UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION CILËSIA E INFORMACIONIT DHE RAPORTIMIT FINANCIAR PAS HYRJES SË STANDARDEVE KONTABËL KOMBËTARE DHE NDËRKOMBËTARE NË SHQIPËRI Për mbrojtjen e Gradës shkencore DOKTOR Përgatiti: Msc. Albana KASTRATI (KULLOLLI) Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Jorgji BOLLANO Janar 2017

2 Copyright Albana Kastrati, 2017 Përmbajtja e këtij punimi është totalisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara. DEKLARATË Unë, e nënshkruara Albana Kastrati, deklaroj që: (1) Ky studim i paraqitur për mbrojtjen e gradës shkencore Doktor përfaqëson punimin tim origjinal, përveç rasteve të citimeve dhe referencave. (2) Ky studim nuk është përdorur më parë si tezë apo projekt kursi në këtë Universitet apo në Universitete të tjera. ii

3 Mirënjohje dhe falënderime Në çdo fushë të jetës pa përkrahje dhe pa mbështetje nuk mund të arrish asgjë. Prandaj në këtë moment të mbylljes së punimit tim të doktoraturës, dëshiroj të falënderoj të gjithë ata, që më ndihmuan dhe më qëndruan pranë gjatë këtyre viteve të mundimshme: Së pari, një falënderim të veçantë kam për Profesorin tim udhëheqës të këtij studimi, Prof. Dr. Jorgji Bollano, i cili më ndihmoi në çdo hap me këshillat e tij shumë të vlefshme. Së dyti, një falënderim kam për Prof. As. Dr. Mirjeta Beqiri, e cila më ndihmoi të kryej me sukses analizën statistikore të këtij studimi, pa ndihmën e së cilës, nuk do të kisha mundur ta përmbyllja kurrë këtë studim. Së treti, një falënderim kam për të gjithë profesorët e tjerë si: Prof. Dr. Lindita Lati, Prof. Dr. Drita Kruja, Prof. As. Dr. Rezarta Perri, Prof. Dr. Hysen Çela, Prof. Dr. Ledri Kurti, etj të cilat më ndihmuan me çdo material të mundshëm, në lidhje me temën. Së katërti, një falënderim për koleget dhe shoqet e mia: Blertën, Aurorën, Klejdin, Erjolën dhe Nevilën, me të cilat diskutonim çdo të re në lidhje me doktoraturat tona. Së pesti, një falënderim për të gjithë profesionistët dhe përfaqësuesit e shoqatave të kontabilitetit, të cilët u shprehën të gatshëm të jepnin intervistat, duke i dhënë frymën praktike studimit tim. Së fundmi, por jo për nga rëndësia, nuk mund të lë pa falenderuar ndihmën time më primare, familjen time, pa ndihmën dhe përkrahjen e të cilëve asgjë nuk do të ishte e mundur. Njëkohësisht u kërkoj edhe falje për kohën, që i kam lënë pas dore për t iu përkushtuar këtij studimi. SHUMË FALEMINDERIT! iii

4 Abstrakt Informacioni është një nga pjesët më të rëndësishme të jetës sonë. Sa herë që ne duam të marrim një vendim, gjithmonë kërkojmë informacionin në mënyra të ndryshme. E njëjta gjë ndodh edhe me infornacionin e njësisë ekonomike. Sapo manaxherët përballen me një vendimarrje, e para gjë, që ata bëjnë është kontrolli i informacionit kontabël. Që vendimarrja të jetë sa më e vlefshme duhet që informacioni kontabël, që paraqitet në pasqyrat financiare, të jetë sa më cilësor. Prandaj qëllimi i këtij studimi është të shihet se si ka evoluar cilësia e informacionit kontabël në Shqipëri pas implementimit të standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare të kontabilitetit nga njësitë e ndryshme ekonomike. Për përmbushjen e këtij qëllimi është shqyrtuar një literaturë e gjerë në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël dhe gjetjen e faktorëve, që ndikojnë mbi të. Për të realizuar këtë studim janë marrë në shqyrtim të dhënat e publikuara nga njësitë ekonomike në Qendrën Kombëtare të Biznesit. Për përpunimin e tyre është përdorur një model i regresionit linear të shumëfishtë dhe janë nxjerrë përfundime në lidhje me cilësinë e informacionit dhe raportimit financiar të njësive ekonomike. Në fund janë kryer edhe disa intervista të strukturuara me përfaqësues të institucioneve dhe shoqatave të kontabilitetit, për të parë perceptimin e tyre në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël. Së fundmi, janë dhënë disa konkluzione dhe rekomandime në lidhje me përmirësimin e cilësisë së informacionit kontabël në të ardhmen. Fjalët kyçe: Informacion kontabël, raportim financiar, cilësi, standardet kombëtare të kontabilitetit, standardet ndërkombëtare të kontabilitetit. Kodi JEL: M41 Abstract The information is one of the most important parts of our life. Every time we have to take a decision, we look for information in different manners. The same thing happens with the economic unit too. Every time managers have to take a decision, the first thing they do is to control the accounting information. In order the decision to be correct, the accounting information of the financial statement should be qualitative. The main purpose of this study is to see how was the evolution of the quality of accounting information in Albania after the implementation of national and international accounting standards in different economic units. To fulfill this purpose we have reviewed a wide literature that link with the accounting quality and the factors that influence it. This study is realized with the published data of economic units, we take from the National Business Centre. Then to process them we use a multiple regression model. Finally, some structured interviews are realized with experts of the field from institutions and nongovernmental organizations. Finally are listed some conclusions and recommendations to improve the quality of accounting information in the future. Keywords: accounting information, financial report, quality, national accounting standards, international accounting standards JEL Code: M41 iv

5 PËRMBAJTJA Mirënjohje dhe falënderime... iii Abstrakt... iv Lista e tabelave... viii Lista e figurave... ix Lista e shkurtimeve... ix Hyrja Problematika e trajtuar në studim Qëllimi dhe objektivat e studimit Rëndësia e studimit Kufizimet e studimit Metodologjia e ndjekur Organizimi i studimit KAPITULLI I: CILËSIA E INFORMACIONIT DHE RAPORTIMIT FINANCIAR- SHQYRTIMI I LITERATURËS Kontabiliteti dhe Informacioni Raportimi financiar dhe rëndësia e tij Aplikimi i SNRF dhe argumentat që lejojnë apo pengojnë këtë zhvillim Cilësia e informacionit kontabël sipas SKK 1, kuadrit konceptual të SNK (SNRF) dhe GAAP Përcaktuesit e cilësisë së informacionit kontabël Cilësia e informacionit kontabël sipas studiuesve shqiptarë Cilësia e informacionit kontabël dhe disa mënyra të matjes së saj Modeli Barth dhe variablat e tij Manaxhimi i fitimeve Njohja në kohë e humbjeve v

6 1.8.3 Përputhja e vlerësimeve Vlerësimi i kostos së parashikuar të kapitalit KAPITULLI II: KRAHASIMI I SHTETEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË LIDHJE ME APLIKIMIN E SNRF DHE CILËSINË E INFORMACIONIT KONTABËL SNRF në vendet e Ballkanit Perëndimor Zhvillimet e kontabilitetit në Shqipëri Zhvillimet e kontabilitetit në Kosovë Zhvillimet e kontabilitetit dhe raportimit financiar në Maqedoni Zhvillimet e kontabilitetit dhe raportimit financiar në Serbi Zhvillimet e kontabilitetit dhe raportimit financiar në Bosnje Hercegovinë Zhvillimet e kontabilitetit në Mal të Zi Dallimet dhe ngjashmëritë përsa i përket kontabilitetit të vendeve të Ballkanit Perëndimor KAPITULLI III: METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE NDËRTIMI I HIPOTEZAVE Procesi i kërkimit dhe fazat e tij Ndërtimi i hipotezave Hipotezat e punimit Testimi i hipotezave dhe analiza e të dhënave KAPITULLI IV: ANALIZA DHE REZULTATET E STUDIMIT Analiza e njësive ekonomike që përdorin standardet kombëtare të kontabilitetit Karakteristika të përgjithshme të kampionit të zgjedhur Hipotezat dhe pyetja kërkimore Testimi i hipotezave dhe interpretimi i rezultateve të studimit Analiza e njësive ekonomike që përdorin standardet ndërkombëtare të kontabilitetit Karakteristika të përgjithshme të kampionit të zgjedhur vi

7 4.2.2 Hipotezat dhe pyetja kërkimore Testimi i hipotezave dhe interpretimi i rezultateve të studimit Intervistat e zhvilluara me ekspertët e fushës dhe rezultatet e tyre KAPITULLI V: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME Konkluzione të përgjithshme Konkluzione në lidhje me analizën empirike dhe intervistat e realizuara Rekomandime Kufizimet e studimit dhe nxitja e studimeve të mëtejshme në këtë fushë LITERATURA ANEKSE Intervista vii

8 Tabela 1.1 Lista e tabelave Klasifikimi i modeleve për vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël. fq. 36 Tabela 2.1 Auditimi sipas formave juridike të organizimit të njësive fq. 52 Tabela 2.2 SNRF në vendet e Ballkanit Perëndimor. fq. 63 Tabela 4.1 Të dhënat statistikore të variablave të ekuacionit të regresionit të shumëfishtë. fq. 77 Tabela 4.2 Matrica e korrelacionit të variablave të pavarur. fq. 78 Tabela 4.3 Analiza me testin F. fq. 80 Tabela 4.4 Karakteristikat statistikore në vite të mesatares së mbetjeve dhe variancës së tyre.. fq. 80 Tabela 4.5 Tabela ANOVA fq. 81 Tabela 4.6 Tabela 4.7 Të dhënat statistikore të variablave të ekuacionit të regresionit të shumëfishtë Karakteristikat statistikore në vite të mesatares së mbetjeve dhe variancës së tyre. fq. 82 fq. 84 Tabela 4.8 Tabela ANOVA fq. 84 Tabela 4.9 Tabela 4.10 Tabela 4.11 Të dhënat statistikore të variablave të ekuacionit të regresionit të shumëfishtë Përfundimet e analizës statistikorenë lidhje me njësitë që zbatojnë SKK-të Të dhënat statistikore të variablave të ekuacionit të regresionit të shumëfishtë fq. 85 fq. 89 fq. 92 Tabela 4.12 Matrica e korrelacionit të variablave të pavarur fq. 93 Tabela 4.13 Karakteristikat statistikore në vite të mesatares së mbetjeve dhe variancës së tyre fq. 95 Tabela 4.14 Tabela ANOVA fq. 95 Tabela 4.15 Të dhënat statistikore të variablave të ekuacionit të regresionit të shumëfishtë.. fq. 96 viii

9 Tabela 4.16 Karakteristikat statistikore në vite të mesatares së mbetjeve dhe variancës së tyre. fq. 98 Tabela 4.17 Tabela ANOVA. fq. 98 Tabela 4.18 Tabela 4.19 Tabela A Tabela B Të dhënat statistikore të variablave të ekuacionit të regresionit të shumëfishtë Përfundimet e analizës statistikore në lidhje me njësitë që zbatojnë SNK (SNRF)-të Lista e njësive ekonomike të marra në studim në lidhje me aplikimin e SKK ve. Lista e njësive ekonomike të marra në studim në lidhje me aplikimin e SNK (SNRF) ve.. fq. 98 Fq.103 fq. 121 fq. 125 Lista e figurave Figura 1.1 Hierarkia e cilësive të informacionit kontabël.. fq. 24 Figura 1.2 Përcaktuesit e cilësisë së informacionit kontabël.. fq. 25 Figura 3.1 Procesi i kërkimit.. fq. 68 Figura 4.1 Shpërndarja e njësive ekonomike sipas qarqeve. fq. 73 Figura 4.2 Njësitë ekonomike sipas vendodhjes... fq. 74 Figura 4.3 Njësitë ekonomike sipas llojit të aktivitetit ekonomik. fq. 74 Figura 4.4 Figura 4.5 Njësitë ekonomike të marra në studim sipas llojit të aktivitetit Lidhja ndërmjet aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra me mjetet monetare neto nga aktiviteti i shfrytëzimit fq. 75 fq. 88 Figura 4.6 Njësitë ekonomike sipas llojit të aktivitetit fq. 90 Figura 4.7 Lidhja ndërmjet aktiveve dhe detyrimeve rrjedhëse me mjetet monetare neto nga aktiviteti i shfrytëzimit fq. 102 BAM BB BE Marka Boshnjake Banka Botërore Bashkimi Evropian Lista e shkurtimeve ix

10 BH BP BSNK CON DHAÇ DPD DPT GAAP KIRFN KKA KKF KKK KKRF KSNK NVM QKB RS SKJ SKK SNA SNK 1 SNRF 2 Bosnjë Hercegovinë Ballkani Perëndimor Bordi i standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit Pasqyra e koncepteve të kontabilitetit Dhoma e Audituesve të Çertifikuar Drejtoria e Përgjithshme e Doganave Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve Parimet përgjithësisht të pranuara të kontabilitetit Komiteti i Interpretimeve për Raportim Financiar Ndërkombëtar Komisioni i Kontabilitetit dhe Auditimit Këshilli i Kontabilistëve dhe Financierëve Këshilli Kombëtar i Kontabilitetit Këshilli i Kosovës për Raportim Financiar Komiteti i standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit Njësi të vogla dhe të mesme Qendra Kombëtare e Biznesit Republika Srpska Standardet jugosllave të kontabilitetit Standardet kombëtare të kontabilitetit Standardet ndërkombëtare të auditimit Standardet ndërkombëtare të kontabilitetit Standardet ndërkombëtare të raportimit financiar 1 Ky term u përdor deri në fundin e vitit 2000 për standartet ndërkombëtare të kontabilitetit 2 Ky term u përdor për të gjitha standartet ndërkombëtare të raportimit financiar të hartuara pas 1 Janar 2001 x

11 Hyrja Sipas Dechow dhe Schrand (2004): Cilësia e informacionit kontabël është shkalla në të cilën informacioni kontabël në mënyrë të saktë reflekton performancën aktuale operative të njësisë ekonomike, përdoret për të parashikuar të ardhmen dhe ndihmon në vlerësimin e vlerës së njësisë ekonomike. Duke marrë shkas nga ky citim vendosa të trajtoj më tej cilësinë e informacionit kontabël dhe nevojën që ka çdo vend për të. Globalizimi në rritje i tregjeve botërore ka rritur nevojën e njësive ekonomike për një informacion kontabël sa më të sinqertë dhe real në lidhje me gjendjen e tyre. Këtë informacion, për të gjithë përdoruesit, e sigurojnë pasqyrat financiare. Që të mund të kuptohen dhe të krahasohen me njëra tjetrën, këto pasqyra kanë nevojë për një paraqitje sa më të ngjashme. Kjo e fundit ofrohet si nga SKK-të ashtu edhe nga SNK (SNRF)-të. Standardet ofrojnë një format të caktuar në lidhje me paraqitjen e pasqyrave financiare. Duke pasur të njëjtin format, pasqyrat financiare i shërbejnë të gjithë përdoruesve të tyre për t u siguruar informacionin, që u nevojitet në lidhje me futjen e njësive në tregjet e huaja ose për të bërë krahasimin e tyre me njësitë e tjera në të njëjtin vend. Njësitë ekonomike mund të hyjnë në tregjet e huaja ose për të kryer investime ose për të marrë hua. Këto dy objektiva realizohen më së miri kur në këto tregje, paraqitja e pasqyrave financiare është e të njëjtit format. Shqipëria që nga viti 2008 e në vazhdim, i ka bërë të detyrueshme të dyja llojet e standardeve për njësitë ekonomike. SKK-të përdoren nga njësitë e vogla, të mesme dhe nga mikronjësitë, ndërsa SNK (SNRF)-të përdoren nga njësitë ekonomike të listuara dhe me interes publik dhe nga njësitë, të cilat përmbushin njëkohësisht kriterin e xhiros mbi 1,250 miliardë lekë dhe numrin e punonjësve mbi 100 punonjës për 2 vite me radhë. Përveç formatit, standardet i vënë theksin edhe paraqitjes në pasqyrat financiare të gjendjes reale të njësisë ekonomike, pa pasur shtrembërime të saj. Kjo paraqitje ka të bëjë me cilësinë e informacionit kontabël. Meqë në Shqipëri kanë kaluar 8 vite nga përdorimi i këtyre standardeve ia vlen të shohim, se çfarë ka ndodhur me informacionin, që paraqesin pasqyrat financiare, a është përmirësuar cilësia e tij, a ka mbetur në të njëjtat nivele apo është përkeqësuar ai në krahasim me vitet e mëparshme. Shumë studiues të huaj kanë vlerësuar cilësinë e informacionit kontabël në botë duke u bazuar në të dhënat e njësive ekonomike para dhe pas hyrjes së standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit. Ata gjithashtu kanë përcaktuar edhe faktorët, të cilët ndikojnë mbi cilësinë e informacionit kontabël dhe njëkohësisht edhe mbi atë të raportimit financiar. Shumica e lidhin cilësinë me manaxhimin e fitimeve, njohjen në kohë të humbjeve dhe me koston e kapitalit. Në të njëjtën linjë janë munduar të ecin edhe studiuesit shqiptarë, pavarësisht se mund të thuhet, që studimet në këtë fushë janë të pakta. Nga të gjitha studimet si të huaja, ashtu edhe shqiptare, thuhet se cilësi më të lartë raportimi shfaqin njësitë ekonomike të mëdha dhe njësitë financiare. Një thënie e tillë është e vlefshme pothuajse për të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor, duke u nisur nga

12 raportet e Bankës Botërore. Kjo, vjen si rezultat i veprimtarisë së kontrolluar të tyre dhe raporteve të auditimit, të hartuara në lidhje me to. Problematika e trajtuar në studim Një problem konsiderohet si një çështje, e cila ekziston në literaturë, teori apo praktikë dhe që udhëheq nevojën e ndërrmarjes së një studimi. (Crewell, J., 2003, fq.8) Edhe pse kanë kaluar 25 vite që Shqipëria ka hyrë në ekonominë e tregut, vazhdon të mbetet një vend në tranzicion. Duke u nisur nga trajtimi që i bëhet informacionit kontabël në të gjitha aspektet, vitet e fundit, vendosa të shqyrtoj cilësinë e tij. Në këtë studim është trajtuar hollësisht koncepti i informacionit, informacionit kontabël dhe raportimit financiar. Më pas është trajtuar koncepti i cilësisë së informacionit kontabël duke u mbështetur në SKK-të, SNK (SNRF)-të, GAAP dhe nga studimet e kryera në lidhje me të, nga studiues të ndryshëm. Janë përcaktuar modelet kryesore të përdorura për matjen e cilësisë nga studiuesit e saj dhe variablat përbërës të tyre. Ky studim bëhet në lidhje me pasqyrat financiare të njësive ekonomike, gjetja e të cilave është e vështirë, sepse në Shqipëri njësitë ekonomike i konsiderojnë ato si shumë sekrete. Prandaj, studimi do të shtrihet për të dhënat e njësive ekonomike, të siguruara nga QKB dhe të dhëna të tjera të siguruara nga burime të tjera. Gjithsej janë marrë në studim 150 njësi ekonomike që zbatojnë SKK-të dhe 22 njësi ekonomike që zbatojnë SNK (SNRF)- të. Në lidhje me aplikimin e SKK-ve të dhënat janë marrë nga QKB-ja, ndërsa për të parë aplikimin e SNK (SNRF)-ve të dhënat janë marrë nga QKB-ja dhe faqet e këtyre njësive ekonomike në internet. Qëllimi dhe objektivat e studimit Qëllimi kryesor i këtij studimi është të vlerësohet cilësia e informacionit kontabël dhe raportimit financiar në Shqipëri, pas hyrjes së standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare të kontabilitetit. Në mbështetje të këtij qëllimi janë vendosur objektivat e mëposhtme: 1. Së pari, njohja me konceptet kryesore të informacionit dhe raportimit financiar, të dhënë nga studiues të ndryshëm dhe njohja me trajtimin nga standardet dhe GAAP të karakteristikave cilësore të informacionit kontabël. 2. Së dyti, shqyrtimi i literaturës në lidhje me modelet e aplikuara për matjen e cilësisë së informacionit kontabël dhe përcaktuesit e saj. (Ndalja në veçanti në trajtimin e modelit Barth.) 3. Së treti, shqyrtimi i literaturës në lidhje me krahasimin e raportimit financiar në Shqipëri dhe në vendet e Ballkanit Perëndimor nga pikpamja historike dhe ligjore. Evidentimi i faktorëve që ndikojnë mbi cilësinë e informacionit kontabël në secilin prej këtyre vendeve. 4. Së katërti, njohja me metodologjinë që do të përdoret gjatë këtij studimi. 5. Së pesti, vlerësimi i modelit Barth në Shqipëri në lidhje me njësitë që aplikojnë SKK-të dhe SNK (SNRF)-të dhe kryerja e intervistave të strukturuara me profesionistët kontabël. 12

13 6. Së gjashti, dhënia e disa konkluzioneve në lidhje me faktorët që ndikojnë në cilësinë e informacionit kontabël dhe dhënia e rekomandimeve për studime të tjera në këtë fushë. Rëndësia e studimit Ky studim është i pari në lidhje me vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël nëpërmjet një modeli statistikor në Shqipëri. Ai jep një pamje të plotë të situatës së raportimit financiar në Shqipëri para dhe pas hyrjes së SKK-ve dhe SNK (SNRF)-ve në zbatim. Ai gjithashtu tenton të vlerësojë cilësinë e informacionit kontabël pas hyrjes në zbatim të këtyre standardeve. Ky studim synon t i japë përgjigje pyetjeve kërkimore të mëposhtme: A kanë pasqyrat financiare të njësive ekonomike manaxhim të fitimeve? Si ndikon manaxhimi i fitimeve mbi cilësinë e informacionit kontabël? Ky studim synon t u shërbejë të gjithë përdoruesve të informacionit kontabël, organizatave profesionale, organeve përgjegjëse në lidhje me raportimin financiar në Shqipëri dhe organizatave të huaja të interesuara në lidhje me vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël. Ai shërben si bazë për studime të tjera më të gjera dhe më të thelluara, në shkallë kombëtare dhe ndërkombëtare. Ai vlerëson modelin e matjes së cilësisë së informacionit kontabël, të aplikuar nga Barth, në njësitë ekonomike shqiptare. Ky model mund të përdoret në të ardhmen edhe nga njësitë e tjera, që operojnë në vendet e Ballkanit Perëndimor, të cilët kanë një situatë të ngjashme me Shqipërinë përsa i përket raportimit financiar. Më pas mund të bëhet edhe një krahasim ndërmjet këtyre vendeve. Gjithashtu mund të shërbejë si bazë teorike në lëndët e ndryshme të zhvilluara në auditoret e universiteteve shqiptare, të cilat kanë në bazë të tyre kontabilitetin. Kufizimet e studimit Ky studim mbart këto kufizime: Vështirësitë në lidhje me gjetjen e informacionit: Në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël pas hyrjes së SKK-ve studimi do të kryhet për njësitë ekonomike shqiptare, të cilat kanë një jetëgjatësi mbi 10 vite në treg. Studimi do të kryhet për të dhënat e viteve , sepse të dhënat e vitit 2015 janë publikuar me vonesë nga QKB-ja. Në Qendrën Kombëtare të Biznesit janë të publikuara të dhënat për vitet 2006, 2007, 2011, 2012, 2013 dhe Pra, ka mangësi për të dhënat e tjera. Për disa njësi të dhënat, janë marrë në rrugë të tjera, si p.sh. nëpërmjet njohjeve ose nëpërmjet organeve tatimore, ndërsa për shumicën e tyre mungojnë. Në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël pas hyrjes së SNK (SNRF)-ve, studimi do të kryhet për njësitë ekonomike shqiptare, të cilat i zbatojnë këto standarde. Këto të dhëna i kemi marrë nga faqet e këtyre njësive në internet 13

14 dhe nga të dhënat publikuara në faqen e QKB-së. Mirëpo edhe këtu të dhënat nuk janë të plota, ka mangësi në lidhje me të dhënat në disa vite. Numri i kufizuar për variablat e pavarur: Modeli Barth mbart në vetvete 11 variabla të varur për vlerësimin e manaxhimit të fitimeve dhe njohjes në kohë të humbjeve. Këto variabla janë: madhësia, rritja, emetimi, leva financiare, ndryshimi i detyrimeve, qarkullimi i aktiveve, mjetet monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit, auditimi, shkëmbime, listimi dhe mbyllja. Ne do të shqyrtojmë vetëm 6 prej tyre, të cilët mund t i marrim nga pasqyrat financiare të njësive ekonomike shqiptare, ndërsa të tjerët kanë lidhje me vlerën e tregut të elementëve të pasqyrave financiare dhe shkëmbimet në bursë. Ne aktualisht në Shqipëri nuk kemi një treg aktiv të kapitaleve dhe Bursa nuk ka funksionuar ndonjëherë. Ajo është mbyllur që nga viti Për këto arsye, variablat e marrë në studim janë: madhësia, rritja, leva financiare, ndryshimi i detyrimeve, qarkullimi i aktiveve dhe mjetet monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit. Ndërsa përsa i përket variablit të auditimit, nuk do të merret parasysh, sepse për njësitë që zbatojnë SKK-të auditimi kryhet nga njësitë shqiptare të auditimit dhe në këtë rast ky variabël merr vlerën zero. Ndërsa për njësitë që zbatojnë SNK (SNRF)-të auditimi kryhet nga 4 shoqëritë audituese më të mëdha në botë dhe në këtë rast ky variabël merr vlerën 1 për të gjitha. Heqja e këtyre variablave nga ekuacioni i modelit Barth nuk ndikon në nxjerrjen e një rezultati në lidhje me pranimin ose hedhjen poshtë të hipotezave, sepse këto variabla marrin pjesë në të gjitha ekuacionet e regresionit të ndërtuara. Gjithashtu ia vlen të theksojmë që në secilin prej studimeve të kryera nga autorë të ndryshëm, nuk ka modele, të cilat nuk marrin parasysh vlerat e tregut të elementëve të pasqyrave financiare. Mangësitë e metodës së regresionit linear të shumëfishtë: Kjo metodë analizon vetëm lidhjen lineare të variablit të pavarur me variablin e varur, ndërkohë që, mund të ekzistojnë edhe lidhje të tjera. P.sh. në cilësinë e informacionit kontabël ndikojnë edhe legjislacioni në fuqi, mjedisi ekonomik ku operon njësia ekonomike, sistemi fiskal i një shteti etj. Të gjitha këto nuk janë marrë parasysh. Gjithashtu mund të themi që të dhënat e munguara kanë efekt negativ në analizën e regresionit, sepse zvogëlohet numri i observimeve të kryera dhe ndikon tek koefiçenti R 2 i ekuacioneve. Metodologjia e ndjekur Metodologjia e ndjekur gjatë këtij studimi është e bazuar tek metoda deduktive e kërkimit. Kjo, sepse ky studim merr të gatshëm modelin Barth dhe e aplikon atë mbi të dhënat e njësive ekonomike shqiptare duke nxjerrë rezultatet e këtij aplikimi. Në këtë studim janë përdorur metodat sasiore të kombinuara me metodat cilësore të cilat i shtojnë vlerë atij. Gjatë këtij studimi kemi dy burime të dhënash: Burimi sekondar, i cili ka të bëjë me studimin e literaturës sipas dy pikëpamjeve: Studimet në lidhje me konceptet e informacionit kontabël, raportimit financiar, cilësisë së raportimit financiar etj.., të marra nga librat, SKK-të, SNK (SNRF)-të dhe GAAP-të, faqet e internetit, revistat shkencore etj. 14

15 Studimet në lidhje me modelet e trajtuara nga studiues të ndryshëm në lidhje me vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël dhe lidhjen e tij me faktorë të tjerë edhe këta të marrë nga librat, faqet e internetit dhe revistat shkencore. Burimi primar, i cili ka të bëjë me të dhënat e publikuara në pasqyrat financiare të njësive ekonomike dhe intervistat e strukturuara me profesionistët kontabël. Për të kryer këtë studim janë marrë të dhëna për 172 njësi ekonomike, nga të cilat 150 njësi zbatojnë SKKtë dhe 22 njësi ekonomike zbatojnë SNK (SNRF)-të. Këto njësi kanë mbi 10 vite aktivitet dhe do të studiohen për periudhën nga viti Mbi këto të dhëna është aplikuar modeli Barth për vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël. Ndërsa në lidhje me intervistat e strukturuara janë kryer dhjetë intervista me profesionistë kontabël dhe përkatësisht: një me përfaqësuesen e KKK, një me përfaqësuesin e shoqatës së IEKA, një me përfaqësuesin e shoqatës IKM, një me përfaqësuesin e shoqatës së SHKFSH dhe nga tre intervista me kontabël të miratuar dhe ekspertë kontabël të rregjistruar. Këto intervista janë kryer për të mbështetur analizën statistikore dhe për t i shtuar studimit vlera praktike. Organizimi i studimit Studimi fillon me një përmbledhje përsa i përket çështjeve që do trajtohen gjatë tij. Më pas, trajtohen: problematika e studimit, qëllimi dhe objektivat e tij, rëndësia e studimit, kufizimet e studimit dhe metodologjia e përdorur. Më tej kalohet tek kapitujt e studimit. Studimi është i organizuar në pesë kapituj: Kapitulli i parë trajton shqyrtimin e literaturës në dy pikëpamje: në lidhje me konceptet kryesore dhe në lidhje me modelet e vlerësimit të cilësisë së informacionit kontabël. Ai trajton konceptet e informacionit, raportimit financiar dhe karakteristikat cilësore të informacionit kontabël të para sipas SNK (SNRF), SKK dhe GAAP. Në brendësi të kapitullit janë studime të bëra nga studiuesit shqiptarë dhe të huaj në lidhje me përcaktuesit e cilësisë së informacionit kontabël dhe në lidhje me vlerësimin e saj. Një pjesë të këtij kapitulli e zë trajtimi i modelit Barth, që do të përdoret për vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël në Shqipëri. Kapitulli i dytë. trajton raportimin financiar në Shqipëri dhe në vendet e Ballkanit Perëndimor. Në këtë kapitull jepet trajtimi historik dhe ligjor i kontabilitetit në secilin prej shteteve dhe aplikimin e SNK (SNRF)-ve në to. Për këtë, janë parë studime të autorëve të ndryshëm të huaj dhe vendas. Gjithashtu në fund të këtij kapitulli janë trajtuar ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet raportimeve financiare të këtyre shteteve, datat e hyrjes në përdorim të standardeve së bashku me autoritetet që ndjekin zbatimin e tyre dhe një vlerësim në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël në këto shtete dhe faktorët që e kanë ndikuar atë. Kapitulli i tretë trajton metodologjinë, që është ndjekur gjatë studimit dhe hapat e procesit të kërkimit. Në të vendosen hipotezat bazë studimore, të cilat do të marrin përgjigje gjatë studimit. 15

16 Kapitulli i katërt bën analizën statistikore të të dhënave të marra nga pasqyrat financiare të njësive ekonomike. Në të, paraqiten edhe intervistat e strukturuara të kryera me profesionistët kontabël. Kapitulli i pestë jep disa përfundime në lidhje me studimin, disa rekomandime dhe trajton mundësitë për kërkime të mëtejshme. 16

17 KAPITULLI I CILËSIA E INFORMACIONIT DHE RAPORTIMIT FINANCIAR SHQYRTIMI I LITERATURËS Objekti i studimit tonë është cilësia e informacionit kontabël pas hyrjes së standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare të kontabilitetit, prandaj në këtë kapitull do të trajtohet shqyrtimi i literaturës në lidhje me të. Objekti i këtij kapitulli është trajtimi teorik i koncepteve të cilësisë së informacionit kontabël, raportimit financiar dhe cilësisë së raportimit financiar. Ky studim nuk do të kishte kuptim në qoftë se nuk do të shiheshin karakteristikat cilësore të informacionit kontabël sipas SKK-ve, SNK (SNRF)-ve dhe GAAP-ve për të krijuar një tablo të saktë në lidhje me to. Gjithashtu trajtohen hollësisht edhe përcaktuesit e informacionit kontabël dhe studimet e bëra nga autorë shqiptarë dhe të huaj në lidhje me vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël. Një vëmendje e veçantë i kushtohet trajtimit të modelit Barth, të cilin do ta përdorim në kapitujt e ardhshëm për vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël në Shqipëri. 1.1 Kontabiliteti dhe Informacioni Meqë ky punim trajton cilësinë e informacionit kontabël ia vlen të diskutojmë fillimisht se çfarë është informacioni në përgjithësi dhe ai kontabël në veçanti. Fjala Informacion vjen nga fjala latine informatio, e cila e ka prejardhjen e saj nga fjala informare që do të thotë t i japësh formë mendjes, të disiplinosh, të krijosh një ide ose të mësosh. Ndërsa fjala informatio në latinisht do të thotë ide ose koncept. Duke u nisur nga këto kuptime të fjalës informacion, në përgjithësi, ia vlen të ndalesh edhe në fjalorin e biznesit për të parë kuptimin e kësaj fjale. Sipas këtij fjalori, fjala informacion do të thotë: Të dhëna që janë: (a) të sakta dhe në kohë, (b) specifike dhe të organizuara për një qëllim ta caktuar, (c) të paraqitura në një kontekst që paraqet kuptim dhe përputhje dhe (d) udhëheqëse drejt rritjes së kuptueshmërisë dhe rënies së pasigurisë. Informacioni është i vlefshëm, sepse ai mund të ndikojë sjelljen, marrjen e vendimeve ose të ardhurat. Ndërsa termi cilësi, po sipas fjalorit të biznesit do të thotë: Gjatë prodhimit, një matës i perfeksionit, pra të qenurit pa defekte, pa ndryshime thelbësore. Pra, cilësor është një produkt, i cili plotëson me përpikmëri të gjitha kërkesat e konsumatorit ose përdoruesit. Pra, sipas dy përkufizimeve të mësipërme, cilësi e informacionit, do të thotë informacion pa defekte dhe në përputhje me të gjitha rregullat e një shteti. Sipas një studimi të bërë nga Michael Stanleigh (2010) thuhet, se cilësia është ajo çfarë një klient kërkon, prandaj njësia ekonomike duhet t i përshtatet kërkesave të tij, për të arritur nivelin më të lartë të saj. Ndërsa një përkufizim më të plotë e kanë dhënë Dechow dhe Schrand (2004), sipas të cilëve: Cilësia e informacionit kontabël është shkalla në të cilën informacioni kontabël në mënyrë të saktë reflekton performancën aktuale operative të njësisë ekonomike, përdoret për të parashikuar të ardhmen dhe ndihmon në vlerësimin e vlerës së njësisë ekonomike 17

18 Sipas Dhamo, S., (2009) kontabiliteti si sistem informacioni mund të përkufizohet si procesi i vrojtimit, matjes, vlerësimit, interpretimit, dhe komunikimit të informacionit financiar për qëllime të kontrollit financiar dhe marrjen e vendimeve efektive të drejtimit ekonomik të njësive ekonomike. Siç e shohim, nga përkufizimi i kontabilitetit në qendër të tij është informacioni financiar, si bazë e komunikimit që vendos njësia ekonomike me përdoruesit e brendshëm dhe të jashtëm të tij. Në mënyrë që kompania të jetë sa më e sukseshme dhe sa më e përkrahur nga ambjenti ku ajo operon, duhet që ky informacion i publikuar nga ajo të jetë sa më i saktë si në aspektin sasior ashtu edhe në atë cilësor. Gjithashtu nevojitet edhe një transparencë sa më e madhe e këtij informacioni. Njëkohësisht, mund të themi që, kontabiliteti i mbajtur në mënyrë të rregullt dhe të sinqertë jep siguri për njësinë ekonomike, që mund të shihet në tre aspekte (Bollano, J., Hoxha, E., 2011): 1. Siguri juridike, që do të thotë që, njësia ekonomike është në rregull me ligjin, pra është e mbrojtur nga gjobat dhe penalitetet. 2. Siguri fiskale, që do të thotë që, shumë nga tatimet llogariten mbi bazën e të dhënave të kontabilitetit. Pra kontrollet tatimore janë një verifikim i të dhënave të kontabilitetit të saj. 3. Siguri në administrim, që do të thotë që, kontabiliteti është një busull për drejtimin e njësisë, sepse tregon gjendjen, ku njësia ekonomike ndodhet dhe i jep mundësinë asaj, të orientohet për të ardhmen. Pra, sa më i sinqertë kontabilizimi i të dhënave të njësisë, aq më e lehtë rruga e njësisë për të parashikuar të ardhmen e saj. 1.2 Raportimi financiar dhe rëndësia e tij Siç e thamë edhe më sipër, për marrjen e vendimeve të drejta për njësinë ekonomike nevojitet që informacioni që paraqet kjo njësi, të jetë sa më i sinqertë. Ky informacion siguron të dhëna në lidhje me pozicionin financiar të njësisë ekonomike, performancën dhe ndryshimet në gjendjen financiare të saj. Por nga kush sigurohet një informacion i tillë? Një informacion i tillë, sigurohet nga një raportim financiar cilësor. Çfarë është raportimi financiar? Sipas fjalorit të biznesit raportimi financiar është një përmbledhje e dokumentave të përgatitura nga agjencitë qeveritare në fund të periudhës kontabël. Zakonisht ky përfshin përmbledhje të të dhënave kontabël të njësisë ekonomike, të organizuara sipas një formati të caktuar. Ndërsa sipas Dhamo, S., (2009, fq.61) raportimi financiar është tërësia e informacionit që komunikohet nga kontabiliteti financiar, në formën e tabelave, shifrave dhe fjalëve, të paraqitura sipas disa rregullave të caktuara. Pra, raportimi financiar arrihet nëpërmjet ndërtimit të pasqyrave financiare të njësisë ekonomike. Këto pasqyra financiare, duhet të ndërtohen në përputhje me parimet e kontabilitetit kombëtare dhe ndërkombëtare, në mënyrë që informacioni që ato përmbajnë të jetë sa më i besueshëm dhe i krahasueshëm. 18

19 Cilësia e lartë e raportimit financiar është një faktor kyç për besueshmërinë e informacionit financiar, për zhvillimin ekonomik dhe financiar të një vendi si dhe për hyrjen e investimeve të huaja. Në një vend ku ky standard nuk zbatohet dhe ku nuk ka tregje kapitali të mirëorganizuara edhe hyrja e investimeve të huaja vështirësohet. Kjo ndodh sepse investitorët e huaj nuk kanë besim në mbarëvajtjen e investimit të tyre. Në qoftë se raportimi financiar nuk është i besueshëm atëherë kjo sjell pasoja katastrofike për ekonominë e një vendi, sepse e furnizon atë me informacion të pasaktë. Mund të përmendim këtu rastet e: Enron, Parmalat, Worldcom etj, të cilat i sollën pasoja të rënda aksionerëve të tyre, punonjësve dhe kompanive të tjera që kishin marrëdhënie me to. Raportimi financiar cilësor dhe i besueshëm (Dhamo, S., 2009, fq. 70) mund të shihet sipas drejtimeve të mëposhtme: a) Siguron forcimin e arkitekturës financiare vendase dhe reduktimin e krizave të tregjeve financiare dhe ndikimeve negative që shoqërojnë ato b) Lehtëson proçesin e huamarrjes së shoqërive të vogla prej sektorit financiar formal duke ulur kështu koston e informacionit dhe të huamarrjes c) Ndikon në futjen e investimeve të huaja direkte dhe mobilizimin e kursimeve vendase d) Lejon investitorët të vlerësojnë perspektivat e shoqërive dhe marrjen e vendimeve të investimeve të mirëinformuara, të cilat çojnë në uljen e kostos së kapitalit dhe shpërndarjen më të mirë të burimeve e) Siguron informacionin, i cili lejon që aksionerët dhe publiku të kenë një mundësi marrje të informacionit për të vlerësuar ecurinë e drejtimit dhe duke mundësuar kështu një rol të tyre aktiv në tregjet e kapitalit f) Mbështet integrimin global dhe rajonal Duke u mbështetur në drejtimet e mësipërme mund të themi, që mungesa e tregjeve të kapitalit në Shqipëri ndikon në cilësinë e raportimit financiar dhe anasjelltas. I vetmi treg i organizuar i kapitaleve në Shqipëri ishte Bursa e Tiranës. Ajo u krijua në vitin 2002, si shoqëri aksionere dhe ka funksionuar në përputhje me ligjin nr datë Për tregtarët dhe shoqëritë tregtare dhe ligjin nr datë Për titujt. Ngaqë veprimtaria e saj nuk u krye me sukses, ajo është mbyllur në dhjetor 2014 dhe aktualisht nuk ekziston asnjë treg i kapitaleve në Shqipëri. Së fundmi mund të themi që, raportimi financiar cilësor varet nga disa faktorë të cilët janë (Dhamo, S., 2009): Ambjenti ekonomik; Në Shqipëri mund të thuhet se pavarësisht nga ndërhyrjet e shtetit për rregullimin dhe sigurimin e një ambjenti të qëndrueshëm për zhvillimin e biznesit vazhdojmë të kemi ekonomi informale, konkurrencë të pandershme, korrupsion, evazion fiskal të kryer nga shumë njësi ekonomike, pasqyra financiare të dyfishta etj. Kuadri rregullator dhe më gjerë; Rregullat fiskale të ndryshueshme herë pas here ndikojnë negativisht si tek njësitë ekonomike ashtu edhe tek profesionistët kontabël, ndërsa përsa i përket rregullave kontabël janë të mirëvendosura por shpeshherë nuk zbatohen. Struktura ekonomike dhe e biznesit; Shumica e njësive ekonomike që operojnë në Shqipëri janë Njësi të Vogla dhe të Mesme (NVM), 97.7% (Hoxha, E., 2014) 19

20 dhe të pakta janë Biznese të Mëdha, që shumica janë monopole. Kjo ndikon në cilësinë e informacionit kontabël, ku të parat paraqesin një cilësi më të ulët kontabël, ndërsa të dytat një cilësi më të lartë. Niveli i përgatitjes profesionale dhe i organizimit profesional; Mund të themi që në nivelin universitar përgatitja teorike e brezave është në nivele të larta, po mungon ndjeshëm ana praktike. Ndërsa përsa i përket organizmave profesionale janë të mirëorganizuar dhe organizojnë herëpashere trajnime në lidhje me standardet kombëtare apo ndërkombëtare të kontabilitetit. Për të arritur një raportim financiar sa më cilësor nevojitet që të gjitha njësitë ekonomike të raportojnë në përputhje me disa rregulla apo standarde të njëjta. Për këtë që nga 1 Janar i vitit 2005 shumica e njësive ekonomike në të gjithë botën raportojnë në përputhje me SNK (SNRF)-të. 1.3 Aplikimi i SNRF dhe argumentat që lejojnë apo pengojnë këtë zhvillim Më 19 korrik 2002, Parlamenti Evropian vendosi që të gjitha kompanitë e listuara në secilën prej bursave botërore që nga data 1 Janar 2005 do të raportojnë duke u bazuar në SNK (SNRF)-të. Përhapja e gjerë e SNK (SNRF) -ve do të ndikonte shumë në mjedisin operues të bizneseve. Shumë shtete të ndryshme të botës filluan së pari të aplikonin disa nga SNK (SNRF) -të, në mënyrë që të përgatiteshin për metodat e reja. Sipas Dhamo, S. (2009) fazat në të cilat kaloi standardizimi ndërkombëtar ishin harmonizimi dhe standardizimi. Harmonizimi është procesi i rritjes së përputhshmërisë së praktikave kontabël duke kufizuar shkallën e tyre të ndryshimeve. Ndërsa standardizimi kërkon që të imponohet një rrjet rregullash më rigoroz dhe të njëjta. Ka disa arsye që kanë ndikuar pozitivisht në standardizimin e kontabilitetit, siç janë: 1. Globalizimi i ekonomisë botërore. Ky globalizim ka sjellë lidhje dhe shkëmbime të ndërsjellta ndërmjet kompanive, të cilat operojnë në vende të ndryshme. Gjithashtu edhe krijimi i kompanive shumëkombëshe kërkon që kompanitë mëma dhe kompanitë bija të raportojnë nën të njëjtat rregulla, gjë që ofrohet nga SNK (SNRF)-të. 2. Nevoja e futjes në tregjet e huaja të kapitaleve. Dihet që komisionet e organizimit të tregjeve të kapitalit, për kuotimin në to të shoqërive, kanë si kërkesë zbatimin e standardeve të përcaktuara prej tyre të kontabilitetit. Për këtë zbatimi i standardeve të njëjta është një element thelbësor për të siguruar një informacion transparent dhe të krahasueshëm të pasqyrave financiare. 3. Përfshirja në një organizëm të vetëm të shumë shteteve evropiane. Përveç zbatimit të ligjeve të njëjta, për këto vende duhen ndjekur edhe politika kontabël të njëjta. Por këto politika të njëjta kontabël nuk kishin efekt përjashtimor, pra lejonin edhe përdorimin e praktikave kontabël të tjera kombëtare për njësitë që nuk përmbushnin kriteret. 4. Nevoja për të ulur kostot e rritjes së kapitalit të shoqërive dhe të përpunimit të informacionit kontabël. Njësitë ekonomike që kishin nevojë për kapital më parë duhet të siguronin ndërtimin e pasqyrave të tyre financiare në përputhje me rregullat e tregjeve të huaja të kapitalit. Kjo gjë kërkonte kohë dhe mjete 20

21 monetare. Prandaj standardizimi i vinte në ndihmë duke ia shkurtuar shpenzimet e kohës dhe të mjeteve monetare. Por nga ana tjetër qëndrojnë arsyet që kanë penguar standardizimin ndërkombëtar. Ato janë (Dhamo, S., 2009): 1. Madhësia e diferencave aktuale midis praktikave të kontabilitetit në shtete të ndryshme. Ekzistojnë disa ndryshime të rëndësishme ndërmjet shkollave të kontabilitetit. Në disa vende pasqyrat financiare kanë rol informues (shkolla anglo-saksone) ndërsa në disa të tjera pasqyrat financiare kanë rol ligjor. 2. Vështirësitë në arritjen e konsensusit në rang kombëtar e aq më tepër në rang ndërkombëtar. Çdo organizëm ndërkombëtar ndeshet me vështirësi të mëdha politike në përpjekjet e tij për të fituar konsensusin ndërkombëtar. Po e njëjta gjë ndodh edhe me Komitetin e Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit, sepse nevojitet një punë e madhe për të rakorduar procedurat e kontabilitetit në vendet e botës së tretë me ato të vendeve të sofistikuara të botës së industrializuar. 3. Vendet në zhvillim e shohin me dyshim KSNK, duke menduar se ai dominohet nga SHBA. Kjo vjen se pranimi i SNK (SNRF)-ve nga ana e autoriteteteve amerikane të listimit në tregjet e letrave me vlerë nuk ka qenë i mundur. Komisioni i Letrave me Vlerë dhe të Këmbimit ka qenë e mbetet pengesë kryesore për t u kaluar. Megjithatë në këtë dejtim janë bërë hapa të rëndësishëm gjatë viteve 2002 dhe Mungesa e organizmave të forta profesionale të kontabilistëve në disa vende. Kjo do të thotë që çdo organizëm kontabël kombëtar siç është edhe KSNK, që kërkon të operojë përmes organizmave kombëtare të kontabilistëve nuk do të jetë efektiv në të gjitha vendet. 5. Nacionalizimi është një problem tjetër. Kjo shfaqet në mosdashjen e pranimit të kompromiseve për të përfshirë ndryshime në praktikat e kontabilitetit kundrejt atyre të vendeve të tjera dhe mungesës së interesit për kontabilitetin e vendeve të tjera. 6. Një problem tjetër është efekti i pasojave të ekonomisë mbi standardet e kontabilitetit. Ngaqë pasojat e ekonomisë mbi standardet e kontabilitetit ndryshojnë nga një vend në një vend tjetër kjo mund të bëhet faktor pengues për harmonizimin dhe standardizimin. 7. Rënia e ish kampit socialist dhe kalimi i shumë vendeve të Evropës Lindore drejt ekonomisë së tregut ka krijuar shumë vështirësi. Standardizimi kërkon që këto vende të përqafojnë SNK (SNRF)-të, pasi ekonomitë e tyre të stabilizohen. Megjithatë, aktualisht, mund të themi që shumica e vendeve në botë kanë pranuar SNK (SNRF)-të dhe i zbatojnë me përpikmëri pavarësisht vendndodhjes së tyre. Por në disa vende të tjera kemi dy lloje të standardeve SKK-të dhe SNK (SNRF)-të të cilësuara për kompani të ndryshme, në mënyrë që t i përshtaten sa më shumë nevojave për raportim financiar të kompanive. 21

22 1.4 Cilësia e informacionit kontabël sipas SKK 1, kuadrit konceptual të SNK (SNRF)-ve dhe GAAP-ve Në SKK 1 trajtohen karakteristikat cilësore të informacionit kontabël të cilat janë: a) Kuptueshmëria. Informacioni i paraqitur në pasqyrat financiare duhet të jetë sa më i kuptueshëm dhe pa anomali për të gjithë përdoruesit e tyre, që kanë njohuri të mjaftueshme të kontabilitetit. Gjatë gjithë materialit të pasqyrave financiare duhen përdorur të njëjtat terma në mënyrë të tillë, që të mos ketë keqkuptime. Në qoftë se i njëjti informacion përdoret në pjesë të ndryshme të materialit të pasqyrave financiare atëherë për t u kuptuar më mirë nga të gjithë përdoruesit, si të brendshëm dhe të jashtëm, duhen vendosur referenca. b) Rëndësia dhe Materialiteti. Pasqyrat financiare duhet të paraqesin të gjithë informacionin material që ndikon mbi pozicionin financiar, performancën financiare dhe flukset e mjeteve monetare. Informacioni në këto pasqyra financiare do të konsiderohet material, atëherë kur mungesa e tij ndikon në vendimet ekonomike të përdoruesve të pasqyrave financiare të njësisë ekonomike. c) Besueshmëria. Informacioni i dhënë në pasqyrat financiare duhet të jetë i besueshëm. Është i tillë atëherë kur ai është i lirë nga gabimet materiale dhe paragjykimet. Që informacioni të jetë i besueshëm duhet që të përmbushen disa parime: Parimi i paraqitjes me besnikëri. Informacioni që të jetë i besueshëm duhet të paraqesë me besnikëri transaksionet dhe ngjarjet e tjera që ai mundohet ose duhet t i paraqesë. Parimi i përparësisë së përmbajtjes ekonomike mbi formën ligjore. Për paraqitjen e transaksioneve ekonomike në pasqyrat financiare merret parasysh së pari përmbajtja ekonomike e tyre, e cila nuk është e thënë që të përputhet gjithmonë me formën ligjore. Parimi i paanshmërisë. Informacioni i pasqyrave financiare duhet të jetë i paanshëm që do të thotë nuk duhet të jetë influencuar. Parimi i maturisë. Natyra dhe shkalla e pasigurisë, që shoqëron ngjarje të ndryshme ekonomike, duhet paraqitur në shënimet shpjeguese të pasqyrave financiare. Ky ka të bëjë me parimin e kujdesit, që është përfshirja e një shkalle maturie në ushtrimin e gjykimeve të nevojshme, në bërjen e vlerësimeve të kërkuara sipas kushteve të pasigurisë, në mënyrë që të mos kemi mbivlerësime të aktiveve/ të ardhurave apo nënvlerësime të detyrimeve/shpenzimeve. Parimi i plotësisë. Pasqyrat financiare duhet të japin të gjithë informacionin e nevojshëm për të paraqitur një pamje të drejtë dhe të vërtetë të pozicionit financiar, performancës financiare dhe mjeteve të mjeteve monetare të njësisë ekonomike. d) Qëndrueshmëria dhe Krahasueshmëria. Për të përgatitur pasqyrat financiare të njësive ekonomike duhen përdorur të njëjtat politika kontabël, e njëjta paraqitje dhe të njëjtat formate të pasqyrave financiare. Qëndrueshmëria në politikat kontabël dhe në formatin e pasqyrave financiare është e nevojshme për një krahasim objektiv të njësisë ekonomike në vite dhe për ta krahasuar atë me njësitë 22

23 e tjera, të cilat operojnë në të njëjtin sektor. Informacioni krahasues për periudhën paraardhëse duhet të jepet për çdo shumë të raportuar në pasqyrat financiare. Ndërsa sipas kuadrit konceptual të SNK (SNRF)-ve karakteristikat cilësore të informacionit kontabël ndahen në dy grupe: 1. Karakteristikat cilësore themelore ku bëjnë pjesë: a. Përkatësia, e cila ka të bëjë me atë, se informacioni financiar përkatës bën të mundur një ndryshim në lidhje me vendimet e marra nga përdoruesit. Ky ndryshim mund të ketë vlerë parashikuese ose konfirmuese ose të dyja. b. Paraqitja me besnikëri, që ka të bëjë me atë, se raportet financiare paraqesin dukuritë ekonomike në fjalë dhe shifra. Që paraqitja të jetë besnike përshkrimi duhet të ketë 3 karakteristika: i plotë, neutral dhe pa gabime. 2. Karakteristikat cilësore rritëse të cilat rrisin dobishmërinë e informacionit që është përkatës dhe i paraqitur me besnikëri. Këtu bëjnë pjesë: a. Krahasueshmëria, e cila përfshin krahasimin e informacionit për vendimarrje në njësinë ekonomike me njësitë e tjera, për të zgjedhur midis disa alternativave. b. Verifikueshmëria, e cila ndihmon për të siguruar përdoruesit, se informacioni paraqet me besnikëri dukuritë ekonomike, të cilat ai synon të paraqesë. Verifikimi mund të jetë i drejtpërdrejtë ose i tërthortë. Verifikimi i drejtpërdrejtë do të thotë verifikimi i një shume apo paraqitje përmes vëzhgimit të drejtpërdrejtë. Ndërsa verifikimi i tërthortë do të thotë kontrolli i inputeve në një model, formulë apo teknikë tjetër dhe rillogaritja e rezultateve duke përdorur metodologjinë e njëjtë. c. Dhënia në kohë e informacionit, që do të thotë që informacioni të jetë i disponueshëm në kohë për vendimmarrësit, që të mund të ndikojë mbi vendimet e tyre. d. Kuptueshmëria, që ka të bëjë me paraqitjen sa më konçize dhe të qartë të informacionit kontabël. Sipas Pasqyrës së Koncepteve të Kontabilitetit CON 2 (Bragg, S., 2012, fq. 18) të GAAP-ve thuhet që qëllimi i raportimit financiar të njësive ekonomike është t i ofrojnë përdoruesve të pasqyrave financiare, informacion sa më të vlefshëm në vendimmarjet e tyre. Ajo identifikon karakteristikat cilësore të informacionit kontabël që e bëjnë atë të dobishëm në vendimarrje (që sqarohen edhe nga figura 1.1). Sipas CON 2 ato janë: a) Dobishmëria për vendimarrësit. Kjo është edhe karakteristika kryesore e informacionit kontabël. b) Rëndësia. Njësoj si më sipër. c) Besueshmëria. Njësoj si më sipër, por pa parime të cilësuara. d) Verifikueshmëria. Nënkupton që nga matje të ndryshme të pavarura të ngjarjeve të njëjta arrihet në të njëjtin rezultat në kontabilitet. Kjo ka të bëjë me: Paanshmërinë Krahasueshmërinë Qëndrueshmërinë 23

24 e) Trade offs. Edhe pse është mirë që informacioni kontabël të përmbajë karakteristikat e mësipërme, ato nuk janë gjithmonë të pajtueshme me njëra tjetrën. Shpesh një karakteristikë mund të përfitohet duke sakrifikuar një tjetër, prandaj përzgjedhja (trade offs) duhet bërë duke u bazuar në rëndësinë relative të karakteristikës. Pra duhet përzgjedhur ajo karakteristikë, e cila varet nga natyra dhe nevojat specifike të përdoruesit. Figura 1.1. Hierarkia e Cilësive të Informacionit kontabël Përdoruesit e Inf. Kontabël Vendimarrësit dhe karakteristikat e tyre Kufizimet e përhapura Përfitimet > kostot Cilësitë specifike të përdoruesit Cilësitë specifike primare të vendimarrjes Rëndësia Kuptueshmëria Përdorimi I Inf në vendimarrje Besueshmëria Përbërësit e cilësive primare Inf në kohë Cilësitë sekondare dhe ndërvepruese Vlera e parashikueshme Vlera e feedback Verifikueshmëria Krahasueshmëria (duke përfshirë qëndrueshmërinë) Paanshmëria Paraqitja besnike Baza për njohje Materialiteti Burimi: Bragg, S GAAP 2012 Interpretation and application of generally accepted accounting principles. Botimi I. USA. John Wiley & Sons. f) Kufizimet. Karakteristikat cilësore të informacionit kontabël janë objekt i dy kufizimeve: materialitetit dhe lidhjes kosto përfitim të informacionit. Përsa i përket materialitetit nevojitet gjykimi në varësi të madhësisë së transaksionit dhe 24

25 efektit të tij. Ndërsa lidhja kosto përfitim, tregon që informacioni duhet pasqyruar në pasqyrat financiare në qoftë se përfitimet e tij tejkalojnë kostot. Por ky vlerësim në kontabilitet është shumë i vështirë. g) Konservatizmi. Konservatizmi është reagimi ndaj pasigurisë. Për shumë vite me rradhë kontabilistët ishin të ndikuar nga konservatizmi. Konservatizmi në kontabilitet mund t i mashtrojë përdoruesit e informacionit kontabël në qoftë se ai rezulton në një vendosje të qëllimshme të vlerës së aktiveve neto ose të ardhurës neto. Kjo gjë çon në kundërshtim të karakteristikave themelore të informacionit kontabël të cilat janë: besueshmëria, paanshmëria dhe krahasueshmëria. Pra, siç mund ta vëmë re, nga krahasimi i karakteristikave cilësore të informacionit kontabël nga SKK-të dhe SNK (SNRF)-të me GAAP shohim se standardi i jep cilësitë në mënyrë më të përmbledhur, ndërsa GAAP i sqarojnë hollësisht ato duke na njohur ne edhe me karakteristika, të cilat vijnë si rezultat i mbledhjes së informacionit siç janë: trade offs, kufizimet dhe konservatorizmi Përcaktuesit e cilësisë së informacionit kontabël Sipas studimeve të kryera në fushën e kontabilitetit thuhet që raportimi financiar zvogëlon asimetrinë e informacionit duke zbuluar informacionin e përshtatshëm dhe në kohë reale. (Frankel dhe Li 2004). Ngaqë ekziston një lidhje ndërmjet cilësisë së kontabilitetit dhe efiçencës së ekonomisë në vende të ndryshme sistemet ndërkombëtare të kontabilitetit kanë përpunuar një varg modelesh për të shpjeguar pasojat ekonomike të raportimit financiar. Naomi Soderstrom dhe Kevin Jialin Sun (2007) dhanë skemën e mëposhtme, në figurën 1.2, në lidhje me përcaktuesit e cilësisë së informacionit kontabël Figura 1.2. Përcaktuesit e Cilësisë së Informacionit Kontabël Sistemet Ligjore dhe Politike Nxitja nga: Standardet e Kontabilitetit 1 3 Zhvillimi I Tregjeve Financiare Struktura e Kapitalit Organizimi ligjor I biznesit Sistemi I Taksave 1 Cilësia e Informacionit Kontabël Burimi: Soderstrom, N., Sun, K IFRS adoption and accounting quality: A review. European Accounting Review vol 16, no. 4 (2007) fq

26 Sipas studimit të tyre, cilësia e kontabilitetit përcaktohet nga cilësia e standardeve të kontabilitetit që përdor njësia ekonomike (shigjeta 1, fig. 1.2). Në qoftë se BSNK-ja vazhdon të përmirësojë cilësinë e SNK (SNRF)-ve, ata mendonin që cilësia e raportimit financiar bëhej më e përshtatshme dhe më e besueshme. Comprix (2003) gjeti që reagimi pozitiv i tregjeve financiare ndaj mundësisë së adoptimit të standardeve nga BE lidhet me numrin e masave të përbashkëta që ka ndërmjet SNK (SNRF)-ve me praktikat kontabël kombëtare. Për mendimin tim kjo është e vlefshme edhe për Shqipërinë. Qëndrimi në koherencë nga ana e KKK-së për përditësimin e SNK (SNRF)-ve ka bërë që edhe përshtatja e njësive të jetë më e lehtë. Megjithatë Soderstrom dhe Sun mendonin se përdorimi i një kompleksi të vetëm standardesh mund të mos e rrisë cilësinë e kontabilitetit në mënyrë uniforme për të gjitha njësitë ekonomike dhe vendet. Kjo ndodh, sepse ka edhe faktorë të tjerë, që duhet të ecin në të njëjtën linjë sikurse është sistemi ligjor dhe politik dhe nxitja e raportimit financiar, i cili mund të ndikojë në cilësinë e fitimeve. Sistemet ligjore dhe politike ndikojnë mbi cilësinë e kontabilitetit në mënyra të ndryshme. Së pari ata ndikojnë cilësinë e kontabilitetit nëpërmjet standardeve të kontabilitetit. (shigjeta 2, fig. 1.2) Vendosja e standardeve është një proçes politik, në të cilin përdoruesit e informacionit kontabël kanë influencë të ndjeshme. Për të zvogëluar këtë influencë në vitin 2001 KSNK-ja u zëvendësua nga BSNK-ja, i cili funksionon si një organizatë jofitimprurëse. Edhe pse ndodhi një gjë e tillë, bordi vazhdon të jetë nën presionin e politikës globale. Ky presion shihet tek kundërshtimi i lartë që shumë shtete të Evropës i bënë aplikimit të SNK 39. Sipas Armstrong (2007) i njohur shumë është rasti i Francës dhe bankave tregtare. Ata kundërshtonin vlerësimin nga bankat të instrumentave financiarë me vlerë tregu, sepse sipas tyre, kjo do të rriste paqëndrueshmërinë e pasqyrave financiare. Si përfundim Këshilli i Evropës mori vendimin të aplikonte SNK 39, duke përdorur kontabilitetin mbrojtës për depozitat themelore të bankave, i cili është i ndaluar në SHBA. Aplikimi i SNK 39 ka hasur vështirësi edhe në Shqipëri tek institucionet financiare, sepse nuk ka një treg aktiv të instrumentave financiarë në Shqipëri. Por, edhe sistemet ligjore ndikojnë mbi standardet e kontabilitetit. Sipas vendeve anglosaksone, që përdorin të drejtën zakonore ndërhyrjet e shtetit në standardet e kontabilitetit janë të vogla, ndërsa në rastin e shteteve evropiane standardet e kontabilitetit janë pjesë e legjislacioneve përkatëse. E njëjta gjë ndodh edhe në Shqipëri, në ligjin 9228 Për kontabilitetin dhe pasqyrat finaciare, neni 4, i cili shpall të detyrueshme zbatimin e SKKve dhe SNK (SNRF)-ve. Pra standardet ndikohen nga prioritetet e qeverive. Gjithashtu sistemet ligjore ndikojnë edhe mbi cilësinë e informacionit kontabël, nëpërmjet zbatimit të standardeve të kontabilitetit dhe konfliktit ndërmjet manaxherëve dhe audituesve. (shigjeta 3, fig. 1.2) Sipas La Porta dhe të tjerë (1998) u zbulua që zbatimi i ligjit në vendet me të drejtën zakonore është më i lartë. Ky është i rëndësishëm sidomos kur shqyrtojmë cilësinë e kontabilitetit nëpërmjet zbatimit të SNK (SNRF)-ve. BSNK i ka vendosur SNK (SNRF), por nuk e ka vendosur detyrimin e zbatimit të tyre. Kjo vendoset nga legjislacionet në fuqi të vendeve të ndryshme. Gjithashtu nga studimet e tjera në fushën e kontabilitetit vihet re se njësitë e listuara në bursa, pavarësisht vendit 26

27 të origjinës së tyre kanë një cilësi më të lartë të kontabilitetit se sa të tjerat në po ato vende. Gjithashtu sistemet ligjore dhe politike ndikojnë në mënyrë indirekte mbi nxitjet e lidhura me raportimin financiar. Ata ndikohen nga kërkesa dhe oferta për informacion. Nxitja e parë e raportimit financiar që ndikon mbi cilësinë e kontabilitetit është zhvillimi i tregjeve financiare. (shigjeta 4, figura 1.2) Kërkesa për informacion vjen së pari nga pjesëmarrësit në këto tregje, të cilët kanë nevojë të zvogëlojnë asimetrinë e informacionit. Në qoftë se informacioni që paraqesin njësitë ekonomike nuk është i saktë, atëherë pjesmarrësit e tregjeve financiare do ta kishin të vështirë të dallonin kompanitë e mira nga kompanitë e këqia. Kështu që ata do të aplikonin strategjinë mbrojtja nëpërmjet çmimeve, që do të thotë çmime të larta për financimin e kompanive. Në këtë rast vetëm kompanitë e këqia do të ishin të gatshme të siguronin kapitale nga këto investitorë. Në këtë mënyrë tregjet financiare do të kishin më shumë kompani të këqia. Spence (1973) shprehet, se kjo përzgjedhje e keqe, mund të reduktohet nëpërmjet sinjaleve që lëshojnë kompanitë me cilësi të lartë të informacionit kontabël. Sinjalizimi i tregjeve mund të arrihet nëpërmjet trasparencës që përdorin kompanitë e mira. Pra ata do të mund të siguronin fondet e nevojshme me një kosto më të ulët. Sistemet ligjore dhe politike ndikojnë mbi cilësinë e informacionit kontabël në mënyrë indirekte nëpërmjet zhvillimit të tregjeve të kapitalit. (shigjeta 5, fig. 1.2) Mbrojtja e lartë e investitorëve dhe niveli i ulët i shpronësimeve të qeverisë u garanton investitorëve kthimin e investimeve të tyre dhe rrit numrin e investitorëve të gatshëm të ofrojnë financime. Sipas La Porta (1998) cilësia e ligjeve dhe e zbatueshmërisë së tyre ndikon në madhësinë e tregjeve të kapitalit. Ndërsa Stulz dhe Williamson (2003) zbuluan që jo vetëm sistemet ligjore, por edhe kultura dhe feja lidhen me mbrojtjen e investitorëve dhe madhësinë e tregjeve financiare. Njësitë ekonomike me nevoja financimi të ndryshme kanë nxitje të ndryshme për raportim financiar. (shigjeta 6, fig. 1.2) Aksionerët dhe kreditorët përdorin mënyra të ndryshme për të ulur asimetrinë e informacionit. Në qoftë se investitorët investojnë direkt në një treg kapitali, ata kontrollojnë raportet financiare të njësisë ekonomike dhe mundohen të zbulojnë sa më shumë informacion në lidhje me një njësi ekonomike. Por në qoftë se ata i japin hua një banke, ata i depozitojnë paratë në bankë dhe ia delegojnë kontrollin e njësive huamarrëse bankës. Sipas Sun (2006) argumentohet se bankat kërkojnë më pak raportimin financiar të njësive ekonomike, sepse ata kanë njohje personale me manaxherët e këtyre njësive. Pra si përfundim, ai gjeti që përdorimi i raportimeve financiare të njësive ekonomike në rastet kur financimi i tyre bëhet me kapital është më i lartë, se në rastet kur ai bëhet me hua. Sistemet ligjore dhe politike gjithashtu ndikojnë mbi cilësinë e kontabilitetit në mënyrë indirekte edhe nëpërmjet strukturave të kapitalit. (shigjeta 7, fig. 1.2) Pra në njësitë ekonomike, që operojnë në vende me mbrojtje të lartë ligjore për kreditorët, kostoja e financimit është më e ulët se në vende me nivel të lartë korrupsioni dhe ku ndërhyrja e shtetit është më e lartë. Njësitë ekonomike me pronësi të përqendruar (nivele të larta borxhi) dhe me ndarje të mëdha ndërmjet të drejtave monetare dhe të drejtave pronësore kanë nevojë të ulët për raportim financiar. (shigjeta 8, fig. 1.2) Së pari, aksionerët kontrollues nuk kanë nevojë 27

28 për raportimin financiar sepse ata janë shumë aktivë në manaxhim dhe i kanë të ditura faktet kryesore që u nevojiten. Ball dhe Shivakumar (2005) dhe Burgstahler e të tjerë (2007) vunë re se saktësia e fitimeve të deklaruara në kompanitë me pak aksionerë ishte më e ulët se në kompanitë me një numër të madh aksionerësh, pavarësisht se, që të dyja përdornin të njëjtin kontabilitet, i nënshtroheshin të njëjtit sistem tatimor dhe të njëjtave standarde. Kjo, sepse aksionerët e njësive me pronësi të përqendruar nuk kanë nevojë për raportimin financiar të tyre, sepse e ndjekin në çdo hap njësinë e tyre. Kjo gjë shmang edhe rrjedhjen e informacionit, gjë që mund të ndodhë në njësitë me shumë aksionerë. Gjithashtu kjo shmangje e rrjedhjes së informacionit bën që shpeshherë aksionerët minoritarë të mos kenë informacion mbi kompaninë. Së dyti, aksionerët kontrollues nxiten të fshehin shfrytëzimin e pasurisë për aksionerët minoritarë. Kjo mosmarrëveshje ndërmjet të drejtave kontrolluese dhe të drejtave monetare krijon një problem të madh ndërmjet aksionerëve kontrollues dhe minoritarë dhe nxit aksionerët kontrollues të fshehin problemet nëpërmjet raportimit financiar. Së treti, aksionerët kontrollues kanë interesa afatgjata në një njësi ekonomike, kështu që edhe investimi i tyre është afatgjatë. Këto investime mund të rezultojnë në humbje fillestare të mëdha të cilat mund të gjenerojnë fitime të mëdha në të ardhmen. Luhatshmëria e lartë e fitimeve është një tregues jo i mirë për rastet kur njësitë ekonomike kanë nevojë për financime nga bankat. Kështu që, aksionerët kontrollues mundohen të sheshojnë këto fitime. Kjo gjë është një disavantazh për investitorët e huaj, të cilët kërkojnë më shumë informacion se investitorët vendas. Sistemet ligjore dhe politike mund të ndikojnë në mënyrë indirekte tek cilësia e fitimeve nëpërmjet strukturës së kapitalit. (shigjeta 9, fig. 1.2). La Porta dhe të tjerët zbuluan, se shtetet që sigurojnë mbrojtje të lartë për investitorët kanë struktura kapitali më të diversifikuara. Ata e argumentonin këtë duke thënë, se pronësia e përqendruar është zëvendësim për mbrojtjen ligjore sepse: (1) aksionerët kanë nevojë për më shumë kontroll për të ndikuar mbi manaxherët dhe (2) investitorët e vegjël nuk janë të interesuar për të blerë aksione për shkak të mbrojtjes së ulët, që u bëhet atyre. Sistemet politike gjithashtu ndikojnë strukturën e kapitalit. Një qeveri e cila është e korruptuar është e prirur drejt njësive me pronësi të përqendruar. Fan dhe Wong (2002) dhe Morck (1996) dhanë dy argumente pse kompanitë me pak aksionerë janë më të mira për qeveritë e korruptuara. Së pari, në njësitë me kontroll të përqendruar në sa më pak duar, vendimarrja mund t ju shërbejë politikanëve për të mbajtur një reputacion të pastër dhe për të krijuar lehtësisht lobingje kur u nevojiten. Së dyti një manaxher kontrollues ka një pozicion më të sigurt se një manaxher i punësuar. Kjo siguri i jep njësisë ekonomike më shumë mundësi për favoret tregtare me politikanët. Kështu që sistemet politike dhe ligjore ndikojnë mbi strukturën e kapitalit e më pas në cilësinë e fitimeve. Një aspekt i rëndësishëm i sistemit ligjor është sistemi fiskal. Ka disa mënyra, përmes të cilave sistemi fiskal mund të ndikojë mbi cilësinë e fitimeve. (shigjeta 10, fig. 1.2) Sipas Guenther dhe Young (2000) së pari fitimet ndikojnë shumë pak në një njësi ekonomike në një shtet që ka një lidhje të fortë ndërmjet fitimit kontabël dhe fitimit të tatueshëm. Një lidhje e fortë ndërmjet standardeve të kontabilitetit dhe ligjeve fiskale e ul cilësinë e standardeve të kontabilitetit, sepse ato i shërbejnë qeverisë së këtyre vendeve për të mbledhur taksat. Së dyti, një normë e lartë tatimore do të çojë në zvogëlimin e fitimit të 28

29 tatueshëm. Fitimi kontabël dhe fitimi i tatueshëm janë të lidhur ngushtë vetëm në vende që kanë përputhje të plotë ndërmjet kontabilitetit dhe raportimit fiskal, siç është SHBA. Kështu që një nivel i lartë i tatimeve çon në fshehjen e fitimeve në raportimin financiar, duke rezultuar në një cilësi të ulët të tij. Burgstahler dhe të tjerët (2007) gjetën, që në vendet europiane ku ka norma të larta tatimore, shtetet i manipulojnë më shumë fitimet. Së treti një shtet autoritar për tatimet ka pushtetin ligjor për të kontrolluar fitimet e njësive ekonomike. Autoritetet tatimore nuk kanë të njëjtin problem si aksionerët kur mungojnë fitimet, ata thjeshtë, nuk përfitojnë tatime për llogari të shtetit. Së fundmi sistemet ligjore dhe politike ndikojnë mbi cilësinë e informacionit kontabël nëpërmjet sistemit fiskal. (shigjeta 11, fig. 1.2) Në shtetet që i përmbahen të drejtës zakonore raportimi financiar përdoret për të zvogëluar asimetrinë e informacionit, ndërsa në shtetet që i përmbahen të drejtës ligjore raportimi financiar shërben për të matur sasinë e tatimeve të mbledhura në buxhetin e shtetit. Hung (2001) dhe Guenther dhe Young (2000) zbuluan se vendet e së drejtës zakonore kanë një përputhshmëri të lartë ndërmjet kontabilitetit dhe sistemit fiskal. Në këto vende normat e tatimeve vendosen nëpërmjet proceseve politike. Ministritë e Financave dhe Drejtoritë e Përgjithshme të Tatimeve caktohen nga proceset politike. Së fundmi, niveli i korrupsionit ndikon direkt mbi efektivitetin e grumbullimit të tatimeve. Prandaj sistemet politike ndikojnë mbi sistemet fiskale dhe rrjedhimisht edhe mbi cilësinë e fitimeve. Së fundmi, mund të themi që, përcaktuesit e cilësisë së kontabilitetit kanë një ndikim të madh në implikimet politike. Përderisa të gjitha shtetet e Evropës do të kenë rregulla të njëjta për raportimin financiar, përmirësimet e vazhdueshme në cilësinë e informacionit kontabël do të varen nga ndryshimet në sistemet ligjore dhe politike dhe në stimujt e raportimit financiar. Ndryshimi i të gjithë institucioneve të një shteti është i vështirë, kështu që, ndryshimi i stimujve të raportimit financiar mund të jetë ndryshimi me më pak kosto për të arritur në një raportim financiar cilësor. 1.6 Cilësia e informacionit kontabël sipas studiuesve shqiptarë Studimet shqiptare në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël janë të pakta. Ndoshta kjo vjen ngaqë Shqipëria vazhdon të mbetet një vend në tranzicion dhe transparenca e informacionit kontabël vazhdon të mbetet në nivele të ulëta. Një ndër studimet e para të bëra në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël në Shqipëri është ai i bërë nga Banka Botërore (2006), e cila arriti në konkluzionin se cilësia e informacionit kontabël të njësive ekonomike ishte në nivele tepër të ulëta. Dallim bënin vetëm institucionet financiare të cilat shfaqnin një cilësi më të lartë. Më pas është një studim i bërë nga Bollano (2010), në lidhje me aplikimin e standardeve në Shqipëri dhe cilësinë e informacionit kontabël. Sipas tij aplikimi i SKK-ve në Shqipëri mbetet në fazën fillestare, ka defiçenca të mëdha në lidhje me aplikimin e tyre dhe kalimin nga rregullat ekzistuese. Kjo vjen sipas tij nga niveli i ulët i njohurive të profesionistëve kontabël. Prandaj rekomandohet që ata t i nënshtrohen trajnimeve të vazhdueshme. Një studim tjetër në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël pas hyrjes së SKK-ve është kryer nga Perri dhe Naqellari (2010). Me anë të një pyetësori të realizuar tek profesionistët kontabël ata arritën në konkluzionin, se informacioni kontabël i 29

30 mikronjësive dhe njësive të vogla dhe të mesme vazhdon të mbetet në nivele të ulëta, do me thënë besueshmëria e tij është e dobët. Ata gjithashtu panë se shumë prej profesionistëve kontabël vazhdonin të mos i zbatonin SKK-të pavarësisht se zbatimi i tyre ishte i detyruar me ligj. Nga një studim i kryer nga Shuli (2011), u pa efekti që kishte manaxhimi i fitimeve në cilësinë e informacionit kontabël. Për këtë ajo ka përdorur intervistat me këto kategori kontabilistësh: kontabilistët shqiptarë dhe kompanitë e kontabilistëve shqiptarë apo të huaj që operojnë në Shqipëri, audituesit shqiptarë dhe kompanitë audituese shqiptare apo të huaja që operojnë në Shqipëri. Nga intervistat u pa që manaxhimi i fitimeve përdoret shpesh nga manaxherët shqiptarë, sidomos në fund të vitit. Kjo bëhet për të rritur cilësinë e raportimit financiar dhe sidomos treguesit e përfitueshmërisë. Sipas kontabilistëve dhe audituesve të pasqyrave financiare manaxhimi i fitimeve është një detyrë që u përket më tepër manaxherëve të njësive ekonomike. Kjo gjë në përgjithësi, bëhet për të shmangur detyrimet tatimore. Si rasti më i shpeshtë i manaxhimit të fitimeve, konsiderohen shpenzimet e shtyra. Përdorimi i kësaj praktike bën që të rriten shpenzimet e periudhës aktuale duke rezultuar në një fitim më të vogël dhe rrjedhimisht në një pagesë tatim fitimi më të vogël. Gjithashtu vihet theksi edhe në raportimin e humbjeve gjatë viteve të tranzicionit për shumë kompani prodhuese të mëdha. Ata nëpërmjet kësaj i kanë fshehur shtetit aktivitetin e tyre faktik. Si përfundim thuhet se manaxhimi i fitimeve mund të konsiderohet mashtrim në momentin që shuma e tij është e lartë, por në të kundërt konsiderohet shmangie fiskale. Nga referimi i mbajtur nga Lati (2012), thuhet se cilësia e raportimit financiar në Shqipëri ndikon në konkurrencën ndërmjet njësive ekonomike. Kjo sepse nëpërmjet tij njësitë ekonomike arrijnë të mashtrojnë organet tatimore, duke rezultuar në një konkurrencë të pabarabartë ndërmjet tyre. Në këtë publikim ajo u bën thirrje të gjithë profesionistëve kontabël që të mos shohin vetëm anën ekonomike personale, por ta shohin profesionin e tyre si jetik për të gjithë shoqërinë. Nga referimi i mbajtur nga Çela (2012), vihet theksi në rolin që ka audituesi në cilësinë e raportimit financiar të njësive ekonomike. Ai gjithashtu i bën thirrje të gjithë profesionistëve që të mblidhen dhe të krijojnë një organizëm mbikqyrës për rolin e audituesit. Nga referimi i mbajtur nga Dhuci (2012) në lidhje me raportimin financiar të bankave në përputhje me SNRF vihet re se, raportimi financiar i bankave mbetet në raportimet më cilësore që aktualisht ka në Shqipëri. Gjatë këtij referimi ai vë theksin edhe tek vështirësitë e hasura gjatë implementimit të këtyre standardeve. Vështirësi në lidhje me vlerësimin e instrumentave financiare, përkeqësimin e tyre, llogaritë e kundërpozicionimeve dhe paraqitjen e pasqyrave financiare. Po ashtu nga referimi i mbajtuar nga Kodra (2012) po në këtë konferencë vihen re edhe vështirësitë që ka përballuar sektori i shoqërive të sigurimit në lidhje me implementimin e SNRF. Ai ndalet hollësisht në legjislacionin në fuqi dhe zbatimin e SNRF 4 Kontratat e sigurimit. Gjithashtu në këtë referim ai liston edhe vështirësitë e zbatimit të këtij standardi për njohjen e rezervave të ndryshme dhe mënyrave të njohjes të skontuara apo të paskontuara. Sipas tij nevojiten rregullore shtesë për aplikimin sa më të mirë të tij. 30

31 Një studim tjetër është studimi i kryer nga Hoxha (2014) me oficerët e kredisë në institucionet bankare dhe inspektorët e vlerësimit dhe kontrollit të organeve tatimore në lidhje me cilësinë e raportimit financiar. Për ta realizuar këtë ajo hartoi një pyetësor për ta. Nga ky pyetësor, ajo pa se shumica e njësive ekonomike për shkak të mungesës së fondeve për trajnimin e punonjësve të tyre, kishin kontraktuar zyra kontabël për kryerjen e shërbimeve financiare, ndërsa ekonomistët e rinj pranë tyre shërbenin si llogaritarë të thjeshtë. Gjithashtu ajo pa se shumica e këtyre njësive ekonomike i ndërtonin pasqyrat financiare në përputhje me legjislacionin tatimor duke anashkaluar zbatimin e standardeve. Edhe sipas këtij pyetësori u vu re mungesa e besueshmërisë së oficerëve të kredisë dhe inspektorëve të vlerësimit në lidhje me pasqyrat financiare. Për shkaqet e mësipërme mund të themi që Shqipëria fatkeqësisht vazhdon të ketë cilësi të ulët të raportimit financiar në mikronjësitë, njësitë e vogla dhe të mesme, përveç rastit të kompanive të mëdha, të cilat i nënshtrohen auditimit; përmendim këtu bankat, shoqëritë e sigurimeve etj. 1.7 Cilësia e informacionit kontabël dhe disa mënyra të matjes së saj Shumë studiues të ndryshëm e kanë përcaktuar cilësinë e informacionit kontabël duke u nisur nga aplikimi i SNK (SNRF)-ve qoftë ai i detyrueshëm apo vullnetar. Ata kanë dhënë përcaktimet e tyre në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël dhe kanë parë lidhjen e saj me faktorë të ndryshëm. Sipas Penman (2003) cilësia e informacionit kontabël diskutohet sipas interesit të aksionerëve dhe vlerësimit të drejtë të tyre. Ajo bazohet në përdorimin e informacionit nga aksionerët dhe perspektivën e njësisë në të ardhmen. Ai gjithashtu e pa cilësinë e informacionit kontabël edhe në varësi të cilësisë së fitimeve. Ai tha se cilësia e fitimeve është një karakteristikë e rëndësishme e raportimit financiar përderisa aksionerët blejnë fitimet e ardhshme. Termi cilësi e fitimeve ka interpretime të ndryshme nga studiues të ndryshëm. Shumë autorë e lidhin termin cilësi e fitimeve me ngjarjet ekonomike që ndodhin në njësinë ekonomike, ndërsa të tjerë thonë që fitimet me cilësi të lartë janë të qëndrueshme dhe zgjasin në të ardhmen. Ndërsa vlerësimi më i mirë jepet nga lidhja që ekziston ndërmjet mjeteve monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit me treguesin LNEG që jepet nga raporti i të ardhurës neto me totalin e aktiveve. Nga një studim i Lang dhe të tjerë (2003) u krahasua cilësia e informacionit kontabël në njësitë ekonomike të listuara në bursat e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, me ato të palistuara në këto bursa. U morën në studim 413 njësi ekonomike nga shtetet të ndryshme të botës të listuara në këto bursa dhe po aq të palistuara në këto bursa për vitet Për të matur cilësinë e informacionit kontabël u morën në studim variablat në lidhje me manaxhimin e fitimeve, njohjen në kohë të humbjeve dhe lidhjen ndërmjet çmimeve të tregut për aksionet dhe vlerat kontabël të tyre. Në përfundim të studimit, u vu re se njësitë ekonomike të listuara në bursa shfaqnin manaxhim më të ulët të fitimeve, njohje të humbjeve për një kohë më të shkurtër dhe përputhje të vlerësimeve të çmimeve me vlerën kontabël në krahasim me ato të palistuara. Pra, ato shfaqnin karakteristika të një cilësie të lartë. Nga një studim i Bharath dhe të tjerë (2004) u pa që cilësia e informacionit kontabël lidhet me koston e huave që përcaktojnë bankat për klientët e tyre. U pa që kishte një 31

32 lidhje negative ndërmjet cilësisë dhe kostove të huave, pra sa më e ulët cilësia e informacionit kontabël aq më të larta kostot e huave dhe e kundërta. Rezultatet mbeten të njëjta edhe pasi u morën parasysh disa supozime në lidhje me riskun e huave. Supozimet kishin të bënin me matjen e anormalitetit të aktiveve/detyrimeve afatshkurtra, kontrollin e huave dhe karakteristikat e njësive ekonomike. Barth është një nga studiueset që ka kryer studime të shumta në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël dhe SNK (SNRF)-ve. Në një studim të saj së bashku me të tjerë (2006), ajo pa se aplikimi i SNK (SNRF)-ve është shoqëruar me një cilësi më të lartë të informacionit kontabël dhe me kosto më të ulta të kapitalit. Ata studiuan 1885 observime në 319 njësi, nga 21 shtete të ndryshme të botës, të cilat kishin aplikuar SNK (SNRF)-të nga viti 1994 e në vazhdim. Të dhënat e marra i përkisnin viteve , (të publikuara nga Worldscope) nga të cilat 4 vitet e para ishin para adoptimit të SNK (SNRF)-ve dhe vitet e tjera ishin pas adoptimit të SNK (SNRF)-ve. Gjatë studimit të tyre ata panë nëse aplikimi i standardeve shoqërohet me një manaxhim më të lehtë të fitimeve, me njohjen e humbjes në kohë më të shkurtër, përputhje më të madhe ndërmjet llogarive të kontabilitetit dhe kosto kapitali më të ulët se sa nga aplikimi i GAAP-ve aktuale. U vu re që hipotezat e ndërtuara nga autorët u vërtetuan. Ata gjithashtu panë një lidhje të ulët të aplikimit të SNK (SNRF)-ve me uljen e kostos së pritshme të kapitalit. Në shtator të vitit 2007, studiuesit e mësipërm e aplikuan të njëjtin model në 1896 observime të 327 njësive ekonomike nga 21 shtete në botë, të cilat kishin aplikuar SNK (SNRF)-të. Periudha ishte e njëjta dhe variablat të njëjtë për studimin. U arrit në përfundimin, se njësitë ekonomike që kishin aplikuar SNK (SNRF)-të kishin një cilësi më të lartë kontabiliteti se ato pa SNK (SNRF)-të. Kjo gjë vinte si rezultat i ndërveprimit të cilësive të raportimit financiar që janë: standardet e kontabilitetit, interpretimi i tyre, detyrimi në lidhje me zbatimin dhe çështjet gjyqësore. Ngaqë ata përfshinë në studimin e tyre edhe efektin e ndërhyrjeve të mjedisit ekonomik, ata nuk kishin siguri të mjaftueshme nëse përfundimet e tyre i dedikoheshin cilësive të raportimit financiar apo këtyre ndërhyrjeve. Ata vetëm arritën në përfundimin, se cilësia e informacionit kontabël është më e lartë në njësitë që aplikonin SNK (SNRF)-të, por nuk e gjetën një gjë të tillë gjatë krahasimit të periudhave për të dy llojet e njësive. Në lidhje me njësitë që zbatonin SNK (SNRF)-të arritën në përfundimin, se cilësia e informacionit kontabël ishte më e lartë në periudhën pas aplikimit të SNK (SNRF)-ve. Ndërsa në një studim tjetër të nëntorit të vitit 2007 autorët panë se cilësia e informacionit kontabël që vinte si rezultat i zbatimit të SNK (SNRF)-ve ishte më e lartë se ajo nga zbatimi i GAAP-ve. Modeli u aplikua në 2212 njësi ekonomike të tjera nga 24 shtete të botës dhe të dhënat i përkisnin periudhës U krahasuan disa njësi ekonomike që aplikonin SNK (SNRF)-të në botë me njësitë ekonomike që aplikonin SNK (SNRF)-të në SHBA dhe njësitë ekonomike që aplikonin GAAP-të në SHBA. U pa që, njësitë ekonomike, të cilat aplikonin SNK (SNRF)-të në botë ndryshonin nga njësitë ekonomike që aplikonin SNK (SNRF)-të në SHBA, kjo për shkak të rregulloreve në fuqi dhe mjedisit gjyqësor. Së fundmi, u arrit në përfundimin, se njësitë ekonomike, të cilat operonin në SHBA kanë një cilësi më të lartë raportimi se njësitë ekonomike, që operonin në shtetet e tjera. Nga krahasimi njësive ekonomike që operonin me SNK (SNRF) dhe njësive ekonomike të SHBA para dhe pas SNK (SNRF)-ve, u pa, që aplikimi i SNK 32

33 (SNRF)-ve nuk sillte ndryshime të mëdha të cilësisë ndërmjet dy grupeve, pavarësisht se ndryshimet në përputhjen e vlerave uleshin pas aplikimit të SNK (SNRF)-ve nga njësitë, të cilat i aplikonin ato. Gjithashtu u pa, që cilësia e informacionit kontabël në njësitë që aplikonin GAAP-të ishte më e ulët, se tek ato, të cilat aplikonin SNK (SNRF)-të. Së fundmi, ky studim rekomandon që SEC mund të heqë pengesën e tregtimit të titujve në bursat e SHBA për njësitë ekonomike joamerikane, duke mos sakrifikuar cilësinë e informacionit kontabël të atyre që aplikojnë GAAP të SHBA. Sipas një studimi të kryer nga Beatty dhe të tjerë (2007) u pa efekti që ka informacioni konfidencial dhe monitorimi mbi rolin e cilësisë së informacionit kontabël në vendimarrjet për investime. Ata studiuan 2251 njësi ekonomike, që i morën të dhënat e tyre nga SDC (Të dhënat e letrave me vlerë të Korporatave), të cilat kishin blerë letra me vlerë borxhi të emetuara nga shteti ose nga institucione të tjera. Nga këto njësi, 886 njësi kishin blerë letra me vlerë të borxhit të emetuara nga shteti, 1836 njësi kishin blerë letra me vlerë të borxhit nga institucionet private dhe 471 të tjera kishin blerë letra me vlerë borxhi të përbashkët shtet privat. Nga vëzhgimi i këtyre njësive ekonomike ata panë se cilësia e informacionit kontabël ndikon mbi investimin në ato njësi, të cilat kanë marrë letra me vlerë të borxhit privat. Ata gjithashtu panë se kufizimet e investimeve jo vetëm që zvogëlojnë ndjeshmërinë e investimeve ndaj flukseve të mjeteve monetare, por gjithashtu zvogëlojnë ndikimin e cilësisë së informacionit kontabël mbi investimet me ndjeshmëri të lartë ndaj flukseve të mjeteve monetare. Gjithashtu ky studim zbulon që burimi i financimit ndikon mbi vendimarrjet e investimeve dhe tregon edhe rolin që kanë bankat në uljen e mosmarrëveshjeve. Një studim tjetër u krye nga Morais dhe Curto (2008). Ata aplikuan modelin Barth mbi 34 njësi ekonomike portugeze, të listuara në bursë, për të parë cilësinë e informacionit kontabël para dhe pas SNK (SNRF) -ve. Këto 34 njësi ekonomike u studiuan për veprimtarinë e tyre në periudhën 10-vjecare nga , ku ishte periudha para standardeve dhe ishte periudha pas standardeve. Ata arritën në përfundimin se njësitë ekonomike shfaqnin më pak manaxhim të fitimeve gjatë periudhës së adoptimit të SNK (SNRF)-ve se para saj, pra kjo tregonte përmirësim të cilësisë së fitimeve. Ata gjithashtu panë se përputhja e vlerësimeve në periudhën e pas adoptimit të SNK (SNRF)-ve ishte më e ulët. Kjo sipas tyre sqarohej edhe nga numri i vogël i observimeve të njësive ekonomike pas adoptimit të SNK (SNRF)-ve (72 observime për njësi me SNK (SNRF) dhe 212 për njësi që zbatonin SKK portugeze) ose ngaqë periudha pas SNK (SNRF)-ve është një periudhë e shkurtër apo tranzit. Nga një studim që kryen Paiva dhe Lourenço (2009) në njësitë ekonomike të listuara në bursa nga Anglia dhe Franca u arrit në përfundimin se raportimi financiar në Angli është më cilësor në njësitë e mëdha dhe në njësitë që kanë flukse monetare të mëdha, ndërsa në Francë për njësitë e mëdha dhe ato që janë të listuara në bursën e Bashkimit Evropian. Gjithsej u kryen 1147 observime për vitet në Francë dhe 1084 observime për të njëjtat vite në Angli. Për të vlerësuar cilësinë e informacionit kontabël ata fillimisht aplikuan modelin Dechow për të parë cilësinë e aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra. Për secilën njësi ekonomike ata llogaritën aktivet dhe detyrimet afatshkurtra dhe më pas i ndanë ato në elementët diskretë dhe jo diskretë. Të parët nuk kishin lidhje me performancën e njësisë ekonomike, por me manaxhimin e fitimeve, ndërsa të dytët 33

34 lidheshin direkt me performancën e njësisë ekonomike. Pra sa më të lartë elementët diskretë të aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra të njësisë ekonomike, aq më i lartë manaxhimi i fitimeve, aq më e ulët cilësia e informacionit kontabël dhe anasjelltas. Por nga literatura e mëparshme, ata panë se elementët diskretë të aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra ndikoheshin edhe nga faktorë të tjerë nga mjedisi i biznesit siç ishin: madhësia e njësisë ekonomike, leva financiare, rritja e të ardhurave, auditimi dhe faktorë të tjerë. Prandaj ata menduan që një konkluzion më të mirë do ta jepte modeli Barth, i cili i merrte parasysh këta faktorë. Pasi aplikuan këtë model ata arritën në përfundimin se cilësia e informacionit kontabël ishte më e lartë në njësitë e mëdha franceze dhe angleze dhe ato të listuara në bursë. Gjithashtu njësitë me një raport të lartë borxhi shfaqnin cilësi më të ulët të informacionit kontabël se të tjerat. Ndërsa auditimi nga 4 kompanitë e mëdha botërore nuk luante rol në rritjen e cilësisë së informacionit kontabël të njësive të këtyre 2 shteteve. Nga një studim i Hilary (2009) kemi që vlera e njësive ekonomike me cilësi të lartë të kontabilitetit është më e qëndrueshme se vlera e njësive ekonomike me cilësi të ulët të kontabilitetit. Ai e pa këtë duke studiuar lidhjen midis cilësisë së informacionit kontabël dhe treguesve të likuiditetit, kthimit dhe luhatshmërisë së çmimeve në një 10 ditësh të marrë nga viti , gjatë të cilave kishte pasur ngjarje kastastrofike në tregun e aksioneve. (rënie të mënjëhershme të çmimeve) Ai studioi lidhjen që ekzistonte ndërmjet cilësisë së informacionit kontabël dhe normës së kthimit të aksioneve. U arrit në përfundimin se njësitë ekonomike me cilësi të lartë të informacionit kontabël u shoqëruan me një normë kthimi më të qëndrueshme gjatë ditëve të ngjarjeve katastrofike. Për të matur cilësinë e informacionit kontabël ai përdori këta tregues: totalin e aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra gjatë vitit, fitimin neto, mjetet monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit, shpenzimet e amortizimit dhe aktivet mesatare totale gjatë vitit. Ky tregues tregon se si një sistem i kontabilitetit mat ndryshimet në pasurinë e njësisë ekonomike. Duhet të kemi parasysh që, ndryshimet në pasurinë e njësisë ekonomike nuk ndodhin gjithmonë në të njëjtën kohë me ndryshimet në mjetet monetare dhe manaxherët shpeshherë bëjnë gabime gjatë përllogaritjes së pasurisë. Prandaj lidhja ndërmjet vlerës së pasurisë së raportuar dhe reale është joperfekte. Kështu që edhe cilësia e lidhjes ndërmjet vlerave të pasurisë dhe gabimeve në ndërtimin e pasqyrave financiare ndryshon ndërmjet njësive ekonomike dhe kjo reflektohet edhe në cilësinë e informacionit kontabël. Edhe në lidhje me likuiditetin u vu re një lidhje e fortë ndërmjet likuiditetit dhe cilësisë së informacionit kontabël, por nuk ndodhi e njëjta gjë me luhatshmërinë e çmimeve. Cilësia e lartë ndikonte në ulje të luhatshmërisë së çmimeve. Dechow dhe të tjerë (2010) duke u nisur nga Pasqyra e Koncepteve të Kontabilitetit Financiar nr. 1 (SFAC 1) tek GAAP, e përshkruan cilësinë e kontabilitetit duke thënë se: fitimet me cilësi të lartë japin më shumë informacion për performancën e një njësie ekonomike që është në përputhje me një vendimarrje specifike, se sa vetë vendimarrësit e saj. Ata panë konceptet e cilësisë së fitimeve duke shqyrtuar më shumë se 300 punime në këtë fushë. Sipas Hribar dhe të tjerë (2010) jepet një mënyrë tjetër për matjen e cilësisë së informacionit kontabël, nëpërmjet tarifave të audituesve. Teoria ekonomike që shfrytëzuan ata thoshte se në një ekuilibër konkurrues tarifat e auditimit përfshijnë koston 34

35 e pritshme të cilësisë së ulët të fitimeve. Ata zbuluan që sa më e ulët të jetë cilësia e informacionit kontabël të një njësie ekonomike, aq më të larta do të jenë tarifat e auditimit për të. Ata e krahasuan këtë lidhje, me lidhjen ndërmjet numrit të policëve dhe normës së krimeve të kryera në ekonomi. Sipas Schiller dhe Vegt (2010) cilësia e informacionit kontabël lidhet me raportimin e ndërmjetëm 3 të njësisë ekonomike. Ata panë se raportimi i ndërmjetëm në shumicën e rasteve nuk e përmirëson cilësinë e informacionit kontabël, por përkundrazi në disa raste dhe e ul atë. Raportimi i ndërmjetëm ishte karakteristike për njësitë ekonomike të reja në bursën e Nju Jorkut nga viti Pra çdo raport vjetor i njësive ekonomike duhet të përfshinte brenda tij edhe raportimet 3-mujore të saj. Këta nuk ishin të sakta për shkak të kostove fikse direkte. Më pas raportet e kërkuara ishin 6 mujore. Për këtë autorët studiuan cilësinë e informacionit kontabël në raportet 6-mujore dhe një vjeçare për një njësi ekonomike që likuidohet pas një viti dhe për të është përgatitur një raport likuidimi. Ata e panë cilësinë e informacionit kontabël duke u ndalur në dy dimensione: besueshmërinë e tij dhe informacioni në kohë reale. Ata së pari morën informacion në lidhje me besueshmërinë e raporteve dhe më pas panë nëse raportet ishin përgatitur në kohë. Pasi të dyja këto ishin pozitive atëherë ata arritën në përfundimin se raportimi i përkohshëm është përmirësuar. Ndërsa në rastin kur njëri nga dimensionet nuk plotësohet atëherë raportimi i përkohshëm nuk jep të njëjtin rezultat për cilësinë e informacionit kontabël. Kjo vjen si rrjedhojë e ndërveprimit strategjik ndërmjet manaxherit të njësisë ekonomike dhe tregut të kapitalit. Nga një studim i kryer nga Jackson (2011) u vu re që një raportim financiar cilësor çon në një evidentim të saktë të çmimeve të produkteve në të ardhmen. Sipas tij cilësia e informacionit kontabël është specifike për çdo përdorues të pasqyrave financiare, sepse ata kanë qëllime të ndryshme kur i përdorin ato. Ai e konsideron cilësinë e informacionit kontabël si sinonim me cilësinë e fitimeve. Për të shqyrtuar cilësinë e informacionit kontabël ai mori parasysh 3 përafrime: (1) probabilitetin e gabimeve materiale të kontabilitetit (2) cilësinë e kontabilitetit rrjedhës dhe (3) fitimet e sheshuara. Duke përdorur cilësinë e kontabilitetit rrjedhës dhe fitimet e sheshuara rezultatet ishin në një lidhje të fortë me të dhënat e vitit dhe kontrollin e qeverisjes së korporatave do me thënë sa më të larta të parat aq më e lartë cilësia e raportimit financiar. Ndërsa e kundërta ndodhte me probabilitetin e gabimeve materiale, sa më i lartë ky aq më e ulët cilësia e raportimit financiar. Sipas Ma dhe Martin (2012) thuhet se cilësia e informacionit kontabël ndikon mbi kostot e kapitalit, kostot e borxhit, zgjedhjen ndërmjet borxhit publik apo privat dhe në huatë e ofuara nga sindikatat e huave. Ata vëzhguan koston e kredive tregtare të furnitorëve që rezultojnë nga një cilësi e ulët e informacionit kontabël të klientëve. Ata panë një lidhje negative ndërmjet cilësisë së informacionit kontabël të klientëve të mëdhenj me nivelin e parave të furnitorëve. Nga kjo u pa që cilësia e informacionit kontabël të klientëve ka një ndikim të madh mbi furnitorët. 3 Përkthimi nga anglishtja për Interim reporting 35

36 Në vitin 2015, Christensen dhe të tjerë e aplikuan modelin Barth në njësitë gjermane. Ata zgjodhën 310 njësi ekonomike, nga të cilat 177 nuk i adoptuan SNK (SNRF)-të deri në vitin 2005, kur ato u bënë të detyrueshme dhe 133 i adoptuan vullnetarisht SNK (SNRF)- të që nga viti Periudha e të dhënave përfshinte vitet Nga studimi u pa që manaxhimi i fitimeve u ul pas hyrjes së SNK (SNRF)-ve për njësitë që i kishin adoptuar vullnetarisht ato. Pra u rrit cilësia e informacionit kontabël. E kundërta ndodhi me njësitë që nuk i kishin adoptuar SNK (SNRF)-të deri në vitin Manaxhimi i fitimeve u rrit pas adoptimit, dmth cilësia e informacionit kontabël u ul. Sipas autorëve kjo gjë vinte si rezultat i tre faktorëve: Variablat ndryshojnë me kalimin e kohës, kështu që trendi i kohës përcakton edhe rezultatet. Cilësia e informacionit kontabël ka nevojë për kohë për t u shfaqur në pasqyrat financiare, gjë që nuk ishte e mundur ngaqë ata studiuan vetëm 2 vite pas adoptimit të SNK (SNRF)-ve. Mungesa e cilësisë së informacionit kontabël mund t u dedikohej edhe matjeve statistikore, të cilat në rastin e tyre ishin të pakta në numër. Pra si përfundim, ata thanë që jo gjithmonë adoptimi i SNK (SNRF)-ve çon në rritje të cilësisë së informacionit kontabël. Kjo varet nga shtysa që kanë hartuesit e pasqyrave financiare t i pranojnë standardet e reja, pavarësisht nëse ato janë të një cilësie të lartë apo jo. Yurt dhe Ergun (2015) bënë një studim mbi adoptimin e SNK (SNRF)-ve dhe cilësinë e kontabilitetit në Turqi. Për të parë këtë ata morën në studim 19 njësi ekonomike të listuara në Bursën e Stambollit. Ky studim përfshinte 133 observime, të shpërndara në periudhën Nga studimet empirike duke përdorur modelin Barth, u pa që cilësia e informacionit kontabël ishte e ulët, pavarësisht aplikimit të SNK (SNRF)-ve. Kjo vinte si rezultat i nivelit të lartë të detyrimeve që përdornin njësitë ekonomike për të financuar veprimtarinë e tyre. Por nga analiza gjatë viteve shihet që cilësia e informacionit kontabël gjatë viteve ka ardhur duke u përmirësuar pas hyrjes së SNK (SNRF)-ve. Nga studiuesit rekomandohet që të adaptohen SNK (SNRF)-të nga të gjitha njësitë ekonomike në mënyrë që të përmirësohet cilësia e informacionit kontabël dhe të shmanget efekti i dëmshëm që sjell asimetria e informacionit tek ekonomia në tërësi. Më poshtë në tabelën 1.1 jepen në mënyrë të përmbledhur të gjitha modelet e përdorura për matjen e cilësisë dhe përfundimet e tyre. Tabela 1.1. Klasifikimi i modeleve për vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël Modeli Autori Përshkrimi Përfundimet CIK sipas interesit të aksionerëve Stephen H. Penman (2003) CIK sipas interesit të aksionerëve dhe vlerësimit të drejtë të tyre. Lidh cilësinë e informacionit me cilësinë e fitimeve. CIK në njësive ekonomike të listuara dhe të Mark Lang dhe të tjerë (2003) CIK në lidhje me listimin në bursë të njësive ekonomike CIK lidhet me manaxhimin e fitimeve, njohjen në kohë të humbjeve dhe me përputhjen e çmimeve 36

37 palistuara në bursë të tregut për aksionet me vlerën kontabël Manaxhimi i ulët i fitimeve, njohja e shpejtë e humbjeve dhe përputhja e çmimit të tregut të aksioneve me vlerën kontabël tregonin cilësi më të lartë për njësitë e listuara se për ato të palistuara. CIK kostoja huave bankare dhe e Sreedhar Bharath dhe të tjerë (2004) U pa cilësia e informacionit kontabël në lidhje me koston e huave bankare. U vu re një lidhje negative ndërmjet CIK dhe kostove të huave bankare. CIK luante një rol të rëndësishëm në përpilimin e kontratave ndërmjet bankës dhe klientëve të saj. U vlerësuan elementët jonormalë të A/D afatshkurtra, A/D afatshkurtra aktuale dhe A/D afatshkurtra operative për të matur CIK. SNK (SNRF) dhe CIK Mary E. Barth dhe të tjerë (2006), (2007) Cilësia e informacionit kontabël matet nëpërmjet: manaxhimit të fitimeve, njohjes në kohë të humbjeve dhe përputhjeve të vlerësimeve kontabël. Ata evidentuan që njësitë ekonomike me cilësi më të lartë të informacionit kontabël shfaqnin manaxhim më të ulët të fitimeve, kohë më të shkurtër për njohjen e humbjes dhe përputhje më të lartë të vlerësimeve kontabël për fitimet dhe kapitalin. Përcaktuesit Soderstrom dhe Jep efektin e sistemeve Tregon që standardet e 37

38 e CIK Sun (2007) ligjore dhe politike mbi standardet e kontabilitetit, zhvillimin e tregjeve të kapitalit, strukturën e kapitalit, pronësinë dhe sistemin e taksave dhe më pas ndikimin e tyre mbi cilësinë e informacionit kontabël. kontabilitetit, sistemet ligjore dhe politike dhe stimujt e raportimit financiar ndikojnë mbi cilësinë e informacionit konntabël CIK për vendimarrjet në investime Anne Beatty dhe të tjerë (2007) Jep efektin që ka informacioni konfidencial dhe monitorimi mbi rolin e cilësisë së informacionit kontabël në vendimarrje Tregon që cilësia më e lartë e informacionit kontabël ul ndjeshmëritë ndaj mjeteve monetare të investimeve të njësive ekonomike në letra me vlerë të borxhit publik ose të bankave. Gjithashtu jep rëndësinë që ka burimi i financimit tek vendimarrjet e investimeve. CIK hyrjes SNK (SNRF) Portugali pas së në Ana I. Morais dhe Jose Dias Curto (2008) Jep lidhjen mes CIK dhe manaxhimit të fitimeve dhe përputhjes së vlerësimeve kontabël në Portugali pas hyrjes së SNK (SNRF)-ve U pa që ekzistonte një lidhje positive e drejtë ndërmjet CIK me cilësinë e fitimeve dhe përputhjes së vlerësimeve. Përcaktuesit e CIK Inna C. Paiva dhe Isabel C. Lourenço (2009) U panë përcaktuesit e CIK pas hyrjes së SNK (SNRF)- ve. U pa që CIK është më e lartë në njësitë e mëdha dhe në njësitë që kanë mjete të mëdha monetare. Gjithashtu u vu re që CIK është më e ulët në njësitë ekonomike që financohen me borxh CIK lidhje ngjarjet në me Gilles (2009) Hilary Zbuloi që vlera e njësive ekonomike me CIK të lartë është më e qëndrueshme se Ai pa lidhjen ndërmjet CIK dhe normës së kthimit të aksioneve, 38

39 katastrofike të tregut vlera e njësive me CIK të ulët në rastin e ngjarjeve katastrofike të tregut CIK me likuiditetin dhe CIK me ndryshueshmërinë e çmimeve. Sa më e lartë CIK një normë kthimi më e qëndrueshme, po ashtu edhe për likuiditetin dhe ndryshueshmërinë në çmime. CIK sipas tarifave të audituesve Paul Hribar dhe të tjerë (2010) Ata zbuluan lidhjen që ekziston ndërmjet cilësisë së informacionit kontabël dhe tarifave të audituesve U pa një lidhje negative ndërmjet CIK dhe tarifave të audituesve Raportimi i ndërmjetëm dhe CIK Ulf Schiller dhe Marcel de Vegt (2010) Ata zbuluan lidhjen që ekziston ndërmjet raportimit të ndërmjetëm dhe CIK. E panë këtë në 2 drejtime: besueshmërinë e raportimeve dhe informacioni në kohë reale. Kur edhe besueshmëria e raportimeve dhe raportet në kohë ishin positive atëherë thuhej që CIK ishte rritur. Ndërsa kur njëri nga dimensionet nuk ishte pozitiv atëherë rezultatet nuk ishin të njëjta. CIK me përcaktimin e çmimeve Andrew Jackson (2011) CIK matet nëpërmjet 3 përafrimeve: probabiliteti i gabimeve materiale të kontabilitetit, cilësisë së kontabilitetit rrjedhës dhe fitimeve të sheshuara U pa që CIK ndikohej pozitivisht nga cilësia e kontabilitetit rrjedhës dhe fitimet e sheshuara dhe negativisht nga probabiliteti i gabimeve mteriale të kontabilitetit. CIK dhe politikat e likuiditetit dhe financimit të njësive ekonomike Tao Ma dhe Xiumin Martin (2012) Ata zbuluan lidhjen që ka ndërmjet CIK të një njësie ekonomike dhe vendimarrjes së tij për të përdorur kreditë tregtare dhe efektin zinxhir tek mjetet monetare të furnitorit kur ky është një U pa që ndërmjet CIK dhe kostos së kredive tregtare ekzistonte një lidhje negative. Po të njëjtin efekt kishte edhe mbi mjetet monetare të furnitorit. 39

40 klient i madh i furnitorit CIK SNK (SNRF) dhe Christensen dhe të tjerë (2015) Ata shqyrtuan ndikimin e SNK (SNRF)-ve mbi CIK Kampioni i vogël prodhoi rezultate të ndryshme. Për këto rezultate ata u shprehën se jo gjithmonë aplikimi i SNK (SNRF)-ve çon në rritje të cilësisë së informacionit kontabël. kjo varet nga shtysa e hartuesve të PF-ve për t i pranuar ato. SNK (SNRF) dhe CIK Cetin Yurt dhe Ugur Ergun (2015) Ata shqyrtuan ndikimin e SNK (SNRF)-ve mbi CIK U pa që CIK është përmirësuar pas implementimit të SNK (SNRF)-ve. 1.8 Modeli Barth dhe variablat e tij Modeli Barth, Landsman dhe Lang i ka fillimet e tij në vitin 2006 (Barth, M. et al. 2006). Së pari ai u aplikua në disa njësi ekonomike nga shtete të ndryshme të botës. Ata krahasuan karakteristikat e vlerave kontabël për njësitë ekonomike të cilat aplikonin SNK (SNRF)-të me disa njësi të tjera të cilat aplikonin parimet përgjithësisht të pranuara të kontabilitetit (GAAP). U vu re që njësitë, të cilat kishin aplikuar SNK (SNRF)-të shfaqnin manaxhim më të ulët të fitimeve, njohje në kohë të humbjeve dhe përputhje të vlerësimeve kontabël më të lartë, se ato që nuk i aplikonin SNK (SNRF)-të. Si përfundim, u pa që njësitë të cilat aplikonin SNK (SNRF)-të shfaqnin cilësi më të lartë të informacionit kontabël se sa në kohën kur ato aplikonin GAAP-të. Gjithashtu u pa që cilësia e informacionit kontabël ishte më e lartë për njësitë ekonomike të cilat i aplikonin SNK (SNRF)-të me ata që aplikonin GAAP-të edhe në të njëjtën periudhë. U vu re gjithashtu, një evidencë e ulët përsa i përket thënies që aplikimi i SNK (SNRF)-ve ishte shoqëruar me një kosto të ulët të kapitalit për këto njësi. Duke u nisur nga studimet e mëparshme në këtë fushë, ata e vlerësuan manaxhimin e fitimeve duke u bazuar në variancën e ndryshimit të të ardhurës neto, raportin e variancës së ndryshimit të të ardhurës neto me variancën e ndryshimit të mjetet monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit, korrelacionin ndërmjet aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra me mjetet monetare nga veprimtaritë e shfrytëzimit dhe frekuencat e ndryshimeve pozitive në të ardhurën neto. Ata e interpretuan variancën e lartë të së ardhurës neto, raportin e lartë të variancës së ndryshimit të së ardhurës neto me ndryshimin në mjetet monetare nga aktivitetet e shfrytëzimit, korrelacionin e ulët negativ ndërmjet aktiveve dhe 40

41 detyrimeve afatshkurtra me mjetet monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit dhe frekuencën e ulët të ndryshimeve pozitive të së ardhurës neto si shprehje të manaxhimit të ulët të fitimeve. Ata gjithashtu interpretuan shpërndarjen e humbjeve në një kohë më të shkurtër si rritje të cilësisë së informacionit kontabël. Variabli i përdorur nga ata ishte frekuenca e lartë e humbjeve neto, pas vlerësimit të faktorëve të tjerë, që ndikonin mbi të. Ata e interpretuan një frekuencë të lartë të humbjes neto si njohje në kohë të humbjeve. Më pas, ata vlerësuan përputhjen e vlerësimeve të tregut me vlerat kontabël si rritje të cilësisë së informacionit kontabël. Variabli i përdorur për matjen e përputhjes së vlerësimeve ishte fuqia shpjeguese e të ardhurës dhe vlerës kontabël të kapitalit për çmimet, dhe normën e kthimit të aksioneve për fitimet. Ata e shpjeguan fuqinë e lartë sqaruese si shprehje të përputhjes së lartë të vlerësimeve. Së fundmi, ata siguruan të dhëna mbi lidhjen ndërmjet aplikimit të SNK (SNRF)-ve dhe kostos së kapitalit të njësive ekonomike. Hartuesit e standardeve e kanë parë uljen e kostos së kapitalit të njësive ekonomike si rezultat i parashikuar i aplikimit të SNK (SNRF)-ve. Kjo ishte thënë paraprakisht nga Bob Herz, kryetar i BSNK, i cili theksonte se adoptimi i SNK (SNRF)-ve do të ulte koston e kapitalit, të përgatitjes së pasqyrave financiare dhe të përdorimit të informacionit kontabël. Në ndryshim nga studimet e mëparshme të bëra në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël, ata e shtrinë studimin e tyre në 23 shtete të ndryshme, të cilat i adaptuan SNK (SNRF)-të gjatë viteve Duke qenë se studimet e mëparshme ishin fokusuar vetëm në një shtet, ata nuk kishin nevojë të studionin efektin e faktorëve specifikë që ndikonin në gjendjen e atij shteti. Kështu që, ata morën në studim një kampion më të gjerë dhe një grup variablash, të cilët i lejonin ata të shihnin në mënyrë më të përgjithshme, se si aplikimi i SNK (SNRF)-ve shoqërohej me një cilësi më të lartë të informacionit kontabël. Nga studimet e mëparshme të dy bashkëautorëve (2003) ishte parë se cilësia e informacionit kontabël ishte përmirësuar në të gjithë botën. Pra, ishte e mundur që përmirësimi i cilësisë t u dedikohej faktorëve të përgjithshëm ekonomikë në të gjithë botën. Për ta parë këtë, ata krahasuan ndryshimet në cilësinë e informacionit kontabël në periudhën para dhe pas adoptimit për njësitë me SNK (SNRF) me po të njëjtën periudhë për njësitë pa SNK (SNRF). Ata parashikuan që cilësia e informacionit kontabël u rrit më shumë për njësitë me SNK (SNRF) se për ata pa SNK (SNRF). Për të përzgjedhur kampionin u veprua në të njëjtën mënyrë me studimet e mëparshme, por duke i modifikuar në përputhje me modelin e tyre. Pra u përzgjodhën njësi ekonomike me SNK (SNRF) duke përcaktuar shtetin, industrinë dhe vitin e adoptimit të SNK (SNRF)-ve. Më pas u përzgjodhën njësitë ekonomike pa SNK (SNRF), vlera e tregut e kapitalit të të cilave në vitin e adoptimit ishte e përafërt me njësitë me SNK (SNRF). Kështu, u bë një çiftëzim i njësive me SNK (SNRF) me njësinë përkatëse pa 41

42 SNK (SNRF). Analiza u bë për të dhënat e njësive ekonomike në vitet e njëjta, në të cilat ata kishin të dhëna. Sikurse edhe në studimet e tjera, të cilat shpjegonin ndryshimet ndërmjet njësive ekonomike të listuara dhe njësive të tjera, u pa që adoptimi i SNK (SNRF)-ve nga këto njësi mund të mos ishte vullnetar por edhe i detyrueshëm nga karakteristikat që shfaqnin këto njësi. Prandaj në model u vendosën dy supozime shtesë; Së pari u përfshinë në model faktorë të cilët mund të ndikonin në marrjen e vendimit të firmës për të adoptuar SNK (SNRF)-të siç ishin: rritja e njësisë ekonomike dhe vlera e detyrimeve në fund të vitit. Së dyti ata supozuan që çdo njësi mund të vendoste vetë për adoptimin e SNK (SNRF), prandaj e krahasuan atë para dhe pas SNK (SNRF)-ve Manaxhimi i fitimeve Matësi i parë i manaxhimit të fitimeve ishte ΔEAN, e cila ishte raporti i ndryshimit të të ardhurës neto në vite me totalin e aktiveve. Një variancë e ulët e këtij treguesi do të cilësohej si sheshim i fitimeve. Megjithatë, e ardhura neto mund të ndikohet edhe nga faktorë të tjerë, të cilët kanë të bëjnë me nxitjen e njësisë ekonomike për të adoptuar SNK (SNRF), të cilët nuk lidhen me sheshimin e fitimeve. Edhe pse ky model nuk mori parasysh këto efekte, disa prej tyre nuk mund të hiqeshin totalisht. Kështu që, variabli i varur ΔEAN u dha si regression i variablave të mëposhtëm të pavarur: ΔEAN = α 0 + α 1 MADHËSIA it + α 2 RRITJA it + α 3 EMETIMI it + α 4 LEVA FINANCIARE it + α 5 ΔDETYRIMEit + α 6 QARKULLIMI I AKTIVEVE + α 7 MMASH it + α 8 AUD it + α 9 SHKËMBIME it + α 10 LISTIMI it + α 11 MBYLLJA it + Ԑ it (1) Ku: MADHËSIA është logaritmi natyror i vlerës së tregut në fund të vitit të kapitalit RRITJA është përqindja e ndryshimit të shitjeve EMETIMI është ndryshimi në përqindje i aksioneve të zakonshme LEVA FINANCIARE është raporti i ndryshimit në fund të vitit i detyrimeve me vlerën kontabël të kapitalit ΔDETYRIME është ndryshimi në përqindje i totalit të detyrimeve QARKULLIMI I AKTIVEVE është raporti i shitjeve me vlerën ne fund të vitit të totalit të aktiveve MMASH 4 është mjete monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit 4 Sipas përcaktimit të bërë nga SKK 2 i përmirësuar 42

43 AUD është një variabël dikotom, i cili merr vlerën 1 kur njësia ekonomike është audituar nga njëra nga 5 firmat e mëdha audituese siç janë: PwC, KPMG, Arthur Andersen, E&Y dhe D&T dhe 0 në rastet e tjera SHKËMBIME është numri i shkëmbimeve të një njësie të listuar LISTIMI është një variabël tregues, i cili merr vlerën 1 nqs firma është listuar në njërën nga bursat e SHBA dhe Worldscope tregon që shkëmbimi në bursën e SHBA nuk është shkëmbimi i parë për njësinë ekonomike MBYLLJA është përqindja e aksioneve që njësia ekonomike ka raportuar në Worldscope Ekuacioni (1) përfshinte efektet e industrisë dhe të shtetit, sikurse edhe ekuacionet e mëposhtme (2) dhe (8). Ata e vlerësuan ekuacionin (1) duke i vendosur të gjitha të dhënat në të njëjtën periudhë, para apo pas adoptimit të SNK (SNRF)-ve. Për këtë vlerësim, varianca e ΔEAN është varianca cross sectional përkatëse e njësive me SNK (SNRF) dhe pa SNK (SNRF) në periudhën pas adoptimit të SNK (SNRF)-ve. Për të bërë krahasimin e firmave me SNK (SNRF) ata i vendosën të gjithë të dhënat e viteve para dhe pas adoptimit. Për këtë krahasim varianca e ΔEAN është varianca cross sectional e mbetjeve për njësitë me SNK (SNRF) para dhe pas adoptimit. Më pas ata i testuan ndryshimet në këto varianca duke përdorur F-test. Ata krahasuan ndyshimin në variancën e ΔEAN në periudhat para dhe pas adoptimit për të gjitha njësitë ekonomike me dhe pa SNK (SNRF), me ndryshimin e vlerësimeve të matura për njësitë me dhe pa SNK (SNRF). Matësi i dytë për manaxhimin e fitimeve ishte raporti ndërmjet variancës së ΔEAN me variancën e ΔMMASH. Njësitë të cilat shfaqnin paqëndrueshmëri të ΔMMASH kishin paqëndrueshmëri edhe të ΔEAN dhe matja e dytë e tyre u bë për ta vënë në dukje këtë fakt. Në qoftë së njësitë kishin përdorur aktivet dhe detyrimet afatshkurtra për manaxhimin e fitimeve varianca e ΔEAN ishte më e ulët se varianca e ΔMMASH. Sikurse edhe ΔEAN edhe ΔMMASH mund të ndikohej nga faktorë të tjerë që lidheshin me nxitjen e njësive ekonomike për të adoptuar SNK (SNRF). Prandaj u ra dakord që të bëhej një vlerësim i një ekuacioni të ngjashëm për variablin e varur ΔMMASH: ΔMMASH = α 0 + α 1 MADHËSIA it + α 2 RRITJA it + α 3 EMETIMI it + α 4 LEVA FINANCIARE it + α 5 ΔDETYRIME it + α 6 QARKULLIMI I AKTIVEVE + α 7 MMASH it + α 8 AUD it + α 9 SHKËMBIME it + α 10 LISTIMI it + α 11 MBYLLJA it + Ԑ it (2) Sikurse edhe tek ekuacioni (1) ne i vendosëm të dhënat sipas periudhave për të bërë krahasimin. Varianca e ΔMMASH është varianca cross sectional e mbetjeve të ekuacionit (2), ku përbërja e grupit varej nga krahasimi që ata bënë. Matësi i tyre i dytë ishte raporti i variancës së ΔEAN me variancën e ΔMMASH. Matësi i tretë i manaxhimit të fitimeve ishte i bazuar në korrelacionin Spearman ndërmjet aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra me mjetet monetare nga aktivitetet e shfrytëzimit. Duke u nisur nga dy matjet e bëra tek ekuacionet (1) dhe (2) dhe nga faktorët e tjerë që 43

44 ndikonin tek manaxhimi i fitimeve ata panë korrelacionin e mbetjeve në ekuacionet (3) dhe (4) për MMASH dhe ADRR në veçanti dhe jo korrelacionin ndërmjet MMASH dhe ADRR së bashku. I njëjti regression, si në fillim u bë edhe në lidhje me këto variabla të varur, MMASH dhe ADRR, duke përjashtuar MMASH: MMASH it = α 0 + α 1 MADHËSIA it + α 2 RRITJA it + α 3 EMETIMI it + α 4 LEVA FINANCIARE it + α 5 ΔDETYRIME it + α 6 QARKULLIMI I AKTIVEVE + α 7 AUD it + α 8 SHKËMBIME it + α 9 LISTIMI it + α 10 MBYLLJA it + Ԑ it (3) ADRR it = α 0 + α 1 MADHËSIA it + α 2 RRITJA it + α 3 EMETIMI it + α 4 LEVA FINANCIARE it + α 5 ΔDETYRIME it + α 6 QARKULLIMI I AKTIVEVE + α 7 AUD it + α 8 SHKËMBIME it + α 9 LISTIMI it + α 10 MBYLLJA it + Ԑ it (4) Ku: ADRR = (EAN MMASH) / Totalin e Aktiveve Më pas matësi i tyre i manaxhimit drejt pozitivitetit të fitimeve, ishte hyrja e koeficientit të raportit ndërmjet të ardhurës neto me totalin e aktiveve, SPOS, në ekuacionet (5) dhe (6). Në momentin kur u krahasuan njësitë me dhe pa SNK (SNRF) në periudhën e pas adoptimit të standardeve u morën të dhënat e kësaj periudhe. SNK (SNRF)(0,1) it = α 0 + α 1 SPOS it + α 2 MADHËSIA it + α 3 RRITJA it + α 4 EMETIMI it + α 5 LEVA FINANCIARE it + α 6 ΔDETYRIME it + α 7 QARKULLIMI I AKTIVEVE + α 8 MMASH it + α 9 AUD it + α 10 SHKËMBIME it + α 11 LISTIMI it + α 12 MBYLLJA it + Ԑ it (5) Ku: SNK (SNRF)(0,1) është një variabël dikotom që merr vlera 1 për njësitë me SNK (SNRF) dhe 0 për njësitë pa SNK (SNRF) dhe SPOS është një variabël tregues që merr vlera 1 nqs ky raport është ndërmjet 0 dhe 0.01 përndryshe është 0. Koefiçenti negativ para SPOS tregon që njësitë ekonomike pa SNK (SNRF) i manaxhojnë fitimet më shpesh se njësitë me SNK (SNRF). Ata e përdorën koeficientin para SPOS për të krahasuar njësitë ekonomike me apo pa SNK (SNRF) me njëra tjetrën dhe jo ndërmjet tyre, sepse kombinimi i tyre do të shoqërohej edhe me faktorë të tjerë ekonomikë. Për të krahasuar njësitë ekonomike me SNK (SNRF) para dhe pas adoptimit të SNK (SNRF)-ve, ata vlerësuan ekuacionin (6) për të njëjtat vite: POST(0,1) it = α 0 + α 1 SPOS it + α 2 MADHËSIA it + α 3 RRITJA it + α 4 EMETIMI it + α 5 LEVA FINANCIARE it + α 6 ΔDETYRIME it + α 7 QARKULLIMI I AKTIVEVE + α 8 MMASH it + α 9 AUD it + α 10 SHKËMBIME it + α 11 LISTIMI it + α 12 MBYLLJA it + Ԑ it (6) Ku: 44

45 POST (0,1) është një variabël tregues që merr vlerën 1 për të dhënat e periudhës së pas adoptimit të SNK (SNRF) dhe 0 para adoptimit të SNK (SNRF). Një koefiçent negativ para SPOS tregon që njësitë me SNK (SNRF) i manaxhojnë fitimet më shumë në periudhën para adoptimit se pas adoptimit Njohja në kohë e humbjeve Ata matën njohjen në kohë të humbjeve si koefiçenti para përqindjes së humbjes neto, LNEG, në ekuacionet (7) dhe (8). Për të gjetur këtë koefiçent ata vlerësuan ekuacionin e mëposhtëm me të dhënat e njësive ekonomike para dhe pas adoptimit të SNK (SNRF): SNK (SNRF)(0,1) it = α 0 + α 1 LNEG it + α 2 MADHËSIA it + α 3 RRITJA it + α 4 EMETIMI it + α 5 LEVA FINANCIARE it + α 6 ΔDETYRIME it + α 7 QARKULLIMI I AKTIVEVE + α 8 MMASH it + α 9 AUD it + α 10 SHKËMBIME it + α 11 LISTIMI it + α 12 MBYLLJA it + Ԑ it (7) Ku: LNEG është një variabël dikotom që është i barabartë me 1 për rastet ku raporti EAN/Totalin e aktiveve është më i vogël se -0.2, përndryshe është 0. Një koefiçent pozitiv para LNEG tregon se njësitë ekonomike me SNK (SNRF) njohin humbjet më shpejt se njësitë pa SNK (SNRF). Pra siç u tha më lart ekuacioni (7) u përdor për të krahasuar njësitë me SNK (SNRF) dhe ata pa SNK (SNRF). Ndërsa ekuacioni (8) u përdor për krahasimin e njësive me SNK (SNRF) para dhe pas adoptimit. POST(0,1) it = α 0 + α 1 LNEG it + α 2 MADHËSIA it + α 3 RRITJA it + α 4 EMETIMI it + α 5 LEVA FINANCIARE it + α 6 ΔDETYRIME it + α 7 QARKULLIMI I AKTIVEVE + α 8 MMASH it + α 9 AUD it + α 10 SHKËMBIME it + α 11 LISTIMI it + α 12 MBYLLJA it + Ԑ it (8) Një koefiçent pozitiv para LNEG tregonte që njësitë ekonomike me SNK (SNRF) i njohin humbjet më shpejt pas adoptimit të standardeve se para adoptimit të tyre. Për SPOS dhe LNEG ata testuan për diferenca ndërmjet koefiçentëve para SPOS dhe LNEG për njësitë ekonomike me dhe pa SNK (SNRF) duke u mbështetur tek ekuacionet (6) dhe (8) duke parë të gjitha të dhënat për të gjitha periudhat Përputhja e vlerësimeve Matësin e parë të përputhjes së vlerësimeve ata e bazuan në fuqinë shpjeguese të regresionit të çmimit të aksioneve me vlerën kontabël të kapitalit. Për të hequr efektin e industrisë dhe shtetit mbi matësin e përputhjes së vlerësimeve ata fillimisht bënë regresionin e çmimit të aksioneve, Ç *, me efektin fiks të industrisë dhe shtetit. Më pas hoqën mbetjet nga ky regression për vlerën kontabël të aksioneve VKA dhe për të ardhurën neto për aksion, EANPA, më vete për njësitë me dhe pa SNK (SNRF) në periudhën para dhe pas adoptimit të SNK (SNRF)-ve. Pra ata vlerësuan katër regresione. Duke u bazuar në studimet e mëparshme për të dhënë një vlerë sa më të saktë ata matën 45

46 çmimin e aksioneve 6 muaj pas mbylljes së periudhës kontabël. Matësi i parë i përputhjes së vlerësimeve i shqyrtuar nga ata ishte R 2 i rregulluar i ekuacionit (9): Ç * it = β 0 + β 1 VKA it + β 2 EANPA it + Ԑ it (9) Ata testuan domethënien e R 2 në të gjitha testet e përputhjes së vlerësimeve të bazuara në testin Cramer. Matësi i dytë dhe i tretë i tyre i përputhjes së vlerësimeve bazohej në fuqinë shpjeguese të regresioneve të të ardhurës neto për aksion me normën vjetore të kthimit për aksion. Duke u nisur nga studimet e Ball, Kothari dhe Rubin (2000) që thonin se cilësia e informacionit kontabël do të ndikojë në dhënien e informacioneve negative për njësinë ekonomike se sa në informacione pozitive ata ndërtuan dy regresione të kundërta me variablin e varur të fitimit. Njëri prej tyre ishte për lajmet pozitive ndërsa tjetri për lajmet negative. Sikurse edhe në rastin e matësit të parë që u hoqën efektet e shtetit dhe të industrisë, e njëjta gjë u ndoq edhe për rastin e dytë. Ata më parë hoqën efektet nga e ardhura neto për aksion EAN/Ç * dhe më pas bënë regresionin me kthimin vjetor të aksioneve, KTHIMI, duke e marrë atë 9 muaj para mbylljes së periudhës kontabël dhe 3 muaj pas mbylljes së saj. Matësi i dytë dhe i tretë i përputhjes së vlerësimeve ishte vlerësimi i R 2 nga ekuacioni (10) i vlerësuar për lajmet e mira dhe të këqija. [EAN/Ç] * it = β 0 + β 1 KTHIMI it + Ԑ it (10) Sikurse edhe tek ekuacioni (9) edhe (10) u vlerësua më vete për njësitë ekonomike me SNK (SNRF) dhe pa SNK (SNRF) për periudhat para dhe pas adoptimit Vlerësimi i kostos së parashikuar të kapitalit Para se të jepnin një model për matjen e kostos së parashikuar të kapitalit ata shqyrtuan literaturën në lidhje me metodat e vlerësimit të kostos së kapitalit. Nga shqyrtimi i literaturës ata parashikuan që me aplikimin e SNK (SNRF)-ve kostoja e kapitalit do të ulej. Për matjen e kostos së kapitalit ata u bazuan në modelin e Fama dhe French (1993), modeli 3-faktorësh. Ai model e shprehte normën e kthimit të kapitalit duke u bazuar tek norma e kthimit pa risk R i R f, si funksion linear i shtesës së kthimit të portofolit, R M R f dhe kthimin më të lartë të tregut dhe kthimin më të ulët të tij. Proçedura e tyre për vlerësimin e matjes së normës së parashikuar të kostos së kapitalit ka dy hapa. Në fillim, ata matën ndjeshmërinë e kthimit të secilës njësi ekonomike me secilin nga 3 faktorët e modelit Fama dhe French, duke vlerësuar për secilën njësi regresionin mujor të mëposhtëm: RET i,m R f,m = α i + β RMRF,i (R M,m R f,m ) + β HML,i (HML m ) + β SMB,i (SMB m ) + Ԑ i,m (11) Ku: RET i,m R f,m është norma e kthimit mujore për aksionet pa normën pa risk 46

47 β RMRF,i ; β HML,i dhe β SMB,i janë faktorët e koeficientëve Ata e vlerësuan ekuacionin (11) duke përdorur 60 normat mujore të kthimit, në qoftë se ishin të vlefshme para fillimit të vitit t të njësisë ekonomike i. për vitin fiscal t, ne vendosëm β mujore të barabarta me koeficientët βˆrmrf,i,t, βˆhml,i,t dhe βˆsmb,i,t. Së dyti, ata vlerësuan faktorin e normës vjetore të kthimit duke llogaritur faktorin mesatar mujor të normës së kthimit gjatë 60 muajve para muajit m dhe më pas kombinuan mesataren mujore të normave të kthimit gjatë 12 muajve para vitit fiskal i. Më pas ata përfituan normën e pritshme të kostos së kapitalit, ECC, për njësinë ekonomike i dhe vitin t (duke u bazuar në të dhënat e vlefshme në fillim të vitit t), duke shumëzuar faktorin e pritshëm të kthimeve me normat e vlerësuara të këtyre faktorëve: ECC it = R f.t + βˆrmrf,i,t R M - R f ] t + βˆhml,i,t M ] t + βˆsmb,i,t M ] T (12) Ku: R f.t është norma e pritshme e kthimit pa risk për vitin t+1 dhe R M - R f ] t ; HM ] t dhe SMB] T janë faktorët vjetor të pritshëm të kthimit për vitin fiskal t+1. Si përfundim mund të themi se studiuesit e ndryshëm në kohë të ndryshme kanë aplikuar modele të ndryshme matjeje të cilësisë së informacionit kontabël. Në këtë punim është zgjedhur të aplikohet modeli Barth për matjen e cilësisë së informacionit kontabël, prandaj një pjesë të veçantë të këtij kapitulli e zë sqarimi i këtij modeli. Është zgjedhur ky model sepse variablat e tij janë pjesë e pasqyrave financiare të njësive ekonomike shqiptare. Është një model që vlerëson manaxhimin e fitimeve në pasqyrat financiare duke marrë parasysh të ardhurën neto dhe aktivet dhe detyrimet afatshkurtra, tre mjetet më të përdorshme në manaxhimin e tij. (Yurt, C., Ergun, U., 2015) Është një model që është përdorur edhe në vendet e Ballkanit siç është: Turqia. Ndërsa përsa i përket modeleve të tjera janë më të vështira të vlerësohen, sepse marrin në shqyrtim variabla që në mjedisin ekonomik shqiptar nuk mund të vlerësohen sikurse janë: tarifat e auditimit, raportimet e ndërmjetme të njësive ekonomike, ngjarjet e katastrofike të bursave, kostot e huave të cilat mbeten informacione konfidenciale të bankave etj. 47

48 KAPITULLI II KRAHASIMI I SHTETEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË LIDHJE ME APLIKIMIN E SNRF DHE CILËSINË E INFORMACIONIT KONTABËL Meqë Shqipëria bën pjesë në vendet e Ballkanit Perëndimor, që aderojnë për të hyrë në Bashkimin Evropian e pamë të domosdoshme futjen e një kapitulli mbi krahasimin e Shqipërisë me këto vende në lidhje me raportimin financiar. Gjatë këtij kapitulli janë studiuar punime të ndryshme të studiuesve në lidhje me evoluimin e kontabilitetit në këto vende. Gjithashtu kemi parë edhe ligjin mbi kontabilitetin në secilin prej vendeve dhe jam munduar të jap një panoramë të plotë të situatës së secilit prej tyre. Një ndihmë të madhe në këtë trajtim më kanë dhënë edhe studimet e Bankës Botërore në lidhje me ecurinë e kontabilitetit dhe cilësinë e raportimit financiar. Së fundmi jemi munduar të japim në mënyrë të përmbledhur edhe dallimet dhe ngjashmëritë që ekzistojnë në legjislacionin e këtyre vendeve për mbajtjen e kontabilitetit, autoritetet përgjegjëse që merren me aplikimin e SNK (SNRF)-ve tek secili prej tyre dhe faktorët që ndikojnë mbi cilësinë e informacionit kontabël. 2.1 SNRF në vendet e Ballkanit Perëndimor Sipas David Lipton (FMN, 2015), manaxher i Fondit Monetar Ndërkombëtar, thuhet që, vendet e Ballkanit Perëndimor, kalimin nga socializmi në kapitalizëm e patën më të vështirë se vendet e tjera të Evropës. Kjo vinte si shkak i luftërave të vazhdueshme të zhvilluara ndërmjet këtyre vendeve. Por me mbarimin e luftërave ndërmjet tyre dhe rikthimin e paqes, këto vende jo vetëm që u rindërtuan, por ndërtuan edhe institucionet e nevojshme për të mbështetur ekonominë e tregut. Sot mbas 20 vitesh mund të thuhet që jo vetëm ka pasur ndryshime, por ka pasur edhe rritje të standardit të jetesës dhe të të ardhurave. Po sipas tij, kjo ndoshta vjen edhe ngaqë këto vende aspirojnë për një vend në Bashkimin Evropian dhe prandaj edhe rruga e tyre ka marrë drejtimin e duhur. Shumica e tyre zbatojnë SNRF pavarësisht nga kufizimi ose jo në zbatim. Meqë ne kemi pothuajse të njëjtat hapa me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor, menduam të shohim se si është zhvilluar kontabiliteti dhe raportimi financiar në këto vende në mënyrë që të bëjmë një krahasim ndërmjet tyre. 48

49 2.2 Zhvillimet e kontabilitetit në Shqipëri Në vendin tonë kontabiliteti ka traditë të hershme. Fillimet e tij shihen që në kohën e Perandorisë Osmane (Dhimarko, Th., 2007), e cila lëshonte udhëzime për mbajtjen e tij. Këto udhëzime vinin edhe në Shqipëri si pjesë e territoreve që administroheshin prej saj. Në vitin 1912 u shpall pavarësia e Shqipërisë dhe bashkë me të nevojiteshin edhe krijimi i ligjeve për shtetin e ri të sapokrijuar. Që në këtë kohë kemi hapat e para të kontabilitetit, ku ai fillimisht mbahej sipas metodave turke, me defter të rregjistrimit të dyfishtë. Kjo sepse shumica e administratës së qeverisë së re vinte nga administrata turke. Në vitin 1924, me nismën e qeverisë së Fan Nolit u hap shkolla e parë e kontabilitetit dhe tregtisë në Vlorë, që u quajt Shkolla Tregtare e Vlorës. Kjo shkollë ishte me drejtim evropian dhe perëndimor. Më pas në vitin 1929 u hartua Ligji i Kontabilitetit nga Mbretëria e Zogut. Në këtë kohë ekzistonin edhe ekspertizat kontabël. Që nga ajo kohë e prapa kontabiliteti pati një zhvillim të vrullshëm. Sipas Binaj dhe Kalemi (2012) zhvillimin e kontabilitetit në 100 vite pavarësi e ndajmë në 3 periudha: 1. Periudha e parë Në strukturën e shtetit të ri modern të krijuar në Shqipëri ishte e nevojshme edhe ekzistenca e një strukture të financës dhe kontabilitetit që të merrej me mbledhjen e taksave dhe më vonë administrimin e tyre. Kjo ishte një periudhë e vështirë për shtetin shqiptar ngaqë edhe fondet ishin të kufizuara, megjithatë ia dolën t i manaxhonin me kujdes. Në fillim, sikurse e thamë edhe më lart vihet re ekzistenca e defterit që mbahej sipas metodës së rrëgjistrimit të dyfishtë, që Turqia e kishte adaptuar nga specialistët francezë që nga shekulli XVIII. Në vitin 1924 u hap Shkolla Tregtare e Vlorës, e cila do të përgatiste e para kontabilistët shqiptarë, të cilët do të mbanin peshën e kontabilitetit në kohën e mëvoshme të Mbretërisë dhe të Diktaturës. Ndërsa në vitin 1929 do të hartohej ligji i parë shqiptar i kontabilitetit, i cili përfshinte parimet dhe rregullat për mbajtjen e kontabilitetit të asaj kohe. Ky ligj ishte i përparuar për kohën dhe bëri që raportimi financiar të ngrihej në nivele të larta. Ai solli një rregullshmëri të mbajtjes së kontabilitetit, sa edhe sot gjen raportime të asaj kohe të ruajtura me kujdes në arkivat e shtetit. Bie në sy, që të gjitha dokumentet dhe bilancet janë të pasqyruara me një shkrim të qartë dhe të pastër. 2. Periudha e dytë Në këtë periudhë u bë centralizimi i ekonomisë që kërkonte një ligj dhe plan për kontabilitetin e centralizuar. Për këtë në vitin 1947 doli Plani i parë Kontabël nga Ministria e Financave, i cili mbështetej në eksperiencën ruse. Më pas në vitin 1965, u bënë përpjekje për ta rregulluar planin për t ia hequr influencën ruse dhe u vendos Plani Unik Kontabël dhe në vitin 1979, u bënë ndryshime të tjera për të centralizuar më tej administrimin e ekonomisë dhe informacionin kontabël. Deri në vitet 50 në vendin tonë funksiononte kontabiliteti me dy nivele: kontabilitet i përgjithshëm dhe kontabilitet i brendshëm. Më vonë ato u njësuan në kontabilitetin e integruar sipas përvojës ruse dhe botërore. Ky i fundit pasqyronte në mënyrë të plotë, të pandërprerë dhe të dokumentuar në çdo hap veprimet ekonomike. Dokumentacioni bazë miratohej nga Ministria e Financave. Gjatë kësaj periudhe mori hov arsimimi i brezave të rinj. U shtri 49

50 arsimi i mesëm pothuajse në të gjitha qytetet. Në vitin 1954 u themelua Instituti Ekonomik dhe më pas në vitin 1957 ky institut iu atashua Universitetit të Tiranës si Fakultet i Ekonomisë. Në vitin 1973 në Fakultetin e Ekonomisë Agrare, pranë Institutit Bujqësor të Kamzës u atashua edhe dega e Financës dhe Kontabilitetit për Bujqësinë. Më vonë këto dy Fakultete shtrinë Filialet e tyre në të gjithë Shqipërinë. Në këto universitete u edukuan shumë kontabilistë, të cilët kanë dhënë dhe japin kontributin e tyre edhe gjatë këtyre viteve të ekonomisë së decentralizuar. Vlen të përmendim këtu edhe pedagogët e shquar me prejardhje nga shkolla italiane siç janë: Lefter Kriqi, Xhemil Çela, Njazi Boçari, Malo Frashëri, Laze Ajazi, Pandeli Gjika dhe shumë të tjerë. Ndërsa një ndër më të talentuarit e fushës së financës dhe kontabilitetit mbetet Aristotel Pano, i cili e ktheu kontabilitetin në një disiplinë shkencore rigoroze dhe krijoi tiparet e shkollës shqiptare të analizës, duke e ngritur atë në nivelet më të larta bashkëkohore të perëndimit 3. Periudha e tretë 1992 e në vazhdim. Përsa i përket historisë së zhvillimit të kontabilitetit mund të themi që Shqipëria bën pjesë në ato vende që u futën vonë në ekonominë e tregut. Për rrjedhojë, edhe metodat e kontabilitetit, të cilat ajo ka përdorur, i janë përshtatur kushteve sociale dhe ekonomike nëpër të cilat ka kaluar. Mund të thuhet që reforma kontabël në Shqipëri pas vitit 92 ka kaluar në dy etapa kryesore: (Bollano, J., 2010) I. Faza e parë përfshin periudhën Ajo fillon me daljen e ligjit nr Për kontabilitetin që hyri në fuqi në janar të vitit Ky ligj përcaktoi format kryesore të mbajtjes së kontabilitetit, të vlerësimit të elementëve të llogarive vjetore dhe të formës së ndërtimit të tyre. Ai u plotësua me Planin Kontabël të Përgjithshëm, i cili zbërthente rregullat kryesore të kontabilitetit dhe përcaktonte planin e llogarive që do të shërbente për të gjitha shoqëritë, me përjashtim të sektorit publik dhe atij bankar. Gjatë kësaj faze u punua edhe me ligjin për shoqëritë tregtare i cili përcaktonte edhe rregullat e publikimit të llogarive vjetore dhe aspekte të auditimit të tyre. Më pas u përgatitën edhe manuale të kontabilitetit për sektorin bankar, sektorin publik dhe KESH-in etj. Në këtë kohë filloi edhe rregullimi i profesioneve të pavarura. Kështu në vitin 1998 me vendim qeverie filloi liçensimi i Kontabilistëve të Miratuar dhe i Ekspertëve kontabël të autorizuar. II. Faza e dytë përfshin vitin 2004 e në vijim. Në këtë periudhë del ligji i ri me nr Për kontabilitetin dhe pasqyrat financiare i cili u miratua nga parlamenti në Prill të vitit 2004 dhe hyri në fuqi në janar të vitit Ai është një ligj që i hapi rrugën zhvillimit të kontabilitetit nëpërmjet standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare. Në vitin 2006 u publikuan Standardet Kombëtare të Kontabilitetit që janë futur për zbatim në janar të vitit Ndërsa nga 1 janari 2015 janë futur në zbatim standardet kombëtare të përmirësuara të kontabilitetit. Ata janë përmirësuar për t ju përshtatur zhvillimeve ekonomike të Shqipërisë dhe janë në përputhje me SNRF për NVM. Aktualisht në vendin tonë struktura e raportimit financiar është e organizuar në 3 nivele: Në nivelin e parë përfshihen njësitë ekonomike që zbatojnë SNRF-të. Këtu bëjnë pjesë: 50

51 a) Njësi ekonomike të listuara dhe me interes publik siç janë: bankat e nivelit të dytë, shoqëritë e sigurimeve dhe risigurimeve, fondet e letrave me vlerë edhe kur ato nuk janë të listuara në një bursë zyrtare letrash me vlerë dhe b) Njësitë e tjera ekonomike të mëdha, të palistuara kur ato kanë realizuar dy vitet e fundit njëkohësisht këto dy kritere: të ardhurat vjetore mbi 1,250,000,000 lekë; numrin mesatar vjetor të punonjësve mbi 100 persona. Në nivelin e dytë përfshihen njësitë ekonomike të vogla dhe të mesme që zbatojnë 14 SKK. Sipas ligjit nr Për ndërrmarrjet e vogla dhe të mesme datë njësi të vogla konsiderohen ato që kanë numër punonjësish më të vogël se 50 dhe një xhiro vjetore apo bilanc total vjetor me pak se 50 milion lekë. Ndërsa njësi të mesme konsiderohen ato njësi që kanë punonjës dhe një xhiro vjetore apo bilanc total vjetor milionë lekë. Në nivelin e tretë janë mikronjësitë të cilat bëjnë raportimin mbi bazën e SKK 15. Sipas SKK 15 dhe ligjit nr Për ndërrmarrjet e vogla dhe të mesme, mikronjësi quhet një njësi ekonomike ku punësohen më pak se 10 persona dhe që ka një shifër afarizmi dhe/ose bilanc total vjetor jo më të madh se 10 milionë lekë. Nga ndarja e mësipërme mund të themi që për nivelin e parë të njësive ekonomike, KKK i ka përkthyer SNRF dhe i ka përditësuar çdo ditë me ndryshimet e reja dhe aktualisht kemi në përdorim 29 SNK (SNRF) dhe 13 SNRF. Ndërsa për nivelin e dytë dhe të tretë në janar të vitit 2015 ka vënë në zbatim SKK-të e përmirësuara. 15 SKK të kontabilitetit të përmirësuara janë: SKK 1 Kuadri i përgjithshëm për përgatitjen e pasqyrave financiare SKK 2 Paraqitja e Pasqyrave Financiare SKK 3 Instrumentet Financiare SKK 4 Inventarët SKK 5 Aktivet Afatgjata Materiale dhe Aktivet Afatgjata Jomateriale SKK 6 Provizionet, Detyrimet dhe Aktivet e Kushtëzuara SKK 7 Kontabilizimi i qirave SKK 8 Të ardhurat SKK 9 Kombinimet e bizneseve dhe Konsolidimi SKK 10 Grantet dhe forma të tjera të Ndihmës SKK 11 Tatimi mbi Fitimin SKK 12 Efekti i ndryshimeve të kurseve të këmbimit SKK 13 Aktivet Biologjike dhe marrëveshjet konçesionare SKK 14 Trajtimi kontabël i Investimeve në Pjesëmarrje dhe Sipërmarrje të Përbashkëta SKK 15 Mbi parimet e kontabilitetit dhe raportimit financiar nga mikronjesite ekonomike 51

52 Aktualisht KKK ka përfunduar punën për një standard të veçantë për OJF, SKK 16, i cili është miratuar nga MF dhe ka hyrë në zbatim më 1 Janar Sipas ligjit 7638 Për shoqëritë tregtare kemi këto forma juridike të organizimit të bizneseve: (1)Shoqëritë kolektive; (2)Shoqëritë komandite; (3)Shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar dhe (4)Shoqëritë anonime. Përsa i përket rregullave të kontabilitetit janë të mësipërmet. Por, po ky ligj përcakton edhe shoqëritë që duhet t i nënshtrohen auditimit vjetor. Rregullat jepen në tabelën e mëposhtme: Tabela 2.1: Auditimi sipas formave juridike të organizimit të njësive Tipi i njësisë Kërkesat e detyrueshme të auditimit SHPK Duhet të caktojnë një auditues nëse kapërcejnë 2 nga kriteret e mëposhtme: Aktivet e bilancit në 6 milion lekë (48618 ) Shitjet vjetore prej 12 milion lekë (97236 ) Mesatarisht 10 punonjës SHA të listuara Duhet të caktojnë dy auditues SHA të palistuara me Duhet të caktojnë 1 auditues një kapital deri në 20 milion lekë, duke përfshirë edhe Ndërrmarrjet Shtetërore SHA të palistuara me Duhet të caktojnë 2 auditues një kapital deri në 20 milion lekë, duke përfshirë edhe Ndërrmarrjet Shtetërore Bankat Duhet të caktojnë 1 ose dy auditues sipas të dhënave të mësipërme Shoqëritë e Sigurimeve Duhet të caktojnë 1 ose dy auditues sipas të dhënave të mësipërme Burimi: Shqipëria - ROSC mbi kontabilitetin dhe auditimin (2006) Ky ligj ka ndryshuar me ligjin nr datë dhe që nga ajo kohë nuk ka pasur më ndryshime. Sipas këtij ligji i nënshtrohen auditimit njësitë e mëposhtme: a) të gjitha shoqëritë tregtare, pavarësisht nga forma e tyre, të cilat zbatojnë standardet ndërkombëtare të raportimit financiar; b) të gjitha shoqëritë aksionare, të cilat zbatojnë për raportimin financiar standardet kombëtare të kontabilitetit; c) shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar, të cilat zbatojnë për raportimin financiar standardet kombëtare të kontabilitetit, kur në mbyllje të periudhës kontabël tejkalojnë dy prej tre treguesve të mëposhtëm: 52

53 i) totali i aktiveve të bilancit, në mbyllje të periudhës kontabël përkatëse, arrin ose e kalon shumën prej 40 milionë lekësh; ii) shuma e të ardhurave nga veprimtaria ekonomike (qarkullimi) në atë periudhë kontabël arrin ose e kalon shumën prej 30 milionë lekësh; iii) ka, mesatarisht, 30 të punësuar gjatë periudhës kontabël. Pasqyrat financiare në Shqipëri përgatiten për një periudhë kontabël të barabartë me vitin kalendarik dhe duhet të dorëzohen deri më 31 Mars të vitit pasardhës. Ata përgatiten në monedhën vendase lekë. Pra, si përfundim, mund të themi që Shqipëria sipas të dhënave të mësipërme i është përshtatur mjaft mirë kërkesave të Bashkimit Evropian. Disavantazhi kryesor i saj mbetet ende mospërputhja e legjislacioneve. Sipas raportit mbi vëzhgimin e standardeve dhe kodeve, të hartuar nga Banka Botërore, përveç sektorit bankar cilësia e pasqyrave të tjera financiare lë për të dëshiruar. Cilësia më e lartë e pasqyrave të sektorit bankar vjen si rezultat i monitorimit dhe nxitjes për zbatim të SNK (SNRF)-ve nga ana e Bankës Qendrore të Shqipërisë, kufizimit të shoqërive audituese që lejohet të kryejnë auditimin e tyre dhe aftësisë së bankave për të tërhequr profesionistë të kualifikuar pranë tyre. Ndërsa cilësia e dobët e pasqyrave financiare të përgatitura nga njësitë e tjera vjen nga kërkesa e kufizuar për informacion nga palët e treta, dominimi i raportimit për qëllime tatimore në mungesë të qëllimeve të tjera, nxitja e kufizuar për zbatim të SNK (SNRF)-ve dhe SKK-ve nga autoritetet përkatëse dhe aftësitë e kufizuara të kontabilistëve dhe audituesve. Si rezultat i dobësisë që paraqesin pasqyrat financiare, në raport thuhet se bankat nuk u besojnë pasqyrave për të dhënë kredi. Bankat i marrin vendimet e tyre duke u mbështetur tek disa faktorë të tjerë siç janë: shuma e kolateralit, parashikimet e ecurisë së biznesit, vizitat që ata vetë kryejnë pranë njësive ekonomike, pasqyrat financiare që tregojnë situatën reale të njësisë ekonomike etj. 2.3 Zhvillimet e kontabilitetit në Kosovë Zhvillimi i kontabilitetit në Kosovë mund të shihet në 2 periudha: 1. Periudha e paraluftës; Kontabiliteti në Kosovë ishte në përputhje me legjislacionin e Jugosllavisë. Në bazë të këtij legjislacioni, ishin hartuar standardet jugosllave të kontabilitetit, të cilat nuk zbatohen më në Kosovë që nga viti Këto standarde përfshinin edhe planin kontabël unik për te gjithë territorin e Jugosllavisë, duke përfshirë edhe kodin numerik, që ishte i zbatueshëm për të gjitha kompanitë. 2. Periudha e pasluftës; Kontabiliteti në Kosovë ka pasur zhvillime pozitive. Në vitet e para kontabiliteti rregullohej me ligjet sipas rrregullores së UNMIK-ut 2001/30. Sipas kësaj rregulloreje u krijua Bordi i Kosovës për Standardet e Raportimit 53

54 Financiar, i cili në vitin 2002 hartoi SKK të mbështetura në SNK (SNRF). Janë 18 SKK, të cilat zbatohen edhe sot. Ato janë: SKK 1 Prezantimi i pasqyrave financiare SKK 2 Stoqet SKK 3 Patundshmëria, impiantet dhe pajimet SKK 5 Fitimi apo humbja neto për periudhën, zërat e jashtëzakonshëm, ndryshimet në vlerësimet kontabël, ndryshimet në politikat kontabël, dhe gabimet fondamentale SKK 6 Të hyrat SKK7 Kontabiliteti për grantet nga qeveria dhe shpalosja e asistencës së qeverisë SKK8 Pasqyrat e rrjedhës së keshit SKK10 Shpalosjet e palëve të ndërlidhura SKK11 Efektet e ndryshimeve në kurset e këmbimit në valutë të huaj SKK12 Tatimet mbi fitimin SKK13 Lizingët (lizingu) SKK14 Instrumentet financiare SKK15 Pasuritë e paprekshme SKK16 Kontratat e ndërtimit SKK17 Provizionet, detyrimet kontingjente dhe pasuritë kontingjente SKK18 Ngjarjet pas datës së pasqyrës së bilancit SKK19 Fitimet për aksion Ky bord gjithashtu merrej edhe me çertifikimin dhe liçencimin e kontabilistëve dhe audituesve. SKK-të përdoreshin nga njësitë e vogla dhe të mesme të Kosovës, ndërsa të tjerat zbatonin SNK (SNRF) -të. Ndërsa, në vitin 2011 u aprovua ligji nr. 04/L 014 Për kontabilitetin, raportimin financiar dhe kontrollin, i cili përcaktoi si autoritet përgjegjës për kontabilitetin Këshillin e Kosovës për Raportimin Financiar (KKRF). Sipas këtij ligji shoqëritë tregtare për qëllim të raportimit financiar klasifikohen në: 1. Shoqëri tregtare të mëdha që plotësojnë këto kritere: Qarkullimi vjetor i tyre është më i madh se 4 milion Asetet bruto në bilancin e gjendjes më të mëdha se 2 milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar më i madh se 50 punonjës 2. Shoqëri tregtare të mesme që plotësojnë këto kritere: 54

55 Qarkullimi vjetor i tyre është më i madh se 2 milion dhe më i vogël se 4 milion Asetet bruto në bilancin e gjendjes më të mëdha se 1 milion dhe më të vogël se 2 milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar më i madh se 10 punonjës dhe më i vogël se Shoqëri tregtare të vogla që plotësojnë këto kritere: Qarkullimi vjetor i tyre është më i madh se dhe më i vogël se 2 milion Asetet bruto në bilancin e gjendjes më të mëdha se dhe më i vogël se 1 milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar deri në 10 punonjës 4. Mikrondërrmarrjet që plotësojnë këto kritere: Qarkullimi vjetor i tyre është më pak se Asetet bruto në bilancin e gjendjes më pak se Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar deri në 10 punonjës Sipas këtij ligji, kontabiliteti dhe auditimi i 3 llojeve të para të shoqërive i nënshtrohen SNK (SNRF)-ve ndërsa lloji i katërt rregullohet nga KKRF. Megjithatë në ligj ka mangësi përsa i përket cilësimit të përdorimit të SKK-ve. I nënshtrohen auditimit shoqëritë tregtare të mëdha dhe të mesme, ndërsa të tjerat nuk e kanë këtë detyrim. Pasqyrat financiare të njësive ekonomike hartohen për një periudhë kontabël të barabartë me vitin kalendarik dhe duhet të dorëzohen deri më datë 30 prill të vitit pasardhës. Ato përgatiten në monedhën vendase euro. Sipas raportit mbi vëzhgimin e standardeve dhe kodeve për Kosovën, të hartuar nga Banka Botërore, cilësia e raportimit financiar në Kosovë vazhdon të mbetet në nivel të ulët, përveç pasqyrave financiare të institucioneve financiare, të audituara, të cilat konsiderohen në një nivel më të lartë. Cilësia e ulët e pasqyrave financiare vjen edhe nga niveli profesional i ulët i hartuesve të tyre, pavarësisht se vitet e fundit vihet re një përmirësim i dukshëm në këtë fushë. Gjithashtu cilësia e ulët vjen edhe si rezultat i kërkesave për pasqyra të ndryshme nga përdorues të ndryshëm, pra sasia mbi cilësinë. Edhe cilësia e auditimit lë për të dëshiruar. Kjo sepse KKRF nuk ushtron kontrolle të herëpashershme mbi njësitë audituese, pavarësisht prej kërkesave të herëpashershme për dokumentacion dhe mos rinovimit automatik të liçensave të audituesve. 2.4 Zhvillimet e kontabilitetit dhe raportimit financiar në Maqedoni Maqedonia e fitoi pavarësinë nga Republika e Jugosllavisë në vitin 1991, por zhvillimi i saj ekonomik linte për të dëshiruar. Kjo, për shkak të luftrave dhe të konflikteve të vazhdueshme brenda për brenda vendit. Por që nga nënshkrimi i marrëveshjes së Stabilizim Asocimit e më pas Maqedonia arriti të mbante një stabilitet ekonomik dhe të drejtohej drejt vendeve të Evropës Perëndimore. Maqedonia u bë kandidate për të hyrë në Bashkimin Evropian në vitin

56 Por perspektivat e zhvillimit të kontabilitetit fillojnë që në vitin 1998 kur Maqedonia vendosi që ta bazonte kontabilitetin e saj sipas SNK (SNRF)-ve. Për këtë ajo iu nënshtrua një vale përkthimesh të këtyre standardeve dhe aplikimit të tyre në ekonomi. Këtu mund të përmendim (Gjorgieva, T., 2011): 1. Përkthimet e vitit 1999 të SNK (SNRF)-ve. Pasi u përkthyen SNK (SNRF)-të u publikuan në fletoren zyrtare të Republikës së Maqedonisë dhe u lanë për referencë në ndërtimin e Pasqyrave Financiare. Maqedonia duhej t i përmbahej këtij përkthimi edhe pas vitit 1999 dhe kjo bënte që ndryshimet në SNK (SNRF) të mos reflektoheshin në kohë. Prandaj u la detyrë nga ROSC 2003 të bëheshin përmirësimet e SNK (SNRF)-ve, në mënyrë që ata të ishin të përditësuara me çdo ndryshim të publikuar nga BSNK. 2. Përkthimet e vitit 2005 të SNK (SNRF)-ve. Ky u realizua gjatë vitit 2004 dhe këtë herë përveç SNK (SNRF)-ve me ndryshime u përkthyen edhe SNRF-të dhe interpretimet e KIRFN. Ata u publikuan në fletoren zyrtare të Republikës së Maqedonisë po gjatë këtij viti. Megjithë rekomandimet e bëra nga Raporti mbi observimin e standardeve dhe kodeve, të përgatitur nga Banka Botërore për përditësime të herëpashershme Maqedonia vazhdonte të kishte mungesa në këtë plan. Prandaj nevojitej një organizëm i veçantë në këtë drejtim. 3. Përkthimet e vitit 2010 të SNK (SNRF). Në këtë rast ligji i ri për kontabilitetin përmbante të gjitha SNK (SNRF)-të, SNRF-të, interpretimet KIRFN dhe interpretimet e BSNK (SNRF), përveç SNK (SNRF) 10 Ngjarjet pas datës së Pasqyrës së Pozicionit Financiar, SNRF 9 Instrumentat financiarë dhe KIRFN 18 Transferimi I aktiveve nga klientët dhe KIRFN 19 Shlyerja e detyrimeve me instrumentat e kapitalit neto të cilat nuk u përkthyen, rrjedhimisht nuk u publikuan dhe nuk ishin të detyrueshme për zbatim. Që nga kjo kohë nuk ka pasur më përkthime dhe përditësime të SNK (SNRF)-ve. Sipas ligjit të shoqërive tregtare, njësitë ekonomike në Maqedoni i ndajmë në: 1. Shoqëri tregtare të mëdha që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat torale vjetore janë më të mëdha se 10 milion Aktivet totale mesatare më të mëdha se 11 milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar më i madh se 250 punonjës 2. Shoqëri tregtare të mesme që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë 2 10 milion Aktivet totale mesatare më pak se 2 11 milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar është punonjës. 3. Shoqëri tregtare të vogla që plotësojnë këto kritere: Qarkullimi vjetor i tyre është më i madh se dhe më i vogël se 2 milion Aktivet totale mesatare më pak se 2 milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar punonjës 4. Mikronjësitë që plotësojnë këto kritere: 56

57 Të ardhurat totale vjetore janë më pak se Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar deri në 10 punonjës Për t u konsideruar secili lloj i kompanive duhet të përmbushen të paktën 2 nga 3 kushtet e mësipërme. Po sipas ligjit të mësipërm të gjitha mikronjësitë dhe njësitë e vogla do të përdorin SNRF-të për NVM, ndërsa të tjerat do të përdorin të gjitha SNK (SNRF)-të e tjera. Ndërsa përsa i përket auditimit në këtë ligj specifikohet që të gjitha njësitë e mëdha dhe të mesme i nënshtrohen auditimit nga një auditues i jashtëm, ndërsa për njësitë e vogla dhe mikronjësitë nuk kërkohet një gjë e tillë. Pasqyrat financiare të njësive ekonomike hartohen për një periudhë kontabël të barabartë me vitin kalendarik dhe duhet të dorëzohen deri më datë 30 prill të vitit pasardhës. Ato përgatiten në monedhën vendase dinari maqedonas. Sipas raportit mbi vëzhgimin e standardeve dhe kodeve për Maqedoninë, cilësia e raportimit financiar të njësive ekonomike varet nga madhësia e njësisë, lloji i industrisë në të cilën operon dhe statusi i listimit të saj në bursë. Pra duke u nisur nga kjo thuhet se cilësia e raportimit financiar në institucionet financiare siç janë: bankat, agjensitë e sigurimeve etj, është e një niveli më të lartë se në njësitë ekonomike të tjera. Të parat përdorin totalisht SNRF-të, ndërsa të tjerat standardet kombëtare të Maqedonisë të përziera me SNRF-të. Një problem tjetër që ndikon tek cilësia është edhe përditësimi i standardeve dhe përkthimi i tyre. Ende nuk ka një autoritet përkatës, i cili të merret me një detyrë të tillë. Kjo detyrë vazhdon të realizohet nga Ministria e Financave. Tek cilësia dhe zbatimi i SNRF-ve ndikon edhe statusi i audituesve. Në raport thuhet, se njësitë të cilat auditohen nga rrjetet ndërkombëtare të audituesve janë më tepër në përputhje me SNRF-të se të tjerat, gjë që rrit në mënyrë indirekte cilësinë e tyre të raportimit financiar. Faktor tjetër ndikues mbi cilësinë është edhe ndërtimi i pasqyrave financiare për t iu përshtatur legjislacioneve tatimore se sa rregullave që paraqiten tek SNK (SNRF)-të, veçori kjo e pothuajse të gjitha shteteve të Ballkanit Perëndimor. 2.5 Zhvillimet e kontabilitetit dhe raportimit financiar në Serbi Detyrimi ligjor për të përgatitur pasqyrat financiare të bilancit, pasqyrën e të ardhurave dhe shpenzimeve dhe pasqyrën e inventarëve i ka fillimet e tij në ligjin tregtar, i cili konfirmohet nga një dokument francez i titulluar The Decrees of Comerce në vitin Ndërsa përsa i përket Republikës së Jugosllavisë, pjesë e së cilës ishte edhe Serbia, fillimet e dokumentuara janë pas afro 3 shekujsh, përkatësisht në vitin 1937 me publikimin e legjislacionit tregtar të mbështetur në legjislacionin tregtar gjerman. Ky ligj nuk u aplikua kurrë i plotë. Më pas nga mesi i viteve 80 kemi fillimet e harmonizimit të legjislacionit të Republikës së Jugosllavisë me atë ndërkombëtar. Kjo, erdhi si pasojë e investimeve, që bëri Banka Botërore në fushën e prodhimit bujqësor gjatë këtyre viteve. Në vitin 1986 Këshilli Federal Ekzekutiv firmosi një marrëveshje për përgatitjen dhe adoptimin e standardeve jugosllave të kontabilitetit (SKJ) me Federatën e Kontabilistëve dhe Financierëve. Pas kësaj u hartua ligji tregtar i cili u quajt Ligji mbi Kontabilitetin. Për herë të parë ligji 57

58 përshkruante mbajtjen e kontabilitetit, ndërtimin e pasqyrave financiare dhe auditimin e tyre. Ligji mbi kontabilitetin bëri që Federata e Kontabistëve dhe Financierëve të Serbisë të dedikohej në përkthimin dhe implementimin e SKJ-ve. Në vitin 1992 Federata publikoi 30 standarde kombëtare të Jugosllavisë. Ndërsa në vitin 1993 ajo publikoi 2 SKJ; SKJ 31 Profesioni kontabël sipas të cilit duhej që një profesionist të mbante librat e njësisë ekonomike dhe më pas të përgatiste pasqyrat financiare të saj dhe SKJ 33 Programet e kontabilitetit sipas të cilit u vendos identifikimi i liçencave të kontabilitetit dhe standardizimit të programeve kompjuterike. Mund të thuhet, se që nga viti 1993 Republika Federale e Jugosllavisë kishte standardet dhe rregulloret e veta të kontabilitetit në përputhje me SNK (SNRF)-të. Pesë vite më vonë u hartua SKJ 34 Mbi pasqyrat financiare të konsoliduara Pas kësaj ligji i kontabilitetit është përmirësuar shpeshherë dhe janë bërë ndryshime mbi të. Në vitin 2002, u ndryshua ligji për kontabilitetin duke propozuar zëvendësimin e SKJve me SNK (SNRF)-të. Në Republikën e Serbisë rregullimi dhe organizimi i profesionit kontabël bëhet sipas Ligjit për Kontabilitetin dhe Auditimin dhe realizohet nga Dhoma e Audituesve të Çertifikuar dhe nga Këshilli Kombëtar I Kontabilitetit. Më 16 Korrik 2013 në Serbi u miratua nga Parlamenti Ligji i ri Për Kontabilitetin dhe Auditimin që zuri vendin e ligjit të vjetër. Sipas tij kemi ndarjen në katër lloje të njësive ekonomike: 1. Shoqëri tregtare të mëdha që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë më të mëdha se 35 milion Aktivet totale mesatare më të mëdha se 17.5 milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar më i madh se 250 punonjës 2. Shoqëri tregtare të mesme që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë më pak se milion Aktivet totale mesatare më pak se milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar është më punonjës. 3. Shoqëri tregtare të vogla që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë milion. Aktivet totale mesatare milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar është punonjës 4. Mikronjësitë që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë më pak se Aktivet totale mesatare janë deri në Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar deri në 10 punonjës Për t u konsideruar secili lloj i kompanive duhet të përmbushen të paktën 2 nga 3 kushtet e mësipërme. Edhe në Serbi sikurse edhe në shtetet e tjera të Ballkanit Perëndimor SNRF-të përdoren për të gjitha njësitë ekonomike të listuara dhe institucionet financiare. Ndërsa për kontabilizimin në NVM përdoren SNRF-të për NVM. 58

59 Pasqyrat financiare të të gjitha njësive duhet të dorëzohen deri në fund të muajit shkurt të vitit pasardhës. Pasqyrat financiare të njësive të mëdha do të dorëzohen së bashku me raportin e audituesit deri më 30 qershor të vitit pasardhës, ndërsa pasqyrat financiare të konsoliduara duhet te dorëzohen së bashku me raportin e audituesit deri më 31 korrik të vitit pasardhës. Ato përgatiten në monedhën vendase dinari serb. Sipas raportit mbi vëzhgimin e standardeve dhe kodeve për Serbinë, cilësia e informacionit kontabël në Serbi mbetet në nivele të ulëta përveç rastit të njësive të mëdha dhe institucioneve financiare, veprimtaria e të cilave është në përputhje me SNK (SNRF)- të dhe transparenca e tyre është më e madhe. Pasqyrat financiare të njësive ekonomike ndërtohen në përputhje me legjislacionin tatimor dhe shpeshherë kanë devijime nga SNK (SNRF)-të. Kjo shpjegon edhe cilësinë e ulët të raportimit financiar. Pasqyrat financiare të njësive ekonomike konsiderohen si joreale, prandaj edhe bankat për kreditimin e tyre përdorin më tepër kolateralin se sa pasqyrat. 2.6 Zhvillimet e kontabilitetit dhe raportimit financiar në Bosnje Hercegovinë Pasi ndoqi luftën shkatërruese gjatë 4 viteve në Bosnjë dhe Hercegovinë, Marrëveshja e Paqes e Dejtonit (World Bank, 2010), e vendosur në dhjetor 1995 vendosi të krijonte një strukturë qeverisëse të decentralizuar, që përbëhej nga Këshilli i Ministrave në nivel shtetëror dhe 2 entitete të mëdha të pavarura: Federata e Bosnje Hercegovinës dhe Republika Srpska. Distrikti i Brcko iu shtua kësaj strukture në vitin Secili prej këtyre entiteve kishte institucionet e veta të pavarura, duke përfshirë këtu edhe Ministrinë e Financave. Bosnja dhe Hercegovina në qershor të vitit 2008, nënshkroi Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit me BE. Kjo marrëveshje përshkruan edhe hapin e parë që bëri ajo për t u futur në BE, duke marrë përsipër që të drejtonte kuadrin e saj ligjor dhe institucional drejt kërkesave të BE. Në vitin 2009 dhe 2010 të dy entitetet kanë adoptuar SNRF dhe SNA, për t u përshtatur me kërkesat e BE, por aplikimi i tyre në BH mbetet ende një sfidë më vete. Në BH përkthimi i SNK (SNRF)-ve në gjuhën amtare është në nivele të ulta, janë përkthyer vetëm pjesët më të nevojshme ose thelbësore deri në vitin BH po bashkëpunon me Kroacinë për ta kryer një detyrë të tillë. Ndërsa RS i ka përkthyer SNRF që nga viti Kjo ka ardhur si rezultat i bashkëpunimit të saj me Serbinë. Autoriteti përgjegjës për kontabilitetin dhe auditimin në BH dhe RS është Komisioni i Kontabilitetit dhe Auditimit, i cili u krijua në vitin 2005 dhe ka 7 anëtarë: nga 3 përfaqësues të të dy entiteve dhe një të distriktit të Brckos. Ky komision rregullon kontabilitetin dhe aplikimin e SNRF dhe SNA në BH. Në nëntor të vitit 2010 Shoqata e Kontabilistëve dhe Audituesve të RS u pranua me të drejta të plota, si anëtare e IFAC, ndërsa Shoqata e Kontabilistëve, Audituesve dhe Financierëve të Bosnjës u pranua si anëtare e asociuar. Që nga viti 2004 BH ka adoptuar një mekanizëm për harmonizimin e rregulloreve dhe ligjeve mbi kontabilitetin dhe auditimin me një ligj, që shërben si bazë për kontabilitetin dhe auditimin ndërmjet dy entiteve. Megjithatë, secili prej entiteve ka pjesë specifike të ligjeve të saj. 59

60 Ligji aktual që përdor BH për të rregulluar kontabilitetin e saj është Ligji mbi Kontabilitetin dhe Auditimin në Federatën e BH. Ai është një ligj i vitit 2009, që vazhdon të përdoret edhe sot. Sipas tij njësitë ekonomike në BH ndahen në: njësi ekonomike të vogla, të mesme dhe të mëdha: 1. Njësi ekonomike të mëdha që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë më të mëdha se 8 milion BAM 5 Aktivet totale mesatare më të mëdha se 4 milion BAM Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar më i madh se 250 punonjës 2. Njësi ekonomike të mesme që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë më pak se 2-8 milion BAM Aktivet totale mesatare më pak se 1 4 milion BAM Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar është punonjës. 3. Njësi ekonomike të vogla që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë më të vogla se 2 milion BAM. Aktivet totale mesatare më të vogla se 1 milion BAM Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar është më i vogël se 50 punonjës Për t u konsideruar secili lloj i kompanive duhet të përmbushen të paktën 2 nga 3 kushtet e mësipërme. Të gjitha njësitë ekonomike të mësipërme janë të detyruara të ndërtojnë pasqyra financiare në përputhje me SNK (SNRF)-të dhe SNK (SNRF)-të për NVM, për periudhën kontabël që është e barabartë me vitin kalendarik. Përjashtime bëjnë njësitë ekonomike që janë filial të njësive të huaja kur periudha kontabël nuk përputhet me vitin kalendarik, ata duhet të përgatitin pasqyra financiare për të njëjtën periudhë si njësia mëmë. Pasqyrat financiare të konsoliduara duhet të dorëzohen pranë Administratës Tatimore deri më 30 prill të vitit pasardhës. Këto pasqyra duhet të firmosen nga një person që mban titullin KM dhe duhet të dorëzohen brenda ditës së fundit të muajit shkurt të vitit pasardhës. Ato duhet të paraqiten në monedhën vendase marka boshnjake (BAM ose KM). Ndërsa njësitë e mesme dhe të mëdha duhet të përgatisin edhe pasqyrat financiare 6 mujore dhe duhet t i dorëzojnë ato brenda datës 31 korrik të vitit aktual. Pasqyrat financiare të njësive të mesme, të mëdha, të listuara në bursa dhe njësitë mëma duhet t i nënshtrohen auditimit. Pasqyrat financiare së bashku me raportin e audituesit për këto njësi duhet të dorëzohen pranë DPT brenda datës 31 dhjetor të vitit pasardhës. Sipas raportit mbi vëzhgimin e standardeve dhe kodeve për BH thuhet se raportimi financiar i njësive ekonomike në Federatën e BH nuk është në përputhje të plotë me SNK (SNRF)-të. Sipas tyre shkak është mospërcaktimi i datës së saktë të hyrjes në fuqi të SNRF dhe rregullimeve të pasqyrave në përputhje me rregullat vendase të kontabilitetit. Disa njësi janë në përputhje të plotë më SNRF-të e disa jo. Edhe për bankat dhe agjensitë e sigurimit është e njëjta gjë. Nuk janë në përputhje me SNRF-të. Bankat i ndërtojnë 5 Kursi aktual I këmbimit 1BAM =

61 pasqyrat e tyre financiare në përputhje me SNK (SNRF)-të, por ato ndryshohen nga Agjensia e Mbikqyrjes së Bankave, e cila i përshtat me rregullat vendase, ndërsa pasqyrat financiare të shoqërive të sigurimit janë të ndërtuara në përputhje rregullat vendase të kontabilitetit. Edhe përsa I përket RS kemi mospërputhje ndërmjet ndërtimit të pasqyrat financiare sipas SNRF. Mund të thuhet se sikurse edhe te Federata e BH ka ndërlidhje të SNK (SNRF)-ve me rregullat vendase. Së fundmi mund të themi se pavarësisht se pasqyrat financiare i janë nënshtruar auditimit, kjo nuk përcakton nëse ato janë cilësore apo jo. Duhet vlerësuar cilësia e auditimit; një auditim cilësor çon në në një raportim financiar cilësor. Sipas BB, një gjë e tillë nuk vihet re në BH. Gjithashtu një ndikim tjetër negativ mbi cilësinë e informacionit kontabël është edhe përkthimi i SNRF, gjë që bëhet në mënyrë të ngadaltë dhe autoritet përgjegjës për të është Ministria e Financave. 2.7 Zhvillimet e kontabilitetit në Mal të Zi Mali i Zi e fitoi pavarësinë në Qershor të vitit 2006 nga Serbia dhe që atëherë ka si synim të tij integrimin në Bashkimin Evropian. Edhe Bashkimi Evropian nga ana tjetër e ka bërë Malin e Zi kandidat për t u pranuar në të. Mali i Zi, si shtet më vete ka rregulloret dhe ligjet e veta dhe një ndër ta është edhe ligji Mbi kontabilitetin dhe Auditimin i cili rregullon raportimin financiar të të gjitha njësive ekonomike. Përveç këtij ai ka edhe rregullore të veçanta shtesë në lidhje me raportimin financiar të bankave dhe institucioneve të tjera financiare. Ligji Mbi Kontabilitetin dhe Auditimin u vendos për herë të parë në vitin 2002 dhe u përmirësua më vonë në vitin Ky ligj vazhdon të ekzistojë edhe tani pas 10 vitesh. Sipas këtij ligji u bë bashkimi i dy organizmave profesionale, që ekzistonin deri atëherë, Bashkimit të Kontabilistëve dhe Audituesve të Malit të Zi dhe Shoqatës së Kontabilistëve dhe Financierëve të Malit të Zi në një organizëm, që ishte Këshilli i Kontabilistëve dhe Financierëve të Malit të Zi. Ky këshill përfaqësonte autoritetin përgjegjës për kontabilistët dhe audituesit në Malin e Zi. Sipas ligjit të vitit 2002 të gjitha njësitë ekonomike në Mal të Zi duhej të zbatonin SNK (SNRF)-të e kontabilitetit, ndërsa ligji i përmirësuar i vitit 2005 rekomandoi KKF të Malit të Zi të aplikonte SNRF-të për njësitë e mëdha dhe të listuara ndërsa NVM do të zbatonin SNK (SNRF)-të për NVM. Sipas këtij ligji njësitë ekonomike në Mal të Zi i ndajmë në 3 lloje: të vogla, të mesme dhe të mëdha: 1. Njësi ekonomike të mëdha që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë më të mëdha se 50 milion Aktivet totale mesatare më të mëdha se 43 milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar më i madh se 250 punonjës 2. Njësi ekonomike të mesme që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë më pak se milion Aktivet totale mesatare më pak se milion 61

62 Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar është punonjës. 3. Njësi ekonomike të vogla që plotësojnë këto kritere: Të ardhurat totale vjetore janë më të vogla se 10 milion. Aktivet totale mesatare më të vogla se 10 milion Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar është më i vogël se 50 punonjës Për t u konsideruar secili lloj i kompanive duhet të përmbushen të paktën 2 nga 3 kushtet e mësipërme. Të gjitha njësitë ekonomike të mësipërme janë të detyruara të ndërtojnë pasqyra financiare për periudhën kontabël që është e barabartë me vitin kalendarik. Këto pasqyra duhet të dorëzohen në formë elektronike pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Tatimeve brenda datës 31 mars të vitit pasardhës. Ato duhet të paraqiten në monedhën vendase euro. Pasqyrat finaciare të njësive të mëdha, të listuara në bursa dhe njësitë mëma duhet t i nënshtrohen auditimit. Pasqyrat financiare së bashku me raportin e audituesit për këto njësi duhet të dorëzohen pranë DPT brenda datës 30 qershor të vitit pasardhës. Sipas raportit mbi vëzhgimin e standardeve dhe kodeve për Malin e Zi thuhet se raportimi financiar i njësive të mëdha, të listuara dhe financiare është në përputhje të plotë me SNRF, por ka gabime matematikore, mospërputhje të shumave në pasqyra të ndryshme financiare dhe jo vijimësi përsa i përket pasqyrimit. Ndërsa raportimi në njësitë e vogla dhe të mesme nuk është në përputhje të plotë me standardet. Kjo vjen si rezultat i mungesës së kërkesës së përdoruesve të tyre për aplikimin e standardeve. Ka mospërputhje të mëdha ndërmjet kontabilizimit në këto njësi dhe SNK (SNRF)-të nuk zbatohen plotësisht. Cilësia e raportimit financiar në bankat dhe instucionet financiare, sidomos e atyre me kapital të huaj, është e lartë, ndërsa cilësia e raportimit financiar për NVM mbetet në nivele të ulta. Kjo për shkak të kapacitetit të ulët profesional të kontabilistëve dhe financierëve të Malit të Zi. Pavarësisht kësaj, bankat i kushtojnë rëndësi pasqyrave financiare të njësive ekonomike në procesin e kredimarrjes. Si përfundim, mund të themi që, në lidhje me Malin e Zi ka pak botime shkencore, përsa i përket zhvillimit të kontabilitetit aty, prandaj edhe paraqitja e raportimit finaciar është e vështirë. 2.8 Dallimet dhe ngjashmëritë përsa i përket kontabilitetit të vendeve të Ballkanit Perëndimor Më sipër trajtuam në veçanti kontabilitetin dhe cilësinë e informacionit kontabël në secilin prej vendeve të Ballkanit Perëndimor. Për të arritur në një përfundim ia vlen të bëjmë një krahasim ndërmjet këtyre shteteve. Të gjitha shtetet e BP-ve janë munduar ta përshtasin legjislacionin e tyre në përputhje me Direktivën e Katërt dhe të Shtatë të BE. Kjo vjen si rezultat i aspiracionit që ata kanë për t u futur në të. Dallimet dhe ngjashmëritë që shfaqen ndërmjet vendeve janë: Përsa i përket ndarjes së njësive ekonomike në Shqipëri parashikohet vetëm ndarja në njësi që i nënshtrohen SNK (SNRF)-ve dhe njësi që i nënshtrohen SKK- 62

63 ve. Ndërsa në të gjitha legjislacionet e tjera ndarja është shumë e qartë në 3 apo 4 lloje të njësive duke pasur parasysh 3 elemente bazë: të ardhurat vjetore, totalin e aktiveve mesatare të bilancit dhe numrin e punonjësve. Përsa i përket periudhës kontabël për të cilën ndërtohen pasqyrat financiare është viti kalendarik për të gjitha shtetet. Dallim bën Bosnja Hercegovina e cila ka detyrimin e ndërtimit të pasqyrave financiare edhe për periudhën 6 mujore për njësitë e mesme dhe të mëdha. Monedha në të cilën ndërtohen pasqyrat financiare në të gjitha vendet është monedha vendase, përveç Kosova dhe Mali i Zi që kanë monedhën vendase euron. Datat e dorëzimit të pasqyrave financiare janë të ndryshme; Shqipëria dhe Mali i Zi deri më 31 mars të vitit pasardhës, Kosova dhe Maqedonia deri më 30 prill të vitit pasardhës, Serbia dhe BH deri në fund të muajit Shkurt. Auditimi i pasqyrave në Shqipëri bëhet për të gjitha njësitë që zbatojnë SNK (SNRF)-të, shoqëritë aksionare dhe shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar që plotësojnë kriteret, ndërsa në vendet e tjera të BP-ve auditimit i nënshtrohen njësitë e mesme dhe të mëdha. Të gjitha shtetet kanë një autoritet përgjegjës në lidhje me rregullat e kontabilizimit dhe auditimit përveç Maqedonisë, ku këtë rol e luan Ministria e Financave. Shqipëria, Kosova dhe Serbia kanë përditësuar të gjitha ndryshimet në SNRF, ndërsa shtetet e tjera mbeten prapa nga kjo pikpamje. Shqipëria, Kosova dhe Bosnje Hercegovina përdorin SNRF dhe SKK për kontabilitetin e njësive ekonomike, ndërsa shtetet e tjera përdorin vetëm SNRF. Raportet e BB janë kryer në kohë të ndryshme, prandaj nuk mund të jenë bazë e fortë krahasuese ndërmjet shteteve. Por, nga studime të ndryshme të kryera nga studiuesit e fushës thuhet se cilësia e raportimit financiar në njësitë e vogla dhe të mesme është në nivele të ulëta, ndërsa në njësitë e mëdha është në nivele më të larta. Faktorët më të shpeshtë që kanë ndikuar në cilësinë e raportimit financiar janë: industria në të cilën operon njësia ekonomike dhe madhësia e saj. Përveç Malit të Zi në të gjitha shtetet e marra në studim pasqyrat financiare të njësive ekonomike nuk janë një mjet i besueshëm për kredimarrjen e tyre. Mjeti bazë i përdorur është kolaterali. Më poshtë, në tabelën 2.2, jepen në mënyrë të përmbledhur disa karakteristika të shteteve në lidhje me zbatimin e SNK (SNRF)-ve dhe cilësinë e informacionit kontabël: Tabela 2.2. SNRF në vendet e Ballkanit Perëndimor Kompanitë që përdorin SNRF Shqipëria Kosova Maqedonia Serbia Bosnje Hercegovina 1. Shoqëritë e listuara 2. Institucion 1. Shoqëritë e listuara 2. Institucionet Shoqëritë e listuara 2. Institucionet 1. Shoqërit ë e listuara 1.Shoqëritë e listuara 2.Institucione Mali i Zi Të gjitha shoqërit ë e mëdha

64 Standardet për NVM Viti I hyrjes në zbatim të SNRF Autoriteti përgjegjës për zbatimin dhe përditësimin Cilësia e informacionit kontabël Faktorët që ndikojnë mbi cilësinë e informacionit kontabël et financiare 3. Shoqëritë që plotësojnë kushtet financiare 3. SHPK 4. Shoq e mëdha, mesme dhe të vogla SKK SKK dhe SNRF 64 financiare 3. SHPK 4. Njësitë e mëdha dhe të mesme SNRF për NVM për njësitë e vogla dhe mikronjësitë 2. Instituci onet financia re 3. SHPK SNRF për NVM t financiare 3.SHPK SNRF NVM për dhe të listuara përdorin SNRF SNRF për NVM KKK KKRF MF DHAÇ dhe KKK Në njësitë e vogla dhe të mesme cilësi e ulët, në njësitë e mëdha dhe institucionet financiare cilësi e lartë 1.Monitorimi dhe nxitja për zbatim e SKK dhe SNK (SNRF) 2.Kërkesa e Në njësitë e vogla dhe të mesme cilësi e ulët, në njësitë e mëdha dhe institucionet financiare cilësi e lartë 1.Auditimi i PF në nivel të dobët 2.Niveli professional hartuesve i Në njësitë e vogla dhe të mesme cilësi e ulët, në njësitë e mëdha dhe institucionet financiare cilësi e lartë 1.Madhësia njësisë 2.Lloji industrisë 3.Statusi listimit e i i në Në njësitë e vogla dhe të mesme cilësi e ulët, në njësitë e mëdha dhe institucion et financiare cilësi e lartë 1.Legjisla cioni tatimor mbi SNRF 2.PF joreale KKA Në njësitë e vogla dhe të mesme cilësi e ulët, në njësitë e mëdha dhe institucionet financiare cilësi e lartë 1.Raportimi financiar ka mospërputhje me SNRF 2.Mosrakordi m ndërmjet KKA Në njësitë e vogla dhe të mesme cilësi e ulët, në njësitë e mëdha dhe instituci onet financiar e cilësi e lartë 1. Kapacite ti i ulët profesio nal i kontabili stëve

65 kufizuar për informacion nga palët e treta 3Aftësitë profesionale të kontabilistëv e dhe audituesve 4.Dominimi i raportimit financiar për qëllime tatimore dhe jo kontabël 5.mosbesimi i bankave në PF për huadhënie 3.Kërkesa për PF të ndryshme nga përdorues të ndryshëm 4.KKRF nuk ushtron kontrolle mbi audituesit bursë 4.Përditësimi i SNRF 5.Statusi audituesve 6.Legjislacioni tatimor mbi SNRF i 3.Mosshfr ytëzimi nga ana e bankave të PF të bizneseve për huadhëni institucionev e përkatëse për zbatimin e SNRF 3.Cilësia auditimit e 4.Përditësimi i vonuar i SNRF dhe financier ëve 2.PF të vlefshm e për huadhën ie nga bankat 3.Mospë rputhjev e e raportim eve në vite 4.Mospë rputhje me SNRF-të 65

66 KAPITULLI III METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE NDËRTIMI I HIPOTEZAVE Ky kapitull synon të trajtojë metodologjinë e përdorur për t i dhënë përgjigje pyetjeve kërkimore të ngritura në fillim të punimit. Ai bazohet në kapitujt e mëparshëm të shqyrtimit të literaturës, për të përcaktuar metodat e vlerësimit të cilësisë së informacionit kontabël. Gjatë këtij kapitulli do të shpjegohen metodat sasiore dhe cilësore të përdorura, variablat e studimit, dizenjimi i studimit, përzgjedhja e kampionit, instrumentat e kërkimit dhe mënyrat e mbledhjes dhe analizimit të të dhënave. 3.1 Procesi i kërkimit dhe fazat e tij Shumë studime mbi metodat e kërkimit tregojnë një proces disa fazësh, që ne duhet të ndjekim për të kryer një kërkim të çfarëdoshëm. Numri i fazave ndryshon nga njëri autor tek tjetri, por sipas Saunders dhe të tjerë (2007) mund të themi që në këtë proces përfshihen: përcaktimi i temës, rishikimi i literaturës, dizenjimi i kërkimit, grumbullimi i të dhënave, analiza e tyre dhe dhënia e konkluzioneve dhe rekomandimeve mbi temën. Mirëpo jo gjithmonë mund të ndiqet e njëjta linjë, pra kalimi nga njëra fazë tek tjetra. Shpeshherë ne duhet t i rikthehemi disa fazave per t i rishqyrtuar dhe për t i sistemuar idetë tona. Pra është e nevojshme që të përcaktohet mirë qëllimi dhe objektivat e kërkimit dhe më pas të ndiqen fazat e tjera të kërkimit. Po sipas Saunders dhe të tjerë (2007) jepet modeli i mëposhtëm i kërkimit i organizuar sipas dhjetë fazave, i cili paraqitet në figurën 3.1. Meqenëse tre fazat e para të kërkimit janë përmbushur tashmë gjendemi në fazën e katërt. Pra jemi tek përcaktimi i filozofisë së kërkimit dhe metodologjisë, që do të ndiqet. Përsa i përket filozofisë së kërkimit, në këtë studim kemi tipare të filozofisë realiste dhe objektiviste. Kjo do të thotë që studimi tregon gjendjen reale të njësive ekonomike, duke u bazuar në pasqyrat financiare që ato ndërtojnë dhe jo në gjykimet e kontabilistëve që i kanë ndërtuar ato. Metodat kërkimore që mund të përdoren gjatë një studimi janë: metodat deduktive ose induktive. Metodat deduktive kanë të bëjnë me vërtetimin e një teorie të dhënë nga studiuesit e mëparshëm të fenomenit, ndërsa metodat induktive kanë të bëjnë me kryerjen e eksperimenteve për hartimin e një teorie. Në rastin tonë janë përdorur metodat deduktive, sepse është marrë i gatshëm modeli Barth për vlerësimin e cilësisë së informacionit kontabël dhe më pas është aplikuar ai mbi pasqyrat financiare të njësive ekonomike shqiptare. Sipas Robson (2002) një kërkim deduktiv kalon në pesë faza të cilat janë: 1. Ngritja e hipotezave nga teoria 2. Shprehja e hipotezës në terma operacionalë, pra me varësinë ndërmjet variablave 3. Testimi i hipotezave 66

67 4. Vlerësimi i rezultateve, që mund të jenë në përputhje me hipotezën e ngritur ose që e hedhin poshtë atë 5. Në qoftë se shihet e nevojshme modifikimi i teorisë duke u nisur nga gjetjet. Karakteristikat kryesore të metodave deduktive janë: shpjegimi i lidhjeve shkakësore ndërmjet variablave, objektivizmi i studiuesit (që do të thotë që ai nuk ndikon mbi rezultatet e punimit), përpunimi sasior i të dhënave dhe përgjithësimi i rezultateve. Këto karakteristika i bëjnë metodat deduktive mjaft të përdorura në shkencat ekonomike. Pasi kemi kryer katër fazat e para të procesit të kërkimit kalojmë tek faza e pestë që ka të bëjë me dizenjimin e kërkimit. Hakim (2000) e krahasonte dizenjuesin e kërkimit me arkitektin e një ndërtese. Kjo sepse, sikurse edhe në rastin e një ndërtese që duhet të plotësojë nevojat e banorëve të saj edhe kërkimi jonë duhet të plotësojë qëllimin e tij duke pasur parasysh kufizimet e kohës dhe të parave. Ky studim është ndërtuar duke pasur parasysh tre qasje kërkimore: eksploruese, deskriptive dhe shkakësore. Në fillim të studimit është përdorur qasja eksploruese, e cila ka për qëllim të sigurojë një pamje më të mirë të situatës dhe të vlerësojë fenomenin në një ambjent të ri. Qasja eksploruese është realizuar duke rishikuar literaturë të ndryshme nga autorë vendas dhe të huaj, në libra, gazeta, revista, internet etj. Gjithashtu janë realizuar edhe intervista me ekspertë të fushës dhe është marrë pjesë në tavolina të ndryshme informuese, për ta parë më praktikisht problemin. Më pas është përdorur qasja deskriptive (përshkruese) për të pasur një panoramë më të gjerë të problemit. Janë përcaktuar mënyrat se si do të mblidhen të dhënat e nevojshme për të arritur në një pamje të qartë të situatës. Është vendosur që të dhënat të mblidhen nga pasqyrat financiare të publikuara të bizneseve. Nga Saunders dhe të tjerë (2007) është vlerësuar që kjo është një qasje që shërben më tepër si një mjet që të çon drejt fundit se sa një fund në vetvete. Ndërsa në fund është përdorur qasja shkakësore e cila ka të bëjë me përcaktimin e lidhjeve ndërmjet variablave të ndryshëm të studimit. Është parë lidhja ndërmjet variablave të varur të të ardhurës neto, mjeteve monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit dhe aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra me variablat e pavarur të madhësisë, kthimit, raportit të borxhit etj, për të vërtetuar hipotezat e punimit. Në këtë studim të dhënat janë panel, që janë vlerësime të variablave të ndryshëm për një njësi ekonomike përgjatë viteve. Këto të dhëna janë siguruar nga pasqyrat financiare të publikuara të 150 njësive në lidhje me vërtetimin e hipotezave për aplikimin e SKK-ve dhe 22 njësive për vërtetimin e hipotezave të SNK (SNRF)-ve. Janë ndërtuar katër ekuacione të regresionit të shumëfishtë me një variabël të varur dhe gjashtë variabla të pavarur. 67

68 Figura 3.1. Procesi i kërkimit. 1.Dëshira për të kryer një kërkim 2.Formulimi dhe përcaktimi i qëllimit të kërkimit 3.Rishikimi i literaturës në mënyrë kritike PLANIFIKIMI 4.Kuptimi i filozofisë dhe metodologjisë së kërkimit 5.Dizenjimi i kërkimit REFLEKTIMI DHE RIKTHIMI 6.Diskutimi i hyrjes për marrjen e të dhënave dhe çështjet etike 7.Planifikimi dhe grumbullimi i të dhënave 8.Analiza e të dhënave 9.Shkrimi i kërkimit dhe përgatitja për prezantim 10.Dorëzimi i raportit dhe prezantimi i tij Burimi: Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A Research Methods for Bussiness Students. Ribotimi 4. fq.10 Për të kryer studimin është përdorur një kombinim i metodave sasiore dhe cilësore. Tashakkori dhe Teddlie (2003) e vlerësuan kombinimin e metodave sasiore dhe cilësore në një studim duke thënë se këto metoda nuk është e thënë të jenë të izoluara nga njëra tjetra. Duhen përdorur të kombinuara kur i japin një përgjigje më të mirë pyetjes suaj 68

69 kërkimore dhe kur i shtojnë vlerë punimit tuaj. Përhapjen e gjerë të kombinimit të metodave e kanë vërtetuar edhe Curran dhe Blackburn (2001) duke thënë se në studimet ekonomike ky përdorim është më i gjerë. Të dhënat sasiore janë marrë nga pasqyrat financiare, ndërsa ato cilësorë nga intervistat e kryera me ekspertë të fushës. Këto të fundit i shtojnë vlerë punimit nëpërmjet ofrimit të një pamjeje më afër realitietit të cilësisë së informacionit kontabël në Shqipëri. Duhet të kemi parasysh që kredibiliteti i një studimi gjithmonë ka lidhje me kredibilitetin e të dhënave të tij. Sipas Saunders dhe të tjerë (2007) të dhënat duhet të kenë dy karakteristika: të jenë të besueshme dhe të vlefshme. Besueshmëria ka lidhje me atë që të dhënat shfaqin një pamje të realitetit dhe nuk janë të ndikuara nga ata të cilët i kanë prodhuar, ndërsa vlefshmëria ka lidhje me rezistencën që ata shfaqin me kalimin e kohës. Të dy këto karakteristika vlejnë për studimin tonë sepse të dhënat janë të publikuara nga vetë njësitë ekonomike në QKB dhe mbeten aty pavarësisht nga kalimi i viteve. Faza e gjashtë e proçesit të kërkimit është hyrja në një institucion për marrjen e të dhënave dhe çështjet etike. Hyrja dhe etika janë aspekte kritike të drejtimit të kërkimit. Vështirësia në Shqipëri qëndron në mënyrën e hyrjes për kërkimin e të dhënave. Të dhënat për vitet 2007, 2011, 2012, 2013 dhe 2014 janë informatizuar dhe gjenden në faqen e QKB ndërsa të dhënat e vitit 2008, 2009 dhe 2010 nuk janë informatizuar ende. Është shumë e vështirë gjetja e tyre në arkivat e QKB, pavarësisht pagesës së bërë për marrjen e tyre. Ndërsa përsa i përket etikës, është plotësuar një deklaratë ku thuhet se të dhënat nuk do të keqpërdoren por do të përdoren vetëm për qëllime studimore. Faza e shtatë e proçesit të kërkimit është planifikimi dhe grumbullimi i të dhënave. Për të bërë planifikimin e grumbullimit të të dhënave duhet të bazohemi tek pyetja kërkimore dhe të përcaktojmë strategjinë e grumbullimit të dhënave. Secila prej strategjive mund të përdoret për secilën prej qasjeve: eksploruese, deskriptive ose shkakësore thoshte Yin (2003). Strategjia varet nga pyetja kërkimore dhe objektivat, shtrirja e njohurive mbi problemin, koha dhe mjetet në dispozicion. Strategjitë nuk është e thënë të qëndrojnë të ndara nga njëra tjetra, ato edhe mund të kombinohen për të dhënë një rezultat më optimal. Sipas Saunders dhe të tjerë (2007) strategjitë më të përdorura janë: eksperimenti, vëzhgimi, rastet studimore, hulumtimi i veprimit, teoria e balancuar, etnografia dhe hulumtimet arkivore. Në këtë studim janë përdorur të dhënat primare të siguruara nga pasqyrat financiare të publikuara, pra vëzhgimet, dhe intervistat e strukturura me specialistët e fushës që luajnë rolin e rasteve studimore. Pasi është planifikuar mënyra e grumbullimit të të dhënave është e nevojshme të dimë se sa është popullata dhe sa do të jetë kampioni që do të merret në studim. Sipas Field (2005) popullata përkufizohet si tërësia e njerëzve apo njësive të cilët kanë karakteristika që na interesojnë të kuptojmë. Për këtë jemi nisur nga publikimet e INSTAT-it për të parë numrin total të njësive ekonomike që operojnë në Shqipëri dhe llojet e aktiviteteve të tyre. Kemi marrë në studim njësitë ekonomike që kanë mbi 10 vite aktivitet për të parë se si ka ndryshuar cilësia e informacionit kontabël. Kemi njësi ekonomike me mbi 10 69

70 vite aktivitet 6 në Shqipëri. Kjo përbën popullatën e studimit. Por është shumë e vështirë dhe shumë e kushtueshme të merren të gjitha këto njësi dhe të studiohen një e nga një. Prandaj është zgjedhur kampioni. Sipas Field (2005) kampioni konsiderohet një grupim përfaqësues i njësive të popullatës, i cili përdoret për të përcaktuar të vërtetat mbi popullatën. Por përcaktimi i kampionit shfaq vështirësi të cilat lidhen me kohën e harxhuar për të marrë informacionin dhe koston e tyre. Autorë të ndryshëm japin vlerësime të ndryshme mbi sasinë e kampionit. Sipas Roscoe (1975) jepen rregullat e mëposhtme për përcaktimin e kampionit: Kampioni i marrë në studim nuk duhet të jetë më i vogël se 10 njësi Në shumicën e studimeve eksperimentale rekomandohen kampionë më të mëdhenj ose të barabartë me 30 njësi Në rastin e regresionit të shumëfishtë madhësia e kampionit duhet të jetë 10 herë më i madh se numri i variablave të përfshirë në regresion. Ndërsa Green (1991) sugjeron se kampioni për të testuar regresionin duhet të jetë: N > m (ku m është numri i variablave të pavarur) gjithashtu ai sugjeron se nëse regresioni i shumëfishtë ka 6 ose më shumë variabla të pavarur, duhet të ekzistojnë 10 pjesëmarrës për variabël. Ndërsa sipas Stutely (2003) kampioni duhet të jetë i barabartë ose më i lartë se 30 për të arritur një shpërndarje normale të kampionit. Megjithatë ai lejon edhe një studim me kampione nën 30 njësi nëse merren parasysh të gjitha rastet në lidhje me ato njësi. Gjithsesi në të dy rastet kampionët janë të rastësishëm. Ndërsa Wilson dhe Morgan (2007) përcaktojnë se për studimin e marrëdhënieve si korrelacion apo regresion kampioni duhet të jetë më i madh se 50 njësi. Prandaj studimi ynë ka marrë parasysh një kampion të rastësishëm prej 150 njësish ekonomike që përdorin SKK për 9 periudha kontabël dhe 22 njësi ekonomike që përdorin SNK (SNRF)-të për 9 periudha kontabël. Numri i vogël i njësive me SNK (SNRF) ka të bëjë edhe me numrin e vogël të njësive që ndërtojnë pasqyrat financiare me SNK (SNRF). Faza e tetë e procesit të kërkimit është analiza e të dhënave. Meqë të dhënat tona janë sasiore dhe cilësore atëherë për përpunimin e tyre janë ndjekur edhe metodat sasiore edhe ato cilësore. Të dhënat sasiore janë përpunuar me programin Gretl dhe Excel Megastat. Më pas janë ripërpunuar me E-views 7 për të konfirmuar rezultatet. 3.2 Ndërtimi i hipotezave Sipas studimeve të kryera nga studiues të ndryshëm të cilët janë përmendur gjatë rishikimit të literaturës pamë se faktorët që përcaktojnë cilësinë e informacionit kontabël janë tre: manaxhimi i fitimit, njohja në kohë e humbjeve dhe përputhja e vlerësimeve. Në këtë punim, kemi menduar që cilësinë e informacionit kontabël ta masim nëpërrmjet

71 manaxhimit të fitimit, duke u mbështetur në variablat e marrë në studim nga modeli Barth. Qëllimi i këtij punimi është t i japë përgjigje pyetjes së mëposhtme kërkimore: A ka manaxhim të fitimeve në pasqyrat financiare të ndërtuara nga profesionistët kontabël pas hyrjes së SKK/SNK (SNRF)? Në qoftë se në pasqyrat financiare ka manaxhim të fitimeve atëherë thuhet se cilësia e informacionit kontabël është e ulët, përndryshe ka cilësi të lartë. Për t iu përgjigjur kësaj pyetje, duke u bazuar tek modeli Barth, janë përdorur tre matje të manaxhimit të fitimeve. Këto matje kanë të bëjnë me sheshimin e fitimeve. Matja e parë e sheshimit të fitimeve bazohet në variancën e të ardhurës neto (Lang dhe të tjerë, 2006). Matja e dytë ka të bëjë me variancën e ndyshimeve në të ardhurën neto dhe ndryshimeve të mjeteve monetare neto nga aktivitetetet e shfrytëzimit. Ndërsa matja e tretë ka të bëjë me lidhjen ndërmjet aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra me mjetet monetare neto nga aktivitetetet e shfrytëzimit. (Barth dhe të tjerë, 2008). 3.3 Hipotezat e punimit Për ndërtimin e hipotezave ky studim është bazuar në pyetjen kërkimore: A ka manaxhim të fitimeve në pasqyrat financiare të ndërtuara nga profesionistët kontabël pas hyrjes së SKK/SNK (SNRF)? Sipas studimeve të kryera nga autorë të ndryshëm, të cituar më sipër, thuhet se në qoftë se në pasqyrat financiare ka manaxhim të fitimeve cilësia e informacionit kontabël është e ulët dhe në qoftë se nuk ka manaxhim të fitimeve cilësia e informacionit kontabël është e lartë. Parashikimi im është që pas hyrjes së SKK/SNK (SNRF) nuk ka manaxhim të fitimeve, gjë që do të thotë, se cilësia e informacionit kontabël është rritur. Për t iu përgjigjur pyetjes kërkimore janë ngritur tre hipoteza, të cilat lidhen me sheshimin e fitimeve. Është parashikuar që cilësia e lartë e informacionit kontabël vjen nga një manaxhim i ulët i fitimeve. Pra do të themi që nuk ka manaxhim të fitimeve në qoftë se ka një variancë të lartë të ndryshimit të të ardhurës neto. Hipoteza e parë është si më poshtë: Hipoteza 1: Aplikimi i SKK shoqërohet me një variancë të lartë të të ardhurës neto. Hipoteza e dytë për sheshimin e fitimeve bazohet në raportin e variancës së ndryshimit të të ardhurës neto me variancën e ndryshimit në mjetet monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit. Është parashikuar që një cilësi e lartë e informacionit kontabël vjen nga një paqëndrueshmëri e lartë e këtij raporti. Pra hipoteza e dytë është si më poshtë: 71

72 Hipoteza 2: Aplikimi i SKK do të sjellë paqëndrueshmëri të fitimeve krahasuar me fluksin e mjeteve monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit. Hipoteza e tretë për sheshimin e fitimeve bazohet në korrelacionin ndërmjet aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra me mjetet monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit. Është parashikuar që një cilësi e lartë e informacionit kontabël dobëson lidhjen negative ndërmjet aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra dhe mjeteve monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit të periudhës. Pra hipoteza e tretë është si më poshtë: Hipoteza 3: Aplikimi i SKK shoqërohet me një manaxhim të ulët të aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra nga njësia ekonomike. Këto tre hipoteza do të aplikohen edhe tek njësitë që zbatojnë SNK (SNRF). 3.4 Testimi i hipotezave dhe analiza e të dhënave Pasi u hodhën hipotezat, hapi i parë që u ndoq për analizën e të dhënave ishte vlerësimi i katër modeleve të regresionit në lidhje me ndryshimin e të ardhurës neto, ndryshimin e mjeteve monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit, mjetet monetare neto nga aktivitetet e shfrytëzimit dhe aktiveve dhe detyrimeve afatshkurtra. Pasi u vlerësuan modelet e regresionit me metodën e zakonshme të katrorëve të vegjël, u morën mbetjet e secilit prej ekuacioneve. Më pas u krye analiza e mbetjeve fillimisht duke përdorur analizën e Fisherit dhe më pas analizën e variancës ANOVA. Analiza e Fisherit u përdor për të krahasuar cilësinë e informacionit kontabël para hyrjes së standarteve me cilësinë pas hyrjes së standarteve. Ndërsa analiza e variancës ANOVA u përdor për të parë variancën në vite të mbetjeve dhe për të vërtetuar apo hedhur poshtë hipotezat e punimit. Të gjitha të dhënat iu nënshtruan analizës statistikore me programin Gretl dhe Excel Megastat. Më pas u realizuan 10 intervista të strukturuara me profesionistët kontabël, për të marrë mendimin e tyre në lidhje me cilësinë e informacionit kontabël, manaxhimin e fitimeve në pasqyrat financiare, faktorët që ndikojnë mbi cilësinë dhe disa rekomandime në lidhje me përmirësimin e cilësisë së informacionit kontabël. Kjo është metodologjia e ndjekur gjatë punimit dhe më pas në analizën e të dhënave të studimit, në mënyrë që të arrihet dalëngadalë në konkluzionet dhe rekomandimet e punimit. 72

73 KAPITULLI IV ANALIZA DHE REZULTATET E STUDIMIT Në këtë kapitull shqyrtohen hapat e ndjekur për analizën e të dhënave të marra nga pasqyrat financiare të njësive ekonomike. Fillimisht do të trajtohet analiza empirike e njësive ekonomike që zbatojnë standardet kombëtare të kontabilitetit dhe më pas analiza empirike e njësive ekonomike që zbatojnë standardet ndërkombëtare të kontabilitetit. Analiza do të fillojë në të dy rastet me karakteristikat e kampionit të zgjedhur, më pas do të trajtohet analiza statistikore e të dhënave dhe në fund intervistat, të cilat i japin frymën praktike studimit. 4.1 Analiza e njësive ekonomike që përdorin standardet kombëtare të kontabilitetit Karakteristika të përgjithshme të kampionit të zgjedhur Për të vërtetuar hipotezat e ngritura në kapitullin e mëparshëm, janë marrë në studim 150 njësi ekonomike që për ndërtimin e pasqyrave financiare zbatojnë SKK-të. Këto njësi ekonomike kanë mbi 10 vite aktivitet në treg dhe periudha e marrë në studim në lidhje me të dhënat ishte 9 vite, , ngaqë të dhënat e viteve të mëparshme nuk ishin të disponueshme. Pasqyrat financiare të këtyre njësive ekonomike u siguruan nga Qendra Kombëtare e Biznesit. Për përzgjedhjen e kampionit u pa vendodhja dhe aktiviteti i këtyre njësive ekonomike, në mënyrë që rezultatet e studimit të përgjithësoheshin për të gjitha njësitë e tjera. Përsa i përket të dhënave të INSAT për vendodhjen e njësive ekonomike të cilat kanë mbi 10 vite aktivitet u pa se ato ishin të shpërndara sipas figurës së mëposhtme: Figura 4.1. Shpërndarja e njësive ekonomike sipas qarqeve Burimi: Të dhënat e INSTAT 73

74 Ndërsa njësitë që kemi marrë në studim janë të shpërndara sipas këtyre vendodhjeve: 47 njësi i përkasin Tiranës, 50 njësi janë nga Shkodra dhe 53 të tjera nga rrethe të ndryshme të Shqipërisë. Më poshtë jepet një grafik për të pasqyruar shpërndarjen sipas rretheve: Figura 4.2. Njësitë ekonomike sipas vendodhjes Burimi: Analiza e të dhënave primare Ndërsa përsa i përket llojit të aktivitetit, të dhënat e publikuara nga INSTAT nuk i kanë të veçuara njësitë sipas vitit të krijimit, por thjesht japin një paraqitje totale të tyre. Kjo paraqitje jepet në grafikun e mëposhtëm: Figura 4.3. Njësitë ekonomike sipas llojit të aktivitetit ekonomik Burimi: Të dhënat e INSTAT 74