27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0

Transcription

1 Besarta Vladi Lecture at European University of Tirana (EUT)/ Albania Ilir Rexhepi Managing Director at Kosovo Management Institute (KMI)/ Kosovo Dr.Ermira Qosja- Lecture at European University of Tirana (EUT)/ Albania 27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0 Abstract Zhvillimi i ngadaltë ekonomik, strukturat sociale jo plotësisht të konsoliduara, institucione publike jo shumë koshiente për rolin që duhet të luajnë në komunitet, kompanitë private të prirura shpeshherë drejtë planeve dhe përfitimeve afatshkurtra dhe afatmesme...këto dhe shumë fenomene të tjera të ngjashmë vendosnin jo rrallë pikëpyetje mbi imazhin e Shqipërisë në sytë e vizitorëve të huaj, deri para 10 vitesh. Nga ana tjetër, Mali i Zi duket se ka patur gjithnjë një imazh disi më pozitiv, më të qendrueshëm por sërish të pakrahasueshëm me imazhin e vendeve të tilla si Italia, Greqia (pavarësisht situatës aktuale të krizës financiare që po kalon), Turqia, sa i përket këndvështrimit turistik. Duke qënë se zhvillimi i turizmit mund të konsiderohet si për Shqipërinë, ashtu edhe për Malin e Zi, si një prej gjeneruesve të rritjes ekonomike në të ardhmen, atëherë lind pyetja se si mund të ndërmerren hapa pozitiv në këtë drejtim. Në këtë artikull do të analizohet rëndësia pozitive që mund të ketë implementimi i Modelit të sistemit të inovacionit i bazuar tek atraktori, si një mundësi shumë e mirë për përmirësimin e cilësisë së turizmit në Shqipëri dhe Mal të Zi, dhe për rrjedhojë rritjen e %-jes së këtij sektori në GDP-të respektive në të ardhmen. Hyrje Turizmi ka një rol të padiskutueshëm në rritjen ekonomike të çdo vendi. Në varësi të llojit të turizmit që një vend ka potencialet për të zhvilluar, si për shembull, turizëm bregdetar, i gjelber etj, mund të përllogaritet edhe impakti i tij real në GDP-në e atij vendi. Organizata Botërore e Turizmit e Kombeve të Bashkuara (UNWTO) lidhur me kontributin e turizmit në GDP pohon se ky kontribut është i ndryshëm në vende të ndryshme, në varësi të fazës së zhvillimit ekonomik në të cilën ndodhet secili prej tyre. Në këtë punimi fokusi do të jetë kryesisht në zhvillimin e turizmit bregdetar duke qënë se si për Shqipërinë, ashtu edhe për Malin e Zi, pozita gjeografike shumë e favorshme u krijon mundësinë këtyre dy vendeve për të patur një progres të vazhdueshëm në këtë drejtim. Në pjesën e parë të punimit parashtrohet roli i turizmit në ekonominë e një vendi. Më pas, analizohet në mënyrë konkrete roli i turizmit në ekonominë e Shqipërisë dhe atë të Malit të Zi. Në pjesën e tretë analizohet Modeli i sistemit të inovacionit i bazuar tek atraktori, i ideuar nga autorët Jan Mattsson, Jon Sundbo & Christjan Fussing Jensen në vitin Qellimi kryesor i këtij punimi është të propozojë një model të ri për zhvillimi e turizmit, sidomos atij bregdetar në Shqipëri dhe Mal të Zi, si dhe forcimin e raporteve bashkëpunuese ndërmjet dy vendeve në këtë sektor. Hipoteza bazë e punimit është se sa më shumë të tentohet implementimi i Modelit të sistemit të inovacionit të bazuar tek atraktori, aq më i lartë do të jetë numri i vizitorëve në vend, dhe për rrjedhojë, aq më e lartë do të jetë rritja ekonomike. Punimi ka karakter krahasues dhe synon të analizojë avantazhet e implementimit të modelit të mësipërm, në kontekstin shqiptar dhe ata malazez, si një mundësi e mirë për të përmirësuar në të ardhmen, të ardhurat nga turizimi në këto dy vende. Turizmi dhe roli i tij në rritjen ekonomikeoli i turizmit në ekonomi shfaqet në mënyrë të drejtperdrejtë ose të tërthortë në disa drejtime. Së pari, zhvillimi i turizmit rrit të ardhurat në GDP, duke reduktuar në mënyrë direkte dhe indirekte varfërinë në vend. Së dyti, një turizëm i zhvilluar do të thotë mundësi më të mëdha punësimi dhë për rrjedhojë zvogëlimin e numrit të papunësisë në vend. Së treti, vizitorët e huaj që shkojnë si turist në një vend të caktuar mund të jenë transmetues shumë të mirë të imazhit pozitiv ose negativ jasht këtij vendit që ata sapo kanë vizituar. Një imazh pozitiv do të thotë potenciale të reja për të patur turist të rinj por edhe investitor të huaj. Por që sektori i turizmit të kthehet në një motor zhvillimi ekonomik, qoft edhe në terma afatshkurtër apo afatmesëm, janë një sërë komponentësh që duhen plotësuar në vend, në mënyrë që ky sektor të funksionojë dhe të pësojë progres të vazhdueshëm. 1

2 Zhvillimi i turizmit kërkon një infrastrukturë të zhvilluar dhe mbi të gjitha një staf të kualifikuar dhe cilësor në shërbimet që ofron. Zhvillimi i turizmit në Shqipëri dhe Mal të Zi: Nje vështrim krahasues Shqipëria dhe Mali i Zi gjëndën sot përballë faktit që vende me pasuri natyrore të ngjashmë, kanë një turizëm më të zhvilluar dhe më cilësor se vet ato. Sidoqoftë, turizmi në Mal të Zi e ka zanafillën më të hershme se turizmi në Shqipëri. Edhe pse Shqipëria gjatë këtyre 5-6 viteve të fundit ka patur një strategji shumë të qartë dhe të detajuar për zhvillimin e turizmit Strategjia Sektoriale e Turizmit , diferencat në zhvillimin e turizmit në këto dy vende janë të hershme. Edhe pse të dyja përfaqësojnë dy ishvende të centarlizuara, Mali i Zi ka investuar në sektorin e turizmit që prej viteve 1960 e në vijim. Turizmi bregdetar ka qënë dhe vazhdon të jetë lloji dominues i turizmit në të dyja vendet. Plani Hapësinor i Ulqinit deri në vitin 2020 paraqet gjithashtu një strategji të qartë të zhvillimit të sektorit të turizmit në këtë vend, duke dëshmuar në këtë mënyrë që ky sektor do të avzhdojë të jetë një nga sektorët më dominues në ekonominë malazezë të pakten edhe për 6-7 vitet në vijim. Grafik nr.1: Numri i Turistëve në Mal të Zi Burimi: Zyra e Statistikave te Malit të Zi (2012) Sektori i turizmit në Shqipëri ka marrë goditje të herëpashershme, duke filluar që nga fakti që zhvillimi i tij filloi vetem pas viteve 90, e për të vazhduar më tej me ngjarje të ndryshme politiko-ekonomike si kriza e 97 -es, ngjarjet e viteve 99 në Kosovë, tranzicioni i tejzgjatur në vend etj. Mali i Zi ka perjetuar gjithashtu situata të cilat e kanë lëkundur imazhin e tij në sytë e turistëve të huaj edhe pse jo në nivelet e Shqipërisë. Turizmi është një sektor i pëlqyer për investitorët pasi ka një ritëm kthimi të të ardhurave, relativisht të shpejt. Megjithatë, cdo investitor kërkon një siguri nga pikëpamja ligjore, e lidhur kjo sidomos me çështjen e pronësisë. Ky është një nga problemet kryesore ende të pazgjidhura në rastin e Shqipërisë, dhe deri diku i zgjidhur, por sërish problematik në rastin e Malit të Zi. Edhe pse pjesa dominuese e hoteleve në Mal të Zi është me 2** dhe me 3*** (Ivanovic, 2010), është pozitiv fakti që të paktën tursitët që vendosin të shkojnë në Mal të Zi, e kanë një pikë orientimi lidhur me zgjedhjen që do të bëjnë, dhe për rrjedhojë gjasat për t u zhgënjyer janë më të vogla. Në të kundërt, në Shqipëri, as renditja e hoteleve sipas yjeve nuk është e realizuar plotësisht. Për rrjedhojë, çdo turist është i detyruar që ta marë si të mirëqënë informacionin që mund të lexojë në web-sitet zyrtare për çdo hotel, pavarësisht shkallës së vërtetësisë së tyre. Edhe pse vendosja e yjeve në mënyrë subjektive nga ana e pronarëve të këtyre hoteleve, është një shkelje ligjore, ky fenomen deri muajt e fundit ka qënë shumë i përhapur në vend. Një fenomen i tillë, përvec se mungesë serioziteti në sytë e turistëve, tregon dhe një mungesë profesionalizmi në mënyrën e të zhvilluarit të sektorit të turizmit në Shqipëri. Vetem në vitin 2012, falë bashkëpunimit të Shoqatës shqiptare të Turizmit dhe Ministrisë së Kulturës me programin e USAID kanë bërë të mundur vendosjen e yjeve të hoteleve, pas kontrolleve dhe inspektimeve për kriteret e plotësuara. Këto inspektime janë realizuar në 100 hotele deri tani, nga ekspertë të pavarur, të trajnuar nga ekspertë ndërkombëtarë mbi sistemin e markës dhe cilësisë. Nga ky klasifikim hotelet shqiptare janë vlerësuar mesatarisht me katër yje. Rezultatet e bashkëpunimit tregojnë hotelet që kanë marrë Markën e Cilësisë, yjet e vendosura dhe klasifikimi sipas renditjes: Ar, Argjend dhe Bronz (Authentic Albania, 2013).. Tabela nr. 1 : Të dhëna per turizmin sipas qyteteve në Mal të Zi 2012 Tourist arrivals Overnight stays Foreign Domestic Total Structure Foreign Domestic Total Structure -1-2 (3)=(1)+(2) (3) in % -1-2 (3)=(1)+(2) (3) in % City Total

3 Budva Herceg Novi Bar Ulcinj Tivat Kotor Podgorica Zabljak Kolasin Cetinje Niksic Bijelo Polje Pljevlja Rozaje Mojkovac Danilovgrad Pluzine Berane Plav Andrijevica Burimi: Zyra e Statistikave të Malit të Zi (2012) Problematika të tilla si të drejtat e paqarta mbi pronat, menaxhimi i dobët i territorit urban, lëvizjet demografike dhe urbanizimi i shpejtë, financimi i pamjaftueshëm për mbrojtjen dhe mirëmbajtjen kanë qënë dhe vazhdojnë të jenë disa nga pengesat kryesore të zhvillimit të suksesshëm të sektorit të turizmit në Shqipëri (Noti, 2009). Që prej viti 2005 sektori i turizmit në Shqipëri renditet tek prioritetet e qeverisë në vend. Përgjegjësia e kësaj të fundit lidhet kryesisht me hartimin e kornizave ligjore të përshtatshme për zhvillimin e turizmit siç është ndërtimi i një infrastrukture të përshtatshme, për shembull infrastruktura rrugore. Megjithatë, suksesi i punës së qeverisë është i lidhur ngusht më nivelin e bashkëpunimit që arrin të realizojë me sektorin privat. Kontributi i këtij sektori lidhet me garantimin e hoteleve cilësore, shërbimeve të përshtatshme, përmbushjen e shijes së klientëve etj. Grafik nr. 2: Vizitorët e huaj në Shqipëri: Burimi: Ministria e Kulturës, Turizmit, Rinisë dhe Sporteve (MKTRS) Duke qënë se si Shqipëria, ashtu edhe Mali i Zi, si destinacione turistik, posedojnë mjedise natyrore shumë tërheqëse për vizitorët e huaj, të tilla si pozicioni gjeografik, klima, malet e shumta, liqenet etj, dhe duke qënë se problematika të tilla si infarstruktura rrugore, rregullimi i pronësisë etj, edhe pse kërkojnë kryesisht angazhimin shtetëror për t i dhënë zgjidhje, serish nuk janë problematika të pazgjidhshme, atëherë pikëpyetja vihet tek fakti se si mund t i promovojmë këto hapsira turistike tek të tjerët dhe mbi të gjitha si 3

4 të ruajmë një iamzh pozitiv të këtyre hapsirave turistike në afat të gjatë? Koncepti i inovacionit në këtë rast, dhe sidomos modeli i inovacionit të hapur, kthehen në domosdoshmëri. Inovacioni në sektorin e turizmit Në kohën kur progresi teknologjik shpërndahet me një shpejtësi të jashtzakonshme në të katër anët e botës, të njejta produkte/shërbime mund të gjenden në marketet e metropoleve më të mëdha në botë, ekonomia e dijes dhe njerëzit e arsimuar lëvizin lirshëm dhe punësohen aty ku plotësohen më mirë pritshmëritë e tyre, cilësia e shërbimeve po kthehet çdo ditë e më tepër në faktor diferencues, duke u konsideruar edhe si një strategji e sukseshme e krijimit të avantazhit konkurrues në tregun global. Kur flasim për cilësinë e shërbimeve, i referohemi kryesisht elementëve të mëposhtëm : Paisje moderne Mjedisi Infarstruktura/Ndërtesa bashkëkohore Kompjuterizimi i sistemit Personeli/trajnimi/komunikimi/gadishmëria për t i shërbyer klientëve Shpejtësia e shërbimit/xhentilesa Shpejtësia e zgjidhjes së problemeve/menaxhimi i situatave të ndryshme (Bazini&Elmazi, 2009). Leiper (1999) ka pohuar se industria e turizimit është tërësia e të gjitha firmave, organizatave dhe fasiliteteve mbështetëse të cilat kanë si qellimi të tyre t u shërbejnë nevojave specifike dhe dëshirave të turistëve (f. 400). Inovacioni mund të çojë në rritjen e cilësisë së shërbimeve në sektorin e turizmit dhe këtu me inovacion kuptojmë një ide, praktikë apo objekt, që perceptohet si diçka e re nga adaptuesit e saj (Rogers 2003). Megjithatë, inovacioni në sektorin e sherbimeve ka pak ose aspak karakter kerkim&zhvillimi, pasi fokusi i tij është tek ekperiencat dhe përvojat praktike. Në mënyrë më konkrete, inovacioni në sektorin e sherbimeve konsiderohet si pjesa soft e zhvillimit të inovacionit, duke patur në fokus aftësitë dhe praktikat bashkëpunuese ndër-organizacionale (Tether, 2005). Nga ana tjetër, po t i referohemi Raportit të Komisionit Europian (2004) inovacioni mbulon një gamë të gjërë aktivitetesh që ndihmojnë në përmirësimin e performancës së firmave, duke përfshirë implementimin e produkteve, sherbimeve, proceseve, sistemeve dhe modeleve të reja organizacionale, me qellim krijimin e vlerave të reja për konsumatorin dhe rritjen e përfitimeve financiare për firmën. Sigurisht, studimet lidhur me impkatin e inovacionit në sektorin e turizmit janë relativisht modeste (Peters & Pikkemaat 2006). Zhvillimi i produkteve dhe inovacioni, potencialisht janë gjënërues shumë të mirë të krijimit të vlerës së shtuar për konsumatorët, por e lidhur kjo me një sektor shërbimesh siç është rasti i turizmit, përmban në vetvete edhe një nivel të lartë kompleksiteti. Disa nga idetë inovatore më bashkëkohore në fushën e turizmit do të jenë pjesë e analizës së mëposhtme. Disa prej tyre mund të mos gjejnë aplikueshmëri në kontekstin shqiptar dhe atë malazez, por disa të tjera edhe mund të përshtaten gradualisht me këtë kontekst. Ideja e parë lidhet me forcimin e bashkëpunimit ndërmjet shërbimeve sociale dhe turizmit, duke u konsideruar ky bashkëpunim si një mundësi e mirë për nxitjen e inovacionit në sektorin e turizmit. Shërbimet sociale lidhen kryesisht me kapitalin human, mbrojtjen e mjedisit, dekurajimin e sjelljeve shkatërruese ndaj mjedisit, elaborimin e konceptit punë për të gjithë, sherbimin shëndetësor etj., (Hjalager 2006). Një këndvështrim i dytë është dhënë më pas nga Weiermair, i cili e analizon konceptin e inovacionit në turizëm parë nga këndvështrimi i ofertës. Sipas tij, inovacioni në sektorin e turizmit do të realizohet vetem në rastet kur ka të ardhura të larta në dispozicion, të cilat janë në gjendje të përballojnë riskun dhe kostot që mbart në vetvete një process inovacioni në fushën e turizmit. Faktor të tillë si madhësia e firmës, progresi teknologjik etj, janë domosdoshërisht të lidhur me këtë proces (Weiermair 2004). Një tjetër ide është hedhur rreth raporteve ndërmjet konceptit të lidershipit nga njëra anë dhe proceseve të inovacionit nga ana tjetër, me fokus në përmirësimin e cilësisë së shërbimeve me destinacion turizmin. Procesi i inovacionit konsiderohet në këtë rast si një proces rrjeti network-u ndër-organizacional, koncept i ngjashëm ky me modelin e inovacionit të hapur (Chesbrough 2006). Ideja është për të minimizuar barrierat e kooperimit dhe për të iniciuar aktivitete me mundësi të gjëra network-u, të cilat direkt ose indirekt do të shërbejnë si rrjete që do të nxisin kooperimin e mëtejshëm dhe inovacionin (Pechlaner, Fischer & Hammann 2006). 4

5 Si mund të rriten të ardhurat nga turistët përmes Modelit të Sistemit të Inovacionit të bazuar tek Atraktori (Attractor-Based Innovation System)? Ky model është ideuar në vitin 2006 nga autorët Jan Mattsson, Jon Sundbo dhe Christjan Fussing Jensen. Presupozimi kryesor i këtij modeli është se zhvillimi i turizmit në një zonë të caktuar nuk varet nga inovacioni i një organizate/firme të vetme turistike por nga bashkëveprimi i gjërë ndërmjet tyre, duke i konsideruar ato si network dhe jo si sistem i mbyllur. Nga ana tjetër, kjo nuk nënkupton që të gjitha kompanitë turistike të një zonë të caktuar të jenë patjetër pjesë e këtij sistemi ndërveprimi. Që ky model të rezultojë i suksesshëm kërkon të ketë ndërthurje të inovacionit me sipërmarrjen. Sipërmarrësit krijojnë terrenin e nevojshëm për lindjen e inovacionit, sepse ata mund të jetë shumë të aftë në krijimin e networkeve sociale të nevojshme, prandaj dhe sipërmarrja konsiderohet në këtë rast parakusht për lindjen e ideve inovative. Në këtë lloj sistemi, inovacionet nuk janë produkt i njëanshëm por rezultat i ndërveprimit disa nivelësh të firmave dhe organizatave të ndryshme brenda një rajoni të caktuar turistik, në shumicën e rasteve të lidhura me konceptin e atraktorit, koncept i cili do të shtjellohet në vijim. Elementët përbërës të këtij modeli janë: atraktori, skena, skenë-bërësi, skenë-mbajtësi, network-u: turist-firmë turistike-organizata lokale. Në këtë rast, atraktori mund të jetë një organizim, event, aktivitet që tërheq vëmendjen fillestare dhe pjesmarrjen e shumë njerëzve. Një konferencë shkencore për shembull luan shumë mirë rolin e një atraktori/tërheqësi. Reagimi pozitiv i njerëzve kundrejt këtij atraksioni e shndërron këtë të fundit nga atraktor të thjeshtë në skenë të mirëfilltë takimi mes njerëzve të ndryshme në një zonë turistike të caktuar, qellimi fillestar i të cilëve nuk ka qënë turizmi. Atraktori Skena Skenë-bërësi Skenë-mbajtësi Netëorku turist-firma turistike-organizata lokale Attractor-Based Innovation System (Mattsson et al 2006) Megjithatë, vetem ekzistenca e kësaj skene nuk mjafton për tërheqjen e një numri më të madh vizitorësh në të ardhmen. Ajo çfarë është e nevojshme lidhet me faktin që kjo skenë apo ky kontekts i ri i krijuar duhet të ofrojë shumë mundësi dhe role angazhimi për firmat, organizatat dhe individët lokal, në mënyrë që ata të zgjerojnë sa më shumë network-un e tyre dhe njëkohësisht të ofrojnë një diversitet informacioni për pjesmarrësit në eventin që zhvillohet, pjesa më e madhe e të cilëve mund të jenë për herë të parë në atë vend. Skenë-bërësi është përsoni/firma turistike/ organizata joturistike, apo grupi i individëve që në mënyrë strategjike analizon të gjitha mundësitë e shfrytëzimit të atraksionit për të tërhequr sa më shumë vizitorë në vend. Skenë-bërësi në këtë rast është inovatori pasi ai e krijon dhe e konceptualizon skenën. Skena e krijuar duhet të mirëmbahet përmes marketingut sistematik dhe profesional si dhe përmes përfshirjes të sa më shumë bashkëpunëtorëve në lojë. Në këtë moment kalohet nga faza e skenë-bërësit tek ajo e skenë-mbajtësit, që mund të jetë individ/firmë/organizatë në vend. Kjo e fundit ka karakter sipërmarrës, edhe pse nuk është e thënë të jetë ideatori (inovuesi) i këtij kontektsi të ri të krijuar. Firmat e ndryshme turistike në vend mund të përfitojnë nga aktivitetet e skenë-mbajtësit, duke i patur të gjitha shanset për të qënë pjesë e bashkëpunëtorëve dhe network-ut të skenë-mbajtësit. Inovacioni kthehet në domosdoshmëri për ta rinovuar këtë skenë herë pas here në mënyrë që të jetë gjithnjë interesante për vizitorët e saj. Në rast se askush nuk kujdeset ta mbajë aktive këtë skenë/kontekst të krijuar, ajo nuk do të arrijë të ketë asnjë lloj efekti në turizmin lokal të asaj zone apo rajoni në të ardhmen. Rezultatet e studimit të Mattsson et al (2006) tregojnë se numri i skenë-krijuesve është i lartë por numri i skenë-mbajtësve është shumë i ulët, dhe për këtë arsye, kontributi i eventeve të tilla nuk përkthetet automatikisht në numër vizitorësh. Sipas modelit në fjalë, në rast se firmat turistike qendrojnë konservatore dhe nuk bashkëpunojnë me organizatat/firmat e tjera joturistike në vend, për ta mbajtur aktiv kontekstin e krijuar, e gjithë tentativa për tërheqjen e vizitorëve të huaj në vend dështon. Second-hand books (Atraktori) Qyteti i Librit (Skena) Librashitwsi (Skenë-bërësi) brashitesi + Komuniteti (Skenë-mbajtësi) 5

6 Hotele+biznese+qeveria lokale+zyra konsulence turistike+turiste (Networku turist-firma turistike-organizata lokale) Attractor-Based Innovation System/ Shembull Autorët e këtij modeli kanë arritur në disa rezultate të rëndësishme, të cilat shërbejnë edhe si parakushte për funksionimin me sukses të modelit në fjalë. Së pari, të gjithë komponentët e këtij modeli duhet të jenë prezent dhe funksional, në mënyrë që modeli të funksionojë. Së dyti, hallka bazë e këtij modeli është skenëmbajtësi sepse ai garanton jetëgjatësi të këtij proçesi. Skena në vetvete duhet të jetë ideuar dhe krijuar përara tranzicionit nga skenë-bërësi tek skenë-mbajtësi. Gjithashtu, në qoftë se skenë-mbajtësi është prezent, firmat me karakter turistik do të kënë më tëpër përfitime në rast se bëjnë një përpjekje të vazhdueshme për ta mbajtur funksional kontekstin e krijuar. Efektet pozitive të atraktorit në rritjen e numrit të turistëve, dhe për rrjedhojë në rritjen ekonomike në vend, kërkojnë inovacion të fuqishëm nga ana e firmave turistike. Kjo kërkon gjithashtu edhe një rrjet bashkëpunimi të fortë ndërmjet këtyre firmave me karakter turistik. Në rast se ky model merret seriozisht nga palët e interesuar, si në Shqipëri, ashtu edhe në Malin e Zi, përfitimet mund të jenë të shpejta dhe të menjëhershme. Ajo çfarë modeli i mësipërm nuk e përmend por mund të shtohet është se ndërveprimi nuk mund të ngushtohet vetem brenda një territori të caktuar. Përkundrazi, mund të ketë kooperime shumë të suksesshme ndërmjet dy vendeve fqinje, dhe sidomos kur distanca gjeografike është pothuajse e pakonsiderueshme, qoftë në vijë ajrore, ashtu edhe bregdetare. Në secilën prej hallkave të modelit të mësipërm, kontribuesit mund të jenë të përbashkët nga të dyja vendet. Kuptohet, të ashtuquajturit skenë-mbajtësit duhet të jenë ndoshta fizikisht më të angazhuar, duke qënë se do jenë vazhdimisht brenda kontekstit të krijuar, por bashkëpunim dhe mbështetja mund të jetë shumë më e gjërë se kufijt kombëtar të vendit në të cilin realizohet sherbimi turistik. Konkluzione Shqipëria dhe Mali i Zi janë dy vende të pasura nga pikpamja e bukurive natyrore, pozita e favorshme gjeografike, klima e qendrueshme etj. Të gjithë këta faktor të bëjnë të mendosh që sektori i turizmit në këto dy vende duhet të jetë njëri prej kontribuesve më të lartë të GDP-së së secilit vend. Aktualisht, kontributi real i turizmit në GDP-të respektive gjendet në nivele të moderuara, si për Malin e Zi, ashtu edhe për Shqipërinë. Implementimi i Modelit të Sistemit të Inovacionit të bazuar tek Atraktori, mund të ndikojë pozitivisht për një shfrytëzim maksimal të këtyre pozitave të favorshme të këtyre dy vendeve. Efektet pozitive të atraktorit në këtë model, në rritjen e numrit të turistëve, dhe për rrjedhojë rritjen ekonomike në vend, kërkojnë inovacion të hapur dhe të fuqishëm nga ana e firmave turistike. Kjo në vetvete nënkupton ngritjen e një rrjeti bashkëpunimi të fortë dhe të konsoliduar ndërmjet këtyre firmave me karakter turistik, faktorëve qeveritar, organizatave joturistike, dhe bashkëpunëtorëve të tjerë jasht kufijve kombëtar. Bibliografia Ashley et al. (2007) The role of the tourism sector in Expanding Economic opportunity Economic Opportunity series: International Business Leaders Forum, Harvard University. Bazini, E dhe Elmazi, L 92009) Cilësia e sherbimeve dhe marketingu i brendshëm, rasti i hoteleve bregdetare Revista Economicus 9, UET Press, f Chesbrough, H. (2006) Open Innovation: A new paradigm for understanding industrial innovation Oxford; Oxford University Press Hjalager, A (2006) Stages in the economic globalization of tourism Elsevier ltd. Annals of Tourism Research, Vol. 34, No. 2, pp Ivanovic, M (2010) Menadzment ljudskih resursa u hoteljierstvu Cmogorskog primorja Novi Sad. Jan Mattsson, Jon Sundbo & Christjan Fussing Jensen (2006): Innovation Systems in Tourism: The Roles of Attractors and Scene Takers, Industry and Innovation, 12:3, Leiper, N. (1999) Are destinations the heart of tourism?, Current Issues in Tourism, 4, pp Mike Peters & Birgit Pikkemaat (2006): Innovation in Tourism, Journal of Quality Assurance in Hospitality & Tourism, 6:3-4, 1-6 Ministria e Kultures, Turizmit, Rinise dhe Sporteve (2013) Treguesit statistikor per turizmin 2011 Tiranë. 6

7 Noti, E. (2009) Politikat Strategjike per zhvillimin e turizmit ne Shqiperi Economicus 9, Tiranë. Pechlaner, H, Fischer, E & Hammann, E (2006): Leadership and Innovation Processes Development of Products and Services Based on Core Competencies, Journal of Quality Assurance in Hospitality & Tourism, 6:3-4, Rogers, E (2003) Diffusion of Innovation, Free Press, Fifth Edition, New York 7