MALA RURALNA DOMAĆINSTVA U SRBIJI I RURALNA NEPOLJOPRIVREDNA EKONOMIJA. Natalija Lj. Bogdanov

Transcription

1

2 MALA UALNA DOMAĆNSTA U SBJ UALNA NEPOLJOPEDNA EKONOMJA Natalija Lj. Bogdanov Beograd 2007

3 MALA UALNA DOMAĆNSTA U SBJ UALNA NEPOLJOPEDNA EKONOMJA Autor Prof. dr Natalija Lj. Bogdanov zdavač UNDP Za više informacija, kontaktirajte: Program Ujedinjenih nacija za razvoj nternacionalnih Brigada Beograd, Srbija Urednik Nenad Moslavac Sektor za Smanjenje siromaštva i ekonomski razvoj, UNDP SBN ecenzenti Martin Malcolm Turner Centre for ural Policy esearch University of Exeter, UK Paul Keating rish LEADE Support Unit (LSU) Tipperary nstitute, reland dejno rešenje korica Jelena Labus MASSision doo. Kneginje Ljubice Beograd, Srbija Grafički dizajn i prelom MASSision d.o.o. Štampa DS PUBLC d.o.o. Beograd Tiraž 300 primeraka Beograd, 2007 Publikaciji su doprineli 1. adna grupa UNDP-a za ruralni razvoj 2. UNDP Sektor za smanjenje siromaštva i ekonomski razvoj 3. Sonja Avlijaš, istraživač ekonomskog razvoja Centar za visoke ekonomske studije Predlog za citiranje Bogdanov, Natalija (2007) Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija, Beograd: UNDP [nternet] dostupno na:

4 Publikacija Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija je pripremljena na osnovu sprovedenog terenskog istraživanja o potrebama malih ruralnih domaćinstava i procene ruralnih interesnih grupa. Za terensko istraživanje je tokom godine bila angažovana istraživačka agencija Strateški marketing. ezultati terenskog istraživanja su statistički obrađeni i uz dodatne konsultacije i ostale prikupljene relevantne informacije, uobličeni i interpretirani u finalnom izveštaju. Autorka finalnog izveštaja je prof. dr Natalija Bogdanov, sa Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu, koju je UNDP angažovao kao išu savetnicu za ruralni razvoj u Srbiji. U finalnoj publikaciji uvaženi su komentari i doprinosi adne grupe UNDP-a za ruralni razvoj, UNDP Sektora za smanjenje siromaštva i ekonomski razvoj, Sektora za razvoj sela i poljoprivrede Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, kao i drugih aktera koji su bili direktno ili indirektno konsultovani. Sprovođenje istraživanja i priprema publikacije finansijski su podržani od Austrijske razvojne agencije (ADA) i UNDP-a u Srbiji.

5 Mišljenja iznesena u ovoj publikaciji su mišljenja autora i ne predstavljaju nužno stanovište Programa Ujedinjenih nacija za razvoj.

6 uodna EČ Analiza potreba malih ruralnih domaćinstava koja je dala osnovu za pisanje ove značajne knjige, prvo je istraživanje ove vrste u Srbiji. Njena dubina i primenjena metodologija dali su rezultate koji pomažu u sagledavanju značaja nepoljoprivrednog dela ruralne ekonomije o kojima znamo veoma malo. Ova knjiga treba da nam pomogne da raskrstimo sa negativnim pristupom fenomenu polutanstva i svaštarenja u ruralnoj ekonomiji i svestrano sagledamo diversifikaciju poljoprivrede i njene multifunkcionalne uloge, kao i diversifikaciju ruralne ekonomije van farme, kao šansu za revitalizaciju srpskog sela. Srpskom selu je to neophodno da bi prestalo da bude deo priče o siromaštvu kao ruralnom fenomenu. Srpskom društvu, pak, to je neophodno da bi sačuvalo svoje zdravlje, svoju kulturu i prirodne resurse. Konačno, srpskoj državi je nophodan ovakav rad da uspostavi sistem podrške kojim će se omogućiti bolji život celokupnom svom stanovništvu. Nadam se da ćemo sa UNDP-om nastaviti uspešnu saradnju na uspostavljanju teoretskih osnova razvoja ruralne Srbije i materijalizovati je kroz uspešne razvojne projekte na celoj njenoj teritoriji. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede je odlučno u tome da preuzme punu odgovornost za mobilizaciju kompletne uprave, svih njenih resora i organa, i obezbeđenje podrške razvoju sela koje će mu vratiti dostojanstvo i mesto u društvu koje mu neosporno pripada. Dr Suzana Đorđević-Milošević, Pomoćnik ministra za razvoj sela i poljoprivrede Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede lade epublike Srbije 5

7 6

8 PEDGOO Jedna od glavnih aktivnosti Programa Ujedinjenih nacija za razvoj i ujedno jedan od primarnih interesa Milenijumskih ciljeva razvoja jeste borba protiv siromaštva. Siromaštvo je, kao takvo, prisutno u okviru brojnih aspekata današnjeg društva i jednako pogađa urbana, kao i ruralna područja. Očigledno je da je u Srbiji stepen siromaštva daleko izraženiji u seoskoj populaciji u odnosu na gradsku, zbog čega je neophodno preduzeti sve mere i pronaći načina da se ruralnim područjima omogući neometan razvoj uz znatno unapređivanje životnih uslova. Ova studija je orijentisana na identifikovanje mogućnosti razvoja ruralnih područja i, posebno, na unapređivanje malih ruralnih domaćinstava. azmatrane su moguće mere za poboljšanje položaja ruralnih područja u Srbiji i unapređivanje strategije njihovog razvoja. Posebna pažnja posvećena je malim ruralnim domaćinstvima, s obzirom na to da su ona u velikom procentu zastupljena u strukturi ruralnih oblasti u Srbiji. Jedan od osnovnih zaključaka studije jeste važnost diversifikacije aktivnosti, a samim tim i podizanja visine prihoda, u cilju neometanog razvoja malih ruralnih domaćinstava. Ovaj zaključak su potvrdile uporedne analize sprovedene u ostalim državama u regionu, kao i u novim članicama EU. Pomenuta diversifikacija aktivnosti podrazumeva sprovođenje mera unapređivanja kvaliteta života posebno ugroženih kategorija, kao što su osobe ispod granice siromaštva, mladi i žene. U studiji se naročito ističe važnost uticaja koji bi ruralna ekonomija van okvira poljoprivrednih gazdinstava mogla imati na razvoj ruralnih područja, uz moguće smanjenje procenta siromaštva u ruralnim sredinama. Preporučene mere podrazumevaju promovisanje učešća lokalne zajednice i zajedničkih napora u cilju razvoja ruralnih područja, uz unapređivanje informisanosti i razvoj svesti ruralnog stanovništva kroz dobro osmišljene obrazovne programe i primenu različitih inovativnih pristupa. Ovde iznesene sugestije trebalo bi da budu od naročitog značaja za različite interesne grupe ruralnog razvoja, uključujući ladu, donatore, nevladine organizacije, privatni sektor i lokalne vlasti. Analiza potreba malih ruralnih domaćinstava u Srbiji nastao je kao odgovor na zahtev Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Publikacija i istraživačka studija predstavljaju udružene napore Ministarstva i UNDP-a, uz finansijsku podršku Austrijske agencije za razvoj i UNDP-a. Ovom prilikom bih želeo da se zahvalim svim članovima UNDP adne grupe za ruralni razvoj, kao i članovima Donatorske grupe za ruralni i poljoprivredni razvoj, 7

9 ali i Sektoru za razvoj sela i poljoprivrede pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, na učešću u ovom projektu. Želim da izrazim nadu da će ova publikacija biti od koristi svima onima koji su uključeni u planiranje razvoja ruralnih područja i suzbijanje siromaštva u Srbiji. Nadam se da će ova publikacija biti od pomoći u nastojanju da se obezbede stalni rast i razvoj ruralnih oblasti, uz stvaranje zdravog okruženja i unapređivanje životnih uslova seoskog stanovništva. Duboko sam uveren da će naši združeni napori i saradnja na planu razvoja ruralnih područja i u budućnosti davati plodne rezultate i doprineti boljim životnim uslovima malih ruralnih domaćinstava, ruralnim zajednicama i naseljima u Srbiji. Lance Clark UN stalni koordinator i undp stalni predstavnik 8

10 ZAHALNOST Autor izražava svoju iskrenu zahvalnost g-dinu Nenadu Moslavcu, menadžeru projekta u okviru UNDP-a u Srbiji, za neizmernu pomoć i podršku tokom čitavog perioda realizacije projekta mala ruralna domaćinstva u Srbiji. Njegova posvećenost, odgovornost i entuzijazam bili su mi neophodna inspiracija i podrška u svim fazama rada i zaslužuju svako poštovanje. Kancelariji UNDP-a, naročito Sektoru za smanjenje siromaštva i ekonomski razvoj, zahvaljujem se na privilegiji i poverenju koje su iskazali dajući mi priliku da radim na ovom istraživanju koje je predstavljalo veliki profesionalni izazov i iz kojeg sam stekla dragoceno iskustvo i saznanja. Za korisne sugestije u sistematizaciji teksta i završnoj interpretaciji rezultata istraživanja zahvaljujem se recenzentima g-dinu Polu Kitingu (Mr. Paul Keating, rish LEADE Support Unit and Sustainable ural Development Department of the Tipperary nstitute, reland) i g-dinu Martinu Turneru (Mr. Martin Turner, Senior esearch Associate of the Department of Geography and Assistant Director at the Centre for ural Policy esearch of University of Exeter, UK). Njihovi predlozi i komentari značajno su unapredili konačnu formu teksta i doprineli njenoj sistematičnosti. eliku zahvalnost dugujem Prof. dr Sofiji Efstratoglou (Prof. Dr. Sophia.Efstratoglou, of the Agricultural University of Athens, Greece), sa kojom je bilo zadovoljstvo sarađivati. Njeno veliko iskustvo i znanje pomogli su mi u poimanju i interpretaciji mnogih indikatora vezanih za ruralna područja Srbije. skreno se zahvaljujem dr Panagiotisu Kolirisu (Dr. Panagiotis Kolyris, ural Development Expert on Support to a ural Development Programming and Payment System EU funded project managed by the European Agency for econstruction in Serbia) za pomoć u interpretaciji evropske politike ruralnog razvoja prema zemljama kandidatima. Timu straživačke agencije Strateški marketing, posebno g-đici Hani David, zahvaljujem se na ozbiljnosti i odgovornosti sa kojom su sproveli terensko istraživanje i obradili ogromne datoteke podataka. Svojim zalaganjem značajno su doprineli kvalitetu i pouzdanosti zaključaka. Posebno im se zahvaljujem na ispoljenom strpljenju. Prof. dr Natalija Lj. Bogdanov, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu 9

11 10

12 Sadržaj UODNA EČ PEDGOO ZAHALNOST Sadržaj Sadržaj SKAĆENCE Uvod Cilj i značaj projekta Sadržaj istraživanja Metodologija istraživanja i izvori podataka Metodologija istraživanja zvori podataka Sekundarni izvori podataka Primarno istraživanje ezime TEOJSK OK uralni razvoj i ruralna politika Opšti uvod u politiku ruralnog razvoja Strategije ruralnog razvoja Evropska ruralna politika Prva faza Mensholtov plan Druga faza eforma ZAP-a Treća faza Agenda Evropski agrarni fond za ruralni razvoj četvrta faza LEADE Nastanak i osnovni mehanizmi LEADE metod Lokalne akcione grupe (LAG) Lokalni planovi razvoja Politika ruralnog razvoja EU prema zemljama kandidatima SAPAD nstrument predpristupne pomoći (PA) uralna područja i politika ruralnog razvoja Srbije uralna područja Srbije Osnovne karakteristike ruralnih područja Srbije egionalne razvojne nejednakosti i ruralno siromaštvo u Srbiji Prethodne politike regionalnog i ruralnog razvoja u Srbiji Sadašnja politike u oblasti ruralnog razvoja u Srbiji Finansiranje poljoprivrede i ruralnog razvoja u Srbiji Agrarni budžet Kreditiranje poljoprivrede uslovi i ograničenja

13 2.5. uralna nepoljoprivredna ekonomija NFE opšti okvir Strategije i tipologije vezane za koncept NFE mplementacija koncepta NFE Modeli diversifikacije ruralne ekonomije Diversifikacija dohotka i aktivnosti Faktori koji utiču na diversifikaciju ruralne ekonomije NFE i tranzicione zemlje Diversifikacija aktivnosti i dohotka ruralnog stanovništva Srbije Diversifikacija aktivnosti ruralne radne snage Diversifikacija prihoda ruralnih domaćinstava EZULTAT STAŽANJA Pojmovna razgraničenja i definicije uralna domaćinstva Mala ruralna domaćinstva uralna područja ezultati ankete na malim ruralnim domaćinstvima Ljudski i fizički resursi malih ruralnih domaćinstava Demografska struktura i ljudski potencijal domaćinstava Zaposlenost i diversifikacija delatnosti ruralne radne snage Fizički kapital zvori prihoda i njihova diversifikacija Ukupni prihodi domaćinstava Dohodak od poljoprivrede i njegova struktura Socijalni partneri i saradnja elevantne institucije značaj i saradnja azvojni programi i saradnja Percepcije domaćinstava o ruralnom okruženju Položaj i perspektiva domaćinstava Kvalitet života u selu, socijalni servisi i infrastruktura Poslovno okruženje i ekonomska infrastruktura zvori informisanja i stručna pomoć Državni programi pomoći Dostupnost tržišta Šta dalje? ZAKLJUČC PEPOUKE Zaključci sekundarne analize Zaključci terenskog istraživanja Ljudski i fizički resursi malih ruralnih domaćinstava zvori prihoda i njihova diversifikacija Socijalni partneri i saradnja Percepcije domaćinstava o ruralnom okruženju Poslovno okruženje i ekonomska infrastruktura Preporuke

14 zgradnja nacionalnih institucionalnih kapaciteta zgradnja lokalnih institucija estruktuiranje lokalne privrede azvoj postojećih resursa Planiranje za budućnost Definisanje pristupa ruralnom razvoju PLOZ PLOG, Statistički indikatori PLOG, egionalne specifičnosti avničarski region egion Socio-ekonomske karakteristike regiona ezultati terenskog istraživanja egion velikih privrednih centara sa okolinom egion Socio-ekonomske karakteristike regiona ezultati terenskog istraživanja Brdsko-planinski region egion Socio-ekonomske karakteristike regiona ezultati terenskog istraživanja EFEENCE Literatura zveštaji i dokumenti: Baze podataka Endnote

15 14

16 Sadržaj 2 Grafikon 2.1. Agrarni budžet Srbije Grafikon 2.2. Zaposlenost i aktivnost ruralne populacije prema godinama starosti. 96 Grafikon 3.1. Članovi domaćinstva sa znanjem, iskustvom ili veštinama od kojih mogu da ostvare zaradu Grafikon 3.2. Svi ostvareni prihodi i glavni prihodi domaćinstava Grafikon 3.3. Zastupljenost domaćinstva sa prihodima od prodaje pojedinih poljoprivrednih proizvoda Grafikon 3.4. nstitucije, grupe koje trenutno najviše čine na unapređivanju stanja seoskih domaćinstava (1. odgovor): Grafikon 3.5. Odgovornost institucija za stanje malih ruralnih domaćinstava (sva domaćinstva) Grafikon 3.6. Odgovornost institucija za stanje malih ruralnih domaćinstava (Lokalni donosioci odluka) Grafikon 3.7. Zastupljenost razvojnih programa i aktivnosti lokalnih donosilaca odluka Grafikon 3.8. Procena standarda domaćinstva Grafikon 3.9. Prednosti i osnovni potencijal domaćinstva Grafikon Perspektiva domaćinstva Grafikon Značaj privrednih delatnosti za privrednu strukturu ruralnih područja.134 Grafikon Stanje u ruralnim područjima Grafikon Stanje u ruralnim područjima Grafikon Dostupnost i značaj ruralnih servisa i institucija Grafikon Zadovoljstvo dostupnim ruralnim servisima i institucijama Grafikon Dostupnost fizičke infrastrukture Grafikon Zadovoljstvo dostupnom fizičkom infrastrukturom Grafikon Prioritetni problemi ruralnih područja Grafikon Prioritetni problemi ruralnih područja Grafikon rsta potrebne stručne pomoći Grafikon Da li aše domaćinstvo koristi usluge savetodavaca, Savetodavne službe? 143 Grafikon Najčešći izvori informisanja Grafikon azlozi zašto se gazdinstva nisu registrovala Grafikon Poznavanje mera državne podrške poljoprivredi (samopredeljivanje) 145 Grafikon Korišćenje sredstava državne podrške Grafikon Problemi i ograničenja domaćinstava koja započinju ili imaju sopstveni biznis Grafikon Namena korišćenih kredita Grafikon Planirane ili ostvarene investicije u poljoprivredi Grafikon Prioritetne potrebe domaćinstava koja intenziviraju poljoprivrednu proizvodnju

17 Grafikon Da li biste se odselili? Grafikon Šta bi vam najviše pomoglo da vaše domaćinstvo bolje živi? Okvir 1. azlike u pristupu politici ruralnog razvoja Okvir 2. Podrška malim gazdinstvima u novim zemljama članicama Okvir 3. PA komponente podrške za zemlje kandidate Okvir 4. Mere ruralnog razvoja predviđene PAD programom Okvir 5. Diversifikacija prihoda malih gazdinstava Okvir 6. Definicija malih gazdinstava u EU Okvir 7. Definicija malih gazdinstava u SAD Shema 2.1. Mehanizam finansiranja ruralnog razvoja ( ) Shema 2.2. Potencijalni izvori dohotka Tabela 2.1. Promene u politici ruralnog razvoja Tabela 2.2. Specifičnosti LEADE metode Tabela 2.3. PA i CADS programi pomoći Tabela 2.4. Administrativna uređenost teritorije Srbije Tabela 2.5. Socio-ekonomske karakteristike ruralnih područja Srbije Tabela 2.6. Osnovna obeležja ruralnih područja EU i Srbije Tabela 2.7. Stope siromaštva aktivnog stanovništva u Srbiji Tabela 2.8. Budžetska podrška poljoprivredi i ruralnom razvoju Srbije (mil. Eura).. 77 Tabela 2.9. Pritiskajući i privlačeći (engl. Push and Pull) faktori diversifikacije. 86 Tabela Stope nezaposlenosti u Srbiji Tabela Struktura zaposlenosti ruralne radne snage po sektorima delatnosti Tabela Obrazovna struktura zaposlenog ruranog stanovništva po polovima Tabela Aktivno poljoprivredno stanovništvo prema tipu angažovanja Tabela Struktura prihoda ruralnih domaćinstva Tabela Struktura zaposlenosti ruralne radne snage po sektorima i tipu zaposlenja. 101 Tabela Gazdinstva prema veličini i izvorima prihoda Tabela 3.1. Socio-ekonomska struktura poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji Tabela 3.2. Struktura gazdinstava u ruralnim područjima Srbije prema izvorima prihoda Tabela 3.3. Struktura anketiranih domaćinstava prema definisanim varijablama (%) 111 Tabela 3.4. Demografski parametri članova malih ruralnih domaćinstava po tipu domaćinstva i regionima Tabela 3.5. Aktivnost članova malih ruralnih domaćinstava po tipu domaćinstva i regionima Tabela 3.6. Fizički kapital malih ruralnih domaćinstva po tipu domaćinstva i regionima Tabela 3.7. nvesticije u komunalnu infrastrukturu

18 Prilog1, Tabela 1 Polunaturalne farme u EU u 2003 godini (% farmi < 1 ESU) Prilog1, Tabela 2. Članovi gazdinstva prema aktivnosti i ukupno korišćenoj površini zemljišta Prilog1, Tabela 3. Poljoprivredna gazdinstva prema broju individualnih poljoprivrednika u Srbiji po Popisu i godine Prilog1, Tabela 4. Stope aktivnosti, zaposlenosti i nezaposlenosti prema polu i godinama starosti Prilog1, Tabela 5. Struktura stanovništva starog 15 i više godina prema školskoj spremi, aktivnosti i polu Prilog1, Tabela 6. Zaposlena lica, prema radnom statusu, obliku svojine i polu Prilog2, Tabela 1. Osnovne karakteristike ruralnih regiona Serbije Prilog2, Tabela 2. Struktura poljoprivrednih gazdinstava po regionim Mapa 1. uralna područja Srbije definisana prema OECD kriterijumu ruralnosti. 177 Mapa 2. Mapa opština u kojima je sprovedena anketa uzorak domaćinstava Mapa 2a. Mapa opština u kojima je sprovedena anketa uzorak donosioca odluka. 179 Mapa 3. HD po okruzima u Srbiji Mapa 4. Značaj polunaturalnih farmi u novim zemljama članicama EU

19 18

20 SKAĆENCE AAEA American Agricultural Economists Association ADA Austrian Development Agency AS Anketa o radnoj snazi ZAP Zajednička agrarna politika DFD Department For nternational Development DP Društveni proizvod EAA Economic Account for Agriculture EAAE European Association of Agricultural Economists EA European Agency for econstruction EADF European Agriculture and ural Development Fund EEZ Evropska ekonomska zajednica ESU European Size Units EU Evropska Unija EUOSTAT Statistička datoteka EU FADN Farm Accountancy Data Network FAO Food and Agriculture Organisation GD Gender-releted Development ndex GEM Gender Empowerment Measure GTZ German Agency for Technical Cooperation HD Human Development ndex HP Human Poverty ndex LO nternational Labour Organisation PA nstrument of Pre-accession Assistance PAD nstrument for Pre-accession Assistance for ural Development ntermediate ural 19

21 SC nternational Standard ndustrial Classification SPA nstrument for Structural Policies for Pre-accession Assistance LAG Local Action Group LDC Less Developed Country LEADE Liason Entre Actions pour le Development d leconomie urale LFA Less Favoured Areas MSP Mala i srednja preduzeća NO Nevladina organizacija NUTS Nomenclature of Territorial Units for Statistics NSZ Nacionalna služba zapošljavanja OECD Organisation for Economic Co-operation and Development PAS Proposal on Agri-Environmental ndicators PHAE Pologne, Hongrie Assistance à la econstruction Economique PPS Probability in Proportion to Size P Predominantly ural NFE ural Non-Farm Economy ZS epublički zavod za statistiku SAPAD Spatial Accession Policies for Agriculture and ural Development SFJ Socijalistička Federativna epublika Jugoslavija SGM Standard Gross Margin UNDP United Nations Development Program UNCEF United Nations Children s Fund USDA United States Development Aid WCDE World Commission on Environment and Development 20

22 DEO UOD

23

24 deo 1 uvod 1. Uvod Jedno od centralnih pitanja evropske politike u oblasti poljoprivrede i regionalnog razvoja odnosi se na vitalnost ruralnih područja i poljoprivrednih gazdinstava. Starenje i devastacija, više ne samo perifernih ruralnih područja, degradacija njihovih prirodnih potencijala i sveukupnog okruženja, značajno utiču na ukupne promene u privrednoj strukturi evropskih zemalja i impliciraju specifične socijalne distorzije. Zemlje u tranziciji, čiji je privredni sistem decenijama bio zasnovan na marginalizaciji i iscrpljivanju poljoprivrede i ruralnih prostora, suočene su sa istim problemom: kako dugoročno osigurati održivost resursa ruralnih područja i obezbediti ravnopravne uslove za njihovo uključivanje u privredni razvoj. Otuda koncept ruralnog razvoja krajem dvadesetog veka postaje podjednako značajan u razvijenim zemljama i zemljama u tranziciji. Prevazilaženje regionalnih razvojnih dispariteta nije više u osnovnom fokusu politika razvoja ruralnih područja. Nove politike ruralnog razvoja fokusirane su na definisanje efikasnih mehanizama kojima bi se obezbedila koordinacija razvoja poljoprivrede i drugih delatnosti u ruralnim područjima u skladu sa principima održivog razvoja, a u cilju poboljšanja životnog standarda i kvaliteta života stanovništva. storijsko i kulturno nasleđe, socijalna struktura, stepen razvijenosti privrede i društva, kao i niz drugih relevantnih parametara bitno se razlikuju među evropskim zemljama. Otuda se javljaju značajne razlike u ciljevima, institucionalnoj i finansijskoj podršci i generalnim koncepcijskim pristupima ruralnom razvoju. Aktuelne društvene i ekonomske promene u Srbiji imaju izuzetno kompleksan uticaj na agrani sektor i ruralna područja. Tokom tranzicionog proteklog perioda primarna pažnja državne politike bila je usmerena na organizacione, institucionalne i probleme strukturnog prilagođavanja agrarnog sektora. ešavanje jednako složenih ekonomskih i socijalnih problema ruralnih područja potisnuto je u drugi plan. Otuda su permanentno izostajali sistemtičniji i sveobuhvatniji napori na stvaranju efikasnih mehanizama za aktiviranje potencijala ruralnih područja. Dosadašnje iskustvo velikog broja zemalja pokazuje da glavni oslonac ruralnoj ekonomiji više ne može biti poljoprivreda, već širok spektar aktivnosti zasnovanih upravo na neaktiviranim potencijalima ruralnih područja. Otuda se kao jedan je od prioritetnih zadataka u Srbiji može smatrati definisanje adekvatne politike (ne samo agrarne) kojom bi se zaustavili negativni demografski i ekonomski trendovi i kako bi se obezbedilo očuvanje prirodnog i kulturnog nasleđa ruralnih područja. eliki broj gazdinstava u Srbiji neće moći da se transformiše u komercijalna gazdinstva, obzirom na skromne potencijale, postojeću vitalnost radne snage i 23

25 uvod sveukupnih resursa kojima raspolažu. Sa druge strane, nauka i dosadašnja iskustva ne daju dovoljno argumenata u prilog tezi da će ova gazdinstva, po prirodi procesa razvoja, biti ugašena. ako je proces gašenja malih gazdinstva posledica sveukupnog privrednog razvoja zemlje, smanjenje njihovog broja se odvija u dugom vremenskom periodu i pod uticajem raznovrsnih faktora. Pitanje egzistencije malih gazdinstava u tom periodu vrlo je kompleksno. Nove razvojne koncepcije, posebno multifunkcionalna poljoprivreda i multifunkcionalni ruralni razvoj, promovišu rezistencijalnu funkciju ruralnih područja, značaj očuvanja prirodne sredine i biodiverziteta, etno-ambijenta isl. što sve skupa čini i mala gazdinstva značajnim razvojnim subjektima ruralnih područja, nezavisno od mogućnosti komercijalizacije njihovih proizvoda i usluga. Kategorija malih ruralnih domaćinstava u Srbiji je brojna i spada u veoma osetljivu socio-ekonomsku grupu. Ekonomska i socijalna sigurnost ovakvih domaćinstava, posebno u periodu tranzicije, može biti ugrožena neadekvatno odabranim razvojnim opcijama ili selektovanim prioritetima. Obzirom na značaj i sadašnji ekonomski položaj ove kategorije domaćinstava, objektivno sagledavanje njihove socio-ekonomske perspektive ne samo da bi predupredilo potencijalne rizike u državnoj politici, već bi ih jasno pozicioniralo kao relevantne subjekte u ruralnoj ekonomiji Cilj i značaj projekta Projekat Analiza potreba malih ruralnih domaćinstava u Srbiji sproveden je u saradnji Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede epublike Srbije i Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) tokom 2006/07. godine, uz finansijsku podršku Austrijske razvojne agencije (ADA) i UNDP-a. Projekat je imao za cilj da identifikuje i analizira ključne socio-ekonomske indikatore malih ruralnih domaćinstava u Srbiji sa aspekta mogućnosti unapređenja njihovih performansi u pravcu diversifikacije ruralne ekonomije. dentifikovanje specifičnih razvojnih ograničenja malih ruralnih domaćinstava i objektivno sagledavanje njihovih potreba i mogućnosti razvoja, treba da doprinese kreiranju validnih mehanizama i strategija za pokretanje procesa smanjenja siromaštva u ruralnim područjima. Najvažniji ciljevi projekta su: 1. da obezbedi validnu, dokumentovanu i analitičku osnovu za javnu raspravu o ruralnoj ekonomiji Srbije, sa posebnim akcentom na položaj i perspektivu malih ruralnih domaćinstava. 2. da neposredno ukaže i pomogne u oblikovanju vladinih strategija/politika u oblasti ruralnog i regionalnog razvoja i smanjenja siromaštva. 24

26 deo 1 uvod 3. da formuliše preporuke za kreiranje različitih razvojnih programa, odnosno budućih intervencija u ruralnim područjima na osnovu sagledavanja pojedinih aspekata položaja i perspektive malih ruralnih domaćinstava. Navedeni ciljevi su krucijalni i predstavljaju deo izrade konkretnih politika ruralnog razvoja koje će se baviti smanjivanjem i suzbijanjem ruralnog siromaštva, kao i socijalno-ekonomskim razvojem ruralnih područja uopšte. Ciljna grupa projekta su mala ruralna domaćinstva sa neaktiviranim razvojnim potencijalom koji se može mobilisati stvaranjem adekvatnih uslova za diversifikaciju aktivnosti i dohotka Sadržaj istraživanja nterpretacija rezultata istraživanja izvedena je u nekoliko tematski razdvojenih celina. Pri tome, nastojalo se da se osnovnim pojmovnim i teoretskim razgraničenjima posveti veća pažnja nego što je to praksa u sličnim studijama. azlog kojim smo se rukovodili je činjenica da mnoga rešenja i pojmovi vezani za problematiku ruralnog razvoja i nepoljoprivredne ruralne ekonomije u Srbiji nemaju adekvatnu interpretaciju i tumačenja. Nedostatak celovitijih i obuhvatnijih istraživanja vezanih za ovu problematiku uslovio je da se u naučnim i stručnim publikacijama i dostupnim dokumentima mnogi pojmovi i rešenja interpretiraju slobodno i bez neophodnog osvrta na već postojeća rešenja i praksu drugih zemalja ili politika. U tom smislu, ovde je učinjen pokušaj da se bar neke od ovih nedoslednosti prevaziđu. Ova studija je objavljena i na engleskom jeziku pod nazivom Small ural Households in Serbia and ural Non-farm Economy. erzija na srpskom se razlikuje utoliko što su neki pojmovi i definicije koji su uobičajeni u evropskoj praksi, u srpskom izdanju detaljnije opisani, sa odgovarajućim pozivom na relevantne izvore (npr. definisanje ruralnih područja, malih domaćinstava i sl.) Poglavlje Teorijski okvir (poglavlje 2) daje kratak osvrt na genezu politike ruralnog razvoja, sa odgovarajućim pozivom na političku praksu i do sada teorijski uobličene interpretacije ovog koncepta; U ovom poglavlju predstavljeni su osnovni elementi evropske politike ruralnog razvoja, politike EU prema zemljama kandidatima i zemljama potencijalnim kandidatima. U ovom poglavlju interpretirane su prethodne i aktuelne politike vezane za ruralni razvoj u Srbiji, kao i osnovni kvantitativni i kvalitativni indikatori ruralnih područja Srbije. Ovo poglavlje takođe sadrži prikaz definicija, taksatomija i faktora vezanih za ruralnu nepoljoprivrednu ekonomiju NFE. Poglavlje ezultati istraživanja (poglavlje 3) obuhvata detaljan opis primenjene metodologije u koncipiranju istraživanja i interpretciju rezultata terenskog istraživanja. U ovom poglavlju je pažnja posvećena i odgovarajućim definicijama i pojmovnim razgraničenjima, sa komparacijom domaće i međunarodne prakse, gde za to postoji 25

27 uvod osnova. ezultati ankete malih ruralnih domaćinstava i lokalnih donosioca odluka sistematizovani su u odgovarajuće celine koje opisuju: potencijale domaćinstava, diversifikovanost dohotka i aktivnosti, socijalno partnerstvo, život u selu i poslovno okruženje. Ovi rezultati su i regionalno interpretirani, prema definisanim stratumima. Poglavlje Zaključci i preporuke (poglavlje 4) odnosi se na zaključna razmatranja o potencijalima i ograničenjima malih ruralnih domaćinstava i njihovog okruženja za unapređenje lokalne ekonomije kroz diversifikaciju aktivnosti u ruralnim sredinama Metodologija istraživanja i izvori podataka Metodologija istraživanja ealizacija postavljenih ciljeva istraživanja odvijala se u nekoliko faza, primenom različitih metodoloških postupaka. Prva faza istraživanja odnosila se na: Analizu dostupnih (publikovanih i internih) statističkih podataka vezanih za značaj i položaj ruralnih domaćinstava u ukupnim potencijalima i osnovnim demografskim nacionalnim i/ili regionalnim agregatima, sa posebnim akcentom na mala ruralna domaćinstva. Ovaj deo aktivnosti poslužio je za definisanje i struktuiranje uzorka na kojem će biti sprovedeno terensko istraživanje. Analizu osnovnih prostornih, demografskih, privrednih, i infrastrukturnih inidkatora vezanih za ruralna područja Srbije. Ova analiza i regionalne komparacije poslužile su za struktuiranje uzorka na regionalnom nivou i interpretaciju makroekonomskog ambijenta pojedinih tipova ruralnih područja Srbije. Sekundarna analiza obuhvatila je studije sa sličnom ili relevantnom problematikom, kao i analizu državnih strategija vezanih za problematiku istraživanja. U drugoj fazi se pristupilo definisanju metodologije za terensko istraživanje. U procesu definisanja metodologije razmotreno je nekoliko mogućih koncepcijskih pristupa. Metodološke dileme proistekle su otuda što: slična istraživanja u Srbiji do sada nisu sprovedena na staistički značajnijem uzorku ili po jedinstvenoj metodologiji, tako da se nisu mogla koristiti prethodna iskustva i lekcije iz domaćih istraživanja (ili se na njih nije moglo osloniti sa dovoljnom pouzdanošću). mnogi indikatori, instrumenti i mehanizmi koji se primenjuju u evropskoj praksi u procesu kreiranja razvojnih politika, u Srbiji ne postoje ili se primenjuju. z tog 26

28 deo 1 uvod razloga, komparacija mnogih indikatora je bila otežena ili zahtevala posredna tumačenja. Ovakvoj vrsti istraživanja imanentne su participativne metode i tehnike koje one koriste. Participativne metode primenjuje se u istraživanjima vezanim za stanje u ruralnim područjima, ali na teritorijalno manjoj jedinici posmatranja i/ili sa manjim brojem zahteva na koje su trebale da odgovore. Zaključeno je da za ovaj nivo opštosti i obuhvatnosti istraživanja, participativne metode ne bi u potpunopsti mogle da odgovore zadatim ciljevima. straživačke tehnike na kojima su ove metode zasnovane (modeliranje, vizuelizacija, verbalizacija isl.) nisu podesne za kreiranje uporedivih indikatora po različitim selekcijama ispitanika; zatim dolaze jako visoki troškovi ovakvog pristupa za veliki uzorak koji je odabran i drugi problemi koji su već dugo prepoznati kao ograničenja ovih metoda (Brown et al. 2002). Kao adekvatan metodološki postupak za sprovođenje terenskog istraživanja odabran je metod Procena potreba (engl. Needs Assessment) i kombinacija tehnika kojima se ovaj metodološki postupak sprovodi. Analiza procene potreba često je primenjivano analitičko sredstvo u definisanju politika i razvojnih strategija. Ovaj metod koristi se i u istraživanjima vezanim za specifične razvojne probleme ruralnih područja (položaj osetljivih grupa, komunalna infrastruktura, zdravstevni servisi, edukacija, telekomunikacije isl). Analiza potreba se najčešće definiše kao sistematski proces prikupljanja informacija koje će se upotrebiti za: dentifikaciju razlika između ostvarenih rezultata ili sadašnjeg stanja i onih koji su željeni ili projektovani angiranje prioritetnih potreba i/ili visoko izraženih problema zbor najvažnijeg problema koji će biti rešavan Druga definicija kaže da je Analiza potreba sistematski napor da bismo objedinili mišljenja i ideje iz veoma različitih izvora o pojedinim aspektima problema koji razmatramo. Da bi ovaj metodološki postupak dao željene efekte, preporučuje se da se u njegovom dizajniranju vodi računa o tome da bude striktno formulisan prema nameni i cilju istraživanja. To praktično znači da kao ni kod drugih participativnih tehnika, ni ovde ne postoji univerzalno postavljen sistem istraživanja, već se on prilagođava objektivnim okolnostima, dostupnim sredstvima, cilju i nameni. U najopštijem, odgovori koji se od ovakvog istraživanja očekuju su: kakvo je aktuelno stanje, mišljenja/osećanja u vezi toga, koji razlozi ih uzrokuju, 27

29 uvod koje stanje bi bilo optimalno ili željeno, prihvatljivo koje solucije će doprineti poboljšanju. Tehnike kojima se u ovom procesu koristi su standardne tehnike participativnih metoda (i njihove kombinacije): intervjui, direktna posmatranja, facilitacija fokus grupa, ankete, testovi, konsultacije sa relevantnim ličnostima (prema poziciji u hijerarhiji odlučivanja, prema specifičnom znanju, uticaju isl.), pregled relevantne literature, studija, studija slučaja isl. U trećoj fazi sprovedena su terenska istraživanja, anketom među ruralnim domaćinstvima i struktuiranim intervjuom sa lokalnim donosiocima odluka i učesnicima u procesu odlučivanja o pitanjima vezanim za ovu oblast. straživanje je povereno marketinškoj agenciji Strategic Marketing, i izvršeno je tokom decembra godine. U četvrtoj fazi pristupilo se izradi studije koja ima za zadatak da objedini dobijene rezulatate i predstavi ih u sistematizovanoj formi, podesnoj za dalju distribuciju zvori podataka Za potrebe istraživanja korišćeni su brojni izvori podataka i obimna dokumentacija. Osnovno ograničenje ovog i sličnih istraživanja je odsustvo univerzalno definisanih indikatora i parametara kojima se opisuju pojedine komponente politike ruralnog razvoja. Ova ograničenja proističu iz kompleksnosti problematike ruralnog razvoja, nacionalnih/lokalnih specifičnosti, statističko-metodoloških neusaglašenosti isl (više o tome u poglavlju Metodologija istraživanja). U nastojanju da se ovakvi problemi prevaziđu u što većoj meri, primenjen je sledeći princip: 1. ndikatori vezani za ruralna područja su interpretirani na osnovu OECD definicije ruralnosti, gde god je to bilo moguće izračunati na osnovu dostupnih nacionalnih statističkih baza. 2. Gde statističke baze nisu omogućile ovakva pregrupisavanja, podaci su interpretirani prema definiciji ruralnosti koja se primenjuje u Srbiji što je u tekstu posebno naglašeno. Opredeljenje za ovakav pristup motivisano je željom da se budućim istraživačima omogući validna metodološka osnova za poređenje rezultata, kao i da se omogući što veća uporedivost podataka sa rezultatima međunarodnih istraživanja iz ove oblasti Sekundarni izvori podataka Osnovni statistički izvori bile su publikacije Zavoda za statistiku epublike Srbije: 28

30 deo 1 uvod Popis stanovništva, domaćinstava i stanova, 2002: Stanovništvo, knjige 2,4,5, 6,7,11,14,15,19 i Poljoprivreda, knjige 1,2,3 Statistički godišnjaci Staistički godišnjak Srbije, i godina, Opštine u Srbiji, 2005 godina. Anketna istraživanja Anketa o radnoj snazi, godina, Anketa o potrošnji domaćinstava, godina. Druga grupa izvora bila su relevantna dokumenta i rezulatati sličnih istraživanja sprovedenih u drugim zemljama, posebno onim u okruženju koje imaju sličnu agrarnu i ruralnu strukturu. Njihova iskustva i koncepcijska rešenja primenjivana u procesu prilagođavanja evropskoj politici i praksi vezanoj za položaj gazdinstava sa polunaturalnom poljoprivrednom proizvodnjom, poslužila su kao lekcije i prethodna iskustva 2. Dokumentacioni izvori preuzeti su, gde god je to bilo moguće, sa web-sajtova zvaničnih institucija: pojedinih ministarstava lade epublike Srbije i Evropske Komisije Primarno istraživanje Terensko istraživanje sprovedeno je anketom ruralnih domaćinstava i struktuiranim intervjuom sa lokalnim donosiocima odluka. Anketu je sprovela eksterno angažovana marketinška agencija Strateški Marketing tokom decembra 2006-te godine. Analiza malih ruralnih domaćinstava: Anketa je sprovedena na nacionalno reprezentativnom uzorku (Prilog 1, Mapa 2 ). Definisani stratumi u okviru nacionalnog uzorka bili su: 1. ravničarski region, 2. brdsko-planinski region i 3. region koji obuhvata veće privredne centre sa okolinom. Odabir naselja izvršen je na nivou teritorije biračkog mesta (oko 200 domaćinstava) sa verovatnoćom proporcionalnom veličini PPS u okviru selektovanih opština. Odabir domaćinstva vršen je metodom slučajnog koraka od zadate adrese (simulacija SPSWo sheme uzorka). 29

31 uvod spitanik je bio član domaćinstva koji je donosioc odluke o većim troškovima i ulaganjima. Ovo lice nije a priori nosioc domaćinstva (ne mora biti vlasnik zemljišta). Analiza predstavnika lokalnih donosioca odluka: Predstavnici lokalne samouprave, poslovnog sektora/preduzetnika i NO-a, uključeni su u analizu kroz strukturirane intervjue. Analizom je obuhvaćeno 100 ispitanika, u 33 opštine Srbije, ravnomerno raspoređenih po definisanim tipovima ruralnih područja (Prilog 1, Mapa 2a). Odabir opština u okviru regiona vršen je principom slučajnog odabira. Na području svake opštine anketirani su predstavnici tri grupe donosioca odluka: poslovni sektor preduzeća čija je delatnost vezana za poljoprivredu, prehrambenu industriju, trgovinu inputima ili poljoprivrednim proizvodima, zadruge; nevladin sektor NO čija je aktivnost vezana za zaštitu životne okoline, kulturnog nasleđa, turizam, edukaciju, socijalni rad; loklana samouprava predstavnici opštinskih organa zaduženih za privredu i/ili poljoprivredu. ezultati terenskog istraživanja su statistički obrađeni (grafički i tabelarno) i objavljeni u dva posebna dokumenta ezime 1. Poljoprivreda i ruralna područja u procesu tranzicije Jedno od centralnih i najsloženijih pitanja tranzicije, prema svim dosadašnjim iskustvima, je reformisanje agranog sektora. eforma agrarnog sektora, pored promena u posedovnoj strukturi i privatizaciji preređivačkih kapapciteta, liberalizaciji tržišta, podrazumeva i formiranje opšteg okruženja za uspostavljanje novih, dijametralno drugačijih ekonomskih i privrednih struktura. Otuda je tranzicija, posebno u prvim godinama, usko vezana sa socijalnim tenzijama i narastajućim razvojnim nejednakostima u ruralnim sredinama. Ovako složeni procesi, ukoliko nisu koordinisani, izazivaju snažne socijalne implikacije, ugrožavaju vitalnost resursa i kvalitet života u ruralnim sredinama. Zemlje u tranziciji, čiji je privredni sistem decenijama bio zasnovan na marginalizaciji i iscrpljivanju poljoprivrede i ruralnih prostora suočene su sa problemom: kako dugoročno osigurati održivost resursa ruralnih područja i obezbediti ravnopravne uslove za njihovo uključivanje u privredni razvoj.u ruralnim područjima mnogih tranzicionih zemalja, privatizacija zadruga i državnih poljoprivrednih preduzeća je 30

32 deo 1 uvod prouzrokovala nezaposlenost ruralne radne snage i prilike za alternativno zaposlenje ruralne populacije svela na minimum. 2. uralna nepoljoprivredna ekonomija Divresifikacija ruralne ekonomije i dohotka ruralne populacije, već nekoliko decenija je važan segment državnih politika usmerenih na poljoprivredu i ruralnu populaciju. Po pravilu, sve ove strategije podrazumevaju u manjoj ili većoj meri udaljavanje od poljoprivrede i proizvodnje hrane, kao osnovnih funkcija ruralnih područja. Stvaranjem mogućnosti za veću dostupnost širokog spektra proizvoda i usluga u ruralnim područjima, NFE snažano, direktno i indirektno, utiče na ukupan ekonomski rast. 3. Mala ruralna domaćinstva Problem osetljivosti malih ruralnih domaćinstava u tranzicionom periodu prepoznat je u evropskoj politici ruralnog razvoja kao posebno osetljiv problem za nove zemlje članice. Pristupni i tranzicioni programi pomoći (SAPAD i PAD) posebnim merama podržavaju proces transformacije ovih domaćinstava u tržišno orijentisana domaćinstva sa održivim potencijalom. U Srbiji ruralna domaćinstva sa skromnim razvojnim potencijalom nominalno čine većinu ukupnog broja domaćinstva. U ruralnim područjima Srbije (definisanim prema OECD metodologiji) ima 1,365 miliona domaćinstava, što je 54% od ukupnog broja domaćinstava. Gazdinstava veličine do 3ha je 328 hiljada, ili 56% ukupnog broja gazdinstva u ruralnim područjima Srbije. Ova domaćinstva su izložena visokom dohodovnom riziku usled: narastajuće konkurencija na domaćem i spoljnom tržištu, jačanja bimodalne strukture poljoprivrede, smanjenih mogućnosti zapošljavanja i generisanja eksternog dohotka, devastacije rurairanih područja i odsustva adekvatne institucionalne podrške. 4. Politika ruralnog razvoja Srbije uralna područja Srbije zahvataju 85% teritorije Srbije, u njima živi 55% stanovništva, i formiraju 41% GDP zemlje. Privredna struktura ruralnih područja Srbije visoko je zavisna od primarnog sektora i još uvek zasnovana na iscrpljivanju prirodnih resursa. uralna područja u Srbiji su prepoznata u većini strategijskih dokumenata kao područja sa izraženijim siromaštvom i značajnim razvojnim ograničenjima, ali politika ruralnog razvoja do sada nije uobličena ni u jenom zvaničnom dokumentu Srbije. Nadležnosti u oblasti ruralnog razvoja od godine su u kompetenciji Sektora za razvoj sela i poljoprivrede Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Strategijom razvoja poljoprivrede Srbije obuhvaćena su osnovna konceptualna pitanja vezana za politiku ruralnog razvoja. Programi podrške ruralnom razvoju u Srbiji su proteklih godina bili su okvirno struktuirani prema SAPAD sistemu mera. 31

33 uvod 5. Diversifikacija zaposlenosti ruralne radne snage Dominantan deo radno aktivnog ruralnog stanovništva Srbije (45%) radi u poljoprivredi. Ovako visokom zavisnošću ruralnog stanovništva od zapolsenosti u poljoprivredi, Srbija se svrstava u red najagrarnijih evropskih zemalja. Heterogenost prirodnih potencijala Srbije, vitalnost osnovnih resursa, privatna svojina nad zemljištem i iskustvo u poslovnom povezivanju, kao neki od osnovnih preduslova diversifikacije ruralne ekonomije, nisu iskorišćeni u dovoljnoj meri. Generalno, problem zaposlenosti radne snage u ruralnim područjima Srbije svodi se na dva aspekta: smanjenje stepena nezaposlenosti ruralne populacije sa jedne strane i izmenu postojeće strukture zaposlenosti u kojoj je poljoprivreda visoko zastupljena sa druge strane. 6. azvojni potencijali gazdinstava aspoloživi potencijali malih ruralnih domaćinstava su skromni po obimu, neadekvatni po strukturi, i kao takvi nedovoljno atraktivni za ulaganja. straživanje ključnih socio-ekonomskih indikatora malih ruralnih domaćinstava u Srbiji sa aspekta mogućnosti unapređenja njihovih ekonomskih performansi u pravcu diversifikacije ruralne ekonomije, ukazalo je da mala ruralna domaćinstva u Srbiji nisko ocenjuju značaj radne snage kao resursa i ne prepoznaju dodatne veštine i sposobnosti svojih članova. aspoloživo zemljište je za mala ruralna domaćinstva pre svega je garant njihove prehrambene sigurnosti, a samo za mali broj ovih domaćinstava zemljište ima funkciju kapitala gazdinstva su malo uključena u tržište zemljištem. Fizički kapital (oprema, objekti, mehanizacija) je skroman po strukturi, prosečnog ili ispodprosečnog stanja, i malo se koristi za ostvarivanje dodatnog dohotka (iznajmljuje/rentira, ili koristi za vršenje usluge drugim licima). 7. uralno preduzetništvo U strukturi prihoda malih ruralnih domaćinstava u Srbiji najviše su zastupljeni prihodi od zaposlenja van poljoprivrede, od prodaje poljoprivrednih proizvoda i prihodi od penzija. Mali broj domaćinstava sa dohotkom iz sopstvenog biznisa ukazuje da u ruralnim područjima Srbije nije stvoren ambijent koji bi odgovarao intenzivnijem razvoju preduzetništva i valorizaciji njihovih potencijala i komparativnih prednosti. Postojeća struktura zaposlenosti i prihoda ruralne populacije ukazuje da u Srbiji dominira nevoljom pritisnuta diversifikacija dohotka (Davis, Pearce, 2001), kao odraz nepovoljnog ekonomskog okruženja i siromaštva. Upravo, struktura prihoda malih ruralnih domaćinstava u sva tri regiona pokazuje da je diversifikacija iznuđena potrebom smanjenja dohodovnog rizika, a ne potrebom da se akumulirani kapital uloži u bolju budućnost. 32

34 deo 1 uvod 8. Saradnja Prema rezultatima istraživanja, postojeća saradnja među lokalnim donosiocima odluka je nedovoljna, nekoordinirana, i sporadična. U većini strateških dokumenata lokalne samouprave, planovima i programima rada poslovnog sektora i NO, mala ruralna domaćinstva nisu prepoznata kao osetljiv ili značajan segment društva. 9. Perspektiva malih domaćinastava Blizu 50% domaćinstava vidi svoju perspektivu van poljoprivrede i u off farm aktivnostima. Poljoprivredu, ili poljoprivredu sa još nekom dodatnom aktivnosti, kao svoju perspektivu prvenstveno vide domaćinstva koja su i sada striktno vezana za poljoprivredne prihode. Domaćinstva koja imaju dohodak iz drugih izvora ne pokazuju spremnost da se angažuju u poljoprivredi ili da investiraju u neki biznis vezan za farmu. 10. uralni servisi Nepostojanje ili loš kvalitet komunalne infrastrukture za ruralno stanovništvo je mnogo izraženiji problem nego što su to drugi ruralni servisi. Nedostatak ili neorganizovanost ekonomske infrastrukture i socijalnog kapitala ruralna domaćinstva relativno niže vrednuju kao problem, što se pre svega čini da je posledica njihovog nepoznavanja takvih servisa nego nedostatka potrebe za njima 11. Pristup državnoj podršci ako domaćinstva veliku odgovornost za svoj položaj prebacuju na teret države i lade, prema rezultatima istraživanja izvesno je da sami ispitanici nisu učinili dovoljno za poboljšanje svog statusa i položaja. Nedovoljna informisanost, otežan pristup savtodavnim uslugama, nizak nivo sopstvene inicijative i odsutvo administrativnih lokalnih kapaciteta, osnovna su ograničenja aktivnijeg korišćenja sredstava državne podrške. 12. Preporučene strukturne mere Na osnovu dobijenih rezultata primarnog i sekundarnog istraživanja, izvesna je neophodnost niza simultanih mera i aktivnosti koje treba preduzeti na poboljšanju sadašnjeg položaja i perspektive malih ruralnih domaćinstava u Srbiji. Generalno, ove mere moraju biti usmerene na dva ključna cilja: povećanje i diversifikaciju dohotka malih ruralnih domaćinstava smanjenje nominalne i skrivene nezaposlenosti članova ovih domaćinstava. 33

35 uvod Neophodne aktivnosti u pravcu ostvarivanja ovih ciljeva odnose se na sledeća područja: 1. zgradnja nacionalnih institucionalnih kapaciteta; 2. Kreiranje adekvatne informacione osnove za validnu, naučnu i stručnu, interpretaciju stanja u ruralnim područjima; 3. zgradnja institucionalnih i administrativnih mehanizama za kreiranje i sprovođenje strategija i programa ruralnog razvoja od nacionalnog do lokalnog nivoa; 4. zgradnja lokalnih institucija Osnaživanje lokalne saradanje između svih učesnika; 5. estruktuiranje lokalne privrede; 6. azvoj ruralnog finansijskog tržišta; 7. azvoj nepoljoprivredne ekonomije; 8. azvoj postojećih resursa; 9. azvoj poljoprivrede; 10. evitalizacija ruralne infrastrukture i drugih servisa; 11. Kreiranje regionalnih i lokalnih razvojnih strategija; 12. Definisanje pristupa ruralnom razvoju; 34

36 DEO TEOJSK OK

37 36

38 DEO 2 TE O J SK OK 2. TEOJSK OK 2.1. uralni razvoj i ruralna politika Opšti uvod u politiku ruralnog razvoja Pojam ruralnog razvoja sreće se u ekonomskoj teoriji i privrednoj praksi poslednjih nekoliko decenija. uralni razvoj nastao je kao odgovor na probleme vezane za intra i inter regionalne nejednakosti u stepenu privredne razvijenosti i poslužio kao (podesan) koncept za kompleksnije valorizovanje razvojnih potencijala ruralnih područja (Bogdanov N. 2003). uralni razvoj može se posmatrati kao (Harriss J. 1982): azvojna politika kojom rukovodi država; Širi proces promene ruralnog društva u kojem državne intervencije mogu ili ne moraju biti prisutne; z navedenog proizilazi da se sam termin ruralnog razvoja odnosi na intervencije koje su od šireg karaktera nego sam poljoprivredni razvoj, a istovremeno i na proces promene ruralnog društva na koji država ne utiče uvek direktno. Neki autori 4 zastupaju tezu da ruralno siromaštvo, a ne razvojne nejednakosti uslovljava neophodnost politike ruralnog razvoja. Ovi autori ruralnu nerazvijenost 5 vide kao osnovni faktor ukupne nerazvijenosti manje razvijenih zemalja (engl. LDCs Less Developed Countries). U prilog ovoj tezi često se navode podaci Svetske banke prema kojima ruralno stanovništvo čini tri četvrtine od 1,3 milijarde ljudi koji žive u zonama manje od jedan dolar po stanovniku dnevno, kao i podaci FAO-a, da tri četvrtine od preko 800 miliona neuhranjenih, takođe čini ruralna populacija. Međutim, u manje razvijenim zemljama implikacije ruralnog siromaštva su šire u odnosu na samu ruralnu sredinu i uslovljavaju složene eksterne efekte, pre svega na populaciju u urbanim sredinama (metropolama). Dinamične migracije ruralne radne snage u urbane sredine stvaraju u ovim zemljama veliki pritisak na tržište radne snage i tako pomeraju prostor siromaštva ka urbanim centrima. Osim navedenih distorzija, ne treba zaboraviti nacionalne i globalne efekte ovakvih migratornih tokova kao što su iscrpljivanje rezervi vode, promene u biodiverzitetu i klimi itd. pak, ruralno siromaštvo nije samo fenomen LDCs. De Janvary A., Murgai., Sadoulet E. (2002) zastupaju stav da je neophodnost politike ruralnog razvoja sa aspekta razvijenijih zemalja (engl. MDCs More Developed Coutries) takođe u redukciji ruralnog siromaštva. U kontekstu razvijenijih zemalja, ruralno siromaštvo se posmatra kao deo relativno nižeg per capita dohotka u ruralnim sredinama u odnosu 37

39 TE O J SK OK na nacionalni prosek i urbana naselja 6. U razvijenijim zemljama, siromaštvo koje je visoko koncentrisano u pojedinim regionima, stvara socijalnu isključenost i uzrokuje niže obrazovanje i smanjene druge mogućnosti, slično situaciji u urbanim getima. Autori zaključuju da potreba za ruralnom politikom, jednako u razvijenijim kao i u nerazvijenim zemljama, proističe iz različite prirode uticaja i intenziteta siromaštva u ruralnim i urbanim područjima, što izaziva posledice u vidu degradacije prirodne okoline i negativne ekonomske i socijalne implikacije na područja metropola 7. Definisanje metodoloških i analitičkih okvira za naučno izučavanje i praktičnu primenu ruralnog razvoja svodi se u osnovi na nekoliko dimenzija: regionalnu (prostornu), socijalnu i privrednu. Sva tri aspekta ruralnog razvoja su pojmovno i suštinski vrlo kompleksna, pa je otuda i definisanje univerzalnih razvojnih modela i politika, koji bi bili prihvatljivi za veći broj regija ili zemalja, nemoguće (Bogdanov N. 2003). pored toga, dinamične promene u odnosu metropola periferija i narastajuća dihotomija između urbanih i ruralnih prostora, uslovile su neophodnost definisanja jasnijeg konceptualnog okvira politike ruralnog razvoja. Dosadašnja iskustva u kreiranju i primeni politike ruralnog razvoja potvrđuju da se ovaj postupak odvija kroz nekoliko logičnih faza (Bogdanov N., Stojanović Ž., 2006): Definisanje ruralnog prostora odnosno definicija ruralnosti Definisanje tipova ruralnih područja sa relativno homogenim karakteristikama Kreiranje specifičnih razvojnih politika za svako područje Definisanje indikatora za ocenu efekata razvojne politike Svaki od ovih postupaka je u metodološkom smislu vrlo složen i ograničen sa dve strane: Ograničenja koja proizilaze iz heterogenih socijalnih, ekonomskih i prirodnogeografskih (prostornih) karakteristika područja koje moraju biti adekvatno uvažene, Međunarodno prepoznati prioriteti i usvojeni standardi koji se moraju respektovati zbog potrebe komparacije. Jedan od centralnih problema je definisanje opšteprihvaćenih i standardizovanih indikatora za praćenje stanja u ruralnim područjima (Bogdanov N., Stojanović Ž., 2006). Prvobitne definicije su ruralni prostor obično posmatrale kao rezidual urbanih centara. U pojimanju ruralnog regiona od početnih do danas važećih definicija evidentno je izvesno proširenje i produbljenje značenja samog termina. Krajnje jednostavno shvatanje ruralnosti samo u teritorijalnom kontekstu, prevaziđeno je prihvatanjem teze da ruralni region predstavlja teritorijalni entitet sa koherentnom 38

40 DEO 2 TE O J SK OK ekonomskom i socijalnom strukturom diverzivikovanih aktivnosti. Ovaj entitet može da uključi sela, male gradove i regionalne centre. ako sam pojam ruralnosti direktno asocira na specifične karakteristike jednog prostora, ove specifičnosti se ne mogu koristiti kao kriterijumi za definisanje ruralnosti. Najčešće korišćeni kriterijumi u definisanju ruralnog područja su gustina naseljenosti i broj stanovnika u nekom naselju. Osim ovih indikatora, koriste se i drugi prostorno/sektorski kriterijumi kao što su udaljenost od glavnih saobraćajnica, zastupljenost poljoprivrednog stanovništva i poljoprivrednog dohotka isl. Univerzalna, opšte prihvaćena definicija za razdvajanje ruralnih i urbanih tipova naselja ne postoji, već zemlje prema svojim specifičnim uslovima i potrebama biraju indikatore za razvrstavanje tipova naselja. Opšti problem vezan za metodološka razgraničenja pojma ruralnosti i tipologiju ruralnih područja je odabir teritorijalne jedinice posmatranja. Teritorijalno-administrativna uređenost zemlje i dostupnost statističkih datoteka u velikoj meri određuju pristup ovom problemu. eliki broj indikatora se (čak i u bogatim nacionalnim statistikama) prati samo na nacionalnom i regionalnom nivou. Projekcija ovih indikatora na niže teritorijalne jedinice je često nemoguća ili nedovoljno pouzdana. Definicija ruralnosti OECD-a razlikuje dva hijerarhijska nivoa teritorijalnih jedinica: lokalni i regionalni. Na lokalnom nivou (naselje NUTS nivo 8 ) OECD definiše ruralna područja prema gustini naseljenosti. uralnim naseljima se, prema ovoj definiciji, smatraju naselja sa gustinom naseljenosti ispod 150 stanovnika/km 2. Na osnovu ove definicije izvedena je tipologija ruralnih područja na višem teritorijalnom nivou (regionu, okrugu NUTS ). To praktično znači da na regionalnom nivou OECD razvrstava veće funkcionalne i administrativne jedinice u zavisnosti od toga koliki deo populacije regiona živi u ruralnim zajednicama. egioni na višem nivou agregacije ne mogu jednostavno biti klasifikovani kao ruralni, već isključivo kao regioni sa višim ili nižim stepenom ruralnosti. Prema OECD tipologiji ruralni regioni se dele u tri grupe: regioni u kojima preko 50% populacije živi u ruralnim zajednicama pretežno ruralni regioni regioni u kojima 15 do 50% populacije živi u ruralnim zajednicama značajno ruralni regioni ili prelazni regioni regioni u kojima manje od 15% populacije živi u ruralnim zajednicama pretežno urbani regioni. Definicija ruralnosti koju primenjuje EU, prvobitno zasnovana samo na gustini naseljenosti, unapređena je uvođenjem kompleksnijih elemenata vezanih za funkcionalne veze između ruralnih i urbanih područja 9. U Agendi 2000 dato je vrlo opšte objašnjenje ruralnih oblasti: to su zajednice sa manje od 100 stanovnika po kvadratnom kilometru. No, u okviru ruralnih područja Evropska Komisija koristi 39

41 TE O J SK OK i tipologiju ruralnih oblasti koja se zasniva na stepenu integrisanosti u nacionalnu ekonomiju. Prema ovoj tipologiji ruralna područja se dele na: integrisana ruralna područja područja sa najvećom zaposlenošću u sekundarnom i tercijarnom sektoru, rastućom populacijom i potencijalnom opasnošću za životnu sredinu, društveno i kulturno nasleđe; prelazne ruralne oblasti oblasti relativno udaljene od urbanih centara sa različitim mešavinama primarnog i sekundarnog sektora; udaljene (zabačene) ruralne oblasti oblasti sa malom gustinom naseljenosti, veoma zavisne od poljoprivrede, izolovane zbog geografskih karakteristika u kojima se obezbeđuju samo najneophodnije usluge. EUOSTAT pristup definisanju ruralnih regiona je zasnovan na stepenu urbanizacije: Gusto naseljene zone grupe opština od kojih svaka ima gustinu naseljenosti veću od 500 stanovnika/km 2 i ukupan broj stanovnika veći od Srednje naseljene zone grupe opština od kojih svaka ima gustinu naseljenosti veću od 100 stanovnika/km 2 (a koja ne spada u gusto naseljenu zonu). Ukupan broj stanovnika zone mora biti najmanje , ili se mora graničiti sa gusto naseljenom zonom. etko naseljene zone grupe opština koje nisu svstane ni u gusto naseljene zone niti u srednje. Opština, ili grupa spojenih opština, koja ima manju gustinu naseljenosti, ali je potpuno okružena gusto ili srednje naseljenim zonama, smatra se delom te zone. No, da bi se ovo pravilo primenilo, opština ili grupa opština koja se posmatra mora obuhvatiti oblast čija je površina manja od 100 kilometara kvadratnih. Evropska Unija odnedavno takođe prihvata OECD definiciju ruralnosti. Naime, u svom poslednjem izveštaju uralni razvoj u Evropskoj Uniji Statističke i ekonomske informacije (EU Commission, 2006), OECD definicija je primenjena za komparativnu analizu socio-ekonomske situacije u ruralnim područjima zemalja članica. Svetska banka je godine objavila Priručnik o indikatorima ruralnog razvoja (engl. ural development ndicators Handbook), kojim je statistički obuhvaćen širok set indikatora na regionalnom (internacionalnom) i nacionalnom nivou 10. Odabrani indikatori u velikoj meri su kompatibilni sa disagrergiranim Analitičkim sredstvima humanog razvoja 11 koje je godine definisao UNDP za potrebe praćenja kvaliteta života i socijalnih razlika u pojedinim delovima sveta (engl. HD Human Development eport). Projekat EU PAS (Proposal on Agri-Environmental ndicators) imao je za cilj da pomogne u formulisanju i unificiranju indikatora za praćenje stanja u agrookruženju, sa fokusom na indikatore životne sredine, dobre poljoprivredne 40

42 DEO 2 TE O J SK OK prakse i ruralnog razvoja 12. Odabrani indikatori ruralnog razvoja u ovom dokumentu su grupisani u tri globalne celine: socijalnu dobrobit, ekonomske performanse i stanovništvo i migracije Strategije ruralnog razvoja U strategijama ruralnog razvoja teoretski su do sada uobličena tri koncepcijska pristupa: strategije fokusirane na pojedine sektore (sektorski pristup), strategije fokusirane na ruralnu sredinu (prostorni pristup) ili strategije fokusirane na stanovništvo 1. Strategije fokusirane na pojedine sektore (sektorski pristup). Sektorski, egzogeni, pristup ruralnom razvoju dominirao je strategijama tokom 1960-tih i početkom tih godina. Osnovni principi odnosili su se na ekonomiju obima (produktivizam) i koncentraciju resursa. azvojne koncepcije toga doba forsirale su ekspanziju urbane ekonomije, a ruralni sektor je bio snabdevač hranom i sirovinama (Lowe P.). U koncepcijama duboko usmerenim na rast produktivizma, ruralna područja imala su inferioran položaj. Ciljevi politike ruralnog razvoja bili su modernizacija i specijalizacija poljoprivrede, kao i podsticanje mobilnosti poljoprivredne radne snage i kapitala. Ključni elementi politike u agrarnom sektoru bile su radikalne zemljišne reforme (pre svega u zemljama u razvoju i neoindustrijskim azijskim zemljama), kao i difuzija tehnoloških inovacija koje je donela Zelena revolucija. 2. Strategije fokusirane na ruralnu sredinu (prostorni pristup). Politika ruralnog razvoja zasnovana na prostornom pristupu opravdava se heterogenošću prostora i njegovih potencijala, vezama između metropola i unutrašnjosti, nepoželjnim posledicama ekonomskog rasta i promena na pojedina područja. Teritorijalni pristup u evropskoj politici ruralnog razvoja prisutan je od 1980-tih godina, kada i počinje zaokret od egzogenih ka endogenim razvojnim koncepcijama. Ključni princip ovih modela je oslanjanje na lokalne razvojne potencijale i njihove inovativne delove lokalne strukture i članove lokalne zajednice (Lowe P.). Ograničavajući faktor su nedovoljni lokalni kapaciteti, tj. struktura socijalnog kapitala i sposobnost uključivanja u razvojne aktivnosti. Strategije bazirane na prostornom pristupu akcenat su stavljale na izgradnju i podizanje kvaliteta ukupnih lokalnih resursa institucija, infrastrukture, znanja, mreže. Neoendogeni razvojni modeli tokom 1990-tih koncentrisali su se na prostor lokalne teritorije. Ovi modeli bili su usmereni na iskorišćavanje lokalnih fizičkih i socio-kulturnih resursa. Shodno ovakvom pristupu razvojna politika se definiše potrebama, kapacitetima i perspektivama lokalnih faktora, pa je osnovni princip i modus operandi participativno delovanje i partnerstvo, čime su obuhvaćeni javni akteri, privatni preduzetnici i volonteri. 41

43 TE O J SK OK 3. Strategije fokusirane na stanovništvo. Teoretičari se generalno slažu da koncepcije ruralnog razvoja zasnovane na ljudskom potencijalu nisu podesan pristup, obzirom na visoku mobilnost edukovane i dobro kvalifikovane radne snage. Potencijalan rizik koji ovakav pristup izaziva, ogleda se u opasnosti da stručnjaci, obučeni i edukovani od strane lokalne zajednice, jednostavno migriraju sa svojim znanjima i veštinama u gradove, gde postoje povoljnije ekonomske perspektive. Ovakav pristup doneo je novinu utoliko što je potencirao sledeće vrednosti: lokalna iskustva i tradicionalno znanje, participaciju poljoprivrednika u istraživanjima i primeni tehničkih inovacija, razvoj sopstvene inicijative i menadžerskih sposobnosti među poljoprivrednicima ( individualna agenda farmera). Ovakav pristup bio je fokusiran na talente i veštine poljoprivrednika koji bi se koristili za planiranje, istraživanje i rukovođenje strukturama. Strategije fokusirane na stanovništvo bile su u velikoj meri motivisane činjenicom da su ograničenja ljudskog potencijala predstavljala veliku prepreku razvoju ruralnih područja, pogotovo najsiromašnijih stanovnika. Navedene strategije su se naročito odražavale u politikama primenjivanim 1970-ih godina, u vreme kada je džavni intervencionizam u agrarnom sektoru bio veoma izražen. Uticaj pristupa kao što su Zelena revolucija, ntegralni ruralni razvoj i Egzistecijalne potrebe je znatno smanjen u narednim fazama i politikama, najviše zbog uticaja liberalizacije tržišta na smanjivanje uloge i intervencije države. pak, neke od ideja i pristupa koji su nastali tokom navedenog perioda ostali su u osnovi razvojnih politika današnjice, kao npr.: Milenijumski ciljevi razvoja se zasnivaju na pristupu rešavanja egzistencijalnih potreba gde je vodeći izazov rešiti najosnovnije potrebe siromašnih. Mnogobrojni projekti NO-a koriste pristup integralnog razvoja lobirajući za efikasniju koordinaciju socijalnih servisa, ulogu države u određivanju prioriteta i intervencije. azlog za primenu osnovnih principa navedenih pristupa zasniva se na zaključku da nije problem u postavljenim ciljevima, već da sam pristup ruralnom razvoju mora da bude procesno-orijentisan kako bi se poboljšala efikasnost intervencija i smanjili troškovi implementacije. Posle nekoliko decenija aktivne primene politike ruralnog razvoja još uvek nema konsenzusa u pogledu mnogih ključnih pitanja njene operacionalizacije. Pokušaji naučne sistematizacije i interpretacije različitih pristupa, mehanizama implementacije, efekata sl. ostaju, u domenu teorijskog uopštavanja sa manje ili više uspeha u argumentaciji. 42

44 DEO 2 TE O J SK OK Okvir 1. azlike u pristupu politici ruralnog razvoja azlike u pristupu politici ruralnog razvoja slikovito prikazuju rezultati istraživanja sprovedenog tokom godine od strane AAEA*, USDA i učesnika EAAE** seminara Evropska iskustva u politici ruralnog razvoja (Ankona, talija). straživanje je bilo koncipirano sa idejom da stručnjaci za ovu problematiku anketom odgovore na sledeća pitanja: kome je pomoć potrebna kroz politiku ruralnog razvoja, koji su osnovni problemi i ciljevi, koja politika je najefikasnija i ko može da je sprovede Prioritetni korisnici politike ruralnog razvoja. Američki stručnjaci velikom većinom (75% anketiranih) smatraju da prioritetni korisnici politike ruralnog razvoja moraju biti siromašni stanovnici ruralnih područja, pri čemu čak trećina procenjuje da jednakost pozicije svih stanovnika ima nizak prioritet. Prioritene korisnike politike Evropljani vide u farmerima, što se čini razumljivim obzirom na elegantno rešenje (koje se primenjuje od Agende 2000) preusmeravanja tržišne podrške u drugi stub Zajedničke agrarne politike. Za oba područja (pogotovo Ameriku) je evidentno da nizak prioritet daju ljubiteljima prirode i budućim generacijama u ruralnim područjima, što se objašnjava činjenicom da u ovoj kategoriji mahom prepoznaju urbano stanovništvo i njihovu nostalgičnu viziju ruralnih predela. Prioriteni ciljevi politike ruralnog razvoja. Konsenzus oko prioritetnih ciljeva ruralnog razvoja među američkim stručnjacima je izuzetno jak i fokusira se u visokom procentu na isok kvalitet života ruralne zajednice i Punu zaposlenost ruralnog stanovništva. Zapažen je i značaj očuvanja ruralnog okruženja i biodiverziteta, dok su svi ostali ciljevi rangirani sa manje od 50% kao prioritetni. U Evropi je heterogenost odgovora opet mnogo veća: podjednak značaj imaju visok kvalitet ruralnog okruženja i života ruralne zajednice. Osim ova dva cilja, među evropskim stručnjacima visoko je kotirano i očuvanje ruralnih predela. Najefikasnije strategije ruralnog razvoja. Kao najefikasnije razvojne strategije Amerikanci prepoznaju azvoj lokalnih rukovodećih struktura i nvesticije u ljudske resurse ruralnih područja, što su u suštini koncepcije vezane za stanovništvo. Osim toga, američki stručnjaci procenjuju kao efikasne i strategije unapređenja ruralne socijalne i komunalne infrastrukture, zaštitu okoline isl., koje su u suštini zasnovane na prostornom pristup. Evropski stručnjaci nisu se saglasili u pogledu efikasnosti strategija, pa tako podjednako efikasnim smatraju strategije usmerene na jačanje lokalne inicijative i partnerstva, unapređenja socijalne, ekonomske i fizičke infrastrukture, do zaštite geografskog porekla proizvoda. Od ukupno deset ponuđenih rešenja, evropski stručnjaci su kao efikasne stretegije ocenili pre svega one zasnovane na prostornoj komponenti, a potom strategije vezane za stanovništvo za sektorsku politiku. * AAEA American Agricultural Economists Association (Američka asocijacija agrarnih ekonomista) **EAAE European Association of Agricultural Economists (Evropska asocijacija agrarnih ekonomista) zvor: Dries L., Hartell J., Kilkenny M

45 TE O J SK OK Sve navedeno govori u prilog stavu da je problematika ruralnog razvoja kompleksna, sa složenim i kompleksnim faktorima koji je opredeljuju. azlike u pristupima usko su vezane sa specifičnim razvojnim ciljevima i interesima pojedinih područja. Savremeno pozicioniranje politike ruralnog razvoja podrazumeva njeno izrastanje na osnovama politike ravnomernog regionalnog razvoja i istovremeno oslanjanje na jedinstveno postavljene mere agrarne politike, strukturne politike, industrijske politike, politike razvoja tercijalnog sektora, zdravstva, infrastrukture i politike zaštite životne sredine na određenom području Evropska ruralna politika Evropska politika ruralnog razvoja je živa politika, rođena u procesu političkog odlučivanja i praktične primene. Politički i zakonski tekstovi vezani za nju, odražavaju šta može biti učinjeno, mnogo više nego što detaljno objašnjavaju šta ona zapravo znači. To ujedno odražava raznovrsnost pristupa ruralnom razvoju među zemljama EU. D. Ahner, uralni razvoj i Agenda 2000 Koncept ruralnog razvoja ušao je u praksu zemalja EU kroz agrarnu i politiku regionalnog razvoja. Poljoprivreda i regionalne nejednakosti u privrednoj razvijenosti, pominju se već u prvim konstitutivnim aktima EEZ (imski sporazum 1957). Načelno, može se izdvojiti nekoliko faza u evoluciji koncepta ruralnog razvoja (Bogdanov N., 2004): Prva faza Mensholtov plan Prva faza obuhvata period od konstituisanja EEZ i formulisanja mehanizama ZAP-a (ZAP Zajednička agrarna politika) do druge polovine 1970-ih. Ovaj period se odlikuje velikom podrškom razvoju poljoprivrede i rastom njene produktivnosti. Početkom 1970-ih, kada je uvedena strukturna agrarna politika EEZ (Mensholtov plan godina), usvojene su tri direktive vezane za razvoj poljoprivrede i kreiranje ambijenta iz koga će se razviti koncept ruralnog razvoja. Ove direktive su se odnosile na: modernizaciju farmi kroz pomoć u investiranju kako bi se održao paritetni dohodak sa ostalim privrednim sektorima (Direktiva 72/159) program za ukrupnajvanje poseda i smanjivanje broja zaposlenih (Direktiva 72/160) savetodavna služba, trening, edukacija (Direktiva 72/161). Efekti ovih mera bili su izuzetno skromni (Terluin,., 2001). Broj zaposlenih u poljoprivredi je neznatno smanjen budući da je Direktiva doneta u vreme 44

46 DEO 2 TE O J SK OK ekonomske recesije, od ukrupnjavanja poseda imalo je koristi mali broj gazdinstava a pokušaj restrukturiranja savetodavne službe nije bio naročito uspešan, budući da su drugi nacionalni i EU programi imali prioritet u odnosu na ovaj problem. Mnogo bolji rezultati usledili su nakon usvajanja egulative (eg. 355/77) koja se odnosila na podršku razvoju prerade i marketinga poljoprivrednih i proizvoda šumarstva i ribarstva Druga faza eforma ZAP-a Druga faza počinje u drugoj polovini 1970-tih i traje do kraja 1980-tih. azvoj ruralnih područja i poljoprivrede sagledavan je u kontekstu regionalnih i interregionalnih razvojnih politika. Proširivanjem EEZ relativno siromašnijim zemljama (Grčka, Španija i Portugal početkom 1980-tih) sve veća pažnja počela je da se pridaje regionalnoj neujednačenosti razvoja. stovremeno je tokom tih donet veliki broj mera koje su se odnosile na specifična razvojna pitanja i probleme regiona. z tog perioda jedna od najznačajnijih je Direktiva LFA 14 (Dir. 268/75) doneta sa idejom da se zadrži populacija i očuvaju sela u područjima gde su zemljišni potencijali manje vredni, odn. gde je poljoprivreda pod velikim uticajem nepovoljnih prirodnih faktora. U tom periodu (počev od 1978.) značajni su i regionalni programi za ubrzanje razvoja poljoprivrede u regionu Mediterana, kao i integralni programi (koji su uključivali i druge sektore osim poljoprivrede) sa kojima se započelo od godine. Komisija EU je godine, započela radikalnu reformu ZAP-a, koja je rezultirala Zelenim papirom (eg. 797/85). Zeleni papir je bio usmeren na unapređenje efikasnosti agrarnog sektora, pogotovo sitnih farmi i mladih poljoprivrednika, ali i zaštitu prirodnih resursa i životne sredine 15. Ovaj dokument je značajan utoliko što predstavlja važan signal udaljavanja agrarne politike EU od produktivizma i otvaranja prostora za afirmaciju integralnog ruralnog razvoja. Ova opredeljenja potvrđena su McSharry-jevom reformom ZAP-a iz godine, gde je delimično razdvojena podrška za proizvodnju i podvučen značaj očuvanja prirode kroz dve od tri prateće mere koje su se odnosile na: životnu sredinu (eg. 2078/92), pošumljavanje (eg 2080/92) i rano penzionisanje farmera (eg. 2079/92) Treća faza Agenda 2000 Treći podperiod počinje devedesetih godina sa početkom diskusija o reformi ZAP-a pod uticajem širenja EU novim zemljama članicama i zahteva WTO. U pripremnim diskusijama predlagana je integralna politika ruralnog razvoja koja bi odgovarajućim merama omogućila maksimalnu sinergiju i balans u razvoju poljoprivrede i ostalih aktivnosti u ruralnim područjima. Cork Deklaracijom iz (Plumb 1996.) 45

47 TE O J SK OK predviđeno je da politika ruralnog razvoja bude zasnovana na integralnom pristupu svim delatnostima, ekonomskoj diversifikaciji, upravljanju prirodnim resursima i da obuhvati sektor usluga, turizma, rekreacije i sl. Predložena politika ruralnog razvoja bila je multidisciplinarna i multisektoralna, sa izraženom teritorijalnom dimenzijom. Politika ruralnog razvoja EU definisana u Agendi 2000 nazvana je drugi stub Zajedničke agrarne politike. Ova politika je bila zasnovana je na sledećim principima: 1. multifunkcionalnost poljoprivrede izmenjena pozicija poljoprivrede u uslovima hiperprodukcije hrane uslovila je neophodnost podsticanja razvoja uslužnih delatnosti na selu; 2. multisektorski i integralni pristup ruralnoj ekonomiji u pravcu diverzifikacije delatnosti, kreiranja novih izvora prihoda i mogućnosti zapošljavanja kao i zaštite ruralnog bogatstva; 3. fleksibilnost izvora za ruralni razvoj zasnovana na samopomoći i decentralizaciji, partnerstvu na lokalnom i regionalnom nivou; 4. transparentnost u kreiranju i rukovođenju razvojnim programima. Mere ruralnog razvoja (eg. 1257/99) kojima je ova politika operacionalizovana obuhvatile su pored strukturnih mera agrarne politike, i zajedničke mere definisane McSharry-jevom reformom, kao i seriju mera namenjenih promovisanju integralnog ruralnog razvoja (nazvane 33 zajedničke mere ). Mehanizmi podrške (mere, iznos i način obračuna) su definisani, a prioriteti regionalno razdvojeni u cilju decentralizacije, fleksibilnosti i povećanja efikasnosti. Načelno, tokom nekoliko decenija, ruralni razvoj u zemljama EU koncepcijski je izmenjen u nekoliko bitnih načela (Tabela 2.1.): Tabela 2.1. Promene u politici ruralnog razvoja Oblast: Pomeranje od Prema Opšte razvojne mere Poljoprivredna strukturna politika Podsticaji samofinansiranju (egzogeni razvojni model) ast produktivnosti (produktivizam) Obuhvatnost Sektorska Prostorna ukovođenje zvor: Terluin. (2001) Od višeg prema nižem (engl. Top-down) tj. centralizovano Podizanje vrednosti lokalnih razvojnih potencijala (endogeni razvojni model) Multifunkcionalnost (postproduktivizam) Od nižeg- prema višem (engl. Bottom-u) tj. decentralizovano 46

48 DEO 2 TE O J SK OK Evropski agrarni fond za ruralni razvoj četvrta faza U sklopu ukupnih reformi prvog stuba ZAP-a tokom i godine, Agrarni savet EU usvojio je septembra godine fundamentalnu reformu politike ruralnog razvoja za period eformisana politika ruralnog razvoja ukazuje da je strateški pristup EU usmeren na poboljšanje implementacije programa podrške ruralnom razvoju i na uvećanom fokusu na zapošljavanje, konkurentnost i inovacije u ruralnim područjima 17. eformisana politika ruralnog razvoja postavila je Leader inicijativu kao vodeći pristup u distribuiranju podrške i značajno pojednostavila procedure. Podrška za ruralni razvoj objedinjena je unutar jedinstvenog zajedničkog fonda i programskog okvira u okrilju Evropskog poljoprivrednog fonda za ruralni razvoj EAFD (engl. European Agricultural Fund for ural Development). Nova politika ruralnog razvoja u skladu je sa deklaracijom odećih principa održivog razvoja 18. Pored toga, ona reflektuje i pristupe sadržane u Lisabonskoj 19 i Geteburg deklaraciji vezane za ekonomske, ekološke i društvene elemente održivog razvoja. Tri osnovne ose politike ruralnog razvoja u periodu do godine su: 1. Povećanje konkurentnosti agrarnog sektora; 2. Unapređenje životne sredine i ruralnog ambijenta kroz podršku upravljanju zemljištem; 3. Unapređenje kvaliteta života u ruralnim područjima i promocija diversifikaciji aktivnosti; Shema 2.1. Mehanizam finansiranja ruralnog razvoja ( ) urani razvoj LEADE osa Osa 1 Konkurentnost Osa 2 Životna sredina i rukovođenje zemljištem Osa 3 Ekonomska diversifikcija i kvalitet života Posebna pravila programiranja, finansiranja, monitoringa i revizije zvor: EU Commission DG Agri Poseban fond za ruralni razvoj 47

49 TE O J SK OK Kofinansiranje ruralnog razvoja fokusirano je na zajednički usaglašene EU prioritete koji su uobličeni u četiri ose. Ovakav pristup ostavlja dovoljno fleksibilnosti zemljama članicama da na regionalnom nivou uspostave balans između sektorske i teritorijalne dimenzije u odabiru odgovarajućih mera. Mehanizam finansiranja ruralnog razvoja u EU će u periodu biti zasnovan na četiri komponente (kako je prikazano u Shemi 2.1) i značajno pojednostavljen uvođenjem odvojenog fonda za ruralni razvoj. Grafikon pokazuje tri vertikalne ose koje se odnose na područje intervencije, i horizontalnu komponentu LEADE, koja predstavlja specifičnu metodologiju realizacije podrške (opisanu u narednom poglavlju). Osa 1 Konkurentnost: ako poljoprivreda kao vodeća aktivnost u mnogobrojnim ruralnim područjima sve više gubi na značaju, ona je i dalje veoma bitna za rukovođenje zemljištem unutar Evropske Unije, doprinosi ruralnoj ekonomiji, i značajna je za obezbeđivanje hrane, javnih dobara i usluga. z tih razloga, efikasnost i konkurentnost predstavljaju ključne ciljeve, imajući u vidu raznovrsnost poljoprivrednog potencijala u različitim ruralnim područjima, a naročito za nove zemlje članice čija će ruralna područja dugoročno prolaziti kroz strukturne promene. Konkurentost zahteva uspostavljanje odgovarajućeg balansa između održivosti gazdinstva, zaštite životne sredine i socijalno-društvene dimenzije ruralnog razvoja. MEE UNAPEĐENJA KONKUENTNOST (OSA 1) Ljudski resursi: Trening i informisanje Mladi farmeri ano penzionisanje Korišćenje savetodavnih usluga (uključujući usvajanje standarda) Uspostavljanje farm menadžmenta, savetodavnog sektora i savetodavstva u šumarstvu Fizički kapital: nvesticije u farme i šumarstvo Prerada/marketing Poljoprivredna/šumska infrastruktura Obnova proizvodnih potencijala poljoprivrede Kvalitet poljoprivredne proizvodnje i proizvoda (2003 ZAP reforma): Usvajanja standarda (privremena pomoć) Unapređenje kvaliteta hrane Promocija unapređenja kvaliteta hrane Tranzicione mere: Polunaturalne farme Uspostavljanje proizvođačkih udruženja Oblast primene Učešće u finansiranju Minimum 15% Učešće EU u sufinansiranju Maximum 50/75% Teritorija primene Sva ruralna područja 48

50 DEO 2 TE O J SK OK U okviru ove ose kao specijalne mere za nove zemlje članice predviđene su posebne, tzv. tranzicione mere: 1. podrška polunaturalnim gazdinstvima koja su u procesu reforme, 2. podrška uspostavljanju proizvođačkih udruženja, 3. podrška razvoju savetodavstva (samo za Bugarsku i umuniju za period do 3 godine). Osa 2 ukovođenje zemljištem/zaštite životne sredine Plaćanja na osnovu druge ose imaju za cilj da osiguraju dostupnost i efikasnost usluga u vezi sa zaštitom životne sredine u ruralnim područjima. Ovom osom obuhvaćene su mere vezane za zaštitu životne sredine i održivo korišćenje zemljišta, uključujući i mere namenjene područjima sa prirodnim i fizičkim hendikepom. Podsticanjem vodećih učesnika (poljoprivrednika, šumara, i ostalih da rukovode zemljištem) na očuvanje ruralnih predela, krajolika i prirodnog okruženja, sprovodi se aktivna politika održivog razvoja. Ovakvi podsticaji bi trebalo da deluju preventivno na napuštanje poljoprivrednog i šumskog zemljišta. Aktivnosti koje će EU sufinansirati kroz programe ose 2, trebaju da jasno ciljaju prioritete EU, kao što su borba protiv klimatskih promena, poboljšanje biodiverziteta i kvaliteta voda, smanjenje rizika od posledica prirodnih nepogoda isl. MEE UKOOĐENJA ZEMLJŠTEM/ ZAŠTTE ŽOTNE SEDNE (OSA 2) Održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta: Planinska područja sa razvonjim ograničenjima (LFA) Druga područja sa hendikepom Natura 2000 poljoprivredna područja Zaštita životne sredine u poljoprivredi/briga o životinjama Podrška neproizvodnim investicijama Održivo korišćenje šumskog zemljišta: Pošumljavanje (poljoprivredno/nepoljoprivredno zemljište) Natura 2000 šumska područja Zaštita šuma Obnavljanje šumskog potencijala Podrška neproizvodnim investicijama OBLAST PMENE Osnova (poljoprivreda) Uslovljena davanja (cross-compliance) Učešće u finansiranju Minimum 25% Učešće EU u sufinansiranju Maximum 55/80% Teritorija primene Sva ruralna područja Osa 3 uralna ekonomija u širem smislu Osnovna svrha treće ose je da se postigne oživljena seoska sredina i da se pomogne održivosti i poboljšanju društveno-ekonomske strukture, naročito udaljenijih ruralnih područja koja su suočena sa depopulacijom, kao i prigradskih područja. nvesticije u ruralnu 49

51 TE O J SK OK ekonomiju i ruralne zajednice namenjene poboljšanju pristupa osnovnim uslugama, infrastrukturi i poboljšanju stanja životne sredine, od vitalnog su značaja za povećanje kvaliteta života u ruralnim područjima i porastu njihove atraktivnosti za investitore. Da bi ruralna područja postala atraktivnija, neophodno je promovisanje održivog razvoja i generisanje novih prilika za zapošljavanje, naročito za mlade i za žene, kao i lakši pristup najnovijim informacijama i informaciono-tehnološkim rešenjima. Diversifikacija aktivnosti gazdinstava na nepoljoprivredne delatnosti i usluge i ojačavanje veza između poljoprivrede i ostalih sektora ruralne ekonomije, prepoznati su u reformisanoj agrarnoj politici kao jedan od tri ključna razvojna mehanizma. MEE KALTETA ŽOTA (OSA 3) Kvalitet života: Osnovne usluge za ruralnu ekonomiju i stanovništvo (organizovanje i infrastruktura) Obnova i razvoj sela, zaštita i konzervacija ruralnog nasleđa Obuka i edukacija zgradnja kapaciteta za lokalne razvojne strategije Ekonomska diversifikacija: Diversifikacija na nepoljoprivredne aktivnosti Pomoć malim (micro) preduzećima Podrška razvoju turizma Zaštita i rukovođenje prirodnim bogatstvima OBLAST PMENE mplementacija Pretežno kroz lokalne razvojne strategije Učešće u finansiranju Minimum 15% Učešće EU u sufinansiranju Maximum 50/75% Teritorija primene Sva ruralna područja Okvir 2. Podrška malim gazdinstvima u novim zemljama članicama Specijalne mere podrške namenjene polu-naturalnim gazdinstvima koja su u procesu reforme (čl. 34) zasnovane su na sledećim osnovama: 1. Definisanje polunaturalnog gazdinstva: Poljoprivredna gazdinstva koja proizvode za svoje potrebe i mali deo proizvodnje prodaju 2. Stalna novčana pomoć do 1,500 po gazdinstvu, najduže do 5 godina 3. Bez restrikcija na korišćenje fondova. Pomoć koju primaju je podrška prihodima, a ne pomoć njihovim investicijama. 4. Uslovi: podnošenje biznis plana je neophodno. 5. Nakon 3 godine, napraviće se procena progresa u odnosu na predloženi biznis plan. U slučaju problema, plaćanje će biti suspendovano. 50

52 DEO 2 TE O J SK OK LEADE pristup (Osa 4) LEADE model će biti nastavljen i konsolidovan na nivou EU. Svaki program sadržaće LEADE osu za finansiranje i sprovođenje: strategija LAG-a za lokalni razvoj, koje su ugrađene na jedan ili više od tri tematske ose, operativne troškove LAG-a, projekte saradnje između LAG-a, eksperimentalne i pilot pristupe, podizanje kapaciteta i podršku neophodnu za pripremu strategija lokalnog razvoja. OBLAST PMENE LEADE-a (OSA 4) mplementacija Leader pristup za odabrane teritorije u okviru 3 tematske ose Minimum 7% Učešće u finansiranju ezerva 3% od ukupnog EU fonda ruralni razvoj (isključujući modulaciju) Učešće EU u sufinansiranju Maximum 55/80% Teritorija primene Sva ruralna područja odabranih teritorija LEADE Nastanak i osnovni mehanizmi LEADE (fran. Liason Entre Actions pour le Development d leconomie urale) je Program ruralnog razvoja koji se delimično finansira od strane EU. LEADE je pokrenut godine od strane tadašnjeg Komesara za poljoprivredu EU, eja Mekšerija. LEADE je lansiran kao pilot inicijativa, usmerena na podršku privrednom i društvenosocijalnom oživljavanju i integrisanju ruralnih područja. Program je nastojao da to postigne putem promovisanja izrade lokalnih razvojnih strategija, koje bi bile: inovativne, integrisane, participativne. deja koja je u osnovi LEADE-a je da planovi razvoja i lokalne strategije treba da budu rezultat dogovora lokalnih aktera. Aktivnosti koje će se preduzimati u cilju realizacije ovih planova i strategija takođe treba da budu definisane na loklanom nivou, ali prema okvirima prihvaćenim na nacionalnom nivou i na nivou EU. LEADE se realizuje sredstvima EU, nacionalnih vlada i sredstvima privatnog sektora. Dati mehanizam sufinansiranja obezbeđuje veću pouzdanost u sprovođenju programa i pojedinačnih projekata, kako na nacionalnom, tako i na lokalnom nivou. 51

53 TE O J SK OK LEADE metod Nakon prvobitnog LEADE pilot programa ( ), usledila su jos dva nastavka u okviru programa LEADE ( ) i LEADE+ ( ). Stavljanjem naglaska na LEADE metodu u okviru Evropskog fonda za poljoprivredu i ruralni razvoj i Strateških smernica EU za ruralni razvoj, i davanjem ključne uloge LEADE-u u nacionalonim strategijama za ruralni razvoj ( ), potvrđena je budućnost ovakvog pristupa. Priroda LEADE pristupa ruralnom razvoju, ostala je u reformisanoj politici ruralnog razvoja za period godina u osnovi nepromenjena, a zasnovana je na specifičnostima prikazanim u Tabeli 2.2. Tabela 2.2. Specifičnosti LEADE metode Lokalne specifičnosti (Ove odlike usvojene su od strane lokalne grupe i lokalne strategije razvoja) Trans-lokalna specifičnost (Date odlike proizilaze iz interakcija između lokalnih grupa i njihovih strategija) ertikalna specifičnost (Nadležna institucija koji sprovodi program definiše okvire za sprovođenje aktivnosti lokalnih grupa) Prostorni pristup Pristup od nižeg ka višem ( bottom-up ) Lokalne grupe (partnerski pristup) novacije Multi sektorska integracija Umrežavanje Trans-nacionalna saradnja Decentralizovano upravljanje i finansiranje zvor: Evropska komisija, godina. Nasuprot sektorskom pristupu, razvoj je fokusiran na specifičnu teritoriju, na bolju upotrebu endogenih resursa, na integraciju lokalnih aktivnosti, na zajedničkoj prepoznatljivosti vizije razvoja ruralnog područja. Aktivno učešće svih zainteresovanih lica i organizacija u planiranju, odlučivanju i sprovođenju društveno-ekonomskog razvoja. Privremena udruživanje pojedinaca ili grupa, na osnovu ugovora koji obavezuje sve partnere pod jednakim uslovima i u istu svrhu. Davanje novih odgovora postojećim problemima ruralnog razvoja, koji treba da dovedu do unapređenja i podizanja lokalne konkurentnosti.. Kombinacija aktivnosti različitih privrednih sektora ili javne i privatne delatnosti u okviru jednog projekta, kao i strateška koherentnost među različitim projektima u prilog zajedničkoj viziji. Kapaciteti i spremnost za udruženu akciju zajedno sa ostalim nezavisnim akterima u zajedničku svrhu. Saradnja neograničenog broja LAG-ova koji koriste LEADE i nalaze se u najmanje dve države članice, radi zajedničkog dizajniranja, izrade i marketinga roba ili usluga. Pored Programa podrške, države članice su mogle da izaberu modalitet podrške nazvan globalna dodela bespovratnih sredstava, što podrazumeva prenos budžetskih sredstava za lokalne akcione planove na lokalne partnere. Lokalne grupe imaju pravo da rasporede sredstva promoterima projekta, shodno pravilima koje postavlja nacionalna ili regionalna programska uprava. 52

54 DEO 2 TE O J SK OK Lokalne akcione grupe (LAG) Najznačajniji mehanizam za sprovođenje LEADE-a na lokalnom nivou jeste telo pod nazivom Lokalna akciona grupa (LAG). LAG čine predstavnici različitih društvenih, privrednih i političkih sektora koji postoje u lokalnoj zajednici. Upravljanje LEADE programom na lokalnom nivou, od strane Lokalnih akcionih grupa, karakterišu nekoliko elemenata: Svaki LAG mora da definiše sopstveno geografsko područje, koje pokriva povezanu oblast od do stanovnika, za koje je nadležan. LAG-ovi se rukovode prethodno odobrenim strateškim planom za njihovu oblast. Dati multi-sektorski planovi moraju biti kreirani na lokalnom nivou, a potom se šalju na odobrenje odgovorajućoj instituciji na nacionalnom nivou. LAG-ovi su potom odgovorni za sprovođenje datih planova tokom trajanja LEADE programa. ad LAG-a nadgleda Upravni odbor, u čijem sastavu mora biti odraženo partnerstvo između interesa zajednice, države i privatnog sektora (tj. mora biti sastavljen od predstavnika lokalnih i poslovnih zajednica, lokalnih vlasti, društvenih partnera, državnih agencija, itd.). Kako bi se u potpunosti poštovali demokratski principi odlučivanja i upravljanja, potrebno je da većinu članova čine nezavisni predstavnici društva. Direktori LAG-a su odgovorni za upravljanje programom na lokalnom nivou, kao i za dodelu bespovratnih sredstava. Date nadležnosti treba da se sprovode prema Pravilima programske podrške i Lokalnom strateškom planu. Svakodnevne aktivnosti vezane za sprovođenje samog Programa su u nadležnosti osoblja LAG-a. LAG-ovi su u različitim zemljama poprimili različite organizacione forme društva sa ograničenom odgovornošću u rskoj, neprofitni konzorcijumi u taliji, međuopštinska udruženja i nacionalni parkovi u Francuskoj, ali i zadruge, udruženja i akcionarska društva u drugim delovima Evrope Lokalni planovi razvoja Struktura Lokalnog plana razvoja je jasno definisana u smernicama datim na evropskom i nacionalnom nivou. Ovim planom se definišu mere kojima će se podržati lokalni razvoj, kao i mere usmerene na povećanje saradnje sa drugim regionima. eformisanom politikom ruralnog razvoja predviđen je širi spektar mera iz kojeg se na lokalnom nivou vrši odabir prioritetnih aktivnosti: Obuka; Analiza i razvoj (izrada studija o izvodljivosti, planova, revizija sredstava, prototipa proizvoda i usluga); 53

55 TE O J SK OK novativna ruralna preduzeća, zanatske radnje i lokalni servisi; Eksploatacija proizvoda poljoprivrede, šumarstva i ribarstva; Unapređenje prirodne, društvene i kulturne sredine; nicijative koje vode računa o zaštiti prirodne sredine; Animacija i izgradnja kapaciteta. Ova mera podrazumeva podsticanje i razvoj društvenih grupa kroz efektivnu promenu ponašanja uopšte i kroz podsticanje entuzijazma i razvoj veština i resursa radi promovisanja preduzetništva i zapošljavanja (LEADE ex post evalucioni izveštaj); uralni i agro-turizam. Mnoge zemje su ograničile date mere na način kako bi u što većoj meri odrazile nacionalne ili regionalne prioritete i nadovezale ih na druge programe koji se sprovode Politika ruralnog razvoja EU prema zemljama kandidatima U procesu pripreme zemalja centralne i istočne Evrope za priključenje EU formulisana su tri mehanizma transfera pomoći koja su se direktno ili indirektno doticala problematike ruralnog razvoja: PHAE (egulativa 3906/89) program namenjen izgradnji i uspostavljanju instucija, reformisanju javne administracije. U okviru ovog programa predviđena je izrada Nacionalnih razvojnih programa sa akcentom na prioritetne delatnosti, promovisanje ekonomske i socijalne kohezije zemalja kandidata i sl. SPA (egulativa 1267/99) program pomoći namenjen velikim infrastrukturnim zahvatima u oblasti transporta i zaštiti okoline (odnos sredstava 50:50%) i SAPAD (egulativa 1268/99) program pomoći poljoprivredi i ruralnom razvoju SAPAD U oblasti ruralnog razvoja, suprotno većini ostalih politika EU, zemlje kandidati imale su mogućnost da steknu iskustvo u kreiranju i implementaciji svojih programa, kofinansiranim pristupnim instrumentom SAPAD (Bogdanov, N. 2004). SAPAD je prvi program kroz koji je EU demonstrirala svoju rešenost da kroz pristupne programe pomogne pristupanje poljoprivrede i ruralnih područja zemalja centralne i istočne Evrope jedinstvenom prostoru i politici EU. Prioriteti EU za pružanje podrške kroz SAPAD mere bili su definisani kao: 54

56 DEO 2 TE O J SK OK povećanje tržišne efikasnosti; prihvatanje standarda kvaliteta i zdravstvene bezbednosti EU, kako bi se novim članicama omogućilo ravnopravno učešće na jedinstvenom tržištu i uspostavljanje adekvatne granične kontrole; i 20 podrška otvaranju novih ranih mesta u ruralnim područjima. SAPAD je zemljama kandidatima ponudio petnaest mera za unapređenje ruralnog razvoja (u odnosu na dvadeset i dve koliko je obuhvaćeno egulativom EC 1257/99 za zemlje članice). Od petnaest ponuđenih mera, jedanaest su bile zajedničke i za zemlje članice, dok su se četiri mere odnosile na specifične probleme novih zemalja članica. Zemlje kandidati su kroz ovaj predpristupni mehanizam (SAPAD) dobile priliku da reše neke od svojih ključnih institucionalnih problema. Specifične mere za zemlje kandidate definisane SAPAD-om odnosile su se na: unapređenje kontrole kvaliteta, veterinarsku zaštitu, fitosanitarnu zaštitu, zaštitu potrošača uspostavljanje proizvodnih udruženja uspostavljanje i unapređenje katastra tehnička pomoć za mere sadržane u planovima ruralnog razvoja Zemlje kandidati su same birale načine kako će sredstva biti usmeravana u razvoj poljoprivrednih gazdinstava, preradu i marketing, ruralnu infrastrukturu i diverzifikaciju. majući u vidu da su neka od nasleđenih rešenja bivšeg sistema zemalja u tranziciji necelishodna, specifične mere za zemlje kandidate bile su usmerene u pravcu rešavanja takvih institucionalnih i organizacionih problema. Pored toga, zahtevi EU vezani za oblast ruralnog razvoja zemaljama kandidatima, bili su mnogo su manje eksplicitni i rigorozni u odnosu na druge oblasti nstrument predpristupne pomoći (PA) U cilju uprošćavanja sistema pomoći, postizanja maksimalnih efekata uloženih sredstava kroz pojednostavljenje administracije, kontrole, izveštavanja i evaluacije ostvarenih rezultata, Evropska Komisija je donela odluku da sve predpristupne fondove (Phare, SPA, SAPAD i CADS), zameni novim mehanizmom nstrumentom predpristupne pomoći PA 21. PA regulativa definiše obim i tip podrške namenjene zemljama Zapadnog Balkana za period godine. Sa aspekta dostupnosti fondova zemlje Zapadnog Balkana podeljene su u dve grupe: zemlje kandidati za članstvo u EU (Turska, Hrvatska i Makedonija); zemlje potencijalni kandidati za članstvo u EU (Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina i Albanija). 55

57 TE O J SK OK Okvir 3. PA komponente podrške za zemlje kandidate 1. Podrška tranzicionom procesu i izgradnji institucija odnosi se na harmonizaciju sa acquis communautaire, i pomoć izgradnji administrativnih i drugih državnih kapaciteta. Osim toga, ova komponenta usmerena je na jačanje demokratskih institucija i vladavine prava, reformu državne uprave, poštovanje ljudskih i manjinskih prava, jačanje civilnog društva, pomoć ekonomskom razvoju, reformi obrazovanja, zaštiti životne sredine, kao i unapređenju regionalne saradnje i ravnomernog regionalnog razvoja država korisnika finansijskih sredstvava. 2. Podrška uspostavljanju prekogranične saradnje odnosi se na finansiranje projekata prekogranične saradnje institucija iz pograničnih regiona jedne zemlje sa institucijama iz pograničnih regiona susedne zemlje (bila da je to susedna zemlja članica EU ili ne) u oblastima koje same zemlje definišu kao prioritetne. 3. Podrška politikama regionalnog razvoja namenjena je izgradnji infrastrukture, projektima na zaštiti okoline isl. Ova vrsta pomoći će biti dostupna samo za zemlje kandidate kako bi se pripremile za implementaciju i upravljanje kohezionom politikom. 4. Podrška razvoju ljudskih resursa ima za cilj da pripremi zemlje kandidate za programiranje, implementaciju i upravljanje Evropskim socijalnim fondom u okviru Evropske strategije zapošljavanja. U korišćenju ovih sredstava zemlje kandidati će uvažavati ciljeve EU vezane za socijalnu uključenost, edukaciju i trening, jednakost polova i sl. 5. Podrška ruralnom razvoju namenjena je zemljama kandidatima u cilju pripreme za implementaciju i upravljanje ZAP-om. Cilj je da se u okviru ovog vida pomoći doprinese održivom razvoju poljoprivrednog sektora i ruralnih područja i omogući uspešna implementacija asquis communautaire vezano u svim njegovim segmentima. PA sadrži pet komponenti koje će biti dostupne za zemlje kandidate, od kojih prve dve mere mogu da koriste i zemlje potencijalni kandidati za članstvo u EU, što uključuje i Srbiju: 1. Podrška tranzicionom procesu i izgradnji institucija; 2. Podrška uspostavljanju prekogranične saradnje; 3. Podrška politikama regionalnog razvoja; 4. Podrška razvoju ljudskih resursa; 5. Podrška ruralnom razvoju; 56

58 DEO 2 TE O J SK OK Zemljama potencijalnim kandidatima za članstvo u EU biće omogućeno korišćenje sredstava iz fondova prve dve komponente, ali i ostavljena mogućnost da se iz sredstava prve komponente finansiraju i programi/projekti iz preostale tri komponente. To praktično znači da se kroz podršku tranzicionom procesu zemljama potencijalnim kandidatima ostavlja mogućnost da sa ponuđene liste same definišu svoje nacionalne prioritete u koriščenju fondova. Ukupan iznos pomoći je milijardi evra, a preduslov je da zemlja primalac pomoći ima status kandidata i da ima uspostavljen decentralizovani sistem upravljanja fondovima (Kolyris P. 2007). Tabela 2.3. PA i CADS programi pomoći PA Zemlje kandidati i potencijalni kandidati CADS Zemlje Zapadnog Balkana Period: Period: Sredstva:10,213 milijardi evra (stalne cene) 11,468 (tekuce cene) Namena: pomoć u tranziciji za izgradnju institucionalnih kapaciteta, prekogranična saradnja, podrška u pripremi programiranja, korišćenja i izgradnji sistema upravljanja i kvalitetnog korišćenja EU fondova po prijemu u članstvo Nadležnost: Delegacija Evropske komisije zvor: Sredstva: 4,65 milijardi evra Namena: obnova i stabilizacija regiona-održivi razvoj i tržišno orijentisane ekonomske reforme, smanjenje siromaštva, podsticanje saradnje između zemalja korisnica CADS-a, podržavanje regionalne, pogranične i međuregionalne saradnje. Nadležnost: Evropska agencija za rekonstrukciju epublika Srbija u procesu evropskih integracija trenutno ima status potencijalnog kandidata, a fondovima EU upravlja na centralizovan način (preko EA-a) 22. Novi predpristupni instrument, pored toga što zahteva uvođenje odgovarajućih struktura za upravljanje fondovima EU, zahteva i odgovarajuća finansijska sredstva iz nacionalnog budžeta kojima će se podržati projekti finansirani iz PA programa. PA pravila sprovođenja, koja priprema Evropska komisija, utvrdiće i potreban procenat kofinansiranja projekata finansiranih iz PA programa. Utvrđeni procentualni iznos biće pokriven finansijskim sredstvima iz nacionalnog budžeta. Prioriteti podrške i područja delovanja za pojedine zemlje utvrđuju se išegodišnjim indikativnim programskim dokumentom za period od do godine 23. Fokus podrške ruralnom razvoju u PA programu nije promenjen u odnosu na prethodno korišćeni SAPAD. Osnovni ciljevi su zadržani i definisani kao: Pomoć u implementaciji acquis communautaire vezanog za ZAP Pomoć održivom restruktuiranju poljoprivrednog sektora i ruralnih područja u zemljama kandidatima. U cilju unapređenja efikasnosti korišćenih sredstava, a na osnovu iskustava SAPAD-a, u definisanju mere podrške nastojalo se da se omogući ostvarivanje sledećih ciljeva: 57

59 TE O J SK OK zraženiji fokus na EU acquis zahteve, pre svega vezao za efikasnost tržišta, standarde kvaliteta i zdravstvene bezbednosti Koncetracija mera podrške na osnovne prioritete (sa 16 mera za SAPAD na 9 u okviru PADa). Mere ruralnog razvoja predviđene PAD-om razvrstane su (kao i za zemlje članice EU) u tri ose, i odnose se na: Okvir 4. Mere ruralnog razvoja predviđene PAD programom Osa 1 Unapređenje efikasnosti tržišta i implementacija EU standarda nvesticije u farme za restruktuiranje i podizanje standarda na nivo EU; Pomoć uspostavljanju proizvođačkih grupa i asocijacija nvesticije u preradu i marketing poljoprivrednih proizvoda i ribarstva, za restruktuiranje i podizanje standarda na nivo EU; Osa 2 Pripremne akcije za implementaciju agro-environmental mera i LEADE pristupa Priprema za implementaciju mera i akcija za uređenje okoline i pejsaža Priprema lokalnih privatno-javnih partnera za implementaciju lokalnih razvojnih strategija; Osa 3 azvoj ruralne ekonomije Unapređenje i razvoj ruralne infrastrukture; azvoj i diversifikacija ruralnih ekonomskih aktivnosti; Unapređenje treninga; Tehnička pomoć Da bi PA sredstva bila dostupna i njihovo korišćenje odobreno, od zemalja kandidata se očekuje da ispune sledeće preduslove: Uspostave odgovarajuće nacionalne strukture sposobne da definišu strategije, programe, da organizuju i kontrolišu distribuciju, i da obezbede uslove korišćenja PAD programa; Povećaju znanje i transparentnost o situaciji u poljoprivredi i ruralnim oblastima (popis stanja, registar gazdinstava, katastar, statistiku cena, analize najvažnijih sektora); 58

60 DEO 2 TE O J SK OK Započnu definisanje Nacionalne strategije ruralnog razvoja uz učešće drugih javnih partnera i civilnog društva; Uspostave osnovna državna tela kao što su veterinarske službe i službe za zaštitu životne sredine; Podstiču organizovanje civilnog društva u različite forme organizovanja: poljoprivrednika, poslovnog sektora, za zaštitu životne okoline, lokalne asocijacije za ruralni razvoj; Podržavaju inicijative na unapređenju pristupa tržištu novca za farmere i one koji započinju biznis u ruralnim područjima (ove mere nisu predviđene PAD programom); Uspostave savetodavnu i stručnu poljoprivrednu službu (ove mere nisu predviđene PAD programom); Nastoje da ostvare što veća iskustva u dobro definisanim pilot projektima. Poštujući zahteve koji se postavljaju pred zemlje potencijalne korisnike sredstava PA programa, lada Srbije je pripremila početkom godine procenu potreba za PA sredtvima u periodu godine koja obuhvata sve sektorske prioritete predviđene strategijskim dokumentima Srbije. Kao ključni prioriteti definisani su: 1. ekonomski razvoj, porast zaposlenosti i obrazovanje; 2. reforma državne uprave; 3. zaštita životne sredine; 4. razvoj infrastrukture i 5. ruralni razvoj. majući u vidu da dokument identifikuje međusektorske prioritete, kao i da će biti revidiran godišnje kao i višegodišnji indikativni programski dokument, u budućnosti ovaj dokument će predstavljati jedan od ključnih oslonaca u procesu programiranja PA uralna područja i politika ruralnog razvoja Srbije uralna područja Srbije Sa administrativne tačke gledišta, epublika Srbija (izuzimajući teritoriju Kosova i Metohije i grada Beograda), podeljena je na 24 okruga, a svaki okrug je sastavljen od nekoliko opština 24. Glavni nedostaci ove vrste regionalizacije su velike razlike 59

61 TE O J SK OK u veličini pojedinih okruga i/ili opština, nedovoljna interna homogenost okruga/ opština, nepoštovanje demografskih, geografskih i privrednih kriterijuma kao i funkcionalnih veza sa administrativnim jedinicama. uralna područja odlikuju se visokim stepenom izdiferenciranosti u pogledu: prirodnih, infrastrukturnih i drugih uslova za poljoprivrednu proizvodnju i razvoj drugih privrednih aktivnosti, blizine tržišta i uslova za tržišni plasman proizvoda, kao i u pogledu veličine i morfologije naselja. Ova izdiferenciranost pokazuje se i na planu ekonomskog i socijalnog razvoja, demografskih karakteristika i trendova, kulturoloških osobenosti itd., i snažno se odražava na efikasnost privređivanja i kvalitet življenja. Tokom 1990-tih u Srbiji je bilo nekoliko pokušaja u pravcu unapređenja teritorijalne i prostorne organizacije (Bogdanov N., et al. 2005). Dva najznačajnija dokumenta iz tog perioda su Prostorni plan epublike Srbije za period do 2010 godine i Zakon o nedovoljno razvijenim područjima epublike Srbije za period do godine ( Službeni glasnik S, br. 53/95.). Pored toga, sačinjen je i predlog Politike regionalnog razvoja S Jugoslavije do 2005.godine. Prostorni plan epublike Srbije trebao je da obezbedi veći stepen ukupne funkcionalne integrisanosti prostora Srbije, i uslove za znatno veće saobraćajno i ekonomsko povezivanje sa susednim zemljama. Postizanje većeg stepena integrisanosti prema Prosotrnom planu podrazumevalo je ublažavanje/smanjenje regionalnih disproporcija, odnosno kvalitativne promene u prostornoj, ekonomskoj i socijalnoj strukturi, naročito u područjima sa izraženim disfunkcijama socijalnog i ekonomskog razvoja. U razvoju sistema gradova težište u Prostornom planu bilo je fokusirano na smanjenje relativne koncentracije stanovništva i aktivnosti u republičkom i pokrajinskim centrima. Predviđeno je da se ovaj koncept ostvari kvalitativnim promenama privredne i socio-ekonomske strukture manjih gradova, uz intenzivnije korišćenje razvojnih potencijala kojima raspolažu. U fokusu Prostornog plana postavljen je i razvoj seoskih naselja, kao višefunkcionalnih proizvodnih, socijalnih i kulturnih prostora. Ovaj dokument potencira i neophodnost jačanja ekonomske snage seoskih domaćinstava, što je prepoznato kao preduslov daljeg razvoja ruralnih sredina. Posebna pažnja posvećena je razvoju nedovoljno razvijenih, brdskih, planinskih i pograničnih područja. Prateća dokumenta kojima bi se obezbedila operacionalizacija Prosotornog plana i dugoročna i konzistentna politika u pravcu aktiviranja komparativnih prednosti pojedinih područja, su permanentno izostajala od njegovog usvajanja. Zakon o nedovoljno razvijenim područjima u epublici Srbiji iz godine predvideo je podelu na nedovoljno razvijene opštine, nerazvijene i ostale opštine. U Zakonu o regionalnom razvoju epublike Srbije se u klasifikaciji područja pošlo od principa homogenosti u pogledu stepena privredne razvijenosti. Kao parametri su korišćeni narodni dohodak, stepen zaposlenosti, promet u trgovini na malo i 60

62 DEO 2 TE O J SK OK razvijenost PTT mreže. Ovim kriterijumima pridodati su i nadmorska visina naselja, udaljenost od državne granice, karakter naselja (seoska ili gradska) i uključenost u posebne programe razvoja. Konačno, za potrebe Zakona o nedovoljno razvijenim opštinama u SJ do 2005 godine, primenjeni kriterijumi bili su definisani kao korigovani HD (engl. Human Development ndex). Kao prioritetni programi razvoja za ova područja, odabrani su: unapređenje infrastrukture, razvoj sela u brdsko-planinskim područjima, razvoj pograničnih područja, razvoj priobalja i rečnih slivova, urbano uređenje malih i srednjih naselja i smanjenja nezaposlenosti. ako su, kako se vidi, regionalni aspekt poljoprivredne proizvodnje i heterogenost ruralnog prostora apostrofirani u strategijskim i planskim dokumentima koji se odnose na razvoj poljoprivrede, tek od godine učinjeni su značajniji pokušaji u pravcu institucionalizacije i uspostavljanja integralne državne politike u toj oblasti (Efstartoglou, S., Bogdanov, N., Merediht, D. 2006). Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede je prepoznalo značaj i neophodnost potrebe da se u politici ruralnog razvoja potenciraju prostorne nejednakosti i specifičnosti ruralnih sredina, pa je Programom ruralnog razvoja za godinu previdelo podsticaje razvoju sela sa posebnim programima za razvoj sela u marginalnim i zaštićenim oblastima po ugledu na LFA direktivu EU. Statistička definicija ruralnih naselja međutim, u Srbiji praktično ne postoji. Podela naselja na gradska, seoska i mešovita primenjivana u posleratnim Popisima iz 1953., i godine, a kao kriterijum za razvrstavanje služili su veličina naselja i odnos poljoprivrednog i ukupnog stanovništva. Nažalost, ovakav pristup je napušten u Popisima iz 1981, i godine, u kojima je primenjena podela naselja na: urbana i ostala naselja. Ova podela bazirana je na opštinskim odlukama kojima same opštine dodeljuju status grada nekom naselju. Dovoljno je da naselje ima urađen generalni urbanistički plan i odlukom skupštine opštine na čijoj se teritoriji nalazi, ono se može proglasiti gradskim. Sva naselja koja nisu proglašena gradskim svrstavaju se u ostala, pa se po automatizmu smatraju ruralnim. Statistički kriterijumi očigledano nisu respektovani što je veliko metodološko ograničenje koje se teško može prevazići u analizama (Efstartoglou, S., Bogdanov, N., Merediht, D. 2006, Bogdanov N., Stojanović Ž. 2006). Set statističkih indikatora vezanih za ruralna područja u Srbiji veoma je skroman kada je reč o godišnjim, a pogotovo periodičnim (mesečnim, kvartalnim) statističim publikacijama (Bogdanov N., et al. 2005). Jedinice posmatranja na osnovu kojih su izvedeni pokazatelji za ruralna područja (na nivou posmatranja NUTS naselje) 61

63 TE O J SK OK su: stanovnik (lice koje živi u ruralnim naseljima), domaćinstvo i gazdinstvo. Najobuhvatniji podaci o ruralnim područjima potiču iz Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova i Popisa poljoprivrede koji se paralelno sprovodi. To praktično znači da se osnovni indikatori o ruralnim područjima mogu sagledavati samo sa vremenske distance od deset godina. Konačno, statistička odnosno administrativna podela, ne poklapa sa stvarnom funkcionalnom regionalizacijom, čime je otežano sagledavanje važnih ekonomskih agregata (Tabela br?). Tabela 2.4. Administrativna uređenost teritorije Srbije EU standard Srbija Metodološka ograničenja NUTS 1 NUTS 2 NUTS 3 NUTS 4 NUTS 5 Srbija ojvodina, Centralna Srbija, Kosovo i Metohija Okruzi (Severno bački, Južno banatski...) Opštine (Bač, Ada, Sremska Mitrovica...) Sela zvor: sistematizacija autora ećina indikatora nije usklađena sa međunarodnim standardima. Mnogi makroekonomski indikatori dostupni su samo na nacionalnom nivou, ali ne i za niže jedinice posmatranja (opštine). Statističke serije nisu kompatibilne u dužoj vremenskoj dimenziji posebno za period pre godine. ndikatori o zivotnoj sredini, socijalnom kapitalu, dnevnim migracijama, SME isl. Statistički se ne evidentiraju i ne postoje pouzdane i uporedive baze podataka. Podaci za Kosovo i Metohiju nisu obuhvaćeni srpskom statistikom od godine. Za ruralni razvoj i politiku bitno je da na ovom nivou nema izabranih predstavnika vlasti ni izvršnih organa koji bi sprovodili politiku ruralnog razvoja. Otuda, grupisanje ruralnih područja na pojedine tipove (pretežno ruralna, prelazna, pretežno urbana), prema kriterijumima primenjenim u EU praksi, sa ovakvom administrativnom strukturom nije moguće. U Srbiji bez Kosova i Metohije ima 165 opština. Neke opštine dobile su status opštine nakon Popisa godine (4-5 opština) tako da za njih ne postoje kompatibilni podaci iz Popisa. Ukupna broj naselja u Srbiji bez Kosova i Metohije je Od toga, 181 naselje ima status grada, a su sela (Popisu 2002). Dostupna statistika na ovom nivou odnosi se samo na demografske indikatore. U želji da se prevaziđu ova metodološka ograničenja i da prikazani rezultati budu što je više moguće uporedivi sa drugim zemljama, u ovom istraživanju se nastojalo da se (gde god je to moguće na osnovu raspoloživih baza), primeni OECD kriterijum ruralnosti. Suštinski, razlika u odnosu na aktuelnu statističku podelu na urbana i ostala naselja koja se primenjuje u Srbiji, je u tome što srpska definicija iz ruralnih 62

64 DEO 2 TE O J SK OK naselja de facto isključuje većinu opštinskih centara. Sa druge strane, OECD definicija isključuje iz ruranih područja celu teritoriju opštine, ukoliko je njena gustina naseljenosti iznad 150stanovnika/km Osnovne karakteristike ruralnih područja Srbije uralna područja 25 zahvataju 85% teritorije Srbije, u njima živi 55% stanovništva i ostavruju više od 40% DP Srbije (Tabela 2.5.). Gustina naseljenosti u ruralnim oblastima je 63 stanovnika/km 2 i za 1/3 je manja od nacionalnog proseka. Broj stanovnika u ruralnim područjima je relativno stabilan, i u periodu smanjen je za 2.5% više u odnosu na nacionalni prosek. Tokom 1990-tih došlo je do značajnih promena u odnosu na ranije trendove ruralnog stanovništva i radne snage u Srbiji. Zaustavljeni su ili značajno usporeni migracioni tokovi na relaciji selo-grad koji su tokom druge polovine XX veka doveli do smanjenja ruralnog stanovništva i demografskog pražnjenja sela u pojedijim regionima; everzibilne migracije, grad-selo, karakteristične za tranzicione zemlje, zabeležene su i u Srbiji. Ovi procesi u Srbiji se prvenstveno tumače dubokom ekonomskom krizom i zatvaranjem velikih industrijskih kompleksa, usled čega je porast ruralne populacije posebno zebeležen u suburbanim i ruralnim područjima u okolini većih privrednih centara. Porastu ruralne populacije doprinela je i činjenica da je veliki broj izbeglih i interno raseljenih lica sa prostora bivše Jugoslavije, naseljen tokom 1990-ih upravo u ruralnim područjima 26. U nizu faktora kojima se obrazlažu navedene demografske promene, primaran je svakako onaj koji se tiče zatvaranja radnih mesta i smanjene mogućnosti zapošljavanja u gradovima. estitucija zemljišta tokom tranzicionog procesa u Srbiji nije značajnije uticala na povratak stanovništva u ruralna područja, kao što Macours K. (2005) navodi za neke od Evro-azijskih tranzicionih zemalja. Eksterne migracije, van zemlje, u Srbiji su bile karakteristične za visoko i najviše obrazovanu radnu snagu i nisu posebno pogodile ruralna područja kao u nekim susednim zemljama (npr. Albanija). S druge strane, interne migracije sezonske poljoprivredne radne snage iz južnih u severna područja Srbije, obustavljene su isključivanjem Kosova i Metohije iz ekonomskog i društvenog sistema. Ovaj deficit je kompenzovan sivim tržištem radne snage (radna snaga iz umunije u pograničnim delovima ojvodine). Privredna struktura ruralnih područja Srbije visoko je zavisna od primarnog sektora i još uvek zasnovana na iscrpljivanju prirodnih resursa. Dominira tradicionalna, monofunkcionalna poljoprivreda, pa Srbija spada u red najagrarnijih zemalja Evrope. Heterogenost prirodnih potencijala, privatna svojina nad zemljištem i iskustvo u poslovnom povezivanju, kao neki od osnovnih preduslova diversifikacije i razvoja ruralne ekonomije, nisu iskorišćeni u dovoljnoj meri. isok udeo poljoprivrede, 63

65 TE O J SK OK Tabela 2.5. Socio-ekonomske karakteristike ruralnih područja Srbije 24 SBJA Urbana područja uralna područja 1. Prostor Površina, km2, Broj naselja, Stanovništvo i radna snaga Broj stanovnika (Popis 2002.) % Promene broja stanovnika 2002/ Gustina naseljenosti Migraciona stopa Starosna struktura (%): % Mlađih od 15 godina % Starijih od 65 god Stopa starenja Obrazovna struktura stanovništva starijeg od 15 god (%) Bez potpunog obrazovanja Osnovno obrazovanje Srednje obrazovanje isoko i više obrazovanje Nepoznato Zaposlenost Ukupan broj zaposlenih % Primarni % Sekundarni sektor % Tercijalni % Nepoznato Ekonomski aktivno stanovništvo % Nezaposlenih Ekonomski aktivne žene % Nezaposlenih zena Stopa aktivnosti Stopa zaposlenosti Društveni proizvod (2004) Drustveni proizvod (milioni Eura) % Primarnog sektora u DP % Sekundarnog sektora % Tercijarnog sektora % Javnog sektora % Poljoprivrede, lov, sumarstvo, vodoprivreda DP po stanovniku Srbija = 100% zvor: Bogdanov N. (2007): egional Dimensions of ural Serbia, draft version, for Baseline Analysis eport for ural Development Programming, EU Project Support to a ural Development Programming and Payment System, Belgrade 64

66 DEO 2 TE O J SK OK prehrambene industrije, rudarstva i energetike, i nizak udeo tercijarnog sektora u ostvarenom DP, osnovne su odlike privredne strukture ruralnih područja Srbije. Dostignuti nivo diversifikacije po svojim performansama je sličan zemljama u okruženju (Davis J.., Bezemer D. 2004) i limitiran gotovo identičnim faktorima: nepovoljnim položajem agrarnog sektora i ruralnih područja u razvojnim politikama i opredelenjima, niskom akumulacionom sposobnosti ruralnih domaćinstava, nepovoljnim tržištem kapitala i nesigurnim investicionim ambijentom, ograničenim tržištem za plasman proizvoda i usluga ruralnih područja, nedovoljno edukovanim ljudskim potencijalom i niskim nivoom privatnog preduzetništva idr. Ostavreni DP po stanovniku u ruralnim područjima Srbije je za ¼ niži od nacionalnog proseka i ukazuje na značajno zaostajanje u razvoju. azlike u produktivnosti rada i privrednoj strukturi jednako su očigledne između ruralnih i urbanih područja, kao i među pojedinim regionima odnosno tipovima ruralnih područja (Prilog 2, Tabela 1). Osnovne razlike u socio-ekonomskim karakteristikama ruralnih područja Srbije i zemalja EU opisane su Tabelom 4.3. Tabela ukazuje da i pored razvojnog potencijala, ruralna područja Srbije značajno zaostaju u svom strukturnom prilagođavanju evropskim rešenjima i praksi. Tabela 2.6. Osnovna obeležja ruralnih područja EU i Srbije 1. Osnovne karakteristike Socio-ekonomska struktura Stanje poljoprivrede uralna infrastruktura Privredna struktura EU Zemlje EU 18% ukupne populacije živi u pretežno ruralnim područjima 8% ekonomski aktivnog stanovništva je zaposleno u poljoprivredi 20% aktivne ruralne populacije radi u poljoprivredi isoka produktivnost Dobro opremljene farme prosečne veličine oko 20 ha Podrška poljoprivredi od 1960-ih. Dobro razvijena Diversifikovana Novi ruralni biznisi i servisi Srbija 55% stanovništva živi u ruralnim područjima oko 33% zaposlenih radi u primarnom sektoru 45% aktivne ruralne populacije radi u poljoprivredi Niska produktivnost Gazdinstva prosečne veličine (3,5 ha, loše opremljena mehanizacijom, niska upotreba inputa) Budžetska podrška poljoprivredi nedovoljna, informisanost korisnika loša Siromašna (fizička, ekonomska i socijalna) Nedovoljno diversifikovana Nedovoljno razvijeni ruralni biznisi, nizak nivo socijalnih servisa 65

67 TE O J SK OK 2. azvojni potencijal Ljudski kapital Obrazovanje, trening Proizvodno povezivanje Lokalna samouprava EU Zemlje EU isok nivo resursa 3. Programi i finansijska podrška Fondovi finansijski resursi Učesnici 4. Prioriteti u razvoju Osnovni ciljevi ruralnog razvoja Srednjoročni ciljevi Strategije i odgovarajući faktori Od početka 1970-ih podržavano ZAP-om Dobro razvijen savetodavni sektor Uspostavljeno partnerstvo Mreža institucija na zajedničkim projektima azvijene profitne organizacije Lokalne Akcione Grupe novativni efiksani lokalni preduzetnici lokalana administracija Strukturni fondovi, LEADE,, LEADE+ Nacionalni programi Državne institucije Nauka/ straživači Snažan NO sector Lokalne akcione grupe Konkurentnost poljoprivrede Zaštita okoline Multifunkcionalnost Diversifikacija ekonomskih aktivnosti Fokus na sposobnost lokalne samouprave kroz mobilizaciju lokalnih potencijala azvoj lokalnih servisa privatnojavnog partnerstva zvor: Bogdanov N. (2005), Arcotras (2006) Srbija Nizak nivo lokalnih potencijala, obrazovanja inicijative Fokusirano na tehnička znanja Nedovoljna edukacija o menadžmentu i marketingu Savetodavne usluge nedovoljno primerene potrebama korisnika Nerazvijeno partnerstvo Spori progres u uspostavljanju proizvođačkih grupa i asocijacija Mali uticaj lokalne samouprave i neformalnih grupa Neefikasan sistem odlučivanja (top-down), Nizak nivo preduzetništva lokalne vlasti Donacije i pilot projekti Mala sredstva opštinskih budžeta, Agrarni budžet, Fond za razvoj U MPŠ od 2005 uspostavljen sektor za razvoj sela NO (mali uticaj fondovi ) Lokalni preduzetnici donosioci odluka (samo u nekim opštinama) ast produktivnosti Trgovina, prerada, MSP, ruralni turizam azvoj infrastrukture nstitucionalno i organizaciono jačanje svih učesnika Fokus na MSP ruralni turizam Siromašni fondovi finansijska podrška Nizak nivo zaposlenosti i mogućnosti novih biznisa Lokalni akteri bez dovoljno inicijative Polazeći od navedenog, UNDP The National Human Development eport 2005«je kao deo preporuka za Srbiju pored ostalih ključnih pitanja, naglasio neophodnost ubrzavanja donošenja nacionalne strategije ruralnog razvoja. Adekvatna agrarna politika i politika ruralnog i regionalnog razvoja, unapređenje podrške MSP, kreiranje proizvođačkih asocijacija, poboljšanje kvaliteta primarnih i industrijski prerađenih 66

68 DEO 2 TE O J SK OK poljoprivrednih proizvoda i njihovog plasmana, ocenjeni su kao adekvatni mehanizmi smanjenja ruralnog siromaštva i povećanja dohotka ruralnog siromaštva egionalne razvojne nejednakosti i ruralno siromaštvo u Srbiji Osnovni razvojni indikatori Srbije za godinu, prema HD methodologiji, pokazali su da Srbija razvojno zaostaje za drugim zemljama u regionu, isključujući Albaniju 28. Komparacijom HD među okruzima u Srbiji za period i godine, u izveštaju UNDP (2006) ustanovljeno je da su vrednosti HD povećane u samo 50% okruga, dok je situacija u ostalih 12 okruga pogoršana. Prostorno disagregirani HD podaci na nivou okruga (Mapa 3 u Prilogu), takođe ukazuje na razvojnu polarizaciju između okruga koji okružuju urbane centre i pretežno ruralnih područja. Poređenjem vrednosti HD okruga u Srbiji sa drugim zemljama, zaključeno je da samo tri okruga (Grad Beograd, Južno-bački okrug sa Novim Sadom i Nišavski okrug) pripadaju grupi u kojoj su visoko razvijene zemlje, dok su ostala područja u rangu srednje razvijenih zemalja 29. Nacionalna linija siromaštva u Srbiji je za godinu utvrđena u iznosu od US$ 2,4 dnevno po potrošačkoj jedinici za prosečno četvoročlano domaćinstvo 30. Na osnovu ove vrednosti linije siromaštva, u Srbiji je bilo približno siromašnih, odnosno 10,6% stanovnika. Pri tome, u urbanim sredinama je 7,8% siromašnih, a u ruralnim 14,2% 31. Prema ovim podacima može se smatrati da je siromaštvo u Srbiji ruralni fenomen. Pored toga, dubina i oštrina ruralnog siromaštva u Srbiji su mnogo jače izražene u odnosu na urbano siromaštvo 32. Do sada najobuhvatnije istraživanje ruralnog siromaštva u Srbiji je sprovedeno godine prema metodologiji Svetske banke. Zaključci tog istraživanja, prema Ersado L. (2006) su: 1. Ugroženost stanovništva u ruralnim područjima Srbije je procenjena sa aspekta siromaštva i rizika. Siromaštvo je glavni uzročnik ugroženosti ruralnih područja u Srbiji, dok rizik doprinosi da ruralna domaćinstva sebe smatraju ugroženim. Činjenica da siromaštvo ima toliki udeo u poimanju ugroženosti, sugeriše da su karakteristike onih koji su siromašni upadljivo slične sa karakteristikama onih koji su smatrani ugroženim, bilo da jesu ili nisu siromašni. 2. Domaćinstva i regioni sa većim udelom sredstava za život koja zavise od poljoprivrede su u većem riziku od ugroženosti i siromaštva od onih sa značajnijim udelom sredstava iz nepoljoprivrednih izvora. 3. isok nivo ljudskog kapitala, kao što je obrazovni nivo glava porodice, značajno umanjuje ugroženost i siromaštvo domaćinstava. Domaćinstva sa članom koji ima obrazovanje više od srednjeg su mnogo manje izložena ugroženosti od onih sa nižim nivoom obrazovanja. 67

69 TE O J SK OK 4. Demografska slika domaćinstava je takođe od značaja: veća domaćinstva sa starijim članovima su ugroženija i veća je verovatnoća da su i siromašna. Starenje stanovništva i smanjen procenat aktivnih radnika i mogućnosti za generisanje prihoda, zajedno sa niskim obrazovnim profilima, značajno pogoršavaju stanje siromaštva u ruralnim područjima u Srbiji Neformalna zaposlenost dovodi do manje ugroženosti i siromaštva. 6. uralno siromaštvo i ugroženost tesno su povezani sa vlasništvom nad kapitalom i pristupom tržištima. Porodice sa većom vrednošću kapitala su značajno manje ugrožene. 7. Geografska lokacija i topografija, prirodni uslovi (suša) i pristup komunikacijama, značajno su povezani sa ugroženošću domaćinstava i siromaštvom 34`. ndikatori koji posredno svedoče o nepovoljnijem ekonomskom statusu ruralnog stanovništva, posebno poljoprivrednika, su podaci Ankete o porodičnim budžetima. Poređenjem rezultata za period , ustanovljeno je da individualni poljoprivredni proizvođači imaju najveću stopu siromaštva među zaposlenim licima. Tabela 2.7. Stope siromaštva stanovništva u Srbiji Poslodavci Zaposleni ndividualni poljoprivredni proizvođači Samozaposleni Pomažući članovi domaćinstva Nezaposleni Domaćice Učenici i studeni Penzioneri Nesposobni za rad Ostali neaktivni Prosek Najsiromašniju kategoriju stanovništva u Srbiji čine pomažući članovi domaćinstva (neplaćena radna snaga), koja takođe najvećim delom obuhvata članove poljoprivrednih gazdinstava. Navedeni podaci pokazuju da ruralno poljoprivredno stanovništvo predstavlja ubedljivo najsiromašniju socio-ekonomsku kategoriju u Srbiji. U odsustvu pouzdanijih podataka, jedino argumentovano objašnjenje za visoku stopu siromaštva poljoprivrednog stanovništva može se naći u padu indexa poljoprivredne proizvodnje u navedenom periodu. Trend smanjenja indexa 68

70 DEO 2 TE O J SK OK poljoprivredne proizvodnje bio je (pre svega) posledica nepovoljnih vremenskih uslova, ali se značajno reflektovao na dohodak poljoprivrednog stanovništva u narednoj kalendarskoj godini. Ovi podaci potvrđuju navedene zaključke Ersado L. (2006), da visoka zavisnost ruralnog stanovništva od poljoprivrednog dohotka sa jedne strane, i zavisnost poljoprivrede od vremenskih uslova na drugoj strani, dovode do visokih stopa siromaštva i ugroženosti ruralnog stanovništva Srbije Prethodne politike regionalnog i ruralnog razvoja u Srbiji Srbija ima relativno dugu tradiciju politike u oblasti ruralnog i regionalnog razvoja. skustva u ovoj oblasti datiraju iz perioda SFJ u kojoj su postojali izraženi regionalni dispariteti u razvijenosti pojedinih republika, kao i heterogenost u prirodnim resursima i u proizvodnim, ekonomskim i oragnizacionim parametrima poljoprivredne proizvodnje. Međutim, duga tradicija, ne znači da su i primenjivane politike u toj oblasti imale jasno fokusiranu razvojnu viziju. Mehanizmi implementacije politika vezanih za ruralni prostor i teritorijalne razvojne dihotomije nisu bili dovoljno koherentni, stabilni i dugoročni, pa je i njihov sinergetski efekat izostajao. Generalno se može reći da je ova razvojna dimenzija marginalizovana i posmatrana mahom kao prateći (a ne konstitutivni) deo drugih politika i razvojnih programa. Selo je uvek tretirano kao problem, retko ili nikad kao resurs. Ekstenzivan razvoj i dominacija sektorskih nad strukturnim i prostornim kriterijumima u višedecenijskom periodu doprineli su: neravnomernom razvoju, neracionalnom regionalnom rasporedu privrednih aktivnosti i stanovništva, velikoj polarizaciji u nivou razvijenosti između pojedinih područja, i između opštinskih centara i ruralnog prostora u njihovom okruženju. U SFJ primenjivani su različiti metodi podrške ruralnom/regionalnom razvoju. Ono što je zajedničko svima njima je da nije bilo stabilnog razvojnog modela, čak ni u periodu koji je prethodio ekonomskoj i političkoj krizi u zemlji. Skromna finansijska sredstva za ove namene distribuirala su se često bez ekonomskih principa i transparentnih procedura. Sektorski orijentisana razvojna i investiciona politika je marginalizovala poljoprivredu, iako se ovom sektoru deklarativno poklanjala važna uloga. Kada je reč o finansiranju poljoprivrede, finansijka politika je uvek više bila naklonjena državnim/društvenim preduzećima, nego privatnim gazdinstvima koja su imala ograničen pristup finansijskom tržištu. Generalno, podrška ruralnom razvoju u prethodnom periodu bila je fokusirana na podršku poljoprivredi i to dohotku poljoprivrednih proizvođača. Drugi vidovi podrške razvoju sela ili marginalnih područja bili su znatno skromniji i bez kontinuiteta, te su i njihovi efekti bili ograničeni. U tekstu koji sledi navedeni su osnovni programi i izvori finansiranja poljoprivrede i ruralnog razvoja u Srbiji do kraja 1990-tih godina. 1. Fond za razvoj nerazvijenih regiona SFJ upostavljen je godine i bio je aktivan do njenog raspada. Eksplicitna namena ovog fonda bila je podrška manje 69

71 TE O J SK OK razvijenim područjima Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Makedoniji i Kosovu i Metohiji. Na svom vrhuncu, ovaj Fond je mobilisao 2% društvenog proizvoda od razvijenijih republika koje su izdvajale fiksni deo svog društvenog proizvoda za potrebe Fonda. Savezne budžetske rezerve su takođe bile usmerene ka podizanju društvene potrošnje u siromašnijim republikama. Selo i seosko stanovništvo međutim, nisu posebno tretirani ovim programima, kao ni sama poljoprivreda. Specijalni fondovi i podsticaji za poljoprivredu nisu postojali do početka 1970-tih. Krediti su distribuirani prema opštim bankarskim uslovima, bez dovoljno obzira prema specifičnim zahtevima finansiranja agrara. Državna preduzeća i zadruge imali su favorizovanu poziciju u pristupu kreditima i državnoj podršci. 2. Zeleni plan Početkom 1980-tih godina, pod uticajem bliske saradnje sa OECD-om i uz pomoć međunarodnih fondova, preduzeti su veliki investicioni projekti na planu unapređenja produktivnosti poljoprivrede na zemljoradničkim gazdinstvima. nvesticije u zemljoradnička gazdinstva distribuirane su preko državnih preduzeća i zadruga, budući da su pravo na ove kredite imali samo zemljoradnici koji su sarađivali sa njima. elika sredstva usmerena u poljoprivredu preko «Zelenog plana 35 neosporno su doprinela njenoj intenzifikaciji i jačanju zemljoradničkih gazdinstava. Povoljni krediti namenjeni privatnim gazdinstvima za poljoprivredne objekte, opremu i mehanizaciju finansirani su iz ovog fonda 36. Ovakva politika bila je gotovo identična sa podrškom kakvu je EZ sprovodila u poljoprivredi u to vreme. U istom periodu je pod uticajem liberalizacije društva i ekonomije značajno jačala autonomnost nižih nivoa odlučivanja (republika, regiona, pokrajina, opština). Decentralizacija odlučivanja i autonomnost u definisanju razvojnih prioriteta doprineli su poboljšanju seoske komunalne infrastrukture, rada socijalnih i društvenih institucija isl. Zajedno sa rastom produktivnosti i standarda zemljoradničkih gazdinstva navedene mere su povoljno delovale na unapređenje kvaliteta života i socio-ekonomsku stabilnost ruralnih područja. 3. Program unapredjivanja poljoprivredne proizvodnje i životnih uslova na selu, Agrobanka i Zadružni savez Srbije su godine sačinili Program unapredjivanja poljoprivredne proizvodnje i životnih uslova na selu, koji se od godine realizovao pod nazivom Program za revitalizaciju sela. Sredstva su korišćena za finansiranje programa za razvoj poljoprivredne proizvodnje, za objekte servisiranja poljoprivredne mehanizacije, proizvodnju preradjevina priznatog kvaliteta, razvoj zanatstva, kapacitete za preradu lekovitog bilja i šumskih plodova, razvoj domaće radinosti i seoskog turizma, i izgradnju seoske infrastrukture. Prioritet u korišćenju ovih sredstava su imali korisnici čiji su se programi realizovali u uslovima brdskoplaninskih područja i na teritoriji nerazvijenih opština. Prioritet su takođe imali i zemljoradnici mladji od 40 godina, kao i oni čiji su programi omogućavali zapošljavanje većeg broja lica i proizvodnju kvalitetne, biološki vrednije hrane. Korisnici sredstava (kredita) su mogli biti zemljoradnička gazdinstva fizička lica koja se bave poljoprivrednom proizvodnjom, zemljoradničke zadruge i preduzeća 70

72 DEO 2 TE O J SK OK registrovana za bavljenje poljoprivrednom proizvodnjom. U zavisnosti od programa za koji su konkurisali i područja na kome žive (nerazvijena i brdsko-planinska područja, odnosno ostala područja), korisnici su obezbeđivali sopstveno učešće u konstrukciji finansiranja programa u iznosu od 20 do 80%. 4. Fond za razvoj epublike Srbije osnovan je godine. Sredstva ovog fonda su se koristila za finansiranje programa u oblasti razvoja privrede i regionalnog razvoja, podsticanje malih i srednjih preduzeća, finansiranje podsticaja uzvoza, finansiranje privrede radi obezbeđenja njene likvidnosti kao i finansiranje redovnih aktivnosti Fonda. Među programima koji se finansiraju sredstvima ovog fonda, prioritet imaju programi namenjeni poljoprivredi i prehrambenoj industriji U epublici Srbiji je krajem godine donet Zakon o korišćenju sredstava agrarnog budžeta, koji je počeo da se primenjuje godine. Agrarni budžet kao deo ukupnog budžeta epublike Srbije imao je za cilj da se obezbedi stabilne finansijske izvore za podsticanje razvoja poljoprivrede i ruralnih područja. U strukturi Agrarnog budžeta od njegovog osnivanja predviđena je posebna budžetska linija za podsticajne mere namenjene revitalizaciji sela. Sredstva za ove namene su u prvim godinama činila čak 10% ukupnih budžetskih sredstava (Tabela 2.8.). Programi podrške finansirani iz ove budžetske linije, odnosili su se na podsticaje za unapređanje prerade i plasmana, otvaranje novih radnih mesta, ruralnu infrastrukturu isl. Tokom narednih godina iznos ovih sredstava se smanjivao, a u 2000-oj godini potpuno su bila ukinuta. Osim sredstava Agrarnog budžeta, državna podrška ruralnim područjima distribuirana je i drugim budžetskim linijama i različitim fondovima, što navedena sredstva značajno uvećava. Međutim, u uslovima izražene sive ekonomije i monetarnih poremećaja tokom devedesetih godina, izvesno je da su fondovi za smanjenje regionalnih razvojnih dispariteta, kao i oni namenjeni poljoprivredi i ruralnom razvoju, operacionalizovani nedovoljno transparentnim procedurama i mehanizmima, pa su i efekti navedenih mera iz 1990-ih ostali skromni Sadašnja politike u oblasti ruralnog razvoja u Srbiji Politika ruralnog razvoja Srbije u ovom momentu nije integralno uobličena ni u jednom zvaničnom dokumentu. Pojedini aspekti ruralnog razvoja parcijalno se, sa manje ili više pažnje, pominju u okviru nekoliko nacionalnih strategija: 1. Strategija razvoja poljoprivrede Srbije usvojena je jula 2005 godine. Osnovno programsko opredeljenje Strategije je da se težište u operacionalizaciji agrarne politike fokusira na podsticanje investicija na zemljoradničkim gazdinstvima umesto na podršku dohotku proizvođača, kao što je pre toga bio slučaj. Ovakva politika ima svoju opravdanost u činjenici da se podsticajem investicija stvaraju pretpostavke za 71

73 TE O J SK OK rast konkuretnosti i napredak gazdinstva u dužem vremenskom periodu. U delu koji se odnosi na ruralni razvoj u Strategiji je naglašeno opredeljenje Ministarstva poljoprivrede, šumarstva, i vodoprivrede da se ključni modeli i principi evropske politike primenjuju u skladu sa nacionalnim specifičnostima u Srbiji. U vezi sa tim Strategija predviđa da je potrebno: stvoriti odgovarajuće socijalne i ekonomske uslove u seoskim sredinama i obezbediti njihov doprinos privrednom rastu zemlje; da politika ruralnog razvoja mora da poštuje teritorijalne specifičnosti; uraditi kategorizaciju po EU modelu o manje povoljnim područjima (Less favourable areas, LFA) za proizvodnju i ovu činjenicu uzeti u obzir prilikom kreiranja mera agrarne politike. Nadležnosti u oblasti ruralnog razvoja od godine su u kompetenciji Sektora za razvoj sela i poljoprivrede. Sektor je ustrojen tako da obuhvata tri dela: Odelenje za razvoj sela i savetodavne službe, Odeljenje za genetičke resurse i Odeljenje za organsku proizvodnju. Osnovno ograničenje efikasnijem radu sektora je preklapanje institucionalnih nadležnosti i nedovoljno izgrađeni administrativni kapaciteti. Ograničavajući faktor je i činjenica da se razvojni programi ruralnih područja moraju koordinirati između više Ministarstava (poljoprivrede, kulture i sporta, trgovine i turizma, itd.), lokalnih institucija i pojedinaca, što je u uslovima odsustva izgrađenih mehanizama teško uspostaviti. 2. Strategija regionalnog razvoja epublike Srbije za period godine usvojena je početkom Ova strategija je prvi dokument iz oblasti regionalnog razvoja u Srbiji koja na konzistentan način razmatra razvojne prioritete i načine njihovog ostvarivanja do navedenog perioda. U okviru ove strategije ruralna područja su razmatrana sa aspekta svojih specifičnih problema i razvojnih ograničenja, kao osetljiva područja u okviru pojedinih regiona 38. U pogledu regionalnih neravnomernosti u razvijenosti, Strategija apostrofira zaostajanje ruralnih područja u osnovnim razvojnim parametrima: demografskim obeležjima, ekonomskim strukturama, humanom razvoju, infrastrukturi, privrednoj razvijenosti isl. elevantnost ruralnih potencijala pojedinih regiona, njihovi specifični problemi i potencijali nisu posebno razmatrani i naglašeni u ovom dokumentu. Definisani ciljevi Startegije takođe ne pominju ruralna područja kao poseban prioritet, ali se u predviđenim načinima operacionalizacije predviđaju rešenja koja uzimaju u obzir specifičnosti ruralnih područja. 3. Strategija smanjenja siromaštva. lada epublike Srbije je godine usvojila Strategiju za smanjenje siromaštva u Srbiji. Ova Strategija je sveobuhvatan razvojni dokument koji predstavlja sastavni deo strategije društvenog razvoja i bavi se suzbijanjem uzroka a ne samo posledica siromaštva. Ova Stratgija apostrofira 72

74 DEO 2 TE O J SK OK dubinu problema ruralnog siromaštva kao posebnog fenomena u Srbiji i upozorava na dubinu i oštrinu ruralnog siromaštva u poređenju sa urbanim siromaštvom. Kao uzrok se navodi činjenica da najveći deo ruralne populacije ostaje bez sigurnih izvora prihoda u periodu tranzicije, što uzrokuje veliko zaostajanje u realnim zaradama ove populacije u odnosu na urbanu. Teritorijalno posmatrano, posebno se skreće pažnja na područje jugoistočne i dela zapadne Srbije čije ruralno stanovništvo čini 25% siromašnih u Srbiji. azlozi nerazvijenosti i ukupnoj zaostalosti ruralnih područja prema ovoj Stretgiji su: demografsko pražnjenje sela, intraregionalne demografske diferencijacije, atomizacija naselja u nerazvijenim područjima, nepovoljna demografska i kvalifikaciona struktura ruralne radne snage. Strategija smanjenja siromaštva predviđa posebne ciljeve i starteške pravce delovanja na smanjenju ruralnog siromaštva. Ovi ciljevi ne odnose se samo na poljoprivredu, već predviđaju i aktivno delovanje u drugim privrednim sektorima i pravcima stimulisanje zapošljavanja i poboljšanje standarda ruralnog stanovništva. ealizaciji ovih ciljeva trebalo bi da doprinesu aktivnosti na unapređenju poljoprivredne proizvodnje i njenom organizacionom uređenju, poboljšanju i izgradnji infrastukture, rad na stručnom osposobljavanju radne snage i povećanju uslova i kvaliteta obrazovanja. 4. Nacionalna strategija zapošljavanja za period usvojena je godine. Prihvatajući ciljeve Lisabonske deklaracije, Strategija je usmerena na uspostavljanje efikasnog tržišta rada, spremnog da odgovori razvojnim potrebama zemlje. Stanje na tržištu rada u ovoj Strategiji je sagledano na regionalnom nivou (postojeća administartivan podela Srbije na okruge), i po pojedinim osetljivim grupama stanovništa. ako se ističe da je ova Strategija kompatibilna sa Strategijom za smanjenje siromaštva koja veliku pažnju poklanja ruralnim sredinama, Nacionalna strategija zapošljavanja ne pominje ruralnu radnu snagu ni tržište rada u ruralnim područjima kao zaseban problem. Smanjene mogućnosti zapošljavanja i prekvalifikacije, niska mobilnost ruralne radne snage, nepovoljna obrazovna struktura i slični problemi nisu razmatrani ovim dokumentom. 5. Strategija razvoja turizma Srbije usvojena je i obuhvata još jedan set planiranih srednjoročnih i kratkoročnih ekonomskih mera države i lokalne samouprave identifikovanih na osnovu analize postojećeg stanja, rezultata prethodne politike u ovom sektoru, kao i aktuelnih promena na svetskom turističkom tržištu. zmeđu brojnih identifikovanih ciljeva, Strategija prepoznaje ruralni turizam kao jedan od srednjoročnih i dugoročnih razvojnih ciljeva. uralni turizam je identifikovan kao jedan od bitnih dopunskih faktora ekonomskog razvoja, koji može da poboljša i osigura održivi razvoj ruralnih zajednica. Glavni cilj razvoja ovog oblika turizma je stvaranje dodatnih prihoda ruralnih domaćinstava kroz spektar aktivnosti, usluga i dodatnih ponuda koje mogu da pruže. U Strategiji se navodi da će razvoj i promocija ruralnog turizma omogućiti direktni doprinos izjednačavanju 73

75 TE O J SK OK ekonomskog razvoja zemlje, kao i da će doprineti smanjivanju nejednakosti raspodele resursa (svih onih koji se podrazumevaju pod resursima održivog razvoja) između urbanih i ruralnih područja. Uspešna politika ruralnog razvoja zehteva integralan pristup kompleksnom procesu društveno-ekonomskog razvoja ruralnih područja. Međutim, u mnogim strategijama (razvoja MSP-a i preduzetništva, zaštite životne sredine, privrednog razvoja, obrazovanja, informacionog društva, socijalne zaštite, i drugim relevantnim dokumentima) nisu prepoznati problemi ruralnih područja kao specifični i na koje treba obratiti pažnju. azvojni problemi i smernice budućih politika u navedenim dokumentima definisani su isključivo iz urbane perspektive, te kao takvi i ne razmatraju ruralna područja na adekvatan način. zvesno je da u ovom momentu u Srbiji postoji odsustvo koordiniranosti u donošenju sistemskih i strateških dokumenata, pa tako i onih vezanih za ruralni razvoj. U procesu planiranja i usmeravanja sredstava državne pomoći još uvek nije uspostavljen sistem koordinacije između brojnih institucija i subjekata koji su uključeni u različite aspekte ruralnog razvoja. Decentralizacija institucija, usvajanje i/ili usaglašavanje zakonodavstva, unapređenje znanja kao i definisanje i koordinacija programa podrške kroz domaće i strane fondove predstavljaju preduslov za efikasniju primenu programa podrške ruralnom razvoju. Da bi se omogućila aktivna podrška ruralnom razvoju Srbija mora da intenzivira procese decentralizacije na takav način da proces preuzimanja pojedinih nadležnosti bude propraćen snažnom podrškom na lokalnom nivou. pored dobrih inicijativa na nacionalnom nivou i aktivne finansijske podrške države, zastoji i problemi koji se u ovom momentu javljaju proističu iz toga što nema decentralizovanog sistema podrške niti institucionalne mreže za integralni pristup ovom problemu. Da bi se raspoloživa sredstva za ove namene racionalno koristila, neophodna je izgradnja kapaciteta za ruralni razvoj na lokalnom nivou, pre svega osposobljavanje lokalne samouprave i osnaživanje NO sektora za aktivnu participaciju u ovom procesu 39. Parlament Srbije usvojio je februara godine novi zakon o Lokalnoj samoupravi i novo Ministarstvo za državnu upravu i lokalnu samoupravu. Kadrovski, tehnički i organizaciono, lokalna administracija je još uvek nedovoljno osposobljena da aktivno preuzme svoju novu ulogu. ako postoji odgovarajući zakonski okvir za to, učešće civilnog društva i poslovnog sektora u kreiranju lokalnih razvojnih planova je veoma ograničeno. U većini opština nisu dovoljno ili uopšte razvijeni kapaciteti za participativno planiranje i implementaciju državnih servisa Finansiranje poljoprivrede i ruralnog razvoja u Srbiji Uvođenjem restriktivne kreditne i monetarne politike u Srbiji godine, i promenom prioriteta finansijske politike, poljoprivreda je izgubila status povlaštenog sektora u finansiranju, a agrarni sektor ostao bez ijednog stabilnog i sigurnog finansijskog 74

76 DEO 2 TE O J SK OK izvora prilagođenog njegovim specifičnim potrebama (Bogdanov N. at al 2006). Tokom godine uveden je Agrarni budžet kao deo ukupnog budžeta epublike Srbije, sa ciljem da služi podsticanju poljoprivrede i ruralnog razvoja. Tokom Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede u saradnji sa Ministarstvom finansija započelo je izgradnju finansijskog tržišta i sistema kreditiranja poljoprivrede, kako bi se obezbedili dugoročni i stabilni izvori finansiranja agrara. Trenutno, finansijsko tržište u poljoprivredi obuhvata sledeće izvore: podršku iz Agrarnog budžeta,, kredite komercijalnih banaka, razvojne fondove i lizing kompanije Agrarni budžet Budžetska podrška poljoprivredi se godine povećava, kao i njeno učešće u ukupnom budžetu Srbije. stina, realno povećanje budžetskih davanja poljoprivredi tokom ovog perioda nije bilo dinamično u meri kako pokazuje Grafikon 4.2. Proces institucionalnog prilagođavanja i prenošenja nadležnosti između saveznog i republičkog, kao i unutar republičkih ministarstava tekao je sukcesivno. Otuda su sredstva drugih ministarstava, koja su se trošila za poljoprivredu, postepeno prelazila u okvir Agrarnog budžeta i povećavala njegov iznos. Grafikon 2.1. Agrarni budžet Srbije zvor: Bogdanov N., Bozić D., Munćan P. (2006) U agrarnoj politici Srbije od godine napravljen je radikalan zaokret u strateškim opredeljenjima i implementacionim mehanizmima (merama podrške) u odnosu na prethodni period. eformisana agrarna politika od godine ima sledeći okvir: Usmerena je na rast konkuretnosti porodičnih komercijalnih gazdinstava, 75

77 TE O J SK OK U implementacionim mehanizmima načinjen je zaokret od politike podsticaja dohotku na podsticanje investicijama na gazdinstvu, Mere podrške su diversifikovane na veći broj programa Ukupna budžetska izdvajanja za poljoprivredu rastu. Programi podrške ruralnom razvoju finansirani iz Agrarnog budžeta u i godini, obuhvatali su: projekte revitalizacije i izgradnje ruralne infrastrukture (rekonstrukcija i proširenje lokalnih puteva, elektrifikacija, vodosnabdevanje i kanalizacija); podršku diversifikaciji ruralne ekonomije kroz unapređenje agro-eko-turizma, tradicionalnih zanata i prerade hrane; podršku mladim poljoprivrednicima za realizaciji investicija (investicije za irigacione sisteme, stoku, staklene bašte, objekte za mešanje stočne hrane, mehanizaciju, silose, opremu za pakovanje, itd.). Programom ruralnog razvoja za godinu, Ministarstvo je veću pažnju posvetilo diversifikaciji ruralne ekonomije. Osim mera podsticaja razvoju sela, kreirani su posebni programi za razvoj sela u marginalnim i zaštićenim oblastima. Podrška je bila namenjena nosiocima poljoprivrednog gazdinstva, ali se pozitivno odnosila i prema povratnicima u marginalne ruralne oblasti. Podsticaji razvoju sela u bili su namenjeni: Unapređenju poljoprivredne proizvodnje na porodičnim gazdinstvima; Diverzifikaciji aktivnosti na poljoprivrednim gazdinstvima ili u njihovom okruženju radi obezbeđivanja alternativnih izvora prihoda; Unapređenju plasmana i promociji seoskih sredina; Obnovi i jačanju seoske infrastrukture; Podizanju kapaciteta za rad na razvoju sela i podrška organizovanju seoskog stanovništva radi zajedničkih aktivnosti. Podsticajima razvoju marginalnih i zaštićenih oblasti, po ugledu na LFA direktivu EU, u osnovi se favorizuju oblasti u kojima je ruralna ekonomija nestabilna usled teritorijalno specifičnih faktora koji limitiraju razvoj poljoprivrede. Pored toga, ovi podsticaji namenjeni su i oblastima u kojima interes za zaštitom prirodnih resursa limitira intenzifikaciju poljoprivrede, kao i onima u kojima su izraženi socijalni problemi demografski ugrožena područja, područja sa izrazito visokom stopom nezaposlenosti, izraženim siromaštvom isl. Mere podrške ruralnom razvoju u godini su po prvi put predvidele i socijalnu komponentu brige o starijoj ruralnoj populaciji, koja je implementirana kroz program podrške nekomercijalnim gazdinstvima

78 DEO 2 TE O J SK OK Sistematizacija podsticajnih mera podrške poljoprivredi i ruralnom razvoju koje se finansiraju iz agrarnog budžeta generalno se može izvršiti na sledeće vidove podrške 42 : Mere tržišno-cenovne politke Mere strukturne podrške, uslovno ruralnog razvoja Mere podrške opštim uslugama u poljoprivredi Kako bi se omogućila uporedivost strukture budžetskih izdvajanja za poljoprivredu i ruralni razvoj u dužoj vremenskoj seriji, u Tabeli 2.8. mere podrške su detaljnije diversifikovane. Tabela 2.8. Budžetska podrška poljoprivredi i ruralnom razvoju Srbije (mil. Eura) Ukupan budžet Srbije 1,896 2,169 1,531 1,830 1,910 1,810 3,796 5,440 5,108 5,261 Ukupno agrarni budžet* Agrarni budžet % od ukupnog budžeta od čega: Budžetska podrška cenama Premije za mleko Premije za biljnu proizvodnju Premije za otkup pšenice Direktna plaćanja Podsticaji za podizanje zasada Premije za proizvodnju industrijskog bilja (po ha zasejane površine) egresiranje inputa egresi za priplodnu stoku egresi za dizel gorivo Podrška investicijama Podrška poboljšanju kvaliteta mleka Podrška proširenju poseda i poboljšanja hemijskog sastava zemljišta Podrška za kupovinu mehanizacije i opreme Dodatne mere povećanja produktivnosti gazdinstava Podrška prerađivačkoj industriji zvozni podsticaji

79 TE O J SK OK nfrastrukrura Planiranje poljoprivrednog zemljišta išenamensko korišćenje voda egistar gazdinstava straživanja, edukacija, savetodavstvo Savetodavne usluge Mere zaštite bilja Podrška unapređenju stočarstva Zdravstvena zaštita životinja Ostale mere podrške Unapređenje šumarstva i lovstva evitalizacija sela Ostale mere i akcije ** Mere podrške modernizaciji gazdinstava krediti 42.5 * Bez plata i socijalnih doprinosa zaposlenih u Ministarstvu i taksi. **Uključene sledeće mere: Podrška kontroli i iskorenjavanju štetetnih korova i štetočina, Analiza zemljišta i preporuka đubrenja, Očuvanje i održivo korišćenje genetičkih resursa, stručna poljoprivredna služba, registar poljoprivrednih gazdinstava, podsticajna sredstva za uvođenje i sertifikaciju sistema bezbednosti hrane... za godine kada nisu izdvojene kao posebne stavke u agrarnom budžetu. zvor: Božić D., Bogdanov N. (2006) Navedeni podaci ukazuju na nominalni porast podrške poljoprivredi i povećano učešće sredstava namenjenih ruralnom razvoju u ukupnim budžetskim troškovima. Ovi podaci se međutim moraju razmatrati sa izvesnom rezervom budući da je došlo do preraspodele budžetskih linija u korist Agrarnog budžeta, kao i prenošenja nadležnosti sa saveznog na republičke institucije Kreditiranje poljoprivrede uslovi i ograničenja Obezbeđivanje povoljnih uslova kreditiranja predstavlja ključni preduslov za dinamičnije restruktuiranje poljoprivrede i unapređenje ukupne ruralne ekonomije. Ozbiljniji napori na unapređenju i razvoju finansijskog tržišta primerenog potrebama poljoprivrede u Srbiji su prisutni od godine. Trenutno, postoji nekoliko izvora kreditiranja poljoprivrede, prehrambene industrije i podsticanja razvoja preduzeća u ruralnim područjima (Bogdanov N., et al ): 1. Krediti Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Ministarstvo poljoprivrede od godine aktivno učestvuje u kreditiranju zemljoradnika. zvor sredstava za ove namene je Agrarni budžet. Ovi krediti distribuiraju se putem 78

80 DEO 2 TE O J SK OK poslovnih banaka (što je važno za kreiranje kreditne istorije gazdinstava) i visoko su subvencionisani (sa kamatnom stopom od 3% do 5%). Korisnici kredita su registrovani poljoprivredni proizvođači koji su otvorili svoje račune kod poslovnih banaka. Postoje dva tipa kredita: kratkoročni (do jedne godine) i srednjoročni (sa rokom vraćanja do 5 godina): Kratkoročni krediti su namenjeni za kupovinu obrtnih sredstava (semena, đubriva, stočne hrane). Srednjoročni krediti se odobravaju za vremenski period do 5 godina i to za sledeće namene: izgradnju i kupovinu sistema i opreme za navodnjavanje; kupovinu poljoprivredne mehanizacije; podizanje višegodišnjih zasada; podizanje plastenika i staklenika; kreditiranje stočarske proizvodnje. Najveći deo srednjoročnih kredita proteklih godina bio je namnenjen za unapređenje stočarstva (55%) i nabavku mehanizacije (34%). 2. Krediti poslovnih banaka Poslovne banke u Srbiji su tokom proteklih godina više bile usmerene na kreditiranje poljoprivrednih preduzeća, MSP i zadruga, nego seljaka. Približno 25 banaka odobravalo je kredite poljoprivredi i prehrambenoj industriji, pod različitim uslovima i za različite namene. Zemljoradnička gazdinstva koristila su kredite poslovnih banaka, prvenstveno ukoliko su bila ugovorom povezana sa prerađivačima ili otkupljivačima, čime su banke nastojale da prevaziđu rizik saradnje sa privatnim gazdinstvima: Uslovi za kratkoročne kredite nisu se mnogo razlikovali među pojedinim bankama, i koristili su se za kupovinu inputa, preradu proizvoda za izvoz, i obezbeđenje likvidnosti. Srednjoročni krediti poslovnih banaka bili su namenjeni kupovini mehanizacije i opreme, kupovini osnovnog stada i unapređenju stočarstva. 3. Lizing kompanije Finansijski lizing u Srbiji je počeo da se razvija usvajanjem Zakon o finansijskom lizingu epublike Srbije ( SL. Glasnik S, br. 55/03 i 61/05). Na inicijativu lade Srbije, a sa ciljem da se obezbede povoljniji uslovi za nabavku traktora, poljoprivredne mehanizacije, kamiona i specijalnih vozila domaćih proizvođača, osnovano je domaće lizing preduzeće. Na početku poslovanja, individualni poljoprivredni proizvođači su bili pretežni korisnici predmeta lizinga jer se pod relativno povoljnijim uslovima nego putem kredita mogla obnoviti zastarela mehanizacija. Od godine povoljnost korišćenja predmeta lizinga je kamatna stopa od 3% na godišnjem nivou za poljoprivrednu mehanizaciju (dok je za sve ostale predmete lizinga 5%). 4. Fond za razvoj epublike Srbije. Od osnivanja Fonda za razvoj epublike Srbije (1992. godine) programi iz oblasti agroindustrije imaju prioritet u korišćenju 79

81 TE O J SK OK sredstava 43. Sredstva Fonda se koriste za: finansiranje programa iz oblasti privrednog i regionalnog razvoja, podsticaj malih i srednjih preduzeća, finansiranje podsticaja izvoza, finansiranje likvidnosti privrede i finansiranje redovne delatnosti Fonda. Sredstva Fonda plasiraju se agrokompleksu kroz nekoliko oblika kreditiranja: Kreditiranje malih i srednjih preduzeća investicioni krediti namenjeni podsticanju skladnijeg regionalnog razvoja (20% sredstava za ove namene u godini je potrošeno za programe iz oblasti agroindustrije). Kreditiranje samostalnih radnji i preduzetnika U cilju unapređenja razvoja male privrede odobravaju se krediti za podsticanje proizvodne i uslužne delatnosti malih preduzetnika, posebno za programe iz oblasti starih zanata. Zapošljavanje radnika mikro krediti. Na osnovu Programa zapošljavanja radnika koji su ostali bez posla u procesu tranzicije, dodeljuju se mikrokrediti licima koja su registrovana kao nezaposlena kod Nacionalne službe za zapošljavanje (iznos odobrenih kredita agroindustriji je u godini je bio oko 24% ukupnih sredstava za mikrokreditiranje). 5. Opštinski budžeti i fondovi lokalna samouprava u mnogim opšinama Srbije izdvaja deo svojih budžetskih sredstava za podsticanje razvoja poljoprivrede i/ ili izgradnju seoske infrastructure. Korisnici ovih sredstava su poljoprivredni proizvođači i mesne zajednice. Sredstva se distribuiraju javnim konkursima ili direktnom raspodelom prema definisanim prioritetima. 6. Fond za razvoj poljoprivrede Pokrajine ojvodine ustanovljen godine, obezbeđivao je kredite sa grejs periodom od jedne godine i periodom otplate do 3 godine po kamatnoj stopi od 2,5%. Od godine postoji i Fond za razvoj ojvodine. Sredstva od privatizacije predstavljaju 50% kapitala ovog fonda. Osnovna namena fonda je kreditiranje razvoja MSP, gazdinstava i privatnih inicijativa. Oko 60% ukupnih sredstava fonda namenjeno je agroindustriji. ako je više od 110 hiljada poljoprivredika otvorilo bankovne račune tokom godine, poljoprivrednici u Srbiji su malo koristili ponuđene mogućnosti kreditiranja. Kao uzrok tome uglavnom se navode dve vrste prepreka: 1. interna ograničenja koja su rezultat sposobnosti ili spremnosti gazdinstava da se zadužuju, i 2. eksterne prepreke, koje onemogućavaju pristup kreditnim sredstvima i uspostavljanje efikasnog finansijskog tržišta. Osnovna ograničenja korišćenja kredita namenjenih poljoprivredi mogu se svrstati u nekoliko osnovnih faktora: 80

82 DEO 2 TE O J SK OK Ograničeno poverenje u bankarski sektor i nebankarske finansijske institucije od strane poljoprivrednika kao rezultat prethodnog lošeg iskustva sa piramidalnim šemama u periodu koji je prethodio tranziciji. Nedostatak iskustva i stručnosti poljoprivrednika u izradi i predstavljanju biznis planova (biznis planovi su lošeg kvaliteta). Savetodavna služba u Srbiji nije svjim kapacitetima i organizacionom strukturom osposobljena da pruža ovakvu vrstu savetodavnih usluga seljacima. Angažovanje privatnih lica (savetodavaca) za izradu biznis planova je skupo i nedostupno mnogim gazdinstvima. Kamatne stope su previsoke i uglavnom indeksirane u evrima (naročito za srednjoročne i dugoročne kredite). U uslovima povećane tražnje za novcem poslovne banke nude kreditna sredstva sa relativno visokom kamatnom stopom (prikrivenom ili javnom). Nemogućnost obezbeđenja kreditne garancije nedovršen katastar, nepostojanje kreditne istorije poljoprivrednika, zakonski neregulisano korišćenje drugih vidiova kreditnog obezbeđenja (npr. skladišnica), nepovoljno deluju na uslove zaduživanja poljoprivrednika. Banke ne prihvataju korišćenje poljoprivrednog zemljišta kao hipoteke jer katastarska evidencija nije dovoljno ažurna 44. Nesigurnost tržišta poljoprivrednih proizvoda predstavlja veliku prepreku za širu podrušku poslovnih banaka poljoprivrendim proizvođačima. Neusaglašeno zakonodavstvo i nerazvijeno tržište fjučersa poljoprivrednih proizvoda, doprinelo je tome da hartije od vrednosti za poljoprivredne proizvode ne mogu da služe kao garant za odobrenje kredita, prema uslovima domaće tržišne prakse. Propisi o prijemu poljoprivrednih proizvoda u javna skladišta, kao i propisi o robnim hartijama od vrednosti za poljoprivredne proizvode u fazi su usvajanja. elativno mali obim sredstava koji privatni sektor potražuje uslovljava visoke fiksne troškove odobravanja i praćenja otplate kredita. S obzirom na činjenicu da nova generacija sitnih poljoprivrednika nema kreditnu istoriju, niti zna kako da sastavi biznis plan, privatne banke najčešće nameću visoke troškove pri odobravanju kredita poljoprivrednicima, u poređenju sa ostalim privrednicima. Nedostatak stručnosti i iskustva bankarskog osoblja u poslovanju sa poljoprivrednicima i evaluaciji poljoprivrednih biznis planova. Nekoliko banaka ima posebna odeljenja za poljoprivredu i posvećuju posebnu pažnju stalnoj dokvalifikaciji svojih zaposlenih. Njihova ciljna grupa su velika preduzeća i gazdinstva, dok je njihov interes za saradnju sa malim proizvođačima zanemarljiv. Uspostavljanje efikasnog finansijskog tržišta primerenog potrebama agrarnog sektora je proces koji zahteva dalja institucionalna i organizaciona prilagođavanja. Postojeća ponuda finansijskog kapitala je nedovoljna po obimu i nedovoljno diversifikovana, 81

83 TE O J SK OK što tržište novca čini skupim za poljoprivrednike. Pored specijalizovanih bankarskih institucija (agrarnih banaka), moguća rešenja mogu se tražiti i u kreditnim zadrugama, mikro kreditnim institucijama i drugim privrednim društavima koje nude širok spektar finansijskih usluga uralna nepoljoprivredna ekonomija NFE opšti okvir Od početka 1970-tih godina veliki broj stručnih i naučnih radova bavio se značajem ruralne nepoljoprivredne ekonomije (eng. ural Non-Farm Economy NFE) u ruralnom razvoju. uralna nepoljoprivredna ekonomija se može definisati na mnogo različitih načina. U literaturi se može naći veliki broj različitih definicija i taksatomija pojedinih elemenata ovog koncepta. NFE se najčešće definiše kao skup ekonomskih aktivnosti u ruralnim područjima 45, iskuljučujući aktivnosti vezane za proizvodnju primarnih poljoprivrednih proizvoda (Lanjouw and Lanjouw, 1997). uralna nepoljoprivredna ekonomija obuhvata međutim delatnosti povezane sa poljoprivredom, kao što su prerada hrane, druge vrste malih biznisa, prihode od socijalnih transfera, kamate, dividende, rente i doznake od povremenog ili stalnog zaposlenja u urbanim područjima (Davis, Pearce, 2000) 46. Povećan interes nauke i prakse za nepoljoprivrednom ekonomijom prisutan je od kako je diversifikacija ruralne ekonomije postala važan segment državnih politika usmerenih na poljoprivredu i ruralnu populaciju. Poljoprivreda i proizvodnja hrane nisu jedine funkcije ruralnih područja, već to može biti i širok spektar drugih delatnosti koje imaju za cilj zadovoljavanje potreba ruralne populacije. Otuda, podrška unapređenju životnog standarda i uspostavljanju socijalne i ekonomske stabilnosti ruralnih domaćinstava, implementira se već nekoliko decenija upravo razvojem ruralne nepoljoprivredne ekonomije 47. U mnogim delovima sveta narasta jaz između ruralne populacije i prirodnih resursa kojima se obezbeđuju održivi uslovi života. Dostupni prirodni resursi se smanjuju, posebno u zemljama u razvoju, pa život ruralne populacije i njihovi prihodi postaju manje sigurni ili pak značajno variraju. pored narastajuće depopulacije u ruralnim područjima (ili smanjene stope rasta stanovništva), mogućnosti zapošljavanja u ruralnim sredinama se ne povećavaju značajnije, niti se dinamično menjaju. Otuda, ruralno stanovništvo, je prinuđeno da iznalazi alternativne razvojne strategije kojima će prevazići dohodovne rizike sa kojima se suočava. Po pravilu, sve ove strategije podrazumevaju u manjoj ili većoj meri udaljavanje od poljoprivrede i proizvodnje hrane, kao osnovnih funkcija ruralnih područja. U tom smislu, migracija u gradove je moguća strategija 82

84 DEO 2 TE O J SK OK samo za onaj deo ruralne populacije koji ima komparativne prednosti u svojim radnim sposobnostima ili akumuliranom kapitalu. Emigracije nisu rešenje, ili ne predstavljaju mogućnost, za onaj deo stanovništva koji iz socijalno-ekonomskih razloga ne želi ili ne može da napusti svoju sredinu. U takvim okolnostima, razvoj nepoljoprivredne ekonomije se pokazao kao podesan instrument za obezbeđivanje adekvatnih životnih uslova onih koji nisu u stanju da žive od poljoprivrede ili iz bilo kojih razloga ne vide u njoj svoju perspektivu. NFE kao razvojni koncept rešava ključne probleme većine ruralnih područja: absorbuje viškove ruralne radne snage i smanjuje prikrivenu nezaposlenost, smanjuje proizvodni rizik poljoprivrednih gazdinstava njihovim angažovanjem u aktivnostima koje dopunjuju ili zamenjuju poljoprivredni dohodak, obezbeđuje opstanak gazdinstva u uslovima kada je poljoprivredna proizvodnja uništena ili ugrožena, doprinosi povećanom iskorišćavanju komparativnih prednosti ruralnih područja (prirodnih i fizičkih resursa, lokacije, troškova radne snage isl.), doprinosi ubrzanju ekonomskog rasta ruralnih područja, unapređuje ukupan kvaliteta života, proizvoda i usluga u ruralnim sredinama. Osim toga, NFE kroz širok spektar uslužnih delatnosti i delatnosti povezanih sa poljoprivredom, ima snažan, direktan i indirektan uticaj na ukupan ekonomski rast. skustva razvijenijih zemalja daju argumentovana uverenja da diversifikacija ekonomije ruralnih područja može da: ubrza rast lokalne ekonomije, umanji jaz između ruralnih i urbanih područja i pozitivno deluje na smanjenje ruralnog siromaštva. Ovakva iskustva su značajna za post-socijalističke tranzicione zemlje sa visokim udelom ruralne populacije u ukupnom stanovništvu i izraženim ruralnim siromaštvom. Do sada je potvrđeno, kako od strane nauke tako i od strane prakse, da je razvoj NFE osnovni mehanizam koji obezbeđuje ruralnu zaposlenost i dohodak (Bright et al., 2000; Davis i Pearce, 2001). Zahvaljujući tome, koncept NFE postao je posebno aktuelan za (reformske) vlade, donatorske programe, NO idr Strategije i tipologije vezane za koncept NFE Koncept NFE najčešće je motivisan politkama koje imaju za cilj da uvećaju ukupnu nepoljoprivrednu proizvodnju u ruralnim područjima, da kreiraju veći broj 83

85 TE O J SK OK raznovrsnijih radnih mesta, kao i da uvećaju produktivnost i prihode domaćinstva 48. Zbog toga je kreatorima razvojnih strategija bitno da sagledaju: ko su potencijalni učesnici u ovom procesu, koji su razlozi njihovog interesa za NFE, koje mogućnosti su učesnicima dostupne, a za koje postoje ograničenja, da li se opredeljuju za nepoljoprivredne aktivnosti zbog napretka ili ekonomskog nazadovanja svog domaćinstva, zašto i u kakvim okolnostima odustaju ili napuštaju neki biznis, koji su rizici isl. Na osnovu ovakvih analiza odabraće se odgovarajuće startegije koje će pomoći siromašnijim slojevima i omogućiti im lakši pristup delatnostima koje nisu isključivo vezane za gazdinstvo i poljoprivredu. uralna nepoljoprivredna ekonomija u tom smislu nudi velike mogućnosti od onih koje zahtevaju značajna sredstva, solidno obrazovanje i veštine radne snage, povoljan pristup kreditima, do onih usmerenih na samozapošljavanje i manje zahtevnu proizvodnju u pogledu ulaganja mplementacija koncepta NFE U pogledu teoretsko-metodološke interpretacije pojmova vezanih za NFE postoji mnogo dihotomija koje se, shodno svom značaju i ispoljenosti, moraju uvažiti u emprijskim istraživanjima. azgraničenja koja su posebno važna za interpretaciju pojedinih koncepcijskih pristupa, su (Barrett C.B., eardon T., 2000): 1. zbor mesta (lokacije) na kom će se odvijati nova aktivnost: na gazdinstvu i van gazdinstva; 2. zbor sektora u okviru NFE: proizvodnja ili usluge; 3. rsta dohotka iz kojeg su akumulirana sredstava koja ulažu: zarađeni ili nezarađeni dohodak; 4. rsta, poreklo nezarađenog dohotka: nadoknade, penzije, dividende, kamate ili rente. eoma je važno sagledati ovakvu vrstu dohotka pošto često ostaje skriven i neevidentiran u empirijskim istraživanjima; 5. rsta, poreklo nepoljoprivrednog dohotka: dohodak od zaposlenja u drugim sektorima van poljoprivrede, dohodak od samostalne delatnosti, ili nezarađeni dohodak; 6. zbor ruralnog prostora, lokacija na kojoj će se delatnost odvijati: najuži lokalni milje ili migracija. Ova razgraničenja se prema potrebi mogu produbiti 84

86 DEO 2 TE O J SK OK razdvajanjem na: migraciju u okviru zemlje ili u inostranstvo. Čak ni samo lokalno angažovanje nije dovoljno razgraničeno u smislu do koje granice se onom smatra lokalnim: (a) u kući ili na farmi; (b) lokalno udaljeno od kuće, sa podkategorijama (i) okolina sela ili šira okolina ruralnog područja, (ii) najbliži grad, (iii) grad u okruženju. Ovaj faktor je značajan kao mera zavisnosti domaćinstva od loklane ekonomije; 7. Forma angažovanja: samozaposlenje ili nadnica. Ova distinkcija je praktično zasnovana na funkcionalnoj razlici u radnom angažovanju ruralne populacije. Od presudnog značaja za procenu sposobnosti domaćinstava da se uključe u procese diversifikacije je sagledavanje svih navedenih faktora. Svi oni imaju važnu ulogu u donošenju odluka domaćinstava i pojedinaca, te je poznavanje njihovog uticaja od veće važnosti nego njihova klasifikacija i tipologija. Pored navedenih razlika čije je objektivno sagledavanje od presudnog značaja u odabiru razvojne koncepcije, postoje i poteškoće u proceni raspoloživih potencijala za diversifikaciju (Barrett C.B., eardon T., 2000) kao što su: Količina raspoloživog kapitala, koja nije uvek precizno poznata (npr. raspoloživo, korišćeno, dostupno zemljište); Teško je izmeriti vrednost kapitala za koji ne postoji lokalno tržište; Neki resursi su zajednički sa drugim domaćinstvima pa je teško odrediti proporcionalni udeo pojedinih od njih; Neki od osnovnih resursa, posebno oni vezani za ljudski potencijal, teško se mogu proceniti i kvantifikovati kao npr. sposobnost i veština radne snage, socijalni kapital idr. Za neke resurse koji su od velikog značaja teško je kvantifikovati (u anketama i sličnim snimanjima stanja) kvalitet potencijala (zemljište, stoka); Postoje aktivnosti u koje je uključeno više članova domaćinstva tokom nekoliko sezona, pa je teško odrediti doprinos pojedinca; Neke aktivnosti odvijaju se u domenu sive ekonomije ili ilegalnih tokova, pa se domaćinstva o njima nerado izjašnjavaju; ariranje dohotka zavisno od njegovih izvora (nenovčani prihodi, plaćanje u naturi isl.) otežava poređenje i sakupljanje reprezentativnih i pouzdanih podataka o dohodovnim izvorima. Svi navedeni problemi i ograničenja u istraživanju strategije koju domaćinstva i pojedinci biraju u procesu diversifikacije ekonomskih aktivnosti dodatno se usložnjavaju specifičnim nacionalnim/regionalnim/lokalnim ograničenjima

87 TE O J SK OK Modeli diversifikacije ruralne ekonomije Gotovo univerzalno prihvaćena sistematizacija modela diversifikacije ruralne ekonomije, koja je jednako zastupljena u teorijskim interpretacijama i praksi, je ona koja polazi od socio-ekonomskog položaja pojedinca odn. domaćinstva sa jedne strane, i lokalnog ambijenta, sa druge strane: model diversifikacije (engl. demand-pull privučen potrebom, prev. autora) u okviru kojeg napredniji delovi ruralne zajednice koriste nove razvojne mogućnosti i prilike koje im se ukazuju i uključuju se u njih. Ovakav model diversifikacije je posledica dostupnosti povoljnijih marketinških ili tehnčkotehnoloških mogućnosti i rešenja, kojima se stvaraju preduslovi za povećanje produktivnosti rada i dohotka gazdinstva. model diversifikacije (engl. distress-push nemaštinom pritisnut, prev.autora) u okviru kojeg su siromašni slojevi ruralne zajednice primorani da traže zaposlenje van gazdinstva kao strategiju svog opstanka. Ovakav model diversifikacije je karakterističan za ekonomsko okruženje u kojem postoji imperfektnost tržišnih mehanizama, visoka prikrivena nezaposlenost i gde je evidentno siromašenje domaćinstava. Ovakva situacija zahteva angažovanje pojedinaca ili domaćinstava u aktivnostima koje su često manje produktivne nego što je poljoprivredna proizvodnja, i posledica su potrebe da se smanji dalji pad dohotka. Najčešće, ova dva modela funkcionišu paralelno jedan sa drugim u okviru istog područja. Tabela 2.9. Pritiskajući i privlačeći (engl. Push and Pull) faktori diversifikacije Pritiskajući (push) faktori ast populacije astući nedostatak obradivog zemljišta i smanjena dostupnost kvalitetnog zemljišta Smanjenje produktivnosti na gazdinstvu Smanjenje prihoda gazdinstava Nedostajuće tržište inputa Uništavanje prirodnih resursa Povremene krize i šokovi Odsustvo finansijskog tržišta ili otežan pristup korisnicima zvor: Davis J., Pearce D Privlačeći (pull) faktori iši dohodak radne snage Brži obrt kapitala Niži nivo rizika u nepoljoprivrednim aktivnostima u odnosu na poljoprivredu Zarada u cilju zadovoljenja potreba domaćinstva Ekonomske mogućnosti povezane sa socijalnim prednostima ponuđene u urbanim centrima i van regiona Težnja za urbanim životom, posebo mlađih ljudi egionalno posmatrano, distress-push diversifikacija (nemaštinom pritisnuta) je dominantna u područjima koja se karakterišu jednom od sledećih osobina: geografska izolacija, nerazvijena fizička infrastruktura, nizak nivo ljudskog potencija, nerazvijeno tržište, resursno siromašna područja, ugrožen prirodni ambijent, devastiran ekonomski sitem i/ili poljoprivreda. Suprotno tome, demandpull diversifikacija (privučena potrebom) je moguća na prostoru gde su dostupne 86

88 DEO 2 TE O J SK OK tehnološke inovacije (vezane za poljoprivredu ili druge delatnosti), gde je dinamičniji transfer znanja i implementacija tehničkih inovacija, gde postoji razvijeno tržište ili snažna veza sa drugim tržištima van lokalne ekonomije (Davis J., Pearce D., 2001). Posmatrano unutar istog regiona (intraregionalno), distress-push diversifikacija privlači domaćinstva koja su manje razvijena i imaju manji dohodak. Ova domaćinstva opredeljuju se za nepoljoprivredne aktivnosti koje su u proseku manje profitabilne (u smislu produktivnosti rada) dok demand-pull diversifikovane aktivnosti obično zahtevaju veća ulaganja i za njih se opredeljuju imućnija domaćinstva. Suštinski, to znači da se siromašnija domaćinstva opredeljuju za diversifikaciju koja ide u pravcu toga da njihov nepoljoprivredni dohodak u mnogo većoj meri zavisi od nadnice ili plate. Sa druge strane, imućnija domaćinstva imaju veće razvojne mogućnosti i diversifikuju svoj dohodak u sopstvenim preduzećima ili samostalnim delatnostima. Otuda je u regionima gde je veći broj relativno siromašnijih domaćinstava distresspush model diversifikacije više zastupljen u odnosu na demand-pull. Ukoliko su dohodovne razlike između gazdinstava veće, modeli diversifikacije će se lakse uočavati. Ukoliko u nekom području dominira distress-push diversifikacija, reč je o području, gde su siromašnija domaćinstva više uključena u diversifikaciju nego ostala. Suprotno tome, u slučaju pretežne demand-pull diversifikacije, domaćinstva sa većim dohotkom više se bave ne-poljoprivrednim aktivnostima nego ostala. eza između ponovnog ulaganja u diversifikaciju i visine dohotka domaćinstva uključenih u ovakve aktivnosti potvrđena je u mnogim dosadašnjim istraživanjima. Ovakav teoretski uobličen okvir potvrđen je i u geografski različitim ruralnim područjima i različitim modelima ruralnog razvoja (Start D., 2001). Sagledavanje razlika u demand-pull i distress-push diversifikaciji na svim nivoima i u svim aspektima u kojima se manifestuju, je koristan način za sagledavnje ekonomskog značaja i relevantnosti ruralne nepoljoprivredne ekonomije. U mnogim zemljama u razvoju (posebno Južnoazijskim), demand-pull diversifikacija uzrokovala je značajan ekonomski rast ruralne ekonomije u smislu povećanja efikasnosti (Haggblade S. et al., 2002). Suprotno tome, u mnogim tranzicionim ekonomijama diversifikacija je posledica smanjenja dohotka domaćinstava, dakle distress-push, odvija se u uslovima primitivne ekonomije i praktično vodi smanjenju dodatne vrednosti lokalne ekonomije (Ellman, 2000) Diversifikacija dohotka i aktivnosti Prema literaturi o ekonomiji gazdinstva, mogu se identifikovati dve osnovna stuba diversifikacije: diversifikacija dohotka koja je karakteristična za period akumulacije kapitala (fizičkog, ljudskog, socijalnog, informacionog isl.), i vezuje se za relativno siromašnija domaćinstva 87

89 TE O J SK OK diversifikacija aktivnosti koja se obično pojavljuje u kasnijim fazama (kada je već izvršena odgovarajuća raspodela kapitala), i za koju se opredeljuju domaćinstva koja već imaju akumulirane neke resurse. Shema 2.2. Potencijalni izvori dohotka Dohodak ostvaren na gazdinstvu Osnovne poljoprivredne aktivnosti Diversifikovana delatnost Dohodak gazdinstva Dohodak ostvaren van gazdinstva Nepoljoprivredna delatnost Zaposlenje u poljoprivredi van gazdinstva Penzije, dividende, rente, kamate zvor: Davis and Pearce (2001) Nezarađeni dohodak Potencijalni izvori dohotka Prema Ellis-u (1993), diversifikacija dohotka je model za koji se opredeljuju domaćinstva čiji je osnovni motiv povećanje odn. maksimizacija profita. Ova domaćinstva otuda biraju kao svoju strategiju razvoja maksimalno zapošljavanje svojih članova (nadnica, prekovremeni rad, specijalizacija proizvodnje ili diversifikacija proizvodnje zavisno od resursa kojim raspolažu) Divesifikacijom dohotka deo domaćinstava uspeva da ostavri akumulaciju i poveća svoje komparativne prednosti. Akumulirani kapital (ušteđeni novac, stečena znanja i veštine, fizički kapital, ostvareni socijalni i poslovni kontakti) je resurs koji ovim domaćinstvima obezbeđuje preduslove za višu fazu diversifikacije diversifikaciju aktivnosti. Diversifikacija aktivnosti je uzrokovana komparativnim prednostima članova domaćinstava sa izraženom inicijativom za diversifikaciju. Domaćinstva čiji članovi imaju komparativne prednosti u odnosu na svoje okruženje (veći početni fizički ili finansijski kapital, veće obrazovanje, specifične veštine i sposobnosti, socijalni kapital isl., nastoje da ove svoje prednosti iskoriste započinjanjem nove aktivnosti, i novog oblika radnog angažovanja (započinjanje privatnog biznisa) ili podizanjem nivoa kvaliteta proizvoda i usluga koje trenutno pružaju. Dohodovna diversifikacije per se ne isključuje diversifikaciju aktivnosti, već među njima postoji dinamički proces tokom koga se one preklapaju i pojavljuju u isto vreme. Otuda, za većinu siromašnijih 88

90 DEO 2 TE O J SK OK ruralnih domaćinstava, akumulacija kapitala je posledica diversifikacije dohotka, a ne njen cilj. Na osnovu navedenog smatra se da postoje dva stadijuma u procesu diversifikacije, koja nisu uvek detaljno razdvojena ali su svakako krucijalna: Prvi, u kom je dohodak dominantan motiv i koji je čvrsto vezan za zadovoljavanje osnovnih potereba domaćinstva. Ova faza je dominirajuća onoliko dugo koliko je zadovoljavanje primarnih potreba domaćinstava glavni prioritet. Kada dohodak prevaziđe nivo neophodnog egzistencijalnog minimuma, izvesna količina kapitala (finansijskog, obrazovnog, fizičkog) se može akumulirati. Ovaj kapital omogućava da diversifikacija aktivnosti postane važniji motiv, stvarajući članovima domaćinstava uslove da aktiviraju svoje komparativne prednosti, da odaberu posebne aktivnosti i da zadovoljavaju svoje potrebe tamo gde su im dostupne. Pored spomenutih, interesentna je i sistematizacija diversifikacije zasnovana na tipovima aktivnosti u koje se ruralna populacija uključuje. Ova podela uključuje različite modele diversifikacije (Davis, J.., Bezemer D., J. 2004): Unutrašnja diversifikacija odnosi se na one koji se opredeljuju za drugi, dodatni posao u istom mestu, bilo da je njihovo primarno zanimanje poljoprivreda ili nešto drugo (npr. poljoprivrednici sa dodatnim zanimanjem van sopstvene farme za koje su plaćeni u novcu). Ovakva forma diversifikacije je uobičajena u slučajevima kada postoji nizak nivo početnog kapitala (ljudskog ili finansijskog), ili među ruralnom populacijom koja nije spremna da rizikuje ulazeći u nove aktivnosti. Ebb-diversifikacija karakteristična za lica čije je sekundarno zanimanje u agrarnom sektoru. Ova lica nisu u situaciji da svojim nepoljoprivrednim dohotkom pokriju neophodne potrebe, i pritisnuta su na delimičan ili potpun povratak poljoprivredi 50. Flow-diversifikacija odnosi se na lica koja imaju primarnu aktivnost u poljoprivredi a dodatnu u nepoljoprivrednim delatnostima. Ova lica imaju bolji, veći, finansijski i/ili ljudski kapital, bolje su osposobljeni i opremljeni da iskoriste tržišne i inovacione mogućnosti u pravcu diversifikacije Faktori koji utiču na diversifikaciju ruralne ekonomije Faktori koji utiču na diversifikaciju ruralne ekonomije su brojni i vrlo kompleksni, pa tako postoji veliki broj njihovih taksatomija i sistematizacija. Najopštija podela deli faktore koji deluju na distribuciju radne snage domaćinstava na interne (koji polaze od domaćinstva/preduzetnika) i one opštijeg nivoa, eksterne (koji proističu iz lokalnog okruženja selo/region). 89

91 TE O J SK OK 1. Osnovni faktori koji deluju na diversifikaciju aktivnosti domaćinstava i preduzetnika/ pojedinaca, prema Davis J.. i Bezemer D. (2004) su: Motiv. Opredeljenje pojedinaca ili domaćinstva za uključivanje u nepoljoprivrednu ekonomiju zahteva ispunjavanje dva preduslova istovremeno: motivaciju sa jedne strane, i sposobnost da obezbede održivi i unosan dohodak za sebe i/ili članove svog domaćinstva. eći početni kapital (zemljište, stoka, nekretnine) i veći nivo dohotka, povećavaju mogućnosti za investiranje u edukaciju ili proizvodna sredstva. eći početni kapital je važan zbog toga što su tržišta, pogotovo tržište kredita, u mnogim nerezvijenim područjima siromašna ili ne postoje. Otuda raspoloživi početni kapital i nivo dohotka jesu ključni faktori koji mogu da podstaknu specijalizaciju u mnogo produktivnije aktivnosti. Pristup tržištu. Odsustvo tržišta ili njegova loša organizovanost u nekom regionu (npr. tržište zemljišta ili kredita) jedan je od važnih ograničavajućih faktora primene koncepta NFE. Ovaj faktor ne ukljčuje samo tržište za plasman proizvoda, već i raspoloživost faktora kao što su transport, infrastruktura i telekomunikacije, izvore informacija isl. uralna, posebno siromašnija populacija, sa nižim nivoom socijalnog, finansijskog ili ljudskog potencijala ima otežan pristup tržištu. Otuda mnogi autori ukazuju da je upravo njihov nepovoljniji položaj (siromaštvo) razlog što teško dospevaju do ključnih tržišta i da bez eksterne pomoći ne mogu da prevaziđu svoju poziciju. Ljudski potencijal. Povoljniji indikatori ljudskog potencijala (godine, veštine, obrazovanje) omogućuju širok set radnih i preduzetničkih opcija za pojedinca i njegovo domaćinstvo. iši stepen obrazovanja je u pozitivnoj korelaciji sa većim mogućnostima diversifikacije. Međutim, faktor obrazovanja i dodatnih veština je sa aspekta NFE značajniji za žene nego za muškarce. Naime, ukoliko je nivo stečenih sposobnosti žena u nekom domaćinstvu veći, muškarci retko diversifikuju svoje aktivnosti i nastavljaju da se bave svojom osnovnom profesijom. Sa druge strane, mogućnost uključivanja žena u nepoljoprivredne aktivnosti je više zavisno od raspoloživog kapitala nego uključivanje muškaraca (koji imaju mogućnost izbora fizičkih poslova, lakše se zapošljavaju, lakše migriraju isl.). odna ravnopravnost U nekim društvima i sredinama, značajno ograničenje za pristup radne snage nepoljoprivrednim aktivnostima ima i rod. Otuda marginalizacija položaja žena može biti uzrokovana njihovim smanjenim mogućnostima privređivanja ili uskraćivanjem mogućnosti za unapređivanje sopstevnih sposobnosti i veština. U pogledu ovakvih segregacija osetljiv je i položaj mladih. Oni su ti koji migriraju u urbane centre, sezonski ili stalno, za razliku od starije populacije i žena koji su manje mobilni. 90

92 DEO 2 TE O J SK OK Socijalni kapital. Prisustvo adekvatnog socijalnog potencijala, mreže, takođe povećava razvojne mogućnosti za pojedince i preduzetnike. 2. Faktori koji utiču na rast NFE na lokalnom/regionalnom nivou. azvoj ruralne nepoljoprivredne ekonomije je jedan od osnovnih vidova lokalnog ekonomskog rasta. Lokalni ekonomski rast kroz povećanje diversifikacije ruralnih aktivnosti, može biti izazvan: povećanom zastupljenosti van farmskih aktivnosti (rast sektora usluga, prerada i dorada proizvoda isl.); povećanom diversifikacijom izvora dohotka farme (porast zaposlenosti, smanjenje prikrivene nezaposlenosti, diversifikacija proizvodnje uključivanjem novih proizvoda, specijalizacija proizvodnje i povećanje standarda i kvaliteta proizvoda isl.); promenama u raspodeli prihoda ostvarenih diversifikacijom (porast tražnje, investicija, štednje). Svi ovi faktori izvesno dovode do veće ili manje dohodovne nejednakosti među članovima lokalne zajednice, zavisno od sposobnosti pojedinca i domaćinstava da se uključe u ove procese. Faktori koji stimulišu diversifikaciju NFE na lokalnom/regionalnom nivou uglavnom su isti kao oni koji deluju stimulativno na ekonomski rast, što zapravo znači da se diversifikacija može posmatrati u kontekstu endogenih teorija rasta. Faktori koji su posebno relevantni prema Davis J.. i Bezemer D. (2004) su : Lokalni prirodni i fizički resursi privredna struktura nekog područja (i proizvodna struktura poljoprivrede) su u velikoj meri određene proizvodnim resursima. Međutim, loklani prirodni i fizički resursi nisu a priori limitirajući faktor u smislu da determinišu izbor modela rasta. Način na koji se resursi koriste utiče na lokalni ekonomski rast, ali taj rast nije samo mera raspoloživih resursa. Kvalitet lokalne vlasti (korupcija, programi pomoći, konzistentnost politike i njena implementacija). Država i lokalna vlast dugo ostaju neosetljive na ruralnu nepoljoprivrednu ekonomiju i skoncentrisane su na poljoprivrednu, dakle sektorsku politiku. U hijerarhiji nadležnosti vezanih za ruralnu nepoljoprivrednu ekonomiju, loklana inicijativa je uvek važnija od državne politike i državnih programa (Haggblade et al., 2002). azlozi se mogu tražiti u tome što je lokalna vlast, po pravilu, manje skoncentrisana na razvojne dihotomije unutar urbanih sredina, bolje poznaje svoje specifične ruralne potencijale i efikasnija je u operacionalizaciji programa koje je sama kreirala. Lokalna fizička i komunalna infrastruktura, uključujući mrežu puteva, telefonske linije, socijalne servise isl. važan su faktor NFE i njenog ukupnog rasta. 91

93 TE O J SK OK Povezanost sa gradskim područjem, jačina veze sa gradom. Ekonomski rast ruralnih područja je najčešće zavistan od jačine funkcionalnih veza sa urbanim centrima. Ove veze mogu biti kroz snabdevanje inputima, potrošnim proizvodima, kroz dohodak stanovnika zaposlenih u urbanim centrima ili dohodak ostvaren prodajom proizvoda u gradu. Za lokalni ekonomski rast jednako je važno da su urbani centri sposobni da jačinom svojih socijalnih mreža i kapitala ponude adekvatne forme partnerstva i saradnje ruralnim sredinama u svom okruženju. Trgovina i promet. U pogledu značaja ovog faktora za loklani ekonomski rast mišljenja su različita. Neki autori podvlače zastupljenost trgovine i prometa kao meru razvijenosti lokalne ekonomije. Sa druge strane, postoje mišljenja da su razvoj proizvodnih lanaca i lokalnog poslovnog i proizvodnog partnerstva (socijalnog kapitala), od većeg uticaja na lokalni ekonomski razvoj i da imaju dugoročnije efekte. Socijalni kapital. Moć u odlučivanju o važnim segmentima koji generišu ukupan privredni rast, pa tako i NFE nije inkorporirana samo u državnoj administraciji i formalno uspostavljenim ekonomskim strukturama, već i u lokalnom privatnom sektoru i civilnom društvu (uključujući zadruge, NO, i proizvođačke asocijacije). Zbog toga, decentralizovani process odlučivanja, sa efikasnim i adekvatnim institucionalnim okruženjem predstavlja važan preduslov za implementaciju koncepta NFE i lokalni ekonomski rast. nstitucionalno okruženje snažno utiče na izbor razvojne strategije domaćinstva, determinišući njihov pristup ili korišćenje velikog broja resursa (prirodnog, ekonomskog i socijalnog kapitala) NFE i tranzicione zemlje uralno stanovništvo u zemljama u razvoju ostvaruje značajan deo svog dohotka od nepoljoprivrednih aktivnosti. U prilog ovoj tvrdnji, svedoče rezultati različitih istraživanja u azijskim, afričkim i zemljama latinske Amerike, prema kojima 30-50% dohotka ruralne populacije potiče iz delatnosti van poljoprivrede 51. Ovi zaključci su takođe relevantni za postsocialijalističke evropske i azijske zemlje u kojima je učešće ruralne populacije u ukupnoj još uvek visoko i za koje su ekonomski rast i smanjenje siromaštva važni razvojni ciljevi. Drugi, ne manje važan faktor je značajna pažnja koju su donatorski programi pomoći posvetili problemu održivog ruralnog razvoja u zemljama u tranziciji. Na prostoru Evro-azijskih zemalja strategijama smanjenja ruralnog siromaštva kroz NFE najviše su se bavile međunarodne organizacije (World Bank, DFD, UNDP, UNCEF, GTZ idr.). ako je literatura bogata analizama tranzicionog perioda i restruktuiranja agrarnog sektora u evro-azijskim zemljama, tek poslednjih godina veća pažnja je posvećena ruralnoj nepoljoprivrednoj ekonomiji i istraživanjima fokusiranim na ovaj segment 52. Nažalost, uporedivost rezultata pojedinih studija i istraživanja je minimalna. Mahom 92

94 DEO 2 TE O J SK OK se radi o rezultatima terenskih istraživanja, sa različito selektovanim uzorkom, različitim definicijama osnovnih statističkih indikatora isl. (Davis J., Pearce D., 2001). Ono što je zajedničko svim ovim istraživanjima je konstatacija da je tranzicija, posebno u prvim godinama, usko vezana sa socijalnim tenzijama i razvojnim nejednakostima. Od ovog pravila nisu izuzete ni evro-azijske tranzicione zemlje. Odlike ruralnog sirmaštva postojale su u zemljama centralne i istočne Evrope u periodu njihovog pristupanja EU, balkanskim zemljama i zemljama centralne Azije 53. Mereno troškovima života, između 25% i 33% populacije ovih zemalja živi u uslovima permanentnog siromaštva (što znači ispod nivoa održivosti tokom dužeg vremenskog perioda), a 10% u uslovima naznaka ekstremnog siromaštva. U studiji FAD-a (2002) Procena ruralnog siromaštva zemlje centralne i istočne Evrope i nove nezavisne države, kao posebno osetljive grupe u ruralnim sredinama navode se: Poljoprivrednici u brdskim i planinskim predelima Stanovništvo ovih područja često živi u uslovima ekstremnog siromaštva, bez mogućnosti da proizvede dovoljno hrane čak i za zadovoljenje sopstvenih potreba. Opcije za obezbeđivanje dodatnog prihoda u ovim područjima su ograničene zbog izolovanosti i niskog stepena razvijenosti. Zaposleno ruralno stanovništvo. Mala veličina poseda uslovljava da je dohodak zarađen od zaposlenja u drugim delatnostima, ili van farme, od posebnog značaja za ruralnu populaciju. Domaćinstva čiji su prihodi vezani samo za plate (posebno ona bez drugog kapitala ili bez zemlje), po pravilu su siromašnija od ostalih, obzirom da ne proizvode hranu čak ni za svoje potrebe. uralne žene. Tranzicija je posebno pogodila žene, čije se učešće u siromašnoj ruralnoj populaciji povećalo u tranzicionim godinama. Ova pojava se negativno odrazila na jednakost polova. U studiji se navodi da je u analiziranim zemljama i dalje prisutan trend feminizacije sela, kao posledica migracije muške radne snage u gradove u potrazi za poslom. Žene koje ostaju na farmi bave se ekstenzivnom, naturalnom poljoprivrednom proizvodnjom. Stara lica. Penzionisana lica takođe su visoko prisutna u siromašnoj ruralnoj populaciji. U analiziranim zemljama ova lica su često povratnici koji su vlasništvo nad zemljištem stekli u procesu restitucije zemljišta. Ova lica međutim nisu sposobna za rad, ili nemaju osnovnu mehanizaciju i opremu da bi uključila u proizvodnju. Ethničke manjine. Kreiranje novih državnih granica dovelo je do povećanja stanovništva u kategoriji nacionalnih manjina, i narastajuće konkurencije za ograničenim resursima na prostoru linije etničkog razdvajanja. Studija FAD-a navodi da je tokom restitucije zemljišta položaj pripadnika etničkih manjina bio neravnopravan. 93

95 TE O J SK OK nterno raseljena lica. isok procenat izbeglica i interno raseljenih lica nastanjen je u ruralnim područjima. Ova lica često nemaju pravo vlasništva nad zemljištem, pristup tržištu radne snage i finansijskim tržištima im je otežan, te ostaju dugo zavisna od socijalnih primanja. Okvir 5. Diversifikacija prihoda malih gazdinstava ećina siromašnih ruralnih domaćinstava mora da diversifikuje svoje izvore prihoda. Poljoprivreda ne može više da obezbedi dovoljan dohodak za pokriće troškova ishrene i drugih osnovnih potreba. Kao rezultat toga, najmanje jedan član domaćinstva je zaposlen van gazdinstva, u samom lokalnom okruženju, gradu ili u inostranstvu. Zbog toga, članovi siromašnih ruralnih domaćinstva nisu ni «samo» individualni poljoprivrednici, ni zaposleni radnici sa punim radnim vremenom, već kombinacija obe kategorije. Dokle god diversifikacija dohotka pomaže smanjenju rizika za domaćinstvo i postoji visoka zavisnost od dohotka van farme, to je jasan indikator siromaštva i niskog prihoda poljoprivrede. zvor: FAD (2002) Procena ruralnog siromaštva zemlje centralne i istočne Evrope i nove nezavisne države Otuda, u prvim tranzicionim godinama domaćinstva su primorana na nepoljoprivrednu ekonomiju iz više razloga: siromaštvo, rast nezaposlenosti u urbanim centrima, smanjeni poljoprivredni prihodi, niska konkurentnost malih gazdinstava u uslovima liberalizacije ekonomije itd. Međutim, u tranzicionim ekonomijama nije uvek jednostavno ustanoviti da li su demand-pull ili distress-push faktori u službi pomeranja poljoprivredne ka nepoljoprivrednoj ekomiji. Tako npr. Davis i Pearce (2000) na osnovu svojih istraživanja zaključuju da se u Češkoj i umuniji početkom tranzicionog perioda aktivnosti ruralnog stanovništva odvijala prema demand-pull modelu. Međutim, Chirca i Tesliuc (1999) navode da je motivacija većine ruralnih domaćinstava umunije da se upuste u nepoljoprivrednu ekonomiju više iz potrebe nego iz prepoznavanje profita što ukazuje na distress-push faktor. Udeo dohotka iz nepoljoprivredne ekonomije u ukupnom dohotku gazdinstva teško je proceniti i za evropske tranzicione zemlje kao i u drugim delovima Sveta, budući da ne postoji dovoljno egzaktna statistička baza. Nespremnost seoske populacije da se izjašnjava o svom dohotku opšte je poznato ograničenje u istraživanjima vezanim za ovu problematiku, što dobijene rezultate dodatno dovodi u sumnju. Bilo kako, prema nekim procenama, sredinom perioda tranzicije domaćinstva u zemljama centralne i istočne Evrope su ostvarivala 30-50% dohotka iz nepoljoprivrednih aktivnosti (Davis, J.., Gaburici, A., 1999). U mnogim ruralnim područjima tranzicionih zemalja, privatizacija zadruga i državnih poljoprivrednih preduzeća je prouzrokovala nezaposlenost ruralne radne 94

96 DEO 2 TE O J SK OK snage i prilike za alternativno zaposlenje ruralne populacije svela na minimum. Osim toga, privatizacija preduzeća u ruralnim područjima uticala je negativno na investicije u društveni kapital kao što su škole, ustanove zdravstvene zaštite, isl., dok se sa druge strane, opštinska administracija suočavala sa manjkom finanijskih i institucionalinh kapaciteta da rukovodi socijalnim ustanovama. NFE kao aktivna mera ruralnog razvoja prepoznata je u okviru SAPAD programa. Takođe, LEADE program i slične programske šeme različitih država članica daju primer strategija lokalnog ekonomskog razvoja koji podržava rast poljoprivrednog i nepoljoprivrednog sektora i istovremeno utiče na smanjenje siromaštva u zemljama tranzicije. Osnovne lekcije i iskustva evropskih tranzicionih zemalja je da primarno dejstvo na unapređenje ruralne ekonomije imaju sledeći faktori: unapređenje nivoa znanja, razvoj ruralne fizičke infrastrukture, razvoj i olakšan pristup ruralnog stanovništva finansijskom tržištu i tržištu zemljištem, kreiranje povoljnog ambijenta za razvoj MSP, vertikalna i horizonatalna decentralizacija odlučivanja i jačanje preduzetništva lokalne vlasti. Nedostatak informacija o NFE, diversifikaciji aktivnosti i dohotka ruralne populacije, otežava donošenje odluka i ograničava izbor adekvatne razvojne politike u svim tranzicionim zemljama Diversifikacija aktivnosti i dohotka ruralnog stanovništva Srbije Tržište rada u Srbiji karakteriše visoka nezaposlenost, velika prikrivena nezaposlenost, nisko učešće zaposlenosti u privatnom sektoru i veoma niska mobilnost radne snage. Zvanične stope nezaposlenosti, iako zasnovane na različitim izvorima međunarodno uporedivoj Anketi o radnoj snazi epubličkog zavoda za statistiku (AS) i prema evidenciji Nacionalne službe zapošljavanja (NSZ), pokazuju porast ukupne nezaposlenosti tokom poslednjih pet godina 54. Tabela Stope nezaposlenosti u Srbiji NSZ* AS** *NSZ Nacionalna služba zapošljavanja stopa je izračunata kao odnos nezposlenih i zbira zaposlenih i nezaposlenih lica **AS Anketa o radnoj snazi Stopa je izračunata kao odnos nezaposlenih i aktivnih lica 95

97 TE O J SK OK Struktura zaposlenosti i osnovne odlike radne snage u ruralnim područjima Srbije slične su kao i u drugim tranzicionim zemljama: starosna i obrazovna struktura su nepovoljnje u odnosu na ukupno stanovništvo, veća je nezaposlenost radno aktivnog stanovništva, zaposlenost u primarnom sektoru je visoka a u tercijarnom sektoru niska. Neophodnost stvaranja adekvatnih mogućnosti za diversifikaciju ruralne ekonomije prepoznata je u mnogim strateškim dokumentima i razvojnim programima u Srbiji. Sa druge strane, navedeni podaci o ekonomskoj strukturi ruralnih područja ukazuju na još uvek jako visoku zavisnost od poljoprivrede. Prerada i dorada poljoprivrednih proizvoda, druge industrijske grane i tercijarni sektor još uvek su nedovoljno razvijeni u ruralnim područjima Srbije. Zastupljenost privatnog sektora je takođe skromna privatni sektor, osim u poljoprivredi, značajnije je zastupljen samo u trgovini. Osnovno ograničenje ekspanizivnijem razvoju sektora usluga i prerade izvesno je u nepovoljnim uslovima na finansijskom tržištu (kao što pokazuju rezultati terenskog istrazivanja), ali je neosporan i uticaj širokog spektra faktora karakterističnih za tranzicione zemlje. Osnovne strukture ruralne radne snage prikazane na Grafikonu 2.2. obračunate su na osnovu rezultata Ankete o radnoj snazi za godinu. Grafikon 2.2. Zaposlenost i aktivnost ruralne populacije prema godinama starosti 55 zvor: Anketa o radnoj snazi, ZS, 2005 Grafikon ukazuje na posebno osetljivu poziciju mladih u ruralnim područjima, budući da su stope nezaposlenosti mladih do 25 godina oko dva puta više od prosečnih, a stope zaposlenosti oko dva puta niže od proseka za populaciju radnog uzrasta. Nedostatak adekvatne statističke baze i drugih istraživanja iz ove oblasti, čini istraživanje diversifikovanosti ruralne ekonomije u Srbiji još složenijim. Za potrebe 96

98 DEO 2 TE O J SK OK ove studije, dostignuti nivo diversifikacije sagledaće se analizom tržišta radne snage i izvora prihoda ruralne populacije Diversifikacija aktivnosti ruralne radne snage Dominantan deo ruralne radne snage u Srbiji (45% zaposlenog ruralnog stanovništva) radi u poljoprivredi (Tabela 2.11.). Ovako visok udeo ruralnog stanovništva zaposlenog u poljoprivredi svrstava Srbiju u red najagrarnijih evropskih zemalja. Osim poljoprivrede, zaposlena ruralna radna snaga značajnije je angažovana u prerađivačkoj industiji (preko 16%), trgovini na veliko i malo (10.2%), građevinarstvu (5.8%) i saobraćaju (4%). Delatnosti kod kojih je učešće zaposlene ruralne populacije iznad 3% su i državna uprava, obrazovanje, zdravstveni i socijalni rad. Nedovoljna razvijenost javnih servisa i sektora usluga u ruralnim područjima razlog su malog broja radnih mesta u ovim delatnostima, pa je njihova niska zastupljenost u ukupnoj zaposlenosti očekivana 56. Postojeća struktura zaposlenosti posledica je nedovoljno diversifikovane privredne strukture. Privredna struktura ruralnih područja je još uvek velikim delom oslonjena na poljoprivredu i prehrambenu industriju (Poglavlje 2.4.). adna snaga ruralnih područja angažovana je u delatnostima koje zahtevaju mušku radnu snagu (građevinarstvo, saobraćaj, delimično prerađivačka industrija) ili radnu snagu sa relativno nižim kvalifikacijama 58. U prilog ovoj tezi govore i podaci da u strukturi zaposlene ruralne populacije blizu 50% čine lica sa srednjoškolskim obrazovanjem (Tabela 2.12.), pri čemu se u Srbiji u ovu kategoriju ubrajaju i lica sa završenim trogodišnjim zanatskim školama. Znanja i veštine ruralne radne snage izvesno nisu primerene zahtevima savremene tehnologije i nepovoljno deluju na ukupni kapacitet radne snage u ruralnim područjima. Kvalitet radne snage jeste jedan od ograničavajućih faktora ekonomskog razvoja ruralnih područja, jer investitori zaobilaze mesta u kojima nemaju na raspolaganju kvalitetnu i obučenu radnu snagu. Sa druge strane, obrazovanija populacija teško se zadržava u ruralnim područjima bez atraktivnog ekonomkog okruženja i radnih mesta primerenih njihovim specifičnim znanjima i prefrencijama. U Srbiji postoji oko 600 hiljada gazdinstava sa posedom manjim od 5 ha. Mala veličina poseda uslovljava da većina ovih gazdinstava proizvodi samo za svoje potrebe, dok su njihovi tržišni viškovi mali i nesigurni (dominira naturalna proizvodnja). Otuda su mnoga od ovih gazdinstva snažno zavisna od zaposlenja u drugim delatnostima i drugih izvora prihoda (kao što su pokazali i interpretirani rezultati FAD istraživanja godine za druge tranzicione zemlje u regionu). ezultati Popisa 2002 godine (Tabela 2.13), potvrđuju da većina radne snage angažovane u poljoprivredi Srbije spada u kategoriju radne snage koja proizvodi 97

99 TE O J SK OK za sopstvene potrebe, (75%), dok se samo 20% radnika u poljoprivredi bavi proizvodnjom za tržište. Učešće žena u poljoprivrednoj radnoj snazi koja proizvodi za tržište je izuzetno nisko (26.1%) što je takođe registrovano i u drugim tranzicionim zemljama (FAD 2002). Preostalih 5% radnika u poljoprivredi radi na poslovima koji zahtevaju fizičku radnu snagu (nadničari). Tabela Struktura zaposlenosti ruralne radne snage po sektorima delatnosti 57 Ukupan broj zaposlenih po sektorima Struktura zaposlenih po sektorima Srbija Ostala naselja Srbija Ostala naselja Ukupno Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda ibarstvo ađenje ruda i kamena Prerađivačka industrija Proizvodnja el. energije, gasa i vode Građevinarstvo Trgovina na veliko i malo, opravka Hoteli i restorani Saobraćaj, skladištenje i veze Finansijsko posredovanje Poslovi s nekretninama, iznajmljivanje Državna uprava i socijalno osiguranje Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad Dr. komunalne, društvene i lične usluge Domaćinstva sa zaposlenim licima Eksteritorijalne organizacije i tela zvor: Anketa o radnoj snazi, 2005 Dugogodišnja privredna recesija i tolerisanje neformalnih privrednih aktivnosti tokom 1990-tih, uzrok su što je udeo sive ekonomije u Srbiji ostao nešto viši nego u drugim zemljama u tranziciji. Obzirom na nisku kvalifikacionu strukturu i sužene mogućnosti zapošljavanja u drugim sektorima, izvesno je da deo ruralnog stanovništva ostvaruje dohodak u sivoj zoni. Ovi oblici radnog angažovanja (preprodaja poljoprivrednih proizvoda, rad žena u gradskim domaćinstvima isl.), karakteristični su za one slojeve ruralnog stanovništa koji raspolažu sa najmanje fizičkog i drugog kapitala. 98

100 DEO 2 TE O J SK OK Tabela Obrazovna struktura zaposlenog ruranog stanovništva po polovima 59 Ukupno Zaposleno ruralno stanovništvo Muškarci Žene Ukupno % Ukupno % % žena u ukupnpm broju Ukupno Bez škole Bez potpunog osnovnog obrazovanja Osnovna škola Srednja škola iša škola Fakultetsko obrazovanje zvor: Anketa o radnoj snazi, 2005 Svi navedeni indikatori potvrđuju iznete stavove o ograničenim mogućnostima zapošljavanja ruralne radne snage (posebno mladih i ženske populacije) i diversifikaciji njihovih aktivnosti. Nedostatak radnih mesta i smanjene mogućnosti zapošljavanja osnovna su odlika ruralnog tržišta rada. Sa druge strane, poljoprivreda je zasnovana na malim porodičnim gazdinstvima, sa niskom produktivnošću i malim tržišnim viškovima, i nije u mogućnosti da obezbedi adekvatan dohodak onima koji od nje žive. Tabela Aktivno poljoprivredno stanovništvo prema tipu angažovanja Pol Muškarci Žene Ukupno adnici u poljoprivredi proizvođači za tržište Poljoprivredni proizvođači za sopstvene potrebe adnici u poljoprivredi, na poslovima koji zahtevaju fizičku snagu zvor: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova, Diversifikacija prihoda ruralnih domaćinstava Jedini pouzdani indikatori koji se mogu upotrebiti za interpretaciju diversifikacije prihoda jesu podaci o raspoloživim i utrošenim sredstvima domaćinstava, koji se od godine u Srbiji objavljuju za urbana i ostala domaćinstva na osnovu ankete epubličkog zavoda za statistiku 60 i radnom angažovanju ruralne populacije prema tipu vlasništva. 99

101 TE O J SK OK Prema poslednjim dostupnim podacima struktura prihoda ruralnih domaćinstava predstavljena je Tabelom Tabela Struktura prihoda ruralnih domaćinstva 61 zvori prihoda ruralnih domaćinstava Srbija C. Srbija bez beograda ojvodina Beograd Zarade i nadnice Transferi u novcu dobijenom od vladinih organizacija Transferi u novcu dobijenom od nevladinih organizacija Transferi u novcu iz inostranstva Primanja od poljoprivrede, lova i ribolova Zarade u naturi Transferi i pokloni u naturi Transferi u naturi iz inostranstva Ostala primanja (zakup, kamata, štednja i sl) Ukupno zvor: Statistički godišnjak Srbije, 2006 ezultati ukazuju da najveći udeo u ukupnim prihodima ruralne populacije svih područja imaju zarade zaposlenih, iza čega slede zarade od poljoprivrede. Ovaj podatak pokazuje da postoji nesrazmeran odnos zaposlenih u poljoprivredi (45%), i njenog učešća u ukupnim prihodima domaćinstva (25%), te da je ostvarena produktivnost poljoprivrede niska. Osnovna razlika koja se može uočiti među područjima je u pogledu učešća transfera državnih organizacija 62 i ostalih primanja. Naime, državna (budžetska) plaćanja mnogo su značajnije zastupljena u prihodima domaćinstava u Centralnoj Srbiji u odnosu na ojvodinu, gde su ostala primanja (zakup, kamata i štednja) izuzetno visoki. Posmatrano prema tipu radnog angažovanja u odnosu na vlasništvo, 23% ruralnog stanovništva u aktivnom dobu (15-64 godine) je samozaposleno, 14% radi u domaćinstvu a 62% ima formalno zaposlenje kod drugih lica. Sopstveni biznis sa angažovanom tuđom radnom snagom najmanje je zastupljen kao vid zaposlenja ruralne populacije (3%). Posmatrano prema sektorima (Tabela 2.15), najveći deo zaposlenih kroz ovaj vid radnog angažovanja odnosi se na trgovinu (39%), poljoprivredu (28%) i industriju (13%). Sopstveni biznis u kojem nije angažovana tuđa radna snaga ima 20% aktivne ruralne populacije, sa dominantnim učešćem poljoprivrede (76%) i skromnim učešćem trgovine i građevinarstva. Navedeni podaci generalno govore da je samo 7% aktivne ruralne populacije samozaposleno (sa ili bez angažovanja tuđe radne snage) u delatnostima koje nisu vezane za 100

102 DEO 2 TE O J SK OK poljoprivredu. Ovaj podatak se može smatrati objektivnom merom odsustva preduzetništva u ruralnoj ekonomiji u Srbiji 63. Tabela Struktura zaposlenosti ruralne radne snage po sektorima i tipu zaposlenja 64 Sektor Ukupno uralna radna snaga (15-64 godina starosti) Samozaposleni sa zaposlenima Samozaposleni bez zaposlenih Zaposleni radnici Pomažući članovi domaćinstva Broj % Broj % Broj % Broj % Ukupno Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda ibarstvo ađenje ruda i kamena Prerađivačka industrija Proizvodnja el. energije, gasa i vode Građevinarstvo Trgovina na veliko i malo, opravka Hoteli i restorani Saobraćaj, skladištenje i veze Finansijsko posredovanje Poslovi s nekretninama, iznajmljivanje Državna uprava i socijalno osiguranje Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad Druge komunalne, društvene i lične usluge Domaćinstva sa zaposlenim licima Eksteritorijalne organizacije i tela zvor: Anketa o radnoj snazi,

103 TE O J SK OK Prema rezultatima Popisa iz godine, nepoljoprivredna gazdinstava činila su dominantnu grupu sa učešćem od 62% u ukupnom broju gazdinstava u Srbiji (Tabela 2.16). Zastupljenost poljoprivrednih i mešovitih gazdinstava bila je značajno manja (17,8% i 16,4% respektivno). U poređenju sa godinom došlo je do značajnog smanjenja mešovitih gazdinstava (za 10%) i poljoprivrednih gazdinstava (za 8%). Tabela Gazdinstva prema veličini i izvorima prihoda zvori prihoda gazdinstva eličina Poljoprivredna Mešovita Nepoljoprivredna Bez prihoda gazdinstva Ukupno Broj % Broj % Broj % Broj. % Do 5ha ha ha Preko ha Ukupno: 778, , , , , Source: Bogdanov N., Božić D. (2005) Ovakve promene u socio-ekonomskoj strukturi gazdinstava ukazuju na prisutnu polarizaciju gazdinstava prema izvorima prihoda uz istovremeno smanjenje broja gazdinstava zavisnosnih od poljoprivrede. Ovaj indikator se mora pažljivije interpretirati nego što se to obično čini. Naime, kriterijum selekcije gazdinstava je ekonomska struktura članova, koja de facto obuhvata i gradska domaćinstva koja imaju gazdinstvo. Otuda, smanjenje broja poljoprivrednih i mešovitih gazdinstava može biti posledica deobe domaćinstva, odumiranja staračkih domaćinstava bez naslednika na gazdinstvu i sličnih faktora, a ne samo diversifikacije prihoda poljoprivrednih gazdinstava i smanjenja zavisnosti od poljoprivrednog dohotka. 102

104 DEO EZULTAT STAŽANJA

105

106 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA 3. EZULTAT STAŽANJA 3.1. Pojmovna razgraničenja i definicije uralna domaćinstva straživanje Analiza potreba mailh ruralnih domaćinstava je fokusirano na ruralna domaćinstva 65, nezavisno od pripadnosti domaćinstva nekoj od socio-ekonomskih kategorija definisanih prema izvorima prihoda. U sličnim vrstama istraživanja najčešće se korisit klasifikacija ruralnih domaćinstva na domaćinstva koja imaju gazdinstvo i ostala. Domaćinstva koja imaju poljoprivredne potencijale smatraju se gazdinstvom i dele se prema izvorima prihoda na poljoprivredna, mešovita i nepoljoprivredna 66. straživanje se nije ograničilo samo na domaćinstva koja imaju gazdinstvo, već su u obzir uzeta i druga domaćinstva skromnije ekonomske snage u ruralnim područjima. Ovakav pristup je primenjen iz nekoliko razloga: pošlo se od hipoteze da su uslovi života i privređivanja u ruralnim područjima podjednaki za sva domaćinstva sa skromniji potencijalom, nezavisno od toga kojoj socio-ekonomskoj kategoriji domaćinstva pripadaju (npr. komunalna i socijalna infrastruktura, dostupnost informacija, tržišta isl., podjednaki su svim siromašnijim domaćinstvima). drugi argument u prilog hipotezi da se ruralna domaćinstva sa skromnijim potencijalima mogu smatrati do izvesne mere homogenom grupom proizilazi otuda što za većinu njih poljoprivreda, iako nije glavna ili jedina delatnost, značajno doprinosi smanjenu ukupnih troškova domaćinstava. U ruralnim područjima Srbije, definisanim prema OECD metodologiji, ima miliona domaćinstava, što je 54% od ukupnog broja domaćinstava u Srbiji (Tabela 3.1). Od ukupnog broja domaćinstava u ruralnim područjima, 583 hiljade (ili 43%) ima poljoprivredno gazdinstvo. Gazdinstava veličine do 3ha je 328 hiljada, ili 56% ukupnog broja gazdinstva u u ruralnim područjima. Navedeni podaci govore da su, nezavisno u koju statističku kategoriju prema izvorima prihoda spadaju, ruralna domaćinstva sa skromnijim resursima značajno zastupljena u ukupnom broju, pa otuda veliki deo ruralnog stanovništva živi u njima. Posmatrano prema izvorima prihoda, najveći deo (60%) gazdinstava u ruralnim područjima Srbije spada u kategoriju nepoljoprivrednih gazdinstva (Tabela 3.2.). Blizu 2/3 gazdinstava manjih od 3 ha nema poljoprivredni prihod (spada 105

107 E ZUL TA T S TA Ž A NJA u nepoljoprivredna gazdinstva). Ova gazdinstva su dakle više zavisna od nepoljoprivrednog prihoda, pa je u uslovima smanjenih mogućnosti zapošljavanja i izražene dohodovne osetljivosti ruralne populacije, njihova egzistencija jedno od važnih pitanja ruralne ekonomije u lokalnog razvoja uopšte. Tabela 3.1. Socio-ekonomska struktura poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji Broj domaćinstava sa gazdinstvom Mešovita Broj domaćinstava Ukupno Poljoprivredna Nepoljoprivredna Svega Sa prihodima od rada poljoprivrednika i nepoljoprivrednika Sa prihodima od rada poljoprivrednika, nepoljoprivrednika i ličnim prihodom Sa prihodima od rada poljoprivrednika i ličnim prihodom Bez prihoda Sva gazdinstva Srbija ukupno uralna područja % ruralna područja Gazdinstva do 3ha Srbija uralna područja % ruralna područja % od ukupnog broja gazdinstava u Srbiji % od ukupnog broja gazdinstava u ruralnim područjima zvor: ZS (2002) Popis poljoprivrede Tabela 3.2. Struktura gazdinstava u ruralnim područjima Srbije prema izvorima prihoda Broj Struktura gazdinstava prema izvorima prihoda % gazdinstava Poljoprivredna Nepoljoprivredna Mešovita Bez prihoda Sva gazdinstva Do 3 ha zvor: ZS (2002) Popis poljoprivrede 106

108 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Mala ruralna domaćinstva Univerzalne definicije malih ruralnih domaćinstava, malih gazdinstva ili polunaturanih gazdinstva ne postoje. Pojam malih gazdinstava se najčešće vezuje za poljoprivredna gazdinstva sa polunaturalnom proizvodnjom. ako je termin gazdinstva sa polunaturalnom proizvodnjom opšte prihvaćen u politici EU i u merama podrške ruralnom razvoju, eksplicitne definicije i granice razgraničenja nisu univerzalno postavljene. Praktično, pojedine zemlje same definišu koja gazdinstva pripadaju ovoj grupi na osnovu specifičnosti gazdinstava, određenog tipa agrarne i ruralne strukture isl.. Prema literaturi koja dotiče ovu problematiku, nekoliko kriterijuma se može primeniti u definisanju polunaturalnih gazdinstava: Prvi kriterijum tiče se veličine gazdinstva i on je veoma jednostavan. eličina gazdinstva se u ovom slučaju izražava fizičkim jedinicama mere kao što su hektari ili broj grla stoke. Ograničenja ovakvog pristupa su brojna uticaj specijalizacije ili proizvodne orijentacije je nemoguće izmeriti na ovaj način, kao i uticaj drugih faktora od značaja za konkurentsku poziciju gazdinstva (kvaliteta zemljišta, rasnog sastava stoke, kvaliteta ljudskog potencijala isl.). Sasvim posebno pitanje je šta je za koju zemlju ili region veliko a šta malo gazdinstvo. Naime, izražavanjem veličine gazdinstva površinom korišćenog zemljišta ne uvažava se uticaj strukture poljoprivrednih površina i zastupljenosti pojedinih zemljišnih kategorija (intenzivne površine/prirodni pašnjaci isl.) na proizvodnu strukturu i potencijalni dohodak. Drugi kriterijum polazi od toga koji deo proizvodnje se prodaje na tržištu u odnosu na onaj koji se proizvede ili utroši na samom gazdinstvu. Ovaj kriterijum se praktično tiče ostvarenog profita gazdinstva, i veoma ga je teško proceniti bez adekvatne baze podataka. Za ove namene najčešće se koriste poreske evidencije ili različite forme registracionih lista gazdinstava za potrebe nacionalnih ministarstava (FADN, EAA). Kao poseban kriterijum u definisanju veličine gazdinstva primenjuju se i raznovrsnost proizvodnje, odnosno proizvodne strukture u celini (da li gazdinstvo ima monokulturu ili ne, da li ima voćarsko-vinogradarsku proizvodnju ili neku drugu intenzivnu granu poljoprivrede, koliko je zastupljeno stočarstvo i kakvog je tipa). Ovakav pristup zahteva da se kao kriterijum u definisanju veličine gazdinstva koristi ekonomska veličina farme. Za određivanje ekonomske veličine gazdinstva koristi se standardna marža pokrića (SGM- Standard Gross Margine) koja se, izražava se u Evropskoj jedinici mere (ESU European Size Units). Standardna marža pokrića (SGM) ratarske ili stočarske proizvodnje definisana je kao vrednost prinosa po jedinici kapaciteta (hektaru ili grlu stoke) 107

109 E ZUL TA T S TA Ž A NJA umanjena za troškove varijabilnih inputa koji su neophodni za proizvodnju 67. Ovako izračunata marža pokrića je ujedno i mera specijalizacije gazdinstva, budući da pokazuje iznos prihoda od poljoprivredne proizvodnje po njegovim izvorima (proizvodima). Sumiranjem vrednosti prihoda po proizvodima dobija se ekonomska veličina gazdinstva prema kojoj se ona mogu porediti u vrednosno iskazanim jedinicama 68. Okvir 6. Definicija malih gazdinstava u EU U EU ne postoji zajednička definicija poljoprivrednog gazdinstva već svaka država članica koristi sopstvenu definisiju koja odražava njenu poljoprivrednu strukturu. Međutim, poljoprivredna statistika EU poljoprivrednim gazdinstvima smatra ona koja imaju više od 1 ha zemljišta. Pored toga, Generalni direktorat za poljoprivredu i ruralni razvoj (DG ) je definisao komercijalno poljoprivredno gazdinstvo. Komercijalnim gazdinstvom se smatra ono čija godišnja proizvodnja izražena u SGM iznosi preko 2 ESU*. Data definicija se odnosi na sva gazdinstva, a države članice imaju sopstvenu podelu (skalu) gazdinstava prema ESU veličini. Gazdinstva koja su uključena u FADN mrežu su samo ona čija je veličina iznad 2 ESU. Međutim, u bilo kojoj državi članici, a naročito u južnomediteranskim zemljama gde preovlađuju manja gazdinstva, nacionalne statističke službe definišu gazdinstva prema veličini zemljišta u vlasništvu ili veličini iznajmljenog zemljišta. Konačno, prema Uredbi Saveta (EC) 1257/1999 (član 20.) o ruralnom razvoju, Evropska komisija je uvela koncept podrške polunaturalnim gazdinstvima za nove države članice (koje imaju veliki broj naturalnih ili polunaturalnih gazdinstava). Takva gazdinstva dobijaju podršku od 1500 evra godišnje, pod uslovom da podnesu poslovni plan gazdinstva koji će garantovati samoodrživost gazdinstva nakon tri godine primanja date podrške. Svaka nova država članica razradila je sopstvene indikatore za definisanje polunaturalnog gazdinstva. * Jedan ESU = 1200 eura. Srbija u ovom momentu nema adekvatne baze podataka koje bi omogućile da se gazdinstva razvrstaju prema veličini na bazi dovoljno transparentnih kriterijuma (FADN sistem 69 ). Otuda je, u koncipiranju ovog istraživanja odlučeno da se analiza fokusira na domaćinstava u ruralnim područjima koja ispunjavaju sledeće zahteve: 108

110 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Okvir 7. Definicija malih gazdinstava u SAD Definicija malih gazdinstava je problematična i u SAD. azličite definicije su bile u upotrebi tokom proteklog perioda. Tokom i godine Kongres je legalizovao definiciju malih gazdinstava koja je odražavala postojeće stanje i uslove. Definicija iz godine je jednostavno podrazumevala kao malo gazdinstvo svako ono koje godišnje proda poljoprivredne proizvode za manje od 20,000$. Trenutno, ostvareni godišnji promet od 50,000$ je uobičajena granica za razdvajanje malih i ostalih gazdinstava Na taj način je uvažen inflatorni uticaj i rast produktivnosti tokom proteklih godina. Definicija iz godine je fokusirana na gazdinstva sa niskim dohotkom, koja su snažno zavisna od poljoprivrede. Međutim, zaposleni u poljoprivredi danas imaju prosečan dohodak na nivou proseka za SAD i značajan deo dohotka ostvaruju van farme. Skoro sva gazdinstva su porodična gazdinstva (family farms) u vlasništvu više pojedinaca. SBA (engl. Small Business Administration) smatra malim farmerskim biznisom gazdinstva koja imaju godišnju prodaju manju od 500,000$, osim onih gazdinstava koja imaju velike površine za ispašu goveda, čiji prihod može da dostigne i do 1.5 miliona $. Striktno pridržavanje ovih pravila značilo bi da 98% gazdinstava ima mali biznis. U većini analiza ES (engl. Economic esearch Service/USDA) kao mala gazdinstva smatraju se ona sa godišnjom prodajom ispod 50,000$. Gazdinstva mogu pripadati kategoriji malih zbog toga što imaju prevashodno rezidencijalnu funkciju, zbog penzionisanja njihovih članova, ograničenog pristupa resursima za unapređenje i rast proizvodnje idr. ećina članova ovakvih gazdinstava ima druge izvore prihoda, ali je za neke od njih poljoprivreda najznačajnija sa aspekta zaposlenosti i dohotka. Nacionalna komisija za male farme (engl. National Commission on Small Farms) proširila je definiciju malih gazdinstava na gazdinstva sa godišnjim prihodom od prodaje na 50, ,000$. azlog ovakvoj liberalnijoj definiciji je taj što većina povremenih radnika na gazdinstvu ili onih koji rukovode gazdinstvom su farmeri ili njihove porodice koji su vlasnici proizvoda ili poseduju ili zakupljuju zemljište i drugi kapital. zvor: Farm & ural Communities, Agricultural Outlook/May 1998, Economic esearch Service/ USDA da imaju najmanje 3 člana. Ova granica je definisana kako bi se izbeglo uvrštavanje samačkih ili staračkih domaćinstava u analizu. da je bar jedan član domaćinstva starosti godina. Uvođenjem ovog kriterijuma nastojalo se da se fokusira na domaćinstva sa mlađom radnom snagom. 109

111 E ZUL TA T S TA Ž A NJA da je najviše jedan član domaćinstva stalno zaposlen. Procenjeno je da se domaćinstva sa prihodima od stalnog zaposlenja više od jednog člana u ruralnim područjima Srbije ne mogu smatrati socijalno ugroženima niti rizičnom kategorijom. da površina intenzivo korišćenog zemljišta (dakle računajući i zakup) ne prelazi 3ha. Uzimanje površine poljoprivrednog zemljišta kao granice razdvajanja je svesno izbegnuto. Površine pod livadama i pašnjacima ze jedan deo domaćinstava nisu relevantne, budući da ih ne koriste. z istog razloga, domaćinstva u Srbiji često ne mogu da daju precizne podatke o ovim površinama. da nemaju više od ukupno 10 odraslih grla sitne stoke (ovce, svinje, koze) i 2 grla goveda. da imaju svoj stan ili kuću u selu i da u njoj žive uralna područja Kako je objašnjeno u poglavlju 2.4.1, u Srbiji ne postoji definicija ruralnih područja zasnovana na statistički reprezentativnim kriterijumima. U želji da se prevaziđe ovo metodološko ograničenje i predstave rezultati koji bi bili uporedivi sa drugim zemljama i budućim istraživanjima u ovoj oblasti, za potrebe definisanja uzorka za terensko istraživanje primenjena je OECD definicija ruralnosti. U struktuiranju uzorka isključeni su bili opštinski centri onih opština koje pripadaju ruralnim područjima. To praktično znači da je anketa sprovedena u seoskim naseljima ruralnih opština. Tipologija ruralnih područja primenjena u struktuiranju uzorka i interpretaciji rezultata (podela na: ravničarski region, brdsko-planinski region i region koji obuhvata veće privredne centre sa okolinom) okvirno je zasnovana na rezultatima predstavljenim u izveštaju Selecting pilot rural regions in Serbia for rural development programming purposes draft version (Efstratoglou S., Bogdanov N., Merediht D. 2006). Ova tipologija rezultat je primene klaster analize kojom je obuhvaćeno 129 ruralnih opština u Srbiji, poređenjem oko 40 izabranih indikatora relevantnih za ruralni razvoj (Prilog 1, Mapa 1). Odabir indikatora za selekciju klastera (regiona) izvršen je u skladu sa PAS metodologijom ezultati ankete na malim ruralnim domaćinstvima Detaljni rezultati ankete na malim ruralnim domaćinstvima sadržani su u izveštaju Mala ruralna domaćinstva u Srbiji koji je u januru godine za UNDP u Srbiji pripremila istraživačka agencija Strateški Marketing. Dobijeni rezultati istraživanja u ovom izveštaju su tabelarno i grafički interpretirani tako što je za svako obeležje 110

112 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA (odgovor) prikazan prosek na nivou nacionalnog uzorka, kao i rezulatati prema definisanim varijablama: Demografska obeležja nosioca domaćinstva (pol, starost, obrazovanje) Tip domaćinstva (ekvivalent statističke definicije) Glavnih izvor prihoda domaćinstva subjektivna ocena Značaja poljoprivrednih prihoda subjektivna ocena Percepcija budućnosti domaćinstva subjektivna ocena egion ezultati ankete grupisani prema definisanim varijablama (statističkoj definiciji tipova domaćinstava, subjektivnoj proceni izvora prihoda, značaja poljoprivrednih prihoda i percepciji budućnosti domaćinstva), socio-ekonomska struktura malih ruralnih domaćinstava u Srbiji izgleda kao u Tabeli 3.3. Tabela 3.3. Struktura anketiranih domaćinstava prema definisanim varijablama (%)* Statistička definicija Tip domaćinstva Osnovni izvori prihoda Subjektivna procena Značaj poljoprivrednih prihoda Percepcija budućnosti domaćinstva Poljoprivredno Mešovito Nepoljoprivredno Poljoprivreda Prihodi od sopstvene delatnosti ili plate Penzije i druga socijalna davanja Glavni prohod Dodatni Nemaju prihod od poljoprivrede Poljoprivreda Poljoprivreda i dodatni posao na gazdinstvu Privatni biznis Zaposlenje Ne zna Brdsko-planinski region avničarski region egion u okolini velikih privrednih centara Srbija * Baza sva domaćinstva Ovakva struktura značajno se razlikuje od distribucije domaćinstava prema izvorima prihoda na osnovu zvanične statistike (Tabela 2.16.). Prema Popisu godine, u ruralnim područjima Srbije poljoprivredna gazdinstva činila su 19% od ukupnog 111

113 E ZUL TA T S TA Ž A NJA broja gazdinstava, nepoljoprivredna 60%, a mešovita samo 17% gazdinstava. Dva su razloga koja utiču na ove razlike: Neujednačena zvanična statističke definicija ruralnih područja sa definicijom primenjenom u ovom istraživanju. Anketa je sprovedena u naseljima van opštinskog centra, čime je isključivo usmerena na seosku populaciju, pa je % nepoljoprivrednih domaćinstava manji. Drugi razlog tiče se činjenice da vlasnici velikog broja gazdinstava ne žive u ruralnim područjima, ne bave se poljoprivredom ili ne koriste svoje zemljište (nedostupno, lošeg kvaliteta, nerešena vlasnička prava isl. Zvanična statistika registruje ova gazdinstva kao nepoljoprivredna, i delimično iskrivljuje pravu sliku o strukturi gazdinstava prema izvorima prihoda (napomene u odeljku o diversifikaciji dohotka) Ljudski i fizički resursi malih ruralnih domaćinstava Demografska struktura i ljudski potencijal domaćinstava Potencijal ljudskih resursa sagledan je u ovom istraživanju u nekoliko dimenzija: 1. Prvi deo se odnosi na analizu osnovnih demografskih parametara donosioca odluka u domaćinstvu. Ovaj deo analize imao je za cilj da sagleda razlike u rodnoj, starosnoj i obrazovnoj strukturi donosioca odluka u domaćinstvima, budući da je veliki deo rezultata interpretiran prema njihovim ličnim opservacijama. Otuda su demografska obeležja glave porodice (ispitanika) relevantan parametar u zaključivanju o percepcijama domaćinstva. 2. Drugi deo se odnosi na demografska obeležja članova malih ruralnih domaćinstava, posebno sa aspekta vitalnosti i kvaliteta ruralne radne snage. Cilj ovog dela analize je da sagleda da li postoji adekvatan ljudski potencijal za diversifikaciju ruralne ekonomije u pojedinim tipovima ruralnih domaćinstava i na nivou posmatranih regiona. Donosioci odluka u domaćinstvu su većinom članovi starosti godine ili stariji od 55 godina. Njihova obrazovna struktura je nepovoljna, budući da 42% donosioca odluka ima samo osnovno obrazovanje ili niže od toga. Niska zastupljenost mladih u odlučivanju (25%) posledica je toga što mlađi članovi domaćinstva (koji su najčešće završili srednju školu) svoju perspektivu vide u zaposlenju van domaćinstva, i ne preferiraju da se uključuju u rukovođenje gazdinstvom ukoliko nije neophodno. Pored toga, jedan od razloga nepovoljnije starosne strukture donosioca odluka u domaćinstvu izvesno je sociološke prirode i vezan je za patrijarhalne porodične odnose. 112

114 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA U ispitivanom uzorku žena kao donosioci odluka su bile zastupljene sa 13%. Žene kao donosioci odluka se pojavljuju u domaćinstvima bez muške glave 70 i u domaćinstvima gde muškarac ima stalno zaposlenje van domaćinstva. Žene donosioci odluka u domaćinstvu su znatno mlađe nego muške glave porodice. Kao glave porodice žene su posebno zastupljene u ravničarskom području (24% od ukupno anketiranih gazdinstva u ovom regionu). Članovi domaćinstva, oko 70% njih čine radno sposobna lica uzrasta (15-65 godina). Učešće lica mlađih od 15 godina veće je od učešća starijih od 65 godina, čime je stopa starenja populacije ovih domaćinstava povoljnija od proseka ruralnih područja 71. Među mlađom ruralnom populacijom (19-25 godina) 27% je na redovnom školovanju a 40% nezaposleno. Procenat mladih koji su svoj status vezali isključivo za gazdinstvo (kao domaćice ili poljoprivrednici) je 15%. Samo 18% mladih radi stalno ili van radnog odnosa. Polna struktura članova domaćinstava ukazuje na veću prisutnost muškaraca u odnosu na žene (52:48%). Feminizacija sela, zbog migracija muške radne snage u gradove radi zaposlenja, kavu je registrovala studija FAD-a (2002) u drugim tranzicionim zemljama u Srbiji nije potvrđena. Zvanični rezultati Popisa poljoprivrede pokazuju ravnomernu distribuciju ruralnog stanovništva prema polovima (50:50). Međutim, to se ne podudara sa navedenim nalazima ovog istraživanja.. Uvažavajući metodološke razlike, rezultat o većoj zastupljenosti muškaraca se čini objektivnom slikom stanja, budući da su mogućnosti zapošljavanja za žensku radnu snagu značajno smanjene u ruralnim područjima i da otuda žene biraju trajnu migraciju kao rešenje svog statusa. U prilog ovom zaključku govori i rezultat ankete da su žene članovi malih ruralnih domaćinstava nešto nižeg obrazovanja od muškaraca, pa se može pretpostaviti da su obrazovanije žene (verovatno) napustile selo. Posmatrano prema tipovima domaćinstava, obrazovna struktura članova se značajno razlikuje: 1. Obrazovna struktura članova mešovitih domaćinstava je povoljnija u odnosu na ostale tipove. Ovaj zaključak je veoma indikativan i ukazuje na ranije poznatu zakonitost da su mešovita domaćinstva ona koja imaju bolji standard, obrazovnu i starosnu strukturu članova u odnosu na ostale tipove domaćinstva u seoskim sredinama 72. Otuda su ova gazdinstva nosioci progresa, tehničko-tehnoloških i drugih inovacija u ruralnim sredinama. Činjenica da je obrazovna i kvalifikaciona struktura mešovitih domaćinstava povoljnija u odnosu na ostale tipove ruralnih domaćinstava, govori da migracione i demografske promene u ruralnim područjima Srbije tokom poslednje decenije nisu bile tako dinamične da bi uticale na promenu osnovnih socio-ekonomskih karakteristika članova domaćinstava. 113

115 E ZUL TA T S TA Ž A NJA 2. Nepoljoprivredna domaćinstva imaju mlađe članove, ali i pored povoljnije starosne strukture, nemaju povoljniju obrazovnu strukturu u odnosu na ostale tipove domaćinstva. Otuda se domaćinstva koja nemaju gazdinstvo ne mogu a priori smatrati progresivnijim delom seoske zajednice. Socio-ekonomska i demografska obeležja članova nepoljoprivrednih domaćinstava su veoma heterogena. Ova grupa obuhvata neobrazovana lica, nadničare, nekvalifikovane radnike koji su ostali bez posla isl., ali i lica koja imaju privatan biznis, visokobrazovano stanovništvo koje živi na selu i putuje u grad na posao, penzionisana lica. 3. Među domaćinstvima kojima je poljoprivreda osnovna delatnost i koja svoju budućnost vide u poljoprivredi ili nekom dodatnom poslu na gazdinstvu, manji je procenat lica koja se školuju, ali i manji procenat nezaposlenih lica. Poznato je da visoka zavisnost od poljoprivrede povlači za sobom nižu stopu nezaposlenosti, jer se lica bez stalnog zaposlenja deklarišu kao poljoprivrednici. Ovakvo stanje se ne može samo po sebi smatrati pozitivnim, jer često, posebno u nerazvijenijim i siromašnijim područjima, povlači za sobom visoku prikrivenu nezaposlenost. Tabela 3.4. Demografski parametri članova malih ruralnih domaćinstava po tipu domaćinstva i regionima Srbija Tip domaćinstva egion Nepoljo Poljo privredno Mešovito privred no Brdskoplaninski avničarski eći privredni centri Starost članova domaćinstva (%)* Do 14 godina Obrazovanje članova domaćinstva (%)** Bez škole Najviše osmogodišnja škola Srednja stručna škola (do 3 god) Srednja stručna škola (4 god), gimanzija iše/isoko obrazovanje *Baza svi članovi domaćinstva ** Baza članovi stariji od 15 godina 114

116 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA U odnosu na prosek ruralnih područja Srbije, visokoobrazovana populacija malo je zastupljena u ukupnom broju članova malih ruralnih domaćinstava. Generalno, obrazovanija radna snaga teško može da se zadrži u ruralnim područjima koja nemaju atraktivno ekonomko okruženje. U slučaju malih ruralnih domaćinstava pretpostavlja se da kapital domaćinstva (fizički, socijalni, finansijski) nije bio dovoljan da pruži zadovoljavajuću satisfakciju obrazovanijim članovima, ili pak da zbog takvih ograničenja domaćinstva nisu bila u stanju da podižu nivo obrazovanja svojih članova. spitanici su se izjasnili da 63% članova njihovih domaćinstva nema dodatne kvalifikacije i veštine koje bi im omogućile dodatnu zaradu. Ovakva procena se čini vrlo strogom i navodi na dve pretpostavke u tumačenju ovakvih odgovora: 1. da domaćinstva slabo cene svoju radnu snagu i njene sposobnosti, 2. da ispitanici nisu u stanju da prepoznaju mogućnosti angažovanja svojih članova u drugim aktivnostima u okviru domaćinstva ili u zajednici u kojoj se kreću. Grafikon 3.1. Članovi domaćinstva sa znanjem, iskustvom ili veštinama od kojih mogu da ostvare zaradu* *Baza članovi domaćinstva stariji od 15 godina 115

117 E ZUL TA T S TA Ž A NJA nterpretacijom rezultata po definisanim varijablama, zaključeno je da što je domaćinstvo manje zavisno od poljoprivrede, to manje vidi sposobnost svojih članova da se bave aktivnostima oko sela i poljoprivrede. Domaćinstva kojima je poljoprivreda dodatni prihod ili nemaju prihod od poljoprivrede, ona koja vide svoju perspektivu u zapošljavanju van poljoprivrede ili čak započinjanju sopstvenog biznisa, manje smatraju da njihovi članovi imaju specifičnih znanja i sposobnosti. Jedan od razloga ovakvog stava je taj što ispitanici daju prednost formalnom obrazovanju u odnosu na veštine i druge sposobnosti. Oni vide perspektivu svojih članova u zapošljavanju u delatnostima za koje su se školovali i malo su upućeni u mogućnosti unapređenja drugih veština i sposobnosti. Domaćinstva koja vide perspektivu u zapošljavanju svojih članova i sopstvenom biznisu imaju povoljniju obrazovnu strukturu članova. Od dodatnih znanja i veština članova domaćinstva, najčešće se navode: prerada voća i povrća, šumarstvo, narodna radinost, tehnički zanati i rad u trgovini i ugostitetljstvu. Žene češće imaju dodatne veštine i znanja (47:45%) i to u preradi voća i povrća i narodnoj radinosti. Muškraci su se izjasnili da bi mogli da se bave šumarstvom, sečom drveta i tehničkim zanatima. Mlađe osobe (od 18 do 25 godina) znatno ređe od starijih imaju veštine u tradicionalnim zanatima (prerada voća i povrća, seča drva, narodna radinost), a češće u uslužnim delatnostima (trgovina, ugostiteljstvo idr). egionalno sagledano, prerada voća i povrća je kao veština prisutnija u regionu u okolini velikih privrednih centara, seča drva i narodna radinost u brdsko-planinskom regionu, a uslužna delatnost se kao veština navodi češće u ravničarskom regionu Zaposlenost i diversifikacija delatnosti ruralne radne snage Zaposlenih članova domaćinstva 74 na poslovima za koje su plaćeni, je 23,4%. Uključujući i broj poljoprivrednika (14%) stopa zaposlenosti iznosi 38%, što čini iznos približan zvanično registrovanoj stopi zaposlenosti u ruralnim područjima Srbije. Procenat žena zaposlenih van domaćinstva je dvostruko manji u odnosu na muškarce i trostruko manji od zvanično registrovane zaposlenosti žena. Smanjeno prisustvo žena na tržištu rada je posledica nedostatka i nedovoljne ponude adekvatnih radnih mesta. Dugoročno odsustvo adekvatnih radnih mesta za žensku radnu snagu i njihova isključenost iz tržišta rada razlog je što se čak 40% žena izjasnilo da su po zanimanju domaćice, a samo 18% kao nezaposlene 75. Najčešća zanimanja zaposlene ruralne populacije su: radnici, fizički ili građevinski radnici, nadničari, vozači, poslovi vezani za tehničke zanate, prodavci ili ugostiteljski radnici. Mali procenat lica zaposlen je u državnoj službi ili delatnostima tercijarnog sektora. Od ukupnog broja zaposlenih samo 14% obavlja i neki dodatni posao. Dodatne poslove češće rade lica sa nižom i srednjom stručnom školom u odnosu na 116

118 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA obrazovaniju populaciju. Članovi mešovitih domaćinstava i domaćinstava kojima je poljoprivreda dodatni prihod, češće rade dodatne poslove. Najčešće, u 36% slučajeva, radi se o poslovima vezanim za poljoprivredu ili fizičkim poslovima na kojima su sezonski angažovani. Obrazovanija lica ređe imaju dodatne aktivnosti što se može tumačiti smanjenom mogućnošću njihovog dodatnog angažovanja u ruralnoj sredini i deficitom radnih mesta primerenih njihovim kvalifikacijama. Dugi razlog mogu biti više zarade usled kojih obrazovanija populacija nema potrebu za dodatnim aktivnostima, ukoliko su uspeli da iskoriste svoju komparativnu prednost i afirmišu svoje sposobnosti u zadovoljavajućoj meri. Tabela 3.5. Aktivnost članova malih ruralnih domaćinstava po tipu domaćinstva i regionima Srbija Tip domaćinstva egion Poljoprivredno Mešovito Nepoljoprivredno Brdskoplaninski avničarski eći privredni centri Osnovna aktivnost članova domaćinstva* Stalno zaposlen adi van radnog odnosa Samostalno obavlja delatnost; ima sopstveni privatni posao Poljoprivrednik Nezaposlen Penzioner Domaćica Dete, učenik, student Živi u inostranstvu Ostalo * Članovi gazdinstva stariji od 15 godina Sve navedene performanse radnog angažovanja članova malih ruralnih domaćinstava ukazuju da u ruralnim područjima Srbije dominira diversifikacija prihoda a ne aktivnosti. Budući da je pretenožno zastupljena diversifikacija prihoda, očigledno je da se radi o diversifikaciji distress-push tipa. Za većinu domaćinstava, kako će se videti u daljem tekstu, dostignut nivo diversifikacije dohotka još uvek nije dovoljan da značajnije prevaziđe egzistencijalne potrebe domaćinstva i omogući značajniju akumulaciju. Teoretski, ovakvo stanje odgovara inicijalnoj fazi diversifikacije. Međutim, domaćinstva u ruralnim područjima Srbije imaju već nekoliko decenija dohodak diversifikovan na ovakav način i nelogično je da ostvarena akumulacija nije bila dovoljna da se postigne značajnija zastupljenost diversifikacije aktivnosti u ruralnim područjima. Ovo tim pre što u Srbiji izvesno postoji tradicija privatnog 117

119 E ZUL TA T S TA Ž A NJA gazdinstva, iskustvo u tržišnom poslovanju, udruživanju i slično. Logično objašnjenje je da je akumulaciona sposobnost (ne samo malih) ruralnih domaćinstva tokom 1990-tih potpuno nestala i da su u uslovima višegodišnjeg nestabilnog stanja u agrarnom sektoru ona izgubila svoj akumulirani dohodak Fizički kapital Fizički kapital malih ruralnih domaćinstava sagledan je uvidom u zemljišne resurse, stoku, sredstva mehanizacije i objekte kojima domaćinstva raspolažu. Cilj ovog dela analize je bio da se procene fizički resursi domaćinstava koji se mogu staviti u funkciju obezbeđivanja dohotka. Anketirana gazdinstva u 87% slučajeva imaju ili koriste poljoprivredno zemljište. Prosečna veličina gazdinstava je 1.96 ha poljoprivrednog zemljišta i 0.60 ha šuma. Od ukupnog poljoprivrednog zemljišta, samo 60% površina (1.16 ha) se koristi za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju (oranice, voćnjaci i vinogradi) dok su ostatak prirodni izvori stočne hrane (livade i pašnjaci). Gazdinstva kojima je poljoprivreda dodatni prihod i koja svoju perspektivu vide u zapošljavanju svojh članova ili u privatnom biznisu, imaju u proseku veći posed, ali nepovoljniju strukturu korišćenja zemljišta od poljoprivrednih gazdinstava koja raspolažu većim površinama oranica, voćnjaka i vinograda. Gazdinstva u brdsko-planinskom području imaju veću prosečnu veličinu poseda u odnosu na gazdinstva u predelima koja su povoljnija za poljoprivrednu proizvodnju. Ove razlike potvrđene su i u drugim istraživanjima 76 i uzrokuju ih dva faktora: 1. decenijama aktuelni zakon o zemljišnom maksimumu, predviđao je veću dozvoljenu veličinu poseda gazdinstvima u brdsko-planinskom području; 2. obzirom na izuzetno dinamične emigracije iz brdsko-planiskog područja, gazdinstva se nisu usitnjavala deobom, kao u drugim delovima zemlje. Međutim, treba imati u vidu da je u brdsko-planinskom području nedostatak radne snage uslovio da deo površina ostane neobrađen, zapušten, nedostupan, te se podatak o većem posedu po gazdinstvu mora tumačiti sa rezervom. Mala ruralna domaćinstva nisu aktivno uključena u tržište zemljištem. Samo 3% od ukupnog broja gazdinstava daje zemljište u zakup, a 6% uzima zemljište u zakup. Sa druge strane, 13% gazdinstava ne obrađuje svoje zemljište, pre svega zbog neplodnosti i lošeg kvaliteta, potom nedostka sredstava i sl. Za mala ruralna domaćinstva raspoloživo zemljište je, pre svega, garant prehrambene sigurnosti, a samo za mali broj njih ono ima funkciju kapitala. Od ukupno anketiranih domaćinstava 84% gaji živinu, 72% svinje a polovina gaji goveda. Domaćinstva imaju osnovne objekte za smeštaj mehanizacije, 118

120 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA stoke i useva. Međutim, skoro da uopšte nemaju druge objekte koji bi mogli da se iskoriste za razvoj malog biznisa ili dodatni posao na imanju 3% ima stan u gradu, 4% dodatni stambeni objekat koji bi mogao da se koristi za potrebe seoskog turizma, svega 9% ima magacin ili prostor pogodan za zanatsku radnju, kancelariju ili lokal 5%, a silose i hladnjače manje od 1%. Sami ispitanici su stanje objekata ocenili kao prosečno. Najbolje se ocenjuje stanje stanova u gradu, magacina i hladnjača. Tabela 3.6. Fizički kapital malih ruralnih domaćinstva po tipu domaćinstva i regionima* Srbija Tip domaćinstva egion Poljoprivredno Mešovito Nepoljoprivredno Brdskoplaninski avničarski eći privredni centri sa okolinom Ukupna površina zemljište u svojini (uključujući i šume) prosek po domaćinstvu Ari % gazdinstava koje daje zemljište u zakup % gazdinstava koja uzimaju zemlju u zakup % gazdinstava koja ne koriste svoje zemljište % domaćinstava sa mehanizacijom Kamion Kombi Moto-kultivator Traktor Kombajn Priključne mašine Oprema *Baza sva domaćinstva Tumačenje ovakve ocene kvaliteta objekata mora biti obazrivo moguće je da gazdinstva neobjektivno procenjuju svoje objekte veće vrednosti, odnosno da precenjuju njihovo stvarno stanje i vrednost. Objekte koje poseduju domaćinstva veoma retko iznajmljuju 77. Nedostatak privredne aktivnosti, investicija, odsustvo ekonomije obima isl. čine navedene objekte nedovljno iskorišćenim i neatraktivnim kapitalom. Sredstva mehanizacije po pravilu poseduju domaćinstva kojima je glavni izvor prihoda u poljoprivredi i koja vide svoju budućnost u poljoprivredi. Ocena stanja 119

121 E ZUL TA T S TA Ž A NJA opreme je blago pozitivna. Gazdinstva procenjuju, kao i u slučaju vrednovanja stanja objekata, da su skuplja sredstva mehanizacije (kamioni, kombajni) u boljem stanju od jeftinijih (priključne mašine). nteresantan je podatak da domaćinstva iz ravničarskog regiona, kao poljoprivredno najintenzivnijeg regiona, imaju najlošiju opremljenost mehanizacijom i opremom, uključujući i broj traktora 78. Gazdinstva u i regionu velikih privrednih centara imaju bolju opremljenost mehanizacijom u odnosu na ostala područja 79. Fizički i ljudski resursi malih ruralnih domaćinstava su izvesno veoma skromni, čak i prema sopstvenoj proceni ispitanika. Eksterni razlog se može tražiti u dugoročnom odsustvu povoljnih uslova kreditiranja i nedostupnom finansijskom kapitalu. nterni razlog je izvesno nedostatak motiva da se u nestabilnim ekonomskim prilikama resursno skromno domaćinstvo opredeli da investira u mehanizaciju, opremu ili proširenje poseda zakupom zemlje zvori prihoda i njihova diversifikacija Ukupni prihodi domaćinstava Najveći broj malih ruralnih domaćinstava ostvaruje prihode od zaposlenja van poljoprivrede, od prodaje poljoprivrednih proizvoda i od penzija. elevantnost ovih prihoda za domaćinstava nije međutim ravnomerno distribuirana prihodi od zaposlenja van poljoprivrede su ubedljivo najvažniji prihod domaćinstava. Prihodi od zaposlenja najčešće su zastupljeni i za većinu domaćinstava glavni izvor prihoda. Ovi prihodi karakteristični su za domaćinstva u kojima je donosioc odluke mlađe lice (25-50 godina) i obrazovanije lice (ima bar srednju školu). Ovaj prihod potiče iz vrlo različitih izvora i uključuje pored stalnog zaposlenja, rad van radnog odnosa i druge delatnosti po osnovu kojih članovi gazdinstva ostvaruju stalne ili povremene prihode. Obzorim da je samo 23% članova domaćinstava zaposleno, ovako visok značaj dohotka od zaposlenja van poljoprivrede se može tumačiti na nekoliko načina: 1. Budući da se radi o subjektivnoj proceni domaćinstava, može se pretpostaviti da njihova procena uključuje faktor sigurnosti plate su za takva gazdinstva jedini siguran i redovan izvor prihoda pa ih zato visoko vrednuju. 2. esursna ograničenost domaćinstava i nizak nivo kapitala, uslovljava da drugi potencijalni izvori prihoda nisu dovoljno aktivirani ili pak da za to ne postoje objektivni uslovi. Nestabilno tržište poljoprivrednih proizvoda, nedovoljna konkurentnost malih gazdinstva, neadekvatna i nedovoljno specijalizovana proizvodna struktura itd., niska produktivnost, utiču na smanjenje relevantnosti poljoprivrednog dohotka u poređenju sa drugim, redovnim prihodima. 120

122 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Grafikon 3.2. Svi ostvareni prihodi i glavni prihodi domaćinstava* *Baza sva domaćinstva Dohodak od zaposlenja van poljoprivrede je daleko najznačajniji za mešovita domaćinstva. ako 60% mešovitih domaćinstava ima prihode od poljoprivrede (računajući i usluge i rentiranje), za samo 15% poljoprivreda predstavlja osnovni izvor prihoda. To ukazuje na važan zaključak da su mešovita gazdinstva izašla iz faze koja je bila karakteristična za period 1990-tih kada je poljoprivreda bila osnovni izvor prihoda ovih domaćinstva zbog niskih plata zaposlenih i socijalne nesigurnosti. Za mešovita gazdinstva, poljoprivreda je izvesno faktor socijalne i prehrambene sigurnosti, i resurs koji im omogućuje početni kapital za stvaranje inicijalne komparativne prednosti u odnosu na ostale. egionalne razlike u relevantnosti pojedinih izvora prihoda domaćinstava su veoma izražene. 1. Zaposlenje van poljoprivrede i mali biznis, kao osnovni izvor prihoda, značajniji je za brdsko-planinski i ravničarski region u odnosu na region u okolini velikih gradova. Faktori koji na to utiču su dijametralno suprotni: Nepovoljni prirodni uslovi, niska produktivnost i ukupna nerazvijenost poljoprivrede u brdsko-planinskom području, uzrokuju da mala gazdinstva imaju gotovo isključivo naturalnu proizvodnju sa zanemarljivim tržišnim viškovima i rezltirajućim prihodom od poljoprivrede. 121

123 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Manji značaj poljoprivrednog dohotka za domaćinstva u ravničarskom području se može objasniti višim platama u ovom regionu u odnosu na ostala. Budući da postoje mogućnosti zarade i sticanja dohotka u drugim delatnostima, poljoprivredni dohodak je za ova domaćinstva manje relevantan u odnosu na onaj koji se ostvaruje iz drugih izvora. 1. U regionu velikih privrednih centara, poljoprivreda i delatnosti vezane za poljoprivredu (nadnice i usluge mehanizacijom) su osnovni prihod za 40% domaćinstava, što je jako veliko učešće. isok značaj poljoprivrede u ovom regionu uslovljen je većim brojem čisto poljoprivrednih gazdinstava nego u drugim regionima. 2. U brdsko-planinskom području primanja od rođaka iz inostranstva ili dece iz grada su češće zastupljen izvor prihoda nego u drugim područjima. egion obuhvata teritoriju Srbije sa čijeg područja mlađa radna snaga radi na sezonskim poslovima u inostranstvu, ili je emigrirala u urbane centre, pa se ovakva pojava može tako i tumačiti. Socijalna primanja i nadoknade kao glavni prihod češće imaju domaćinstva gde su žene glave porodice, i domaćinstva koja nemaju zemlju. Penzije su za čak 14% domaćinstava glavni prihod. eč je o domaćinstvima čiji su donosioci odluka stariji od 55 godina, čiji su članovi manje zaposleni, niže obrazovani i nemaju jasnu viziju svoje perspektive. Sve navedene karakteristike snažno i ubedljivo potvrđuju stavove Davisa i Pearcea (2001) o diversifikaciji prihoda na poljoprivredni prihod, plate i penzije u uslovima gde dominiraju distress push faktori diversifikacije. Mali broj domaćinstava sa dohotkom iz sopstvenog biznisa ukazuje da u ruralnim područjima u Srbiji još uvek provladava ambijent koji ne odgovara intenzivnijem razvoju preduzetništva i afirmaciji komparativnih prednosti ljudskog potencijala. Naime, struktura prihoda malih ruralnih domaćinstava na sva tri entiteta (regiona) pokazuje da je diversifikacija iznuđena potrebom smanjenja dohodovnog rizika, dakle distress push faktorima. Time je takođe potrvđena ispravnost hipoteze od koje se pošlo u ovom istraživanju da su odlike socio-ekonomskog modela malih ruralnih domaćinstava u Srbiji visoko podudarne i da su razlike među regionima manje nego u modelima funkcionisanja većih domaćinstava Dohodak od poljoprivrede i njegova struktura ako samo 26% domaćinstava dohodak iz poljoprivrede smatra svojim osnovnim prihodom, 68% domaćinstava izjavilo je da ima prihod ostvaren u ovoj delatnosti. To potvrđuje tezu da je poljoprivreda značajan amortizer koji uslovljava socijalnoekonomsku stabilnost malih domaćinstava i smanjuje rizik kojem su izloženi. 122

124 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA zvori prihoda od poljoprivrede značajno variraju prema tipu domaćinstava i regionima: 1. Nadnice kao izvor prihoda navodi 12% malih ruralnih domaćinstava, a za 4% ovaj prihod je glavni prihod domaćinstva. Nadnice i primanja iz socijalnih programa, kao glavne izvore prihoda, češće navode domaćinstva gde je donosioc odluke žena. Ovakav rezultat otvara dilemu o socio-ekonomskom statusu žena koje su donosioci odluka u domaćinstvu. Dostupan broj informacija o funkcionisanju takvih domaćinstva je mali, ali se prema ovakvom rezultatu može zaključiti da se radi o socijalno ugroženim domaćinstvima. 2. Usluge poljoprivrednom mehanizacijom, iznajmljivanje opreme i nadnice, kao izvori prihoda, više su prisutni u ravničarskom nego u drugim regionima. azlog većem procentu domaćinstava kojima je nadnica prihod je deficit radne snage u sezonskim radnim vrhovima u ovom području, te zbog radno intenzivne proizvodne strukture postoji potreba za radnom snagom. Grafikon 3.3. Zastupljenost domaćinstva sa prihodima od prodaje pojedinih poljoprivrednih proizvoda **Baza domaćinstva sa osnovnim dohotkom iz poljoprivrede (47% uzorka) 3. Prodajom poljoprivrednih proizvoda najviše do isključivo se bave poljoprivredna gazdinstva, ona kojima je poljoprivreda glavni i/ili jedini izvor prihoda i koji u poljoprivredi i dodatnom biznisu oko poljoprivrede vide svoju perspektivu. Tržišni viškovi i stepen tržišnosti proizvodnje malih ruralnih domaćinstava su, obzirom na ograničene potencijale, mali. 123

125 E ZUL TA T S TA Ž A NJA 4. Domaćinstva u kojima je žena donosioc odluke i gde su to mlađi članovi domaćinstva, se u nešto većem procentu bave prodajom prerađevina i dorađenih proizvoda (kolači i testenine, mesne prerađevine, zimnice isl.) Domaćinstva u okolini velikih privrednih centara mnogo više prodaju prerađene proizvode (kao i stoku i voće) nego domaćinstva u drugim područjima Često apostrofiran stav da postoji velika naturalna razmena u poljoprivredi Srbije nije potvrđen anketom među malim domaćinstvima. Naime, prema rezultatima istraživanja tuđe usluge u naturi plaćalo je samo 2% gazdinstava, i to pšenicom, kukuruzom i drugim žitima. Ostali proizvodi nisu korišćeni za ovakvu vrstu razmene. Ovaj zaključak se može dvojako tumačiti: članovi malih domaćinstva češće su nadničari nego što su u prilici da oni angažuju tuđu radnu snagu, te otuda i nemaju šta da plaćaju u naturi. Angažovanje usluga nedostajućom mehanizacijom plaćaju sopstvenim radom. ova domaćinstva često sarađuju sa drugim, sebi sličnim, bez kompenzacije usluga. Navedeni rezultati ukazuju da su prihodi od poljoprivrede malih ruralnih domaćinstava diversifikovani, prvenstveno zavisno od raspoložive radne snage. Domaćinstva koja imaju gazdinstvo, mlađu radnu snagu, i kojima je poljoprivreda značajan izvor prihoda, diversifikuju svoje aktivnosti na gazdinstvu u pravcu radno intenzivnijih proizvoda. Na taj način njihov dohodak je delimično zaštićen od rizika. Sa druge strane, izostaje specijalizacija proizvodnje i značajnija usmerenost na tržište, kao model diversifikacije dohotka Socijalni partneri i saradnja Lokalna administarcija i lokalno partnerstvo ključni su činioci za uspešnu primenu razvojnih strategija i drugih vidova intervencije na kvalitet života u ruralnim sredinama i socio-ekonmsku stabilnost malih ruralnih domaćinstava. Pomenuto je da lokalna administrativna struktura u Srbiji nema dovoljno razvijene ljudske i tehničke kapacitete kojima bi mogla da podnese teret odgovornosti za lokalni privredni razvoj elevantne institucije značaj i saradnja nstitucije vezane za selo i poljoprivredu u Srbiji nemaju tradiciju. Formalno, sindikalno i zadružno organizovanje odavno postoji, ali su ove institucije bile udaljene od seljaka, politički manipulisane i nedovoljno sposobne da odgovore njihovim potrebama. Tokom 1990-tih ove instutucije su urušene, a da u međuvremenu nije uspostavljena organizaciona struktura ili forma udruživanja koja bi imala značajniji uticaj na selu. Kao društvena i socijalna grupacija seljaci su još 124

126 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA uvek izolovani, a njihovi interesi i potrebe nedovoljno artikulisani kroz odgovarajuće forme organizovanja. Kao relevantni lokalni donosioci odluka u ruralnim područjima Srbije, izabrani su: 1. Predstavnici lokalne samouprave (opštinskih vlasti). U ovoj grupi nalaze se lica/ službe/odelenja zadužena za poljoprivredu, privredu ili poljoprivredu i ruralni razvoj u opštinskim organima. Organizaciona šema predstavnika opštinske vlasti pored navedenih organa i lica, u nekim opštinama uključuje i regionalne privredne komore, agencije za mala i srednja preduzeća, službe za zapošljavanje, socijalno i penziono osiguranje, centre za socijalni rad idr. U nekim opštinama su kao relevantni učesnici navedeni i fondovi za razvoj poljoprivrede, agrarni fondovi, savetodavne službe/zavodi za poljoprivredu itd. 2. Predstavnici poslovnog sektora ova grupa obuhvatila je predstavnike MSP, trgovinskih preduzeća, ugostiteljsko-turističkih preduzeća, prerađivače poljoprivrednih proizvoda, proizvođačke asocijacije i zadruge. Prema sopstvenoj izjavi ispitanika, njihov osnovni kontakt sa ruralnom populacijom je kroz obezbeđivanje tržišta za plasman poloprivrednih proizvoda i zapošljavanje seoskog stanovništva. Znatno ređe ispitanici iz ove grupe navode da investiraju u zajedničku proizvodnju sa seljacima, organizuju promotivne aktivnosti lokalnih prooizvoda ili učestvuju u promociji drugih lokalnih potencijala. 3. Predstavnici nevladinog sektora NO koje imaju kontakt sa ruralnim područjima najčešće su angažovane u oblasti humanitarnog i socijalnog rada, zaštite životne sredine, zaštite ljudskih prava, kulturnog nasleđa/identiteta i problemima osetljivih društvenih grupa. Saradnja među lokalnim donosiocima odluka je nedovoljna, nekoordinirana, i sporadična. Prema rezultatima analize predstavnika lokalnih donosioca odluka, polovina predstavnika poslovnog sektora nikada nije sarađivala sa opštinskim institucijama, a 1/3 ne zna ništa o njihovim programima i aktivnostima. Podatak koji je posebno indikativan je da 90% predstavnika poslovnog sektora nije imalo kontakt sa Privrednom komorom ili Agencijom za mala i srednja preduzeća i nikakvo iskustvo u saradnji sa njima. Ovakav rezultat ukazuje da su nerazvijena ekonomska infrastruktura i socijalni kapital problem ne samo seoskih domaćinstva nego i lokalnih donosioca odluka. Kao instituciju koja trenutno najviše čini na unapređivanju života seoskih seljaci navode državu i vladu (27% ispitanika). Na drugom mestu su oni sami (seljaci), a zatim lokalna samouprava. ndikativno je da čak 34% ispitanika smatra da ni jedna institucija ne radi trenutno na unapređivanju stanja seoskih domaćinstava. Ovakav stav ispitanika je u velikoj meri potvrđen odgovorima lokalnih donosioca odluka. Naime, lokalni predstavnici vlasti naveli su da je 125

127 E ZUL TA T S TA Ž A NJA problem malih ruralnih domaćinstava i siromašnih ljudi na selu direktno pomenut u strateškim planovima 65% opština koje imaju strateške dokumente, dok u 27% opština ovi problemi nisu prepoznati 81. ećina predstavnika opštinskih vlasti (60%) nije međutim uspela da obrazložili šta znači direktno bavljenje ovim problemima. Oni koji su odgovorili na ovo pitanje uglavnom pominju razne podsticajne programe (razvoj poljoprivrede, upošljavanje mladih). Pod indirektnim bavljenjem ovim problemima, ½ ispitanika podrazumeva edukativne programe. Grafikon 3.4. nstitucije, grupe koje trenutno najviše čine na unapređivanju stanja seoskih domaćinstava (1. odgovor)*: *Baza sva domaćinstva Mali broj domaćinstava je kao relevantne aktere koji utiču na njihov položaj prepoznao udruženja proizvođača, zemljoradnika (17%), lokalne preduzetnike (8%), savetodavce (8%), NO (4%), ali nikoga od njih kao primarnog partnera. Lokalni predstavnici poslovnog sektora nemaju direktnu saradnju sa malim domaćinstvima niti prepoznaju svoj interes u takvoj vrsti saradnje. Kao ograničavajući faktor veće saradnje, obostrano se najčešće pominje odsustvo interesa, nepouzdanost/nepoverenje i sl. NO sektor sarađuje sa malim ruralnim domaćinstvima preko programa namenjenih socijalno ugroženim domaćinstvima ili edukativnim programima za mlade, poljoprivrednike, žene i starija lica. Problemi mladih u ruralnim područjima takođe su nedovoljno apostrofirani u strateškim opštinskim planovima. Opštine čijim su programima rada obuhvaćeni problemi mladih na selu, tretiraju ih mahom kroz edukativne programe, povezivanjem sa poljoprivredom, i programima zapošljavanja. Položaj žena u lokalnoj zajednici najređe je direktno tretiran u strateškim planovima (35%), a češće od ostalih problema uopšte se ne prepoznaje (38%). Pod direktnim bavljenjem ovim problemom najčešće se mislilo na razne edukativne programe, 126

128 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA aktivnosti na povećanju participacije u društvenom životu, kao i motivacije za ostajanje na selu. Kao najodgovorniju instituciju koja bi trebala najviše da čini na unapređenju stanja seoskih domaćinstava, domaćinstva skoro isključivo kao prvi odgovor navode državu i ladu 70% svih ispitanika. Lokalnu samoupravu navodi 17% domaćinstva, dok se ostali odgovori navode u znatno manjem procentu. Grafikon 3.5. Odgovornost institucija za stanje malih ruralnih domaćinstava (sva domaćinstva)* *Baza- sva domaćinstva Navedena komparacija očekivanja od države i procena onoga koliko država trenutno čini za seljake ukazuje na ogromnu razliku. Praktično, u nemogućnosti da prepoznaju druge relevantne aktere i socijalne partnere, ispitanici prebacuju svu odgovornost na državu. Grafikon 3.6. Odgovornost institucija za stanje malih ruralnih domaćinstava (Lokalni donosioci odluka)* *Baza svi lokalni donosioci odluka 127

129 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Sve navedeno govori u prilog tome da domaćinstva ne prepoznaju svoju odgovornost za postojeći položaj ni sposobnost da se aktivniraju na planu unapređenja svog stanja u budućnosti. Udaljeniji nivoi odlučivanja i odgovornosti lokalna samouprava i država za njih su češće odgovorni za položaj u kom se nalaze nego sami seljaci i njihovo neposredno lokalno okruženje. ećina lokalnih donosioca odluka smatra da bi loklalna samouprava trebala da se bavi problemom ruralnih domaćinstava, ali i oni primarnu odgovornost prebacuju na republičku vladu. nteresantno je da za oba problema stanje u ruralnim područjima i položaj malih domaćinstava mali procenat anketiranih (oko 10%) pripisuje primarnu odgovornost samim seljacima. To praktično govori da seljaci kao društvena, socijalna i ekonomska grupa nisu dovoljno društveno priznati, socijalno povezani i institucionalno organizovani na način da mogu da utiču na svoj status i položaj. Sami seljaci svoju odgovornost vrednovali su više nego što je vide ostali potencijalni partneri azvojni programi i saradnja Predstavnici lokalne samouprave i NO sektora su prema sopstvenoj proceni tokom poslednjih 5 godina bili veoma aktivni u iniciranju programa za razvoj i unapređenje lokalne privrede. Blizu 90% opštinskih predstavnika i 70% predstavnika NO izjavilo je da su u poslednjih 5 godina inicirali projekte za unapređenje lokalne privrede. Najčešće su bile pokretane inicijative u sledećim oblastima: Grafikon 3.7. Zastupljenost razvojnih programa i aktivnosti lokalnih donosilaca odluka* *Baza NO i lokalna samouprava 128

130 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Turizam, kultura, ekologija, i selo i poljoprivreda su bili mnogo češće u fokusu interesovanja lokalne samouprave i NO sektora u planinskom području u odnosu na ostala. nfrastrukturni investicioni projekti češće se navode u ravničarskom regionu nego u ostalim regionima. Predstvanici lokalne samouprave češće su se bavili infrastrukturnim projektima nego drugi akteri, a predstavnici NO mnogo više edukacijom. Programi unapređenja lokalne privrede su u 51% slučajeva finansirani opštinskim budžetima. Posebno visoku participaciju u finansiranju razvojnih projekata na svojoj teritoriji imale su opštine u ravničarskom regionu. Drugi značajniji izvori finansiranja bili su USAD, budžeti NO, republički budžet, ADF, EA, Ministarstvo poljoprivrede i mnogi drugi. Predstavnici poslovnog sektora takođe navode da su učestvovali na neki način u realizaciji projekata za unapređenje lokalne privrede, ali mnogo manje (25%). Prema proceni učesnika u projektima najčešći otežavajući faktori za realizaciju bili su nedostatak novca (30%), loša saradnja sa lokalnim partnerima (16%), nezainteresovanost ciljne grupe (13%). Korist malih ruralnih domaćinstava od ovakvih inicijativa lokalnih donosioca odluka je izvesno skromna i neadekvatna njihovim potrebama i mogućnostima. Nedostatak sredstava i tržišta mala ruralna domaćinstva visoko pozicioniraju među svojim razvojnim ograničenjima, što izvesno svedoči da nisu prepoznali poslovne i socijalne partnere u svom neposrednom okruženju. Programi pomoći ugroženoj populaciji bili su aktivni u Srbiji početkom tih godina, ali 83% ispitanika, navodi da od 2001 godine nikad do sada nisu tražili niti dobili bilo kakav vid podrške sa strane (bilo da je pomoć od opštine, strane donacije, NO). Približno 12% ispitanika je pokušalo da ostvari pomoć ali bezuspešno, dok je svega 6% dobilo pomoć u novcu ili naturi. Mlađi ispitanici, žene i oni koji svoju budućnost vide u razvoju nekog dodatnog privatnog posla češće su davali odgovor da su pokušali, ali da nisu uspeli da dobiju pomoć. Pomoć je najčešće dobijena od strane opštine (33% domaćinstava koja su pomoć dobila), države i Ministarstva poljoprivrede (24%) i različitih NO i stranih donatora (34%) Merhamet, Crveni krst, Centar za izbeglice. Pomoć u robi dobijala su nepoljoprivredna domaćinstva a pomoć u novcu poljoprivredna. Od drugih vidova pomoći koju su koristila, domaćinstva navode stipendije za školovanje dece. Pokušaje da ostvare neku pomoć češće su imala i u tome bila uspešnija domaćinstva u ravničarskom regionu. azlog se može tražiti u većoj zastupljenosti izbegličke populacije na ovom području, povoljnijoj starosnoj i obrazovnoj strukturi populacije, većim dostupnim opštinskim fondovima i sl. Udruženje i poslovna saradnja spadaju u najviše korišćene mehanizme za prevazilaženje nepovoljnog ekonomskog položaja resursno ograničenih domaćinstva. 129

131 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Zadrugarstvo i kooperacija imaju dugu tradiciju u Srbiji, sa različitim iskustvima tokom proteklih 150 godina. Teškoće redefinisanja njihovog statusa u organizacionom i svojinskom smislu, tokom perioda tranzicije, uslovile su prestanak aktivnog rada mnogih od njih. U međuvremenu u Srbiji se tokom poslednjih godina dosta radilo na promovisanju udruživanja i jačanju poslovne saradnje i povezivanja seljaka u različita strukovna udruženja, ali samo 37% ispitanika navodi da u njihovom selu postoji zadruga, 12% da u selu postoji udruženje poljoprivrednika i 2% da postoji neko drugo profesionalno udruženje. Polovina ispitanika navodi da u njihovom selu takvih oblika saradnje nema. Sva tri navedena vida udruživanja su znatno češće u ravničarskom regionu (u ovom regionu 71% ispitanika navodi da u njihovom selu postoji zadruga, 26% da postoji udruženje proizvođača i 5% da postoji neki drugi vid udruženja). nteresantno je takođe da su žene upoznatije sa postojanjem različitih vidova udruženja u selu. Međutim, članstvo u ovim udruženjima je veoma malo rasprostranjeno svega 9% ispitanika koji navode da u svom selu imaju zadrugu jesu i članovi te zadruge, takođe 10% ispitanika koji navide da u svom selu imaju udruženje poljoprivrednika jesu i članovi tog udruženja. elika većina ispitanika, (oko 1/2 onih koji su naveli da udruženje postoji) nije uopšte upoznata sa radom ovih udruženja. Članovi zadruga i udruženja smatraju u 15% slučajeva da ove asocijacije dobro rade i prepoznaju svoj benefit od članstva u njima, dok po 20% domaćinsatva smatra da udruženje postoji samo na papiru ili da je članstvo premalo da bi se osetila značajnija korist od udruživanja. U pogledu angažovanja u društvene aktivnosti u sredinama u kojima žive, članovi malih ruralnih domaćinstava iskazali su izuzetnu pasivnost 91% članova nije aktivan u bilo kojoj od ponuđenih organizacija ili društvenih grupa. Ostali članovi najčešće navode učlanjenost u sportski klub, lovačko društvo i kulturno umetničko društvo. Žene su znatno ređe uključene u dodatne aktivnosti (96% žena nije uključeno u dodatne aktivnosti). eću uključenost u neke od ponuđenih vidova aktivnosti imaju mlađa lica (do 25 godina) i lica sa višim nivoom obrazovanja u odnosu na ostalu populaciju. Članovi domaćinstava u ravničarskom regionu su više angažovani u ovakvim aktivnostima u odnosu na druga područja Srbije Percepcije domaćinstava o ruralnom okruženju Percepcije domaćinstava o ključnim pitanjima njihove egzistencije u narednom periodu u ovom istraživanju su bile usmerene na dve teme: 1. kako vide svoje domaćinstvo u postojećem organizaciono-ekonomskom okruženju i 2. kako vide i ocenjuju kvalitet života na selu. 130

132 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Položaj i perspektiva domaćinstava Položaj domaćinstava iz perspektive ispitanika sagledan je kroz nekoliko pokazatelja: 1. Ocenu životnog standarda 2. Procenu potencijala 3. Procenu budućnosti domaćinstava ećina malih ruralnih domaćinstava (50%) ocenjuje svoj životni standard kao prosečan. Međutim, čak 41% domaćinstava navodi da je životni standard njihovog domaćinstva loš ili veoma loš, dok je tek 10% domaćinstava ocenilo svoje stanje kao povoljnije od prosečnog. Negativnu sliku svog sadašnjeg stanja i svoje budućnosti u narednih pet godina češće imaju domaćinstva čiji su nosioci stariji od 50 godina, domaćinstva bez zemlje i domaćinstva ravničarskog regiona. Grafikon 3.8. Procena standarda domaćinstva* *baza sva domaćinstva spitanici doživljavaju razvojne prednosti i potencijale sopstvenog domaćinstva (kao i u slučaju procene sposobnosti radne snage) izuzetno rigidno. Najveći broj ispitanika ne može da navede niti jednu prednost svog domaćinstva u odnosu na ostala ili je odbilo da se o tome izjasni (iako je ispitanik mogao da pogleda u karticu sa ponuđenim prednostima kao podsetnik). spitanici u mlađim starosnim kategorijama (do 40 godina) češće od ostalih smatraju da nemaju potencijale ili nisu umeli/odbijali su da daju odgovor o tome. Ocana značaja potencijala razlikuje se prema tipovima domaćinstava i područjima tako što: 1. Domaćinstva kojima je poljoprivreda dodatni prihod vide mlađu radnu snagu kao svoju prednost. Navedeni podaci mogu se uporediti sa podacima o dodatnim veštinama radne snage u domaćinstvima gde se blizu 50% ispitanika izjasnilo da 131

133 E ZUL TA T S TA Ž A NJA njihovi članovi imaju dodatne veštine. Činjenica da 10% domaćinstava ove veštine i znanja visoko vrednuje, kao svoj osnovni potencijal, nije zanemarljiva i signal je da se taj resurs može aktivirati adekvatnom podrškom. Svoju prednost u mlađoj radnoj snazi vide domaćinstva u ravničarskom regionu i ona sa optimističkom vizijom svoje budućnosti koja očekuju poboljšanje svog ekonomskog statusa u budućnosti. Ova domaćinstva češće od drugih vide svoju perspektivu u započinjanju sopstvenog biznisa i/ili dodatnog biznisa Grafikon 3.9. Prednosti i osnovni potencijal domaćinstva* *Baza sva domaćinstva 2. Bolju zemlju kao prednost vide poljoprivredna gazdinstva, posebno ona koja perspektivu vide u započinjanju dodatnog posla na gazdinstvu. Domaćinstva sa optimističkim stavom u odnosu na svoj budući ekonomski položaj i gazdinstva regiona u okolini velikih privrednih centara takođe vide zemlju kao prednost (15:7%). Domaćinstva u ravničarskom regionu najmanje cene i vrednuju svoje zemljišne potencijale. Ovakav stav je razumljiv obzirom na manju zavisnost od poljoprivrede domaćinstava u ovom području. 3. Poljoprivredna domaćinstva i ona koja svoju budućnost vide u sopstvenom biznisu, navode kao svoju prednost bolje poznavanje tržišta u odnosu na druge tipove domaćinstava. Ono što ohrabruje, je optimistička prognoza vezana za budući status gazdinstva. Trećina ispitanika smatra da će se stanje poboljšati, trećina da će ostati isto, a manje od 20% da će biti gore. Opservacije o položaju gazdinstva u budućnosti se razlikuju utoliko što domaćinstva u kojima je donosilac odluka mlađe lice, i domaćinstva 132

134 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA koja svoju perspektivu vide u započinjanju privatnog posla, iskazuju veći optimizam od ostalih. Depresivnu viziju budućnosti imaju domaćinstva kod kojih je donosilac odluka niže obrazovan. Grafikon Perspektiva domaćinstva* *Baza sva domaćinstva 1. Domaćinstva čiji su članovi obrazovaniji vide svoju perspektivu u zapošljavanju van poljoprivrede ili započinjanju sopstvenog posla. Bilo zbog resursnih ograničenja domaćinstava, postojećeg socio-ekonomskog statusa ili iz drugih razloga, domaćinstva sa obrazovanijim članovima ne vide svoju perspektivu u diversifikaciji aktivnosti na gazdinstvu. Oni svoju perspektivu vide isključivo u započinjanju privatnog posla ili zapošljavanju. 2. Budućnost i perspektivu domaćinstva kroz zapošljavanje članova znatno češće navode ženski nego muški donosioci odluke u domaćinstvu (48:37%), kao i predstavnici domaćinstava sa mlađom i obrazovanijom populacijom.. 3. Poljoprivredu, ili poljoprivredu sa još nekom dodatnom aktivnosti, kao svoju perspektivu prvenstveno vide domaćinstva koja su i sada striktno vezana za poljoprivredne prihode. Domaćinstva koja imaju dohodak iz drugih izvora ne pokazuju spremnost da se angažuju u poljoprivredi ili da investiraju u neki biznis vezan za farmu. 4. Domaćinstva bez zemlje znatno češće ne umeju da daju procenu svoje budućnosti (30% ovih domaćinstava ne ume da navede gde vidi svoju budućnost) i izvesno su najosetljivija kategorija domaćinstva u ruralnoj sredini. Oni koji vide budućnost domaćinstva u pokretanju privatnog posla ili dodatnog posla uz poljoprivredu (19% ukupne populacije) kao najčešće vrste poslova kojima bi se bavili 133

135 E ZUL TA T S TA Ž A NJA navode: otvaranje zanatske radnje (25% ovih domaćinstava), usluge mehanizacijom i opremom (16%), trgovinu, otkup, sklapanje poslova (13%) i prodavnicu mešovite robe, butik (11%). Seoski turizam, preradu i doradu hrane, sakupljanje i proizvodnju šumskog i lekovitog bilja, kao svoj potencijalni budući biznis vidi 5-10% ispitanika koji svoju perspektivu traže u dodatnim aktivnostima na gazdinstvu ili započinjanju privatnog posla. Ove cifre su vrlo obeshrabrujuće i ukazuju na skromno poznavanje mogućnosti i/ili skromne potencijale kojima domaćinstva raspolažu da bi mogla da se uključe u neki vid diversifikacije ruralne ekonomije. ećina predstavnika lokalnih donosioca odluka smatra da je poljoprivreda najznačajnija delatnost u njihovom kraju. Ovako visoka zavisnost od poljoprivrede, obzirom na nisku efikasnost ostatka privrede sasvim je očekivana i u skladu sa makorekonomskim parametrima mesta i značaja poljoprivrede u privrednoj strukturi ruralnih područja Srbije. nteresantno je međutim da su druge industrijske grane prema ovim odgovorima niže pozicionirane nego turizam. Mereno statističkim pokazateljima, učešće turizma u privrednoj strukturi ruralnih područja Srbije je relativno skromno (izuzimajući zapadnu Srbiju). Otuda, visoka pozicioniranost turizma u odgovorima anketiranih više odražava neiskorišćeni potencijal, nego stvarni značaj ove delatnosti za njihovu opštinu. Grafikon Značaj privrednih delatnosti za privrednu strukturu ruralnih područja* *Baza svi lokalni donosioci odluka ećina lokalnih donosioca odluka (95%) smatra da je njihova opština atraktivna za buduća ulaganja. Atraktivnost za ulaganja najčešće se obrazlaže uopštenim tvrdnjama o raznovsnim i uglavnom neiskorišćenim potencijalima, ali takođe turističkim resursima i geografskim položajem. 134

136 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Kvalitet života u selu, socijalni servisi i infrastruktura Kvalitet života na selu sagledan je kroz nekoliko parametara: 1. Sopstvenom procenom ispitanika 2. Dostupnim ruralnim servisima 3. uralnom fizičkom infrastrukturom 4. angiranjem problema ruralne populacije Stanovnici sela nisu zadovoljni kvalitetom života u svojim sredinama 82. Ovakav stav je vrlo ubedljivo potvrđen kroz nekoliko zaključaka: 1. Negativna ocene ispitanika ravnomerno su distribuirane među pojedinim tipovima domaćinstva i tipovima lokalnih donosioca odluka, što znači da postoji visok konsenzus u pogledu nezadovoljstva kvalitetom života među ruralnom populacijom. 2. U pogledu kvaliteta života u svojoj sredini ispitanici su pokazali mnogo veći pesimizam nego u pogledu perspektive svog domaćinstva. iše od trećine domaćinstava očekuje pogoršanje kvaliteta života u svom selu, a samo 13% očekuje poboljšanje u narednih 5 godina. Grafikon Stanje u ruralnim područjima* *Baza sva domaćinstva Grafikon Stanje u ruralnim područjima* * Baza svi lokalni donosioci odluka 135

137 E ZUL TA T S TA Ž A NJA 3. Mišljenja lokalnih donosioca odluka i anketiranih domaćinstava u pogledu kavliteta života u ruralnim sredinama su podudarna. U pogledu značaja i dostupnosti pojedinih servisa i institucija za kvalitet života ruralne populacije postoje odstupanja. Tako npr. dostupnost zdravstvenih usluga (ambulante i apoteke) nije adekvatna potrebama. Slična razlika je uočena i kod dostupnosti finansijskih servisa (banke). Grafikon Dostupnost i značaj ruralnih servisa i institucija* *Baza sva domaćinstva Prema grafikonu, dalo bi se zaključiti da su ruralni servisi solidno razvijeni budući da većina ispitanika živi u mestima koja imaju prioritetne institucije. Međutim, da stanje nije zadovoljavajuće, ukazuje nekoliko zaključaka: 136

138 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA 1. u mestima u kojima su ove institucije i servisi dostupni, postoji izvesno nezadovoljstvo kvalitetom usluga i organizovanošću servisa 2. Najveće nezadovoljstvo izraženo je u vezi sa dostupnim zdravstvenim uslugama i kulturnim životom u selu. 3. isoko nezadovoljstvo zadrugama podrazumeva nepostojanje organizovanog otkupa i prodaje poljoprivrednih proizvoda. Tradicionalno naviknuti na zadruge kao sinonim organizovane prodaje i zagarantovanog tržišta, ispitanici sa svojim nezadovoljstvom zadrugama izražavaju potrebu za takvom organizacionom strukturom. Grafikon Zadovoljstvo dostupnim ruralnim servisima i institucijama* *Baza sva domaćinstva Najbolju opremljenost i dostupnost ruralnih servisa imaju domaćinstva u ojvodini, ali su ova domaćinstva znatno manje zadovoljna stanjem i kvalitetom usluga ovih institucija u poređenju sa drugim regionima. Postojeća opremljenost osnovnim komunalnim sistemima prema oceni ispitanika je takva da su osnovni komunalni sistemi dostupni u navedenom procentu sela: 137

139 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Grafikon Dostupnost fizičke infrastrukture* *Baza sva domaćinstva Kao i u slučaju dostupnih socijalnih servisa, i u pogledu komunalne infrastrukture sela u ravničarskom području su bolje opremljena (izuzimajući izgrađene deponije kojih ima samo 10% sela) 83. Grafikon Zadovoljstvo dostupnom fizičkom infrastrukturom* *Baza sva domaćinstva Predstavnici opštinskih vlasti navode da su tokom poslednjih pet godina investicije u komunalnu infrastrukturu više bile usmerene na izgradnju novih i proširenje postojećih sistema nego na saniranje stanja. nvesticije u smislu izgradnje novog sistema ili proširenje mreže, najčešće su bile u slučaju telekomunikacionih sistema, a najređa su bila ulaganja u gasifikaciju i rešenja za organizovano odlaganje otpada. Novi komunalni sistemiu građeni su u planinskom području, a u ravničarskom regionu mahom sanirani i obnavljani. 138

140 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Tabela 3.7. nvesticije u komunalnu infrastrukturu* zgradnja novog sistema, proširenje mreže Saniranje postojećeg stanja Nije bilo investicija odovod 54% 43% 9% 14% Kanalizacija 49% 14% 29% 23% Snabdevanje električnom energijom 49% 46% 11% 17% Telekomunikacione veze 77% 31% 17% Organizovano odlaganje otpada 23% 17% 57% 17% Gasovod 20% 6% 57% 29% Asfaltirani putevi 57% 46% 17% *Baza savi predstavnici opštinske samouprave Ne zna/odbija da odgovori U pogledu prioritetnih problema ruralne populacije indikativno je nekoliko zaključaka: 1. Neuporedivo veće nezadovoljstvo domaćinstva iskazuju komunalnim problemima nego dostupnim servisima. 2. Takođe, nedostatak ili neorganizovanost ekonomske infrastrukture relativno niže vrednuju kao problem, što se pre svega čini da je posledica njihovog nepoznavanja takvih servisa nego nedostatka potrebe za njima. 3. egionalne razlike su evidentne i ponovo upućuju na veće nezadovoljstvo domaćinstava u ravničarskom regionu, ali i drugačiju prirodu problema domaćinstava u pojedinim područjima. avničarskim domaćinstvima su voda i zdravstvene usluge veći problem nego drugima, ali i problemi koje su nazvali: nezaposlenost, životni standard, zapostavljanje sela, nedostatak kulturnih sadržaja i slično. Domaćinstva u regionu velikih privrednih centara imaju veći problem sa servisima vezanim za poljoprivredu. Osim asfaltiranih puteva, oni imaju veću potrebu za boljim otkupnim cenama i zadrugom nego domaćinstva u drugim delovima Srbije. Stavovi predstavnika lokalnih donosioca odluka o prioritetnim problemima, razlikuju se u odnosu na mišljenja stanovnika sela. Lokalni donosioci odluka probleme ruralne populacije vide na sledeći način: 1. komunalna infrastruktura je manji problem u odnosu na nezaposlenost i privredna nerazvijenost sa rezultirajućom socijalnom nesigurnošću. Ekonomske probleme većina ispitanika smatra i primarnim problemima svog kraja. Ovako visoka koncentracija odgovara je odraz realnog stanja privrede u ruralnim sredinama i nije neočekivan rezultat. 139

141 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Grafikon Prioritetni problemi ruralnih područja* *Baza sva domaćinstva 1. isko pozicionirani su i infrastrukturni problemi, ali se kao primarni oni javljaju u odgovorima samo 14% ispitanika. sto tako, probleme staračkih domaćinstava, probleme mladih, kulturnog života, informisanosti i saradnje, ispitanici jako retko pozicioniraju kao primarne, čak i u relativno razvijenijim opštinama. Jedan od vrlo važnih problema seoskog stanovništva, organizovanost i dostupnost zdravstvenih usluga, predstavnici lokalnih donosioca odluka uopšte nisu rangirali kao prioritet. 2. Nezaposlenost i socijalne probleme kao prioritetne i najvažinije u svojoj sredini češće su pominjali lokalni predstavnici u brdsko-planinskom području nego u ostalima. Posmatrano po tipu ispitanika, poslovni sektor i opštinska uprava češće navode problem nezaposlenosti i siromaštva nego predstavnici NO. Komunalnu infrastrukturu kao veliki problem u svojoj sredini vide predstavnici većih privrednih centara. i opštinske uprave, nego drugi ispitanici. 140

142 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Grafikon Prioritetni problemi ruralnih područja* *Baza svi lokalni donosioci odluka 3. Privrednu i poljoprivrednu nerazvijenost kao ključni problem je prepoznata u većini opština u području gde su locirani veći privredni centri i predstavnici poslovnog sektora koji se i najviše sreću sa problemima ove vrste. isoko pozicioniranje značaja privrednih problema među ispitanicima ovog područja je očekivano radi se o regionu koji obuhvata veće privredne centre, skoncentrisanom u okolini urbanih centara, sa velikom relavantnošću dohotka od poljoprivrede za stanovništvo ovog kraja i ekonomsku stabilnost domaćinstava. 4. Neefikasnost opštinske uprave, neorganizovanost procedura i odsustvo transparentnosti u radu, kao ključne probleme svoje sredine pominju predstavnici vojvođanskih opština, i predstavnici NO Poslovno okruženje i ekonomska infrastruktura Poslovno okruženje i tzv. socijalni kapital važni su faktori diversifikacije ekonomskih aktivnosti i unapređenja stanja u ruralnim područjima. Dostupnost ovih faktora malim ruralnim domaćinstvima sagledana je kroz sledeće parametre: 141

143 E ZUL TA T S TA Ž A NJA 1. zvori informisanja i savetodavnih usluga 2. Državni programi podrške 3. Dostupnost tržišta zvori informisanja i stručna pomoć Potreba za informacijama i savetima je visoko kotirana među svim ispitanicima 84. Pojedine kategorije ispitanika međutim različito procenjuju svoje potrebe za informacijama i savetodavnim uslugama: 1. Domaćinstva koja su prevashodno orijentisana na poljoprivredu (glavni prihodi su im u poljoprivredi i svoju budućnost vide u poljoprivrednim delatnostima) su u većoj meri zainteresovani za pomoć u dobijanju kredita, informacije o tržištu, o novim proizvodnim linijama i sortama i o đubrenju i zaštiti useva. Grafikon rsta potrebne stručne pomoći* *Baza sva domaćinstva 2. Dodatna edukacija i pomoć o započinjanju novih biznisa nedostaje domaćinstvima koja perspektivu vide van poljoprivrede i gazdinstva. 3. Nepoljoprivredna domaćinstva, domaćinstva kojima su penzije osnovni izvori prihoda i ona koja nisu sigurna u pogledu svoje perspektive smatraju da ima nije potrebna nikakva vrsta pomoći. 142

144 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Grafikon Da li aše domaćinstvo koristi usluge savetodavaca, Savetodavne službe?* Nikada nisam čuo za njih 42.4 % Ne, jer ne znamo kako da ih kontaktiramo Ne, jer nemamo potrebu 24.2 % 24 % Da, povremeno kada dođu saslušamo ih Da, obratimo se kada nam nešto treba Da, redovno se konsultujemo Ne zna/odbija *Baza sva domaćinstva 4.5 % 3 % 0.3 % 1.5 % 4. Manju potrebu za dodatnom pomoći iskazala su domaćinstva u ravničarskom regionu, što se može objasniti većom dostupnošću ovog servisa u tom području. Grafikon Najčešći izvori informisanja* *Baza sva domaćinstva Međutim, i pored potrebe za savetodavnim uslugama, poznavanje ovog servisa među malim domaćinstvima u Srbiji je obeshrabrujuće. Činjenica da samo 8% 143

145 E ZUL TA T S TA Ž A NJA ispitanika ima kontakt sa savetodavnom službom nije neočekivana obzirom na socio-ekonomski profil ispitivanih domaćinstava. Mnogo značajniji podatak je taj da više od 40% domaćinstava nema saznanja da takav servis postoji, a da uz to još 24% ima potrebu za takvim uslugama ali ne zna kako da do njih dođe. Usluge savetodavne službe u većoj meri koriste obrazovaniji ispitanici, sa poljoprivredom kao glavnim izvorom prihoda, čija su gazdinstva registrovana. Polovina domaćinstava se neformalno informiše (razgovor sa komšijama) ili se ne informiše uopšte, i pored iskazane potrebe za informacijama kod polovine ispitanika. zvesno je da postojeće forme diseminacije informacija nisu adekvatne i da zahtevaju mnogo razuđeniji sistem transfera informacija do korisnika. Postojeći sistem poljoprivredne savetodavne službe i organizaciona struktura nasleđeni su iz prethodnog sistema. Ova služba bila je orijentisana na obezbeđivanje usluga poljoprivrednim kombinatima i zadrugama. Savetodavna služba još uvek nije reorganizovana i posluje na principu pružanja usluga ladinim potrebama. S toga, mnogi poljoprivrednici pridaju manji značaj ovom servisu, jer ne prepoznaju potencijalne koristi od korišćenja usluga Savetodavne službe Državni programi pomoći Državni programi pomoći poljoprivredi su od godine u Srbiji uslovljeni registracijom gazdinstava. Od ukupnog broja domaćinstava koja poseduju gazdinstvo (87%), samo 36% je registrovalo svoje gazdinstvo. Procenat registrovanih gazdinstava je veći kod poljoprivrednih gazdinstava (42%) nego kod mešovitih (33%) i znatno je veći u regionu u okolini privrednih centara (52%) u odnosu na ostale, posebno brdsko- planinski region (24% registrovanih gazdinstava). Procenat registrovanih gazdinstva u ukupnom uzorku blizu je procenta ukupnog broja gazdinstva u Srbiji koja su od godine do danas registrovala, te ne postoji značajnije odstupanje u odnosu na prosek. Neinformisanost se kao razlog zbog čega gazdinstvo nije registrovano češće spominje u brdsko-planinskom regionu, dok se u regionu u okolini velikih privrednih centara više kao razlog navodi nedostatak potrebne dokumentacije i komplikovana procedura. Programom pomoći poljoprivredi i selu u Srbiji obuhvaćen je proteklih nekoliko godina širok spektar mera podrške, uključujući i programe kreditiranja nabavke opreme, mehanizacije, stoke, podizanja zasada i slično. Promocija registracije gazdinstava i sistema podrške bila je intenzivna i posvećena joj je velika medijska pažnja. Otuda je zabrinjavajuće visok procenat lica koja nisu bila zainteresovana za registraciju ili nisu dovoljno informisana. Poredeći ovakvo odsustvo inicijative 144

146 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA i želje da se do sredstava dođe, sa visoko izraženim potrebama za finansijskom pomoći i problemima finansijske prirode, dolazi se do zaključka da je nivo sopstvene inicijative domaćinstava izuzetno nizak. Grafikon azlozi zašto se gazdinstva nisu registrovala* *Baza neregistrovana gazdinstva 1. spitanici koji su registrovali poljoprivredno zemljište u većem procentu smatraju da su upoznati sa programima podrške (30%), ali je simptomatično to da čak 18% njih procenjuje za sebe da ništa ne znaju o tome. Grafikon Poznavanje mera državne podrške poljoprivredi (samopredeljivanje)* *Baza sva domaćinstva 2. Za većinu aktuelnih mera agrarne politke domaćinstva su čula. Tako je za premije za mleko čulo 80% ispitanika, 69% je čulo za regres za gorivo i đubrivo, 63% za premije za pšenicu, 56% za premije za repu, suncokret, soju. zmeđu 40 i 50% domaćinstava čulo je za regrese za podizanje zasada, priplodnu stoku i 145

147 E ZUL TA T S TA Ž A NJA nadoknade nekomercijalnim gazdinstvima, a nešto manji procent za podršku rentiranju zemljišta. 3. Domaćinstva koja svoju budućnost vide u poljoprivredi su u znatno većoj meri informisana o pojedinačnim programima. Takođe, za programe davanja premija za pšenicu i industrijsko bilje to je slučaj i sa domaćinstvima regiona intenzivne poljoprivrede. Grafikon Korišćenje sredstava državne podrške* *Baza ukupna populacija Međutim, znatno manji procenat domaćinstava je koristio ove programe: 12% malih ruralnih domaćinstava je koristilo premije za mleko, 11% regres za gorivo i đubrivo, 5% za premije za pšenicu. 1. azličite vrste programa su u znatno većoj meri koristila domaćinstva primarno orjentisana na poljoprivredu. 2. U regionu velikih privrednih centara domaćinstva su u većoj meri koristili premije za mleko (24% malih ruralnih domaćinstava ovog regiona), dok su premije za industrijsko bilje i pšenicu znatno više koristila domaćinstva ravničarskog regiona. 3. Podršku nekomercijalnim domaćinstvima koristilo je 3% domaćinstava, a po 1% regrese za kupovinu stoke i podizanje zasada. ako domaćinstva veliku odgovornost za svoj položaj prebacuju na teret države i lade, prema navedenim odgovorima izvesno je da sami ispitanici nisu učinili dovoljno za poboljšanje svog statusa i položaja. Čak 40% ispitanika se praktično svojevoljno deklarisalo da ih ta pomoć ne zanima, i pored visoko iskazane potrebe za finansijskim kapitalom. Nedovoljna informisanost, otežan pristup savtodavnim uslugama, nizak nivo sopstvene inicijative i odsutvo administrativnih lokalnih kapaciteta, osnovna su ograničenja aktivnijeg korišćenja sredstava državne podrške. 146

148 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA Dostupnost tržišta Kao najčešći problem i ograničenje za 22% anketiranih domaćinstava koja su imala pokušaje započinjanja sopstvenog biznisa, navode se problemi finansijske prirode i nedostatka tržišta. Otuda su finansijski razlozi i ograničenja koja su proistekla iz istih, osnovni problem započinjanja novih delatnosti i diversifikaciji aktivnosti. Ovakvo stanje izvesno je posledica lošeg stanja na tržištu kapitala generalno, ali i nespremnosti malih domaćinstva da se upuste u rizike zaduživanja. Grafikon Problemi i ograničenja domaćinstava koja započinju ili imaju sopstveni biznis* *Baza- 22% anketiranih domaćinstava koja su započinjala sopstveni biznis pored toga što nedostatak novca smatraju svojim osnovnim razvojnim ograničenjem i imaju potrebu za informacijama u vezi sa finansijskim olakšicama, ¾ malih ruralnih domaćinstava nikad nije pokušalo da dobije kredit. U slučaju 14% domaćinstva koja su pokušala da dobiju kredit to nisu uspeli, dok je 12% uspelo da dobije kredit. Pri tome: 1. Kredite su u znatno većem procentu dobila (i pokušala da dobiju) domaćinstva iz ravničarskog regiona, gde je bezuspešno pokušalo da dobije kredit 18% domaćinstava a uspešno 21% ispitanika. 2. Aktivniji u pokušajima da dobiju kredit bili su članovi registrovanih gazdinstava 19% njih je dobilo kredite a 19% bezuspešno pokušalo. 3. Od ukupnog broja domaćinstva koja su dobila kredite (12% ispitanika), 71% je dobilo klasičan bankarski kredit, dok je 26% dobilo kredit subvencioniran 147

149 E ZUL TA T S TA Ž A NJA od strane države, a 2.5% bankarski kredit subvencionisan od strane opštine. Subvencionisane državne kredite koristila su registrovana gazdinstva. Grafikon Namena korišćenih kredita* *Baza domaćinstva koja su koristila kredite Međutim, polovinu kredita koje su dobili, gazdinstva su iskoristila za lične svrhe, dakle kao neproizvodno ulaganje. Domaćinstva kojima je poljoprivreda primarni izvor prihoda su znatno ređe koristila kredite u lične svrhe (svega 10% ovih domaćinstava). Odsustvo tržišta ½ domačinstava vidi kao važno razvojno ograničenje. Prema rezultatima istraživanja, domaćinstva su svoje proizvode mahom prodavala komšijama ili na pijaci (seoskoj ili u gradu) 85. Ugovorena proizvodnja sa prerađivačima ili otkupljivačima gotovo da ne postoji, što je i razumljivo obzirom da ova gazdinstva, sa malim tržišnim viškovima, po prirodi stvari nisu značajni tržišni proizvođači. Osim toga, veći učesnici u prometu (otkupljivači) ne vide mala ruralna domaćinstva kao pouzdane dobavljače. Odsustvo organizovanih prometnih kanala u trgovini poljoprivrednim proizvodima jedan je od ograničavajućih faktora specijalizacije proizvodnje koja je jedini način za uspostavljanje ekonomske stabilnosti i sigurnosti gazdinstva sa manjim resursima u poljoprivredi. Gazdinstva u ravničarskom regionu imaju višestruko veću tržišnost svih proizvoda u odnosu na ostala područja. Ovakav rezultat je očekivan obzirom na proizvodnu 148

150 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA strukturu poljoprivrede ovog područja u kojoj dominiraju žita i industrijsko bilje proizvodi čije je tržište bolje organiozovano u odnosu na ostale. Dostupnost tržištu kapitala i robe malih ruralnih domaćinstava otežana je njihovim skromnim potencijalima, koji ih ne preporučuju kao pouzdane klijente finansijskim institucijama niti kao partnere poslovnom sektoru. Otuda, mala domaćinstva ostaju izolovana od mogućnosti unapređenja svog dohotka i standarda, sa nemogućnošću da započnu aktivnosti koje bi ih izvukle iz takve pozicije. U prilog ovom zaključku svedoče sledeći podaci: 1. Procenat domaćinstava koja su u proteklih 5 godina 86 unapređivala svoju poljoprivrednu proizvodnju je zabrinjavajuće mali i iznosi samo 20% ukupnog broja ispitanika. 2. Samo 27% registrovanih domaćinstava, 30% onih kojima je poljoprivreda glavni prihod, i svako treće domaćinstvo koje svoju perspektivu vidi u poljoprivredi, unapredilo je ili izmenilo nešto u ovoj proizvodnji. Grafikon Planirane ili ostvarene investicije u poljoprivredi* *Baza domaćinstva koja su investirala u poljoprivredu 3. U pogledu planova za buduća ulaganja u poljoprivredu, samo 35% domaćinstava namerava da nešto promeni ili investira. Pojačan interes za investiranjem nije prisutan kod mlađih donosioca odluka u odnosu na starije, ali takav interes više izražavaju domaćinstva koja vide perspektivu u nekim 149

151 E ZUL TA T S TA Ž A NJA dodatnim delatnostima na gazdinstvu, registrovana gazdinstva i gazdinstva iz regiona velikih privrednih centara. spitanici koji su rekli da su poboljšali ili započeli poljoprivrednu proizvodnju ili to nameravaju da urade 38% ispitanika, najčešće su pod tim podrazumevali investicije za sledeće namene. Ovakva struktura odgovora u skladu je sa strukturom do sada investiranih budžetskih sredstava za podsticaje gazdinstvima u vidu kredita i bespovratnih sredstava MPŠ. Stočarstvo (kupovina stoke) je najatraktivnija opcija za domaćinstva u svim područjima. Domaćinstva u ravničarskom regionu pored interesa za stočarstvo, pokazala su veliki interes za opremanjem objekata. Domaćinstva u drugim krajevima prednost daju kupovini mehanizacije, što je očekivano obzirom na dugoročno odsustvo podsticaja za ove namene i umanjenu ekonomsku moć domačinstava da investiraju u mehanizaciju. Grafikon Prioritetne potrebe domaćinstava koja intenziviraju poljoprivrednu proizvodnju* *Baza domaćinstva koja su ulagala u poljoprivredu Nedostatak sopstvenog kapitala, nepovoljne kredite i niske cene poljoprivrednih proizvoda domaćinstva vide kao osnovne probleme za pokretanje poljoprivredne proizvodnje. adnu snagu kao ograničenje vidi samo 7% domaćinstava, što ukazuje da domaćinstva imaju prikrivenu nezaposlenost i da raspolažu viškom radne snage. Po mišljenju malih domaćinstava najvažnija 150

152 DEO 3 E ZUL TA T S TA Ž A NJA stvar koja je potrebna da bi se pokrenula proizvodnja nove kulture ili intenzivirala postojeća proizvodnja jeste finansijska pomoć u vidu kredita, subvencija. Ono što domaćinstva koja vide perspektivu u poljoprivredi razlikuje u odnosu na domaćinstva koja bi započela neki biznis na gazdinstvu ili van njega, je mnogo manji interes za edukacijom, informisanošću, saradnjom Šta dalje? eliko nezadovoljstvo svojim položajem, kvalitetom života u selu i pesimistička vizija budućnosti za polovinu domaćinstava nisu razlog za napuštanje sela. Ako se tome doda 20% lica koja nisu o tome razmišljala, onda više od 60% ispitanika nije spremno na migraciju. Ovaj podatak se mora tumačiti sa rezervom jer je reč o stavu glave porodice, te je mišljenje mlađih poštovano samo u skladu sa njihovom zastupljenosti u strukturi ispitanika. Grafikon Da li biste se odselili?* *Baza sva domaćinstva Želja za migracijom je češće zastupljena među mlađim i obrazovanijim donosiocima odluka. Odgovor da bi se odselili prvom prilikom češće daju ispitanici bez zemlje, koji smatraju da će se stanje u budućnosti pogoršavati. Za razliku od njih ispitanici kojima je primarni izvor prihoda poljoprivreda, iz regiona velikih privrednih centara i koji smatraju da će se stanje u budućnosti poboljšavati, češće daju odgovor da se nikad ne bi odselili iz svog sela. egionalno posmatrano, najlojalni stanovnici svog kraja, najmanje spremni na migraciju, su stanovnici regiona velikih privrednih centara. Blizu 70% njih nije nikada razmišljalo o preselenju niti bi to učinilo, nasuprot 58% nosioca domaćinstava u ravničarskom i brdsko-planinskom području. Domaćinstva koja su najviše spremna na napuštanje sela su iz ravničarskog regiona. 151

153 E ZUL TA T S TA Ž A NJA spitanici spontano (samodeklarisanjem) navode sledeće 3 stvari kao najvažnije za bolji život njihovog domaćinstva: mogućnost zapošljavanja van poljoprivrede (66% ispitanika), pristup kreditima (57%), organizovanost tržišta (40%). Grafikon Šta bi vam najviše pomoglo da vaše domaćinstvo bolje živi?* *Baza sva domaćinstva Mogućnost zapošljavanja se kao rešenje za poboljšanje postojećeg statusa znatno češće navodi u ravničasrkom regionu, dok se organizovanost tržišta navodi u regionu privrednih centara. Bolja organizovanost tržišta je znatno češće navođena od strane ispitanika kojima je poljoprivreda glavni izvor prihoda i koja svoju budućnost vide u poljoprivredi, a najmanje u domaćinstvima ravničarskog područja. Pristup kreditima navode u znatno većem procentu domaćinstva koja svoju budućnost vide u pokretanju privatnog posla ili na gazdinstvu ili van poljoprivrede. Oni koji planiraju pokretanje privatnog posla van poljoprivrede takođe znatno više od proseka navode poslovno udruživanje i bolji pristup informacijama kao adekvatnu pomoć za poboljšanje postojećeg statusa. 152

154 DEO ZAKLJUČC PEPOUKE

155

156 DEO 4 ZA KLJUČ C PE PO U KE 4. ZAKLJUČC PEPOUKE 4.1. Zaključci sekundarne analize 1. uralna područja Srbije zahvataju 85% teritorije Srbije, u njima živi 55% stanovništva, i formiraju 41% GDP zemlje. Privredna struktura ruralnih područja Srbije visoko je zavisna od primarnog sektora i još uvek zasnovana na iscrpljivanju prirodnih resursa. 2. straživanje dostignutog nivoa diversifikacije prihoda ukazuje da najveći udeo u ukupnim prihodima ruralne populacije imaju zarade zaposlenih, iza čega slede prihodi od poljoprivrede. Diversifikacija aktivnosti (zaposlenosti) ruralne radne snage u Srbiji ukazuje da dominantan deo aktivne ruralne populacije Srbije (45%) radi u poljoprivredi. Ovako visokom zavisnošću ruralnog stanovništva od zaposlenosti u poljoprivredi, Srbija se svrstava u red najagrarnijih evropskih zemalja. Heterogenost prirodnih potencijala Srbije, vitalnost osnovnih resursa, privatna svojina nad zemljištem i iskustvo u poslovnom povezivanju, kao neki od osnovnih preduslova diversifikacije ruralne ekonomije, nisu iskorišćeni u dovoljnoj meri. 3. uralna područja su prepoznata u većini strategijskih dokumenata kao područja sa izraženijim siromaštvom i značajnim razvojnim ograničenjima, ali politika ruralnog razvoja do sada nije uobličena ni u jednom zvaničnom dokumentu Srbije. Pojedini aspekti ruralnog razvoja parcijalno se, sa manje ili više pažnje, pominju u okviru nekoliko nacionalnih strategija. 4. Nadležnosti u oblasti ruralnog razvoja od godine su u kompetenciji Sektora za razvoj sela i poljoprivrede Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Strategijom razvoja poljoprivrede Srbije obuhvaćena su osnovna konceptualna pitanja vezana za politiku ruralnog razvoja. Programi ruralnog razvoja finansirani iz Agrarnog budžeta u periodu odnosili su se na: projekte revitalizacije i izgradnje ruralne infrastrukture (rekonstrukcija i proširenje lokalnih puteva, elektrifikacija, vodosnabdevanje i kanalizacija); podršku diversifikaciji ruralne ekonomije (agro-eko-turizam, tradicionalni zanati i prerade hrane); podršku mladim poljoprivrednicima; podršku organizovanju seoskog stanovništva i promociji seoskih sredina. Programi podrške ruralnom razvoju u Srbiji bili su okvirno struktuirani prema SAPAD sistemu mera. 5. U procesu planiranja i usmeravanja sredstava državne pomoći još uvek nije uspostavljen sistem koordinacije između brojnih institucija i subjekata koji 155

157 ZA KLJUČ C PE PO U KE su uključeni u različite aspekte ruralnog razvoja. Decentralizacija institucija, usvajanje i/ili usaglašavanje zakonodavstva, unapređenje znanja kao i definisanje i koordinacija programa podrške kroz domaće i strane fondove predstavljaju preduslov za efikasniju primenu programa podrške ruralnom razvoju. Da bi se omogućila aktivna podrška ruralnom razvoju Srbija mora da intenzivira procese decentralizacije na takav način da proces preuzimanja pojedinih nadležnosti bude propraćen snažnom podrškom na lokalnom nivou. 6. Problem zaposlenosti radne snage u ruralnim područjima Srbije svodi se na dva aspekta: smanjenje stepena nezaposlenosti ruralne populacije sa jedne strane i izmenu postojeće strukture zaposlenosti u kojoj je poljoprivreda visoko zastupljena sa druge strane. Oba aspekta direktno su vezana za unapređenje ekonomske, socijalne i komunalne infrastrukture, posebno u ruralnim oblastima ekonomski-zaostalih regiona. Problem zaposlenosti u ruralnim područjima je zaoštren hroničnim nedostatkom kapitala za pokretanje novih proizvodnih programa i potrebno restrukturiranje. 7. Mala ruralna domaćinstva značajno su zastupljena u socio-ekonomskoj strukturi ruralnih domaćinstava Srbije. U ruralnim područjima Srbije (definisanim prema OECD metodologiji) ima miliona domaćinstava, što je 54% od ukupnog broja domaćinstava u Srbiji.Gazdinstava veličine do 3ha je 328 hiljada, ili 56% ukupnog broja gazdinstva u ruralnim područjima. U uslovima tranzicije i kreiranja nove agrarne strukture, njihov socio-ekonomski položaj je veoma osteljiv. Usled svoje resursne ograničenosti, ova domaćinstva izložena su većem dohodovnom riziku. 8. Problem osetljivosti malih ruralnih domaćinstava u tranzicionom periodu prepoznat je u evropskoj ruralnoj praksi kroz iskustva novih zemalja članica. Pristupni i tranzicioni programi pomoći (SAPAD i PAD), posebnim merama podržavaju proces transformacije ovih domaćinstava u tržišno orijentisana domaćinstva sa održivim potencijalom. 9. Ovakva iskustva značajan su putokaz Srbiji u procesu kreiranja nacionalne strategije ruralnog razvoja. Osnovna lekcija iskustva drugih zemalja je da primarno dejstvo na unapređenje ruralne ekonomije imaju sledeći faktori: unapređenje nivoa znanja, ruralne fizičke infrastrukture, pristup finansijskom tržištu, tržištu zemljišta, i adekvatno poslovno okruženje za razvoj MSP. Uticaj lokalnih aktera je važan i značaj ruralne nepoljoprivredne ekonomije mora biti prepoznat pre svega od strane kreatora i donosioca političkih odluka. 156

158 DEO 4 ZA KLJUČ C PE PO U KE 4.2. Zaključci terenskog istraživanja Ljudski i fizički resursi malih ruralnih domaćinstava Formalno obrazovanje radne snage malih ruralnih domaćinstava ne odstupa značajnije od proseka ruralne populacije Srbije. Nivo dodatnih znanja i veština je veoma skroman i nefunkcionalan da bi mogao da bude upotrebljen za diversifikaciju delatnosti na gazdinstvu i van njega. spitanici su nisko vrednovali radnu snagu kao resurs i ne prepoznaju dodatne veštine i sposobnosti svojih članova. Samim tim, domaćinstva ne prepoznaju ni mogućnosti angažovanja svojih članova u drugim delatnostima i aktivnostima van poljoprivede, kako u okviru domaćinstva, tako ni u sredini u kojoj žive. Posed (zemljište kojim raspolažu) je za mala ruralna domaćinstva pre svega garant njihove prehrambene sigurnosti. Samo za mali broj ovih domaćinstava zemljište ima funkciju kapitala. Pored toga, ova domaćinstva su malo uključena u tržište zemljištem. Fizički kapital ovih domaćinstava (oprema, objekti, mehanizacija) je takođe skroman po strukturi, prosečnog ili ispodprosečnog stanja, i malo se koristi za ostvarivanje dodatnog dohotka (iznajmljuje/rentira, ili koristi za vršenje usluge drugim licima). Zaposlenih članova domaćinstva na poslovima za koje su plaćeni, je 23.4%. Samo mali procenat od ovog broja (1.5%) samostalno obavlja delatnost, ima sopstveni biznis. Zaposleni članovi domaćinstva retko imaju dodatne aktivnosti za koje su plaćeni. Dodatnim aktivnostima češće se bavi najmanje obrazovana radna snaga (nadničari i fizički radnici) zvori prihoda i njihova diversifikacija Najveći broj malih ruralnih domaćinstava ostvaruje prihode od zaposlenja van poljoprivrede, od prodaje poljoprivrednih proizvoda i od penzija. ako samo 26% domaćinstava dohodak iz poljoprivrede smatra svojim osnovnim prihodom, 68% domaćinstava izjavilo je da ima prihod ostvaren u ovoj delatnosti. To potvrđuje tezu da je poljoprivreda značajan amortizer koji do izvesne mere obezbeđuje socijalno-ekonomsku stabilnost malih domaćinstava, garantuje prehrambenu sigurnost i smanjuje rizik kojem bi bili izloženi da nemaju posed. Od ukupnog broja domaćinstava koja imaju prihod od poljoprivrede više od 1/3 se bavi prodajom stoke, mleka ili mlečnih prerađevina. azlog visokom učešću stočarstva u strukturi prihoda je taj što ova gazdinstva imaju visoku prikrivenu nezaposlenost, male zemljišne površine koje im ne obezbeđuju konkurentnost 157

159 ZA KLJUČ C PE PO U KE u ratarstvu, mala sredstva za investiranje u radnointenzivnije useve, sigurnost dohotka koji garantuje prodaja stoke i mleka isl. Domaćinstva u kojima je donosioc odluke žena ili mlađi članovi domaćinstva, se u nešto većem procentu bave prodajom proizvoda niže faze prerade (kolača, testenina, mesnih prerađevina, zimnice isl.). Poljoprivredu, ili poljoprivredu sa još nekom dodatnom aktivnosti, kao svoju perspektivu prvenstveno vide domaćinstva koja su i sada striktno vezana za poljoprivredne prihode. Domaćinstva koja imaju dohodak iz drugih izvora ne pokazuju spremnost da se angažuju u poljoprivredi ili da investiraju u neki biznis vezan za farmu. U strukturi dohotka malih ruralnih domaćinstava najviše su zastupljene plate, prihodi od poljoprivrede i penzije. Mali broj domaćinstava sa dohotkom iz sopstvenog biznisa ukazuje da preduzetništvo nije dovoljno razvijeno. Upravo, struktura prihoda malih ruralnih domaćinstava (i to u sva tri regiona) pokazuje da je smanjenje dohodovnog rizika još uvek primarni motiv diversifikacije aktivnosti. Ovakav model diversfikacije prihoda podudaran je sa zaključcima Davisa i Pearcea (2001) da u nepovoljnim ekonomskim uslovima dominiraju distress- push faktori diversifikacije Socijalni partneri i saradnja Saradnja među lokalnim donosiocima odluka je nedovoljna, nekoordinirana i sporadična. U većini strateških dokumenata lokalne samouprave, planovima i programima rada poslovnog sektora i NO, mala ruralna domaćinstva se ne pomonju. Otuda, čak 1/3 anketiranih domaćinstava smatra da ni jedna institucija ne radi trenutno na unapređivanju njihovog stanja. Domaćinstva ne prepoznaju svoju odgovornost za postojeći položaj, niti sposobnost da se aktivniraju na planu unapređenja svog stanja u budućnosti. Udaljeniji nivoi odlučivanja i odgovornosti (loklana samouprava i država) su prema mišljenju ispitanika češće odgovorni za položaj u kom se seljaci nalaze, nego što su to oni sami i njihovo neposredno okruženje (zadruge, NO, poslovni sketor). Korist malih ruralnih domaćinstava od inicijativa koje su preduzimali lokalni donosioci odluka je skromna i neadekvatna njihovim potrebama i razvojnim mogućnostima. Nedostatak sredstava i tržišta mala ruralna domaćinstva visoko pozicioniraju među svojim razvojnim ograničenjima, što izvesno svedoči da ne mogu da prepoznaju ili nemaju poslovne i socijalne partnere u svom neposrednom okruženju. 158

160 DEO 4 ZA KLJUČ C PE PO U KE Mala ruralna domaćinstva nisu uključena u zadruge i druge organizovane oblike poslovne saradnje, niti pokazuju interes za tim. Takođe, članovi ovih domaćinstava retko su uključeni u društveni i socijalni život u svom selu mahom kroz sportske klubove. Žene imaju izuzetno nisku participaciju u ovakvim institucijama Percepcije domaćinstava o ruralnom okruženju Polovina malih ruralnih domaćinstava (50%) ocenjuje svoj životni standard kao prosečan. Međutim, čak 41% domaćinstava navodi da je životni standard njihovog domaćinstva loš ili veoma loš. Ono što ohrabruje, jeste optimistička prognoza vezana za budući status gazdinstva:. trećina ispitanika smatra da će se stanje poboljšati, trećina da će ostati isto, a manje od 20% da će biti gore. spitanici doživljavaju razvojne prednosti i potencijale sopstvenog domaćinstva (kao i u slučaju procene sposobnosti radne snage) izuzetno rigidno. Najveći broj ispitanika ne može da navede niti jednu prednost svog domaćinstva u odnosu na ostala ili je odbilo da se o tome izjasni. Stanovnici sela nisu zadovoljni kvalitetom života u svojim sredinama. Očigledno je nezadovoljstvo dostupnošću i kvaliteom ruralnih servisa, posebno zdravstvenim uslugama i kulturnim životom u selu. Neuporedivo veće nezadovoljstvo domaćinstva iskazuju komunalnim problemima nego dostupnim servisima. Nedostatak ili neorganizovanost ekonomske infrastrukture i socijalnog kapitala relativno niže vrednuju kao problem, što se pre svega čini da je posledica njihovog nepoznavanja takvih servisa pre nego nedostatka potrebe za njima Poslovno okruženje i ekonomska infrastruktura Samo 8% anketiranih domaćinstva ima kontakt sa savetodavnom službom. Ovaj procenat ne zabrinjava obzirom na mali značaj prihoda od poljoprivrede u ukupnim prihodima ovih domaćinstava. Značajniji je rezulat da više od 40% domaćinstava nema saznanja da takav servis postoji, a da uz to još 24% ima potrebu za takvim uslugama ali ne zna kako da do njih dođe. zvesno je da postojeće forme diseminacije informacija nisu adekvatne i da zahtevaju mnogo razuđeniji sistem tranfera informacija do korisnika. ako domaćinstva veliku odgovornost za svoj položaj prebacuju na teret države i lade, prema navedenim odgovorima izvesno je da sami ispitanici nisu učinili dovoljno za poboljšanje svog statusa i položaja. Za većinu aktuelnih mera agrarne politike domaćinstva su čula. Znatno manji procenat domaćinstava je koristio ove programe (maximalno korišćena je premija za mleko - 12% malih ruralnih domaćinstava). Nedovoljna informisanost, otežan pristup savtodavnim uslugama, 159

161 ZA KLJUČ C PE PO U KE nizak nivo sopstvene inicijative i odsutvo administrativnih lokalnih kapaciteta, osnovna su ograničenja aktivnijeg korišćenja sredstava državne podrške. pored toga što nedostatak novca smatraju svojim osnovnim razvojnim ograničenjem i imaju potrebu za informacijama u vezi sa finansijskim olakšicama, ¾ malih ruralnih domaćinstava nikad nije pokušalo da dobije kredit. Za domaćinstva koja su imala pokušaje unapređenja svoje proizvodnje kroz diversifikaciju prihoda i započinjanje nove delatnosti (22% anketiranih domaćinstava) ključni problemi bili su nedostatak novca/kredita i nedostatka tržišta. Domaćinstva koja su usmerena na poljoprivredu i u njoj vide prespektivu, kao osnovne probleme za pokretanje proizvodnje i njeno unapređenje vide nedostatak sopstvenog kapitala, nepovoljne kredite i niske cene poljoprivrednih proizvoda. eliko nezadovoljstvo svojim položajem, kvalitetom života u selu i pesimistička vizija budućnosti za polovinu domaćinstava nisu razlog za napuštanje sela. Ako se tome doda 20% lica koja nisu o tome razmišljala, onda više od 60% ispitanika nije spremno na migraciju. Najvažnije pretpostavke boljeg života domaćinstva vide u: 1. mogućnosti zapošljavanja van poljoprivrede (66% ispitanika), 2. pristupu kreditima (57%), 3. organizovanijem tržištu (40%) Preporuke U Srbiji je neophodno preduzeti niz simultanih mera i aktivnosti koje bi doprinele poboljšanju sadašnjeg stanja u ruralnim područjima. Ovaj zaključak zasnovan je na prethodnoj analizi postojećih strateških dokumenata Srbije vezanih za ovu oblast, postojećeg stanja u ruralnim područjima Srbije i njihovog značaja u privrednoj strukturi. Ceneći značaj malih domaćinstava u ekonomskom životu ruralnih zajednica, izvršena je procena kvaliteta života u ruralnim područjima i socioekonomske pozicije malih ruralnih domaćinstava. Postojeći trendovi evropske politike i zemalja koje prolaze kroz period tranzicije, takođe su uzeti u obzir kao dobre preporuke za kreiranje buduće politike ruralnog razvoja u Srbiji. Generalno, spektar mera koje treba da doprinesu poboljšanju položaja ruralnih zajednica, posebno malih domaćinstava, mora biti usmeren na dva ključna cilja: 1. povećanje i diversifikaciju dohotka malih ruralnih domaćinstava, 2. smanjenje nominalne i skrivene nezaposlenosti članova ovih domaćinstava. 160

162 DEO 4 ZA KLJUČ C PE PO U KE Predložene aktivnosti u pravcu ostvarivanja ovih ciljeva sistematizovane su u nekoliko sistemskih područja: zgradnja nacionalnih institucionalnih kapaciteta Prilikom interpretacije metodologije istraživanja i rezultata terenskog i sekundarnog istraživanja, naglašena je potreba kreiranja adekvatnih institucionalnih mehanizama i alata kojima bi se pratili elementarni indikatori ruralnog razvoja. U tom smislu moraju se preduzeti brojne mere kako bi se ojačali nacionalni institucionalni kapaciteti: A) Kreiranje adekvatne informacione osnove za validnu, naučnu i stručnu, interpretaciju stanja u ruralnim područjima. azlozi: Srbija nema reprezentativnu statističku definiciju ruralnih područja što otežava poređenje relevantnih indikatora ruralnog razvoja među pojedinim područjima, opštinama, ali i na međunarodnom nivou. Ovakva analiza je neophodna kako bi se merio napredak u dostizanju projektovanih ciljeva ruralnog razvoja i efektivnom obezbeđivanju sredstava. Dostupni zvanični statistički podaci su nedovoljni i potrebno je proširiti opseg informacija dodatnim istraživanjima o domaćinstvima, gazdinstvima, indikatorima životne sredine, infrastrukture idr. Sagledavanje dinamičkih promena demografskih indikatora na vremenskoj distanci između dva Popisa takođe nije adekvatno potrebama detaljnijih istraživanja. Podaci o dodatnim aktivnostma ruralne radne snage nisu dostupni ni u zvaničnim statističkim izvorima ni na osnovu evidencije NSZ. Takve informacije su presudne u praćenju stope zaposlenosti i privredne diversifikacije u ruralnim područjima. Podaci o prihodima ruralnih domaćinstava nisu dovoljno diversifikovani (po tipovima domaćinstava, teritorijalno). Nedostaju podaci o infrastrukturnoj opremljenosti ruralnih područja i dostupnosti pojedinih servisa. Baza registrovanih gazdinstava MPŠ nije dostupna, čime je onemogućeno sagledavanje potencijala ovih gazdinstva i njihovog relativnog značaja za ruralnu ekonomiju. 161

163 ZA KLJUČ C PE PO U KE Nedostaju kvalitetna naučna istraživanja i stručna dokumenta o specifičnim razvojnim pitanjima ruralnih područja. B) zgradnja institucionalnih i administrativnih mehanizama za kreiranje i sprovođenje strategija i programa ruralnog razvoja od nacionalnog do lokalnog nivoa. azlozi: Sektor za razvoj sela MPŠ kadrovski, organizaciono i tehnički, nije osposobljen da podnese teret neophodnih aktivnosti na unapređenju i izgradnji zakonske i institucionalne osnove u ovoj oblasti. Međuministarska saradnja, iako formalno konstituisana međuresornom grupom, ne funkcioniše i izvesno je odsustvo koordinisanih aktivnosti. Nacionalni program ruralnog razvoja koji treba da sadrži okvirne elemente politike i analizu relevantnih indikatora još uvek nije formulisan. Evaluacija efekata utrošenih budžetskih sredstava za ruralna područja i/ili podsticaje ruralnim domaćinstvima onemogućena je nedostatkom preciznijih uredbi i kontinuiranošću mera podrške. Postojeći implementacioni mehanizmi podsticaja poljoprivredi i ruralnom razvoju nisu uređeni na način da obezbede efikasnost državne podrške. Jedno od ograničenja je odsustvo tipologije gazdinstava prema ekonomsko-organizacionim kriterijumima (npr. podela gazdinstava na komercijalna i nekomercijalna zasnovana je na izjavama nosioca gazdinstva, što nije dovoljno efikasan i transparentan način distribucije sredstava) zgradnja lokalnih institucija ezultati istraživanja nedvosmisleno ukazuju na nedostatak i nizak nivo razvijenosti lokalnih kapaciteta i poverenja u lokalne/ruralne strukture i organizacije. Takvo stanje posledica je društvenih promena i devastacije starih institucija koja nije bila praćena izgradnjom novih struktura. Lokalne institucije moraju biti obnovljene i/ili uspostavljene, kako bi se izgradile jake ruralne zajednice i ruralna ekonomija. Osnaživanje lokalne saradanje između svih učesnika azlozi: Okruzi u Srbiji nemaju izvršnu vlast, te je koordinacija aktivnosti na lokalnom nivou, između opština, administrativno neuređena i odvija se ad hoc. 162

164 DEO 4 ZA KLJUČ C PE PO U KE Opštinska samouprava ima deficit edukovanog kadra i nedovoljne reusre da ponese veću odgovornost u implementaciji krupnijih razvojnih projekata iz ove oblasti. LAG-ovi nisu značajnije prisutni, nemaju dovoljan uticaj u lokalnoj sredini i dovoljnu ekonomsku snagu da preuzmu inicijativu za lokalni razvoj. Treba nastojati da se izgradi mreža efikasnih i efektivnih LAG-a. NO sektor manje je fokusiran na ekonomske programe i razvoj, a mnogo više na socijalna pitanja i edukaciju. Treba obratiti pažnju na ovakav disbalans i nastojati da se on prevaziđe. Forme proizvodnog i poslovnog povezivanja jednako kao i neprofitabilna saradnja nisu dovoljno zastupljene i pored brojnih donatorskih, lokalnih i drugih programa edukacije i promovisanja ovih oblika saradnje. Preporučuje se da se podrška poslovnom povezivanju podstiče direktnom tehničkom i savetodavnom pomoći zainteresovanima i uže fokusira na njihove specifične potrebe. Jačanje partnerstva javnog i privatnog sektora. zmenjeni privredno-sistemski uslovi inicirali su neophodnost jačanja partnerskih veza između javnog i privatnog sektora u cilju usklađivanja različitih interesa poslovnog sektora, razvoja lokalne zajednice i obezbeđivanja neophodnih servisa na lokalnom nivou. Ovakve projekte podržavati sredstvima lokalne zajednice i tako jačati i razvijati strukture LAG-ova. Podrška razvoju preduzetničke lokalne uprave. Nova zakonska rešenja, proces prilagođavanja standardima lokalne administracije u zemljama EU i donatorska pomoć za ove namene (programska, treninzi i materijalno-tehnička pomoć),, stvorili su neophodan ambijent za aktiviranje preduzetničke funkcije lokalne samoprave. Lokalna uprava mora preuzeti inicijativu i sopstvenu odgovornost za razvoj lokalne zajednice estruktuiranje lokalne privrede Osnovna teza ove studije je da ne postoji samo potencijal, već i neophodnost da se poveća stopa zaposlenosti kroz diversifikaciju ruralne ekonomije. Da bi se takav ishod ostvario neophodan je rast novih privrednih aktivnosti, koji bi paralelno bio praćen neizbežnim opadanjem ili stagnacijom poljoprivrednih prihoda. A) azvoj ruralnog finansijskog tržišta azlozi: Finansijsko tržište je prema svim rezultatima istraživanja najveće ograničenje ekspanzivnijeg razvoja domaćinstava. 163

165 ZA KLJUČ C PE PO U KE Neophodno je intenziviranje aktivnosti na planu iznalaženja adekvatnih modela finansiranja računajući i nebankarske institucije, lizing i sl.; Takođe je neophodno povećanje dostupnosti finansijskog tržišta malim domaćinstvima počev od informisanosti, tehničke pomoći u pripremi biznis planova, do jednostavnijih i primerenijih kreditnih garancija. B) azvoj nepoljoprivredne ekonomije azlozi: Potrebna je aktivnija podrška malim i mikro preduzećima u ruralnim sredinama. Ovaj vid podrške treba usmeriti na jačanje preduzetništva kroz: aktivnu pomoć potencijalnim licima u administrativnim problemima pri započinjanju biznisa, treninzima u oblasti kreiranja biznis planova, finansijskom menadžmentu i marketinškim znanjima. Aktivnija podrška gazdinstvima za diversifikaciju proizvodnje i usluga ruralnih domaćinstava. Ove programe obavezno vezivati za ruralna domaćinstva, nezavisno od toga da li imaju zemlju ili ne. Proizvodnu diversifikaciju podsticati u pravcu novih proizvodnih linija, primene standarda i povećanja vrednosti proizvoda (pakovanje, prerada, dodrada). Diversifikaciju usluga podsticati promocijom dobrih primera inovativnih rešenja. Ovi programi moraju se u većoj meri prilagoditi potrebama i kapacitetima korisnika. Malim ruralnim domaćinstvima obezbediti lakši pristup tržištu robe i usluga tailor made savetima i pomoći. Ova domaćinstva nemaju kapacitete da se međusobno samoorganizuju, povežu, i prevaziđu svoja resursna ograničenja bez eksterne pomoći. ntenziviranje podsticaja za privlačenje investicija i rešavanja problema nezaposlenih u nerazvijenim područjima (koji su uvedeni u godini) kao što su: direktni fiskalni podsticaji, ubrzana amortizacija, olakšice za koncesiona ulaganja, za radno osposobljavanje, profesionalnu rehabilitaciju, zapošljavanje invalidnih lica, poreski kredit za ulaganja u osnovna sredstva. Za poslovanje u slobodnim zonama osnovanim na nerazvijenom području propisana su dodatna oslobađanja: povlašćen carinski tretman i pojednostavljene carinske procedure. U okviru poreza na dohodak građana obezbeđeno je veće poresko rasterećenje za regione i delatnosti koje karakterišu niske zarade. Povoljno poslovno okruženje usko je vezano i sa razvijenošću fizičke infrastructure, koja je u velikom delu ruralnih područja neadekvatna i zahteva intenzivnije aktivnosti na izgradnji i rekonstrukciji. 164

166 DEO 4 ZA KLJUČ C PE PO U KE azvoj postojećih resursa azvoj alternativnih delatnosti u ruralnim područjima mora biti zasnovan na postojećim prednostima i resursima raspoloživim za ljude koji tu žive i rade. Održivi balans na nacionalnom i regionalnom nivou se može postići samo putem uvećanja privrednih potencijala i očekivanja boljeg i kvalitetnijeg života u ruralnim područjima. A) azvoj poljoprivrede azlozi: Unapređenje postojećeg sistema transfera znanja i savetodavnih usluga. Savetodavne usluge vezane za tehničko-tehnološka znanja i inovacije, menadžment gazdinstva, pristup tržištu, poslovno planiranje moraju se unaprediti po strukturi, kvalitetu i načinu diseminacije. Unaprediti tehničku i organizacionu pomoć razvoju proizvođačkih asocijacija i udruživanju. Unaprediti efikasnost tržišta zemljištem i zemljišnu infrastrukturu. eliki deo površina ne koristi se ili se ne koristi racionalno. eaktivirati podršku ukrupnjavanju poseda na račun rentiranja kako bi se restruktuiranje posedovne strukture ubrzalo. Pomoć i edukacija o standardima kvaliteta; standardizacija kvaliteta i marketinških karakteristika lokalnih proizvoda, razvoj lokalalnih brendova. B) evitalizacija ruralne infrastrukture i drugih servisa azlozi: uralna infrastruktura zahteva značajna ulaganja u revitalizaciju, proširenje i izgradnju novih sistema. Ona je važan faktor kvaliteta života ruralne populacije i stimulativno deluje na potencijalne investitore. Najveći deo nadležnosti u ovoj oblasti imaju opštinske samouprave, čija sredstva nisu dovoljna za neophodan obim investicija. Podrška decentralizaciji i privatizaciji ruralnih servisa (npr. onih vezanih za socijalni rad i staranje), za kojima postoji deficit u ruralnim područjima. Da bi se obezbedila održivost ovih sistema, mora se uvesti ekonomska cena usluga kao što su vodosnabdevanje, odlaganje otpada, korišćenje voda van domaćinstva isl., za šta ne postoji spremnost ruralne populacije. 165

167 ZA KLJUČ C PE PO U KE Aktivirati angažovanje nezaposlene ruralne radne snage na javnim radovima vezanim za lokalnu infrastrukturu i socijalnu brigu i staranje Planiranje za budućnost Potreba da se definišu jasni nacionalni ciljevi i prioriteti i da se sprovode na strateški način, od presudne je važnosti za Srbiju. Osim za nacionalni, to važi i za regionalni i lokalni nivo, a svakako i za nivo poslovanja domaćinstva i pojedinca. egionalne i lokalne razvojne strategije azlozi: Strategija ruralnog razvoja i Nacionalni program za naredni period moraju uvažiti izražene razlike u tipovima ruralnih područja u Srbiji. Heterogenost ruralnog prostora Srbije nije dovoljno apostrofirana u strateškim dokumentima. aznolikosti se sagledavaju samo sa aspekta regionalnih razlika, ali ne i tipova ruralnih područja. Prema rezultatima analize, lokalne i regionalne razvojne strategije moraju biti mnogo više fokusirane na potrebe lokalnog stanovništva i osetljive društvene grupe, računajući i mala ruralna domaćinstva. Lokalne razvojne strategije moraju mnogo više uvažavati lokalna razvojna ograničenja nego slediti potvrđene i uspešne razvojne modele iz tuđih iskustava. Obzirom na heterogenost ruralnih područja Srbije, razvojne strategije treba usmeriti prema sledećoj podeli: 1. Socijalne strategije podesne za područja sa izraženim trendom osiromašenja, područja sa malim lokalnim resursima i bez razvojne perspektive u dužem vremenskom periodu značajan deo brdsko-planinskih područja Srbije. 2. Obnovljive strategije podesne za područja u kojima je evidentno osiromašenje, ali koja imaju izražen lokalni potencijal, pre svega ljudski delovi ravničarskog regiona i regiona u okolini većih privrednih centara. 3. Strategije ubrzavanja razvoja. Podesne su za područja gde postoje povoljni prirodni resursi, ljudski i ekonomski potencijal koji se efikasno koriste i koje je potrebno podržati delovi ravničarskog područja, suburbana područja, delovi brdsko-planinskog područja sa turističkim potencijalom. 4. LEADE strategije. Najrazvijenija područja, sa dobrom infrastrukturom u kojima je već započela diversifikacija u pravcu veće zastupljenosti nepoljoprivrednih aktivnosti delovi ravničarskog područja i suburbana područja. 166

168 DEO 4 ZA KLJUČ C PE PO U KE Definisanje pristupa ruralnom razvoju Pri odabiru razvojnih strategija, koncipiranju razvojnih programa i mera podrške, poželjno je: 1. Konsultovati tuđa iskustva i dobre lekcije politika i prakse drugih regiona/zemalja; 2. Konsultovati naučno uobličena teoretska uopštavanja vezana za regionalni i ruralni razvoj; 3. Poštovati kompleksnost problematike ruralnog razvoja i na njoj zasnovanu neophodnost sinhronizovane akcije više ministarstava. Konačno, neophodno je postojanje objektivne i jasne analize postojećih potencijala i specifičnosti ruralnih područjia Srbije, i na njima zasnovane vizije budućnosti kojoj se teži. U ovoj publikaciji ukazano je na raznolikost i kompleksnost pristupa ruralnom razvoju. Uz sve navedeno, opšta preporuka autora odnosi se na razmatranje i uvažavanje još nekoliko mogućih razvojnih opcija (teorijski uobličenih u evropskoj praksi ruralnog razvoja 87 ): Egzogeni ili endogeni razvoj Egzogeni razvojni koncept, u kontekstu ovog istraživanja, podrazumeva rast zaposlenosti u nekom području koji bi bio opredeljen eksternim faktorima; u slučaju endogenog razvojnog modela, interni faktori i lokalni resursi presudni su za rast zaposelnosti. Dosadašnja iskustva govore da u uslovima nerazvijene ekonomije regiona egzogeni faktori u početku imaju veći značaj i izraženije dejstvo, dok u narednim fazama jača uticaj endogenih modela razvoja. Upravo, kombinacija oba modela može se smatrati optimalnim rešenjem. Nivo razvijenosti većine ruralnih područja Srbije je nizak, i još uvek zahteva eksterne intrevencije na rast ruralne zaposlenosti jer lokalni potencijali taj napor ne mogu da podnesu. Da bi se ovakav stav snažnije argumentovao, neophodna su dodatna istraživanja ruralne zaposlenosti i tržišta rada i kapitala u ruralnim područjima. Bottom-up ili top-down upravljanje razvojem azlika između bottom-up i top-down modela proističe iz karaktera i prirode ključnih učesnika u procesu donošenja odluka. Praktično, top down model se vezuje za strategije i programe kojima je inicijator lokalna samouprava ili sličan administrativni organ. Kontra tome, bottom-up pristup podrzumeva aktivnu participaciju većeg broja učesnika i različitih tipova donosioca odluka. skustva su pokazala da preterana participacija različitih učesnika nije uvek dobro rešenje. 167

169 ZA KLJUČ C PE PO U KE Najbolji efekat u uslovima nerazvijenih kapaciteta, kakvi su u Srbiji, je kombinacija različitih učesnika od kojih je barem jedan instutucionalno uređen (Privredna komora, regionalne vladine agencije, zadruge, opštinske službe isl.). Ovakva kombinacija obezbeđuje sinergetsko dejstvo učesnika od kojih jedan ima potencijal da mobiliše lokalne aktere (npr. NO, poslovni sektor, mali privatni preduzetnici, savetodavci) a drugi da interveniše na višoj instanci ili administrativnom nivou (ladi, ministarstvu, finansijskim izvorima) i lobira za lokalne potrebe. Za ruralna područja u Srbiji (i nerazvijene regione) karakterističan je deficit lokalnih aktera koji mogu da mobilišu skromne ljudske potencijale, ali i onih (institucionalno uređenih) koji mogu da omoguće čvrst kontakt sa višim administrativnim instancama od lokalnog nivoa. Decentralizacija sistema odlučivanja u kontekstu rezultata ovog istraživanja podrazumeva decentralizaciju u okviru državnih institucija i decentralizaciju odluka ka lokalnim donosiocima odluka (horizontalnu i vertikalnu). Svi nivoi odlučivanja su u ovom momentu nedovoljno za to pripremljeni. Decentralizacija odlučivanja, fondova i osnaživanje svih aktera, neophodne su aktivnosti kao deo pripreme zemlje za efikasno korišćenje očekivanih EU predpristupnih fondova (PA). Specijalizacija ili diversifikacija Odabir diversifikacije kao modela razvoja podrazumeva smanjivanje rizika proširivanjem aktivnosti na veći broj sektora. Ona praktično zahteva angažovanje svih resursa u pravcu povećanja zaposlenosti. Specijalizacija međutim podrazumeva opredeljivanje za forsiranje jedne komparativne prednosti područja, koja će omogućiti povećanje konkurentnosti. Samim tim, specijalizacja kao concept može da dovede do smanjenja zaposlenosti ukoliko je usmerena na sektor čija atraktivnost i značaj opadaju. U mnogim područjima u Evropi opredeljenje je da se ekonomski razvoj fokusira na nekoliko sektora, što se smatra novim oblikom specijalizacije. Ova specijaliacija može ići u dva pravca: 1. Prema visokoj usmerenosti na tržište i njegove zahteve. Ova specijalizacija primerena je razvijenijim regionima sa rastućim tržištem, industrijskim sektorom, sektorom usluga ili turizmom; 2. elativno manjoj zavisnosti od tržišnih promena što je karakteristično za manje razvijene regione, gde se specijalizacija odvija ka opadajućim delatnostima (agroindustriji, tekstilnoj industriji isl). Ovakve odluke i odabiri često se ne donose na lokalnom-regionalnom nivou, već na mnogo udaljenijim, višim instancama odlučivanja. Ovakve odluke mogu snažno da utiču na rast zaposlenosti u nekom području ili pak dramatično smanjenje. 168

170 DEO 4 ZA KLJUČ C PE PO U KE Za ruralna područja Srbije ova dilema je izuzetno važna. Njen značaj proizilazi iz izuzetno heterogenih prirodnih resursa i drugih potencijala ruralnih područja. Diversifikacija delatnosti se sa visokom pouzdanošću (na osnovu dobijenih rezultata) može preporučiti kao podesan concept za brdsko-planinska područja sa izraženim multifunkcionalnim predispozicijama. Na nivou domaćinstva i gazdinstva, posebno u regionu u okolini velikih privrednih i urbanih centara, podesna strategija je diversifikacija proizvoda i diversifikacija aktivnosti ( pluriactivity ) mlađih članova. Tip radnog angažovanja ( Part-time rad i/ili samozapošljavanje) Osetljive grupe u ruralnim područjima (siromašni, mladi i žene) pogođeni su nezaposlenošću koja nije uvek registrovana kao takva ili je prikrivena. egionalne politike tržišta rada moraju o ovakvim problemima voditi računa, kao i o specifičnim potrebama ove populacije. Alternativne opcije zapošljavanja (dodatni posao, posao sa skraćenim radnim vremenom, samozapošljavanje isl.) delimično bi rešili ovakve probleme. išestruka aktivnost ruralne populacije ima tradicionalne korene u mešovitim domaćinstvima koja se izdvajaju svojim povoljnijim socio-ekonomskim statusom u odnosu na ostala, što je i istraživanje u okviru ove publikacije dokazalo. Efekti programa smanjenja nezaposlenosti u Srbiji moraju se oceniti sa adekvatnim evaluacionim metodama sa aspekta uticaja na ruralna područja i ruralnu radnu snagu. Za objektivnije zaključivanje neophodna su dodatna istraživanja ruralnog tržišta rada. 169

171

172 DEO PLOZ

173

174 DEO 5 P LO Z PLOG, Statistički indikatori Tabela 1. Polunaturalne farme u EU u 2003 godini (% farmi < 1 ESU) Zemlja Pretežno ruralni regioni Prelazni regioni (značajno ruralni) Pretežno urbani regioni Nacionalni prosek Belgija Češka epublika Danska Nemačka Estonija Grčka Španija Francuska rska talija Kipar Letonija Litvanija Luksemburg Mađarska Malta Holandija Austrija Poljska Portugal Slovenija Slovačka Finska Švedska elika Britanija Bugarska umunija EU EU NMS EU zvor: EU Commission (2006b) 173

175 P LO Z Tabela 2. Članovi gazdinstva prema aktivnosti i ukupno korišćenoj površini zemljišta eličina poseda Članovi ukupno ndividualni poljoprivrednici Aktivni van svog gazdinstva Sa ličnim prihodima zdržavani broj % broj % broj % broj % Ukupno Do 1,00 ha ,01-3,00 ha ,01-5,00 ha ,01-10,00ha ,01-15,00ha zvor: Božić D., Bogdanov N. (2005) Tabela 3. Poljoprivredna gazdinstva prema broju individualnih poljoprivrednika u Srbiji po Popisu i godine Gazdinstva ndeks Broj članova % Broj članova % 2002/1991 Ukupno Bez individualnih poljoprivrednika individualni poljoprivrednik Svega Manje od 60 godina i više godina individualna poljoprivrednika Svega Oba manje od 60 godina manje, jedan 60 i više god Oba 60 i više godina individualna poljoprivrednika Svega Svi manje od 60 godina Jedan 60 i više, dva manje od 60 god Dva 60 i više, jedan manje od 60 god Svi 60 i više godina i više individualnih poljoprivrednika Svega Od toga svi 60 i više godina zvor: Bogdanov N., Božić D. (2005) 174

176 DEO 5 P LO Z Tabela 4. Stope aktivnosti, zaposlenosti i nezaposlenosti prema polu i godinama starosti uralna populacija preko 15 godina starosti Godine starosti Stopa aktivnosti Stopa zaposlenosti Stopa nezaposlenosti Ukupno Muškarci Žene Ukupno Muškarci Žene Ukupno Muškarci Žene i više Prosek Osobe u radnom dobu (15-64 godina) zvor: nepublikovani podaci, na osnovu Ankete o radnoj snazi, 2005, ZS Tabela 5. Struktura stanovništva starog 15 i više godina prema školskoj spremi, aktivnosti i polu uralna populacija preko 15 godina starosti Ukupno Zaposleni Nezaposleni Ukupno Bez škole Nepotpuna osnovna škola Osnovna škola Srednja škola iše i visoko obrazovanje Muškarci Ukupno Bez škole Nepotpuna osnovna škola Osnovna škola

177 P LO Z uralna populacija preko 15 godina starosti Ukupno Zaposleni Nezaposleni Srednja škola iše i visoko obrazovanje Žene Ukupno Bez škole Nepotpuna osnovna škola Osnovna škola Srednja škola iše i visoko obrazovanje zvor: nepublikovani podaci, na osnovu Ankete o radnoj snazi, 2005, ZS Tabela 6. Zaposlena lica, prema radnom statusu, obliku svojine i polu Srbija uralna područja Ukupno Samozaposleni Sa zaposlenima Bez zaposlenih Zaposleni radnici U društvenom sektoru U privatnom sektoru U državnom sektoru U ostalim sektorima svojine Pomažući članovi domaćinstva U poljoprivredi U ostalim sektorima zvor: nepublikovani podaci, na osnovu Ankete o radnoj snazi, 2005, ZS 176

178 DEO 5 P LO Z Mapa 1. uralna područja Srbije definisana prema OECD kriterijumu ruralnosti 177

179 P LO Z Mapa 2. Mapa opština u kojima je sprovedena anketa uzorak domaćinstava 178

180 DEO 5 P LO Z Mapa 2a. Mapa opština u kojima je sprovedena anketa uzorak donosioca odluka 179

181 P LO Z Mapa 3. HD po okruzima u Srbiji zvor: UNDP (2006) 180

182 DEO 5 P LO Z Mapa 4. Značaj polunaturalnih farmi u novim zemljama članicama EU zvor: EU Commission (2006b) 181

183 P LO Z 182

184 DEO 5 P LO Z PLOG, egionalne specifičnosti U ovom poglavlju rezultati sekundarnog istraživanja i istraživanja na terenu predstavljeni su prema tipovima ruralnih područja ruralnim regionima. Ovako definisani regioni (poglavlje 2.4 uralna područja i politika ruralnog razvoja Srbije) mogu se smatrati dovoljno homogenim da odraze specifične karakteristike pojedinih delova ruralne Srbije. (Prilog 1, Mapa 1). Analiza obuhvata kvantitativnu i kvalitativnu evaluaciju osnovnih karakteristika svakog regiona, i komparaciju njihovih indikatora sa nacionalnim prosekom za ruralna područja. Cilj ovog dela analize je da predstavi postojeće stanje i osnovne trendove u socio-ekonomske trendove vezane za poljoprivredu i ruralna područja. Tabela 1. Osnovne karakteristike ruralnih regiona Serbije Ukupno ruralna područja avničarski region egion velikih privrednih centara Brdsko- -planinski region 1. Prostor Površina, km2, Broj naselja, Stanovništvo i radna snaga Broj stanovnika (Popis 2002.) % promene broja stanovnika 2002/ Gustina naseljenosti Migraciona stopa Straosna struktura (%): % mlađih od 15 godina % starijih od 65 godina Stopa starenja Obrazovna struktura stanovništva starijeg od 15 god (%) Bez potpunog obrazovanja Osnovno obrazovanje Srednje obrazovanje isoko i vise obrazovanje Nepoznato

185 P LO Z Ukupno ruralna područja avničarski region egion velikih privrednih centara Brdsko- -planinski region 3. Zaposlenost Ukupan broj zaposlenih % Primarni % sekundarni sektor % Tercijalni % Nepoznato Ekonomski aktivno stanovnistvo % nezaposlenih Ekonomski aktivne žene % nezaposlenih zena stopa aktivnosti stopa zaposlenosti Društveni proizvod (2004) Drustveni proizvod (milioni Eura) % primarnog sektora u DP % sekundarnog sektora % tercijarnog sektora % javnog sektora % poljoprivrede, lov, sumarstvo, vodoprivreda DP po stanovniku Srbija = 100% zvor: Bogdanov N. (2007): egional Dimensions of ural Serbia, draft version, for Baseline Analysis eport for ural Development Programming, EU Project Support to a ural Development Programming and Payment System, Belgrade 1. avničarski region egion 1 avničarski region prostorno zauzima severni deo Srbije. Ovom regionu pripada cela teritorija ojvodine, kao i ruralne opštine u severo-zapadnom delu Centralne Srbije (Mačva). U poređenju sa drugim ruralnim regionima u Srbiji, ovaj region se može smatrati izuzetno homogenim u pogledu svojih geomorfoloških karakteristika i prirodnih potencijala. Sa druge strane, evidentne su značajne razlike u pogledu privredne strukture i privredne razvijenosti, koje su od početka 1990-tih sve izrazitije: zapadni deo regiona koji obuhvata područje Bačke, Srema i Mačvu, generalno je razvijeniji u poređenju sa istočnim delom Banatom. 184

186 DEO 5 P LO Z 1.1. Socio-ekonomske karakteristike regiona Demografske promene i ljudski potencijali U regionu živi 1,554 miliona stanovnika, ili 37% ruralne populacije Srbije. azlika u pogledu gustine naseljenosti između zapadnog i istočnog dela regiona (Banat) je izuzetno velika 89:62 stanovnika/km 2. U periodu godina broj stanovnika u regionu je ostao nepromenjen. Porast broja stanovnika primetan je u severnom i jugozapadnom delu regiona, što je delimično posledica naseljavanja izbegličke populacije. Presudan faktor koji uslovljava visoku stopu imigracija u ovom regionu je velika investiciona i privredna atraktivnost, dobra infrastruktura i povezanost sa dva najveća urbana centra Novim Sadom i Beogradom. Budući da region privlači mlađu radnu snagu iz drugih područja, index starenja stanovništva 88 je najpovoljniji u odnosu na druge tipove ruralnih regiona. Sa druge strane, banatski deo regiona i Mačva imaju izuzetno visoke stope starenja populacije i evidentno demografsko pražnjenje. Obrazovna struktura stanovništva starijeg od 15 godina je povoljnija u odnosu na druga ruralna područja. Procenat populacije bez potpunog osnovnog obrazovanja u ovom području je manji u odnosu na druge ruralne regione. egion tradicionalno ima bolje organizovan sistem školske mreže, što je omogućilo povoljnije uslove obrazovanja starije populacije. Dostupnost informacija i savetodavnih usluga je veća a transfer znanja bolje oragnizovan. Zvanične stope aktivnosti i zaposlenosti stanovništva starijeg od 15 relativno su nepovoljnije u odnosu na druge ruralne regione. Statistički gledano, ovi indikatori ukazuju na nepovoljnije stanje na tržistu rada, što nije odraz realnog stanja obzirom na ekonomsku razvijenost. Ovo stanje se može objasniti povoljnijom obrazovnom strukturom stanovništva koje isključivo traži posao u delatnostima van poljoprivrede, pa je i procenat populacije koja se deklariše kao poljoprivredno stanovništvo niži. Odnos ekonomski aktivnih žena i muškaraca je nepovoljniji nego u drugim ruralnim regionima. elativno viši životni standard stanovništva sa jedne strane i veći stepen diversifikacije aktivnosti sa druge strane, uslovljavaju u ovom području smanjenu potrebu za radnim angažovanjem žena. U prilog tome govori i podatak o visokoj zastupljnosti domaćica u strukturi izdržavanog stanovništva u ovom podrčju, koji je iznad proseka ostalih regiona. Struktura zaposlenosti prema sektorima u regionu visokointenzivne poljoprivredne proizvodnje ukazuje na još uvek visoku zavisnost od primarnog sektora, odn. poljoprivrede. Blizu 31% zaposlenog stanovništva radi u poljoprivredi. Zaposlenost u tercijarnom sektoru iznosi 20.28% i viša je nego u drugim ruranim područjima. 185

187 P LO Z Privredna struktura egion je privredno najrazvijenije ruralno područje Srbije. Njegova zastupljenost u ukupnom DP Srbije iznosi 20% GDP Srbije, ili 50% DP ruralnih područja. Ostvareni DP po stanovniku je za 31% veći u odnosu na druga ruralna područja. odeći značaj u strukturi sekundarnog sektora imaju: proizvodnja hrane, proizvodnja nafte i gasa, hemijska industrija, tekstilna industrija, proizvodnja mašina i uređaja i proizvodnja pića. U ovim delatnostima angažovano je oko 61% ukupnog broja preduzeća i radi oko 65% zaposlenih u reginu. Značaj agroindustrijskog kompleksa je jako velik i smatar se vodećom privrednom delatnosti ovog područja. U okviru tercijarnog sektora za region su naročito značajne delatnosti trgovina na veliko i malo i saobraćaj. azlog tome je razvijena privredna struktura, značajna investiciona aktivnost, visok udeo regiona u ukupnom izvozu Srbije (preko 33%). Pored toga, područje se graniči sa četiri države (umunijom, Mađarskom, Hrvatskom i Bosnom) i na ovoj teritoriji se ukrštaju najvažni magistralni pravci. Poljoprivreda i prerađivačka industrija egion karakterišu izuzetno bogati zemljišni potencijali. Učešće produktivnog zemljišta (poljoprivredne površine+šume) u ukupnom prostoru iznosi 88.38%, od čega čak 83.29% čini poljoprivredno zemljište. aspoložive poljoprivredne površine po stanovniku su 1.08 ha, a po zaposlenom u poljoprivredi ha, što je iznad vrednosti u većini drugih područja. Povoljan odnos radne snage i osnovnog kapitala (zemljišta), omogućuje ovom području izuzetno visoku produktivnost rada. Domnantan deo oraničnih površina (65%) u ovom području koristi se za proizvodnju žita. Blizu 85% ukupnih površina pod industrijskim biljem u Srbiji, čine površine zasejane u ovom ruralnom regionu. Proizvodnja industrijskog bilja odvija se na velikim gazdinstvima i prilagođena je potrebama prerađivečkih kapaciteta. Proizvodni lanac je unapređen nakon završetka privatizacije, tako da su proizvođači i prerađivači ugovorno povezani a tržište stabilno. Proizvodnja povrća zauzima manje od 5% oraničnih površina regiona, što čini čak četvrtinu površina zasejnih povrćem u Srbiji. Tržišne viškove proizvode veća gazdinstva koja imaju adekvatnu mehanizaciju, mogućnost navodnjavanja, angažovanja tuđe radne snage i gde postoji organizovano tržište. Na teritoriji regiona postoje značajni kapaciteti za preradu voća i povrća, tehnološki opremljeni tako da mogu da odgovore zahtevima savremenih standarda. Proizvodnja voća skoncentrisana je na severni deo regiona, a proizvodnja grožđa u tri vinogorja: sremski, banatski i rejon subotičko horgoške peščare. 186

188 DEO 5 P LO Z Obzirom na visoku proizvodnju žita, region je najveći proizvođač svinja i živine, sa učešćem u ukupnom broju obe vrste stoke u Srbiji sa 37% odn. 33%. Odnos broja stoke i odgovarajuće zemljišne kategorije nepovoljniji u odnosu na druge ruralne delove Srbije. egion učestvuje sa 21% u ukupnom broju goveda u Srbiji, i samo 14% u ukupnom broju ovaca. Unutar regionalne razlike u pogledu zastupljenosti stočarstva u proizvodnoj strukturi su izražene. Struktura gazdinstava Tokom poslednje dve decenije u ovom području došlo je do izražene polarizacije gazdinstava prema veličini poseda. Jačanje dualne strukture posledica je dva faktora: privatizacije velih agrokombinata koji su u ovom području bili značajno zastupljeni u agrarnoj strukturi (zauzimajući oko 20% ukupnih resursa promena u starosnoj i socio-ekonomskoj strukturi članova gazdinstava. Prosečna veličina gazdinstva iznosi 3.53ha i niža je u odnosu na druga ruralna područja. Ono što region takođe izdvaja je visoka zastupljenost malih gazdinstava gazdinstva veličine do 3ha zauzimaju čak 66% od ukupnog broja. isok udeo malih gazdinstava (Tabela 2) može se objasniti činjenicom da je zbog relativno povoljne infrastrukturne razvijenosti i zadovoljavajućeg nivoa socijalnih servisa u ovom ruralnom regionu, za izvestan broj domaćinstava, iako po statističkoj definiciji spadaju u gazdinstva, gazdinstvo ima samo rezidencijalnu funkciju. U prilog tome govore i podaci o visokom i narastajućem učešću nepoljoprivrednih gazdinstava u ukupnom broju, koji u ovom području iznosi 62.5%. Broj mešovitih gazdinstava (13% od ukupnog broja farmi) značajno je manji nego u drugim ruralnim regionima i izvesno je posledica polarizacije gazdinstava prema izvorima prihoda. Sa druge strane, gazdinstva veličine preko 10ha zauzimaju čak 30% poljoprivrednih površina regiona. Takođe, 30% gazdinstava u Srbiji veličine preko 10ha nalazi se u ovom regionu. ntraregionalne razlike u strukturi farmi ogledaju su većoj prosečnoj veličini farmi u istočnom delu regiona. nfrastruktura i socijalni servisi egion je smešten na raskrsnici najvažnijih magistralnih pravaca. Na teritoriji regiona postoji oko 1500km magistralnih puteva, 2000km regionalnih putreva i 25000km lokalnih puteva. Mreža vodenog saobraćaja je takođe dobro razvijena i sastoji se od 600 km plovnih kanala sistema Dunav-Tisa Dunav i reke Tise. Dve najveće reke, Dunav i Sava, plovne su celim svojim tokom kroz ovo područje. Deo teritorije, oko 15% seoskih naselja, pokriveno je gasovodom. Sa druge strane, najveći broj naselja (posebno u Banatu) nema adekvatno rešeno snabdevanje pijaćom vodom. Nepostojanje deponija i neregulisano odlaganje otpada, neregulisan režim podzemnih voda i loša zaštita od poplava, najvažniji su infrastrukturni problemi područja. 187

189 P LO Z Tabela 2. Struktura poljoprivrednih gazdinstava po regionima Srbija Ukupno ruralna područja avničarski region egion velikih privrednih centara Brdskoplaninski region Struktura ukupnog broja gazdinstava Ukupan broj gazdinstava Do 1.00 ha do 3.00 ha do ha Preko 10 ha Struktura gazdinstava prema korišćenoj površini Korišćeno poljoprivredno zemljište (ha) Do 1.00 ha do 3.00 ha do ha Preko 10 ha Socio-ekonomska struktura gazdinstava Poljoprivredna Nepoljoprivredna Mešovita Bez dohotka Source: Bogdanov N. (2007): egional Dimensions of ural Serbia, draft version, for Baseline Analysis eport for ural Development Programming, EU Project Support to a ural Development Programming and Payment System, Belgrade Ekonomska infrastruktura i ruralni servisi su takođe bolje razvijeni u poređenju sa drugim delovima Srbije. Među osnovnim razlozima koji su na to uticali spada činjenica da je društveni sektor poljoprivrede u ovom području bio znatno zastupljeniji u odnosu na druge ruralne regione, te su transfer znanja i proizvodno povezivanje bili bolje organizovani u poređenju sa ostatkom ruralne teritorije. Privatno preduzetništvo ima dugu tradiciju, posebno u jugozapadnom delu regiona, gde opštine imaju iskustva sa podsticanjem privatnih investicija. Dostupnost finansijskog tržišta, informacija i savetodavnih usluga je veća. Turizam Karakteristični ravničarski pejzaži, velike reke, kanali i jezera, Nacionalni park Fruška gora i Deliblatska peščara, bogata i organizovana lovišta, osnovni su deo turističke ponude ovog regiona. Na ovom području se pod posebnom zaštitom nalazi se više od 200 prirodnih dobara koja, kao izdvojene prostorne celine, zauzimaju oko 5,5% ukupne površine regiona. 188

190 DEO 5 P LO Z Barsko-močvarna područja ovog regiona upisana su u Listu močvara od međunarodnog značaja prema amsarskoj konvenciji. Deliblatska peščara se nalazi u jugoistočnom delu regiona i zauzima površinu od oko 29,000 ha. Poslednja je i najveća oaza peščarsko-stepske i šumske vegetacije, koja je nekada dominirala Panonskom nizijom. Subotičko-horgoška peščara čini najjužniji deo prostranog peščanog područja u međurečju Dunava i Tise, koje se proteže od Budimpešte do Severne Bačke. Lovišta ovog regiona su bogata sitnom i krupnom divljači. Posebnu zanimljivost ove oblasti čini ribarstvo i uzgoj raznovrsne ribe. Uzgajanje konja i razvoj konjičkog sporta deo su tradicije ovog kraja. Turističku ponudu regiona čine i banje (Kanjiža, rdnik, Slankamen i Melenci) čiji se potencijali aktivno koriste ezultati terenskog istraživanja. Osnovni rezulatati istraživanja na terenu, koji se razlikuju u odnosu na nacionalni prosek i imaju značanija odstupanja u odnosu na druge regione prikazani su u tabeli koja sledi. Mala domaćinstva Doosioci odluka su mlađi i obrazovaniji nego u drugim regionima, Glave 1/3 je zaposlena, što je više nego u drugim područjima, porodice više su zastupljene žene (četvrtina). Prosečan broj članova domaćinstava je manji, Ljudski Članovi domaćinstva su mlađi i bolje obrazovani resursi maju dodatne veštine vezane za tercijarni sektor eći je broj zaposlenih članova malih ruralnih domaćinstva Najmanji broj poljoprivrednika Zaposlenost: Najveći broj nezaposlenih Najveći broj sezonskih radnika (nadničara) 20% malih ruralnih domaćinstava nema zemlju 33% gazdinstava registrovano Domaćinstva 43% anketiranih izjavljuje da ih nije zanimalo da se registruju (nezainteresovani za poljoprivredu) Nepoljoprivrednih domaćinstava je više nego u drugim regionima Prosečna veličina poseda 134 ara, od čega 90% njive i bašte Češće daju zemljište u zakup, etko ne koriste zemljište Proizvode industrijsko bilje i žita i prodaju zadrugama i prerađivačima Stoku gaje manje nego domaćinstava u drugim područjima Poljoprivreda Prosečno su opremljeni objektima i opremom maju manje mehanizacije od ostalih (traktori dotrajali) Struktura prihoda domaćinstava prodaja poljoprivrednih proizvoda:zaposleneje je 19:49 iše je domaćinstava kojima je nadnica glavni prihod (6%) Prihod od poljoprivrede donosi prodaja ratarskih proizvoda 189

191 P LO Z Potencijali Partnerstvo nformisanost Život u selu Budućnost Svoj osnovni potencijal vide u mlađoj radnoj snazi Njenezadovoljniji svojim standardom i najveći pesimisti u pogledu svoje perspective Svoju perspektivu češće od drugih vide u zapošljavanju van gazdinstva Manje od ostalih unapređivali su poljoprivrednu proizvodnju uvođenjem novih sorti ili linija proizvodnje Osnovna prepreka za intenzivnije bavljenje poljoprivredom im je nedostatak zemlje Život u selu ocenjuju nepovoljnije nego domaćinstva u drugim područjima Kao institucije koje najviše čine za seoska domaćinstva ocenjuju udruženja zemljoradnika i lokalne preduzetnike Za položaj domaćinstava kao odgovorne navode udruženja i preduzetnike, a ređe od drugih prepoznaju svoju odgovornost Češće od drugih tražili su pomoć sa starne iše su učlanjeni u zadruge i druge oblike udruživanja eća aktivnost članova u društveno i socijalnom životu sela iše od ostalih smatraju da im ne treba pomoć i savetodavne usluge. Sajmove i izložbe češće koriste kao izvor informisanja od ostalih Svoje poznavanje državne podrške procenjuju nepovoljnije od ostalih Češće od drugih su koristili kredite i podršku za za ratarske useve Životom u selu u poslednjih pet godina su izuteno nezadovoljni, a na svoj kraj manje ponosni uralni servisi i institucije su im češće dostupne, ali im više nego ostalima nedostaju banke i predškolske ustanove. Banke, pošte, sportske hale i domovi zdravlja su servisi čiji rad najlošije ocenjuju. Komunalnim uslugama su izizetno nezadovoljni, posebno vodosnabdevanjem, kanalizacijom, neizgrađenošću deponija. adije od drugih bi se odselili prvom prilikom. Preduslov svog boljeg života vide, čak 2/3 ispitanika, u zapošljavanju Lokalni donosioci odluka Osnovni problemi: rad opštinskih službi, finansije i ekonomija Jedinu odgovornost vide u opštinskoj i republičkoj vlasti azvojne strategije postoje u većini opština Poljoprivreda im je ređe prioritet i osnovni resurs nego u drugim područjima a češće oblast koju treba povezati sa drugim granama privrede Poljoprivreda i ruralni razvoj manje su prepoznati kao posebni problemi Problem u razvojnim startegijama Trećina opština nema agrarni budžet (manje nego u drugim područjima) i planovi Mala gazdinstva i siromašna ruralna populacija nisu prepoznati kao posebni problemi Planovi za narednu godinu više nego u drugim područjima fokusirani na jačanje partnerstva, komunalnu infrastrukturu, a manje na socijalne programe Probleme sela retko imaju u svojim prioritetima za narednu godinu Siromašna seoska populacija u kratkoročnim planovima sagledana u programima socijalne pomoći Pložaj žena prepoznat više nego u drugim područjima a direktni programi vezani za edukaciju i pomoć u zapošljavanju Prema sopstvenoj oceni ređe od drugih su pokretali loklane razvojne projekte Opština čeće koristila svoje razvojne fondove nego u drugim područjima Aktivnosti Manji broj projekata vezanih za ruralni razvoj Projekti usmereni na edukaciju Ograničavajući faktori su najčešće bili lokalni partneri 190

192 DEO 5 P LO Z Potencijali loklane privrede Kvalitet života u selu Partnerstvo Komunalna infrastruktura u ruralni sredinama solidno razvijena nvesticije poslednjih godina bile usmerene u saniranje stanja infrastrukture Najznačajnije privredne delatnosti poljoprivreda, prehrambena industrija i saobraćaj i komunikacije Navode malo turističkih potencijala, ali ocenjuju da je njihov značaj velik Aktivnosti na promociji loklane privrede odnosile su se na lokalne manifestacije i pomoć kulturno-umetničkim društvima Loklane proizvode i tradiciju ne vide kao značajniji resurs i potencijal Svoju posebnost vide u predispozicijama za multifunkcionalni razvoj Posebnu atraktivnost za ulaganja na svojoj teritoriji vide u geografskom položaju Najmanje su ponosni na svoje prirodne i turističke potencijale u poređenju sa drugima, a najviše na međuljudske odnose zuzetno su nezadovoljni nezaposlenošću i radom lokalne uprave, manje od ostalih infrastrukturom Postojeći životni standard ocenjuju povoljnije od ostalih azvojna ograničenja vide u lokalnoj samoupravi i nedostatku investicija U definisanju razvojnih strategija podjednako učestvovali svi partneri, uključujući spoljne konsultante Struktura opštinskih predstavnika razuđenija bolje organizovana NO širokog spectra aktivnosti NO manje rade na problemima direktno vezanim za ruralni razvoj, a opštinske vlasti i poslovni sektor manje znaju o delatnostima NO Sradnja opštine i NO sastoji se pretežno u finansijskom pomoći, ređe u partnerstvu Kvalitet saradnje visoko ocenjen Opštine češće sarađuju sa poslovnim sektorom nego u drugim područjima epubličku vladu mnogo ređe vide kao odgovornu za kvalitet života na selu, a mnogo češće nego ostali vide odgovornost samih seljaka i privatnog sektora Odgovornost za položaj malih domaćinstava pripisuju samim seljacima, republičkoj i pokrajinskoj vladi Na osnovu rezulatat terenskog istraživanja i analiziranih statističkih indikatora, utvrđeni su ograničavajući faktori i prednosti područja za uključivanje malih ruralnih domaćinstava u ruralnu nepoljoprivrednu ekonomiju. Prednosti adna snaga i donosioci odluka u domaćinstvu obrazovaniji i mlađi. adna snaga poseduje dodatne veštine za uključivanje u tercijarni sektor azvijena komunalna infrastruktura Diversifikovana i dobro integrisana privredna struktura regiona Dostupnost finansijskog tržišta i informacija Administrativni kapaciteti izgrađeni Među domaćinstvima prepoznata sopstvena odgovornost za postojeće stanje u ruralnim područjima i položaj malih domaćinstva Ograničenja Nizak nivo inicijative za bilo kakav oblik diversifikacije aktivnosti osim zapošljavanja Nisko vrednovanje loklanih potencijala i resursa Nedovoljna pažnja lokalnih donosioca odluka na probleme ruralnih područja i malih domaćinstva uralni servisi neprimereni potrebama malih domaćinstva (edukacija, savetodavstvo, informisanost) Neiskorišćene mogućnosti saradnje loklanih donosioca odluka 191

193 P LO Z 2. egion velikih privrednih centara sa okolinom egion 2 egion u geografskom smislu obuhvata severne delove Centralne Srbije, Šumadiju, deo Mačve i Stiga. Teritorija regiona okružuje urbana područja Srbije, što se značajno reflektuje na privrednu strukturu i socio-demografske parametre regiona. Područje regiona prostire se na 16.31% teritorije Srbije. U pogledu prirodno-geografskih uslova region je relativno homogen dominira brežuljkasti reljef, sa planinama na zapadnoj i južnoj granici regiona Socio-ekonomske karakteristike regiona Demografske promene i ljudski potencijali U ovom regionu živi miliona stanovnika, ili 15% ukupne populacije u Srbiji. Prosečna gustina naseljenosti je viša u poređenju sa drugim ruralnim regionima Srbije. egion ima povoljnije demografske indikatore u odnosu na ostale delove Centralne Srbije. U periodu godina u regionu je zabeleženo neznatno smanjenje stanovništva od 2.5%. ast populacije je prisutan u severnim delovima regiona, što praktično ukazuje na koncentraciju stanovništva oko velikih gradova, blizu urbanih centara koje region okružuje. pored pozitivnih migratornih promena, region karakteriše visoka stopa starenja stanovništva (koja u ovom regionu iznosi čak 1.17). egion ima najnižu stopu nezaposlenosti u Srbiji, što je posledica okruženja urbanim delom Srbije i značajne koncentracije velikih gradova na teritoriji regiona. Struktura zaposlenosti prema sektorima ukazuje na relativno manju zastupljenost primarnog sektora (32.68%) u odnosu na druga ruralna područja Centralne Srbije. Od ukupnog broja zaposlenih u tercijarnom sektoru ruralnih područja Srbije, čak 28% zaposleno je u ovom regionu. Privredna struktura egion formira 10% DP Srbije, što istovremeno čini oko 25% DP ruralnih područja. Ostvareni DP po stanovniku u ovom području je za 30% manji od nacionalnog proseka. Unutarregionalne razlike u visini DP per capita manje su nego u drugim regionima što ukazuje na homogenost ekonomske strukture područja. U nacionalnim razmerama posmatrano, ovo područje učestvuje sa oko 30% u DP tercijarnog sektora ruralnih područja. Najznačajnija delatnost primarnog sektrora u regionu je poljoprivreda. isokom produktivnošću primarnog sektora, posebno poljoprivrede, izdvajaju se opštine u središtu između urbanih centara. Njihova proizvodna struktura, u kojoj dominiraju 192

194 DEO 5 P LO Z proizvodnja povrća, voća i stočarstvo, je prilagođena zahtevima potrošača u velikim urbanim centrima, sa višim standardom i drugačijom strukturom tražnje. Sekundarni sektor je u strukturi DP regiona zastupljen sa 40%, što čini ¼ DP sekundarnog sektora ruralnih područja, ili 10% DP Srbije. Osnovne industrijske grane su hemijska industrija, prehrambena industrija, proizvodnja mašina i tekstilna industrija. ndustrijski sektor je razvijen a preduzeća na teritoriji regiona većinom privatizovana. Delovi regiona, posebno oni koji se nalaze na raskrsnici velikih magistralnih pravaca, i imaju dobro edukovanu i mlađu radnu snagu investiciono su atraktivni i beleže ekonomski rast. Otuda je jedna od osobenosti privredne strukture regiona visoka relevantnost DP tercijarnog sektora u privrednoj strukturi. U ovom području se ostvaruje 28% DP tercijarnog sektora ruralnih područja, ili preko 31% DP ostvarenog u saobraćaju i srodnim delatnostima. isoku pozicioniranost tercijarnog sektora u strukturi DP omogućuje pre svega geografski položaj sa razgranatom putnom mrežom prema velikim urbanim centrima i osnovnim magistralnim pravcima u Centralnoj Srbiji. Osim toga, područje ima i turističke potencijale (Divčibare, banje) koji takođe utiču na veći DP tercijarnog sektora. Poljoprivreda i prehrambena industrija Učešće poljoprivrednih površina u ukupnom prostoru regiona iznosi 64%, što je za 10% viša zastupljenost u odnosu na druga ruralna područja Centralne Srbije. aspoložive poljoprivredne površine po stanovniku su 0.75 ha, a po zaposlenom u poljoprivredi 6.39ha, što je znatno niže od nacionalnog proseka i drugih ruralnih područja Srbije. pored nepovoljnijeg odnosa radne snage i zemljišta, područje ima visoku produktivnost rada u poljoprivredi u poređenju sa drugim ruralnim regionima Centralne Srbije. Takođe, produktivnost zemljišta (izražena odnosom DP poljoprivrede po ha poljoprivrednih površina) ovde je izuzetno visoka. Domnantan deo oraničnih površina (60%) u ovom području koristi se za proizvodnju žita. Gotovo celokupna proizvodnja žita namenjena je potrebama gazdinstva jer u regionu, posebno u zapadnom delu, postoji visoka koncentracija stoke. U ukupnim površinama voćnjaka i vinograda u Srbiji, region je zastupljen sa čak 30%. Povoljni prirodni uslovi u delu regiona uslovili su tradicionalno visoku proizvodnju voća i grožđa koji se posebno gaje u severnom delu regiona. Najveći deo proizvodnje maline, koja je jedan od najvažnijih izvoznih proizvoda Srbije, je skoncentrisan u ovom području. Gazdinstva male veličine, sa mlađom radnom snagu, ostvaruju proizvodnjom malina svoj osnovni dohodak. egion se izdvaja visokim udelom u ukupnom broju stoke u Srbiji. Učešće regiona u ukupnom broju goveda iznosi 24%. Pored toga, 30% od ukupnog broja ovaca u Srbiji gaji se u ovom regionu, što je najviša zastupljenost u odnosu na druge ruralne regione. Konačno, sa 1.31 grla svinja/ha oranica, region ima najveću zastupljenost 193

195 P LO Z u Srbiji. Stočarstvom se bave i manja gazdinstva za koja je prihod od prodaje mleka osnovni ili jedini redovan prihod domaćinstva. Prehrambena industrija u regionu je dobro razvijena, i čini značajan deo industrijskih potencijala. U strukturi prehrambene industrije najviše su zastupljene klanice, fabrike za preradu voća i povrća, mlinovi i mlekare. Struktura gazdinstava egion karakteriše visok broj gazdinstava sa prosečnom veličinom ispod nacionalnog proseka (manjom od 3 ha). Značajna razlika u odnosu na druge ruralne regione je i izuzetno niska zastupljenost gazdinstava veličine preko 10. Najveća koncentracija gazdinstava, čak 60% od ukupnog broja, je u kategoriji 3-10 ha. U poređenju sa ojvodinom, ovaj region karakteriše visoka zastupljenost mešovitih gazdinstava u ukupnom broju, i manji broj nepoljoprivrednih gazdinstava. eliki broj mešovitih domaćinstva (iz čega proizilazi nepovoljniji odnos zemljišta i broja zaposlenih), posledica je okruženja velikih gradova. Gazdinstva u ovom regionu su se deobom usitnjavala (kao što je slučaj i u ojvodini), ali nije došlo do izraženije diversifikacije prihoda članova gazdinstava na poljoprivredna i nepoljoprivredna kao u ojvodini. Budući da je prihod od zaposlenja van poljoprivrede bio nedovoljan ili nesiguran za egzistenciju gazdinstva, nije bilo egzodusa u gradove pa je agrarna naseljenost rasla. Turizam Osnovne turističke potencijale područja čine delovi valjevskih planina sa Divčibarama, šumadijske planine, Aranđelovcem, Topolom, Bukovickom Banjom i dr. Zbog blizine urbanih centara, velike koncentracije stanovništva sa višim dohotkom, bolje infrastrukturne povezanosti i opremljenosti servisima region ima bolje razvijen ruralni turizam u odnosu na ostale regione. nfrastruktura i socijalni servisi nfrastrukturno, region je razvijeniji u odnosu na druge ruralne regione Centralne Srbije. Lociran u okolini velikih urbanih centara ovaj ruralni prostor ima povoljniju infrastrukturnu opremljenost i/ili lakšu dostupnost komunalnim i javnim servisima. Učešće savremenih puteva u putnoj mreži je na nivou nacionalnog proseka (61%) a putna mreža ravnomerno raspoređena na celoj teritoriji područja. Naselja i opštine udaljenije od magistralnih puteva imaju lošu putnu mrežu, probleme sa snabdevanjem električnom energijom, neizgrađenom kanalizacionom mrežom, nedostatak izgrađenih deponija i sl. Mreža školskih i zdravstvenih ustanova razvijenija je u odnosu na ostatak Centralne Srbije, ali nedovoljno inovirana i opremljena. 194

196 DEO 5 P LO Z Dostupnost finansijskog tržišta ograničena je nedovoljnom informisanošću poljoprivrednika i lošom poslovnom povezanošću. Savetodavne usluge dostupne su proizvođačima udruženim u asocijacije, dok ostali farmeri nisu upoznati sa prednostima udruživanja, državnom podrškom, mogućnostima kreditiranja isl ezultati terenskog istraživanja Osnovni rezulatati istraživanja na terenu, koji se razlikuju u odnosu na nacionalni prosek i imaju značanija odstupanja u odnosu na druge regione prikazani su u tabeli koja sledi. Mala domaćinstva Glave porodice Ljudski resursi Zaposlenost: Domaćinstva Poljoprivreda Potencijali Žene kao nosioci domaćinstva najmanje zastupljene Trećina nosioca domaćinstva poljoprivrednici Broj poljopri vrednih domaćinstava najveći za 40% domaćinstava poljoprivreda je glavni i najvažniji izvor prihoda znatno češće od ostalih vide u poljoprivredi perspektivu nepovoljnija obrazovna struktura članova srednjih godina eći prosečan broj članova po domaćinstvu velika zastupljenost poljoprivrednika daleko najniža nezaposlenost najveći broj zaposlenih sa dodatnim zanimanjem za koje su plaćeni navode najviše dodatnih veština, ali samo u preradi voća i povrća na tradicionalan način čak 90% domaćinstava obrađuje zemlju, najveći procenat registrovanih domaćinstava Neregistrovani navode da im je problem nedostatak dokumenata i komplikovana procedura, a ne manjak interesa za poljoprivredu U proseku imaju 261 ar zemlje, što je manje od drugih regiona maju više voćnjaka, vinograda i šuma od ostalih iše od drugih uzimaju zemljište u zakup Žita, voće, grožđe i povrće gaje češće nego u drugim područjima Mnogo češće od drugih prodaju voće, povrće i grožđe Proizvode prodaju na pijaci Poseduju više stoke (posebno goveda i ovce) Prodaju više od drugih stoku i stočarske proizvode maju pomoćne objekte i dodatne stambene objekte prosečnog stanja Bolje su opremljeni mehanizacijom Prihod od poljoprivrede za ova domaćinstva je mnogo značajniji nego u ostalima (za 1/3 ispitanika primaran). Prihod od zaposlenja van poljoprivrede najmanje relevantan u odnosu na druga područja Prodaja stoke i voća najvažniji izvor poljoprivrednog prihoda Svoje osnovne potencijale vide u boljoj zemlji i mehanizaciji Svoju perspektivu vide u dodatnom poslu na gazdinstvu, a manje od drugih u zapošljavanju mali su više od drugih pokušaje da unaprede svoju proizvodnju i nameravaju i dalje da to čine eći problem vide u cenama nego u nedostatku kapitala i nepovoljnim kreditima (kao što to čine MD u drugim regionima) 195

197 P LO Z Partnerstvo nformisanost Život u selu Budućnost Život u selu ocenjuju prosečno iše od drugih ocenjuju da niko ne čini ništa u vezi sa položajem seoskih domaćinstava, a posebno seljaci, opština i savetodavci iše nego drugi pripisuju odgovornost državi i vladi Manje od drugih su pokušavali da dobiju pomoć Udruženja i zadruga u ovim selima je manje nego u drugim regionima iše od drugih (čak 52%) navode da nisu čuli za savetodavnu službu, a manje od drugih da nemaju potrebu za ovakvim uslugama Češće se informišu u razgovoru sa komšijama i u poljoprivrednoj apoteci Državne mere podrške su im manje poznate, po sopstvenoj oceni Prosečno su zadovoljni životom u selu U odnosu na ostale, ponosni su na kvalitet vode, kvalitet voća i povrća koje gaje iše nego ostali, smatraju da bi im od ruralnih institucija i servisa mnogo značila zadruga i poljoprivredna apoteka Dostupnost ruralnih servisa je prosečna Posebno su nezadovoljni radom domova kulture, bioskopa i društevnim životom Za kvalitetniji život samog domaćinstva, posebno im nedostaje javni prevoz Od komunalne infrastructure nedostaje im i nisu zadovoljni snabdevanjem električnom energijom Posebno nezdovoljstvo u odnosu na druga područja imaju infrastrukturom, cenama poljoprivrednih proizvoda i zadrugom Najmanje su spremni na odlazak iz sela, manje od drugih vide perspektivu u zapošljavanju, a za bolji život nedostaju im veće cene poljoprivrednih proizvoda! Lokalni donosioci odluka Problem Kao ključni problem svog kraja navode komunalnu infrastrukturu i planovi Odgovornost podjednako vide u republičkoj i opštinskoj vlasti Potencijali loklane privrede Kvalitet života u selu odovod, kanalizacija, putevi lošiji nego u drugim delovima Srbije nvesticije u infrastrukturu generalno, češće nisu postojale nego što jesu zuzimajući telekomunikacione veze, drugi komunalni sistemi nisu proširivani. Poljoprivreda i druge industrijske grane sem prehrambene industrije značajnije su ovom nego drugim područjima Poljoprivredi i prehrambenoj industriji daju veće razvojne šanse i bolju perspektivu nego drugim delatnostima Uspešnost u poslovanju prehrambene industrije svog kraja visoko procenjuju Turističke potencijale prosečno ocenjuju prioritet daju manastirima i banjama Navode da imaju rezultata i uspeha u seoskom turizmu i preradi hrane na tradicionalna način, ali bez dovoljno konkretnih informacija o tome Osrednje procenjuju značaj ovih vidova diversifikacije Manje od drugih prepoznaju specifičnosti svoje opštine i manje od drugih misle da je njihov kraj atraktivan za buduća ulaganja Posebno su nezadovoljni stanjem poljoprivrede i komunalnom infrastruktrom Posebno su ponosni na prirodne lepote i dobar kvalitet poljoprivrednih proizvoda Životni standard u svom kraju ocenjuju gore nego drugi Češće od drugih očekuju pogoršanje stanja Osnovni razlog pesimizma je stanje poljoprivrede u zemlji Za kvalitet života u ruralnim sredinama vide krivicu republičke vlade, više nego drugi Za položaj malih domaćinstava isto okrivljuju republičku vladu 196

198 DEO 5 P LO Z Aktivnosti Partnerstvo Najmanje su radili na projektima za unapređenje lokalne privrede Aktivnosti proteklih godina bile fokusirane na definisanje razvojnih strategija Manje su koristili sopstvena sredstva za razvojne projkete u odnosu na druge skustvo u loklanim razvojnim projektima najlošije ocenjeno azlog nezadovoljstva nedostatak sredstava U strateškim dokumentima poljoprivreda prepoznata kao glavni resurs u koji treba ulagati Poljoprivreda se direktno mnogo češće nego u drugim regionima pominje u razvojnim strategijama U strateškim dokumentima direktno se pominju i mala domaćinstva, mladi i žene na selu Prioriteti u planovima za narednu godinu poljoprivreda, selo, turizam Prioriteti definisani prema važnosti ovih problema za lokalnu ekonomiju Problemi sela, siromašnih domaćinstava i mladih će se direktno tretirati u programima za narednu godinu Opštinska struktura vlasti loše organizovana, bez dovoljno kompetentnih stručnjaka NO sektor orijentisan na poljoprivredu, selo, humanitarni i socijalni rad Poslovni sektor investira u zajedničku proizvodnju sa gazdinstvima Poslovni sektor konsultovan u donošenju strategija više nego u drugim regionima, a nezavisni stručnjaci i eksperti manje Poslovni sektor i NO češće bili partneri u definisanju strategija razvoja, bolje upoznati sa opštinskim strateškim dokumentima Strukovna udruženja, agencije za MSP i privredne komore od minornog uticaja u kreiranju razvojnih strategija NO malo upoznat sa radom opštinskih službi Saradnja opštine i NO pasivna Poslovni sektor sarađuje sa NO tako što im daje donacije više nego u drugim područjima Saradnja preduzeća i NO visoko ocenjena kao kvalitetna Na osnovu rezulata terenskog istraživanja i analiziranih statističkih indikatora, utvrđeni su prednosti i ograničenja područja za uključivanje malih ruralnih domaćinstava u ruralnu nepoljoprivrednu ekonomiju. Prednosti adna snaga imaju dodatne veštine za preradu proizvoda na tradicionalan način Diversifikovane aktivnosti na farmi stočarstvo, voćarstvo, vinogradarstvo Dostupnost tržišta okolina velikih gradova zgrađeni kapaciteti prehrambene industrije Diversifikovana privredna struktura visoka zastupljenost tercijarnog sektora Mogućnosti razvoja ruralnog turizma Ograničenja Mali posed, veliki agrarni pritisak Pristup tržištu kapitala i informacija nedovoljan savetodavne usluge nedostaju Prerada proizvoda na farmi niska, i pored dovoljno radne snage eći entuzijazam seljaka nego donosioca odluka Loklani donosioci odluka nepovezani, needukovani, bez dovoljno inicijative Aktivnosti van farme nedovoljno poznate i nedovoljno promovisane Nerazvijen sektor usluga u ruralnim područjima, nizak nivo lokalnog partnerstva 197

199 P LO Z 3. Brdsko-planinski region egion 3 Brdsko-planinski region u geografskom smislu obuhvata prostor stočne, južne i zapadne Srbije od Braničevskog okruga, Negotinske i Timočke Krajine, Staru Planinu i južne delove Srbije do granice sa Makedonijom i administrativne granice sa Kosovom i Metohijom. Na zapadnoj strani region zahvata delove Mačvanskog, Kolubarskog, Zlatiborskog, aškog i asinskog okruga. U prostorno-geografskom smislu region je izuzetno heterogen: obuhvata deo teritorije Mačve, Stiga i Timočke krajine, koji spadaju u najplodinije delove Srbije, Đerdapsku klisuru, Homoljske planine i Staru Planinu, Kopaonik, Zlatibor i Goliju. Na teritoriji ovog regiona locirana su i rudni i energetski potencijali Srbije (rudnici bakra i uglja, hidroenergetski kompleks Đerdap i Đerdap i hidrocentrala Gamzigrad, Mali Zvornik), što ga izdvaja u odnosu na druga ruralna područja i daje mu sve performanse za multifunkcionalni razvoj. egion je prostrno najveći ruralni region u Srbiji koji zahvata 42% njene teritorije. elikim svojim delom ovaj region obuhvata delove Srbije sa nadmorskom visinom iznad 500m, pa se može opisati kao brdsko-planinsko područje. avničarski delovi locirani su u dolinama većih reka (Dunava, Južne Morave, Timoka). aznovrstan reljef ovog područja i heterogena struktura prirodnih resursa, uzrok su diversifikovane privredne i poljoprivredne strukture Socio-ekonomske karakteristike regiona Demografski trendovi i ljudski potencijali U regionu živi 20% ukupne populacije u Srbiji. Prosečna gustina naseljenosti najniža je u odnosu na druge ruralne regione i iznosi samo 46 stanovnika/km2. U periodu godina u regionu je zabeležena izuzetno visoka depopulacija (-7.5%). Svaki treći odrasli stanovnik regiona nema potpuno osnovno obrazovanje, dok je udeo srednje obrazovanih i visoko obrazovanih ispod vrednosti drugih ruralnih područja. Nepovoljna obrazovna struktura izvesno proizvilazi iz nepovoljne starosne strukture stanovništva. Stope aktivnosti i stopa zaposlenosti u ovom regionu su najnepovoljnije u Srbiji. Smanjene mogućnosti zapošljavanja i negativne performanse tržišta rada spadaju u osnovna obeležja područja. Struktura zaposlenosti prema sektorima ukazuje na izuzetno visoku zavisnost od primarnog sektora. iše od 35% zaposlenog stanovništva radi u primarnom sektoru. isok udeo primarnog sektora u nekim opštinama pored poljoprivrde uslovljava i rudarstvo, budući da severni deo regiona ima rudna bogatstva. Zaposlenost u tercijarnom sektoru je značajno niža nego u drugim ruralnim područjima. 198

200 DEO 5 P LO Z Privredna struktura Samo 10% DP Srbije, ili 25% DP ruralnih područja formira se u ovom regionu. Ostvareni DP po stanovniku je izuzetno nizak i iznosi samo 53% DP Srbije. Sektorska struktura DP pokazuje izuzetno visok udeo primarnog sektora u privrednoj strukturi područja. Otuda region formira blizu 19% DP primarnog sektora Srbije. Osim poljoprivrede, druga značajna delatnost primarnog sektora za ovo područje je vađenje rude i kamena (Despotovac, Bor i Majdanpek). Unutar regionalne razlike u produktivnosti primarnog sektora, posebno poljoprivrede, izrazito su visoke i uzrokovane su izraženom heterogenošću prirodnih uslova, i proizvodne strukture poljoprivrede u regionu. U DP sekundarnog sektora Srbije region je zastupljen sa samo 10%, što je izuzetno mali udeo obzirom na prostor koji ovo područje obuhvata. Značaj prerađivačke industrije u strukturi DP sekundarnog sektora je manji nego u drugim područjima. Međutim, proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom, zastupljena je u DP regiona sa 25%, što je najveći udeo u poređenju sa drugim regionima. Hidroenergetski potencijali Dunava i drugih akumulacionih jezera (Zavojsko jezero) i eksploatacija rudnih bogatstava (Bor, Majdanpek, Soko Banja) uslovljavaju ovako visoku zastupljenost energetskog sektora u strukturi GDP regiona. Tercijarni sektor formira 26% društvenog proizvoda regiona, pre svega zahvaljujući razvijenom turizmu u zapadnom delu područja.. Privredna struktura područja bazirana je iscrpljivanju prirodnih bogatstava i proizvodnji sirovina. U okviru regina nisu razvijeni prerađivački kapaciteti koji bi mogli da obezbede povećanje dodatne vrednosti proizvoda. stočni deo regiona, orijentisan je prema granicama sa umunijom i Bugarskom koje su decenijama bile slabo prometne. Južni i istočni delovi regiona privredno su najnerazvijeniji deo Srbije, sa tendencijom povećanja zaostajanja za drugim područjima. Poljoprivreda i prehrambena industrija Učešće poljoprivrednih površina u ukupnom prostoru regiona iznosi 55%, što je mnogo manje u odnosu na druga ruralna područja. Sa druge strane, zastupljenost šuma je veoma visoka i iznosi blizu 38% ukupne teritorije regiona. aspoložive poljoprivredne površine po stanovniku su 1.19 ha, a po zaposlenom u poljoprivredi ha, što je iznad vrednosti u drugim ruralnim područjima. pored povoljnog odnosa radne snage i zemljišta, područje ima nisku produktivnost rada u poljoprivredi u poređenju sa drugim ruralnim regionima. isina ostvarenih prinosa po jedinici kapaciteta je niska usled skromnih ulaganja i opremljenosti gazdinstava. Unutarregionalne razlike u strukturi korišćenja oraničnog zemljišta su izuzetno visoke zbog heterogenih geografskih karakteristika terena. egion se u odnosu 199

201 P LO Z na ostala ruralna područja izdvaja visokim procentom neiskorišćenog zemljišta, posebno u jugoistočnom delu. azlog tome je nepovoljna starosna struktura stanovništva koje ne obradjuje zemlju. Generalno, značajan deo obradivog zemljišta regiona se ne koristi usled nedostaka adekvatne mehanizacije, nedostupnosti parcela, lošeg kvaliteta zemljišta i nedostatka radne snage. Pored žita, značajna grupa useva je i povrće. Opštine Jablaničkog, Topličkog, Niškog okruga i Mačve, u setvenoj strukturi imaju iznad prosečnu zastupljenost proizvodnje povrća, po kojoj je ovo područje poznato. Površine pod povrćem obuhvataju (po statističkoj definiciji) i maline koje su tradicionalni proizvod Zapadne Srbije. Sa ostvarenom proizvodnjom od jedne trećine domaće proizvodnje, Zlatiborski okrug je najznačajnije područje uzgajanja maline u Srbiji. Povoljni prirodni uslovi u delu regiona uslovili su tradicionalno visoku proizvodnju voća i grožđa. Ova proizvodnja zastupljena je u delu Negotinske krajine, Braničevskom, asinskom i Topličkom okrugu. Zapadni deo regiona, zahvaljujući bogatim izvorima stočne hrane, ima povoljniji odnos broja stoke i odgovarajuće zemljišne kategorije u odnosu na druge delove Srbije. Severozapadni deo regiona i opštine u području Zlatibora (Osečina, Bajina Bašta, Ljubovija, Kosjerić) sa preko 1.2 grla ovaca po ha poljoprivredne površine, daleko su najveći uzgajivači ovaca u celoj zemlji. Zlatiborski i aški okrug izdvajaju se i po visokoj zastupljenosti goveda u odnosu na obradive površine. Sa oko 0.6 grla po ha ove opštine su među najvećim uzgajivačima ovaca u zemlji. Struktura farmi Prosečna veličina farmi od 4.41ha poljoprivrednog zemljišta viša je u odnosu na nacionalni prosek i veličinu farmi u drugim ruralnim regionima. Povoljnija posedovna struktura farmi u ovom regionu se, osim strukturom poljoprivrednog zemljišta, može objasniti i privrednom strukturom u kojoj je agrarani sektor manje relevantan nego u drugim ruralnim regionima. U pogledu socio-ekonomske strukture gazdinstava region se izdvaja nižom zastupljenosti poljoprivrednih gazdinstava u odnosu na druge ruralne regione. Broj poljoprivrednih gazdinstava je manji u opštinama sa razvijenijim i većim opštinskim centrima, opštinama sa izraženim depopulacionim trendovima i nepovoljnjijim uslovima za poljoprivrednu proizvodnju. Zapušteni zemljišni potencijali, nedostatak radne snage, neorganizovano tržište i odsustvo adekvatnih ruralnih servisa, glavna su razvojna ograničenje poljoprivrede u ovom regionu. Poslednjih godina pokrenuti su donatorski i ladini projekti vezani za osnaživanje lokalne ekonomije u regionu, edukaciju farmera i podršku privatnim investicijama. 200

202 DEO 5 P LO Z Turizam. egion obuhvata prostor Srbije sa trenutno najvećim turističkim potencijalom. Obuhvatajući prostor najpoznatijih planinskih cantara Zlatibora, Tare, dela Divčibara i Kopaonika, lociran na magistralnom putu prema Crnoj Gori, ovaj ruralni region izvesno ima komparativne prednosti u turizmu. Zapadno područje regiona se nalazi na segmentima drumskih prema Sarajevu i prema Crnoj Gori. Kopaonik, Zlatibor, Divčibare, rnjačka banja, Banja Koviljača, Tara i Guča spadaju u glavne turističke destinacije Srbije. Procenjuje se da turističke destinacije ovog područja apsorbuju preko 60% ukupnog prometa u turizmu Srbije. Nacionalna Strategija razvoja turizma predviđa uključivanje na tržište planine Golije, Stare Planine i nekoliko oblikovanih destinacija ruralnog i banjskog turizma koji će se internacionalno komercijalizovati. Ovaj celoviti klaster ima najveći potencijal kvantitativnog rasta uz uslov da se na vreme reše infrastrukturna i druga pitanja destinacijskog menadžmenta. Jugoistočna Srbija, je još uvek nedovoljno iskorišćena turistička regija, koja ima najveće infrastrukturne i druge probleme za razvoj konkurentskih proizvoda. Ovde su osim dovršenja koridora X, posebno važne intervencije na uspostavljanju veze ovog koridora sa Zaječarom i Knjaževcem preko Soko Banje. Urbani centar sa najvećim potencijalom u ovom regionu je Niš, koji zahvaljujući svojoj saobraćajnoj poziciji (auto put, aerodrom), omogućuje značajne prednosti regionu. nfrastruktura i socijalni servisi nfrastrukturno, region je najnerazvijeniji u poređenju sa drugim ruralnim regionima Srbije. Demografsko pražnjenje, zaostajanje u ekonomskoj razvijenosti i nedovoljno diversifikovana ekonomska struktura područja, uslovili su marginalizaciju regiona. U pojedinim opštinama istočnog dela regiona (Dimitrovgrad, Crna Trava, Bosilegrad) aktivno je svega nekoliko osnovnih škola za osmogodišnje obrazovanje. Broj srednjih stručnih škola u celom regionu je mali i nedovoljno raznovrsnog profila. Ekonomski položaj manjina, izbegličke populacije i naglašeno ruralno siromaštvo u južnom delu regiona čine područje veoma osetljivim. egion se nalazi na liniji važnih magistralnih pravaca u Srbiji i ima izuzetne turističke potencijale. pored toga, ovaj region ima najnepovoljniju saobraćajnu infrastrukturu u poređenju sa drugim ruralnim regionima što je jedan od glavnih razvojnih ograničenja turizma u ovom području. 3.2 ezultati terenskog istraživanja. Osnovni rezulatati istraživanja na terenu, koji se razlikuju u odnosu na nacionalni prosek i imaju značanija odstupanja u odnosu na druge regione prikazani su u tabeli koja sledi. 201

203 P LO Z Mala domaćinstva Glave Najmanji procenat poljoprivrednih domaćinstva porodice Penzija mnogo važniji a poljoprivreda manje važan izvor prihoda Starije stanovništvo Manje žena u ukupnoj populaciji Ljudski Najnepovoljnija obrazovna struktura resursi eđe od drugih su uključeni u socijalni život sela Od dodatnih veština češće navode narodnu radinost i sakupljanje šumskih plodova i lekovitog bilja Zaposlenost: Mali procenat stalno zaposelnih Manje dodatno zaposlenih 92% domaćinstava obrađuje zemlju, Domaćinstva najmanji procenat registrovanih domaćinstava (24%) Neregistrovani navode kao razlog to što nisu dovoljno informisani maju najviše poljoprivrednog zemljišta i šuma eće površine pašnjaka i livada iše od drugih ne koriste svoje zemljište računajući i oranice Bave se sakupljanjem lekovitog bilja i šumskih plodova Manje od drugih prodaju svoje poljoprivredne proizvide Stoku ne prodaju Poljoprivreda Češće imaju stan u gradu Lošije su opremljeni objektima maju više traktora i misle da su u boljem stanju Penzije su im važniji izvor prihoda nego drugim domaćinstvima Prodaja poljoprivrednih proizvoda im je manje važna nego drugim domaćinstvima Od poljoprivrednih proizvoda posebno im je važan prihod od prodaje mleka iše vrednuju svoj životni standard u odnosu na druge skazuju veći optimizam od ostalih Potencijali eliki broj vidi perspektivu u zanatstvu i nekom biznisu, a manje u poljoprivredi Nameravaju da ulažu u mehnizaciju i opremu Osnovno ograničenje vide u nedostatku radne snage Život u selu ocenjuju neznatno bolje od ostalih iše od drugih ocenjuju da je opštinska samouprava angažovana na unapređenju njihovog stanja Partnerstvo Kao odgovornu za svoje stanje procenjuju lokalnu samoupravu, a manje od drugih vide odgovornost države Poslovno udruživanje im nije blisko iše od drugih imaju potrebu za tehničko-tehnološkim znanjima Ne znaju kako da dođu do savetodavaca nformisanost Mnogo manje od ostalih su koristili državnu podršku Manje od drugih su pokušavali da dobiju kredite iše od drugih procenjuju da se život u njihovom kraju popravlja poslednjih godina Zadovoljni su i ponosni nezagađenom sredinom i dobrom vodom Nedostaje im veterinarska služba i zadruge Život u selu uralni servisi su im prosečno dostupni, ali ima nedostaje bolja zdravstvena zaštita Prodavnice mešovite robe i zdravstvene usluge su im najveći problem Stanje vodovoda i puteva vrednuju više od ostalih 202

204 DEO 5 P LO Z Budućnost Perspektivu vide u zapošljavanju ili sopstvenom poslu van gazdinstva Lokalni donosioci odluka Osnovni problem visoka nezaposlenost Problem i Komunalnu infrastrukturu ređe navode kao problem planovi Češće od drugih ne znaju da definišu čija je odgovornost za njihove probleme iše od drugih smatraju da imaju dovoljno obučenih ljudi u opštinskoj samoupravi Projektne aktivnosti poslednjih godina usmerene na turizam i poljoprivredu Donatorski programi mnogo više bili izvori finansiranja nego u drugim područjima skustvo sa razvojnim projektima je mnogo bolje nego u drugim područjima Otežavajući faktor u realizaciji projekata je češće nego u drugim područjima bio nedovoljan interes primarnih korisnika Manje od drugih imaju razvojne strategije U lokalnim startegijama poljoprivreda se tretira kao jedan od prioriteta uz ostale delatnosti Aktivnosti Problemi sela i malih domaćinstava se direktno pominju u startegijama Položaj žena pominje se samo indirektno U formulisanju razvojnih strategija NO sektor više učestvovao nego u drugim regionima Češće od drugih područja imaju agrarni budžet opštine Prioriteti za narednu godinu odnose se na definisanje strategija razvoja i socijalne programe Planovi za narednu godinu vezani za poljoprivredu i selo odnose se na edukaciju i kredite Pomoć malim ruralnim domaćinstvima i ženama predviđa pomoć u zapošljavanju nfrastrukturni problemi prosečno rešeni Mnogo češće nego u drugim područjima su proširivani i građeni novi infrastrukturni sistemi nego sanirani postojeći Jedino područje kojem poljoprivreda nije dominantna delatnost Turizam i rudarstvo i energetika mnogo važniji nego u drugim područjima Očekuju razvoj poljoprivrede u budućnosti Potencijali loklane Budućnost vide u turizmu Navode više turističkih potencijala nego drugi regioni privrede Opština radila na promociji ovih potencijala, ali su aktivnosti vrlo nejasne i skromne iše od drugih radili su na promociji svojih prirodnih bogatstava i kulturnog nasleđa, opet nejasno kojim projektima i programima NO aktivniji na promociji prirodnih lepota i kulturnog nasleđa nego u drugim krajevima iše od drugih misle da su atraktivni za buduća ulaganja Prednost vide u turističkim potencijalima Nezadovoljniji su od drugih životnim standardom i brigom o životnoj sredini Poseban problem vide u nepovoljnijoj starosnoj strukturi Kvalitet eći su optimisti da će se stanje u narednih pet godina poboljšati života u selu Nemotivisanost ljudi i odlazak mladih vide kao svoje osnovno razvojno ograničenje Nisu zadovoljni funkcionisanjem lokalne samouprave Poslovni sektor manje sarađuje sa seljacima Opštinske službe organizaciono nedovoljno uređene Prema mišljenju NO i poslovnog sektora, ne sarađuju dovoljno sa lokalnom samoupravom azloge loše saradnje ne umeju da definišu Projekti na kojima su sarađivali sa opštinom mahom bili za izbeglice i pomoć socijalno Partnerstvo ugroženima Opština malo sarađuje i sa poslovnim sektorom eću odgovornost za stanje na selu pripisuju NO sektoru nego što to čine druga područja Odgovornost poslovnog sektora za položaj malih gazdinstava vide manje nego druga područja 203

205 P LO Z Utvrđene prednosti i ograničenja aktivnijem uključivanju malih ruralnih domaćinstava u diversifikaciju ruralne nepoljoprivredne ekonomije su: Prednosti Povoljni prirodni uslovi, bogati izvori stočne hrane, zaštićeni prirodni potencijali, atraktivan ambijent Očuvan etno ambijent, tradicionalni lokalni proizvodi nacionalno prepoznati, Uslovi za organsku proizvodnju, proizvodnju leokovitog bilja, područje bogato šumskim plodovima Proizvodnja voća važna za region izvoz, proizvođačke asocijacije, prerađivački kapaciteti samo u delu regiona Lokalni donosioci odluka prepoznaju potencijale regiona NO sektor aktivan na promociji kulturnog nasleđa i prirodnih resursa područja Ograničenja Nepovoljna starosna i obrazovna struktura stanovništva, nizak nivo preduzetništva, nedovoljno specifičnih znanja i veština Privredna struktura zasnovana pretežno na iscrpljivanju prirodnih resursa. Nedovoljno diversifikovana, nisko produktivna industrija Odsustvo tržišta inputa, otkupa, pristup finansijskom tržištu ograničen, Nerazvijena fizička i ekonomska infrastruktura, ograničen pristup socijalnim i javnim servisima Pristup tržištu ograničen, nedovoljno diversifikovane aktivnosti na farmi i van farme u područjima van turističkih centara Loša infrastruktura Niska produktivnost Administrativne strukture nerazvijene Poljiprivreda nedovoljno prepoznata kao resurs, zanemarena 204

206 DEO EFEENCE

207

208 DEO 6 E FE EN CE E FE EN CE Li te ra tu ra 1. A CO TASS Con sor ti um (2006): Study on the Sta te of Agri cul tu re in Fi ve Appli cant Co un tri es, Co un try e port Ser bia, in te r ni do ku ment EC; 2. Aran da ren ko M. edt. (2006): Ma pa tr ži šta ra da Sr bi je, Cen tar za vi so ke eko nomske stu di je, Be o grad, SBN ; 3. Ba bo vić M. (2006): Po lo žaj že na na tr ži štu ra da, la da e pu bli ke Ser bi je, Sa vet za rav no prav not po lo va, Uni ted Na ti ons De ve lop ment Pro gram me, Beograd, radni do ku ment; 4. Bar rett C.B., e ar don, T. (2000): As set, Ac ti vity and n co me Di ver si fi ca tion Among Afri can Agri cul tu rists: So me Prac ti cal s su es (un pu blis hed); 5. Be ze mer D. (2003): The u ral Non-Farm Eco nomy in Low and Mid dle n co me Tran si tion Co un tri es: Over vi ew of Fin dings and Les sons from DFD com mis sio ned sur veys, UK De part ment for n ter na ti o nal De ve lop ment (DFD); 6. Bog da nov N. (2003): u ral ni raz voj po li ti ka EU, sta nje i per spek ti ve u Sr bi ji, u zbor ni ku ra do va Po ljo pri vre da i ru ral ni raz voj u evrop skim in te gra ci ja ma, Simpo zi jum agro e ko no mi sta po vo dom 40 go di na agro e ko nom skog od se ka, Po ljo privred ni fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad, str ; 7. Bog da nov N. (2004a): Po ljo pri vre da u me đu na rod nim in te gra ci ja ma i po lo žaj Sr bi je, DA ES, Be o grad SBN ; 8. Bog da nov N. (2004b): Po li ti ka ru ral nog raz vo ja u kon cep tu post pro duk ti vi zma, pogla vlje u nstituci o nal ne re for me i tran zi ci ja agro pri ve de u e pu bli ci Sr bi ji, Eko nomski fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad, str.27-41, SBN ; 9. Bog da nov N. (2005): Eko nom ska po li ti ka i neo p hod ne in sti tu ci o nal ne re for me agrar nog sek to ra Sr bi je, zbor nik ra do va sa sim po zi ju ma Eko nom ska po li ti ka u 2006, Eko nom ski fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad, str ; 10. Bog da nov N. (2007): e gi o nal Di men si ons of u ral Ser bia, draft ver sion, for Base li ne Analysis e port for u ral De ve lop ment Pro gram ming, EU Pro ject Support to a u ral De ve lop ment Pro gram ming and Payment System, Bel gra de; 11. Bog da nov N. et al. (2005): Study on ru ral vi ta lity for Ser bia and Mon te ne gro, re port on FP6 Pro ject Agro eco no mic po licy analysis of the new mem ber sta tes, the 207

209 E FE EN CE can di da te sta tes and the co untr ies of the We ste r n B al kan, s e ct ion ur a l v it alit y, po licy.net 12. Bog da nov N., et al. (2006): Study on ac cess to ru ral cre dits in Ser bia and Monte ne gro re port on FP6 Pro ject Agro eco no mic po licy analysis of the new mem ber sta tes, the can di da te sta tes and the co un tri es of the We stern Bal kan, sec tion u ral vi ta lity, po licy.net 13. Bog da nov N., Bo žić D. (2005): Pro me ne u po se dov noj i so cio-eko nom skoj struktu ri ze mljo rad nič kih ga zdin stva Sr bi je, po gla vlje u Po ro dič na ga zdin stva Sr bi je u pro me na ma, Po ljo pri vred ni fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad, str , SBN ; 14. Bog da nov N., Bo žić D., Mun ćan P (2006): Agri cul tu ral and ru ral po licy of Serbia in sti tu ti o nal fra me work and im ple men ta tion, Jo ur nal of Cen tral Euro pean Agri cul tu re ol 7 (2006) No 3, To pu sko, Cro a tia; 15. Bog da nov N., Sto ja no vić Ž. (2006): Me to do lo gi ja utvr đi va nja ru ral no sti i identi fi ka ci ja ru ral ne Sr bi je po gla vlje u Po ljo pri vre da i ru ral ni raz voj Sr bi je u tranzi ci o nom pe ri o du, DA ES i Po ljo pri vred ni fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad, str SBN , SBN ; 16. Bo žić D., Bog da nov N. (2006): Agrar na po li ti ka Sr bi je u pe ri o du tran zi ci je, p o g l a v lj e u Po ljo pr i v re da i r u ral ni raz voj Sr bi je u tran zi cionom per iodu, DA ES i Po ljo pri vred ni fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad, str , SBN , SBN Bo žić D., Bog da nov, N. (2005): Pro me ne so cio-de mo graf ske struk tu re čla no va po rodič nih ga zdin stva Sr bi je po gla vlje u Po ro dič na ga zdin stva Sr bi je u pro me na ma, Poljopri vred ni fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad, str , SBN Bo žić D., Mun ćan, P., Bog da nov N. (2004): Pro me ne u po se dov noj struk tu ri zem lj o rad nič k i h ga z din st a va Sr bi j e, E ko no mi ka p o lj o pr i v re de, br. 3-4, B e o g rad, st r , YU SSN: Bo žić Dra gi ca, Mar ko vić, D., Mun ćan, P. (2003): Agrar ni bu džet u funk ci ji raz voja po ljo pri vre de Sr bi je, u zbor ni ku ra do va Po ljo pri vre da i ru ral ni raz voj u evropskim in te gra ci ja ma, Sim po zi jum agro e ko no mi sta po vo dom 40 go di na agro e konom skog od se ka, Po ljo pri vred ni fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad; 20. Brown D., Ho wes M., Hus sein K., Lon gley C., Swin dell K. (2002): Par ti ci pa tory Met ho do lo gi es and Par ti ci pa tory Prac ti es, Agri cul tu ral e se arch & Ex ten si on Net work, Net work Pa per No. 124, 21. Bryden, J.M. (2000): s the re a new ru ral po licy? pa per for n ter na ti o nal Confe ren ce Euro pean u ral Po licy at the Cros sro ads, The Ar kle ton Cen tre for u ral De ve lop ment e se arch, Uni ver sity of Aber den, Sco tland; 208

210 DEO 6 E FE EN CE 22. Bryden J.M. (2002): u ral De ve lop ment n di ca tors and Di ver sity in the Euro pean Union, in Me a su ring u ral Di ver sity, Eco no mic e se arch Ser vi ce, Was hing ton, D.C.; 23. Bryden J., Co pus A., Mac Leod (2002): Pro po sal on Agri-en vi ron men tal n di cators: The PA S Pro ject Sum mary; 24. Car twright A., Swa in N.: Di vi ding the ru ral sec tor: Fin ding Far mers in Eastern and Cen tral Euro pe, CCE ES, Uni ver sity of Li ver pool, Wor king Pa per No. 53. ural Tran si tion Se ri es. 25. Chir ca C., Te sli uc E. (eds) (1999): From u ral Po ve rty to u ral De ve lop ment, World Bank and Na ti o nal Com mis sion for Sta ti stic, o ma nia; 26. Csa ki, C. and Ler man, Z. (2000): Agri cul tu ral Tran si tion e vi si ted: s su es of Land e form and Farm e struc tu ring in East Cen tral Euro pe and the For mer US S, World Bank, Was hing ton DC; 27. Da vi do va S., Buc kwell A., (2000): Tran sfor ma tion of CE EC Agri cul tu re and nte gra tion with the EU: Pro gress and s su es chap ter in: Tan ger man, S., Ban se, M., (eds). Cen tral and East Euro pean Agri cul tu re in an ex pan ding Euro pean Union. CAB n ter na ti o nal, Wal ling ford; 28. Da vis J. (2001): Con cep tual s su es in Analysing the u ral Non-Farm Eco nomy in Tran si tion Eco no mi es, Na tu ral e so ur ces n sti tu te e port No. 2635; 29. Da vis J.., Be ze mer D. (2004): The De ve lop ment of the u ral Non-Farm Economy in D e ve lo ping C o un t r i es and Tran si t ion E c o no mi es : Ke y E mer g ing and Con cep tual s su es, Na tu ral e so ur ces n sti tu te, Chat ham, UK; 30. Da vis J., ylan ce C. (2005): Ad dres sing po verty thro ugh lo cal eco no mic and enter pri se de ve lop ment: A re vi ew of con cep tual ap pro ac hes and prac ti ce, Na tu ral e so ur ces n sti tu te, Chat ham, UK; 31. Da vis J.., Pe ar ce D. (2000): The u ral Non-farm Eco nomy in Cen tral and Eastern Euro pe Di scus sion Pa per No. 2000/04, Na tu ral e so ur ces n sti tu te, Chat ham, UK; 32. Da vis J.., Cri sto iu A. (2002): Pat terns of u ral Non-farm Di ver si fi ca tion and Employment in o ma nia: A Co unty Le vel Analysis, N e port, No Chat ham Ma ri ti me, UK: Na tu ral e so ur ces n sti tu te. fe/pa pers.htm). 33. Da vis J., Pe ar ce D. (2001): The ru ral non farm eco nomy in Cen tral and Eastern Europe, in: The Chal len ge of u ral De ve lop ment in the EU Ac ces sion Pro cess, Ler man Z., Csa ki C. (eds): World Bank Tec hni cal Pu bli ca tion, World Bank, Was hing ton DC; 34. Da vis J.., o bin son E. (2000): Par ti ci pa tion of the Po or in the u ral Non-Farm Eco nomy : Con cep tual and Prac ti cal Con si de ra ti ons, N eport. Chatham Mari ti me, UK: Na tu ral e so ur ces n sti tu te. fe/pa pers.htm). 209

211 E FE EN CE 35. Da vis J.., Ga bu ri ci A. (1999): The eco no mic ac ti vity of pri va te farms in o mania du ring tran si tion, Euro pe-asia Stu di es, 51 (5) str ;. 36. Da vis J.., Be ze mer, D. J., Ja now ski M., Wandschne i der T. (2004): The u ral Non- Far m E c o nomy and Pover t y A llev iat ion in Armeni a, G eorg i a and omani a : A Synthe sis of Fin dings, Na tu ral e so ur ces n sti tu te, Chat ham, UK;. 37. De Jan vary A., Mur gai., Sa do u let E. (2002): u ral De ve lop ment and u ral Policy u a us ser G., Just., edi tors, Hand bo ok of Agri cul tu ral Eco no mics, E ls ev ier, Am ster dam; 38. De Jan vry A., Sa do u let E. (2003) : Ac hi e ving suc cess in ru ral de ve lop ment: Toward im ple men t a t ion of an integ r a l approach, in Ag r ic ultural E conomic s 32 (s1), str ; 39. Dri es L., Har tell J., Kil kenny M. (2003): Agri cul tu ral Eco no mists u ral De ve lopment Polic y Preferenc es. Pap er pres ente d for t he organiz e d s y mp osium u ral Development, Pla ce -ba se Po licy, AAEA-SS An nual Me e ting, Mon treal, Ca na da; 40. Ef stra to glou S., Bog da nov N., Me re dith D. (2006): e port on se lec ting pi lot rural re gi ons in Ser bia for ru ral de ve lop ment pro gram ming pur po ses, Euro pean Union Pro ject: Sup port to a u ral De ve lop ment Pro gram ming and Payment System draft ver sion, Bel gra de; 41. El lis F. (1993): Pe a sant Eco no mics. Farm Ho u se hold and Agra rian De ve lop ment se cond Edi tion, Cam brid ge: Cam brid ge Uni ver sity Press. 42. El lman M. J. (2000): The us sian eco nomy un der El tsin, in Euro pe-asia Stu dies, 52 (8): 1424; 43. Er sa do L: u ral ul ne ra bi lity in Ser bia, Hu man D e ve lopment Network Europ e and Cen tral Asia e gion The World Bank, Key Emer ging and Con cep tual s su es; 44. Gor don A., Cra ig C. (2001): u ral Non-farm Ac ti vi ti es and Po verty Al le vi a tion in Sub -Sa ha ran Afri ca. Po licy Se ri es 14, Na tu ral e so ur ces n stitute, Chatham, UK ; 45. Ha ag bla de, S., Ha zell, P. and T. e ar don (2002). Stra te gi es for sti mu la ting poverty-al le vi a ting growth in the ru ral non-farm eco nomy in de ve lo ping co un tries : n ter na ti o nal Food Po licy e se arch n sti tu te, Was hing ton D.C. 46. Har riss J. edt. (1982): u ral De ve lop ment: The o ri es of Pe a sant Eco nomy and Agra rian Chan ge, Hutchin son Uni ver sity Li No ary for Afri ca, Lon don ; 47. Har tell J., Swin nen J.F.M., (2000): Euro pean n te gra tion and the Po li ti cal Economy of Cen tral and Eastern Euro pean Agri cul tu ral Pri ce and Tra de Po licy, chap ter in: Tan ger man, S., Ban se, M., (ed). Cen tral and East Euro pean Agri cul ture in an ex pan ding Euro pean Union. CAB n ter na ti o nal, Wal ling ford; 210

212 DEO 6 E FE EN CE 48. Hart man M., an del J. (1997): The e struc tu ri sa tion Pro cess of Food Pro ces sing n du stry in Cen tral and Eastern Euro pe chap ter in pro ce e dings of sympo si um Agra rian and u ral De ve lop ment in syste mic e forms, EP, Bel gra de; 49. Hay K. (2002): u ral in di ca tors and u ral De ve lop ment Fi nal e port, Euro pean Union. 50. Kolyris P. (2007): Stra te gic Plan ning and pro gram ming of D me a su res (DSSP Pro ject); 51. Kr stić B. edt. (1987): Funk ci o ni sa nje i re pr o duk ci ja po ro dič nih ga zdin sta va u Srbi ji, Po ljo pri vred ni fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad, interni materijal ; 52. Lan jo uw J., Lan jo uw P. (1995): u ral non farm em ployment: A sur vey World Bank Po licy e se arch Pa per, No. 1463; 53. Lan jo uw J., Lan jo uw P. (1997): The ru ral non-farm sec tor: an up da te, pa per presen ted at the XX n ter na ti o nal Con fe ren ce of Agri cul tu ral Eco no mists (AAE) on Food Se cu rity, Di ver si fi ca tion and e so ur ce Ma na ge ment: e fo cu sing the ole of Agri cul tu re, Sac ra men to, USA; 54. Ler man Z, (2004): Po li ci es and in sti tu ti ons for com mer ci a li za tion of sub si stence farms in tran si tion co un tri es, Jo ur nal of Asian Eco no mics 15, str ; 55. Lo we P. Ne o -E n do ge no us D e ve lop ment Ter r i tor y and u r a l n no va t ion www. so ci o lo gia.uni cal.it/ru ral_are as/pa per/eng/lo we.ppt; 56. Ma co urs K. (2005): u ral La bor Mar kets in Tran si tion He te ro ge ne ity in Past Trends, Cur rent Con stra ints, and Fu tu re Po li ci es, Pa per pre pa red for the BA SS CSP En han cing Com pe ti ti ve ness in Agri cul tu re Po licy Con fe ren ce, Bu da pest; 57. Mi la no vic M., (1998): n co me, ne qu a lity, and Po verty du ring the Tran si tion from Plan ned to Mar ket Eco nomy, World Bank e gi o nal and Sec to ral Stu di es, No , Was hing ton, DC; 58. Mun ćan P., Bo žić D. (2006): Po se dov na struk tu ra po ro dič nih ga zdin sta va Sr bije, po gla vlje u Po ljo pri vre da i ru ral ni raz voj Sr bi je u tran zi ci o nom pe ri o du, DA ES i Po ljo pri vred ni fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Be o grad, str , SBN , SBN Brown D., Ho wes M., Hus sein K., Lon gley C., Swin dell K. (2002): Par ti ci pa tory Met ho do lo gi es and Par ti ci pa tory Prac ti ces, Agri cul tu ral e se arch & Ex ten si on Net work, Net work Pa per No. 124, AgEN, Lon don, SBN ; 60. Pe a r ce D., Da vis J.. (2000): The ro le of the non-farm ru ral sec tor in the re construc tion of the Bal kans, MOST-MOCT: Eco no mic Po licy in Tran si tion Eco nomi es, 10 (2): pp ; 211

213 E FE EN CE 61. Plumb (1996): The Cork Dec la ra tion: A li ving co un trysi de Euro pean con fe rence on u ral de ve lop ment u ral Euro pe Fu tu re Per spec ti ves ; 62. Po ul ton C., Dor ward A., Kydd J. (2001): The Fu tu re of Small Farms: New Di rec tions for S er v i ces, n st i tu t i ons and n ter me di a t ion, FAD u ral Po verty e port: The Chal len ge of En ding u ral Po verty. Ox ford/ o me. Ox fo rd Uni ver sity Press: FAD; 63. Qu e ri ni, G. (1978): Eko nom ski raz vi tak i ne raz vi je nost: dva li ca svjet ske pri vrede, Stvar nost, Za greb; 64. aj ko vic Lj. (2002): Fa mily and the Po si tion of Wo men in u ral Ser bia, hi va/el bi bli o te ka.htm 65. e ar don T, Taylor JE, Sta mo u lis K, Lan jo uw P., Ba li sa can A (2000): E fects of nonfarm em ployment on ru ral in co me ine qu a lity in de ve lo ping countries : an investment per spec ti ve in Jo ur nal of Agri cul tu ral Eco no mics ol. 51 No.2 str ; 66. e ar don T., Ber de gué J., Bar rett C.B., Sta mo u lis K. (2006): Ho u se hold n co me Di ver si fi ca tion in to u ral Non-farm Ac ti vi ti es, in Haggbla de S., Ha zell P., e ardon T, edt. Tran sfor ming the u ral Non-farm Eco nomy, B a l t i mo re: Johns Hop k ins Uni ver sity Press; 67. e ar don T. (1997): Using evi den ce of ho u se hold in co me di ver si fi ca tion to inform study of the ru ral non-farm la bo ur mar ket in Afri ca, World De ve lop ment, 25 (5) str ; 68. e a r don T., Sta mo u lis K., Cruz M-E., Ba li sa can A., Ber de gue J., Banks B. (1998): u ral Non-Farm n co me in De ve lo ping Co un tri es chap ter in The Sta te of Food and Agri cul tu re 1998: Part. o me: Food and Agri cul tu ral Or ga ni za tion of the Uni ted Na ti ons; 69. e ar don, T., Taylor, J., Sta mo u lis, K., Lan jo uw, P. and Ba li sa can, A. (2000): E fects of nonf ar m em ploy ment on r u ra l in c o me ine qu a lit y in de ve lo ping c o un t r i es: An in vest ment per spec ti ve, in Jo ur nal of Agri cul tu ral Eco no mics, 51 (2); 70. eid J.N. (1990): Agri cul tu ral Po licy and u ral De ve lop ment chap ter in Agricul tu ral Food Po licy e vi ew, U.S. Agri cul tu ral Po li ci es in a Chan ging World, US DA e port No 620; 71. Start D. (2001): The ri se and fall of the ru ral non farm eco nomy: Po verty im pacts and po licy op ti ons in De ve lop ment Po licy e vi ew, 19 (4) str ; 72. Swa in N. (1999): u ral de ve lop ment and so cial chan ge in the post so ci a list central Euro pean co un trysi de, in Ze me del ska Eko no mi ka, 45, 1999 (2) str ; 73. Ter luin J. da (2001): u ral re gi ons in the EU Ex plo ring di fe ren ces in econo mic de ve lop ment, Fa cul te it der u im te lij ke We ten schap pen ij ksu ni ver si te it Gro nin gen SBN X 212

214 DEO 6 E FE EN CE 74. The Wye Gro up (2005): Hand bo ok on u ral Ho u se holds Livelihood and Well - be ing : Sta ti stics on u ral De ve lop ment and Agri cul tu re Household ncome, Wye 75. olk T. (2004): The im pact of the agra rian po licy on the de ve lop ment of agricul tu re in Slo ve nia in the pro cess of tran si tion and ac ces sion to EU, The As soci a tion of Agro-eco no mists of Slo ve nia and the As so ci a tion of Agro-eco no mists of Ser bia, Dom ža le, Slo ve ni ja SBN on Meyer H., Ter luin.j., Post J.H., an Ha e pe ren B. (eds.) (1999): u ral employment dyna mics in the EU; Key fin dings for po licy con si de ra tion emer ging from the U EM PLO pro ject, Agri cul tu ral Eco no mics e se arch n sti tu te (LE), e port ; Ha gue, SBN ; 2. z ve šta ji i do ku men ti: DE FA (2004): e vi ew of the u ral Whi te Pa per Our Co un trysi de: the fu tu re, fra.gov.uk EU Com mis sion (1997): u ral De ve lop ments CAP 2000, Wor king Do cu ments; EU Com mis sion (1998.): Agri cul tu ral Si tu a tion and Pro spects in the Cen tral and Eastern Euro pean Countries. Summary eport, Working Document, Directora te-ge ne ral for Agri cul tu re; pa.eu/agri cul tu re/pu bli/pe co/in dex_ en.htm EU Com mis sion (2002): Com mon n di ca tors for Mo ni to ring u ral De ve lop ment Pro gram ming Com mis sion Wor king Do cu ment /43512/02 Final: ; EU Com mis sion (2003): Ex-post Eva lu a tion of the Com mu nity ni ti a ti ve LE A DE, pa.eu/agri cul tu re; EU Com mis sion (2005): Com mu nity Stra te gic Gu i de li nes for u ral De ve lop ment , (2006/144/EC), pa.eu/agri cul tu re; EU Com mis sion (2005): Euro pean Agri cul tu ral Fund for u ral De ve lop ment (EAFD), Co un cil e gu la tion (EC) No 1698/2005, pa.eu/agri cul tu re; EU Com mis sion (2006a): n stru ment for Pre-ac ces sion As si stan ce, e gu la tion 1085/2006 EU Com mis sion (2006b): u ral De ve lop ment in the Euro pean Union Sta ti sti cal and Eco no mic n for ma tion e port pa.eu/agri cul tu re/agri sta/rur dev2006/in dex_en.htm 213

215 E FE EN CE FAD (2002): As ses sment of u ral Po verty Cen tral and Eastern Euro pe and The Newly n de pen dent Sta tes, o me, SBN ; FAD (2003): n ter na ti o nal Fund for Agri cul tu ral De ve lop ment o ma nia Co un try Stra te gi es Op por tu ni ti es pa per, o me; OECD (1993): What Fu tu re for Our Co un trysi de? A u ral De ve lop ment Po licy, Pa ris; OECD (1994): Cre a ting ru ral in di ca tors for sha ping ter ri to rial po licy, Pa ris; World Bank (2000): The u ral Non-Farm Eco nomy: e port on Pre sen ta ti ons and Di scus si ons at World Bank ; ldbank.org/re se arch/ru ral/wor kshop/may2000/n FE may.pdf World Bank (2000): u ral De ve lop ment n di ca tors Hand bo ok, UNE CE, Euro stat, FAO, OECD, World Bank, Was hing ton, D.C.; ce.org/stats/ru ral World Bank, ECSSD (2004): Bul ga ria: Sur vey on ru ral de ve lop ment ne eds ; UNDP (2004): Bu l ga r i a: Na t i o na l Hu man D e ve lop ment e p or t 2003, u ra l e g i ons: Over co ming De ve lop ment Dis pa ri ti es SBN ; UNDP (2006): Ser bia: Hu man De ve lop ment in di ca tors, SBN X; 3. Baze podataka Zavod za sta ti sti ku e pu bli ke Sr bi je: Popis sta nov ni štva, do ma ćin sta va i sta nova, 2002: Sta nov ni štvo, knji ge 2, 4, 5, 6, 7, 11, 14, 15, 19 i Po ljo pri vre da, knji ge 1, 2, 3 Sta ti stič ki go di šnja ci: Sta i stič ki go di šnjak Sr bi je, i go di na, Op šti ne u Sr bi ji, 2005 go di na. An ket na is tra ži va nja: An ke ta o rad noj sna zi, go di na, An ke ta o po tro šnji do ma ćin sta va, go di na. UNDP Ma la ru ral na do ma ćin stva an ke ta na do ma ćin stvi ma (2006) in ter ni do ku ment Ma la ru ral na do ma ćin stva in ter vjui sa lo kal nim do no si o ci ma od lu ka (2006) in ter ni do ku ment 214

216 DEO 6 E FE EN CE 4. Endnote 1. Pre u ze ti re zu la ta ti dru gih is tra ži va nja ne po štu ju u do volj noj me ri me to do lo ške raz li ke ove pri ro de, te je u iz ve snoj me ri ogra ni če na mo guć nost kom pa ra ci je pa.eu/agri cul tu re/ex ter nal/en lar ge/in dex_en.htm 3. Ma la ru ral na do ma ćin stva an ke ta na do ma ćin stvi ma i Ma la ru ral na do ma ćinstva in ter vjui sa lo kal nim do no si o ci ma od lu ka, in ter ni do ku ment, UNDP De Jan vary A., Mur gai., Sa do u let E. (2002) 5. Ter min ne raz vi jen u ovom kon tek stu u smi slu si ro ma šan, tre ba su štin ski razli ko va ti od ter mi na zaostao. Ne raz vi jen pod ra zu me va da su fak to ri pro iz vodnje u za o sta ku za dru gim pod ruč ji ma, dok zaostalost pred stva lja iz raz neuspe le bor be pro tiv si ro ma štva (Qu e ri ni, G. 1978). 6. Ova kve či nje ni ce se eks pli cit no ilu stru ju u po da ci ma OECD-a, a za Evro pu poseb no kroz re zul ta te LE A DE pro jek ta. 7. Uva ža va ju ći ar gu men ta ci ju o izo lo va nim re gi o ni ma i mar gi na li zo va nim dru štvenim gru pa ma, a po red osta log i zbog kom plek sno sti oda bi ra in di ka to ra za va lori zo va nje ru ral nog si ro ma štva, autor ovog tek sta oce nju je kao (ko nač no i se mantič ki) pri me re ni ji ter min raz voj ne ne jed na ko sti u od no su na ru ral no si ro ma štvo. 8. NU T S eng l. No men cl a tu re of Te r i to r i a l Units for St a t i st i c a l No men k l a tu ra te ri to ri jal nih sta ti stič kih je di na i ca po sma tra nja u EU. NUTS na ci o nal ni ni vo po da ta ka; NUTS ve li ki re gi o ni, NUTS ma li re gi o ni, okru zi, NUTS bi rač ka me sta, NUTS (pri bli žno) me sne za jed ni ce. 9. Bog da nov N. (2004) Do sa da te sti ra ni i pri me nji va ni kri te ri ju mi kla si fi ka ci je bili su funk ci o nal no tr ži šte rad ne sna ge, ste pen ru ral no sti ko ji je za sno van na kon cep tu tro ško va zbog uda lje no sti ili ni ske gu sti ne na se lje no sti, de fi ni sa nje re gio na na osno vu pri rod no-ge o graf skih in di ka to ra, pa čak i vo do snab de va nja. 10. Z nač aj unific ir a nj a r a z voj ni h p a ra me t a ra, p o d v u č en u dokumentu Svetske b anke : u ral ni raz voj: od vi zi je do ak ci je (engl. u ral De ve lop ment: from i sion to Action) iz go di ne, de li mič no je re a li zo van ovim Pri ruč ni kom. Me đu tim, is tiče se neo p hod nost da ljeg usa vr ša va nja, si stem skog i kon ti nu i ra nog pra će nja par a me t a ra, kao i uj e di nj a va nj a na p o ra d a s e u p o g le du ove pro ble ma t i ke us p o st a v i kon sen zus. i še o to me, Bog da nov N., Sto ja no vić Ž Ana li tič ka sred stva za oce nu hu ma nog raz vo ja: HD 11. Hu man De ve lop ment ndex, HP Hu man Po verty n dex, od nos jav nih ras ho da i po mo ći i me ra ne jed 215

217 E FE EN CE na ko sti po lo va (GD Gen der-re le ted De ve lop ment in dex i GEM Gen der Empo wer ment Me a su re) 12. Ovi in di ka to ri pret hod no su uop šte no de fi ni sa ni u do ku men ti ma Evrop ske komi si je, COM (2000) 20 i COM (2001) Ge ne ral no, ob u hva će ni in di ka to ri vi še su pri men lji vi za de skrip ci ju sta nja u rural nim sre di na ma, ne go za eva lu a ci ju i mo ni to ring pri me nji va nih po li ti ka razvo ja. Za ove po tre be (eva lu a ci je i mo ni to rin ga) pri me nje nih raz voj nih pro gra ma, EU je pri pre mi la do ku ment Com mon n di ca tors for Mo ni to ring u ral De ve lopment Pro gram ming Com mis sion Wor king Do cu ment /43512/02 Fi nal: LFA Less Fa vo u red Are as. 15. On prak tič no pred sta vlja su bli ma ci ju di rek ti va iz 1972, sa iz ve snim una pre đenjem re še nja, kao i LFA di rek ti ve, una pre đe ne u de lu ko ji se od no si na oču va nje pri rod ne sre di ne. 16. e gu la ti va EC br 1698/2005 o po dr šci ru ral nom raz vo ju od stra ne Evrop skog fon da za po ljo pri vre du i ru ral ni raz voj (EADF), e gu la ti va EC i Stra te ške smeri ni ce Za jed ni ce za ru ral ni raz voj (Pro gram ski pe riod ) tiv.com/ar tic le?tcmu ri=tcm: &type=link sdos sier&textlg=f 18. o de ći prin ci pi odr ži vog raz vo ja zah te va ju ba lans i kom ple men tar nost iz me đu 3-di men zi o nal nih pro me na: 1) eko no mi je (odr ži vi mo de li pro iz vod nje i po trošnje), 2) ži vot ne sre di ne (odr ža va nje i ob na vlja nje zdra vih eko si ste ma), 3) društva (kraj nje is ko re nji va nje si ro ma štva i odr ži vi dru štve ni si ste mi. Naj o bu hvatni ja i naj če šće pri hva tlji va de fi ni ci ja je tzv. Brun tland ski iz ve štaj WCDE-a (engl. World Com mis sion on En vi ron ment and De ve lop ment): Odr ži vi raz voj uka zu je na is pu nja va nje po tre ba sa da šnjo sti bez ugro ža va nja mo guć no sti bu du ćih ge nera ci ja da is pu ne nji ho ve sop stve ne po tre be 19. De kla ra ci ja se od no si na sred stva ko ja bi bi la ulo že na u stva ra nje atrak tiv ne Evro pe za in ve sti ci je i po slo va nje, pro mo vi sa nje zna nja i ino va ci ja usme re nih na rast i stva ra nje kva li tet ni jih i broj ni jih rad nih me sta 20. ako je otva ra nje no vih rad nih me sta u ru ral nim pod ruč ji ma pre po znat kao va žan fak tor do hot ka ru ral ne po pu la ci je i ra ci o nal ni od go vor na po sle di ce od pu šta nja rad ne sna ge ra di mo der ni za ci je pro iz vod nje, u ope ra ci o na li za ci ji pro gra ma SA PAD-a se ovo pi ta nje eks pli cit no ni je is ti ca lo kao pri o ri tet. PA 21. n stru ment for Pre-ac ces sion As si stan ce, e gu la tion EC. 1085/2006, 17. jul go di ne. 216

218 DEO 6 E FE EN CE 22. Oče ku je se da će od go di ne, ume sto fi nan sij skog in stru men ta CADS, epu bli ka Sr bi ja ko ri sti ti sred stva PA za pr ve dve od ukup no pet kom po nen ti. 23. O vaj do ku ment pr i pre ma Ev ropsk a Komisij a na osnov u pr ior itet a Ev ropskog part ner stva i iz ve šta ja o is pu nja va nju uslo va pro ce sa sta bi li za ci je i pri dru ži va nja, kao i na ci o nal nih stra te gij skih do ku me na ta dr ža ve ko ri sni ka sred sta va. 24. Op šti ne su gru pi sa ne po okru zi ma, pre ma Ured bi o na či nu ra da mi ni star sta va i po seb nih or ga ni za ci ja van nji ho vih se di šta (Slu žbe ni gla snik S br. 3/92 i 36/92). Op šti ne u Be o gra du su po seb no gru pi sa ne. 25. u ral na pod ruč ja de fi ni sa na pre ma OECD de fi ni ci ji ru ral no sti. 26. Od ukup nog bro ja li ca ko ja su pro me ni la me sto bo rav ka ili do se lje na u Sr bi ju, 380 hi lja da ili čak 44% mi gri ra lo je u okvi ru ru ral nih pod ruč ja. 27. Ob ra čun svih in di ka to ra u ta be li pre ma OECD kri te ri ju mu ru ral no sti. Ob ra čun auto ra na osno v u p o d a t a ka st at ist ičkog godišnj ak a O pšt ine u epublic i Srbij i (2005) i in ter nih po da ta ka Za vo da za sta ti sti ku e pu bli ke Sr bi je bia_2005_ser.pdf 29. Po ka za te lji za grad Be o grad upo re di vi su sa po ka za te lji ma za ze mlje EU kakve su Slo vač ka i Li tva ni ja (ko je ima ju in deks HD od 0,856 od no sno 0,857), dok je in deks HD u Pčinj skom okru gu upo re div sa Uz be ki sta nom ili Mol da vijom UNDP Stra te gi ja za sma nje nje si ro ma štva u Sr bi ji, la da e pu bli ke Sr bi je, Na ci o nal na li ni ja si ro ma štva za Sr bi ju ob u hva ta iz dat ke za hra nu, ode ću, obu ću, hi gi jenu, p okućst vo, pre voz, z dr av st ve nu za št i tu, obra z o va nj e i dr u go. Ona j e o d re đe na kao ukup na po tro šnja onih do ma ćin sta va či ja je po tro šnja hra ne jed na ka mi nimal noj po tro šač koj kor pi dnev ni unos 2288 ka lo ri ja bid 33. Ovaj za klju čak u na ve de noj stu di ji ni je de talj ni je ela bo ri ran, ali se sti če uti sak da mo že bi ti pro dukt neo bjek tiv nog vred no va nja ze mlji šnih po ten ci ja la (ko ri šće no ze mlji šte/ ze mlji šte u po se du). Osim to ga, pod ruč ja sa iz ra že nom se ni li za ci jom s e l a ( jugoisto čna Srbij a npr. ) sp ad aju u brdsko - pl a nin sk a p o d r uč j a Sr bi j e ko j a po pra vi lu ima ju ve ći po sed. Na i me, sa ve znim za ko nom i re pu blič kim ured bama iz go di ne ogra ni čen je mak si mum se ljač kih ga zdin sta va na 10 ha do 25 ha ob ra di vog ze mlji šta, za vi sno od ge o graf skog po lo ža ja, bo ni te ta i na či na ob rade ze mlje i broj nog sta nja čla no va do ma ćin stva i užih po ro di ca unu tar kuć nih za dru ga. Otu da, ga zdin stva u brd sko-pla nin skom pod ruč ju ima ju ve ću pro seč 217

219 E FE EN CE nu ve li či nu jer se zbog mi gra ci ja sta nov ni štva ni su ka sni je de o bom de li la kao gazdin stva u dru gim pod ruč ji ma. 34. Pre ko 43% pro ce na ta ru ral nog sta nov ni štva u ju go i stoč noj Sr bi ji, ugro že no je, u po re đe nju sa oko 11% u oj vo di ni. Da kle, ugro že nost u ju go i stoč noj Sr bi ji je skoro če tvo ro stru ka u od no su na oj vo di nu. 35. Kre dit na li ni ja od 322 mi li o na do la ra otvo re na je za po ljo pri vred ni ke u pri vatnom sek to ru i za dru štve ni sek tor, uz 125 mi li o na do la ra par ti ci pa ci je od stra ne Svet ske ban ke. 36. Na vo di se ne zva ni čan po da tak da su 2/3 ovih sred sta va utro še na na opre mu i meha ni za ci ju upra vo ze mljo rad nič kih ga zdin sta va. 37. Fond za raz voj S fi nan si rao je u 2005 go di ni po pro gra mu kre di ti ra nja ma lih i sred njih pred u ze ća (MSP) 234 pro jek ta iz obla sti agro in du stri je, u vred no sti od pre ko 36% ukup no odo bre nih sred sta va za po dr šku raz vo ju MSP. z pro gra ma kre di ti ra nja ovog fon da za po dr šku sa mo stal nom pred u zet ni štvu agro in du stri ji je odo bre no 125 kre di ta u vred no sti od pre ko 20% ukup ne vred no sti kre di ta za ove na me ne. Fond je odo brio 295 pro je ka ta mi kro kre di ta za sa mo za po šlja va nje iz obla sti agro in du stri je. z nos odo bre nih kre di ta agro in du stri ji je bio oko 24% ukup nih sred sta va za mi kro kre di ti ra nje, či me je obez be đen po sao za 869 li ca. Krat ko roč ni kre di ti za pod sti caj iz vo zu odo bre ni su za 12 agro in du strij skih predu ze ća u ukup nom iz no su od 27% od ukup nih sred sta va za ove na me ne. 38. e gion u ovoj Stra te gi ji pod ra zu me va uprav ni okrug ona ko ka ko je on de fi nisan Za ko nom o dr žav noj upra vi (član 38.). 39. Dez in te gra ci o ni pro ce si u ze mlji to kom 1990-tih bi li su pra će ni na zad nim re šenji ma u or ga ni zo va nju cen tral ne vla sti i lo kal ne sa mo u pra ve. Na i me, to kom tih, cen tral na vlast u Sr bi ji je ja ča la, pre sve ga cen tra li za ci jom fon do va i sma njenjem kom pe ten ci ja lo kal ne sa mo u pra ve. 40. Po zi tiv na is ku stva u tom prav cu po sto je u ne ko li ko op šti na u Sr bi ji u im ple menta ci ji do na tor skih pro jek ta ve za nih za ose tlji ve dru štve ne i so ci jal ne gru pe, gde je NO sek tor sa ra đi vao na im ple men ta ci ji ovih ak tiv no sti. 41. Ova me ra se ogle da u da va nju iz no sa od 40 hi lja da di na ra (oko 500 evra) go dišnje za čla no ve ga zdin stva sta ri je od 55 go di na ko ji su 10 i vi še go di na po ljo privred ni osi gu ra ni ci. 42. Kom pa ra ti va na ana li za agrar ne po li ti ke me đu po je di nim ze mlja ma i u vre menskoj se ri ji u li te ra tu ri ne ma stan dar di zo va nu me to do lo gi ju. Naj če šće ko ri šće na je me to do lo gi ja OECD-ea i na osno vu nje iz ve de ni PSE/CSE in di ka to ri do ho dov nih sub ven ci ja. Po red to ga za stu plje ni su i in di ka to ri uče šća do ho dov nih sub ven ci ja 218

220 DEO 6 E FE EN CE u do hot ku po ljo pri vre de do bi je ni na osno vu eko nom skog ra ču na po ljo pri vre de pre ma EAA ma to do lo gi ji. Na osno vu ovih in di ka to ra ne mo gu će je pro ce ni ti uticaj po je di nih mera na poljoprivredu, ali daju uvid o ukup noj po dr šci po ljo pri vredi i otu da pro is te klim tro ško vi ma za pro iz vo đa če i po tro ša če. Eko nom ski ra čun p o lj o pr i v re de (Eco no mic Ac co unt of Agri cul tu re EAA) u Sr bi ji se ne pri me nju je, kao ni OECD me to do lo gi ja, te ne po sto je in di ka to ri ko ji bi bi li u do volj noj me ri upo tre blji vi za po re đe nje sa dru gim ze mlja ma. Pro blem ne do volj ne kon zi stentno sti sta ti stič kih po da ta ka tran zi ci o nih ze ma lja i ne u po re di vo sti sa me đu na rodno stan dar di zo va nim, ko jem u mno go me do pri no se in fla tor ni po re me ća ji, kurs ne raz li ke isl., po znat je i na gla šen u li te ra tu ri (Da vi do va, S., Buc kwell 2000, olk, T. 2004, Bog da nov N., Bo žić, D., Mun ćan, P., 2006). U slu ča ju Sr bi je pro blem je dodat no uslo žnjen dez in te gra ci o nim pro ce si ma u SFJ to kom 1990-tih i 2000-tih 43. Fond za raz voj S fi nan si rao je u 2005 go di ni po pro gra mu kre di ti ra nja ma lih sred njih pred u ze ća 234 pro jek ta iz obla sti agro in du stri je u vred no sti od 2,560 mi li jar di di na ra, što je pre ko 36% ukup no odo bre nih sred sta va za po dr šku razvo ju SME. 44. Pre ma po da ci ma Mi ni star stva po ljo pri vre de sa mo 10-15% ne po kret no ti po ljopri vred nih ga zdin sta va je do sa da upi sa no, što one mo gu ća va ko ri šće nje hi po teke na ne po kret no sti kao ga ran ci ju za iz da va nje kre di ta. 45. u ral na pod ruč ja pred sta vlja ju za jed ni ce ko je za do vo lja va ju osnov ne OECD krite ri ju me i ima ju ma nje od 150 sta nov ni ka po km, uzi ma ju ći u ob zir ste pen in tegri sa no sti u na ci o nal nu eko no mi ju, i ob u hva ta ju ći i ma nje gra do ve i se la. 46. Ne po ljo pri vred na pro iz vod nja, obuhvata sve ostale privredne aktivnosti uključu ju ći i ener ge ti ku, ma la i srednja preduze ća, ruralne servise, građevinu, komer ci j a l ni t ran sp or t, fi nan sijske i lične usluge (SC Gro ups 2-9). Ključ nu kom po nen tu N FE-a pred sta vlja pre ra da i do ra da si ro vih po ljo pri vred nih proiz vo da u ma lim pro iz vo d nim p ogonima, pakovanj e i t ransp or t proizvoda. (S. Ha ag bla de, P. Haz zel i T. e ar don, 2002) 47. Ova kav stav i od nos pre ma ru ral nim pod ruč ji ma uob li čen je u kon cep tu mul tifunk ci o nal ne po ljo pri vre de i mul ti funk ci o nal nog ru ral nog raz vo ja. 48. Me đ u t im, p o ve ć a nj e u kupne proi zvo dnj e mo ž e d a ut ič e na smanj ivanj e c ena, što se i de ša va u slu ča je vi ma ka da ne po sto ji do volj na tra žnja za pro iz vo di ma i usluga ma N FE. Upra vo ba lans iz me đu stva ra nja rad nih me sta i ko li či ne tj. kva li te ta pro iz vo da zah te va dr žav ne po li ti ke ko je ima ju sna žan uti caj na ru ral no si ro maštvo i uma nje nje nje go vih efe ka ta. 49. Po li tič ka sta bil nost ili ne sta bil nost, po ve re nje u in sti tu ci je, eks tre ni fak to ri, ta kođe ima ju uti ca ja. 219

221 E FE EN CE 50. az log mo že bi ti i ne a de kvat na ce nov na po li ti ka (bi lo zbog ni skog ni voa po ljopri vred ne pro duk tiv no sti i efi ka sno sti ili zbog dr žav ne po li ti ke ko ja ni skim ce nama po ljo pri vred nih pro iz vo da šti ti ni zak ni vo do hot ka po tro ša ča). 51. Za Azi ju i La tin sku Ame ri ku, FAO pro ce nju je 32% i 40%, re spek tiv no. 52. n te rest za ne po ljo pri vred nu eko no mi ju i ne po ljo pri vred na pred u ze ća u ru ral nim obla sti ma uop šte, pre ma ne kim auto ri ma uzro ko van je po zi tiv nim is ku stvi ma u di na mič nom ra stu su bur ba nih pod ruč ja i se la u Ki ni, i že ljom da se ova is ku stva pri me ne i u dru gim ze mlja ma (Sti glitz, 1999; Pe ar ce D., Da vis J., 2000). 53. i še o to me ral po vertypor tal.org/en glish/re gi ons/euro pe/in dex. htm 54. U Sr bi ji po sto je dve zva nič ne de fi ni ci je za po sle no sti odn. ne za po sle no sti prema me dju na rod no kom pa ti bil noj An ke ti o rad noj sna zi ZS i pre ma evi den ci ji NSZ. az li ka po ti če od de fi ni ci je sta tu sa po je di na ca na tr ži štu ra da na ko ji ma su za sno va ne ove de fi ni ci je. Sto pa ne za po sle no sti pre ma evi den ci ji NSZ je po pravi lu vi še ne go dvo stru ko ve ća od sta i stič ke. Bu du ći da je re gi strom ne za po sle nih NSZ ob u hva ćen i onaj deo rad ne sna ge ko ja ne tra že ak tiv no po sao, već su zain te re so va na za ostva ri va nje po ve za nih pra va. S dru ge stra ne, sto pa ne za po sleno sti pre ma An ke ti o rad noj sna zi ne da je ja snu sli ku o pri kri ve noj ne za po sleno sti, ni ti o li ci ma ko ja ra de u si voj eko no mi ji. An ke ta o rad noj sna zi je do 2004 bi la me to do lo ški ne do volj no usa gla še na, či me se mo že ob ja sni ti na gli po rast neza po sle no sti pre ma ovom iz vo ru u 2004 u od no su na go di nu, dok je poda tak Na ci o nal ne slu žbe za po šlja va nja ostao kon stan tan. Me to do lo gi ja An ke te o rad noj sna zi je tek od 2004 usa gla še na sa me đu na rod nim stan dar di ma pre poru ka ma Me đu na rod ne or ga ni za ci je ra da (nte rnational L abour O rg aniz ation LO) i EUO STAT-om. 55. Ob ra čun pre ma zva nič noj sta ti stič koj de fi ni ci ji ru ral nih pod ruč ja Za vo da za stai sti ku re pu bli ke Sr bi je 56. Za po sle nost u ho te li jer stvu i ugo sti telj stvu (uslov no u tu ri zmu) je iz ne na đu ju će ni ska ma nje od 2% za po sle ne ru ral ne po pu la ci je ra di u ovom sek to ru iako se on sma tra raz voj nom al ter na ti vom u mno gim de lo vi ma Sr bi je. 57. Zva nič na de fi ni ci ja ru ral no sti e pu blič kog za vo da za sta ti sti ku 58. ¼ za po sle ne ru ral ne po pu la ci je ima za vr še nu sa mo osnov nu ško lu, dok je 20% bez for mal nog obra zo va nja ili ne pi sme no. 59. Zva nič na de fi ni ci ja ru ral no sti e pu blič kog za vo da za sta ti sti ku. 60. Po da ci su do bi je ni pu tem an ke te o po tro šnji do ma ćin sta va, ko ja se od 2003.godi ne spro vo di po me đu na rod nim stan dar di ma i pre po ru ka ma EUO STAT-a, 220

222 DEO 6 E FE EN CE LO-a i UN-a, či me se obez be đu je me đu na rod na upo re di vost po da ta ka. Prethod ne se ri je ob ja vlji va ne su pre ma ti pu do ma ćin sta va, ta ko da ni su upo re di ve. 61. Zva nič na de fi ni ci ja ru ral no sti e pu blič kog za vo da za sta ti sti ku 62. Tran sfe ri u nov cu do bi je nom od vla di nih or ga ni za ci ja ob u hva t a ju : pr i ma nj a na ime so ci jal ne za šti te, pri ma nja po osno vu zdrav stve nog osi gu ra nja, pri ho de po osno vu pen zij skog i in va lid skog osi gu ra nja, do dat ke (in va lid ni na i sl.), de či je dodat ke, sti pen di je đa ka i stu de na ta, kao i na kna de za uče ni ke ško la za kva li fi ko vane rad ni ke, pri ma nja na ime ma te ri jal nog obez be đe nja ne za po sle nih li ca i po klone u nov cu do bi je ne od dr ža ve. 63. sti na, po da tak je do iz ve sne me re po pro ce ni auto ra i pre ce njen. Po da ci in ter preti ra ni u ovoj ta be li su na osno vu An ke te o rad noj sna zi kja, ka ko je ra ni je na po menuto, ne re sp ek tu j e st a t i st ič ku de fi ni ci ju r u ra l ni h p o d r uč j a. Mo ž e s e pret p o st a v i t i da su u an ket ni uzo rak uklju če na i se la u oko li ni op šti na ko je po OECD me to dolo gi ji ru ral no sti spa da ju u ur ba na pod ruč ja. U tom slu ča ju, sli ka za po sle no sti se me nja jer je do stup nost ma lih bi zni sa u ova kvim obla sti ma znat no ve ća. 64. Zva nič na de fi ni ci ja ru ral no sti Za vo da za sta ti sti ku e pu bli ke Sr bi je. 65. Do ma ćin stvom je sma tra na sva ka po ro dič na ili dru ga za jed ni ca li ca, či ji čla no vi za jed no sta nu ju i za jed nič ki tro še svo je pri ho de za pod mi ri va nje osnov nih ži votnih po tre ba (sta no va nje, is hra na i dr.). 66. Do ma ćin stvo sa po ljo pri vred nim ga zdin stvom je sva ko do ma ćin stvo ko je ko risti naj ma nje 10 ari ob ra di vog ze mlji šta, kao i do ma ćin stvo sa po se dom ma njim od 10 ari ob ra di vog ze mlji šta, ako po se du je: - naj ma nje jed nu kra vu i te le, ili - jed nu kra vu i ju ne, ili - jed nu kra vu i dva od ra sla gr la sit ne sto ke iste vr ste, ili - pet od ra slih ova ca, ili - tri od ra sle svi nje, ili - če ti ri od ra sla gr la ova ca i svi nja za jed no, ili - pe de set ko ma da od ra sle ži vi ne, ili - dva de set ko šni ca pče la. Na ve de ni kri te ri ju mi od no se se na sva do ma ćin stva, bez ob zi ra na to da li su nasta nje na u grad skim ili u osta lim na se lji ma, i bez ob zi ra na to gde se na la ze zemlja, sto ka, ži vi na ili ko šni ce pče la, o ko ji ma je do ma ćin stvo da lo po dat ke. Po ljo pri vred na ga zdin stva su ona ga zdin stva u ko ji ma svi pri ho di po ti ču od indi vi du al nih po ljo pri vred ni ka na ga zdin stvu. Ne po ljo pri vred na ga zdin stva su ona ga zdin stva u ko ji ma pri ho di po ti ču od člana, od no sno od čla no va ga zdin stva ko ji oba vlja ju ne po ljo pri vred na za ni ma nja ili oba vlja ju ne ko po ljo pri vred no za ni ma nje ali van svog ili po ro dič nog ga zdin 221

223 E FE EN CE stva ili, pak, pri hod po ti če od pen zi je, od dru ge imo vi ne, so ci jal ne po mo ći ili neke dru ge vr ste stal nih pri ma nja. Me šo vi ta ga zdin stva su ona u ko ji ma se isto vre me no ostva ru ju i pri ho di ko ji karak te ri šu po ljo pri vred na i pri ho di ko ji ka rak te ri šu ne po ljo pri vred na ga zdin stva. Ga zdin stva bez pri ho da su ga zdin stva u ko ji ma je ne po znat iz vor pri ho da ili prihod po ti če od iz dr ža va la ca (uklju ču ju ći i prav na li ca) ko ji ni su čla no vi ga zdin stva pa.eu/agri cul tu re/ri ca/met ho do logy1_en.cfm 68. Ma đar ska ga zdin stva ko ja ob ra đu ju po sed ma nji od jed nog hek ta ra ko ja pro izvo de SGM u vred no sti is pod jed nog ESU sma tra ju se sit nim ga zdin stvi ma. No, ova ga zdin stva ta ko đe spa da ju u ga zdin stva i u eko nom skom smi slu re či, i ni su is klju če na iz dr žav ne po li ti ke, već se sa mo raz li ku ju od ve li kih ga zdin sta va po nači nu funk ci o ni sa nja. Bu gar ska sma tra po lu na tu ral nim ga zdin stvi ma ona ko ja ima ju spe ci ja li zo vane pri no se u ko li či na ma od 2-4 ESU. 69. engl. The Farm Ac co un tancy Da ta Net work FADN (Mre ža ra ču no vod stve nih po da ta ka ga zdin sta va) je in stru ment za eva lu a ci ju do hot ka po ljo pri vred nog gazdin stva u ze mlja ma čla ni ca ma EU. 70. Pro ce nat do ma ćin sta va bez mu ške gla ve po ro di ce u ukup nom uzor ku je ni zak za objek tiv no iz vo đe nje za klju ča ka 71. Ovaj se po da tak mo ra uze ti sa iz ve snom re zer vom, bu du ći da je u de fi ni sa nju uzor ka zah te va no da bar je dan član do ma ćin stva bu de u sta ro snoj gru pi 25 do 50 go di na. 72. Naj o bim ni je is tra ži va nje o to me je Funk ci o ni sa nje i re pro duk ci ja po ro dič nih gazdin stva u Sr bi ji, Po ljo pri vred ni fa kul tet Uni ver zi te ta u Be o gra du, Ze mun, nteresantno je da je spo sob nost čla no va da se ba ve se o skim tu ri zmom pre po znalo sa mo 1% čla no va do ma ćin sta va i to u oj vo di ni! Ovaj po da tak je ja ko simpto ma ti čan ob zi rom da naj ma nje is ku stva u ovoj ak tiv no sti ima ju upra vo do maćin stva u ovom re gi o nu. 74. Stal no za po sle ni, li ca ko ja ra de van rad nog od no sa i li ca ko ja sa mo stal no obavlja ju de lat nost 75. Ovi re zul ta ti su u vi so koj ko re la ci ji sa za ključ ci ma stu di je Po lo žaj že na na tr žištu ra da Dr Ma ri je Ba bo vić 76. Mun ćan P., Bo žić, D. (2006) 77. pri hod po osno vu iz najm lji va nja obje ka ta ima ju sa mo vla sni ci sta no va u gra du, ko ji u 22% slu ča je va (od onih ko ji ima ju stan u gra du) iz da ju stan dru gi ma, hladnja če u 14% slu ča je va, a do dat ni stam be ni pro stor u 9% slu ča je va (od onih koji ma ju da te ob jek te). 222

224 DEO 6 E FE EN CE 78. Ovaj podatak već je na go ve šten u struk tu ri po ljo pri vredne proizvodnje vojvođan skih ga zdin stva, gde su ži ta i in du strij sko bi lje na ve de ni kao do mi nant ni usevi. Pro seč na ve li či na po se da od sa mo 1.2 ha in ten ziv nih po vr ši na je ne is pla ti va za opre ma nje ga zdin stva me ha ni za ci jom. Sto ga se pro se čan po sed od 1.2 ha za pod ruč je oj vo di ne sma tra je dva odr ži vim ga zdin stvom. 79. Ovaj po da tak na go ve šta va, što će se po ka za ti i u na red nim re zul tat ti ma i re gi o nal nim ana li za ma, da do ma ćin stva u ovom re gi o nu ima ju vr lo čvr stu i iz ra že nu opre de ljost za po ljo pri vred nu pro iz vod nju, vi šu pro duk tiv nost ra da isl. 80. Po red to ga, i dru gi pa ra me tri, ka ko će se ka sni je vi de ti, uka zu ju da je za ma la rural na do ma ćin stva u ovom pod ruč ju do ho dak od po ljo pri vre de va žni ji ne go ostali iz vo ri pri ho da. Ma la ru ral na do ma ćin stva u ovom pod ruč ju, već pre ma do sa da iz ne tim pa ra me tri ma, ve o ma su skon cen tri sa na na po ljo pri vre du i ga zdin stvo. 81. oj vo đan ske op šti ne su ma nje pa žnje po klo ni le pro ble mu ma lih ru ral nih do maćin sta va jer je u 40% op šti na pro ce nje no da ovaj pro blem ni je po seb no zna ča jan. 82. Na ro či to ne ga tiv ne oce ne da ju ži te lji rav ni čar skog re gi o na, ko ji ge ne ral no ima ju ne ga ti van do ži vljaj svog sta nja i svo je po zi ci je. 83. Opet, ova do ma ćin stva su ma nje od osta lih za do volj na sta njem in fra struk tu re u svo jim selima, po seb no vo do snab de va njem, te le fon skim linijama, putevima i depo ni ja ma. U rav ni čar kom re gi o nu is pi ta ni ci su ve ći zna čaj da ju snab de va nju vodom, što se ob ja šnja va lo šim kva li te tom pi ja će vo de na naj ve ćem de lu te ri to ri je ovog re gi o na. Do ma ćin stvi ma u ovom re gi o nu zna čaj ni ji je pro blem re gu li sa nje ot pa da, a ma nje zna ča jan as fal ti ra nost pu te va, u od no su na dru ge re gi o ne. 84. Me đu tim, do ovog za ključ ka se do la zi po sred no. Do ma ćin stva ret ko (sa mo 7% onih ko ji vi de bu duć nost u po ljo pri vre di i 30% onih ko ji vi de per spek ti vu u zapo či nja nju sop stve nog bi zni sa) ovu po tre bu na zi va ju po tre bom za in for ma ci jama, već kao po moć u do bi ja nju kre di ta ili iz na la že nju tr ži šta, ko je ja ko vi so ko vred nu ju u svo jim pri o ri te ti ma. 85. Kon takt sa tr ži štem kroz pro da ju pro iz vo da za dru ga ma ili ot ku plji va či ma, ima ju sa mo pro iz vo đa či pše ni ce, ku ku ru za i in du strij skog bi lja. 86. Oda bra ni vre men ski pe riod od 5 go di na po ti če otu da što je si stem dr žav ne po drške po ljo pri vre di ak ti vi ran prak tič no 2001 go di ne. Osim to ga, ovaj vre men ski period je do vo ljan da mo gu da pro ce ne svo je is ku stvo sa pred u ze tim in ve sti ci ja ma. 87. Ter luin n dex sta re nja ra ču na se kao od nos za stu plje no sti po pu la ci je sta ri je od 65 go dina u ukup noj po pu la ci ji, pre ma za stu plje no sti po pu la ci je mla đe od 15 go di na staro sti u ukup noj po pu la ci ji. 223

225 CP Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд (4-672EY) (497.11) (497.11) BOGDANO, Natalija Lj. Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija / Natalija Lj. Bogdanov. Beograd : UNDP, 2007 (Beograd : Excelsior). 223 str. : graf. prikazi, tabele; 24 cm Tiraž 300 Str. 5: Uvodna reč / Dr. Suzana Đorđević-Milošević, Str. 7-8: Predgovor / Lance Clark. Prilozi: str Endnote: str Bibliografija: str SBN а) Европска унија Аграрна политика b) Сеоска домаћинства Србија c) Србија Аграрна политика COBSS.S-D

226