë dhe shtimi i përgjegjshmërisë

Pushtet pa përgjegjësi: Rregullimi i pushtetit ndërkombëtar në Kosovë dhe shtimi i përgjegjshmërisë Pushtet pa përgjegjësi: Rregullimi i pushtetit ndërkombëtar në Kosovë dhe shtimi i përgjegjshmërisë 155 KDU 351 (496.51) Pushtet pa përgjegjësi: Rregullimi i pushtetit ndërkombëtar në Kosovë dhe shtimi

More information

VLERAT THEMELORE QË MBRON KUSHTETUTA E KOSOVËS

VLERAT THEMELORE QË MBRON KUSHTETUTA E KOSOVËS VLERAT THEMELORE QË MBRON KUSHTETUTA E KOSOVËS K.D.U. 342.4(496.51) Phd. Cand. Zahir ÇERKINI VLERAT THEMELORE QË MBRON KUSHTETUTA E KOSOVËS Përmbledhje Punimi me titull Vlerat themelore që mbron kushtetuta

More information

Rrjeti i Grupeve të Grave të Kosovës

Rrjeti i Grupeve të Grave të Kosovës Rrjeti i Grupeve të Grave të Kosovës Mbështet, mbron, dhe promovon të drejtat dhe interesat grave dhe të vajzave Raport për monitorimin e zbatimit të Rezolutës 1325 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve

More information

Gara Math Kangaroo Kosovë Klasa 3-4

Gara Math Kangaroo Kosovë Klasa 3-4 PJESA A: Çdo përgjigje e saktë vlerësohet me 3 pikë 1. Cila nga pjesët A - E duhet të vendoset në mes të dy pjesëve të dhëna ashtu që tëvlejë barazia? 2. Ardiani shikoi në dritare. Ai sheh gjysmën e kengurave

More information

Security Policy Research Center SPRC - Qendra Kërkimore për Politika të

Security Policy Research Center SPRC - Qendra Kërkimore për Politika të POLICY BRIEF SECURITY POLICY RESEARCH CENTER SPRC 07/2017 Security Policy Research Center SPRC - Qendra Kërkimore për Politika të Sigurisë - Centar za istraživanje bezbednosnih politika - Security Policy

More information

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP MINISTRIA E ADMINISTRIMIT TË PUSHTETIT LOKAL MAPL DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP Kjo analizë është produkt i Ministrisë së Administrimit të Pushtetit Lokal MAPL,

More information

Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri

Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri Prof.Dr. Ermelinda Meksi 1 Auron PASHA 2 Shënim Bërja e një prezantimi me këtë titull nuk është një gjë e lehtë. Tema është mjaft e gjerë

More information

PRO WO+MAN. Raporti Hulumtues

PRO WO+MAN. Raporti Hulumtues PRO WO+MAN Raporti Hulumtues Pro WO+MAN Raporti Hulumtues Autorët: Albulena Metaj dhe Driton Zeqiri Menaxhere e projektit: Ajete Kërqeli Pikëpamjet dhe interpretimet e shprehura në këtë raport janë të

More information

Çështje të sigurisë - 4

Çështje të sigurisë - 4 ÇËSHTJE TË SIGURISË - 4 1 Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim Çështje të sigurisë - 4 2 INSTITUTI PËR DEMOKRACI DHE NDËRMJETËSIM ÇËSHTJE TË SIGURISË - 4 3 ÇËSHTJE TË SIGURISË Security Issues Revistë

More information

ADMINISTRIMI DHE QEVERISJA NË KOSOVË Mësimet e mësuara dhe ato që mbeten për tu mësuar

ADMINISTRIMI DHE QEVERISJA NË KOSOVË Mësimet e mësuara dhe ato që mbeten për tu mësuar INSTITUTI KOSOVAR PËR KËRKIME DHE ZHVILLIME TË POLITIKAVE Seria për kërkime politike BOTIM I VEÇANTË Tërësia e Kompetencave Rehabilitimi i shoqërive të shkatërruara nga lufta Një projekt i koordinuar nga

More information

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Anemonë Zeneli Gusht, 2013 Arsimi është një ndër shtyllat kryesore të një shoqërie të shëndoshë dhe të zhvilluar. Në mënyrë që një shtet të zhvillohet në

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government PLA

Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government PLA Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government PLA PLANI I VEPRIMIT 2011 PËR IMPLEMENTIMIN E PARTNERITETIT EUROPIAN PËR KOSOVËN Mars 2011 Prishtinë LISTA E SHKURTESAVE

More information

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria-Vlada-Government Ministria e Tregtisë dhe Industrisë - Ministarstvo Trgovine i Industrije - Ministry of Trade and Industry Departamenti i

More information

ANALIZË E KORNIZËS LIGJORE PËR ÇËSHTJET FISKALE TË OJQ-VE NË KOSOVË

ANALIZË E KORNIZËS LIGJORE PËR ÇËSHTJET FISKALE TË OJQ-VE NË KOSOVË ANALIZË E KORNIZËS LIGJORE PËR ÇËSHTJET FISKALE TË OJQ-VE NË KOSOVË Kjo analizë është pjesë e angazhimit të Institutit për Hulumtime Zhvillimore RIINVEST nga Platforma CIVIKOS me qëllim të përmirësimit

More information

Fjala hyrëse e Kryeministrit

Fjala hyrëse e Kryeministrit Republika e Kosovës Republika Kosovo Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Plani i Veprimit për negocimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit Dhjetor 2012, Prishtinë Fjala hyrëse e Kryeministrit

More information

ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT

ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT Pjesëmarrja e grave në sindikata dhe respektimi i të drejtave të tyre në tregun e punës në Kosovë Autore: Nida Krasniqi Përmbledhje Ekzekutive Kjo analizë e shkurtër e

More information

Speci Shqipëri

Speci Shqipëri Shqipëri 2017 2018 baburra Vedrana F1 Është hibrid shumë i hershëm i llojit të Baburrës së bardhë-gjelbër me tipar gjysëm të hapur. Ka një sistem rrënjor shumë të fuqishëm i cili i mundëson një rritje

More information

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive

More information

Nëntor SUNDIMI I LIGJIT kapacitetet dhe funksionimi i institucioneve

Nëntor SUNDIMI I LIGJIT kapacitetet dhe funksionimi i institucioneve Nëntor 2010 SUNDIMI I LIGJIT kapacitetet dhe funksionimi i institucioneve Forumi për Iniciativa Qytetare (FIQ) në bashkëpunim me Institutin Kosovar për Drejtësi (KLI) dhe Community Building Mitrovica (CBM)

More information

SIGURIMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË: NJË E DREJTË E VONUAR

SIGURIMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË: NJË E DREJTË E VONUAR Qendra për Hulumtime në të Drejta të Njeriut dhe Integrime Evropiane Research Centre for Human Rights and European Integration SIGURIMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË: NJË E DREJTË E VONUAR Armend M. Shkoza Filloreta

More information

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI 2015 Balkan Civil Society Development Network Rrjeti Ballkanik për Zhvillimin e Shoqërisë Civile (BCSDN) Adresa: Mitropolit

More information

AGJENCIA E KOSOVËS PËR AKREDITIM (AKA) Raporti i Vetëvlerësimit 2018 Aprovuar nga Bordi i AKA-së me

AGJENCIA E KOSOVËS PËR AKREDITIM (AKA) Raporti i Vetëvlerësimit 2018 Aprovuar nga Bordi i AKA-së me AGJENCIA E KOSOVËS PËR AKREDITIM (AKA) Raporti i Vetëvlerësimit 2018 Aprovuar nga Bordi i AKA-së me 26.10.2018 1 PËRMBAJTJA Lista e akronimeve... 4 1. Hyrje... 5 2. Zhvillimi i Raportit te Vetëvlerësimit

More information

Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë. Studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve

Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë. Studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë Studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë Studim

More information

Rishikimi funksional i Zyrës së Kryeministrit

Rishikimi funksional i Zyrës së Kryeministrit Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Zyrës së Kryeministrit FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive është projekt i financuar

More information

Zhvillimet politike në Kosovë

Zhvillimet politike në Kosovë UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI FILOZOFIK DEPARTAMENTI I HISTORISË SHPEND AVDIU REZYME E PUNIMIT TË DOKTORATËS Zhvillimet politike në Kosovë 1912-1915 Prishtinë, 2017 Objekt i trajtimit të këtij punimi

More information

Lënda arkivore private në Kosovë

Lënda arkivore private në Kosovë Jusuf OSMANI* Lënda arkivore private në Kosovë * Drejtor Arkivi Shtetëror i Kosovës, Prishtinë OSMANI, Jusuf, Private Archival Material in Kosovo. Atlanti, Vol. 18, Trieste 2008, pp. 359-366. Original

More information

RIMËKËMBJE E BRISHTË

RIMËKËMBJE E BRISHTË Raporti numër: 87962-ECA EVROPA JUGLINDORE RAPORT I RREGULLT EKONOMIK NR.6 RIMËKËMBJE E BRISHTË maj, 214 Falënderim Ky Raport i Rregullt Ekonomik (RRrE) mbulon zhvillimet ekonomike, perspektivat dhe politikat

More information

Armët e Vogla dhe Armët e Lehta në Evropën Juglindore. Manual për Parlamentarët 2010

Armët e Vogla dhe Armët e Lehta në Evropën Juglindore. Manual për Parlamentarët 2010 Armët e Vogla dhe Armët e Lehta në Evropën Juglindore Manual për Parlamentarët 2010 SALW albanski.indd 1 5/6/2010 4:28:52 PM Zyra Qendrore për Evropën Lindore dhe Juglindore për Kontrollin e Armëve të

More information

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë Venera Llunji* Abstrakt Shekulli 21 kërkon përpjekje serioze në të rishikuarit, zgjerimin, dhe pranimin në tërësi të nocionit të arsimimit të të rriturve. Arsimimi i të rriturve duhet t i sigurojë secilit

More information

Seri e analizave "Çka shkoi ters?" GABIM PAS GABIMI. Analizë mbi gabimet e panumërta dhe të vazhdueshme në trashëgimi kulturore

Seri e analizave Çka shkoi ters? GABIM PAS GABIMI. Analizë mbi gabimet e panumërta dhe të vazhdueshme në trashëgimi kulturore Seri e analizave "Çka shkoi ters?" GABIM PAS GABIMI Analizë mbi gabimet e panumërta dhe të vazhdueshme në trashëgimi kulturore forum 2 0 1 5 Seria e analizave Çka shkoi ters? GABIM PAS GABIMI Analizë mbi

More information

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS ChildPact është koalicion rajonal i 650 organizatave të shoqërisë civile të cilat

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION NGA MARKETINGU MIKS TE ALTERNATIVAT E BASHKË-KRIJIMIT SFIDAT E MARKETINGUT TË QENDRUESHËM PËR TRASHËGIMINË KULTURORE

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION Financa e projekteve, formë alternative e investimeve infrastrukturore në vendet në zhvillim Në kërkim të gradës shkencore

More information

LUFTA KUNDËR KORRUPSIONIT: ANALIZË KRAHASUESE MES KOSOVËS

LUFTA KUNDËR KORRUPSIONIT: ANALIZË KRAHASUESE MES KOSOVËS ANALIZË E POLITIKAVE Nr. 1/14 Shkurt 2014 LUFTA KUNDËR KORRUPSIONIT: ANALIZË KRAHASUESE MES KOSOVËS DHE KROACISË www.kipred.org 1 Ky projekt është mbështetur nga: Fondi Evropian për Ballkan, një iniciativë

More information

2012/01. Gjendja e Mediave në Kosovë

2012/01. Gjendja e Mediave në Kosovë 2012/01 Gjendja e Mediave në Kosovë Autor: Redaktor: Shkamb Qavdarbasha Krenar Gashi Botim i Institutit për Politika Zhvillimore (INDEP). Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Asnjë pjesë e këtij botimi

More information

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK Kryeredaktor Prof. Dr. ADRIAN CIVICI Redaktore BESARTA VLADI Këshilli botues Prof. Dr. SULO HADËRI Prof. Dr. LULJETA MINXHOZI Prof. Asoc. Dr.

More information

DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE TEMË PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR

DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE TEMË PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE TEMË PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR ARRITJET DHE SFIDAT LIGJORE E INSTITUCIONALE TË SHQIPËRISË PËR PËRMBUSHJEN E DETYRIMEVE QË RRJEDHIN NGA KARTA EVROPIANE E

More information

Raporti i Performancës së Komunave

Raporti i Performancës së Komunave Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal Ministarstvo Administracije Lokalne Samouprave Ministry of Local Government Administration 2016 Raporti i Performancës së Komunave PËRDOR TË DHËNAT E PERFORMANCËS

More information

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved.

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved. Papunësia Unemployment Pytjet Hulumtuese Çka është papunësia? Kush llogaritet si i papunë? Kush llogaritet si i punësuar? Kush e përbënë fuqinë punëtore? Kush nuk bën pjesë në fuqinë punëtore? Çka thotë

More information

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО 334.722 (497.115) C E N T R U M 4 Donjeta Morina, MA 1 FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО FACTORS THAT PREVENT

More information

Përgaditja e punimit shkencor dhe temës master

Përgaditja e punimit shkencor dhe temës master (Master) Ligjerata 11 Metodologjia hulumtuese Përgaditja e punimit shkencor dhe temës master Prof.asc. Avdullah Hoti 1 Literatura relevante 1. Bourner, T. (1996): The research process: four steps to success;

More information

Lënda. Ligjërata Ushtrime 15 Orët mësimore mësimore. 2 0 Metoda e mësimit

Lënda. Ligjërata Ushtrime 15 Orët mësimore mësimore. 2 0 Metoda e mësimit www.kolegjibiznesi.com info@kolegjibiznesi.com 038 500 878 044 500 878 049 500 878 Prishtinë, Ulpianë, rr. Motrat Qiriazi nr. 9 PLANPROGRAMI MËSIMOR-SYLLABUS Niveli i Viti Bachelor Programi Juridik i përgjithshëm

More information

SHOQËRIA CIVILE DHE ZHVILLIMI

SHOQËRIA CIVILE DHE ZHVILLIMI SHOQËRIA CIVILE DHE ZHVILLIMI Raporti për Zhvillimin Njerëzor i Kosovës 2008 Pikëpamjet e shprehura në këtë raport janë të autorit dhe nuk paraqesin domosdo ato të Programit të Kombeve të Bashkuara për

More information

K apitu lli 5. A ktiv itete të tjera të Bankës së Shqipërisë

K apitu lli 5. A ktiv itete të tjera të Bankës së Shqipërisë K apitu lli 5. A ktiv itete të tjera të Bankës së Shqipërisë 5.1. ZHVILLIMET NË SISTEMIN E PAGESAVE Objektivi kryesor strategjik afatmesëm i Bankës së Shqipërisë për sistemin e pagesave është rritja e

More information

Rruga për në Selanik: Kohezioni dhe Ballkani Perëndimor

Rruga për në Selanik: Kohezioni dhe Ballkani Perëndimor Perkthyer ne shqip nga Open Society Foundation for Albania Soros Foundation Rruga për në Selanik: Kohezioni dhe Ballkani Perëndimor Berlin, 12 Mars 2003 Në radhët e vendeve të Ballkanit Perëndimor sa vjen

More information

KOMUNIKIMI NË DIPLOMACINË PUBLIKE

KOMUNIKIMI NË DIPLOMACINË PUBLIKE REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GAZETARISË DHE KOMUNIKIMIT Tel/Fax: 0355 4 369 987 www.fhf.edu.al Adresa: Rruga e Elbasanit, Tiranë

More information

NORMALIZATION OF RELATIONS BETWEEN KOSOVO AND SERBIA

NORMALIZATION OF RELATIONS BETWEEN KOSOVO AND SERBIA NORMALIZATION OF RELATIONS BETWEEN KOSOVO AND SERBIA CITIZENS PERSPECTIVE SHKURT 2018 DEMOKRATIZIMI DHE PRAKTIKAT PARLAMENTARE 1 NORMALIZATION OF RELATIONS BETWEEN KOSOVO AND SERBIA CITIZENS PERSPECTIVE

More information

Raporti Vjetor i Punës së Qeverisë për vitin 2016

Raporti Vjetor i Punës së Qeverisë për vitin 2016 Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government Zyra e Kryeministrit - Ured Premijera - Office of the Prime Minister Raporti Vjetor i Punës së Qeverisë për vitin 2016

More information

PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS PËR TRASHËGIMI KULTURORE PËR VITIN 2017

PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS PËR TRASHËGIMI KULTURORE PËR VITIN 2017 Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Savet Kosova za Kulturno Nasledje / Kosovo Council for the Cultural Heritage PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS

More information

Plani i Veprimit në zbatim të Rezolutës 1325, Gratë, Paqja dhe Siguria

Plani i Veprimit në zbatim të Rezolutës 1325, Gratë, Paqja dhe Siguria PLANI I VEPRIMIT NË ZBATIM TË REZOLUTËS 1325, GRATË, PAQJA DHE SIGURIA 2013-2015 Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government ZYRA E KRYEMINISTRIT/ OFFICE OF THE

More information

PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE

PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE ngrejmë aftësitë, përmirësojmë mjedisin Tiranë 2010 Ambasada e Mbretërisë së Vendeve të Ulëta në Shqipëri Rreth REC QENDRA RAJONALE E MJEDISIT (REC) SHQIPËRI, është

More information

PIKËPAMJET E QYTETARËVE PËR ÇËSHTJET KRYESORE TË PAQES DHE SIGURISË NË KOSOVË

PIKËPAMJET E QYTETARËVE PËR ÇËSHTJET KRYESORE TË PAQES DHE SIGURISË NË KOSOVË FORUMI për SIGURI PIKËPAMJET E QYTETARËVE PËR ÇËSHTJET KRYESORE TË PAQES DHE SIGURISË NË KOSOVË Prishtinë, Tetor 2013 Projekt i financuar nga BE-ja dhe i menaxhuar nga Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE PROGRAMI I DOKTORATËS NË STUDIME EVROPIANE DHE INTEGRIM EVROPIAN

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE PROGRAMI I DOKTORATËS NË STUDIME EVROPIANE DHE INTEGRIM EVROPIAN REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE PROGRAMI I DOKTORATËS NË STUDIME EVROPIANE DHE INTEGRIM EVROPIAN DIASPORA SHQIPTARE DHE RRUGETIMI I SAJ NDER MOTE Disertant

More information

P ë r m b a j t j a C o n t e n t

P ë r m b a j t j a C o n t e n t P ë r m b a j t j a C o n t e n t Artikuj Articles (Summaries in English) Prof. Dr. Enver Hasani Specifikat e trashëgimit të ish Jugosllavisë dhe pozita e Kosovës në të... Specificities of the Succession

More information