RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG. programa za srbiju

Transcription

1 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za srbiju

2

3 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za srbiju Tamsin Cooper, Tomasz Pezold (eds.), Clunie Keenleyside, Suzana Đorđević-Milošević, Kaley Hart, Sergej Ivanov, Mark Redman, Dragana Vidojević

4 Pominjanje geografskih entiteta u publikaciji i tokom predstavljanja ovog materijala ne izražava mišljenje IUCN-a, AVALON-a, IEEP-a ili Nature Balkanike u pogledu pravnog statusa bilo koje zemlje, teritorije, područja, njihovih vlasti ili u pogled u njihovih granica i ograničavanja. Stavovi iznešeni u ovoj publikaciji ne odražavaju nužno i stavove IUCN-a, AVALON-a, IEEP-a ili Nature Balkanike. IUCN i partnerske organizacije se ograđuju od bilo kakve greške ili propusta pri prevodu originalnog dokumenta sa engleskog jezika na srpski jezik. Ova publikacija je delom omogućena finansiranjem od strane Ministarstva ekonomije, poljoprivrede i inovacija Kraljevine Holandije. Izdavač: Autorsko pravo: IUCN, Gland, Švajcarska i Beograd, Srbija u saradnji sa Avalon-om, IEEP-om i Naturom Balkanikom International Union for Conservation of Nature and Natural Resources Umnožavanje ove publikacije u obrazovne ili druge nekomercijalne svrhe je dozvoljeno bez prethodne pismene dozvole od nosioca autorskih prava pod uslovom da je izvor u potpunosti priznat. Umnožavanje ove publikacije radi prodaje ili u druge komercijalne svrhe je zabranjeno bez prethodne pismene dozvole nosioca autorskog prava. Citiranje: Saradnici: Fotografije: Citiranje:; Cooper, T., Pezold, T. (eds.), Keenleyside, C., Đorđević-Milošević, S., Hart, K., Ivanov, S., Redman, M., Vidojević, D. (2010). Razvoj nacionalnog agro-ekološkog programa za Srbiju. Gland, Švajcarska i Beograd, Srbija: IUCN Programska kancelarija za jugoistočnu Evropu. 88 str. Milan Ivanković (pilot studija Stara planina konsultacije), Srđan Šeremešić (pilot studija Deliblatska peščara), Višnja Mileusnić (pilot studija Deliblatska peščara), Nikola Stojnić (pilot studija Deliblatska peščara), Miloš Vukelić (pilot studija Deliblatska peščara konsultacije), Goran Sekulić (stručni saveti), Zora Stevanović Dajić (mapa), Svetlana Aćić (mapa), Mileta Bojović (mapa), Linda Zanella (lektura na engleskom jeziku), Gordana Kubura (lektura na srpskom jeziku), Suzana Živković (prevod na srpski jezik), Boris Erg (lektura na srpskom jeziku), Aleksandra Nešić (lektura na srpskom jeziku), Jelena Stjelja (lektura na srpskom jeziku). Dragan Bosnić, Suzana Đorđević-Milošević, Boris Erg, Sergej Ivanov, Tomasz Pezold ISBN: Grafički dizajn: Fotografija sa naslovne strane: Objavljuje: Štampa: Kontakt: Imre Sebestyén, jr. / UNITgraphics.com Boris Erg IUCN Programska kancelarija za jugoistočnu Evropu u saradnji sa Avalon-om, IEEP-om i Naturom Balkanikom Stojkov, Novi Sad IUCN Programska kancelarija za jugoistočnu Evropu Dr Ivana Ribara Beograd, Srbija see@iucn.org Tel Fax

5 Sadržaj Sadržaj SKRAĆENICE...6 PREDGOVOR...7 PARTNERI NA PROJEKTU...9 POGLAVLJE 1: Uvod POGLAVLJE 2:...15 Poljoprivreda i životna sredina u Srbiji POGLAVLJE 3:...23 Poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti u Evropi POGLAVLJE 4:...31 Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji POGLAVLJE 5:...51 Kreiranje agro-ekološke politike u EU POGLAVLJE 6:...61 Kreiranje agro-ekološkog programa za Srbiju POGLAVLJE 7:...75 Sprovođenje agro-ekoloških mera plaćanja POGLAVLJE 8:...85 Društveni i ekonomski značaj poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti LITERATURA

6 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Skraćenice 6 Skraćenice AE BBI Matra CBD CAP (ZPP) CEE (CIE) CMEF CORINE DREPR EAFRD EEC (EZ) EC EC EU FAO EEA HNV HNVF IEEP IBA Agro-ekološki (Agri-environment) Međunarodni program za biološku raznovrsnost Ministarstva poljoprivrede, prirode i kvaliteta hrane Holandije ( International Policy Programme Biodiversity of the Dutch Ministry of Agriculture, Nature and Food Quality) Konvencija o biološkoj raznovrsnosti (Convention on Biological Diversity) Zajednička poljoprivredna politika (Common Agricultural Policy) Centralna i Istočna Evropa (Central and Eastern Europe) Zajednički okvir za praćenje stanja i procenu (Common Monitoring and Evaluation Framework) Koordinacija informacija o životnoj sredini (Coordination of Information on the Environment) Projekat smanjenja zagađenja reke Dunav iz industrije u Srbiji (Danube River Enterprise Pollution Reduction Project) Evropski fond za poljoprivredu i ruralni razvoj (European Fund for Agriculture and Rural Development) Evropska ekonomska zajednica, preimenovano u Evropska zajednica Godine (European Economic Community, renamed the European Community (EC) in 1993) Evropska komisija (European Commission) Evropska zajednica (European Community) Evropska unija (European Union) Organizacija za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (Food and Agriculture Organization of the United Nations) Evropska agencija za životnu sredinu (European Environment Agency) Visoka prirodna vrednost (High Nature Value) Poljoprivredno područje visoke prirodne vrednosti (High Nature Value Farmland) Institut za evropsku politiku životne sredine (Institute for European Environmental Policy) Značajna područja za ptice (Important Bird Areas) IPGRI IPA IPA IPARD IUCN K LFA LU (UG) MAFWM (MPŠVP) N NAEP NGO (NVO) NMP NRDP (NPRR) OF (OP) P PA PBA SEPA SNR STAR SW (ZV) TB (TR) UAA Međunarodni institut za biljne genetske resurse (International Plant Genetic Resources Institute) Značajna područja za biljke (Important Plant Areas) Instrument pretpristupne pomoći (Instrument for Pre-Accession Assistance) Instrument pretpristupne pomoći za ruralni razvoj (Instrument for Pre-Accession Assistance for Rural Development) Međunarodna unija za zaštitu prirode (International Union for Conservation of Nature) Kalijum Marginalna područja (Less Favoured Areas) Uslovno grlo (Livestock Unit) Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (Ministry of Agriculture, Forestry and Water Management) Azot Nacionalni agro-ekološki program (National Agri-environment Programme) Nevladina organizacija (Non- Governmental Organization) Plan za upravljanje hranljivim materijama (Nutrient Management Plan) Nacionalni plan ruralnog razvoja (National Rural Development Plan) Program mera za organsku proizvodnju (Organic Farming Scheme) Fosfor Zaštićeno područje (Protected Area) Odabrana područja za dnevne leptire (Prime Butterfly Areas) Agencija za zaštitu životne sredine Republike Srbije (Serbian Environmental Protection Agency) Specijalni rezervat prirode (Special Nature Reserve) Projekat reforme poljoprivrede u tranziciji (Serbian Transitional Agriculture Reform) Program mera za zaštitu zemljišta i voda (Soil and Water Protection Scheme) Program mera za autohtone rase (Traditional Breeds Scheme) Korišćena poljoprivredna površina (Utilized Agricultural Area)

7 Predgovor Predgovor Priroda Srbije odlikuje se velikom raznovrsnošću biljnog i životinjskog sveta koji predstavlja značajan deo bogatstva i raznovrsnosti evropske prirodne baštine. Očuvanost područja nenarušene prirode, prisutnost velikog broja različitih biljnih i životinjskih vrsta i raznovrsnost ekosistema, čine Srbiju jednim od centara biološke raznovrsnosti na Balkanu i u Evropi, ali ujedno postavljaju značajne zadatke u pogledu obezbeđenja njihove funkcionalnosti i zaštite. U Srbiji je do danas proglašeno 461 zaštićeno prirodno područje i to su izuzetno reprezentativna, i za očuvanje vrsta najznačajnija područja u našoj zemlji. Opstanak mnogih vrsta u ovakvim vrednim ekosistemima često je neposredno uslovljen stanjem i načinom korišćenja zemljišta. U toj vezi između čoveka i divljeg sveta zaštićenih prirodnih dobara, održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta i druge mere aktivne zaštite obezbeđuju razvoj lokalnih zajednica uz očuvanje prirode. Prepoznajući izuzetan značaj uspostavljanja programa agro-ekoloških mera u Srbiji, naročito sa stanovišta očuvanja biološke raznovrsnosti, Zavod za zaštitu prirode Srbije uključio se u realizaciju projekta Podrška agro-ekološkim politikama i programima u Srbiji, i dao svoj doprinos, pružajući značajne podatke o biološkoj raznovrsnosti u Srbiji, o zaštićenim prirodnim dobrima i Značajnim područjima za biljke (Important Plant Area/IPA) kojih u Srbiji ima ukupno 61, Značajnim područjima za ptice (Important Bird Area/IBA) kojih u Srbiji ima 42 i Odabranim područjima za dnevne leptire (Prime Butterfly Area/PBA) kojih u Srbiji ima ukupno 40. Poljoprivredne prakse koje su prepoznate kao poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti (High Nature Value Farming/HNVF), predstavljaju način upravljanja i korišćenja zemljišta koji donosi dodatne vrednosti za očuvanje biološke raznovrsnosti, pri čemu se obezbeđuje razvoj lokalne zajednice. Uključenost Zavoda u ovaj projekat u skladu je sa višegodišnjim aktivnostima Zavoda i njegovim doprinosom pripremama za primenu evropskih standarda zaštite prirode u Srbiji. Deliblatska peščara i Stara planina, zaštićena prirodna dobra koja su izabrana za pilot područja u okviru projekta, predstavljaju karakteristična zaštićena prirodna dobra koja odlikuje velika biološka raznovrsnost. Ujedno su dobar primer kojim se potvrđuje da su ciljevi i prioriteti poljoprivrednog sistema visoke prirodne vrednosti u saglasnosti sa merama zaštite područja očuvanih prirodnih vrednosti. Ovakvi i slični projekti naročito su značajni zato što predstavljaju korak napred ka utvrđivanju neophodnih pravnih propisa i agro-ekološkog programa na nacionalnom nivou, pa predstavljaju dobru osnovu za ostvarivanje razvojnih društvenih ciljeva usklađenih sa ciljevima zaštite prirode. Značaj ovog projekta biće jasno prepoznatljiv u bliskoj budućnosti, a zalaganjem svih učesnika na projektu jasno su definisani ciljevi i buduće mere koje su neophodne za očuvanje biološke raznovrsnosti i primenu dobrih poljoprivrednih praksi. Očuvanje biološke raznovrsnosti i održivi razvoj kroz podršku tradicionalnoj poljoprivredi, kao i razvoj održivog seoskog turizma predstavlja pravac koji može umanjiti, odnosno zaustaviti migraciju ruralnog stanovništva. Prof. dr Nenad Stavretović Direktor Zavod za zaštitu prirode Srbije 7

8 8 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju

9 Partneri na projektu Avalon IEEP Avalon je neprofitna organizacija sa sedištem u Holandiji. Uspostavljena je godine radi stimulisanja razvoja održivog ruralnog razvoja u Centralnoj i Istočnoj Evropi (CIE). Avalon je, u početku, bio naročito usredsređen na uvođenje koncepta organske proizvodnje. Od godine počinje rad i na drugim aktivnostima i u periodu od godine konzorcijum vođen od strane Avalon-a (u saradnji sa nekoliko partnera iz CIE i EU) sprovodi program projekata finansiranih od strane holandske vlade pod nazivom Agro-ekološki programi u Centralnoj i Istočnoj Evropi. Ovi projekti sprovedeni su u 10 CIE zemalja koje su bile u procesu pridruživanja Evropskoj uniji kao odgovor na tada aktuelne potrebe za uvođenjem, promovisanjem i razvojem koncepta agro-ekoloških plaćanja. Projekti su značajno doprineli uvođenju principa i praksi kreiranja agro-ekološke politike u CIE i iza sebe su ostavili konkretne rezultate, uključujući i određen broj aktivnih nacionalnih agro-ekoloških radnih grupa. Ove radne grupe nastavile su da razrađuju agro-ekološke pilot projekte za predpristupne fondove, kao i nacionalne agro-ekološke programe koji bi bili sufinansirani od strane EU nakon pristupanja. Ovaj pristup je zatim uspešno ponovo korišćen u Hrvatskoj u periodu od godine i u Turskoj u periodu od godine. IUCN IUCN, Međunarodna unija za zaštitu prirode, pomaže svetu u pronalaženju pragmatičnih rešenja za najvažnije ekološke i razvojne izazove. IUCN radi na pitanjima vezanim za biološku raznovrsnost, klimatske promene, energiju, životni standard ljudi i ozelenjavanje svetske ekonomije i to podržavajući naučna istraživanja, upravljajući projektima i zbližavajući vlade, NVO, UN i kompanije da zajedno kreiraju politike, zakone i najbolje prakse. IUCN je najstarija i najveća globalna ekološka organizacija, sa više od članova iz vladinog i nevladinog sektora, i skoro stručnjaka volontera u oko 160 zemalja. Rad IUCN-a podržava preko zaposlenih u 60 kancelarija, i stotine partnera iz javnog, nevladinog i privatnog sektora u celom svetu. Institut za evropsku politiku zaštite životne sredine (IEEP), uspostavljen godine, je nezavisan institut za studije politika, sa posebnom ekspertizom u oblasti politika poljoprivrede, životne sredine i ruralnog razvoja u zemljama članicama EU i zemljama u procesu pristupanja EU. Pored redovnih poslova koje obavlja za Evropsku komisiju, Evropski parlament i Evropsku agenciju za zaštitu životne sredine, IEEP sprovodi studije za veliki broj nacionalnih i međunarodnih organizacija. IEEP ima preko 20 godina iskustva u proučavanju ekoloških aspekata poljoprivredne politike EU i prvi je razvio koncept sistema poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti (HNV) ranih 90-tih godina prošlog veka u saradnji sa holandskom vladom. Osoblje IEEP blisko prati razvoj politika životne sredine u stalnom kontaktu sa Evropskom komisijom i vladama zemalja. Natura Balkanika Prirodnjačko društvo Natura Balkanika je regionalna NVO, uspostavljena godine, sa ciljem podrške obnovi, zaštiti i promociji prirodnih i kulturoloških vrednosti Stare planine i regiona Gornjeg Ponišavlja u Јugoistočnoj Srbiji. Njene aktivnosti su uglavnom usmerene ka promociji ekoloških poljoprivrednih praksi; očuvanju genetičkih resursa domaćih životinja, prirodne biološke raznovrsnosti i lokalnog kulturološkog nasleđa; kao i pružanju podrške participatornim pristupima i inicijativama koje dolaze iz lokalnih zajednica kao osnovama za održivi ruralni razvoj regiona. Natura Balkanika je stekla visok stepen znanja i iskustva iz oblasti ruralnog razvoja i sarađuje sa širokom mrežom stručnjaka u oblasti poljoprivrede, ekologije i sociologije i partnerskih organizacija na lokalnom i nacionalnom nivou u realizaciji aktivnosti širokog spektra, među kojima su i razvojne akcije, istraživanja, edukacije i obuke, kao i saradnja na mnogobrojnim lokalnim, nacionalnim i regionalnim projektima. 9

10 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju

11 POGLAVLJE 1: Uvod

12 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Uvod Projekat Agro-ekološka plaćanja su obavezne mere koje sve zemlje članice EU moraju da primenjuju u skladu sa Stubom II Zajedničke poljoprivredne politike (Evropski fond za poljoprivredu i ruralni razvoj). Njihov cilj je da se farmeri podstaknu da usvoje prakse poljoprivredne proizvodnje koje su održive i koje su više u skladu sa očuvanjem životne sredine, uključujući i očuvanje biološke raznovrsnosti, predela i drugih prirodnih resursa. Uobičajeno je da se agro-ekološka plaćanja primenjuju u okviru takozvanog Nacionalnog agro-ekološkog programa (NAEP). Jasno definisana i logična hijerarhija ciljeva, koji se žele postići kroz sprovođenje širokog spektra posebnih pod-mera na ovaj se način organizuju i, promovišu farmerima kao nacionalni, regionalni i lokalni programi. Republika Srbija još uvek nema NAEP, ali su pojedine agroekološke mere: a) sprovedene u okviru Programa mera za podsticanje razvoja poljoprivrede i sela Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MPŠVP) u periodu od 2005 do godine; i b) uključene u nedavno pripremljen nacrt Nacionalnog programa ruralnog razvoja (NPRR) za period godine. Glavni cilj ovog projekta bila je podrška Srbiji u procesu pripremanja za podnošenje kandidature i eventualnog pristupanja EU, kroz pomoć u unapređivanju kapaciteta i organizacionih struktura neophodnih za kreiranje agroekološke politike i programiranja. Jedan od važnijih prioriteta projekta bio je podrška kreatorima politike i ključnim akterima u razvijanju predloga za izradu NAEP-a, sa posebnim naglaskom na očuvanju biološke raznovrsnosti. Specifični ciljevi projekta: 1. uvesti i predstaviti koncept poljoprivrede visoke prirodne vrednosti (HNV) vladinim institucijama i NVO sektoru u Srbiji; 2. uvesti koncept agro-ekoloških (AE) plaćanja; 3. podržati razvoj dva agro-ekološka pilot programa u različitim zaštićenim oblastima gde je održavanje tradicionalnih poljoprivrednih praksi od važnosti za očuvanje biološke raznovrsnosti koja je povezana sa sistemima poljoprivredne prakse visoke prirodne vrednosti (HNV); 4. primeniti rezultate i pouke iz ovog procesa u izradi predloga za NAEP; 5. razviti širok spektar instrumenata za podršku izgradnji neophodnih kapaciteta i organizacionim strukturama u kreiranju agro-ekološke politike i programiranja u budućnosti, uključujući tipologiju sistema poljoprivrede visoke prirodne vrednosti, preliminarne mape rasprostranjenosti poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti u Srbiji i pripremu drugih tehničkih dokumenata na srpskom jeziku; 6. predstaviti i podeliti rezultate projekta sa većim brojem relevantnih vladinih i ne-vladinih organizacija, kako bi se među kreatorima politike, donosiocima odluka, i drugim ključnim akterima u Srbiji, izgradilo saznanje i mišljenje o agro-ekološkim pitanjima zasnovano na raspoloživim informacijama. Ovaj projekat usledio je nakon niza sličnih projekata, koji su sprovedeni od strane nekoliko partnera na projektu u drugim zemljama koje su pristupile EU u Centralnoj i Istočnoj Evropi 1 između i godine, kao i u Turskoj u periodu od do godine. Iako se snažno oslanjao na prethodna iskustva, ovaj projekat je posebno kreiran za Srbiju, a u skladu sa izraženim interesima i potrebama Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MP- ŠVP) Republike Srbije. Projekat su zajedno sprovodili Avalon, IUCN, IEEP i Natura Balkanika u bliskoj saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, i uz dragoceni doprinos Agencije za životnu sredinu Republike Srbije (SEPA), Zavoda za zaštitu prirode Srbije i Zelene mreže Vojvodine. 1.2 O ovoj publikaciji 1. Bugarska, Hrvatska, Češka, Estonija, Mađarska, Letonija, Litvanija, Poljska, Rumunija, Slovačka i Slovenija. U ovoj publikaciji predstavljeni su mnogi ključni rezultati, preporuke i prikupljeno stručno mišljenje sa projekta Podrška agro-ekološkoj politici i programiranju u Srbiji, koji su, u periodu od do godine sproveli partneri na projektu, a koji je finansijski podržalo Ministarstvo poljoprivrede, prirode i kvaliteta hrane Holandije kroz program BBI Matra. Pripremljena je na srpskom i engleskom jeziku i treba da služi kao referentni dokument za podršku budućem programiranju agro-ekoloških mera u Srbiji. Specijalna pažnja u ovoj publikaciji posvećena je uvođenju koncepta poljoprivrede visoke prirodne vrednosti (HNV) i značajem biološke raznovrsnosti povezanim sa upotrebom agroekoloških mera i drugih mera ruralnog razvoja za održanje poljoprivrednih sistema niskog intenziteta, koji su karakteristični za Srbiju.

13 Poglavlje 1 Publikacija je namenjena praktičarima u poljoprivrednom sektoru, donosiocima odluka i kreatorima politike, službenicima u ministarstvima zaduženim za poljoprivredu i životnu sredinu, regionalnim državnim agencijama i centrima, kao i nevladinim i naučnim organizacijama koje se bave pitanjima poljoprivrede i zaštite životne sredine. Izdavanje ove publikacije predstavlja prvi pokušaj da se na jedan sistematičan način uvedu pojmovi poljoprivrede visoke prirodne vrednosti i agro-ekološke politike i plaćanja, kao i da se oni predstave srpskoj javnosti. Izveštaj počinje u Poglavlju 2 uvodom u glavne promene koje su se odigrale u srpskoj poljoprivredi u poslednjih pedeset godina i govori o tome kakav je to uticaj imalo na životnu sredinu. U Poglavljima 3 i 5 govori se o principima poljoprivrede visoke prirodne vrednosti i konceptima agro-ekologije, njihovom razvoju kroz vreme i poukama koje možemo da izvučemo iz iskustava zemalja članica EU, koje su to primenile. U okviru projekta razvijena je tipologija sistema poljoprivrede visoke prirodne vrednosti u Srbiji, kao i indikativna mapa njihove rasprostranjenosti. Tipologija i mapa nalaze se u Poglavlju 4. Da bi ovaj trud bio što korisniji krajnjim korisnicima, u Poglavlju 6 dati su predlozi za agro-ekološke strateške smernice i mere u Srbiji, sa posebnim osvrtom na one koje su usmerene na podržavanje poljoprivrednih sistema niskog intenziteta, koji pomažu u održavanju visokog stepena biološke raznovrsnosti. U Poglavlju 7 govori se o sprovođenju agro-ekoloških programa, uključujući i neophodne institucionalne aranžmane i administrativne strukture. U poslednjem poglavlju učinjen je pokušaj da se utvrdi društvena, ekonomska i ekološka korist od sprovođenja agroekoloških mera podrške poljoprivrednim sistemima visoke prirodne vrednosti u Srbiji. 13

14 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju

15 POGLAVLJE 2: Poljoprivreda i životna sredina u Srbiji

16 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivreda i životna sredina u Srbiji 2.1 Uvod Teritorija Republike Srbije pokriva površinu od 88,361 km 2 i nalazi se na jugoistoku Evrope, u srcu Balkanskog poluostrva. Srbija je bez izlaza na more, a njenu teritoriju preseca dolina reke Dunav koja dominira severom zemlje i omogućava pristup rečnom transportu u unutrašnjost Evrope i Crnom moru. Njen sliv, uključujući i pritoke Morave, pokriva veći deo južnih planinskih teritorija Srbije. Srbija ima raznolik teren, od bogatih plodnih ravnica na severu u regionu Vojvodine, pa do krečnjačkih planinskih lanaca i dolina Centralne Srbije. Teritorija Srbije se može podeliti u tri široke zone na osnovu geografije i klime, kvaliteta zemljišta, poljoprivrednih sistema, socio-ekonomskog razvoja, kao i političkih i administrativnih granica. One podrazumevaju region Vojvodine, Centralne Srbije i Južne Srbije. Zona Južne Srbije je najveća i pokriva 44% ukupne površine zemlje. To je takođe i najsiromašnija i najnerazvijenija oblast. Od ukupne površine Južne Srbije, 37% čine šume dok 57% čini poljoprivredno zemljište. 16 U pogledu nadmorske visine, brdsko-planinske oblasti (visina iznad 500 metara) pokrivaju 33,992 km 2, ili 38,47% ukupne teritorije Srbije; planinske oblasti (preko 1,000 m) pokrivaju 9,887 km 2 (11,19%); srednje visoko-planinske visine sa 1,000 1,500 m se prostiru na 9,681 km 2 ; a visoke planine (preko 1,500 m) pokrivaju samo 206 km 2, ili 0,23% ukupne teritorije. 2.2 Osnovni profil životne sredine u Srbiji Republika Srbija ima umereno-kontinentalnu klimu, sa ponekim naglašenim lokalnim varijacijama. Sever ima kontinentalnu klima sa hladnim zimama, toplim i vlažnim letima i jedinstvenim obrascem padavina. Za područja koja se nalaze do 300 m nadmorske visine, prosečna godišnja temperatura vazduha je u periodu od do godine bila 10.9 о C; oko 10.0 о C za područja sa nadmorskom visinom između m; i oko 6.0 о C za područja preko 1000 m nadmorske visine. U proseku, godišnja količina padavina raste sa nadmorskom visinom. U nižim regijama, godišnje padavine se kreću od 540 do 820 mm; od 700 do 1000 mm u područjima preko 1000 m; a neki planinski vrhovi na jugozapadu Srbije imaju količinu padavina do 1500 mm. Veći deo površine Srbije ima kontinentalni režim padavina, sa izuzetkom jugozapadnog regiona, koji najveći stepen padavina ima na jesen. Jun je, u proseku, najkišniji mesec, dok februar i oktobar imaju najnižu količinu padavina. Snežni pokrivač zadržava se od novembra do marta, sa najvećim snežnim padavinama u januaru mesecu. Slika 2. Prosečni bilans voda na teritoriji Republike Srbije Vodni resursi Vode iz reka u Srbiji teku prema Crnom moru, Jadranskom moru i Egejskom moru. Crnomorski sliv je najveći i sadrži oko 176 milijardi m 3 /godišnje vode, ili 93% ukupne količine. Oko 2 milijarde m 3 vode otiče u Jadransko more, i oko 0,5 milijardi m 3 u Egejsko more. Ukupan dotok voda je oko milijardi m 3 /godišnje, a ukupan oticaj je oko milijardi m 3 vode/godišnje. U godini, ukupna količina od 4 milijarde m 3 vode je upotrebljena za potrebe domaćinstava, industrije i zanatstva, poljoprivrede, energetskog sektora, kao i za potrebe drugih komercijalnih korisnika. Zemljište Zemljišta u Srbiji su veoma heterogena, što je rezultat različitih geografskih osnova, klime, vegetacije i pedofaune. Ona su podeljena u osam klasa plodnosti, koje prikazuju relativnu podobnost za poljoprivrednu proizvodnju, sa klasama I-IV koje predstavljaju zemljišta boljeg kvaliteta. Pretpostavlja se da oko 45% ukupne teritorije pripada IV-VIII klasi zemljišta koja nisu pogodna za obradu i intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Umesto toga, ova zemljišta se koriste za ekstenzivnu ratarsku, povrtarsku ili voćarsku polunaturalnu proizvodnju ili kao livade.

17 Poglavlje 2 1. Goli krš sa pegama crvenica, smeđe zemljište i litosol 2. Litosoli i eutrično smeđa zemljišta 3. Litosoli na kiselim stenama i rankeri 4. Regosoli, rendzine i eutrično smeđa zemljišta 5. Arenosol i eutrično smeđa zemljišta na pesku 6. Krečnjačko dolomitne crnice, litosoli i rendzine 7. Krečnjačko dolomitne crnice, smeđa zemljišta na krečnjaku i crvenice 8. Rendzine i regosoli 9. Rankeri i distrično smeđa zemljišta 10. Černozem na lesu 11. Černozem i černozemno-semiglejno zemljište 12. Smonice 13. Eutrično-smeđe zemljište 14. Distrično-smeđa zemljišta Lesivirana i smeđa zem. na krečnjaku i dolomitu 15. Smeđe zem. lesivirano i crnica na krečnjaku i dolomitu 16. Crvenica lesivirana i smeđa zemljišta na krečnjaku 17. Lesivirana i eutrična smeđa zemljišta 18. Lesivirana zemljišta 19. Lesivirano pseudoglejno zemljište i rendzine 20. Lesivirano akrično zem., smeđe na krečnjaku i distrično smeđe zemljište 21. Fluvijativna i euglejna zemljišta 22. Pseudogleji 23. Pseudoglej i lesivirana pseudoglejna zemljišta Slika 3. Pedološka karta Srbije (1:2,000,000) Erozija je jedan od glavnih uzroka degradacije zemljišta i utiče na 80% poljoprivrednog zemljišta u Srbiji. Dok u centralnim i brdsko-planinskim regionima dominira vodna erozija, primarni uzrok degradacije zemljišta u Vojvodini je eolska erozija, koja utiče na 85% poljoprivrednog zemljišta, sa godišnjim gubicima od preko 0,9 tona materijala po hektaru. Na slici 3. prikazana je pedološka karta Srbije (1:2,000,000), na osnovu klasifikacije zemljišta u Jugoslaviji (Škorić et al., 1985). Biološka raznovrsnost i zaštićeni prirodni resursi Raznoliki predeli, klima i hidrografija rezultirali su velikom raznovrsnošću ekosistema. Pet od dvanaest globalnih i šest evropskih bioma zastupljeno je u Republici Srbiji. Uz 3662 procenjena taksona (39% ukupne flore u Evropi), Srbija ima najveći nivo biljne raznovrsnosti u Evropi. Životinjska raznovrsnost je takođe visoko zastupljena: 67% sisara, 74% ornitofaune, 51% ihtiofaune i 40% herpetofaune koji postoje u Evropi, prisutni su u Srbiji. To takođe predstavlja značajan centar biljnih endemičnih vrsta na Balkanskom poluostrvu. Oko šest procenata teritorije u Srbiji ima status zaštićenog područja, uključujući pet nacionalnih parkova, osam Ramsarskih područja, jedan UNESCO rezervat biosfere, 120 rezervata prirode, 20 parkova prirode i 470 spomenika prirode (Izvor: Agencija za zaštitu životne sredine Republike Srbije SEPA). Nacrt prostornog plana R. Srbije u oblasti zaštite prirodnog nasleđa, između ostalog, definiše sledeće prioritetne aktivnosti do godine: upisivanje Gornjeg Podunavlja, Obedske bare, Tare i Stare planine u UNESCO listu rezervata biosfere. Nacionalna strategija održivog razvoja planira povećanje površina koje su pod zaštićenim statusom na deset procenata ukupne teritorije do Osnovni profil poljoprivrede Srbije Slika 4. Kumulativna površina zaštićenih područja u Srbiji Poljoprivredno zemljište zauzima oko 65% ukupnog područja Srbije, što predstavlja površinu od oko 5,700,000 hektara 1. Od toga je ukupno 3.33 miliona hektara obradive površine (65% poljoprivrednog zemljišta); voćnjaci zauzimaju površinu od 2.44 miliona hektara (5% poljoprivrednog zemljišta); povrtarska proizvodnja zauzima 295,000 hektara 1 Srbija ima 5,109,177 hektara poljoprivrednog zemljišta, bez podataka za teritoriju Kosova i Metohije pod Rezolucijom UN

18 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivreda i životna sredina u Srbiji i vinogradi 70,000 hektara (1% poljoprivrednog zemljišta). Stalni travnjaci zauzimaju 1,4 miliona hektara, odnosno 28% poljoprivrednog zemljišta. Razlikuju se tri glavna poljoprivredna regiona, i to: 1. region sa kombinovanom ratarskom i stočarskom proizvodnjom, koji obuhvata nizijska i ravničarska područja u rečnim dolinama; 2. region sa kombinovanom stočarskom, voćarskom, vinogradarskom proizvodnjom, u brdsko-planinskim područjima, sa raznovrsnom mikroklimom i zemljištem; i 3. planinski region sa stočarskom proizvodnjom u kojima dominiraju poluprirodni travnjaci, livade u šumskim zonama i pašnjaci u visinskim predelima. Poljoprivredno zemljište nije u celosti iskorišćeno. Rezultati istraživanja, koje je sprovedeno godine 2 ukazuje da gazdinstva u planinskim regionima Srbije ne koriste između četvrtine i trećine svojih poseda zbog lošeg kvaliteta zemljišta, visokog nivoa podzemnih voda i nepristupačnosti (odsustvo puteva). Upotreba poljoprivrednog zemljišta Ratarska proizvodnja je u značajnom porastu. Žitarice dominiraju i u ratarstvu učestvuju sa 45% obradivih površina, ili 60% od oranica. Najvažnije žitarice su pšenica i kukuruz, dok se samo 10% površine pod žitaricama koristi za proizvodnju raži, ječma i ovsa. Struktura farmi Farme/Poljoprivredna gazdinstva u privatnom vlasništvu u Srbiji su, u proseku, mnogo manje od onih u drugim evropskim zemljama. Prema popisu iz godine, u Srbiji ima oko 778,900 poljoprivrednih gazdinstava, u čijem vlasništvu je oko 80% ukupnog područja poljoprivrednog zemljišta, sa prosečnom veličinom gazdinstva od 2,5 hektara obradive zemlje i 3,6 hektara poljoprivrednog zemljišta. Preko 75% privatnih farmi / porodičnih gazdinstava ima manje od pet hektara, dok manje od 5% ima više od 10 hektara. Poljoprivredne površine ovih gazdinstva su, najčešće, u proseku podeljena na četiri parcele po domaćinstvu. Zbog svoje male veličine, većina ovih farmi / gazdinstava proizvodi za lične potrebe u domaćinstvu, a prodaje veoma mali procenat svojih proizvoda. Ove su farme / gazdinstva klasifikovane kao nekomercijalna poljoprivredna gazdinstva ili privatna polunaturalna gazdinstva. U okviru sektora privatnih gazdinstava, može se uočiti sve veća grupa komercijalnih farmi privatnih komercijalnih gazdinstava, koja su pretežno tržišno orijentisana. U ovoj drugoj kategoriji razlikuju se još dve grupe proizvođača: oni koji u svom vlasništvu imaju velike posede i koji su primarno orijentisani na poljoprivrednu proizvodnju, i oni koji imaju par hektara manje površine namenjene visoko komulativnim intenzivnim zasadima voća ili intenzivnoj proizvodnji povrća visokog kvaliteta. 18 Voćarstvo i povrtarstvo zauzimaju oko 12% od ukupnog poljoprivrednog zemljišta i najčešće se nalaze na privatnim gazdinstvima u centralnoj Srbiji na malim, porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima. Srbija ima idealne klimatske uslove za uzgoj mnogih vrsta voća, a pogodna je i za organsku proizvodnju. U stočarstvu Srbije dominira sitni i srednji privatni farmski sektor. Broj stoke u Srbiji je opao nakon II Svetskog rata, a taj trend se ubrzao nakon ranih 90-tih godina. Prema zvaničnoj statistici (2009), na teritoriji Republike Srbije gaji se oko 1,002,000 goveda, 3,631,000 svinja, 1,504,000 ovaca, 143,000 koza, 14,000 konja i 22,821,000 živine. Više od 99% stoke u Srbiji trenutno pripada alohtonim/egzotičnim rasama i njihovim melezima, dok autohtone rase učestvuju sa veoma malim udelom u ukupnom broju. Proizvodnja mesa i proizvoda od mesa predstavlja važnu komponentu poljoprivredne proizvodnje u Srbiji. Prema procenama u Srbiji ima 143,000 farmi sa 456,000 mlečnih krava, koje proizvode 1,6 miliona tona mleka godišnje. Većina ovog mleka se proizvodi u ravničarskim i brdskim područjima, a sa veoma malim procentom učestvuju visokoplaninske oblasti. 2 Natalija Bogdanov (2007): Procena potreba malih ruralnih gazdinstava u Srbiji, UNDP, Beograd. Produktivnost poljoprivrede Produktivnost poljoprivrede je, bilo u smislu produktivnosti zemljišta ili rada, ispod proseka EU. Jedan od razloga za to je nizak nivo opremljenosti mehanizacijom, opremom i pratećom infrastrukturom. Nivo opremljenosti mehanizacijom je u većem delu poljoprivrednog sektora u Srbiji veoma nizak i time predstavlja jednu od ključnih strukturalnih barijera za ostvarivanje visoke produktivnosti. Situacija je najkritičnija na malim poljoprivrednim gazdinstvima. Poljoprivredni sektor podržava Poljoprivredna savetodavna služba, koju finansira država, a čije usluge ugovorno pruža poljoprivrednim stručnim službama kojih ima 34. Zapošljavanje i trgovina Poljoprivredni sektor u Srbiji i dalje zapošljava značajan procenat ukupne radne snage. Učešće primarne proizvodnje u ukupnoj zaposlenosti iznosi 22%, dok je 10% ukupne radne snage zaposleno u prehrambenoj industriji. U odnosu na druge sektore srpske ekonomije, prehrambeni sektor igra veoma značajnu ulogu u ukupnoj trgovini i učestvuje sa 20% u ukupnom izvozu. Glavna roba koju Srbija

19 Poglavlje 2 izvozi su žitarice (kukuruz, pšenica), sveže i prerađeno voće (smrznute maline, šljive), rafinisani šećer i neki stočarski proizvodi uključujući i proizvode od mesa. 2.4 Glavne promene u srpskoj poljoprivredi od godine Poljoprivreda je oduvek bila najvažniji sektor u srpskoj ekonomiji, naročito u ruralnim područjima. Sitni poljoprivredni sektor dominirao je u Srbiji pre II Svetskog rata, da bi se nakon godine desile velike promene u ruralnim područjima. Deo poljoprivrednog zemljišta je nacionalizovan i ukrupnjen, kako bi se formirala nova državna i društvena/ zadružna poljoprivredna gazdinstva. Podstican je rast, intenziviranje proizvodnje i specijalizacija proizvodnih aktivnosti ovih gazdinstava. Zbog toga je vrlo brzo u proizvodnju uključeno svo raspoloživo zemljište, uvećane su parcele i upotreba đubriva i pesticida i izgrađeni su ogromni poljoprivredni kombinati. Istovremeno, mnoga tradicionalna poljoprivredna gazdinstva su ugašena jer je zemljište napušteno zbog državne politike koja je promovisala industrijalizaciju i napuštanje ruralnih područja. Pošto su bili odgovarani od toga da zadrže svoja privatna gazdinstva, poljoprivrednici i šira ruralna populacija je bila primorana da napusti svoja gazdinstva i nađe posao u industrijskim centrima. Državni sektor je u velikoj meri izmenio tradicionalne načine rada u poljoprivredi nametnuvši prvo komunistički model zadruga, a zatim velika, državna, industrijalizovana gazdinstva. Ovaj proces je doveo do transformacije seljaka u industrijske radnike. Centralizovano tržište je pružalo malo mogućnosti malim, privatnim gazdinstvima da prežive i mnoga planinska područja postajala su sve praznija u demografskom smislu. Neki poljoprivrednici su uspeli da nastave sa proizvodnjom i postepeno poboljšaju i modernizuju poljoprivrednu proizvodnju, naročito tokom 70-tih i ranih 80-tih kada su im državni fondovi postali pristupačniji. Struktura poljoprivrednog sektora u Srbiji je transformisana 90-tih i početkom 2000-tih privatizacijom državnih gazdinstava. Nekoliko ključnih investitora se nakon privatizacije pojavilo u ulozi novih vlasnika ogromnih poljoprivrednih poseda, naročito u Vojvodini. 2.5 Uticaj poljoprivredne proizvodnje u Srbiji na životnu sredinu Uticaj poljoprivredne proizvodnje na životnu sredinu je bio kako pozitivan tako i negativan. Sa ekstenzivnim načinima rada u poljoprivredi formirali su se živopisni i ekološki značajni poljoprivredni kulturni predeli i podržan impresivni nivo 3 Draft Serbian Rural Development Programme. biološke raznovrsnosti. Na drugoj strani, procesi poljoprivredne intenzifikacije i napuštanja sela imali su štetne efekte. Održavanje biološke raznovrsnosti i kulturnih predela Veliko bogatstvo važnih staništa ptica i ostalog životinjskog sveta od kojih su mnoge od velike evropske/svetske važnosti uspostavljeno je i održavano poljoprivrednom proizvodnjom niskog intenziteta i ta područja se protežu od brda i planina Istočne, Zapadne i Južne Srbije do ravnica severne pokrajine Vojvodine i Centralne Srbije. Planinski pašnjaci su staništa mnoštvu raznovrsnih biljnih zajednica. Međutim, sa smanjenjem broja stoke na ispaši, travnjake bogate različitim vrstama zauzimaju kleka (Juniperus sp.), borovnica (Vaccinicum sp.) i druge konkurentne invanzivne žbunaste vrste, čime travnjaci gube svoju biološku raznovrsnost, a dolazi i do nestajanja mnogih vrsta ptica kao npr. lešinara - bela kanja (Neophron percnopterus) i beloglavi sup (Gyps fulvus). Do smanjenja biološke raznovrsnosti, uključujući biološku raznovrsnost domaćih životinja i biljaka, uglavnom je došlo tokom socijalističkog perioda, kada je državna poljoprivredna politika favorizovala intenzivnu proizvodnju i upotrebu alohtonih/egzotičnih rasa i modernog sortimenta gajenih biljaka. Lokalno prilagođene rase nisu bile poželjne zato što je njihov proizvodni nivo bio relativno nizak, uprkos njihovoj boljoj otpornosti na bolesti i boljem prilagođavanju lokalnim klimatskim i uslovima gajenja. Na primer, nekadašnji zakon Federativne Narodne Republike Jugoslavije iz 50-tih godina zabranjivao je uzgoj koza i doprineo je rušenju dugogodišnjeg rada na selekciji i uzgoju balkanske koze. Lokalna rasa ovaca pramenka doživela je sličnu sudbinu, pošto je uz podršku države planski ukrštana sa merino rasom. Mnogi visokovredni predeli su izgubljeni, uključujući terasaste vinograde (Negotinska krajina, područje Vršca, Fruške Gore i drugi), i voćnjake Šumadije. Upotreba đubriva Zbog ekonomske krize, koja je pogodila Srbiju, upotreba đubriva je u poslednjih 15 godina primetno opala na mnogim gazdinstvima (na trećinu u odnosu na godinu). Oko 1,45 miliona tona đubriva upotrebljavano je godišnje u periodu od 1982 do godine. U periodu od godine taj broj je opao na 1,25 miliona tona godišnje, a zatim je dodatno pao na 0,41 milion tona u periodu od godine (Stanje životne sredine godine, Nacionalni prioriteti zaštite životne sredine godine). Ova pretnja po životnu sredinu je vremenom izgubila na snazi što je dovelo do značajnog smanjenja eutrofikacije voda. Postoji mogućnost da se ovaj trend preokrene nakon opo- 19

20 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivreda i životna sredina u Srbiji 20 ravka ekonomije. Izveštaj o stanju životne sredine za godinu, na osnovu analiza sprovedenih na području Vojvodine, (područje označeno kao područje sa najvećim nivoom zagađenja iz poljoprivrede), ukazuje na činjenicu da 25% analiziranog zemljišta ima visok sadržaj fosfora, a površini od 56% analizirane teritorije preti dalja acidifikacija. Prema istom izvoru, analizirano zemljište sadrži 5 mg/kg pesticida i njihovih metabolita, ili g/kg insekticida organskog hlorida i istu količinu triazin herbicida (atrazin, simazin i prometrin). Vode Zagađenje zemljišta i eutrofikacija plitkih površinskih voda, jezera i drugih vodenih površina u Srbiji trenutno je u velikoj meri rezultat nekontrolisanog oticanja tečnog stajnjaka odn. osoke sa stočarskih farmi. Istraživanje koje je sprovela Stalna konferencija gradova u Srbiji pokazalo je da zagađenost voda predstavlja problem svake treće opštine u Srbiji. Glavni poljoprivredni izvori nitratnog zagađenja u Srbiji su životinjski stajnjak i veštačko đubrivo. Pravilno gazdovanje farmom u smislu poštovanja ekoloških normi na velikim stočarskim gazdinstvima je retkost i potrebno je hitno smanjenje zagađenja koje potiče sa stočarskih farmi. Srbija je država koja najviše doprinosi zagađenju Dunava i njenih pritoka azotom (N) i fosforom (P). Oticanja sa velikih farmi svinja su glavni činilac opterećenja nutrijentima u Dunavu. Izgradnja odgovarajućeg objekta za skladištenje stajnjaka i kupovina opreme za rasturanje stajnjaka su aktivnosti koje su tek u povoju, mada su prvi koraci ka poboljšanju situacije učinjeni kroz Projekat za smanjenje zagađenja reke Dunav iz industrije u Srbiji (DREPR). Otpad iz klanica takođe predstavlja značajan činilac zagađenja nutrijentima, naročito u Vojvodini, gde postoji 240 klanica. Klanice najčešće sakupljaju životinjski otpad u velike tankove za skladištenje, a on se zatim odvozi cisternama za uklanjanje otpada u lokalne kanalizacione sisteme ili lagune. Poboljšano upravljanje nutrijentima kroz reciklažu organskog stajnjaka i racionalizaciju upotrebe veštačkog đubriva uvedeno je na pojedinim lokacijama u najintenzivnijim poljoprivrednim područjima uz pomoć DREPR projekta. 2.6 Postojeći politički odgovori na uticaj zaštite životne sredine na srpsku poljoprivredu Iako Republika Srbija još uvek nema, nacionalnu strategiju za zaštitu biološke raznovrsnosti ili specifične poljoprivredne politike za podršku zaštiti ekosistema, zaštiti prirodnih staništa i zaštiti ugroženih vrsta, one su u procesu izrade. Sa usvajanjem različitih međunarodnih obaveza i u očekivanju pridruživanja Evropskoj uniji, životna sredina postaje sve važniji deo političkih agendi. Sledeće institucije igraju presudnu ulogu u definisanju srpske agro-ekološke politike: Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (primarno kroz Sektor za ruralni razvoj), Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja (kroz Odeljenje za zaštitu prirode) i Zavod za zaštitu prirode. Sledeći prijavu Srbije za pridruženje EU, Vlada Srbije radi uporedo na uspostavljanju novih standarda i usklađivanju postojećih standarda sa strateškim smernicama EU, kako bi se prevazišli negativni uticaji poljoprivrede na životnu sredinu i obezbedilo očuvanje korisnih poljoprivrednih aktivnosti. Nekoliko važnih zakonskih dokumenata je ili usvojeno ili je u pripremi: 1. Nacionalna strategija za biološku raznovrsnost i akcioni plan; 2. Strategija za očuvanje agro-biološke raznovrsnosti (na nivou nekadašnje SR Jugoslavije); 3. Nacionalni program ruralnog razvoja; 4. Nacionalni program poljoprivrede; 5. Zakon o organskoj poljoprivredi, Zakon o stočarstvu, Zakon o GMO; 6. Podzakonska akta: Pravilnik o određivanju područja sa otežanim uslovima rada u poljoprivredi; Uredba o očuvanju i održivom korišćenju životinjskih genetičkih resursa, itd.; 7. Nacionalni program za zaštitu životne sredine. Nacrt Nacionalne strategije za biološku raznovrsnost i akcioni plan pripremilo je Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja uz tehničku i finansijsku pomoć UNDP/GEF-a. Očekuje se da će ovaj dokument naglasiti značaj pripreme i sprovođenja nacionalnog agro-ekološkog programa. Strategiju za očuvanje agro-biološke raznovrsnosti usvojila je godine Savezna Vlada Jugoslavije sa ciljem očuvanja lokalno adaptiranih rasa koje postepeno nestaju, u socijalne i ekonomske svrhe, kao i buduća naučna istraživanja i obrazovne svrhe. Strategija poljoprivrede Republike Srbije je usvojena godine. Po prvi put, ovaj strateški dokument prepoznaje značaj biološke raznovrsnosti (uključujući i agro-biološku raznovrsnost), očuvanje i održivo upravljanje šumama. S tim u vezi, jedan od strateških ciljeva koji su postavljeni ovom Strategijom je obezbediti podršku ruralnom razvoju, zaštitu životne sredine od destruktivnog uticaja poljoprivredne proizvodnje, pripremu srpske poljoprivrede za njenu integraciju u EU Dodatno, u Strategiji se tvrdi

21 Poglavlje 2 da poljoprivreda može zaštititi i unaprediti prirodnu sredinu, donoseći zadovoljstvo stanovnicima Srbije i potencijal za razvoj profitabilne turističke industrije. Planirane aktivnosti obuhvataju pripremu i usvajanje Nacionalnog programa za očuvanje i održivo korišćenje genetičkih resursa u poljoprivredi; usklađivanje postojećih nacionalnih baza podataka o biljnim i životinjskim genetičkim resursima sa internacionalnim standardima (FAO i IPGRI); podrška za upotrebu autohtonih rasa domaćih životinja i biljnih sorti, istraživanje o agro-biološkoj raznovrsnosti i uspostavljanje nacionalne banke gena. Nacrt Nacionalnog programa poljoprivrede pripremilo je Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i u njemu se razlikuju tri prioritetna cilja za period : definisati politiku za zaštitu životne sredine kako bi se rešavali problemi štetnih efekata poljoprivrednog sektora; započeti pripreme za uvođenje Nitratne direktive; unaprediti saradnju sa Ministarstvom za zaštitu životne sredine kroz formiranje dugoročnih radnih grupa. Nacrt Programa predviđa: uspostavljanje podrške za investicije na farmi koje su usmerene ka smanjenju zagađenja i usvajanju EU standarda; podršku razvoju organske poljoprivrede, uključujući i proces sertifikacije i sprovođenje Dobrih poljoprivrednih praksi (GAP); unapređivanje baze podataka vezane za organsku proizvodnju, uspostavljanje zakonske osnove za uvođenje GAP i pripadajući budžet; razvoj GAP principa namenjenih zemljištu, vodama, vazduhu i zaštiti životinja; razvoj smernica za integralnu zaštitu od štetočina; razvoj strateških, zakonskih, administrativnih i tehničkih instrumenata za kontrolu upotrebe Genetski modifikovanih organizama (GMO) i smanjenju pratećih rizika, i usvajanje Nacionalnog programa za očuvanje genetičkih resursa i omogućavanje njegove implementacije. Nacrt Nacionalnog programa ruralnog razvoja je pripremljen godine, za period (revidiran godine), pre pristupanja Srbije Evropskoj uniji. Pod Osom 2 Očuvanje životne sredine i predela uključene su sledeće mere: podrška konverziji ka organskoj poljoprivredi, kao i tekućem upravljanju; podrška očuvanju genetičkih resursa; U godini, usvojen je novi Zakon o organskoj poljoprivredi i uvedene su subvencije za sprovođenje sertifikacije organske proizvodnje. Za organsku poljoprivredu podrška je obezbeđena po glavi/grlu (ili po košnici) organski uzgajanih životinja ili hektaru organski proizvedenih useva/voća/povrća, itd. Od godine, poljoprivrednici (mali privatni poljoprivredni proizvođači) dobijaju savete i obuku od strane predstavnika savetodavne službe u cilju pomoći pri uvođenju dobrih poljoprivrednih praksi uz podršku iz fonda namenjenog ruralnom razvoju. Tokom godine, instruktori u oblasti integralne voćarske i povrtarske proizvodnje su obučavani kroz program pomoći, koji je finansirala italijanska Vlada, a nekoliko malih savetodavnih projekata je poslužilo za širenje znanja o primeni dobrih poljoprivrednih praksi u stočarstvu, kako bi se podstaklo smanjenje zagađenja iz poljoprivrede. Srbija je odredila prva marginalna područja (Less Favoured Areas - LFA) u godini, u područjima gde su mogućnosti za intenzifikaciju poljoprivrede ograničene. U godini, Vladina podrška za očuvanje agro-biološke raznovrsnosti uvedena je u formi plaćanja po glavi/grlu autohtonih ugroženih vrsta/rasa. Do godine, postojale su mere za očuvanje autohtonih biljnih sorti i varijeteta, ali je to prekinuto zbog finansijske krize. Zakonom o stočarstvu (Službeni glasnik, 2009) uvode se mere podrške za očuvanje ugroženih rasa, razvoj organske proizvodnje i usklađivanje sa ekološkim standardima u sektoru stočarstva. Zakonom je takođe omogućeno uspostavljanje Registra autohtonih rasa, koji je uspostavljen godine sa ciljem identifikovanja prioritetnih rasa koje su u opasnosti od istrebljenja i obezbeđenjem praćenja njihove brojnosti. 2.7 Zaključci Prirodni resursi, tradicionalni predeli i održavanje biološke raznovrsnosti putem tradicionalnih poljoprivrednih praksi predstavljaju važne komponente srpskog nacionalnog nasleđa. Poljoprivrednici su vekovima imali neprocenjivu ulogu u oblikovanju ruralnih predela. U mnogim područjima polu-prirodna staništa, koja su održavana poljoprivrednim aktivnostima, postala su najbitnija zamena za prirodna staništa, iako se poslednjih decenija mnogo ovih poljoprivrednih područja nalazi pod pritiskom intenzifikacije, promene upotrebe zemljišta i vrste useva koji se gaje i prekidom sa tradicionalnim praksama. U isto vreme, druga područja suočavaju se sa marginalizacijom i napuštanjem, s obzirom na to da su poljoprivrednici napustili ruralna područja u zamenu za život u gradu. Postoji hitna potreba da se pronađe najbolji mogući balans između osiguranja snabdevanja hranom, neophodnosti očuvanja ruralne sredine i potrebe za stimulacijom ekonomskog razvoja, uključujući stvaranje novih mogućnosti za zapošljavanje u ruralnim područjima. 21

22 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju

23 POGLAVLJE 3: Poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti u Evropi

24 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti u Evropi 24 Koncept poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti (HNV farming) sve više privlači interesovanje kreatora poljoprivredne politike i zaštitnika životne sredine u Evropi zbog važne uloge, koju igra u očuvanju biološke raznovrsnosti. U daljem tekstu opisan je sam koncept zajedno sa pristupom za njegovu identifikaciju. U poglavlju 4 date su informacije o tipovima poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti koji postoje u Srbiji. 3.1 Šta je poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti? Koncept poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti (HNV) pojavio se i razvio tokom poslednjih 15 godina kao odgovor na sve veće saznanje da su određeni tipovi poljoprivredne proizvodnje od izuzetne važnosti za divlji svet i održavanje biološke raznovrsnosti. Poljoprivredne sisteme HNV su prvi put opisali Baldock i sar. (1993) kao sisteme pretežno niskog intenziteta koji često podrazumevaju relativno složen međuodnos sa prirodnim okruženjem. Njima se održavaju važna staništa, kako na kultivisanim područjima ili područjima za ispašu (na primer, stepe pod žitaricama i poluprirodne travnate površine) tako i ona na živicama, barama i drveću, koji su od davnina integrisani u poljoprivredne sisteme. Poluprirodna staništa, koja se danas održavaju poljoprivrednom proizvodnjom visoke prirodne vrednosti, od posebne su važnosti za očuvanje prirode u EZ zbog skoro potpunog iščezavanja velikih kompleksa prirodnih staništa.. Ovim zapažanjima osporava se široko rasprostranjeno verovanje da poljoprivredne aktivnosti uglavnom negativno utiču na biološku raznovrsnost i umesto toga prepoznaje se sledeće: mnoga staništa, kojima se pripisuje visoka vrednost za očuvanja prirode, u Evropi su stvorili poljoprivrednici i njihove tradicionalne poljoprivredne prakse; i neophodno je održati ove poljoprivredne sisteme, kako bi se ova staništa očuvala i sprečilo dalje smanjivanje biološke raznovrsnosti. U mnogim delovima Evrope, ovim tipovima poljoprivrednih sistema održavaju se i ruralne zajednice, oblikuje ruralna kultura i tradicija. Koncept HNV donosi alternativni i dopunski pristup konvencionalnom očuvanju prirode. Umesto da se samo fokusira na očuvanje retkih i ugroženih vrsta i staništa na zaštićenim lokacijama, on obuhvata i potrebu da poljoprivrednici nastave da zauzimaju značajno veće površine zemljišta uključujući veliki udeo poluprirodnih površina) i upravljaju njima tradicionalnim poljoprivrednim metodama (Beaufoy i sar., 1994). Međutim, iako poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti predstavlja sve popularniji i atraktivniji koncept za prenošenje koristi biološke raznovrsnosti koje određeni tipovi poljoprivrede obezbeđuju, ostaju mnogi izazovi povezani sa osiguranjem nastavka postojanja ovih poljoprivrednih sistema. Jedan od ključnih izazova je činjenica da se poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti najčešće nalaze u marginalizovanijim područjima Evrope, gde je poljoprivredna proizvodnja ograničena faktorima kao što su loše zemljište, strme padine, visoke nadmorske visine i nizak nivo padavina. Drugi ključni izazov sa kojima se ovi poljoprivredni sistemi suočavaju odnosi se na njihovu ekonomsku održivost. Zbog ograničenja u njihovoj produktivnosti, udaljenosti od tržišta i činjenice da su mnogi od njih polunaturalna gazdinstva, poljoprivrednici, koji proizvode u sistemu visoke prirodne vrednosti, najčešće imaju niža primanja nego oni koji proizvode u plodnijim područjima. Oni poljoprivrednici, koji omogućavaju da se dobije najveća korist od biološke raznovrsnosti su samim tim oni koji proizvode pod najtežim okolnostima (ekonomskim, socijalnim i ekološkim) i pod najvećim su pritiskom da napuste svoj tradicionalni način života. Shodno tome, mnogi tradicionalni poljoprivredni predeli, u celoj Evropi, koji su bogati po pitanju biološke raznovrsnosti i kulture, izgubljeni su usled napuštanja, intenziviranja i promene namene korišćenja zemljišta. 3.2 Pristupi utvrđivanju poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti Prema definiciji koju su dali Andersen i sar. (2003), poljoprivredno zemljište visoke prirodne vrednosti obuhvata ona područja u Evropi gde: poljoprivreda predstavlja glavni (najčešće dominantni) način korišćenja zemljišta; poljoprivreda podržava veliku raznovrsnost vrsta i staništa biljnog i životinjskog divljeg sveta, ili prisustvo specifičnih vrsta koje su od velike važnosti za očuvanje u Evropi, ili oboje; i očuvanje ovih staništa i vrsta biljnog i životinjskog divljeg sveta zavisi od nastavljanja primene određenih poljoprivrednih praksi. Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti karakterišu se sledećom kombinacijom karakteristika:

25 Poglavlje 3 1. Upotreba zemljišta niskog intenziteta biološka raznovrsnost je najčešće veća na poljoprivrednim zemljištima gde je način upravljanja niskog intenziteta. Što je intenzivnija upotreba mehanizacije, đubriva i pesticida i/ili prisustvo velikog broja grla po jedinici površine pašnjaka, to se više smanjuje broj i obilje vrsta na obradivim zemljištima i pašnjacima; 2. Prisustvo poluprirodne vegetacije vrednost biološke raznovrsnosti poluprirodne vegetacije, kao što su neobrađene travnate površine koje se koriste za ispašu, značajno je veća nego na intenzivno obrađivanom poljoprivrednom zemljištu. Osim toga, prisustvo prirodnih i poluprirodnih karakteristika predela, kao što su velika stabla, žbunje, nekultivisani delovi zemljišta, bare i potoci, komadi stena, itd. u mnogome povećava broj ekoloških niša u kojima biljni i životinjski divlji svet koegzistira sa poljoprivrednim aktivnostima; 3. Raznovrsnost zemljišnog pokrivača, upotrebe zemljišta i useva biološka raznovrsnost je značajno veća tamo gde postoji mozaik zemljišnog pokrivača i upotrebe zemljišta odn. useva i kultura, uključujući obradive površine niskog intenziteta, ugarene njive, poluprirodnu vegetaciju i brojne karakteristike predela. Na ovaj način se stvaraju mnogo raznovrsnija staništa i izvori hrane za divlji životinjski i biljni svet, a samim tim podržava mnogo kompleksnija ekologija nego što su pojednostavljeni predeli, koji se povezuju sa intenzivnom poljoprivrednom proizvodnjom. Prisustvo poluprirodne vegetacije Nizak intezitet upotrebe zemljišta Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti Raznovrsnost zemljišnog pokrivača Slika 3.1: Tri ključne karakteristike poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti Kao što je u ovom dijagramu prikazano, dominantnu karakteristiku poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti predstavlja nizak intenzitet upotrebe zemljišta. Od izuzetne važnosti je i značajno prisustvo poluprirodne vegetacije. U nekim situacijama, isto se može pronaći u kombinaciji sa površinama obrađivanim niskim intenzitetom, čime se stvaraju mozaični predeli sa većim diverzitetom zemljišta nego što bi to omogućila jednostavna poluprirodna vegetacija. U skladu sa ovim pristupom, najčešće se identifikuju tri tipa poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (Andersen i sar., 2003): Tip 1: 100% poluprirodna Nije neophodno da sve tri karakteristike budu prisutne unutar jednog poljoprivrednog sistema, kako bi se on smatrao sistemom visoke prirodne vrednosti (HNV). Umesto toga, može se smatrati da ove tri karakteristike uzajamno deluju jedna na drugu, kao što je prikazano na Slici 3.1. Poluprirodna vegetacija Tip 2: Mešavina poluprirodne vegetacije i useva Tip:3 Intenzivniji usevi i travnjaci, koje koriste neke vrste od značaja za zaštitu Tip 1 Tip 2 Tip 3 Poljoprivredno zemljište sa velikim udelom poluprirodne vegetacije, kao što su travnjaci bogati vrstama Poljoprivredno zemljište sa mozaikom poljoprivrednog zemljišta obrađivanog niskim intenzitetom i prirodnim i strukturalnim elementima, kao što su međe, živice, kameni zidovi, šumarci ili šipražja, rečice, itd. Poljoprivredno zemljište, koje podržava retke vrste ili veliki udeo evropskih i svetskih populacija određenih vrsta Intezitet korišćenja (zemlja, stoka, đubrivo, biocidi) Slika 3.2: Kontinuum poljoprivrednih tipova 1,2 i 3 visoke prirodne vrednosti Izvor: Bofoj i Kuper (Beaufoy and Cooper) (2008) Identifikovanje ova tri tipa poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti predstavlja korisno sredstvo za identifikovanje poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti na terenu. Svrha ova tri tipa poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti nije da predstavljaju precizne kategorije sa jasnim granicama između svakog od njih. Umesto toga, treba ih posmatrati kao kontinuum koji se kreće od onih sa visokim udelom poluprirodne 25

26 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti u Evropi 26 vegetacije i nižim intenzitetom upotrebe (Tip 1) do poljoprivrednih zemljišta sa intenzivnijom obradom, koja ipak podržavaju vrste koje su značajne za očuvanje (Tip 3) kao što je prikazano u Slici 3.2 (IEEP, 2007). Tip 1 Poljoprivredno zemljište visoke prirodne vrednosti: Veliki udeo poluprirodne vegetacije Najrasprostranjeniji tip poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti sastoji se od poluprirodne vegetacije sa niskim intenzitetom ispaše stokom, često tradicionalnim lokalnim rasama. Poluprirodna vegetacija za ispašu može biti travnjak, šipražje ili šumska površina, ili njihova kombinacija. Poluprirodni travnjak često nije deo poljoprivrednog gazdinstva, već ima drugi oblik vlasništva (zajedničko zemljište, državno zemljište, itd). Stočarske farme visoke prirodne vrednosti često imaju više od jedne vrste useva krmnog bilja. Oni se mogu kretati od travnjaka sa minimalno izmenjenom poluprirodnom vegetacijom (nikada obrađivana, sejana ili nađubrena površina), preko travnjaka koji se ponekad mogu kultivisati i/ili pomalo đubriti, do produktivnijih ili poboljšanih travnjaka, i useva krmnog bilja. Iako produktivnije, ove površine su još uvek sa niskim intenzitetom upravljanja, u poređenju sa dominantnim praksama poljoprivredne proizvodnje. Oni mogu biti važan deo poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti, posebno kada se na odgovarajući način kombinuju sa odgovarajućom površinom, recimo, poluprirodnih pašnjaka. Podela travnjaka na poluprirodne i one koji to nisu, u određenoj meri je pitanje procene. Jedan pristup se zasniva na prisustvu određenih indikatorskih vrsta. Drugi pristup je primena odgovarajućih kriterijuma kao na primer: travnjak koji 20 godina nije podsejavan ili đubren može se smatrati poluprirodnim. Povremena obrada može biti kompatibilna sa polu-prirodnim statusom. To se posebno odnosi na region Mediterana, gde se travnate površine mogu obrađivati povremeno radi kontrole žbunaste vegetacije, a da se njihova prirodna vrednost značajno ne smanji. Spontana vegetacija u maslinjacima i ugarenim njivama niskog intenziteta se takođe može svrstati u istu kategoriju, ukoliko oni nisu u značajnoj meri tretirani đubrivima ili biocidima. Činjenica da li se vegetacija koristi za ispašu stoke (ili se kosi radi sena) je veoma važna, pošto potvrđuje da je predmetna površina deo poljoprivrednog sistema. Poluprirodne pašnjačke površine ne moraju uvek biti travnate površine. Šipražje i šuma predstavljaju važan resurs za obezbeđenje stočne hrane u nekim delovima EU (naročito u južnim i istočnim regionima). Međutim, poluprirodne šumske površine, koje se ne koriste za ispašu treba posmatrati kao odvojene površine, koje se ne koriste za poljoprivredu. Poluprirodnu vegetaciju koja se koristi za ispašu divljih biljojeda, kao što su jeleni npr., ne treba smatrati poljoprivrednim zemljištima visoke prirodne vrednosti (Beaufoy i Cooper, 2008). Tip 2 Poljoprivredno zemljište visoke prirodne vrednosti: Mešavina poluprirodne vegetacije i obradivih površina pod niskim intenzitetom korišćenja i obrade Gazdinstva i predeli sa manjom zastupljenošću poluprirodne vegetacije, koja postoji u mozaiku oranica i/ili zemljišta pod višegodišnjim kulturama, mogu takođe biti visoke prirodne vrednosti. Prirodna vrednost je obično viša ukoliko se oranice koriste manjim intenzitetom, pri čemu se obezbeđuje mozaik raznovrsnih staništa, koja uključuju širok spektar divljih vrsta. Pošto je udeo zemljišta pod poluprirodnom vegetacijom manji u Tipu 2 HNV u odnosu na Tip 1, a udeo oranica veći, upravljanje obradivim površinama i postojanje ekološke infrastrukture vezane za pojedine karakteristike predela, je od ključnog značaja za životinjski i biljni divlji svet. Intenzivnija upotreba obradivog zemljišta i otklanjanje karakteristika predela dovešće do ubrzanog opadanja vrednosti biološke raznovrsnosti. Objekti poluprirodnih karakteristika, kao što su živa ograda, međe njiva i drveće, su česta karakteristika Tipa 2 Poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti. Oni obezbeđuju dodatna staništa i imaju tendenciju da povećaju prirodnu vrednost. Međutim, njihova ukupna površina je najčešće mala u odnosu na površinu proizvodnog poljoprivrednog zemljišta. Zato su karakteristike proizvodnog područja te koje određuju da li je poljoprivredno zemljište visoke prirodne vrednosti, a prisustvo nekultivisanih karakteristika, odn, neproizvodnih elemenata samo po sebi nije dovoljno (Beaufoy i Cooper, 2008). Tip 3 Poljoprivredno zemljište visoke prirodne vrednosti: Intenzivni usevi i travnate površine koje koriste određene retke vrste Na intenzivnijem delu spektra visoke prirodne vrednosti su tipovi poljoprivrednog zemljišta čije karakteristike zemljišnog pokrivača i intenzitet poljoprivredne proizvodnje ne bi mogli ukazati na to da se radi o poljoprivrednoj proizvodnji visoke prirodne vrednosti, ali te površine ipak podržavaju očuvanje određenih vrsta bilo određene ret-

27 Poglavlje 3 Poljoprivredno područje visoke prirodne vrednosti Verovatnoća prisustva poljoprivrednog područja visoke prirodne vrednosti Veoma niska (0-5%) Niska (6-25%) Srednja(26-50%) Visoka(51-75%) Veoma visoka (76-100%) Visoka prirodna vrednost u Odabranim područjima za dnevne leptire Visoka prirodna vrednost u Naturi 2000 Visoka prirodna vrednost značajnih područja za ptice Slika 3.3: Verovatnoća zastupljenosti poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti u 27 zemalja članica EU Izvor: Poljoprivredno zemljište visoke prirodne vrednosti u Evropi procena obrazaca raspodele koji se zasnivaju na podacima o zemljišnom pokrivaču i biološkoj raznovrsnosti (Paracchini i sar., JRC-IES i EEA, 2008) ke vrste ili visoki procenat evropskih i svetskih populacija drugih vrsta (Beaufoy i Cooper, 2008). 3.3 Zašto poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti predstavlja prioritet za EU? Evropska agencija za zaštitu životne sredine je procenila da se za oko 30% ukupne poljoprivredne površine u EU, što pokriva oko 74 miliona hektara, može smatrati da ima visoku prirodnu vrednost (HNV) (Paracchini i sar., 2008). Međutim, kao što je prikazano na Slici 3.3, poljoprivredno zemljište visoke prirodne vrednosti nije ravnomerno raspoređeno i zastupljenost ovog zemljišta je veća u Južnoj i Istočnoj Evropi. Površina i stanje poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti u Evropi je, nažalost, u velikoj meri opalo u 20. veku (sa ozbiljnim indirektnim uticajem na biološku raznovrsnost, kao što su ptice na poljoprivrednim zemljištima) zbog kombinovanih pritisaka: i) napuštanje svih poljoprivrednih aktivnosti; ii) intenziviranje i pretvaranje površina travnjaka visoke prirodne vrednosti u obradivo zemljište, i iii) gubitak poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti kroz promenu upotrebe zemljišta. U skorije vreme, od početka 1990-tih, milioni hektara poljoprivrednog zemljišta u Centralnoj i Istočnoj Evropi napušteni su tokom restrukturiranja poljoprivrede nakon pada komunizma. Ova napuštena poljoprivredna zemljišta uključuju ogromne površine poluprirodnih travnjaka bogatih vrstama i obradivog zemljišta niskog intenziteta što je praćeno gubitkom biljne raznovrsnosti, područja za ishranu ozimih ptica, mesta za uzgoj ptica od evropskog značaja i mnogih drugih važnih staništa (Keenleyside i Baldock, 2007). Pre ovoga, ekspanzija i intenziviranje poljoprivrede nakon II svetskog rata doprineli su značajnom gubitku biološke raznovrsnosti zbog pretvaranja travnjaka u obradiva zemljišta, dreniranja vlažnih zemljišta, uklanjanja prirodnih međa i drugih neobrađivanih elemenata predela, kako bi se stvorile veće površine polja, kao i povećana upotreba đubriva i pesticida. 27

28 DEVELOPING RAZVOJ NACIONALNOG A NATIONAL AGRI-ENVIRONMENT AGRO-EKOLOŠKOG Programme programa za for Srbiju Serbia Poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti u Evropi Godine 2001, Evropska Komisija se obavezala da će zaustaviti opadanje biološke raznovrsnostiu EU do godine kao potpisnik Konvencije o biološkoj raznovrsnosti ( Convention on Biological Diversity -CBD). Dve godine kasnije, evropski Ministri zaštite životne sredine prepoznali su specifičnu važnost biološke raznovrsnosti poljoprivrednog zemljišta, i hitne potrebe za zaštitu istog kada su se složili da će: Završiti identifikovanje, koristeći zajednički dogovorene kriterijume, svih područja visoke prirodne vrednosti u poljoprivrednim eko-sistemima u pan-evropskom regionu do godine. Do godine, znatan procenat ovih područja biće pod upravljačkim praksama koje će voditi računa o biološkoj raznovrsnosti koristeći odgovarajuće mehanizme, kao što su instrumenti podrške ruralnom razvoju, agro-ekološki program i organska poljoprivreda, kako bi između ostalog podržali njihovu ekonomsku i ekološku održivost (UNEP, 2003). Ciljevi u vezi sa biološkom raznovrsnošću za godinu nisu ispunjeni. Kao rezultat toga, Evropski savet je marta godine usvojio novi naziv ciljeva u vezi sa biološkom raznolikošću za godinu, zaustaviti gubitak biološke raznovrsnosti i degradacije usluga eko-sistema u EU do godine, povratiti ih onoliko koliko je izvodljivo, dok se istovremeno pojačava doprinos EU u sprečavanju globalnog gubitka biološke raznovrsnosti. Da bi se ovo postiglo potreban je dodatni politički napor za održavanje poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti. Uistinu, trenutni Akcioni plan biološke raznovrsnosti EU odnosi se na optimizovanje upotrebe dostupnih mera pod reformisanom Zajedničkom poljoprivrednom politikom u cilju sprečavanja inteziviranja ili napuštanja poljoprivrednog zemljišta, šuma visoke prirodne vrednosti i osigurati da je obezbeđeno adekvatno finansiranje za poljoprivredno zemljište i šume visoke prirodne vrednosti. Očuvanje poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti se prvi put pojavilo kao prioritet politike EU godine kada je u Uredbi ruralnog razvoja (Uredba Saveta br. 1257/1999) navedeno da podrška ruralnom razvoju bude usmerena ka očuvanju i promociji održive poljoprivrede i poljoprivrede visoke prirodne vrednosti koja poštuje ekološke zahteve. U toj istoj Uredbi se navodi i da podrška agro-ekološkim merama treba da promoviše očuvanje poljoprivrednog okruženja visoke prirodne vrednosti, koje je pod pretnjom. Pod važećim Evropskim poljoprivrednim fondom za ruralni razvoj (EAFRD) (Uredba Saveta br. 1698/2005) i pratećim Strateškim smernicama EU za ruralni razvoj ( ) (Odluka Saveta 2006/144/EZ), odredbe za održavanje poljoprivrede visoke prirodne vrednosti su čvrste i nameću brojne obaveze zemljama članicama EU. To uključuje identifikovanje očuvanja poljoprivrede visoke prirodne vrednosti kao prioriteta za zemlje članice prema sledećem: Kako bi se zaštitili i poboljšali prirodni resursi EU i predela u ruralnim područjima, sredstva koja su namenjena osi 2 treba da doprinesu trima priroritetnim poljima EU: biološka raznovrsnost i očuvanje i razvoj sistema poljoprivredne proizvodnje i šumarstva visoke prirodne vrednosti i tradicionalni poljoprivredni predeli; voda; i promena klime. Ovi se navodi praktično prevode u obavezu da zemlje članice EU moraju da čuvaju poljoprivredno zemljište visoke prirodne vrednosti i povezane poljoprivredne sisteme: 1. prvo, svaka zemlja članica treba da identifikuje šta poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti znači u njihovom nacionalnom kontekstu; 2. drugo, treba da podrže poljoprivredne sisteme visoke prirodne vrednosti i očuvanje poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti, tako što će uključiti odgovarajuće mere u svoje nacionalne programe ruralnog razvoja; i 3. treće, treba da prate i izveštavaju o promenama u ukupnom (osnovnom) području i kvalitetu poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti, kako bi se procenio uticaj programa i mera ruralnog razvoja. Ovo su ambiciozni ciljevi, ali uz političku volju da se odgovarajuće političke mere osiguraju i obezbede dovoljni budžetski resursi za njihovu implementaciju, ovi dragoceni poljoprivredni sistemi se mogu održati za buduće generacije. 28

29 Poglavlje 3

30 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju

31 Poglavlje 4 POGLAVLJE 4: Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji

32 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji 4.1 Uvod U ovom poglavlju obrađuju se tri ključna pitanja koja su bitna za kreiranje agro-ekološke politike u Srbiji: Koji tipovi poljoprivrednih sistema u Srbiji imaju najviše mogućnosti da budu označeni kao sistemi visoke prirodne vrednosti (HNV) od važnosti za očuvanje biološke raznovrsnosti? Kakva bi mogla biti podela poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti u Srbiji? Koje su opšte karakteristike poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti koje ih čine značajnim i korisnim za očuvanje biološke raznovrsnosti? sistema, koji imaju najviše šanse da budu od koristi za životinjski i biljni svet. Ovo pri tome ne podrazumeva da je proces konačan. Stočarski sistemi Grupa poljoprivrednih stručnjaka kao i stručnjaka za biološku raznovrsnost uključenih u projekat, pokušali su da odgovore na ova pitanja tokom i godine. Njihov posao se sastojao od: razvijanja generičke tipologije poljoprivrednih sistema u Srbiji i identifikacije onih poljoprivrednih sistema koji imaju najveću verovatnoću da budu označeni kao sistemi visoke prirodne vrednosti (HNV); korišćenja odabranih indikatora kako bi se pripremila prleminarna mapa koja bi prikazivala moguću rasprostranjenost poljoprivrednih područja visoke prirodne vrednosti u Srbiji; izrade dve studije za određene primere / područja kako bi se nekoliko poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti detaljnije istražilo i bolje utvrdile poljoprivredne prakse koje su korisne za životinjski i biljni svet i biološku raznovrsnost i prikazali vidovi pretnji sa kojim se ovi poljoprivredni sistemi suočavaju. Površina pod krmnim biljem niskog intenziteta Poluintenzivan Obrada nije značajna u površinama pod krmnim biljem 32 Svaki od ova tri koraka je detaljnije opisan u delovima koji slede. Oni su potpuno u skladu sa metodologijom koja je korišćena za identifikovanje poljoprivrednih sistema i poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti, koju je predložila Evropska komisija kako bi se pomoglo zemljama članicama EU u primenjivanju indikatora poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti, a koji su deo zajedničkog okvira za praćenje stanja i procenu za nacionalne ruralno razvojne programe u tekućem periodu programiranja EU, od (IEEP, 2007). 4.2 Tipologija poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti za Srbiju Prvi korak ka primenjivanju koncepta poljoprivrede visoke prirodne vrednosti u Srbiji predstavlja korišćenje dostupnih podataka, informacija i stručnog znanja radi identifikovanja i opisivanja širokih tipova poljoprivrednih Sistem poluprirodne livade kosanice ili livade korišćene kombinovano Pašni sistem na bazi poluprirodnih pašnjaka Sistem ispaše u šumama i na vlažnim površina Sistem sejanih livada korišćenih kombinovano. Uglavnom nije HNV

33 Poglavlje 4 Slika 4.1 Tipologija glavnih poljoprivrednih sistema u Srbiji NAPOMENA: Potencijalni poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti su jače izraženi Svi sistemi Sistem jednogodišnjih kultura Sistem višegodišnjih kultura Površina pod krmnim biljem sa intenzivnijim upravljanjem Intenzivan Niskog intenziteta Intenzivan Niskog intenziteta Površine pod krmnim biljem sa značajnom obradom Fini mozaik baziran na usevima žitarica Fini mozaik baziran uglavnom na povrtnjacima Niskog intenziteta Intenzivan Poluintenzivan Sistem sejanih livada košenih niskim intenzitetom Sistem navodnjavanih intenzivnih livada zasejanih travnolegumizonim smešama i krmnim biljem Poluintenzivne sejane livade i oranice Sistem intenzivnog ratarstva/ povrtarstva. Nije HNV Sistem suvog ratarenja niskog intenziteta Sistem niskog intenziteta neredovno navodnjavani povrtnjaci Sistem intenzivnih voćnjaka, vinograda i hmelja. Nije HNV Sistem voćnjaka pod režimom ispaše ili košenja 33

34 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji 34 Na slici 4.1 je predstavljena osnovna tipologija poljoprivrednih sistema u Srbiji koja je pripremljena za potrebe ovog projekta. Pokušalo se sa što jednostavnijom izradom tipologije kako bi se obezbedio sveobuhvatan organizacioni okvir zbog kasnijih opisa, karakterizacija i analiza. Glavni poljoprivredni sistemi koji su opisani potpadaju pod tri kategorije: stočarstvo, jednogodišnje i višegodišnje kulture. U okviru svake od njih mogu se naći primeri poljoprivrednih sistema niskog intenziteta, koji imaju potencijala da postanu poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti. U daljem tekstu opisano je deset primera stočarskih sistema niskog intenziteta u Srbiji, od kojih mnogi imaju osnova da budu proglašeni poljoprivrednim sistemima visoke prirodne vrednosti. Kao što je opisano u Poglavlju 3, poljoprivredne sisteme visoke prirodne vrednosti tipično karakteriše kombinacija: nizak intenzitet upotrebe zemljišta; prisustva poluprirodne vegetacije i prisustva prirodnih i poluprirodnih karakteristika predela; raznovrsnost zemljišnog pokrivača i upotrebe zemljišta. 1. Listopadne šume sa visokim učešćem travnjaka Agro-šumarski sistem niskog intenziteta sa poluprirodnim travnjacima za ispašu ovaca i goveda u plavljenim šumama na obalama reka Save, Dunava, Tise, Tamiša i drugih ravničarskih reka u Vojvodini. Ovo je jedan od najstarijih agro-šumarskih sistema u ravničarskoj Srbiji. Primeri se nalaze u ravničarskim dolinama reka Save, Dunava, Tise i Karaša, ali i slivu reke Morave. Najbolji primer je Specijalni rezervat prirode Zasavica, koji se nalazi na obali Save, gde su autohtone rase goveda, svinja i magaraca ponovo introdukovane zajedno sa tradicionalnom ispašom. Od skoro se čine napori i za revitalizaciju tradicionalnih salaša, kroz podršku seoskom turizmu i razvoj i brendiranje proizvoda koji predstavljaju lokalne specijalitete, što je od vitalnog značaja za očuvanje retkih rasa domaćih životinja. 2. Zimski nomadski pašnjaci na ruderalnim staništima i strnjištu Ovi pašnjaci se uglavnom nalaze u regionu Srema, u Banatu i dolinama reka u podnožju visokih planinskih venaca u celoj Srbiji praksa popaša (sada već izumrla praksa). Stara praksa nomađenja ili migracione ispaše je tek nedavno nestala u Vojvodini. Horizontalna migracija balkanskih nomadskih zajednica odražavala je sezonske promene u vegetaciji, koje su oblikovale način života stočarskih zajednica. Ove prakse su imale visoku kulturnu vrednost i njihov nestanak nije samo doveo do promena u karakteristikama predela, već i do gubitka genetičke raznovrsnosti populacija ovaca. Bez ispaše ili košenja, većina zatravljenih površina u ravničarskim područjima će nestati, pošto su antropozoogenog porekla i nalaze se u šumskim zonama. 3. Poluprirodne livade i veštačke livade koje se koriste za proizvodnju sena Ovaj poljoprivredni sistem je odgovoran za kreiranje poznatih predela šumadijskih planina u Srbiji. Sve do tih godina, livade su bile ekstenzivno korišćene. Košenje je bilo kasno i livade su neprestano podsejavane autohtonim vrstama. Obe prakse su rezultirale u održavanju visokog stepena biološke raznovrsnosti i raznovrsnosti u biljnim i životinjskim zajednicama. Od 1960-tih do 1980-tih godina intenzivirano je korišćenje ovih travnjaka. Travnjaci su ponovo presejani jednostavnim travnato-leguminoznim smešama i košenje je obavljano ranije. Kao rezultat toga, bogatstvo vrsta je smanjeno, a neke vrste ptica koje su se u njima gnezdile su ugrožene. U poslednjoj dekadi je došlo do ekstenzifikacije upravljanja travnjacima uz povratak tradicionalnih praksi. Tradicionalna manifestacija kosidbe, koja se održava na planini Rajac, služi da se promoviše lokalna tradicija, uključujući zajedničko košenje zrelih travnjaka ( moba ), kao i za stvaranje prihoda od turizma, privlačenjem na hiljade turista svake godine. U celom regionu Šumadije planine Valjevo, Suvobor, Rajac, Rudnik privlačna snaga seoskog turizma proizilazi od lepih i raznolikih livada, koje se održavaju kroz tradicionalne prakse upravljanja travnjacima. Najbolji primeri ostvarene koristi od atraktivnosti ambijenta se mogu pronaći u okolini Ljiga i Valjeva, a ostvarene su uz podršku lokalnih udruženja Moba i Domaćin i turističkih organizacija opština Centralne Srbije. 4. Poluintenzivna ispaša brdsko-planinskih poluprirodnih travnjaka u zoni šume i na prirodnim travnjacima iznad granice šuma Poluintenzivni stočarski sistemi se zasnivaju na ispaši ovaca, goveda i konja u brdsko-planinskim poluprirodnim travnjacimau šumskim zonama i prirodnim travnjacima iznad granice šuma. One se obično nalaze u vlažnijim oblastima Zapadne Srbije.

35 Poglavlje 4 Ove zone su stvorene i održavaju se niskim intenzitetom ispaše goveda i ovaca, sa uglavnom stacionarnom letnjom ispašom, i ovi pašnjaci se često nalaze u četinarskim šumskim zonama, a ređe kao proplanci u mešovitim šumama ili na većim nadmorskim visinama. Ovim tipom upravljanja stvoreni su neki od najatraktivnijih planinskih predela Srbije, koji se nalaze na Tari, Zlatiboru, Zlataru, Goliji i Sjeničko-Peštarskoj visoravni, na kojima su rasuta planinska skloništa za životinje i ljude, takozvani katuni. Nažalost, osim na Sjeničko-pešterskoj visoravni, danas se životinje na ispaši sve ređe viđaju i u ovom regionu. Nedostatak ljudi i životinja u ovim predelima zajedno sa dolaskom invazivnih vrsta dovelo je do smanjenja ekonomskih i ekoloških vrednosti ovih travnjaka. Egzistencija najatraktivnijih turističkih područja u Zapadnoj Srbiji, poznatih po lepoti i kvalitetu mlečnih i mesnih proizvoda koji sa njih potiču, zavisi od goveda i ovaca. Tradicionalni recepti za poznate lokalne proizvode su očuvani (zlatiborski sir, zlatiborska pršuta), iako je sve teže naći pravi izvor sirovina za njihovu proizvodnju poreklom od domaćih životinja uzgajanih upravo na tom području. 5. Ekstenzivna nomadska ispaša brdsko-planinskih pašnjaka Ekstenzivan stočarski sistem, sa ovcama, kozama i govedima na ispaši na brdsko-planinskim travnjacima u Južnoj, Jugoistočnoj i Istočnoj Srbiji. Preko hektara pašnjaka je pod ekstenzivnom ispašom, uglavnom domaćih rasa i sojeva ovaca, kao što je pramenka. Ova rasa ima grubu vunu, solidnu proizvodnju i izvrstan kvalitet mleka. Sistem ispaše je tradicionalan pod nogama ovaca i sezonskog tipa. Ovi pašnjaci se nalaze u području prirodnih planinskih pašnjaka iznad šumskog pojasa četinara, a ređe i na proplancima u mešovitim šumama nastalih krčenjem. U prošlosti, je intenzivna ispaša često dovodila do iscrpljivanja travnjačkih resursa na nekim lokacijama. Selektivna, ekstenzivna ispaša mđt, iako je smanjivala produktivnost, imala je pozitivan efekat na livade otvorenog sklopa, pomažući da se održi visok nivo biološke raznovrsnosti. Na primer, ekstenzivni uzgoj stada i krda stoke podržava preživljavanje ptica grabljivica i livadskih ptica. Međutim, zbog depopulacije ovih područja u poslednjih nekoliko godina, ove vrednosti su na ivici nestajanja. 6. Ekstenzivna ispaša na seoskim ispustima Ovaj tip predstavlja vid ekstenzivnog tradicionalnog stočarenja slobodna ispaša svinja, živine i ovaca na polu-prirodnoj vegetaciji u tradicionalnim voćnjacima (većinom šljive) i na šumskim parcelama. Ovaj sistem poljoprivredne proizvodnje se praktikuje u celoj Centralnoj Srbiji. Zbog prakse visokog opterećenja ispašom na mahom ograničenim površinama ovo, trenutno, nije poljoprivredni sistem visoke prirodne vrednosti (slobodnim napasanjem npr. svinja uklanja se u potpunosti travnati pokrivač, što dovodi do gubitka biološke raznovrsnosti). Međutim, ovaj oblik tradicionalnog stočarenja ima i potencijala da doprinese formiranju područja visoke prirodne vrednosti uz pravilno gazdovanje i smanjenje stepena opterećenja pašnjaka. Danas se ovaj tip poljoprivrede malih razmera u procesu modernizacije menja, ustupajući mesto zatvorenom sistemu uzgoja stoke. Jedna od prednosti ovog sistema je održavanje vrednih genetičkih resursa domaćih životinja. U zavisnosti od tipa sela, ovaj sistem se često kombinovao sa sistemom agro-šumarstva, gde su svinje uzgajane na otvorenom, u sistemima slobodne ispaše u listopadnim, najčešće hrastovim šumama, gde su posebno isterivane u vreme plodonošenja (žirenje). Nakon što je zabranjeno žirenje i sakupljanje žira, kao i zbog pretnje od infekcije trihinelom, ovaj sistem je danas skoro u potpunosti napušten (još uvek je prisutan jedino u regionu Posavine i Podunavlja), mada je držanje životinja na otvorenom u ispustima u sklopu dvorišta još uvek prisutno. Opstanak ovog sistema je blisko povezan sa tradicijom srpskih slava, tokom kojih porodica i njeni gosti tradicionalno uživaju u domaće uzgajanom jagnjetu ili prasetu. Zbog ograničenih pašnih resursa u Centralnoj Srbiji, postoji šansa i da ovaj polunaturalni poljoprivredni sistem opstane sve dok klanje životinja na licu mesta za porodičnu potrošnju bude tolerisano. 7. Kombinovana upotreba planinskih travnjaka Ovo je stočarski sistem koji se zasniva na dvozonskoj ispaši ovaca i goveda na livadama u dolinama, srednje planinskim livadama kombinovanog načina korišćenja i visokoplaninskim pašnjacima. Ovčarska proizvodnja zasnovana na dvozonskoj ispaši, (očuvana u Jugoistočnoj i Istočnoj Srbiji), predstavlja polunomadski način uzgoja stoke nastao, kao naslednik sezonskih migracija Balkanskih nomadskih stada od Juga ka Severu poluostrva. Ona predstavlja polunomadski stočarski sistem, koji se zasniva na vertikalnom kretanju stada koje prati sezonske promene u vegetaciji na različitim nadmorskim 35

36 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji visinama. Sistem se bazira na zimsko-prolećnoj ispaši u nizijskim predelima sa dnevnim prolećnim i ranim letnjim migracijama na livade koje se nalaze u zoni listopadnih šuma. Na Đurđevdan, početkom maja, stada se sele na brdsko-planinske pašnjake, iznad zone mešovitih šuma, gde slobodno pasu tokom dana, a tokom noći su u ograđenim prostorima u pastirskim sezonskim naseobinama ( trlo, bačilo ). Napuštanje brdsko-planinskih pašnjaka poslednjih decenija ugrožava opstanak pašnjaka u nizijskim predelima zbog preopterećenosti ispašom. Ovo dovodi do degradacije zemljišta i erozije na padinama, dok se na napuštenim visokoplaninskim travnjacima pojavljuju kleka, borovnica i drugo žbunje. Rehabilitacija i održavanje ovog sistema moglo bi da obezbedi značajnu ekonomsku korist poljoprivrednicima, kroz razvoj, preradu i prodaju vrednih i visoko-kvalitetnih proizvoda, kao što su npr. staroplaninski i pirotski kačkavalj. 8. Listopadne šume okresane za proizvodnju lisnika Ovo je deo ekstenzivnog tradicionalnog stočarenja u čijoj je osnovi prikupljanje lisnika za zimsku ishranu ovaca. U nekim planinskim područjima sa ograničenim resursima za proizvodnju zimske ishrane razvila se drevna praksa koja je dovela do stvaranja vrednih kulturnih predela. To uključuje orezivanje listopadnog drveća i sakupljanje granja i lišća koji su zatim sušeni i skladišteni radi ishrane životinja. Iako je ova praksa uticala na komercijalnu vrednost određenih šumskih područja, ta praksa je zabranjena u državnim šumama, mada se još uvek sprovodi u nižem dunavskom regionu i Istočnoj i Južnoj Srbiji. U ovim područjima, dodatne ekonomske koristi se mogu generisati kroz turizam i proizvodnju tradicionalnih zanatskih proizvoda, pružajući time obrazloženje za održavanje sistema unutar određenih granica i u relativno malom obimu. 9. Ekstenzivna ispaša na laganim, slanim ili teškim zemljištima Ovo su poluintenzivni pašnjački sistemi sa ispašom ovaca, goveda i magaraca na peskovitim dinama, slanom i teškom zemljištu sa visokim nivoom vode, koje se tipično može naći na području Banata. Formiranje stepske vegetacije na Deliblatskoj peščari bilo je pod uticajem antropozoogenih faktora, naročito košenja i ispaše, pored postojećih prirodnih, ekoloških sila. Na području Deliblatske peščare sproveden je značajan broj naučnih istraživanja koja pokazuju da je potreban dobro izbalansiran režim ispaše, sa odgovarajućim stepenom opterećenosti pašnjaka, radi održavanja ovog dragocenog područja. Povratak ekstenzivne ispaše sa domaćim životinjama je najbolji način za očuvanje karakteristika i heterogenosti predela ovog područja, i očuvanje biološke raznovrsnosti, uključujući vrste kao što je orao krstaš koji zavisi od staništa na otvorenim travnjacima koje mu omogućava hvatanje plena. 10.Ispaša na vlažnim poljanama u nizijskim oblastima Vekovno stara praksa eksploatisanja javnih pašnjaka-seoskih utrina, za ispašu nepreživara nastavljena je u nekim delovima Srbije i dan danas. Do 1960-tih godina, javni pašnjaci su korišćeni za uzgoj svinja i gusaka (radi mesa, džigerice, perja). Međutim, ispaša na javnom zemljištu svinja i živine (uglavnom pataka, gusaka i ćuraka), trenutno opada zbog pretnje od infekcija trihinelozom i ptičjim gripom. Postoji mala ekonomska vrednost takvih praksi, osim možda u seoskom turizmu kao što je npr. salašarski turizam ili pak lokalna dešavanja i proslave, kao što je borba gusaka u Mokrinu, itd. Na slici 4.1 ispod prikazana je široka distribucija ovih deset poljoprivrednih sistema niskog intenziteta. U tabeli koja sledi dato je sažeto poređenje najvažnijih poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti u Srbiji. Svi ovi sistemi se zasnivaju na poluprirodnoj vegetaciji travnjaka. Slika 4.1 Opis poljoprivrednih sistema niskog intenziteta u Srbiji koji se zasnivaju na poluprirodnoj vegetaciji travnjaka. Napomena: * označava poljoprivredne sisteme visoke prirodne vrednosti (HNV) koji se oslanjaju na poluprirodne travnjake, kao što je identifikovano u tipologiji koja je predstavljena u Slici

37 Poglavlj e 4 Slika 4.1 Mapa na kojoj je prikazana široka distribucija deset stočarskih sistema niskog intenziteta

38 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji Poljoprivredni sistem visoke prirodne vrednosti* Ključne karakteristike Sistem polu-prirodne livade kosanice ili livade dvojne namene kosidba-ispaša 1) Zemljište korišćeno poluintenzivno. Poluprirodna vegetacija se koristi za ispašu stoke tokom proleća i jeseni i kasno kosi preko leta, broj grla stoke po jedinici površine nikada ne prelazi 1 UG po ha, veštačka mineralna đubriva i biocidi se ne koriste, male količine stajnjaka se primenjuju veoma retko ili nikada zbog nedostatka radne snage. 2) Nemeliorisani travnjaci koji su veoma raznoliki po pitanju biološke raznovrsnosti, sa prosečnim brojem biljnih vrsta preko 60 po travnjačkoj zajednici, invazija žbunastim vrstama se kontroliše od strane pastira i košenjem, očuvane poljske međe. 3) zemljište se ne obrađuje, raznovrsnost biljnog pokrivača uglavnom potiče od raznih biljnih zajednica polu-prirodnih travnjaka koje su više rezultat raznovrsnih zemljišta, njihove dubine, visine i geološke podloge, nego praksi upravljanja zemljištem; obradivo zemljište (uglavnom krompir, šargarepa i slično ili pšenica, ječam i ovas) nije više prisutno u velikoj meri; većina mozaika se sastoji od prirodne vegetacije šuma i travnjaka. 4) Tradicionalne rase stoke (agro-biološka raznovrsnost) povezane sa ovim sistemom su svrljiška ovca, pirotska ovca, krivovirska ovca, zatim domaće šareno goveče, balkanska koza, brdski konj, itd. 5) Polunaturalni proizvođači su najčešče organizovani na način da zajednički sprovode ispašu, i to ređe da bi zajednički izašli na tržište. Uglavnom koriste privatne livade za proizvodnju sena i ispašu, a državne za letnju ispašu. Sistem ispaše na poluprirodnim pašnjacima 1) Zemljište korišćeno ekstenzivno/nizak intenzitet proizvodnje; polu-prirodna vegetacija se koristi za letnju ispašu, broj grla stoke po jedinici površine nikada ne prelazi 0,1 UG po ha, veštačka mineralna đubriva i biocidi se ne koriste. 2) Nemeliorisani travnjaci, veoma raznovrsni, prosečan broj vrsta ispod 60 po zajednici usled invazije žbunastom vegetacijom koja se tradicionalno kontrolisala od strane pastira fizičkim uklanjanjem ili paljenjem, nema međa niti ograda. 3) upotreba zemljišta nije mozaična, raznovrsnost vegetacije uglavnom potiče od raznih biljnih zajednica polu-prirodnih travnjaka koje su pre rezultat raznovrsnih zemljišta i njihove dubine, nadmorske visine i geološke podloge nego načina upravljanja. 4) Tradicionalne rase stoke (agro-biološka raznovrsnost) povezane sa ovim sistemom su šarplaninska ovca, karakačanska ovca, bardoka, vlaško-vitoroga ovca, buša, domaći bivo, balkanski magarac, itd. 5) Polunaturalni proizvođači su organizovani radi zajedničke ispaše, ali retko radi potrebe zajedničkog nastupa na tržištu, većinom koriste privatne livade za košenje i ispašu, a državne pašnjake za letnju ispašu; veoma mali broj velikih gazdinstava privatizovano kao što je kombinat na Vlasini sa hiljadama hektara pašnjaka, livada i obradivih površina; gazdinstva srednjih veličina sa ugovorenom proizvodnjom, npr. za isporuku mleka prerađivačima i jagnjadi klanicama. Sistemi ispaše na šumskim i močvarnim pašnjacima 1) Ekstenzivna upotreba zemljišta/ekstenzivna proizvodnja koja se zasniva na poluprirodnoj vegetaciji koju stoka koristi tokom ispaše u zimskim mesecima uz dodatak koncentrovane hrane kada su životinje noću smeštene u zatvorenom prostoru kao i tokom vremenskih nepogoda; broj grla stoke po jedinici površine varira, uglavnom nizak i nebrojiv; veštačka mineralna đubriva i biocidi se ne koriste. 2) Prisustvo polu-prirodnih karakteristika (neobrađen pokrivač trave i korova u nižim šumskim slojevima, šipražje, poljske međe -živice i ostaci useva se ne uklanjaju nakon žetve. 3) Mozaična upotreba zemljišta koja se sastoji od močvarnih šuma, požnjevenih polja sa različitim kulturama uglavnom pšenica, kukuruz i suncokret, polja mlade pšenice i lucerke u fazi zimskog odmora ili usporenog razvoja. 4) Tradicionalne rase stoke (agro-biološka raznovrsnost) povezane sa ovim sistemom su svinje mangulica, resavka, moravka, vlaško-vitoroga ovca, cigaja ovca, podolsko goveče, itd. 5) Komercijalni proizvođači osrednjeg obima proizvodnje koji su uglavnom orijentisani na direktnu prodaju mesa prerađivačima ili posrednicima, retko sami prodaju prerađene proizvode. 38

39 Poglavlje 4 Približna rasprostranjenost poljoprivrednog sistema, njegova prostorna distribucija i geografska lokacija Trendovi /Tendencije Povezani životinjski i biljni svet Jako rasprostranjen poljoprivredni sistem može se naći na celokupnom prostoru planina u Srbiji; na proplancima u zoni šuma planinskih područja Centralne, Zapadne i Južne Srbije (planine Dinarskog luka kao što su Zlatibor, Golija, Zlatar i Valjevske planine, Kopaonik i Šar planina), Jugoistočne i Južne Srbije (Rodopske planine kao što su Dukat, i planine Vlasinskog područja, Balkanske planine Suva i Stara planina, Karpatske Homoljske planine, Miroč, itd.). Iseljavanje ruralnog stanovništa dovodi do opadanja broja domaćih životinja, loše infrastrukture, nedostatka pastira i dobro obučenih pastirskih pasa, veliki gubitak ovaca zbog velikih predatora dovodi do napuštanja ispaše na pašnjacima na većim nadmorskim visinama. Takođe, dalja podela regiona uvođenjem granica sa susednim zemljama zaustavilo je poslednje prakse nomađenja stada ovaca, presecajući tradicionalne migracione pravce koji se protežu od juga do severa i od planinskih do nizijskih područja Panonske nizije. Istovremeno, staračko stanovništvo u planinskim predelima više nije u stanju da održava vertikalne migracije na lokalnommikro nivou koje su nekada obezbeđivale mogućnosti za dugoročnu ili stalnu održivost sistema ispaše/košenja koji se zasniva na polu-prirodnoj vegetaciji. Raznovrsnost ptica koje se gnezde u kasno košenim travnjacima. Lovna divljač zec, srna, divlja svinja, poljska jarebica (Perdix perdix), jarebica kamenjarka (Alectoris graeca) i prepelica (Coturnix coturnix). Veliki predatori kao što su vuk i šakal predstavljaju problem za stočarsku proizvodnju. Raznovrsne travnjačke zajednice. Raznovrsno lekovito i aromatično bilje. Šumski plodovi kao što su borovnica, kupina, malina i druge vrste u poljskim živicama, itd. Jako rasprostranjen brdsko-planinski sistem u Istočnoj, Južnoj i Zapadnoj Srbiji, visoke planine Dinarskog planinskog lanca, Karpatsko-balkanski planinski lanac i Rodopske planine, uključujući pašnjake iznad zone šuma i pašnjake na peščanim dinama, slanom terenu i teškim zemljištima sa visokim podzemnim vodama. Ogromna područja planinskih pašnjaka i ekoloških ostrva u Panonskoj niziji Banatskog regiona. Dugoročno zapostavljanje poljoprivrednih stručnih službi i nauke u travnjaštvu u marginalnim područjima dovelo je do nedostatka praćenja novih tržišnih kretanja, uvođenja sertifikata i standarda koji mogu dati dodatnu vrednost proizvodima koji su rezultat tradicionalne poljoprivredne proizvodnje. Pojednostavljena ruralna ekonomija sa malom sposobnošću menjanja u pravcu diverzifikacije radi obezbeđenja održivog korišćenja prirodnih resursa, ugrožava preživljavanje poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti (HNVF) izuzetne vrednosti iz perspektive očuvanja biološke raznovrsnosti, kulturološkog nasleđa i očuvanja prirodnih predela, itd. Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji postepeno bivaju degradirani. Raznovrsne ptice gnezde se na pašnjacima. Lovna divljač zec, srna, divlja svinja, fazan. Ptice Poljska jarebica (Perdix perdix), jarebica kamenjarka (Alectoris graeca) i prepelica (Coturnix coturnix). Ptice grabljivice kao što su orao krstaš, suri orao i beloglavi sup, koje su pozitivno povezane sa ekstenzivnim praksama ispaše. U nekim slučajevima, veliki predatori kao što je vuk predstavljaju ozbiljnu pretnju stadima domaćih životinja koja se napasaju na poluprirodnim pašnjacima u visokim planinama. Revitalizacijom ispaše u brdsko-planinskim područjima u Srbiji, vukovi i šakali postaju ozbiljna pretnja. Raznovrsnost pašnjačkih zajednica. Raznovrsnost retkih i ugroženih vrsta biljaka uključujući lekovite i aromatične biljke. Šumski plodovi kao što je borovnica. Mala područja uglavnom nizijskih vlažnih šuma Vojvodine u dolinama velikih reka kao što su Sava, Dunav, Tamiš, Tisa, Karaš, itd.; listopadne šumske površine u nižim predelima planina Centralne Srbije kao što je Rudnik; terase reka Centralne Srbije sa širokim dolinama kao što je reka Morava. Skorašnji trend rehabilitacije ruralne ekonomije u određenim područjima prati stari pristup inteziviranja uprkos prirodnim kapacitetima zemljišta; kao i viši nivo primene mineralnih đubriva, međutim ovaj trend je još uvek ograničenog dometa zbog nedostatka povoljnih kreditnih linija za finansiranje proizvodnje, kao i nedostatka iskustva i mehanizacije za ponovno zasnivanje travnjaka. Ukoliko se ovaj trend nastavi, većina dragocenih polu-prirodnih travnjaka mogu biti uništeni kroz uspostavljanje veštačkih travanjaka baziranih na travno-leguminoznim smešama; nedostatak sistematskog i višegodišnjeg planiranja finansijske podrške i problemi sa marketingom mogu dovesti do vakuuma u odlučivanju proizvođača o intenziviranju ili održavanju poljoprivrednih praksi visoke prirodne vrednosti. U međuvremenu, ova prirodna staništa će biti izgubljena zbog prirodne sukcesije. Orhideje i druge retke vrste cvetnica. Lovna divljač zec, fazan, prepelica, patka gluvara, guska glogovnjača, velika lisasta guska, srna, jelen, divlja svinja. Raznolike močvarne ptice uključujući migrirajuće vrste od kojih su neke važna staništa ptica (IBA) i Ramsarska područja. Iz perspektive očuvanja ptica, stoka nije dobrodošla u svim ovim područjima pošto može da remeti gnezdarice. Pastiri se često optužuju za sakupljanje jaja i uništavanje gnezda. Suživot tradicionalnih poljoprivrednih praksi u močvarnim pašnjacima je neophodan gde god ispaša održava pokrivač travnjaka i štiti ga od invazije žbunja i drveća. Problem balansiranja različitih interesa stoke na ispaši i divljeg životinjskog i biljnog sveta je samo deo problema stočara, često dolazi do konflikta i sa ratarima koji optužuju ovce, svinje ili goveda za uništavanje mladih useva. Zbog toga je sistem popaša već zabranjen u Vojvodini u poslednjim godinama, što je dovelo do gubitka agro-diverziteta povezanog sa ovim sistemom (vlaško-vitoroga i vlašićka ovca npr.). 39

40 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji Mapiranje poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti u Srbiji Sledeći korak ka primenjivanju poljoprivrednog koncepta visoke prirodne vrednosti u Srbiji uključuje razvoj i primenu indikatora za identifikaciju prostornog rasprostranjenja poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti. Mape poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti pripremljene su u svim zemljama članicama EU i korisna su alatka za prikaz onih delova zemlje koji bi bili najrelevantniji za ciljanje mera, kao što su agro-ekološka plaćanja, radi podrške poljoprivrednim sistemima visoke prirodne vrednosti. Međutim, ove mape treba tumačiti sa oprezom (Beaufoy, 2008) pošto su dostupni izvori podataka često delimični i mogu samo naznačiti približnu lokaciju i približno područje (u hektarima) poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti. Drugo, biološka raznovrsnost poljoprivrednog zemljišta se proteže duž gradijenta između najniže i najviše vrednosti, i ne postoji jasna linija razdvajanja, koja se može povući na mapi između poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti i onog koje to nije. Mapiranje poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti u Srbiji sprovedeno je u nekoliko koraka: 1. Izabrane su relevantne klase CORINE 2006 land cover (CORINE zemljišnog pokrivača) (Tabela 4.1) i zatim su podeljene u dve grupe na osnovu dostupnih botaničkih podataka. Prva grupa uključuje klase zemljišnog pokrivača 231, 321 i 411, dok druga grupa uključuje klase 211, 221, 222, 242, 243, 324, 333. Mapiranje prve grupe CLC klasa zasnivalo se na obimnoj literaturi i drugim izvorima podataka koja su vezana za vegetaciju travnjaka. Ova grupa uključuje staništa i zajednice biljaka pašnjaka (231), prirodnih Tabela 4.2 CORINE klase zemljišnog pokrivača odabrane kao osnova za identifikovanje poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (HNVF) u Srbiji 211 Nenavodnjavane obradive površine 221 Vinogradi 222 Plantaže voća i jagodičastih plodova 231 Pašnjaci 242 Složeni obrazac obrade 243 Poljoprivredne površine sa značajnim udelom prirodne vegetacije 321 Prirodni travnjaci 324 Prelazne šumske površine-šiblje 333 Oskudna vegetacija 411 Kopnene močvare travnjaka (321) i slana kopnena staništa, t.j. slane kopnene močvare (411) za koja postoje fitosociološka evidencija (podaci prikupljeni i skladišteni pri Odseku za primenjenu botaniku, Poljoprivredni fakultet, Univerziteta u Beogradu). Druga grupa CLC klasa služi kao indikator svih ostalih potencijalnih tipova poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti, za koja detaljni botanički podaci ne postoje. 2. Podaci CORINE zemljišni pokrivač, informacije o značajnim područjima za ptice (IBA), područja značajna za zaštitu biljaka (IPA), primarna područja za dnevne leptire (PBA) i zaštićena područja (PA) transformisani su u nacionalni koordinacioni sistem kako bi ovi podaci mogli da se analiziraju i prostorno prezentuju. 3. Mapirane su lokacije i distribucija IPA, PBA, IBA i zaštićenih prirodnih dobara (PA) u Srbiji, uključujući nacionalne parkove, parkove prirode, predele izuzetnih odlika i rezervate prirode (tamo gde su podaci dostupni). 4. Sloj područja staništa pridodat je mapi. Ovaj proces je izvršen koristeći botaničku (fitosociološku) evidenciju travnjačkih zajednica sa pojedinačnih staništa i lokaliteta koji se nalaze unutar širih geografskih jedinica, kao što su planine, nizijski predeli, peščare, visoravni, kanjoni i klisure, itd. U biološkom/ekološkom smislu, staništa najčešće u potpunosti odgovaraju određenom tipu vegetacije, uključujući tipove travnjaka i njihovih travnjačkih zajednica zajednica. 5. Odgovarajući slojevi su kreirani i prevedeni u jedinstven koordinacioni sistem. 6. Indikativna lokacija i distribucija poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti u Srbiji identifikovana je prema sledećim: područja identifikovana prema sledećim klasama CORINE zemljišnog pokrivača 231, 321 i 411; područja identifikovana prema sledećim klasama CORINE zemljišnog pokrivača 211, 221, 222, 242, 243, 324, 333 I koje se preklapaju sa nekim od slojeva IPA, PA, IBA, PBA ili Habitats (Staništa). Za klase CORINE zemljišnog pokrivača 231, 321 i 411 automatski se pretpostavilo da odgovaraju poljoprivrednom zemljištu visoke prirodne vrednosti. Klasa 231 (Pašnjaci) ne razlikuje pašnjake sa ispašom niskog intenziteta i one pod intenzivnom ispašom. Zato treba razmatrati ovu široku identifikaciju poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti jedino kao indikativnu dok će se dalja analiza najverovatnije izvršiti tokom procesa određivanja ciljeva agro-ekoloških mera u budućnosti. Razlog za pozitivnu ocenu ovakvog pristupa definisanju tipa 1 poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti je činjenica da se područje sa

41 Poglavlje 4 intenzivno-napasanim travnjacima drastično smanjilo poslednjih decenija i većina travnjaka je sa ekstenzivnom ispašom sa veoma malim brojem grla po jedinici površine. 7. Obračunat je obim poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti i obrađene su mape. Indikativna distribucija poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (HNV) prezentovana je u mapi koja se nalazi u prilogu ovog dokumenta. Ovo nije finalna i konačna mapa, već preliminarna verzija u kojoj su korišćeni dostupni podaci u okviru ograničenog vremenskog roka. Ona ukazuje na to da oko km 2 poljoprivrednog zemljišta u Srbiji spada u zemljišta visoke prirodne vrednosti (HNV). To odgovara udelu od oko 19% ukupnog poljoprivrednog područja, i 13% ukupne teritorije Srbije. Treba naglasiti da će područje poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti u Srbiji biti značajno veće, pošto pristup koji je primenjen podržava identifikaciju tipa 1 poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (poljoprivredno zemljište sa velikim udelom poluprirodne vegetacije) i ne obuhvata u potpunosti tipove 2 i 3 poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (poljoprivredno zemljište sa mozaikom poljoprivrede niskog intenziteta i prirodnim i strukturalnim elementima ili onim što podržava retke vrste ili veliki deo evropskih i svetskih populacija pojedinih vrsta; videti Poglavlje 3 za definiciju različitih tipova poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti). dati pregled neophodnih administrativnih aranžmana kako bi pilot šeme postale operativne. U nastavku je dat siže ove dve studije slučaja dok su zaključci i preporuke za dalje akcije dati u Poglavlju Studija slučaja Stara planina Uvod u područje studije slučaja Park prirode Stara planina obuhvata delove teritorija opština Dimitrovgrad, Pirot, Zaječar i Knjaževac, i prostire se 4.4 Studije slučaja za razumevanje poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti (PSVPV) u Srbiji Sprovedene su dve studije slučaja, kako bi se nekoliko poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti detaljnije istražilo, radi identifikovanja poljoprivrednih praksi koje su blagotvorne za životinjski i biljni svet i biološku raznovrsnost i prikazivanja vrsti pretnji sa kojima se ovi poljoprivredni sistemi suočavaju. Posao je obavljen između 2009 i godine u parku prirode Stara planina i u specijalnom rezervatu prirode Deliblatska peščara. Ciljevi svake od studija bili su: razviti jasno razumevanje odnosa između lokalnih poljoprivrednih sistema i vrednosti biološke raznovrsnosti datih poljoprivrednih područja; jasno identifikovati pokretačku snagu i pritiske (pozitivne/negativne) na ovu biološku raznovrsnost; postaviti odgovarajuće prioritete i ciljeve za očuvanje staništa i vrsta unutar PSVPV; razviti odgovarajuće agro-ekološke mere, uključujući i indikatore; Slika 4.3. Lokacija Stare planine na satelitskoj karti duž istočne granice Srbije sa Republikom Bugarskom. Park prirode zahvata površinu od oko km 2, malo više od četvrtine područja Stare planine, koje se proteže na preko km 2. Brdsko-planinska teritorija parka prirode kreće se u rasponu visine od 200 do 2169 metara, stvarajući pojas koji je dugačak oko 100 km i širok između 4 i 30 km (Slika 4.3). Park prirode Stara planina osnovan je godine kao najveće zaštićeno područje u Srbiji koje je svrstano u I kategoriju zaštite (prema zakonu R. Srbije prirodno dobro od izuzetnoga značaja). Ovo je učinjeno u znak priznanja njegovoj izuzetnoj geološkoj raznovrsnosti, morfo-hidrološkoj diseciranosti i raznovrsnosti njegove flore i faune. Park prirode je podeljen u tri zone sa različitim stepenom zaštite: 1) Zona I, koja uključuje najvrednije i zaštićene delove parka prirode, nalazi se u centralnom delu planinskog 41

42 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji 42 masiva i pokriva područje od km 2 ; 2) Zona II pokriva područje od km 2 ; i Zona III pokriva područje od km 2. Stara planina proglašena je parkom mira godine nakon potpisivanja sporazuma između tadašnje Savezne Republike Jugoslavije i Bugarske. Od tada se odvijala značajna interakcija između zajednica sa obe strane granice pod programom Promocija umrežavanja i razmena u zemljama jugoistočne Evrope Stara planina, Srbija i Crna Gora. Takođe je kandidat za program UNESCO MAB (Man and Biosphere - Čovek i biosfera). Stara planina je jedno od područja u Srbiji koje je najbogatije biljnim vrstama, sa oko 1,190 vrsta biljaka i 51 vrsta mahovine, što čini 34% utvrđenih biljnih vrsta R. Srbije (Mijović, 2006). Osnovu vegetacije Stare planine čine šume, žbunasta vegetacija, travnjaci (livade kosanice i pašnjaci) i močvarne zajednice. Nekada napredan, ovaj region je bio poznat po dobrim pašnjacima, ovčjem siru, jagnjetini, vunenim ćilimima i grnčariji, sa trgovcima koji su prevozili ove proizvode u Dubrovnik, Solun i udaljena tržišta u Egiptu, Americi i Kanadi. Poljoprivreda, kojom je dominirao sistem ispaše niskog intenziteta, bila je okosnica ruralne ekonomije u 46 naseljenih mesta u parku prirode. Međutim, ruralna emigracija, staračka domaćinstva, kolaps poljoprivrednih preduzeća i opšte siromaštvo doveli su do napuštanja poljoprivrednog zemljišta i degradacije ovih dragocenih travnjaka. Poljoprivreda visoke prirodne vrednosti na Staroj planini Struktura poljoprivrednog zemljišta unutar parka prirode je sledeća: pašnjaci zauzimaju 45.2% ukupnog poljoprivrednog zemljišta; zemljište koje se koristi za proizvodnju žitarica i bašte 27.8%; livade 23.5%; voćnjaci 2%; i vinogradi 1.5%. Najznačajniji poljoprivredni resursi su velike površine pod pašnjacima koje su formirane antropogenetskim faktorima i pod uticajem oštre planinske klime. Kao što je opisano u Poglavlju 3, poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti je koristan pokazatelj i sredstvo za identifikovanje onih upravljačkih praksi i poljoprivrednih sistema koji su od koristi za biljni i životinjski svet. Tri kategorije upotrebe zemljišta u parku prirode, identifikovanih od strane Zlatkovića (2006) mogu se koristiti kao početna tačka u identifikovanju poljoprivrednih zemljišta visoke prirodne vrednosti na području studije slučaja. One obuhvataju: A zonu stočarske proizvodnje koja pokriva područja visokih planina, i u manjoj meri područja dolinske ispaše (uključujući region opštine Dimitrovgrad, veći deo područja opštine Pirot, i deo opštine Knjaževac); B zonu ratarske proizvodnje lociranu u dolinama reka; i C prelaznu zonu koja se nalazi između dve gore pomenute zone. Prema definiciji poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (Andersen i sar., 2003), sledeći tipovi poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti se mogu naći unutar regiona studije slučaja: tip 1 poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (visok udeo poluprirodne ili prirodne vegetacije) koji se nalazi u zoni A (područja visokih planina kojim se upravlja ekstenzivnim napasanjem ovaca, goveda i koza i košenjem). tip 2 poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (mozaik staništa i/ili upotreba zemljišta niskog intenziteta) može se povezati sa zonom B (ratarska proizvodnja u dolinama reka) i zonom C (prelazna zona koja se nalazi između zona A i B) parka prirode. Travnjaci niskog intenziteta korišćenja i mozaik obradivog zemljišta su pretežno prisutni na tlu dolina gde se sprovodi ratarska proizvodnja, košenje i u manjoj meri ispaša. tip 3 poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (podržava neke retke vrste, a inače se odlikuje niskim nivoom biološke raznovrsnosti) može se naći tamo gde se intenzivnije upravlja travnjacima i obradivim zemljištem unutar zona B i C u regionu studije slučaja. Ovaj tip je prisutan u sistemima intenzivne upotrebe travnjaka, ili sistemima intenzivnije upotrebe obradivih površina, koji podržavaju retke vrste i vrste od svetskog ili evropskog značaja kao što su riđi mišar (Buteo rufinus), buljina (Bubo bubo), jarebica kamenjarka (Aleectoris graeca), stepska trepteljka (Anthus campestris), rusi svračak (Lanius collurio) i vinogradska strnadica (Emberiza hortulana). Park prirode Stara planina je jedan od najvažnijih centara u Srbiji za in situ očuvanje autohtonih ugroženih rasa domaćih životinja po sistemu on farm (na farmama), uključujući domaćeg brdskog konja, balkanskog magarca, bušu, pirotsku ovcu, karakačansku ovcu, bardoku, balkansku kozu, mangulicu, istočnosrbijansku kokoš, svrljišku kokoš, itd. Nažalost, veličina stočnog fonda je smanjena u poslednjih nekoliko godina, iako ovo područje još uvek podržava dragoceni genefond. Prema poljoprivrednom popisu iz godine, broj životinja u ovom regionu je 5,5 puta manji od neophodnog minimuma za osiguranje dugoročne plodnosti zemljišta.

43 Poglavlje 4 Tokom zlatnog doba ovčarske proizvodnje, veliki deo predela oblikovan je pašnjačkim praksama lokalnog stanovništva i nomadskih plemena, koja su na ovim prostorima uzgajala više od ovaca. Vekovima je nomadska ispaša bila tradicionalni sistem stočarske proizvodnje balkanskog poluostrva. Nakon II Svetskog rata država je podsticala intenziviranje proizvodnje, koje je dovelo do preterane ispaše na travnjacima u nižim oblastima i nedovoljne iskorišćenosti pašnjaka ili napuštanja u višim predelima. Poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti i biološka raznovrsnost Mnogobrojne organizacije su sprovele procenu biološke raznovrsnosti Stare planine. Od ukupnih vrsta, 210 je ugroženo i potrebne su im hitne mere očuvanja (Wilderness Fund, 2010). Vegetacija Stare planine sastoji se Fitocenoza se primarno karakteriše njenim edifikatorom, Asphodelus albus, tipičnim za region Mediterana. Neke vrste travnjaka zauzimaju otvorene prostore u alpskim travnjacima i pokrivaju veoma mali deo Stare planine ili se nalaze u subalpskim travnjacima, kao što su tekunica (Spermophillus citellus), planinski popić (Prunella collaris) i planinski vrabac (Montifringila nivalis). Druge vrste su bliže povezane sa površinama koje napasa stoka i nestaju ukoliko su te površine napuštene tokom dužeg vremenskog perioda, uključujući belu kanju (Neophron percnopterus), beloglavog supa (Gyps fulvus), planinsku ušatu ševu (Eremophila alpestris), žutokljunu galicu (Pyrrhocorax graculus). Neophron percnopterus i Gyps fulvus su iščezli (sreću se samo u preletu), ali se očekuje rast njihovih populacija ukoliko se poveća broj ovaca po jedinici površine na pašnjacima na velikim nadmorskim visinama. Gustina populacija rusog svračka (Lanius collurio) i grlice (Streptopelia turtur) su naročito impozantne u dolinama Arrhenatherion communities. Omiljena staništa ovih vrsta su mozaici žbuna i rubnih biljaka. Pilot pašnjak na području Mučibaba-Pregrada, sa govedima rase buša (levo) i Asphodelus albus (desno) od 52 zajednice biljaka čija prostorna distribucija zavisi od abiotičkih uticaja, uključujući nadmorsku visinu, reljef, zemljište i klimu. Prema detaljnoj studiji zajednica biljaka i staništa na području Stare planine koju je izdala Srpska akademija nauke (Mišić i sar., 1978), vegetacija travnjaka se može podeliti u šest posebnih grupa: 1) brdske livade kosanice i pašnjaci, 2) termofilne livade kosanice i pašnjaci, 3) planinski pašnjaci i livade kosanice, 4) subalpski pašnjaci i livade kosanice, 5) alpijski pašnjaci i 6) močvarna vegetacija. Neke od zajednica travnjaka su jedinstvene. Na primer, zajednica Agrostio-Asphodeletum albae ima ograničenu distribuciju, ali je to veoma bitno iz perspektive biološke raznovrsnosti. Zajednica je rasprostranjena na nadmorskoj visini koja se kreće od i m unutar pojasa hrasta, i mogu se naći na zemljištu različite dubine i vlažnosti. Mišar (Buteo buteo), vetruška (Falco tinnunculus) i prepelica (Coturnix coturnix) se nalaze u velikom broju u travnjacima dolina. Prdavac (Crex crex) je najistaknutija vrsta travnjaka u bogatim, gustim i visokim mezofilnim livadama, a uglavnom ga nema u područjima ispaše kao i na košenim livadama. Mozaik malih parcela žitarica, kombinovanih useva kukuruza i pasulja tikve i lucerke imaju pozitivan efekat na mnoge vrste pevačica kao što su češljugar (Carduelis carduelis), konopljarka (C. cannabina), strnadica (Emberiza spp.) i zeba (Fringilla coelebs). One se hrane zrnevljem korova i zglavkarima u ovom mozaiku useva i krmnog bilja. Lucerka je takođe izvor hranljivih listova i insekata za vrste kao što je prepelica (Coturnix coturnix) koja se gnezdi u žitaricama i livadama i hrani se lucerkom i drugim usevima. Široko su rasprostranjene pliske (Motacilla spp.); bela pliska (Motacilla 43

44 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji 44 alba) je jedna od najuobičajenijih vrsti u selima zajedno sa vrapcem pokućarem (Passer domesticus), čvorkom (Sturnus vulgaris) i seoskom lastom (Hirundo rustica). Žuta pliska (Motacilla flava) i potočna pliska (M. cinerea) se uglavnom nalaze dalje od ljudskih naseobina. Prepelica (Coturnix coturnix) je prisutna na ovim travnjacima ukoliko je busen dovoljno visok da osigura zaštitu od predatora. Mišar (Buteo buteo), vetruška (Falco tinnunculus), gavran (Corvus corax), poljska ševa (Alauda arvensis) i planinska trepteljka (Anthus spinoletta) se mogu naći u svim travnjacima na većim nadmorskim visinama. Obična travarka (Saxicola rubetra) je prisutna kada se pojave visoke travnate biljke iz kratkih busena travnjaka na većim nadmorskim visinama. Pretnja poljoprivredi visoke prirodne vrednosti i gubitak biološke raznovrsnosti Dva suprotna trenda su prisutna na Staroj planini nedovoljno korišćenje prirodnih resursa i prekomerna upotreba prirodnih resursa, a oba dovode do gubitka biološke raznovrsnosti, i povezani su sa gubitkom kulturnih odlika, običaja i tradicija. Ovi trendovi su rezultat brzog opadanja tradicionalnih poljoprivrednih praksi kroz: intenziviranje poljoprivrednih aktivnosti u dolinama; upotrebu neodgovarajućih agrohemikalija i praksi za suzbijanje štetočina (nekontrolisana upotreba pesticida i đubriva); neodgovarajuće upravljanje stajnjakom koji dovodi do ispiranja nitrata u vodotokove; preteranu ispašu oko naseljenih mesta i rane otkose livada koji dovode do erozije; eutrofikaciju nekih močvarnih površina zbog intenzivne stočarske proizvodnje; napuštanje travnjaka visokih planina, tradiconalnih voćnjaka i mozaičnih obradivih površina u dolinama; neprekidno osipanje agro-biološke raznovrsnosti oličenog u autohtonim rasama domaćih životinja i autohtonim ratarskim sortama i varijetetima povrća i voća. Mnogi travnjaci na višim planinskim područjima su napušteni. Nekoliko biljnih i životinjskih vrsta je pod pretnjom nestajanja, ugroženo ili izgubljeno, naročito one koje su povezane sa subalpijskim i alpijskim vegetacionim pojasom. Na hiljade hektara prirodnih pašnjaka je degradirano zbog nedostatka redovnog napasanja ili košenja. Ekstremno nizak broj životinja na jedinici površine je doveo do spontanog širenja neželjenog žbunja, uglavnom patuljaste kleke (Juniperus nana), drveća i travnatih korova. Širenje trave lošijeg kvaliteta, kao što su Nardus stricta, Calamagrostis arundinacea, Brachypodium pinnatum, Festuca spadicea i druge, dodatno smanjuje kvalitet travnjaka i njegovu produktivnost. Nestanak lešinara sa područja Stare planine se dovodi u vezu sa nedostatkom tradicionalno držanih stada domaćih papkara na otvorenim travnjacima. Autohtone vrste domaćih životinja imaju karakteristike koje omogućavaju preživljavanje na pašnjacima visokih planinskih predela tokom nepovoljnih vremenskih uslova i u uslovima oskudne ishrane. Danas je mđt., većina lokalno prilagođenih rasa stoke tipičnih za region Stare planine ugroženo i preti izumiranje. Pored gubitka genetičke raznovrsnosti među domaćim vrstama, i divlje vrste su negativno pogođene preteranom ili nedovoljnom upotrebom pašnjaka i livada. Ovo uključuje i divlje srodnike poljoprivrednog bilja, krmnog i lekovitog bilja i voća. Raznovrsnost divlje faune je takođe jako ugrožena opadanjem korišćenja livada i pašnjaka. Livadske ptice i insekti (uključujući brojne vrste leptira) su ugroženi zbog opadanja broja divljih cvetnica, koji obezbeđuju nektar i seme u travnjačkim zajednicama. Pored lešinara, mnoge ptice grabljivice, kao što su suri orao (Aquila chrysaetos), orao zmijar (Circaetus gallicus), riđi mišar (Buteo rufinus) i stepski soko (Falco cherrug) u velikoj meri zavise od prisustva domaće stoke na pašnjacima na velikim visinama Studija slučaja Deliblatska peščara Uvod Deliblatska peščara se proteže na području od preko 300 km 2 u južnom delu Banata u Srbiji između Dunava i zapadnih padina Karpata. Ranije poznata kao evropska Sahara, ovo je najveće i jedinstveno područje sa peščanim dinama nanesenim kontinentalnim vetrom u Evropi. Pored svoje izuzetne geološke vrednosti, ovo područje podržava visoke nivoe biološke raznovrsnosti povezane sa složenim mozaikom retkih stepskih travnjaka, peska, vlažnih livada/ močvara i prirodnih šumskih staništa okruženih plodnim poljoprivrednim područjima. Deliblatska peščara je poznata zbog visokog stepena endemizma, uključujući mnoge jedinstvene biljke, gmizavce i insekte koji se povezuju sa osetljivim karakteristikama ekosistemima ovog regiona. Peščara je takođe dom raznovrsnim vrstama ptica i sisara, od kojih su mnoge od evropskog i svetskog značaja za očuvanje. Godine 1977, deo Deliblatske peščare je proglašen specijalnim rezervatom prirode, koji trenutno pokriva područje od skoro hektara. Njime upravlja javno preduzeće Vojvodina šume. Deo područja je klasifikovan kao Ramsarsko područje Labudovo okno; Emerald mreža Područ-

45 Poglavlje 4 ja od posebne važnosti za zaštitu prirode (ASCI); područje značajno za zaštitu biljaka (IPA), značajno područje za ptice (IBA) (Labudovo okno, Deliblatska peščara), i primarno područje za leptire (PBA). Deliblatska peščara ima polusuvu klimu. Maksimalne padavine su u junu i novembru mesecu, dok su minimalne padavine u februaru i septembru. Prosek godišnjih padavina kiša je između 637 i 720 mm, što je više od proseka za Pokrajinu Vojvodinu (611 mm). Pedološki pokrivač Deliblatske peščare je evoluirao tokom relativno kratkog vremenskog perioda i sastoji se od nekoliko vrsta i podvrsta zemljišta. One uključuju: sierozem sa značajnim prisustvom kalcijum karbonata i malim sadržajem humusa i gline; organogene pararendzine; i peskoviti černozem. Dine su pokrivene slojem crnog peska ( cm dubine) preko kog se sakuplja sivkasto-žuti pesak. Granice Deliblatske peščare se mogu okarakterisati kao prelazna zona od peska ka lesu i od peskovitog černozema ka čistom černozemu. Poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti na Deliblarskoj peščari Poljoprivredna proizvodnja na obodima Deliblatske peščare se karakteriše: 1. intenzivnom i poluintenzivnom ratarskom i stočarskom proizvodnjom; 2. fragmentisanim parcelama sa prosečnom veličinom parcele od tri hektara; 3. redovnom primenom hemikalija za zaštitu biljaka i đubriva, i visokim stepenom upotrebe mašina; 4. niskom produktivnošću i efikasnošću; 5. nedostatkom svesti o važnosti očuvanja prirodnih resursa i biološke raznovrsnosti. Iako je okružena intenzivno obrađenim poljoprivrednim zemljištem, biološka raznovrsnost Deliblatske peščare se većinom održavala kroz tradicionalne poljoprivredne prakse niskog intenziteta, naročito kroz ekstenzivnu ispašu podolskog govečeta, ovce i koze. Ove poljoprivredne prakse koje se danas jedino mogu naći na pašnjacima na obroncima peščare nekada su bile široko rasprostranjene kako unutar područja specijalnog rezervata prirode Deliblatske peščare tako i u njegovoj okolini. Ovaj pad stočarske prozvodnje potiče od zabrane napasanja u specijalnom rezervatu prirode Deliblatska peščara godine, koja je dovela do gubitka tradicionalnog napasanja i spremanja sena. Dragocena otvorena staništa panonskih peščanih stepa su nestala invazijom raznih vrsta drveća i žbunja na livade i pašnjake ( naročito gloga i bagrema). Nestanak tekunice (Spermophilus citellus) sa mnogih lokaliteta, i pad populacije gnezda orla krstaša (Aquila heliaca) u poslednjim decenijama je direktno povezan sa čišćenjem bivših pašnjaka. U pokušaju da se ovaj trend preokrene, godine ponovo je uvedena praksa napasanja podolskog govečeta u Kornu, u srcu peščare. Poljoprivreda visoke prirodne vrednosti i biološka raznovrsnost Ključne vrste koje se mogu naći u Deliblatskoj peščari, a koje zavise od održavanja otvorenih staništa kroz ispašu niskog intenziteta obuhvataju: Sisare: tekunica (Spermophillus citellus), stepski skočimiš (Sicista subtilis), slepo kuče (Spalax leucodon), šiljouhi večernjak (Myotis emarginatus), resasti večernjak (Myotis nattereri), smeđi dugouhi ljiljak (Plecotus auritus). Ptice: orao belorepan (Haliaeetus albicilla), orao krstaš (Aquila heliaca), crni orao (Aquila clanga), orao kliktaš (Aquila pomarina), beloglavi sup (Gyps fulvus), crna lunja (Milvus migrans), crvena lunja (Milvus milvus), mišar (Buteo buteo), gavran (Corvus corax), stepski soko (Falco cherrug), pčelarica (Merops apiaster), modrovrana (Coracias garrulus), sivi svračak (Lanius minor), obična travarka (Saxicola rubetra). Vodozemce i gmizavce: zelembać (Lacerta viridis), stepski smuk (Coluber caspius), kratkonogi gušter (Ablepharus kitaibelii), šumski gušter ( ), stepski gušter ( ), obični smuk ( ), zelena krastača ( ). Biljke: uskolisni božur (Paeonia tenuifolia), Pančićev pelen (Artemisia pancici), šerpet (Rindera umbellata), peščarsko smilje (Helichrysum arenarium). Pretnje poljoprivredi visoke prirodne vrednosti i gubitak biološke raznovrsnosti Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Deliblatskoj peščari suočavaju se sa dve ogromne pretnje: intenziviranje poljoprivredne proizvodnje i napuštanje, podstaknuti socio-ekonomskim faktorima. Određeni travnjaci bogati vrstama se suočavaju sa preteranom ispašom, koja ugrožava retke vrste biljaka, dok se druge pretvaraju u brzo rastuće šume (bagrem i bor), obradivo zemljište i vinograde. Druga dragocena staništa brzo nestaju zbog napuštanja zemljišta i tradicionalnih praksi, kao što je ekstenzivna ispaša lokalnih tradicionalnih rasa. Napuštanje ekstenzivnih praksi napasanja doprinosi gubitku staništa otvorenih stepa i osiromašenju ekosistema i raznovrsnosti predela. Prisustvo invazivnih vrsta (bagrem, koprivić, kiselo drvo i gledičija) se dodatno pospešuje nedostatkom ispaše dok širenje žbuna gloginja na stepskim staništima i područjima ispaše ostaje glavni izazov. 45

46 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji Aneks Tabela 4.3 Stočarski poljoprivredni sistemi niskog intenziteta od važnosti za biološku raznovrsnost, raznovrsnost predela, biljni i životinjski divlji svet Napomena: * Ova tabela se može čitati zajedno sa Slikom 4.2 u 4. poglavlju izveštaja. Broj u ovoj koloni služi za lociranje poljoprivrednog sistema na mapi Srbije, koja ukazuje na njegovu rasprostranjenost Kratak opis Listopadne šume sa visokim učešćem travnjaka Br.na mapi* Dragoceni predeli Srbije povezani sa potencijalnim poljoprivrednim sistemima visoke prirodne vrednosti 1 Listopadne šume sa velikom proporcijom travnjačkog pokrivača/ agro-šumski sistem ispaša ovaca i goveda u plavljenim šumama na obalama reka Save, Dunava, Tise, Tamiša i drugih ravničarskih reka u Vojvodini. Ekstenzivna proizvodnja svinja koje se hrane žirom u hrastovim šumama. Povezane autohtone vrste Cigaja ovca Podolsko goveče Svinja mangulica Povezani predeli Podolsko goveče u dolini reka Dunav i Karaš Labudovo okno Zimski nomadski pašnjaci na ruderalnim staništima i strnjištu 2 Zimski nomadski pašnjaci na ruderalnim staništima i strnjištu uglavnom u regionu Srema, ali i u Banatu i dolinama reka ispod planinskih venaca u celoj Srbiji praksa popaša (izumrla praksa). Vlašićka ovca Vlaško-vitoroga ovca Balkanski magarac Pas pulin Vlaško-vitoroga ovca u Južnom Banatu Poluprirodne livade i veštačke livade koje se koriste za proizvodnju sena 3 Livade sejane travnoleguminoznim smešama ili poluprirodne, ekstenzivno korišćene za proizvodnju sena za zimsku ishranu ovaca i goveda uglavnom u centralnoj i zapadnoj Srbiji. Sjenička ovca Svrljiška ovca Domaće šareno goveče u tipu simentalca Livade centralne Srbije Kosidba na Rajcu Poluintenzivna ispaša brdskoplaninskih poluprirodnih travnjaka u zoni šume i na prirodnim travnjacima iznad granice šuma 4 Poluintenzivan sistem ispaše. Ispaša ovaca, goveda i konja u brdsko-planinskim poluprirodnim travnjacima u zoni šume i prirodnim travnjacima iznad granice šuma u vlažnijim predelima Zapadne Srbije. Sjenička ovca Domaće šareno goveče u tipu simentalca Domaći bivo Domaći brdski konj Pašnjaci zapadne i jugozapadne Srbije 46

47 Poglavlje 4 Ekstenzivna nomadska ispaša brdskoplaninskih pašnjaka 5 Ekstenzivan sistem nomadske ispaše ispaša ovaca, koza i goveda na brdsko-planinskim pašnjacima južne, jugoistočne i istočne Srbije. Šarplaninska ovca Bardoka ovca Karakačanska ovca Pirotska ovca Krivovirska ovca ( žuja ) Domaće šareno goveče u tipu simentalca Buša Balkanska koza Domaći brdski konj Karakačanski konj Šarplaninac Karakačanski pas Bardoka i karakačanska ovca na Staroj planini ekstenzivna ispaša iznad šumske zone Balkanska koza u zoni šuma Stare planine Buša u šumskoj zoni Stare planine Domaći brdski konji na visinskim područjima Stare planine iznad granice šuma Ekstenzivna ispaša na seoskim ispustima 6 Zatvoreni seoski pašnjaci, ekstenzivni voćnjaci, uglavnom šljiva dvorišta gazdinstava sa slobodnim napasanjem svinja, ovaca i živine. Sjenička ovca Svinje rasa Moravka i Resavka Ekstenzivni voćnjaci u Centralnoj Srbiji Kombinovana upotreba planinskih travnjaka 7 Livade u dolinama, livade kombinovanog načina korišćenja ispaša-košenje u zoni šume, brdsko-planinski pašnjaci u dvozonskom sistemu ispaše za ovce i goveda. Domaće šareno goveče u tipu simental Svrljiška ovca Druge rase ovaca uključujući i alohtone rase i njihove meleze Domaće šareno goveče na livadama planine Miroč u istočnoj Srbiji Ovca pramenka na planini Miroč u istočnoj Srbiji 47

48 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti u Srbiji Listopadne šume okresane za proizvodnju lisnika 8 Listopadne šume oblikovane ubiranjem grana i lišća za lisnik zimsko krmivo niskog kvaliteta, uglavnom za ovce, u Donjem Podunavlju i Istočnoj Srbiji. Lokalni sojevi pramenke Šumsko područje oblikovano sečom lišća i grana kao izvora hrane za autohtone rase ovaca Ovce se u Jugoistočnoj Srbiji preko zime često hrane lisnikom Ekstenzivna ispaša na laganim, slanim ili teškim zemljištima 9 Poluintenzivna ispaša na peskovitim dinama, slanom ili teškom zemljištu sa visokim nivoom podzemnih voda, sa ovcama govedima i magarcima u regionu Banata i dr. Cigaja ovca Vlaška-vitoroga ovca Balkanski magarac Domaće šareno goveče u tipu simental Deliblatska Peščara sa ovcom rase cigaja na ispaši na stalnim pašnjacima sa gorocvetom (Adonis vernalis) Ispaša na vlažnim seoskim utrinama u nizijskim oblastima 10 Vlažne utrine u nizijskim selima za ispašu svinja, pataka, gusaka i druge živine, ponekad i pojedinačnih goveda, redovno u Vojvodini, ali i u celoj Srbiji. Svinja mangulica Različite vrste domaće živine i (uglavnom melezi domaćih i alohtonih/ egzotičih rasama) Tipična scena na vlažnim seoskim utrinama u nizinama Vojvodine sa zajedničkom ispašom svinja i živine Vlažne poljane Ponišavlja sa govečetom rase buša 48

49 Poglavlje 4 Aneks 2 Metodologija mapiranja (poljoporivrednih područja) visoke prirodne vrednosti Metodologija za razvoj kriterijuma za identifikaciju poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti u Srbiji i mapiranje njegove raspodele razvijena je korišćenjem sledećih izvora: Spisak Direktive staništa, Aneks 1 staništa koja zavise od poljoprivrednih praksi; Završni izveštaj Radionice o poljoprivrednoj proizvodnji visoke prirodne vrednosti na poljoprivrednom zemljištu visoke prirodne vrednosti zapadnog Balkana, god. Beograd (UNEP, WWF, EFNCP); Nacrt zapisnika sa ekspertskog sastanka EEA (Evropska agencija za životnu sredinu) o poljoprivrednom zemljištu visoke prirodne vrednosti, god.; Corine zemljišni pokrivač (Corine Land Cover) (EEA,2006); Dokument sa smernicama za zemlje članice o primeni indikatora uticaja prirode visoke prirodne vrednosti, 2008 (EEN za ruralni razvoj); Staništa Srbije rezultat projekta harmonizacije domaće nomenklature u klasifikaciji staništa sa međunarodnim standardima, 2005, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu (ed. D. Lakusic); Crvena knjiga flore Srbije 1 izumrli i kritično ugroženi taksoni god. Ministarstvo zaštite životne sredine Republike Srbije, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu i Zavod za zaštitu prirode Srbije (ed. V. Stevanovic); Fito-geografska pripadnost, distribucija i centri diverziteta balkanske endemske flore u Srbiji. Doktorska teza G. Tomovića, 2007, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu; Zaštićeni prirodni resursi u Srbiji, Zavod za zaštitu prirode (ed. S. Dragin i L. Amidzic). Preliminarna mapa raspodele poljoprivrednog zemljišta visoke prirodne vrednosti (HNV) u Srbiji je zasnovana na raznovrsnom setu podataka, uključujući literaturu u štampanom formatu, podataka o biološkoj raznovrsnosti (ukupan broj vrsta alfa diverzitet, prisustvo endemičnih i ugroženih vrsta), elektronske baze podatke (baza podataka TURBOWEG o polu-prirodnim travnjacima Srbije koju je izradio odsek za poljoprivrednu botaniku na Poljoprivrednom fakultetu, Univerzitet u Beogradu), kao i elektronsku bazu podataka koja sadrži fitosociološku evidenciju prirodnih i poluprirodnih travnjaka u Srbiji, ljubaznošću Dr Lakušića sa Biološkog fakulteta i iz Botaničke bašte Jevremovac, Univerzitet u Beogradu). Svi listovi sa podacima (reference u štampanom obliku i elektronske baze podataka) kreirani su korišćenjem principa francusko-švajcarske fitosociološke metodologije (Braun-Blanquet, 1965). Ova informacija je protumačena i dopunjena našom ekspertizom i iskustvom, koje potiče od 1990-tih godina, sa istraživanja flore i vegetacije travnjaka (crpljenim iz objavljenih i neobjavljenih rezultata i podataka), na Katedri za Poljoprivrednu botaniku, Poljoprivrednog fakulteta, Univerziteta u Beogradu. 49

50 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju

51 POGLAVLJE 5: Kreiranje agro-ekološke politike u EU

52 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje Agro-ekološke politike u EU Šta je agro-ekološka politika? U okviru agro-ekološke politike koriste se finansijski podsticaji i saveti kako bi se poljoprivrednici podstakli da štite i poboljšavaju prirodno okruženje na poljoprivrednim porvšinama kojim gazduju. Ovo podrazumeva zaštitu i očuvanje zemljišta, kvaliteta vazduha, podzemnih i površinskih voda, staništa i vrsta divljeg životinjskog i biljnog sveta, tradicionalnih poljoprivrednih predela i poljoprivrednih zemljišta visoke prirodne vrednosti. Kroz agro-ekološku politiku poljoprivrednicima se nude redovna plaćanja u zamenu za pružanje usluga gazdovanja životnom sredinom, iako ta plaćanja nisu uobičajene subvencije ili plaćanja za podršku prihodima. Poljoprivrednici moraju da rade kako bi obezbedili ekološku dobit, bilo kroz održavanje ili uvođenje jasno definisanih upravljačkih praksi. Te prakse pružaju specifičnu ekološku korist koja prevazilazi nivo zaštite koji se već obezbeđuje propisima o zaštiti životne sredine. Prakse na koje su agro-ekološke politike usmerene mogu biti veoma raznovrsne, ali, uopšteno govoreći, imaju jedan ili dva opšta cilja: da se zaustavi ili izbegne negativan uticaj na životnu sredinu (tako što će se sprečavati primena štetne prakse), ili da se održava ili stvara pozitivan uticaj na životnu sredinu (podsticanjem korisne prakse). Da li će neki poljoprivrednik imati pravo na agro-ekološka plaćanja zavisiće od prirode poljoprivrednog sistema i potrebne specifične ekološke koristi. Postoje tri opšta tipa akcija, koje se mogu preduzeti na različitim mestima na istom gazdinstvu: nastavak sa postojećim načinom upravljanja ukoliko on već obezbeđuje visok nivo koristi za životnu sredinu (npr. obezbeđuje se korist za biološku raznovrsnost kroz ispašu lokalnih rasa ovaca i goveda na letnjim planinskim pašnjacima koji bi inače bili napušteni, ili sakupljanje sena na malim tradicionalnim livadama, umesto ponovnog sejanja i đubrenja travnatih površina radi proizvodnje silaže); izmene u načinu upravljanja (npr. poboljšanje kvaliteta vode smanjenjem upotrebe đubriva, upotrebom tehnike navodnjavanja kojom se štedi voda, ili korišćenjem biološke, umesto hemijske metode suzbijanja štetočina); značajne izmene u načinu upravljanja ili upotrebi zemljišta (npr. očuvanje osetljivih zemljišta kroz pretvaranje obradivih površina u stalne travnate površine, ili uvođenjem trava u obradivi plodored). Agro-ekološka plaćanja se najčešće nude poljoprivrednicima u okviru programa mera ili programa koji može da obuhvata spisak opcija u kojima se detaljno navode važni zahtevi u pogledu gazdovanja/upravljanja za svaku od opcija, kao i plaćanje koje uz to ide. Učešće u programu mera je dobrovoljno, ali da bi dobili agro-ekološku finansijsku podršku, od poljoprivrednika se traži da sklope odgovarajući ugovor sa državnim organom zaduženim za sprovođenje agro-ekološkog programa mera ili programa. U ovom ugovoru se najčešće navode: a) zahtevi u vezi sa gazdovanjem/upravljanjem kojih poljoprivrednik mora da se pridržava; b) parcele zemljišta na kojima se zahtevi u vezi sa gazdovanjem/upravljanjem moraju primenjivati; c) vremenski period tokom kog se zahtevi u vezi sa upravljanjem moraju poštovati (tj. trajanje ugovora); d) plaćanje koje će poljoprivrednik dobijati zbog poštovanja zahteva u vezi sa upravljanjem (obično jednom ili dvaput godišnje); i e) kaznene mere koje će se primenjivati ukoliko se zahtevi u vezi sa upravljanjem ne poštuju. Agro-ekološki zahtevi za upravljanjem i plaćanja mogu se lako prilagoditi karakteristikama određenih poljoprivrednih sistema i ekološkim uslovima, a agro-ekološke politike se mogu kreirati, usmeriti i sprovoditi na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou. To ih čini veoma korisnim instrumentom za uticaj na ponašanje poljoprivrednika i ostvarivanje širokog spektra ekoloških ciljeva. Tokom tekućeg perioda programiranja ruralnog razvoja ( ), sve zemlje članice EU moraju ponuditi poljoprivrednicima agro-ekološka plaćanja na dobrovoljnoj osnovi na čitavoj njihovoj teritoriji, i sa ovim merama će se verovatno nastaviti i u narednom periodu ( ). Agro-ekološka plaćanja su dostupna i u mnogim zemljama koje nisu članice EU. 5.2 Istorijat kreiranja agro-ekološke politike u EU Agro-ekološke politike nastale su u ranim 1980-tim godinama kao nacionalne inicijative u nekoliko zemalja članica EU (uključujući Veliku Britaniju i Holandiju). Prvi programi mera bili su osmišljeni kao sredstvo za rešavanje konflikata između poljoprivrednika i državnih organa za zaštitu prirode u vezi sa drenažom i oranjem važnih polu-prirodnih područja, kao što su nizijske vlažne travnate površine i visinske stepe. Prvi agroekološki programi u okviru Zajedničke poljoprivredne politike (CAP) uvedeni su godine kao programi mera po zonama namenjeni za zaštitu staništa i predela na poljoprivrednim zemljištima u ekološki osetljivim područjima od opasnosti intenzifikacije poljoprivrede. Studije praćenja stanja i procene tokom 1990-tih godina pokazuju da su agro-ekološka plaćanja donela značajne koristi u pogledu očuvanja vrednih polu-prirodnih staništa, biološke raznovrsnosti, predela, vodnih i zemljišnih resursa. Takođe, na

53 Poglavlje 5 osnovu socio-ekonomske ocene programa mera došlo se do zaključka da se od agro-ekoloških plaćanja, u određenim slučajevima, može očekivati da budu odlučujući faktor koji omogućava poljoprivredniku da nastavi sa svojom proizvodnjom u situaciji kada bi on ili ona inače razmišljali o napuštanju poljoprivredne proizvodnje (EZ, 1998). Ovaj korisni efekat povećavanja prihoda zbog agro-ekoloških plaćanja najviše se osetio u marginalizovanim područjima. Do godine, za sve zemlje članice postalo je obavezno da poljoprivrednicima ponude agro-ekološke ugovore na dobrovoljnoj osnovi, u okviru nove politike EU za ruralni razvoj (videti tekstualno polje 5.1). Ta politika, koju sada sufinansira CAP kroz Evropski poljoprivredni fond za ruralni razvoj (EAFRD), zemljama članicama nudi širok izbor mera kako bi odgovorili na čitav niz ekoloških, socijalnih i ekonomskih potreba u ruralnim područjima. Agro-ekološka plaćanja su stavljena u grupu sa drugim plaćanjima koja podržavaju održivo gazdovanje/upravljanje poljoprivrednim i šumskim zemljištem u okviru Prioritetne ose 2. Uključivanje agro-ekoloških plaćanja u politiku ruralnog razvoja predstavlja veoma značajno dostignuće u kreiranju politike EU pošto se time potvrđuje da : 1. poljoprivreda predstavlja aktivnost koja društvu pruža širok spektar roba i usluga pored proizvodnje hrane i vlakana, i da 2. agro-ekološka plaćanja obezbeđuju kako ekološku tako i socio-ekonomsku korist pa bi ih trebalo podržati u okviru politike integrisanog ruralnog razvoja. Strateške smernice Zajednice koje su uvedene prilikom izrade programa ruralnog razvoja , po prvi put formalno povezuju programe agro-ekoloških mera zemalja članica sa politikama EU u oblastima životne sredine, biološke raznovrsnosti poljoprivrednog zemljišta i predela, vode i klimatskih promena. Od ovih programa jasno se očekuje da budu ključno sredstvo upravljanja poljoprivrednim zemljištem unutar mreže Natura 2000, radi sprovođenja cilja EU o sprečavanju osipanja biološke raznovrsnosti i srodnog cilja očuvanja i razvoja po- Tekstualno polje 5.1: Kratki istorijat politike ruralnog razvoja u Evropskoj uniji (EU) Zajednička poljoprivredna politika EU ZPP (CAP) je prvi put uspostavljena godine sa strateškim ciljem da se osigura bezbednost hrane nakon II Svetskog rata. U narednih godina, bila je glavni pokretač poljoprivrede u zapadnoj Evropi, podstičući proširenje, specijalizaciju i intenzifikaciju poljoprivredne proizvodnje. ZPP je značajno reformisana godine, a postojeće mere ruralnog razvoja (uklučujući agro-ekološka plaćanja) objedinjene su i formiran je drugi stub ZPP, sa približno 10% ukupnog budžeta za period Uredbom o ruralnom razvoju br. 1257/1999 kojom je definisan novi Stub 2 ZPP uspostavljeno je pet ključnih ciljeva ruralnog razvoja. Jedan takav cilj, koji je po prvi put uključen, bio je da se podstakne promovisanje poljoprivrede koja je u skladu sa životnom sredinom. Proces reformi ZPP nastavljen je godine osnivanjem Evropskog poljoprivrednog fonda za ruralni razvoj (EAFRD) kojim je približno 24% ukupnog budžeta ZPP odvojeno za ruralni razvoj. Prema Uredbi EAFRD br. 1698/2005, ruralni razvoj u zemljama članicama EU treba da bude podržan prema četiri glavna prioriteta: Prioritetna osa 1 Unapređenje konkurentnosti poljoprivrede i šumarstva; Prioritetna osa 2 Unapređenje životne sredine uključujući agro-ekološka plaćanja; Prioritetna osa 3 Unapređenje kvaliteta života u ruralnim područjima; LEADER pristup, baziran na datom području, pristup odozdo-nagore, lokalna javna-privatna partnerstva. Da bi usmeravala ovaj proces, Evropska Komisija izradila je prvi strateški dokument EU za ruralni razvoj Strateške smernice za ruralni razvoj Zajednice. Namera je bila da se zemlje članice usmere u procesu izrade njihovih programa ruralnog razvoja i da se osigura da oni budu fokusirani na prioritete EU i u skladu sa ostalim politikama EU. Svaka od zemalja članica je bila u obavezi da pripremi Nacionalni strateški plan (NSP) za ruralni razvoj ( ) kako bi se prioriteti EU preneli u skladu sa nacionalnom situacijom i kontekstom. Namera je da se na ovaj način osigura da se pomoć Zajednice za ruralni razvoj a) troši dosledno u okviru strateškog dokumenta EU, i b) da prioriteti Zajednice kao i nacionalni i regionalni prioriteti budu koordinisani. Zaštita životne sredine i održivi razvoj predstavljaju veoma važne ciljeve za ruralni razvoj u okviru Prioritetne ose 2. 53

54 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje Agro-ekološke politike u EU ljoprivrednih sistema prirode visoke vrednosti i tradicionalnih poljoprivrednih predela 2. Ukupan iznos javnog novca koji se izdvaja na agro-ekološke programe mera u EU značajno je porastao od ranih 1990-tih. Na primer, na Slici 5.1 prikazano je kretanje ukupnih stvarnih izdvajanja EU vezanih za agro-ekološka plaćanja od do 2006, zajedno sa ukupnim fondovima EU dodeljenim agroekološkim merama od do godine. Skoro četvrtina ukupnog poljoprivrednog zemljišta u EU obuhvaćena je u nekim agro-ekološkim programom mera, mada se taj deo značajno razlikuje među zemljama članicama (videti Sliku 5.2). 5.3 Osnovni principi kreiranja agro-ekoloških programa mera Agro-ekološka plaćanja koja se nude poljoprivrednicima finansiraju se delom iz budžeta za ruralni razvoj EU (EAFRD), a delom iz nacionalnih ili regionalnih budžeta zemalja članica. U regionima sa disparitetom u odnosu na razvijene regione EU područja gde je BDP manji od 75% od proseka u EU budžet EAFRD učestvuje sa do 80% prihvatljivih javnih troškova vezanih za agro-ekološka plaćanja, i do 60% u ostalim područjima. Zemlje članice mogu dodatno da finansiraju agro-ekološke programe mera u potpunosti svojim sredstvima, ali sve agro-ekološke programe mera koji se sprovode u zemljama članicama (i kada ih ne sufinansira EAFRD) mora odobriti Evropska komisija i moraju slediti određene osnovne principe. Ukratko, to su: Slika 5.1: Izdvajanja EU (u milijardama evra) vezanih za agro-ekološka plaćanja u periodu Izvor: Institut za evropsku politiku zaštite životne sredine (IEEP) iz različitih izvora podataka. Napomena: obuhvata stvarne troškove od , kao i dodeljene fondove od ; nacionalno sufinansiranje i dodatno nacionalno finansiranje nisu obuhvaćeni. 54 Slika 5.2: Udeo poljoprivrednog zemljišta (UAA) u okviru agro-ekoloških programa mera u 15 zemalja članica EU, Izvor: Evropska agencija za zaštitu životne sredine (EEA), Napomena: kategorija predeo i priroda obuhvata samo područja pod novim agro-ekološkim ugovorima potpisanim u periodu od u okviru Uredbe (EZ) 1257/1999 (što odgovara površini od ukupno 8,2 miliona hektara) pošto podaci za stare programe mera nisu dostupni. 2. Odluka Saveta (2006/144/EZ) od 20. februara godine o Strateškim smernicama za ruralni razvoj Zajednice (period programiranja do 2013) Odeljak 3.2; i Odluka Saveta (2009/61/EZ) kojom se menja i dopunjava Odluka 2006/144/EZ.

55 Poglavlje 5 1. Osnovni cilj svakog agro-ekološkog plaćanja mora biti zaštita životne sredine. Konkretno, agro-ekološki programi mera koje sufinansira EAFRD treba da doprinesu ispunjavanju tri prioriteta EU koja su utvrđena u Strateškim smernicama: Biološka raznovrsnost i očuvanje poljoprivrede i šumarstva visoke prirodne vrednosti, kao i tradicionalnih poljoprivrednih predela; Održivo upravljanje vodnim resursima; Klimatske promene. 2. Učešće u programima mera agro-ekološkog plaćanja dobrovoljno je za poljoprivrednike. Iskustvo nalaže da je veoma važno kreirati programe mera koji su jasni i jednostavni za razumevanje, kako bi se osigurao visok nivo interesovanja i angažovanja poljoprivrednika. Zahtevi za upravljanje zemljištem treba da budu jasno opisani, a ekološki ciljevi i koristi objašnjeni na način koji za poljoprivrednike ima smisla. Poljoprivredniku mora da bude potpuno jasno šta se zahteva u praktičnom smislu, kada to mora da se uradi i zašto; koliko će biti plaćeno za takvu aktivnost; i kako pristupiti programu mera i tražiti plaćanje. 3. Agro-ekološki ugovori koji se nude poljoprivrednicima najčešće važe od pet do sedam godina, ali taj period može biti i kraći za pilot programe. Ugovori se mogu ponuditi i drugim upravljačima / korisnicima poljoprivrednog zemljišta, ne samo poljoprivrednicima, ali jedino ukoliko se time ispunjava ekološki cilj programa. Poljoprivrednik (ili drugi upravljač zemljišta) mora imati dovoljno kontrole nad gazdovanjem/upravljanjem zemljištem kako bi mogao da ispunjava agro-ekološke zahteve tokom čitavog perioda trajanja ugovora. To najčešće podrazumeva vlasništvo ili legalan zakup (ne neformalni dogovori o ispaši ili obradi), mada se mogu zaključiti posebni ugovori za zemljišta u državnom vlasništvu. 4. Agro-ekološka plaćanja se vrše samo za mere koje prevazilaze okvire definisanih, minimalnih (osnovnih) zahteva. To je zato da bi se obezbedilo da se plaćanjem za mere agro-ekološkog upravljanja postigne veća ekološka korist od aktivnosti poljoprivrednika koje su usklađene sa propisima o zaštiti životne sredine i pravilima dobre poljoprivredne prakse. U EU, ta osnovna odrednica podrazumeva zahteve unakrsnog usklađivanja definisane na nivou zemalja članica, koji su istovetni sa osnovnim zahtevima za potraživanja direktnih plaćanja poljoprivrednom gazdinstvu u okviru Stuba 1. Ne postoje plaćanja za aktivnosti poljoprivrednika kojima se on usklađuje sa osnovnim zahtevima, mada je usklađivanje obavezni deo agro-ekološkog ugovora. 3. Uredba Saveta (EZ) br 1698/2005 član 39 stav 4 i Aneks Agro-ekološka plaćanja u EU nisu vrsta podrške primanjima, niti su podrška za ulaganja. To su godišnja plaćanja za upravljanje koja se vrše tokom više godina, kao standardni iznos po hektaru (ili jedinici grla) za svaku od agro-ekoloških mera upravljanja. U zemljama članicama EU, plaćanja se obračunavaju tako da pokriju, kako dodatne troškove, tako i gubitke usled primene svake od agro-ekoloških mera. Zemlje članice mogu po svom nahođenju dodati do 20% od ove cifre kako bi pokrile troškove transakcije poljoprivrednika (kao što je vreme koje je utrošio da bi se obavestio o programima mera i sklopio ugovor, ali ne i vreme koje je utrošeno na rad u polju). Kako je učešće u agro-ekološkom programu dobrovoljno, plaćanja moraju biti konkurentna potencijalnim prihodima od drugog, profitabilnijeg načina upotrebe zemljišta ili zaposlenja. Nivoi agro-ekološkog plaćanja treba da budu dovoljno visoki kako bi se poljoprivrednici privukli da pristupe programima mera, a da se istovremeno izbegne prekomerna nadoknada. Za to je potrebno pažljivo izračunati odgovarajuće nivoe plaćanja koje primenjuju zemlje članice, koristeći najbolje dostupne podatke. Možda će biti potrebno da se ima uvid u različite standarde plaćanja za istu vrstu agro-ekoloških mera u različitim sistemima poljoprivredne proizvodnje, npr. ako se kvalitet zemljišta (i time mogućnost alternativnih sistema uzgoja useva ili stočarstva), troškovi radne snage ili dužina vegetacionog perioda (pa otuda i produktivnost) u jednom delu zemlje razlikuju od drugog. 6. U EU, postoje definisane maksimalne stope za agroekološka plaćanja koja se nude poljoprivrednicima (mada zemlje članice mogu da ih povećaju u određenim slučajevima, ukoliko potreba za višim stopama može da se obrazloži): 600 EUR po hektaru za jednogodišnje useve; 900 EUR po hektaru za specijalizovane višegodišnje useve; 450 EUR po hektaru za druge načine upotrebe zemljišta; 200 EUR po jedinici grla za ugrožene rase domaćih životinja Svi agro-ekološki zahtevi za upravljanjem moraju biti proverljivi, na primer, kroz proveru evidencije, proveru na terenu na licu mesta i uzorkovanje za laboratorijsku analizu. Verifikacija ili proces kontrole je suštinski deo agro-ekološkog programa koji omogućava vladi da proveri da li poljoprivrednici izvršavaju ono za šta su plaćeni. Agro-ekološki programi mera su veoma fleksibilni i prilagodljivi. Od zemalja članica se zato očekuje da kreiraju agroekološke programe, programe mera i akcije kako bi sproveli 55

56 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje Agro-ekološke politike u EU 56 svoje sopstvene ekološke prioritete i ekološke prioritete EU i koji su dobro prilagođeni poljoprivrednom, ekološkom i društvenom kontekstu. Na primer, mogu usvojiti programe plaćanja (ili kombinaciju programa) koji su: lokalni i specifični za određeno mesto, npr. za očuvanje staništa/vrste; regionalni, npr. za kontrolu erozije na osetljivim zemljištima; nacionalni, npr. za organsku poljoprivredu. Programi mera ograničeni na određena područja opisuju se kao zonski, a programi mera dostupni na čitavoj teritoriji zemlje se zovu horizontalni programi mera. Većina zemalja članica ima u svojim agro-ekološkim programima oba tipa programa. 5.4 Primeri programa mera agro-ekoloških plaćanja iz EU Postoji ogromna raznovrsnost mogućih agro-ekoloških plaćanja. Detalji pojedinačnih programa mera i pod-mera zavise od ciljeva zaštite životne sredine, kao i od tipa zemljišta i sistema poljoprivredne proizvodnje, a sve ovo varira unutar i između regiona i zemalja. Da bi ovo ilustrovali, odabrani su primeri iz Slovenije i Bugarske, zemalja koje imaju dosta sličnosti sa situacijom u Srbiji. Više detalja o ovome i drugim agro-ekološkim plaćanjima se može naći u odgovarajućim Programima ruralnog razvoja (Republika Slovenija, 2007; Republika Bugarska, 2007). U Sloveniji, širi ciljevi agro-ekoloških aktivnosti su: zaustavljanje opadanja biološke raznovrsnosti; očuvanje poljoprivrednih proizvodnih sistema visoke prirodne vrednosti; očuvanje predela Natura 2000; unapređenje kvaliteta voda; popravljanje situacije u pogledu marginalizacije i napuštanja zemljišta; i smanjenje erozije zemljišta i održavanje kvaliteta zemljišta. Slovenija ima 21 agro-ekološku pod-meru, koje su podeljene u tri grupe: smanjivanje negativnog uticaja poljoprivrede na životnu sredinu (održavanje plodoreda, ozelenjavanje oranica, integralna vinogradarska proizvodnja, integralna voćarska proizvodnja, integralna hortikultura i organska proizvodnja); očuvanje prirodnih uslova, biološke raznovrsnosti, plodnosti zemljišta i tradicionalnog kulturnog predela (planinski pašnjaci, kosidba strmih padina, kosidba neravnih livada, zatravnjenih voćnjaka, uzgoj autohtonih i tradicionalnih domaćih rasa ili gajenje autohtonih ili tradicionalnih sorti poljoprivrednih biljaka, održivo stočarstvo i ekstenzivno upravljanje pašnjacima; održavanje zaštićenih područja: stočarstvo u području velikih divljih karnivora, upravljanje specijalnim travnjačkim staništima, upravljanje travnjačkim staništima leptira, očuvanje livada od značaja legla divljih životinja, očuvanje ptica u vlažnim ekstenzivnim livadama u predelima Natura 2000, kao i stalnog zelenog pokrivača u područjima zaštite voda. Agro-ekološki program u Bugarskoj ima sličnu strukturu, koja je prikazana na Slici 5.3. U obe zemlje, poljoprivrednici koji primaju agro-ekološka plaćanja takođe prolaze kroz obuku na temu upravljanja životnom sredinom. U daljem tekstu opisani su specifični zahtevi u pogledu upravljanja za koja se vrše agro-ekološka plaćanja, za jedan broj ovih programa mera. U nekim slučajevima, poljoprivrednici mogu da kombinuju različita agro-ekološka plaćanja na istom zemljištu na primer, organska proizvodnja, kosidba strmih padina i upravljanje travnatim staništima leptira. 5.5 Lekcije koje treba naučiti iz zemalja članica EU Agro-ekološki programi mera se u Evropi koriste već dugi niz godina pa je izvučeno dosta značajnih pouka u vezi sa njihovom izradom i primenom. Neke zemlje članice sada sprovode svoj četvrti ili peti po redu agro-ekološki program, tako što su u početku krenule sa pilot ili eksperimentalnim programima, a vremenom su unosile unapređenja ili preradile elemente programa mera. Važnost dobre izrade šema Iskustvo i dokazi pokazuju da, ukoliko se želi da agro-ekološke šeme donesu pozitivne ekološke rezultate, one moraju biti dobro izrađene. Utvrđeno je nekoliko ključnih elemenata uspešne izrade (Birdlife, 2005; Brunner, 2007; Cooper i sar., 2010): Agro-ekološkim programima mera treba odati priznanje zbog stvaranja javne koristi u formi jasno definisanih ekoloških dobara i usluga. Programi mera moraju imati siguran budžet koji je dovoljan da se postignu njihovi ciljevi, kao i resurse potrebne za sprovođenje (što može predstavljati značajan udeo budžeta u početnim godinama). Programi mera se moraju zasnivati na dobroj naučnoj podlozi, sa jasnim razumevanjem odnosa između aktivnosti upravljanja gazdinstvom i životne sredine odnos koji može biti specifičan za određene okolnosti i vrste poljoprivredne proizvodnje. Zahtevi za upravljanje moraju biti ostvarljivi i praktični za poljoprivrednike kako bi mogli da ih primene. Tamo gde zahtevi nisu dovoljno jednostavni da bi bili jasni

57 Poglavlje 5 Programi mera za poljoprivredna zemljišta visoke prirodne vrednosti (HNV) Pet paketa (pod-mere): HNV 1: Obnova i održavanje travnjaka visoke prirodne vrednosti sa nedovoljnom ispašom HNV 2: Obnova i održavanje travnjaka visoke prirodne vrednosti sa prekomernom ispašom HNV 3: Održavanje staništa vodenih ptica HNV 4: Održavanje staništa zaštićenih vrsta HNV 5: Obnova obalskih staništa Programi mera organske proizvodnje (OP) OP 1: Podrška organskoj proizvodnji OP 1C: Podrška organskom pčelarstvu Program mera za karakteristike predela (KP) Tri paketa (pod-mere): KP 1: Nizijski mozaički predeli KP 2: Izgradnja, obnova i održavanje poljskih međa KP 3: Održavanje tradicionalnih voćnjaka Poljoprvrednik podnosilac prijave Agro-ekološka obuka (Osa 1 Stručno osposobljavanje i informativne aktivnosti) Osa 2: Agro-ekološka plaćanja Program mera za uzgoj tradicionalnih rasa (TR) Tri paketa (pod-mere): TR 1: Očuvanje tradicionalnih lokalnih rasa TR 2: Planinsko pašarenje Program mera za zaštitu zemljišta i voda (ZV) Dva paketa (pod-mere): ZV 1: Plodosmena za zaštitu zemljišta i voda ZV 2: Kontrola erozije zemljišta u slivovima Slika 5.3 Struktura agro-ekološkog programa u Bugarskoj Izvor: Republika Bugarska, 2007 Primeri zahteva za upravljanje za različita agro-ekološka plaćanja Integralna vinogradarska proizvodnja (Slovenija) Plaćanja pokrivaju: smanjenje upotrebe proizvoda za zaštitu bilja, i upotrebu samo onih koji su navedeni u smernicama za integralnu proizvodnju vina ili organsku proizvodnju; upotreba mehaničkih/fizičkih tehnika za suzbijanje korova u vinogradima (samo ako ovo ne uspe mogu se koristiti herbicidi, a i tada na najviše 25% vinograda, i samo do 15. jula); dobijanje sertifikata za integralnu vinogradarsku proizvodnju; upotreba zelenog pokrivača, zemljanog pokrivača i kultivacija; sadnja ne više od 20 sadnica po dužnom metru reda. Organska poljoprivreda (Slovenija) ratarske kulture; povrće gajeno na otvorenom; povrće gajeno u zaštićenim zatvorenim prostorima; plantaže maslina sa gustinom stabala od najmanje 150 stabala/ha, voćnjaci sa najmanje 100 stabala/ha za orah i kesten, i najmanje 200 stabala/ha za druge voćne vrste; livade sa voćnjacima visokih stabala i gustinom stabala od stabala po ha; vinogradi, hmeljici, rasadnici; pašnjaci (trave, mešavina trave i deteline u poljima, ekstenzivni pašnjaci). Plaćanja pokrivaju: ograničenja u primeni đubriva, uključujući organska đubriva i stajnjak; upotreba organski proizvedenog semena i vegetativnog rasadnog materijala; izrada godišnjeg plana proizvodnje i plana organskog stočarstva; nekorišćenje regulatora rasta i genetski modifikovanih organizama; gustina stoke 0,5-1,9 UG/ha; bez vezanog sistema uzgoja; bez viška stajnjaka; i organsko pčelarstvo (samo u određenim područjima). Alpski letnji pašnjaci (Slovenija) na tradicionalnim alpskim pašnjacima koji se koriste, na primer, za proizvodnju sira: plaćanja pokrivaju tradicionalne metode ispaše pri opterećnju pašnjaka tokom sezone ispaše od 0,5-1,9 UG/ha; životinje ostaju na pašnjacima minimum 80 dana, bez dnevnog vraćanja na gazdinstvo; prisustvo čobana je obavezno i on mora biti pod ugovorom; uklanjanje žbunja i korova na kraju sezone. Obnova i održavanje travnatih površina visoke prirodne vrednosti sa nedovoljnom ispašom (Bugarska) Plaćanja pokrivaju: čišćenje nepoželjne vegetacije; nekorišćenje mineralnih đubriva i neprimenjivanje pesticida, kao i da se ne vrši nova drenaža i oranje; dozvoljavanje slobodne ispaše na livadama nakon poslednje kosidbe (izuzev za livade u šumama); održavanje minimalnog i maksimalnog opterećenja pašnjaka stoke kako bi se obezbedili dobri ekološki uslovi na livadama i pašnjacima i kako bi se održao stalni travnati pokrivač ( UG/ha izvan zaštićenih područja; kao što je opisano u planu upravljanja zaštićenim područjima, ili ukoliko ne postoji plan, onda između 0,3-1,5 UG/ha); kosidba posle 15. juna za niziju i brdovita područja, i između 30. juna i 15. jula za planinska područja (tačni datumi zavise 57

58 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje Agro-ekološke politike u EU U okviru Strateških smernica EU visok prioritet ima upotreba fondova Ose 2 za podršku sistema poljoprivredne proizvodod nadmorske visine, geografske situacije i zahteva vrste; ručna kosidba, ili sporom kosilicom od centra prema periferiji livade, pri maloj brzini, kako bi se dozvolilo pticama koje se gnezde na tlu ili drugim životinjama da pobegnu). Bugarska je takođe izradila pilot program za podršku tradicionalnom planinskom stočarstvu u područjima gde je još ostalo malo poljoprivrednika ili pastira. Plaćanja pokrivaju: upotrebu tradicionalnih lokalnih rasa; ponovno uspostavljanje infrastrukture za pastirsko odn. nomadsko stočarstvo; kao i upotreba karakačanskih pastirskih pasa za zaštitu stoke na ispaši od vukova ili medveda. Kontrola erozije zemljišta (Bugarska) poljoprivrednik učestvuje u definisanju problema erozije zemljišta i odabiru mera koje treba primeniti. Plaćanje pokriva: uspostavljanje i održavanje travnatih zaštitnih pojaseva, brazdi za zadržavanje oticanja, kao i pojaseva sa usevima; pretvaranje obradivih površina u pašnjake; prakse za unapređivanje pašnjaka; formiranje terasa, antierozivnih radova u vinogradima i voćnjacima, i učešće predstavnika grupa poljoprivrednika u pripremi opštinskih planova antierozivnih radova. Zaštita ugroženih lokalnih rasa (Bugarska) goveda, ovaca, koza, konja i svinja (ali samo za one životinje sa sertifikovanim poreklom). Plaćanja pokrivaju: primenu odgajivačkog programa za relevantnu rasu, i izbegavanje bilo kakvog ukrštanja ženskih životinja sa drugim rasama; vođenje evidencije o prodaji i kupovini sve stoke na farmi; dobijanje pisane dozvole od Udruženja za uzgoj lokalnih autohtonih rasa i Izvršne agencije za selekciju i reprodukciju pre klanja ili prodaje bilo kojeg grla za koje se dobija finansijska podrška iz ove pod-mere; slobodna ispaša svinja samo na određenim lokacijama; praćenje smernica i tehničkih saveta o zdravlju i dobrobiti životinja. 58 sami po sebi, poljoprivrednicima se mora obezbediti dodatna savetodavna podrška. Programi mera i zahtevi za upravljanje treba da se konstantno unapređuju i prilagođavaju sa sticanjem iskustva, razvijanjem znanja i menjanjem situacije. Agro-ekološki programi mera moraju biti usmereni na prave prioritete životne sredine, područja, staništa, vrste i tipove gazdinstava. Uticaj programa mera mora se efektivno pratiti, a rezultati ugrađivati u naredne stadijume izrade programa mera. Poljoprivrednike i lokalne stručnjake za zaštitu životne sredine treba stalno konsultovati i uključivati u sve faze izrade programa mera i njegovo sprovođenje. Na ovaj način se može ne samo značajno unaprediti prihvatljivost programa mera za poljoprivrednike, već i u velikoj meri unaprediti stepen korišćenja i efektivnost za životnu sredinu. Programi mera se moraju na efektivan način promovisati među poljoprivrednicima, koristeći izvore informacija kojima oni veruju, uz podršku odgovarajuće savetodavne službe, kako na početku, tako i tokom trajanja agroekoloških ugovora. Važnost uključivanja zainteresovanih strana Iskustvo iz novih zemalja članica ukazuje na to da uspešne agroekološke programe ne izrađuju i ne sprovode mali timovi službenika koji rade u izolaciji. Izrada i primena uspešnih programa zahteva uključivanje čitavog niza pojedinaca i organizacija sa različitim uvidima, iskustvom i očekivanjima. Sve ove zainteresovane strane su važne za uspeh tog programa mera. Neki od njih će biti pojedinci ili organizacije sa posebnim interesima ili stručnim znanjem, koji možda rade izvan državnih institucija, npr. u nevladinim organizacijama, na univerzitetima ili kao nezavisni stručnjaci. Drugi će biti organizacije poljoprivrednika, institucije nadležne za zaštićena prirodna dobra, istraživačke grupe, regionalne ili opštinske uprave, i svi imaju mogućnost da utiču na mišljenje i aktivnosti poljoprivrednika. Njihovo angažovanje u ovom procesu je važno i može biti u različitim oblicima pridruživanje agro-ekološkoj radnoj grupi kod izrade programa mera, informisanje i savetovanje poljoprivrednika kada se program mera pokrene, ili učešće u prikupljanju podataka za konstantno praćenje i ocenjivanje efektivnosti programa mera. Ono što je od ključnog značaja je da zainteresovane strane treba da budu prihvaćene i uključene od samog početka izrade programa mera, bez obzira na prirodu njihovog uključivanja, ili njihove početne stavove. Najvažnije je učiniti da oni imaju osećaj da daju svoj doprinos, i da imaju vlasništvo nad procesom, kao i da se razvije poverenje i međusobno razumevanje između svih strana. U protivnom, ukoliko se neke grupe osete isključene, može doći do ubrzanog gubitka podrške programu, što će otežati njegovo sprovođenje. 5.6 Agro-ekološka plaćanja kao instrument za podršku poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti

59 Poglavlje 5 nje visoke prirodne vrednosti i tradicionalnih poljoprivrednih predela. Agro-ekološki programi mera predstavljaju jedan od najvažnijih mehanizama za obezbeđivanje efektivnog i dugoročnog sprovođenja čitavog niza koristi za životnu sredinu i biološku raznovrsnost, koje su povezane sa određenim proizvodnim sistemom visoke prirodne vrednosti. Oni se svakako mogu koristiti da se podrži dobro upravljanje proizvodnim sistemom visoke prirodne vrednosti koje već postoji, ili da se ponovo uvede gazdovanje nad zapuštenim ili napuštenim poljoprivrednim zemljištima visoke prirodne vrednosti, nudeći poljoprivrednicima finansijsku podršku ukoliko ispunjavaju zahteve u pogledu upravljanja kod specifičnih staništa, vrsta i karakteristika predela (na primer, premeštanje stoke na udaljene pašnjake, obezbeđivanje pastira, proizvodnja sena umesto silaže, i livade sa plavnim vodama). Kod izrade agro-ekoloških programa mera kojima se podržavaju sistemi poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti, postoje mnogobrojna pitanja i potencijalni izazovi kojih treba biti svestan: 1. Važno je odgovoriti na specifične potrebe zajednica koje se bave poljoprivredom visoke prirodne vrednosti i biološke raznovrsnosti koje one podržavaju, što podrazumeva zonske šeme koje su ograničene na određena područja ili vrste poljoprivredne proizvodnje, umesto horizontalnih šema koje su dostupne širom zemlje ili svim tipovima gazdinstava. 2. Mnoge institucije možda ne znaju šta podrazumevaju poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti i smatraju da su oni manje vredni od poljoprivrednih sistema koji su intenzivniji (i istaknutiji). Čini se da je to, do izvesne mere, kulturološko pitanje, i različito se posmatra među zemljama članicama, ali ga zapažaju organi nadležni za poljoprivredu (koji možda nisu stručni da pruže odgovarajuću podršku za upravljanje staništima i i ekstenzivnim poljoprivrednim sistemima visoke prirodne vrednosti, pa se umesto toga oslanjaju na agencije za zaštitu životne sredine i NVO za stručni savet u vezi sa upravljanjem sistemima visoke prirodne vrednosti). 3. Zahtevi u vezi sa upravljanjem staništima za neke biljke i životinje su veoma precizni, i mada su se do nedavno veoma dobro uklapali u svakodnevno tradicionalno upravljanje gazdinstvom, to vrlo često više nije tako. Danas, nastavljanje sa ovakvim upravljanjem ili njegovo ponovno uvođenje može da poveća troškove poljoprivrednicima, naročito ukoliko je zemljište delimično napušteno, ali ovo se može uzeti u obzir prilikom određivanja agro-ekoloških plaćanja, čak iako gazdinstvo danas donosi malo ili ne donosi nikakav prihod, a alternativa je napuštanje. 4. Lokalni poljoprivrednici, naročito oni stariji, mogu veoma dobro da prepoznaju kako treba upravljati poljoprivrednim zemljištem visoke prirodne vrednosti da bi se održala karakteristična i vredna staništa i vrste, ali možda u prvom trenutku neće razumeti da vlada ceni takvo upravljanje i da je voljna da za to i plati. Uključivanjem ovih poljoprivrednika u izradu agro-ekoloških propisa biće obostrano korisno, kako u pogledu upravljanja biološkom raznovrsnošću, tako i za primenu programa mera. 5. Poljoprivrednici često ne mogu da odgovore na godišnje agro-ekološke zahteve za upravljanje dok prethodno ne ulože vreme i napor u pripremu zemljišta za ponovno uvođenje ispaše stoke ili kosidbe. Plaćanja se mogu obezbediti da bi se izašlo na kraj sa ovim prvobitnim opterećenjem agro-ekoloških troškova. Na primer, u drugim delovima EU, ovakva plaćanja su korišćena za pročišćavanje i uklanjanje grmlja iz travnatih površina poplavne ravnice Tise u Mađarskoj, obezbeđivanje zimskog smeštaja za pokretna stada ovaca korišćena za održavanje travnatih površina u Južnoj Nemačkoj, ili obnovu krečnjačkih travnatih površina upotrebom semena sakupljenog sa lokalnih livada u Belim Karpatima. Iako veoma važna, agro-ekološka mera sama po sebi neće biti dovoljna da se podrže poljoprivredni sistemi visoke prirodne vrednosti. Ono što je potrebno je koherentni paket mera ZPP usmeren na ekološke, ekonomske i socijalne potrebe poljoprivrednog sistema kao međusobno zavisna celina, a ne kao niz izdvojenih oblasti Ovaj paket može da obuhvati konkretno usmeravanje mera ruralnog razvoja na ulaganje na gazdinstvu i u kvalitetne proizvode i podržavanje ovih ekstenzivnih proizvodnih sistema i obezbeđivanje infrastrukture visoke prirodne vrednosti gazdinstva. Kada su svi ovi elementi zadovoljeni, agro-ekološka podrška se može usmeriti na obezbeđivanje podsticajnih sredstava za poljoprivredne prakse koje su potrebne da se obezbedi kontinuirano upravljanje poljoprivrednim zemljištima visoke prirodne vrednosti. U međuvremenu, socijalni i ekonomski problemi u područjima poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti mogu se rešavati korišćenjem drugih mera ruralnog razvoja kako bi se razvile veštine i kapacitet poljoprivrednika i njegove porodice, i razvile i promovisale mogućnosti održivog turizma sa ciljem da se obezbede buduće ruralne zajednice u poljoprivrednim područjima visoke prirodne vrednosti. 59

60 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju

61 POGLAVLJE 6: Kreiranje agro-ekološkog programa za Srbiju

62 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje agro-ekološkog programa za Srbiju 6.1. Kreiranje politike ruralnog razvoja u Srbiji Podrška ruralnom razvoju u Srbiji postoji još od godine. U početku su prioriteti ruralnog razvoja bili pretežno socijalne i ekonomske prirode, kao na primer, unapređenje ruralne infrastrukture, podsticanje razvoja raznovrsnih ekonomskih aktivnosti, kao i unapređivanje konkurentnosti poljoprivrednog sektora radi poboljšanja životnog standarda u ruralnim sredinama, ali i privlačenje investicija u ruralnim područjima. Neke mere podrške su nedavno uvedene u poljoprivredni sektor i one imaju ekološku dimenziju koja obuhvata podršku organskoj proizvodnji i uzgoj autohtonih ugroženih rasa domaćih životinja. Međutim, podrška ruralnom razvoju u Srbiji ni do danas nije obuhvatila formalni agro-ekološki program. U Tabeli 6.1 prikazan je obim mera ruralnog razvoja koje su na raspo- Tabela 6.1 Realizovane mere ruralnog razvoja u Srbiji u periodu godina godina godina godina godina Mere podrške investicijama u ruralnim područjima Poboljšanja na gazdinstvima: - poboljšanje rasnog sastava kroz nabavku osnovnog stada na domaćem i međunarodnom tržištu - investicije na gazdinstvima Poboljšanja u smislu marketinga i kvaliteta: - sertifikovanje organske proizvodnje - investiranje u mašine za sortiranje i pakovanje Ruralni razvoj: - obuka, udruživanje, zaštita životne sredine Mere podrške investicijama u ruralnim područjima Poboljšanja na gazdinstvima: - poboljšanje rasnog sastava kroz nabavku osnovnog stada na domaćem i međunarodnom tržištu - investicije na gazdinstvima Poboljšanja u smislu marketinga i kvaliteta: - sertifikovanje organske proizvodnje - investiranje u mašine za sortiranje i pakovanje Ruralni razvoj: - vanpoljoprivredne delatnosti - infrastruktura - obuka, udruživanje, zaštita životne sredine Podrška ruralnom razvoju Poboljšanja u poljoprivredi u smislu proizvodnje i marketinga: - poboljšanje rasnog sastava kroz nabavku osnovnog stada na međunarodnom tržištu - investicije na poljoprivrednom gazdinstvu Jačanje ruralne infrastrukture, podsticaj diverzifikaciji ruralne ekonomije, podrška organizovanju u ruralnim područjima, zaštita životne sredine Podrška za kupovinu i uzgoj stoke Podrška ruralnom razvoju kroz povećanje konkurentnosti u poljoprivredi i podsticanje razvoja raznovrsnih ekonomskih aktivnosti: - kupovina poljoprivredne opreme - podrška razvoju agro-i seoskog turizma (oprema, smeštaj) Podrška poljoprivrednom i ruralnom razvoju sistem podrške uspostavljanjem Mreže za ruralni razvoj Podrška za kupovinu stoke Podrška ruralnom razvoju kroz povećanje konkurentnosti poljoprivrede Podrška ruralnom razvoju kroz podsticanje diverzifikacije ekonomskih aktivnosti seoski turizam Podrška poljoprivrednom i ruralnom razvoju sistem podrške uspostavljanjem regionalnih i područnih kancelarija Mreže za ruralni razvoj Podrška razvoju organske proizvodnje (podrška proizvođačima organskih proizvoda) Podrška razvoju organske proizvodnje (podrška proizvođačima organskih proizvoda) Podrška razvoju organske proizvodnje (podrška proizvođačima organskih proizvoda) 62 Podrška očuvanju genetičkih resursa gajenih biljaka i domaćih životinja Podrška očuvanju genetičkih resursa gajenih biljaka i domaćih životinja Podrška očuvanju genetičkih resursa gajenih biljaka i domaćih životinja Podrška očuvanju genetičkih resursa gajenih biljaka i domaćih životinja Podrška očuvanju genetičkih resursa gajenih biljaka i domaćih životinja

63 Poglavlje 6 laganju poljoprivrednom sektoru u Srbiji od godine. Kao što je navedeno u Poglavlju 2, postojeći nacrt Nacionalnog plana strategije ruralnog razvoja u Srbiji važi za period od godine. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MPŠVP) Republike Srbije odgovorno je za sprovođenje svih mera koje se odnose na poljoprivredu i ruralni razvoj preko Sektora za ruralni razvoj. Unutar ovog Sektora, Odsek za podršku ruralnom razvoju je konkretno zadužen za sve aktivnosti izrade strategije, programiranja i monitoringa koje se odnose na ruralni razvoj. Odsek je posebno usmeren na kreiranje širokog spektra šema i mera koje bi se mogle uvesti koristeći IPARD fondove (kada Srbija dobije status kandidata za članstvo u EU), kao i na jačanje sopstvenih kapaciteta kako bi mogli da funkcionišu kao Upravni organ za upravljanje ovim fondom. Sasvim je jasno da je potrebno istovremeno sprovoditi niz mera i aktivnosti kako bi se poboljšalo trenutno stanje u ruralnim područjima u Srbiji. Trenutno se, prema nacrtu Nacionalnog plana ruralnog razvoja (NPRR), planiraju sledeće mere i one su podeljene prema prioritetima koji su definisani IPARD-om: IPARD Prioritetna Osa 1: Poboljšanje tržišne efikasnosti i primena standarda EU. Prema NPRR Srbije predlažu se mere: 1.1 Investicije u poljoprivredna gazdinstva kako bi se ona restrukturirala i dostigla nacionalne standarde sa podmerama: poljoprivredna gazdinstva koja proizvode žitarice i industrijsko bilje; poljoprivredna gazdinstva koja se bave proizvodnjom mleka; poljoprivredna gazdinstva koja se bave proizvodnjom mesa; poljoprivredna gazdinstva koja se bave proizvodnjom voća, povrća i grožđa. 1.3 Investicije u preradu i marketing poljoprivrednih proizvoda kako bi se one restruktuirale, unapredile i dostigle nacionalne-eu standarde sa podmerama: Industrija prerade mleka; Industrija prerade mesa; Industrija prerade voća i povrća. IPARD Prioritetna Osa 2: Pripremne radnje za sprovođenje agro-ekoloških mera i lokalnih strategija ruralnog razvoja. Prema NPRR Srbije predlažu se mera 2.1 Aktivnosti s ciljem unapređenja životne sredine i seoskih predela sa podmerama: Podrška organskoj poljoprivredi; Podrška za držanje tradicionalnih (autohtonih) rasa domaćih životinja. IPARD Prioritetna Osa 3: Razvoj ruralne ekonomije. Prema NPRR Srbije predlažu se mere 3.2 Investicije u diverzifikaciju i razvoj ruralnih ekonomskih aktivnosti sa podmerama: Diverzifikacija ekonomskih aktivnosti u selu dodavanjem vrednosti poljoprivrednim proizvodima ili uvođenjem novih alternativnih proizvodnji; Diverzifikacija ekonomskih aktivnosti na selu kroz podršku nepoljoprivrednim aktivnostima na selu. 6.2 Potreba za nacionalnim programom agro-ekoloških mera u Srbiji U postojećem NPRR-u načinjen je određen pomak u rešavanju pitanja vezanih za zaštitu životne sredine vezanih za poljoprivredu. Međutim, nakon niza planiranih i postojećih mera trenutno ne postoje planovi za razvoj agro-ekoloških mera, osim što se nastavlja sa pružanjem podrške organskoj poljoprivrednoj proizvodnji i očuvanju autohtonih rasa domaćih životinja. Kao što je navedeno u Poglavlju 2, postoji jasna potreba za održavanjem tradicionalnih praksi u poljoprivrednoj proizvodnji, naročito u oblastima gde postoje značajne površine pod polu-prirodnim pašnjacima, bogate biološke raznovrsnosti. To se može postići uvođenjem podrške sistemima poljoprivrede visoke prirodne vrednosti. Uvođenje te vrste mera je u skladu i sa obavezama Srbije u pogledu očuvanja biološke raznovrsnosti prema raznim međunarodnim sporazumima, uključujući Konvenciju o biološkoj raznovrsnosti (KBD), koju je potpisalo 150 zemalja i koju je Srbija ratifikovala godine. Srbija se time obavezuje na dve ključne aktivnosti: kreiranje nacionalnih strategija i akcionih planova za očuvanje i održivu upotrebu biološke raznovrsnosti; i uključivanje (koliko je to moguće i primereno) očuvanja i održive upotrebe biološke raznovrsnosti u relevantne nacionalne strateške smernice. Srbija još uvek nije utvrdila upravljačke postupke, tehnologije i pravila kojima se promoviše pozitivan i ublažava negativan uticaj poljoprivrede na biološku raznovrsnost, i poboljšava produktivnost i kapaciteti održivog životnog standarda 1. Mnogi od ovih ključnih upravljačkih postupaka mogu se naći u okviru sistema poljoprivrede visoke prirodne vrednosti, kojoj je potrebna pažljivo ciljana podrška tokom i nakon perioda restrukturiranja i prilagođavanja poljoprivrednog sektora. 1. Treći nacionalni izveštaj Republike Srbije Konvenciji UN o biološkoj raznolikosti, jul godina 63

64 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje agro-ekološkog programa za Srbiju 64 Značajna poboljšanja u predloženom paketu mera u domenu Ose 2 mogla bi se sprovesti kroz: proširenje obima agro-ekoloških šema koje su dostupne poljoprivrednicima kako bi se pokrio širi spektar ekoloških prioriteta, uključujući očuvanje biološke raznovrsnosti, održavanje karakteristika predela, kao i zaštitu zemljišnih i vodenih resursa; objedinjavanje agro-ekoloških šema pod jednim višegodišnjim strateškim okvirom sa namenskim budžetom čime bi se omogućilo ispunjavanje agroekoloških obaveza prema poljoprivrednicima za period od pet godina i pružila im se mogućnost da planiraju, a obezbedilo bi se i dovoljno vremena da ekološka korist bude vidljiva; unapređivanje svesti kod relevantnih vladinih, javnih i privatnih institucija o važnosti održavanja bogatog prirodnog i kulturnog nasleđa Srbije, počevši od podrške jačanju svesti i boljoj komunikaciji između raznih odseka pri ministarstvima koji su odgovorni za biološku i predeonu raznovrsnost, zemljište, vodu, ruralni i regionalni razvoj; jačanje kapaciteta zaposlenih u MPŠVP u odnosu na potrebe vezane za administraciju, sprovođenje i monitoring pri sprovođenju agro-ekoloških šema. Stoga se preporučuje da Srbija izradi Nacionalni agroekološki program (NAEP) kao centralni deo budućeg Nacionalnog plana ruralnog razvoja čime će se pripremiti za odobrenje punog statusa zemlje kandidata i dodelu IPARD fondova (što će iz toga proisteći) za kreiranje i upravljanje agro-ekološkim šemama. Prilikom izrade NAEP potrebno je sledeće: 1. Da se objedine postojeće šeme za organsku proizvodnju i očuvanje genetičkih resursa sa ostalim mnogobrojnim šemama koje su usmerene na održavanje sistema poljoprivrede visoke prirodne vrednosti, održavanje karakteristika predela kao i zaštitu zemljišta i voda (videti Odeljak 6.4 za više detalja o predloženim merema). 2. Da se izradi sa: Jasnim sveobuhvatnim obrazloženjem, opsežnim setom opštih ciljeva kao i određenim brojem merljivih pojedinačnih ciljeva; Određivanjem tima za koordinaciju iz Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MPŠVP), kao što je sadašnja Grupa za ruralni razvoj; Zajedničkim sistemom plaćanja i jednom Agencijom za plaćanje; i Zajedničkim sistemom za praćenje stanja i procenu. 3. Da ima jasno definisanu osnovnu odrednicu vezanu za relevantno zakonodavstvo, naročito za ono što se zahteva prema zakonima EU. Poljoprivrednici će dobiti kompenzaciju samo za aktivnosti koje se kreću izvan ove osnovne odrednice. 4. Da bude povezan sa nekom stalnom agro-ekološkom radnom grupom kako bi se uključili predstavnici drugih relevantnih ministarstava radi podsticanja bolje komunikacije i koordinacije po pitanju svih agro-ekoloških stavki vezanih za NAEP. Efektivno sprovođenje jednog NAEP-a Dodatna pitanja na koja treba obratiti pažnju kako bi se osiguralo delotvorno sprovođenje NAEP-a obuhvataju: 1. Formulisanje jasne strategije komunikacije radi promocije agro-ekoloških mera kod poljoprivrednika i osiguranja odgovarajućih resursa za promotivne materijale, informativne skupove, medijsko oglašavanje, itd. Ovo je od posebne važnosti kada se agro-ekološke mere uvode po prvi put; 2. Obezbeđivanje stalne obuke za sve savetodavce i tehničko osoblje koje je u direktnom kontaktu sa proizvođačima na temu agro-ekoloških mera, uključujući i dobijanje povratnih informacija vezanih za problematiku samog sprovođenja; 3. Uspostavljanje kulture učenje kroz rad i otvorene razmene informacija i iskustava između donosioca političkih odluka i administracije; 4. Obezbeđivanje odgovarajućih sredstava za savetodavne i stručne službe u cilju pružanja podrške poljoprivrednicima tokom čitavog perioda njihovog učešća u agro-ekološkim šemama, uključujući početni odabir mera i popunjavanje prijavnih formulara; 5. Uključenje obuke kao obaveznog uslova za poljoprivrednike bilo pre, ili nakon pristupanja nekoj agroekološkoj šemi. Obuka može značajno da poboljša usklađivanje sa zahtevima vezanim za upravljanje, kao i da podigne opštu svest o životnoj sredini; 6. Podsticanje usklađivanja sa drugim merama ruralnog razvoja. Agro-ekološka plaćanja treba posmatrati kao deo integralnog seta mera koje su zajednički usmerene ka promovisanju održivosti ruralnih područja radi koristi kako za prirodno okruženje, tako i za ruralne zajednice. Na primer, podsticati razvoj tržišta za proizvode dobijene primenom korisnog agro-ekološkog upravljanja (npr. sistema organske proizvodnje i poljoprivrede visoke prirodne vrednosti) strateškom podrškom i investicijama. Ostale mere ruralnog razvoja koje mogu biti usmerene na podršku sistemima

65 Poglavlje 6 poljoprivrede visoke prirodne vrednosti i organske proizvodnje podrazumevaju: Investicije za modernizaciju farmi, uključujući prostor za skladištenje stajnjaka i opremu za njegovo rasturanje; Učešće u programima vezanim za kvalitet hrane i promocija proizvoda kroz programe za kvalitet hrane; Formiranje grupa proizvođača sa ciljem prilagođavanja zahtevima tržišta; Investiranje u objekte za preradu hrane manjeg obima; Neproizvodne investicije u domenu upravljanja životnom sredinom, kao što je uklanjanje šipražja sa nekorišćenog zemljišta, uređivanje objekata za stoku koja je na ispaši i pastire, formiranje posebnih karakteristika poljoprivrednog zemljišta koje bi doprinele predeonoj lepoti; Širenje aktivnosti ka nepoljoprivrednim aktivnostima (na primer, eko- turizam) i uspostavljanje preduzetništva. Odeljak 6.3 prikazuje mogućnosti koje IPARD fondovi pružaju, dok Odeljak 6.4 prikazuje predložen set mera koje bi mogle biti uključene u NAEP kako bi se ispunili agro-ekološki zahtevi sa kojima se Srbija suočava. 6.3 Mogućnosti u okviru IPARD-a za uvođenje NAEP-a u Srbiji Postoji pet glavnih komponenti IPA regulative, uključujući i Ruralni razvoj. Glavni cilj komponente Ruralnog razvoja (u javnosti poznate pod imenom IPARD program) je da se pruži doprinos održivom prilagođavanju poljoprivrednog sektora i ruralnih područja za pripremu sprovođenja Zajedničke poljoprivredne politike (CAP) i povezanih politika. Srbija će se kvalifikovati za IPARD fondove nakon što joj se odobri status kandidata. Prioritetna Osa 2 IPARD Programa podrazumeva obezbeđivanje takozvanih pripremnih aktivnosti za implementaciju agro-ekoloških pilot mera i lokalnih strategija ruralnog razvoja. Agro-ekološke pilot mere se mogu sprovesti u odabranim pilot područjima sa opštim ciljem razvoja praktičnih iskustava u pogledu implementacije poljoprivrednih proizvodnih metoda namenjenih zaštiti životne sredine i očuvanju seoskog krajolika. Kao što je u Odeljku 6.2 predloženo, Srbija ima mogućnosti da preduzme pripremne aktivnosti za razvoj NAEP-a kako bi se u potpunosti iskoristile mogućnosti IPARD fondova nakon što oni postanu dostupni. Predpristupni IPARD fondovi za ruralni razvoj se mogu iskoristiti za: Razvoj praktičnog iskustva na administrativnom nivou, kao i nivou poljoprivrednog gazdinstva, po pitanju EU pristupa agro-ekološkim merama; Nove agro-ekološke pilot mere, naročito za podršku poljoprivredi visoke prirodne vrednosti. IPARD se može iskoristiti za dalji razvoj i promociju shvatanja poljoprivrede visoke prirodne vrednosti kao instrumenta za usmeravanje ka očuvanju biološke raznovrsnosti na poljoprivrednom zemljištu. Pre nego se krene sa agro-ekološkim pilot merama, treba utvrditi određene informacije. To podrazumeva: Obrazloženje za pilot projekat; Geografska definicija i opis pilot područja; Opis predloženih ciljeva (opštih i specifičnih) pilot mera i njihovo obrazloženje u skladu sa karakteristikama pilot područja; Opis tipa pilot aktivnosti koje će se sprovoditi i uslovi sklapanja upravljačkih sporazuma; Vrste korisnika i kriterijumi koje treba da ispunjavaju za primanje pomoći; Novčani iznos podrške; Intenzitet pomoći; Procedure pri izboru; Planovi i procedure za kontrolu plaćanja; Indikatori za praćenje stanja i procenu pilot mera. Da bi se stvorile što bolje mogućnosti za sticanje praktičnog iskustva i učenje kroz rad, predlaže se: 1. Početak pilot aktivnosti što je ranije moguće i njihovo povezivanje sa tekućim procesima donošenja odluka. 2. Sprovođenje jednostavnih, dobro definisanih pilot mera koje su primenljive u jednom nacionalnom/regionalnom kontekstu. Na primer, pilot mere treba da: odgovore na specifične probleme vezane za životnu sredinu; se lako kontrolišu; budu određenog obima kako bi se olakšali administrativni poslovi; budu jednostavne kako bi ih poljoprivrednici razumeli; imaju ratu otplate koja je atraktivna za poljoprivrednike, a nije preterano visoka. 3. Usvajanje administrativnih procedura koje: bi osigurale brzu implementaciju pilot aktivnosti; su pogodne za nastavak postojećih ili njihovo prilagođavanje u cilju usvajanja novih agro-ekoloških šema i 65

66 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje agro-ekološkog programa za Srbiju 66 razvijaju relevantno iskustvo i dugoročne kapacitete među onima koji ih primenjuju. 4. Testiranje pilot aktivnosti i administrativnih procedura u velikom broju različitih ekoloških uslova, kao i uslova poljoprivredne proizvodnje. To znači da izabrana pilot područja treba da se razlikuju u pogledu osnovnih prirodnih faktora koji oblikuju predeo/pejzaž i utiču na ekološke uslove u tom području (na primer, ravničarski ili planinski); vrste poljoprivrednih aktivnosti i sistema poljoprivredne proizvodnje; tipova poljoprivrednika (na primer različiti socio-ekonomski uslovi); i preovlađujućih ekoloških problema i prioriteta. Odabrana područja treba dobro obrazložiti i pojasniti svima koji imaju poseban interes da razvijaju i sprovode pilot projekte. 6.4 Preporuke za paket agro-ekoloških mera koje treba uključiti u NAEP Izrada i delotvorno sprovođenje Nacionalnog agro-ekološkog programa (NAEP) u Srbiji je jedan od načina koji je najperspektivniji u pogledu postizanja očuvanja prirodnih resursa pogođenih poljoprivredom, uz održavanje i obnavljanje vrednih polu-prirodnih staništa koja su tradicionalne poljoprivredne prakse oblikovale vekovima. Predlaže se da NAEP obuhvati širok spektar mera koje promovišu održavanje i uvođenje ekoloških poljoprivrednih proizvodnih metoda, uključujući i one koje mogu da pomognu u održavanju poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti. NAEP bi obezbedio plaćanja poljoprivrednicima koji dobrovoljno upravljaju svojom zemljom/ ili stokom na način koji koristi zaštiti životne sredine i samim tim društvu obezbeđuje mnogobrojne koristi. Šema Pod-mere Organska proizvodnja Paket podrške organskoj poljoprivredi Tradicionalne rase Očuvanje autohtonih rasa Obnova tradicionalnih pastirskih sistema (planinsko stočarstvo) Uvođenje šema koje podržavaju poljoprivredu visoke prirodne vrednosti je od velike važnosti za Srbiju. Kao što je primećeno u poglavlju 2, duga istorija tradicionalne poljoprivredne proizvodnje proizvela je mnoga važna poluprirodna staništa i postoje ogromna prostranstva gde poljoprivreda niskog intenziteta još uvek obezbeđuje važna staništa za biljni i životinjski svet. Izrada ovih šema obezbeđuje alternativni i komplementarni pristup postojećim politikama i praksama očuvanja prirode u Srbiji. Umesto da se težište stavi samo na očuvanje retkih i ugroženih vrsta i staništa na zaštićenim lokacijama, sagledava se i neprekidna potreba poljoprivrednika za načinima upravljanja značajno većim područjima zemlje (uključujući i veliki udeo polu-prirodnih staništa) korišćenjem tradicionalnih poljoprivrednih metoda. Na osnovu podataka koji su nam predstavljeni u Poglavlju 4, kao i informacija izvedenih sa lokacija studija slučajeva, predlaže se da sledeće šeme i mere budu sastavni deo NA- EP-a za Srbiju. Mnoge od ovih šema, kao što je šema poljoprivrede visoke prirodne vrednosti, treba da predstavljaju nove inicijative. NAEP bi se sastojao od pet šema sa po jednom ili više podmera. Svaka od ovih podmera bi sadržala niz zahteva u pogledu upravljanja sa kojima bi se poljoprivrednici koji učestvuju u programu, dobrovoljno složili kako bi stekli pravo na godišnja podsticajna plaćanja za period od 5 godina njihove agro-ekološke obaveze (upravni sporazum). Svaka šema i podmere imaju jasne operativne ciljeve, zahteve za upravljanjem i specifične stope isplate. Poljoprivrednicima bi se ponudio meni agro-ekoloških mera koje su dostupne u njihovom regionu, kako bi oni mogli da izaberu kombinaciju mera u zavisnosti od onoga što je najpri- Poljoprivredna zemljišta visoke prirodne vrednosti Obnova i upravljanje travnjacima visoke prirodne vrednosti koji nisu dovoljno korišćeni za ispašu Obnova i upravljanje travnjacima visoke prirodne vrednosti sa preteranom ispašom Očuvanje staništa zaštićenih vrsta u predelima sa oranicama Područja važnih staništa ptica Karakteristike predela Očuvanje tradicionalnih voćnjaka Zaštita zemlje i vode Plodored u cilju očuvanja zemljišta i voda Kontrola sliva erozije zemljišta

67 Poglavlje 6 kladnije za njihovo zemljište. Rezultat toga bio bi upravni sporazum koji će potpisati podnosilac prijave i Agencije za plaćanje. Svaki od upravnih sporazuma, koji se potpiše sa Agencijom za plaćanje, biće jedinstven za svakog od poljoprivrednika koji učestvuje. Od svih poljoprivrednika koji učestvuju u NAEP-u i primaju agro-ekološka podsticajna plaćanja očekuje se da se pridržavaju određenih minimalnih zahteva i obaveza na čitavoj teritoriji zemlje kojom upravljaju. Poljoprivrednici će dobiti agro-ekološka podsticajna plaćanja samo za one aktivnosti koje prevazilaze okvire ovih obaveznih zahteva. Od svih poljoprivrednika koji budu želeli da učestvuju u NAEP-u (sa određenim izuzecima) tražiće se da prođu osnovni program obuke koji će unaprediti njihovo razumevanje mogućnosti koje NAEP predstavlja i detaljno im pojasniti procedure za prijavu. Da bi stekli pravo na agro-ekološke šeme, korisnici treba da: imaju registrovano gazdinstvo u skladu sa Zakonom o poljoprivredi i ruralnom razvoju; potpišu obavezu da će primenjivati odabrane agroekološke aktivnosti ili kombinaciju aktivnosti tokom 5 godina na istoj teritoriji; imaju minimalno 0,5 hektara poljoprivrednog zemljišta. Manji posedi su prihvatljivi pod sledećim okolnostima: za održavanje tradicionalnih voćnjaka i organske poljoprivrede organska proizvodnja pečurki, organska proizvodnja u staklenicima ili proizvodnja semenskog i rasadničarskog materijala 0,1 hektar; za organsko pčelarstvo, i tradicionalno stočarstvo (očuvanje tradicionalnih lokalnih vrsta i planinsko stočarstvo) ne postoji minimalna veličina zemlje. Za organsko pčelarstvo se traži da podnosilac zahteva ima minimalno 15 pčelinjih društava. Tamo gde se primenjuju detaljniji kriterijumi podobnosti za određene mere, informacija je uključena u opis pojedinačnih mera. Stopa plaćanja Stope plaćanja biće ograničene maksimalnim iznosom koji je zapisan u Aneksu Uredbe Veća EZ 1698/2005: 1. Godišnji usevi : 600 EUR/ha; 2. Specijalizovani višegodišnji usevi: 900 EUR/ha; 3. Druga upotreba zemljišta: 450 EUR/ha; 4. Lokalne rase u opasnosti od nestajanja: 200 EUR/UG. Agencija za plaćanje biće odgovorna za proveravanje poštovanja maksimalnog iznosa u onim slučajevima gde se sprovodi kombinacija agro-ekoloških posvećenosti i mera na istom zemljištu. Pregled predloženih mera U daljem tekstu se nalazi detaljan pregled predloženih mera, sa opisanim obrazloženjem i ciljevima, geografskom oblasti, zahtevima u pogledu upravljanja i očekivanim rezultatima. 67

68 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje agro-ekološkog programa za Srbiju Šema 1: Šema organske proizvodnje (OP) Ciljevi zaštite životne sredine Obrazloženje za meru Geografski okvir Zahtevi za upravljanjem Očekivani uticaj mera: Povećati područje poljoprivrednog zemljišta i broj farmi kojima se upravlja po standardima Zakona o organskoj proizvodnji. Organskom proizvodnjom unapređuje se prirodni balans biljnih hranljivih materija korišćenjem plodoreda i integrisanjem ratarske i stočarske proizvodnje. Zbog ograničene upotrebe đubriva i pesticida, organska proizvodnja igra pozitivnu ulogu u očuvanju biološke raznovrsnosti, unapređuje kvalitet zemljišta i voda i doprinosi održivom upravljanju zemljištem, usevima i stokom. Organska proizvodnja podstiče upotrebu tradicionalnih biljnih vrsta i sorti, kao i rasa stoke, onih koje imaju tendenciju da budu otpornije na štetočine i bolesti zahvaljujući njihovoj prilagodljivosti lokalnim uslovima. Ova vrsta proizvodnje pomaže očuvanju ruralnih predela putem očuvanja biološke raznovrsnosti i zaštite prirodnih staništa, što takođe pomaže privlačenju i zadržavanju ljudi u ruralnim sredinama. Osim toga, organska poljoprivreda unapređuje oprašivanje divljih i gajenih biljaka, doprinoseći očuvanju biološke raznovrsnosti. Čitava teritorija Srbije. Slediti preporuke Zakona o organskoj proizvodnji i druga pravna dokumenta u vezi sa organskom proizvodnjom. Potpisati ugovor sa Kontrolnim telom koje je odobreno od strane Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede za konverziju i/ili tekuće organsko upravljanje. Dobiti sertifikat za uspešan prelazak na organsku proizvodnju tokom 5-godišnjeg perioda učešća u sprovođenju ove mere. 2% od ukupnih srpskih prehrambenih proizvoda prodatih na domaćem tržištu su organski, do 5-te godine sprovođenja šeme. 5% od ukupnog korišćenog poljoprivrednog područja je pod organskim upravljanjem do 5-te godine sprovođenja šeme. Šema 2: Šema očuvanja tradicionalnih rasa (TR) TR 1 Očuvanje autohtonih rasa Ciljevi zaštite Sprečiti dalju eroziju genetičkih resursa povećanjem broja uzgajanih životinja određenih ugroženih životne sredine autohtonih rasa koje su u opasnosti od daljeg smanjenja broja, ili su u opasnosti od istrebljenja. Autohtone rase su dobro prilagođene lošim uslovima planinske poljoprivrede, vlažnim i drugim marginalnim poljoprivrednim zemljištima i prirodnim zaštićenim područjima gde je neophodna ekstenzivna stočarska Obrazloženje za proizvodnja koja je bazirana na polu-prirodnoj vegetaciji. Ove rase su od značaja za očuvanje ovih područja meru i igraju važnu ulogu u održavanju tradicionalnih sistema ispaše. Ove rase su takođe važan deo srpskog prirodnog i kulturnog nasleđa. Geografski okvir Planinski, peščani, slani ili močvarni pašnjaci na čitavoj teritoriji Srbije. Plaćanja će biti vršena za održavanje ugroženih autohtonih rasa domaćih životinja. Sledeće rase imaju pravo na podršku: Konji domaći brdski konj i nonius; Magarac balkanski magarac; Goveda buša i podolsko goveče; Bivo domaći bivo; Ovce pirotska ovca, karakačanska ovca, lipska ovca, bardoka ovca, vlaška vitoroga ovca, krivovirska ovca, baljuša ovca, vlašićka pramenka i čokanska cigaja i ostali lokalni sojevi pramenke; Koze balkanska koza; Svinje resavka, moravka, mangulica; Zahtevi za upravljanjem Živina svrljiška kokoš, somborska kaporka i gološijanka. Podrška će biti odobrena samo za životinje koje su zvanično registrovane u odgovarajućim matičnim knjigama i odgajivače koji su registrovani u Registru autohtonih rasa u nadležnosti Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije. 68 Sprovodiće se sledeći zahtevi za upravljanjem: izbeći bilo kakvo ukrštanje ženki životinja koje su podržane plaćanjem iz ovog paketa samo sertifikovane čiste rase će biti podržane; sprovoditi odgajivački program za odgovarajuću rasu; voditi evidenciju prodaje i kupovine sve stoke sa farme; obavestiti i pribaviti pismenu dozvolu od nadležne matične službe pre klanja ili prodaje bilo koje vrste stoke koja je podržana u okviru ove mere; ograničavanje slobodne ispaše svinja izvan mesta koja su posebno namenjena toj svrsi; neposredno pratiti sve smernice i tehničke savete regionalnih kancelarija i odgovornih vlasti, koji se tiču zdravlja i dobrobiti životinja koje su podržane plaćanjima iz ovog paketa.

69 Poglavlje 6 Očekivani uticaj mera: Ciljevi zaštite životne sredine Obrazloženje za meru Geografski okvir Korisnici Zahtevi za upravljanjem Minimalno područje Očekivani uticaj na životnu sredinu Prosečno povećanje u broju ugroženih rasa od najmanje 30% nakon 5-te godine primenjivanja mere. TR 2: Obnavljanje tradicionalnog pastirskog sistema (planinsko stočarstvo) Podržati tradicionalne modele sezonske ispaše na prirodnim i polu-prirodnim pašnjacima visoke prirodne vrednosti u specifičnim planinskim regionima koristeći tradicionalne rase i metode; Promovisati upotrebu tradicionalnih rasa koje mogu da pasu u surovim planinskim uslovima; Promovisati upotrebu pastirskih pasa (sa naglaskom na srpske pastirske pse, šarplanince i karakačanske pse) kao efikasnog metoda u skladu sa zaštitom životne sredine, za zaštitu domaćih životinja od napada velikih predatora (vukova, medveda, šakala i riseva); Poboljšati biološku raznovrsnost na pašnjacima u specifičnim planinskim regionima. Planinsko stočarstvo u Srbiji je praksa koja je skoro u potpunosti napuštena. Ispaša je bitan način za očuvanje i održavanje staništa i vrsta na travnatim površinama u visokim planinskim područjima. Planinsko stočarstvo je nekada bilo uobičajeno u Srbiji, naročito pre II Svetskog rata. Ova praksa je oblikovala predeo i biološku raznovrsnost na velikim površinama u planinskim područjima Srbije, dajući im njihovu karakterističnu osobinu. Slične pilot mere prvo su primenjene u Parku prirode Stara planina. Plaćanja će biti dostupna jedino u određenim zaštićenim prirodnim područjima koja su pogodna za sprovođenje planinskog stočarstva sa ispašom, gde postoje: značajna područja visoko-planinskih pašnjaka koja su u opasnosti od napuštanja; populacije predatora koje ugrožavaju domaće životinje na ispaši; mogućnosti za uspostavljanje neophodnih sporazuma o ispaši između lokalnih poljoprivrednika/pastira i vlasnika/korisnika/upravljača pašnjaka u visokim planinskim područjima (zaštićena prirodna dobra upravljači). Poljoprivrednici, privatna ili fizička lica koja poseduju stoku za ispašu (ovce, koze, goveda i konje) i imaju godišnji sporazum o ispaši sa vlasnikom/upravljačem pašnjaka u visokim planinskim područjima (n.pr. Upravom Parka prirode). Preporučuju se Ugovori o ispaši na 5 godina, ali se mogu prihvatiti i na kraći period na rizik korisnika. Postoji nekoliko različitih oblika vlasništva i pastirske službe koji ispunjavaju uslove za primanje podrške: postoji jedan vlasnik stada, a pastiri su vlasnici i/ili unajmljeni pastiri zaposleni od strane vlasnika; postoji grupa vlasnika koji sarađuju kako bi odveli svoju stoku na pašnjake u visoka planinska područja na letnju ispašu i dele odgovornost pastira (model bačija ); postoji grupa vlasnika koji sarađuju i zapošljavaju pastira ili pastira(e) (model bačija ); U svakom slučaju, direktni korisnik ove podmere je osoba sa kojom zvanični upravljač zaštićenog prirodnog područja zaključi ugovor (ili izda saglasnost) za ispašu na zaštićenim područjima. Korisnik ove mere treba da ima najmanje 50 ovaca, ili 70 koza, ili 10 goveda ili 10 konja ili kombinaciju ovih životinja, ali ne manje od 10 UG (ukoliko je reč o kombinovanom stadu goveda, konja i/ili ovaca); Opterećenje pašnjaka ne sme biti veće od 1 UG po hektaru; Poljoprivrednik /pastir mora da vodi evidenciju o svim gubicima životinja; Poljoprivrednik/pastir mora da vodi stoku na ispašu na određene planinske pašnjake najmanje 3 meseca godišnje (između maja i oktobra). Kraći periodi će biti dozvoljeni prema sezonskim ili epizootiološkim uslovima (npr. u kasno proleće ili ranu jesen); Pastir (poljoprivrednik) mora imati najmanje dva ovčarska psa rase šarplaninski ovčar, karakačanski ovčar ili srpski pastirski pas(priplodni par) radi zaštite stoke od napada predatora. Broj pasa mora biti u proporciji sa brojem ovaca ili goveda kojima je zaštita potrebna. Jedan par pastirskih pasa treba da čuva do 100 ovaca ili 30 goveda, a dodatni pas se traži za dodatnih 100 ovaca ili dodatnih 30 goveda; Pastir (poljoprivrednik) mora imati najmanje dva radna ovčarska psa (npr. pulin pasa); Pastirski psi treba da budu u potpunosti socijalizovani sa stadom goveda/ovaca i da ih konstantno prate; Jedino su čistokrvni ovčarski psi tradicionalnih rasa iz regiona podobni za dobijanje plaćanja i potrebno je da ovlašćeno udruženje potvrdi njihov pedigre; Pastir treba da izbegava ukrštanje ovčarskih pasa koji primaju podršku kroz ovu meru sa drugim psima i vodi evidenciju o prodaji i kupovini pasa. Dozvolu za ispašu na planinskim pašnjacima sa adekvatnim instrukcijama za upravljanje izdaju Upravni organi Agencije za plaćanje, u skladu sa posebnim Upravnim planom Agencije za plaćanje (maksimalna opterećenost pašnjaka stokom, itd). Povećana ispaša na pašnjacima u visokim planinskim područjima koji vode do održavanja a) visoke prirodne vrednosti travnjaka u planinskim područjima i b) tradicionalnog otvorenog planinskog predela. Povećan broj ovčarskih pasa tradicionalnih rasa. 69

70 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje agro-ekološkog programa za Srbiju Šema 3: Šema za poljoprivredna zemljišta visoke prirodne vrednosti (HNVF) 70 Ciljevi zaštite životne sredine Obrazloženje za meru Geografski okvir Zahtevi za upravljanjem Zahtevi za upravljanjem Očekivani uticaj na životnu sredinu HNV 1 i 2: Obnova i održavanje travnjaka visoke prirodne vrednosti Sprečiti dalji gubitak pašnjaka visoke prirodne vrednosti, kao i pratećih vrsta, kroz napuštanje, pretvaranje u oranice i druge useve ili preteranu ispašu; Očuvati i negovati pašnjake visoke prirodne vrednosti i prateće vrste kroz održavanje ili ponovno uvođenje tradicionalnih načina upravljanja na polu-prirodnim pašnjacima; Sačuvati biološku raznovrsnost i obezbediti zaštitu, održavanje ili obnovu staništa i populacije ptica kako bi bila u zadovoljavajućem stanju; Promovisati tradicionalne metode kosidbe, bez upotrebe teške mašinerije. Tradicionalni ekstenzivni načini ispaše stvorili su mnoga važna polu-prirodna staništa, iako su mnoga od njih pod pretnjom da budu napuštena, ili da se uvedu intenzivniji oblici poljoprivredne prakse. Nastavak ovih nisko-intenzivnih tradicionalnih poljoprivrednih metoda od suštinskog je značaja za održanje biološke raznovrsnosti na velikim područjima u seoskim sredinama, kako u višim, tako i u nižim područjima, što će takođe sačuvati odlike predela. Biće definisan nakon identifikacije i mapiranja poljoprivrede visoke prirodne vrednosti. HNV1 Obnova i održavanje travnjaka visoke prirodne vrednosti (HNV) sa nedovoljnom ispašom Uklanjanje suvišne invazivne vegetacije; Upotreba mineralnih đubriva i primena pesticida je zabranjena, osim onih koji su regulisani Uredbom (EEZ) 2092/91 za korišćenje u organskim sistemima; Bez nove drenaže i oranja; Slobodna ispaša na livadama nakon poslednje kosidbe (osim za livade u šumama, zato što su one staništa za biljne vrste od evropskog značaja za konzervaciju, gde ispaša može biti nepoželjna, a osim toga, šumske livade za ispašu koristi divljač i prisustvo ljudi ih može ometati); Održavanje minimalne i maksimalne gustine stoke (opterećenje pašnjaka) u zavisnosti od prirodnih klimatskih i zemljišnih uslova, sa ciljem da se obezbedi da livade i pašnjaci budu u dobrom ekološkom stanju i da se održi travnati pokrivač. Minimalni i maksimalni nivoi bi trebalo da budu ovakvi: 0,3-1,0 UG/ha izvan zaštićenih područja. Za zaštićenu teritoriju, minimalna i maksimalna gustina životinja mora biti definisana u skladu sa planom upravljanja datog područja (ukoliko takav plan ne postoji, onda gustina treba da bude između 0,3-1,0 UG/ha). Poljoprivrednici treba da održavaju odgovarajuću gustinu stoke na celom području za ispašu koje je pod njihovom kontrolom. Poštovanje gustine stoke će uzeti u obzir svu stoku koja pase, a koja se drži na farmi. Kosidba bi trebalo da bude nakon 15. juna za nizijska područja i između 30. juna i 15. jula za planinska područja (planinske marginalne oblasti - LFA). Kosidba se može obaviti ručno ili sporom kosilicom ukoliko je smer kosidbe iz centra prema periferiji livade pri maloj brzini. (Ovo će omogućiti pticama koje se gnezde na tlu i drugim životinjama da pobegnu). HNV2 Obnova i održavanje livada i pašnjaka visoke prirodne vrednosti sa prekomernom ispašom Ponovna setva odobrenim autohtonim vrstama po mogućnosti semenom lokalnog porekla. Upotreba mineralnih đubriva i primena pesticida je zabranjena, osim onih koje su regulisane Uredbom (EEZ) 2092/91 za upotrebu u organskim poljoprivrednim sistemima. Bez nove drenaže, oranja ili obrade. Slobodna ispaša na livadama nakon poslednje kosidbe (osim za livade u šumama, zato što su one staništa za biljne vrste od evropskog značaja za konzervaciju, gde ispaša može biti nepoželjna, a osim toga, šumske livade za ispašu koristi divljač i prisustvo ljudi ih može ometati). Održavanje minimalnog i maksimalnog opterećenja pašnjaka u zavisnosti od prirodnih klimatskih i zemljišnih uslova, sa ciljem da se obezbedi da livade i pašnjaci budu u dobrom ekološkom stanju i da se održi travnati pokrivač. Minimalni i maksimalni nivoi bi trebalo da budu sledeći: 0,3-1,0 UG/ha izvan zaštićenih područja. Za zaštićenu teritoriju, minimalna i maksimalno opterećenje stokom mora biti definisana u skladu sa planom upravljanja teritorijom (ukoliko takav plan ne postoji, onda gustina treba da bude između 0,3-1,0 UG/ha). Poljoprivrednici treba da održavaju odgovarajuće opterećenje stokom na celom području za ispašu koje je pod njihovom kontrolom. Određivanje opterećenja stokom će uzeti u obzir svu stoku gazdinstva koja pase. Kosidba treba da bude sprovedena nakon 15. juna za nizijska, i između 30. juna i 15. jula za planinske LFA kao što je definisano u Merama 211 (Aneks 5). Kosidba se može obaviti ručno ili sporom kosilicom ukoliko je smer kosidbe iz centra prema periferiji livade pri maloj brzini. (Ovo će omogućiti pticama koje se gnezde na tlu i drugim životinjama da pobegnu). Ispaša na peščanim dinama nije dozvoljena. Unapređen status očuvanja staništa pašnjaka visoke prirodne vrednosti; Procenjeni napredak za status očuvanja od oko hektara polu-prirodnih pašnjaka visoke prirodne vrednosti.

71 Poglavlje 6 HNV3 Održavanje staništa zaštićenih vrsta u obradivim zemljištima u Područjima staništa važnih ptica (IBA) Ciljevi zaštite životne sredine Obrazloženje za meru Geografski okvir Zahtevi za upravljanjem Očekivani uticaj na životnu sredinu Zaštita biološke raznovrsnosti i osigurati zaštitu, održavanje i/ili obnovu povoljnih uslova u staništima i populacijama ptica tokom sezone parenja, migracije ili tokom zime. Obradivo zemljište uključeno u područja važnih staništa ptica (IBA) u Srbiji obuhvata oko km 2 teritorije. Postoje 42 IBA predela. Oni podrazumevaju važne migracione rute i veoma su važni za ishranu ptica, ipak poljoprivrednici u ovim područjima mogu imati značajne gubitke koje im nanose ptice. Sva obradiva iskorišćena poljoprivredna područja (UAA) klasifikovana kao HNV. Ukoliko je više od 50% obradivog zemljišta unutar fizičkih blokova klasifikovano kao HNV, čitav blok ima pravo na podršku kao obradivo zemljište visoke prirodne vrednosti. Ukoliko je manje od 50% fizičkog bloka klasifikovano kao obradivo zemljište visoke prirodne vrednosti, taj fizički blok nema pravo na podršku. Poljoprivrednik mora da izabere jednu ili kombinaciju sledećih aktivnosti: Ostaviti mala (4 х 4m) područja gole zemlje, izorane ali neposejane, među jesenje obrađenim njivama (4 takva kvadrata na hektaru zemlje) primenjivo na područjima sa intenzivnom poljoprivredom gde se hrane guske u prezimljavanju ili radi podrške drugim ciljnim vrstama; Ostaviti preko zime strnjiku na poljima odabranim za setvu prolećnih useva; Ostaviti neobrađena i neizorana područja ( na raspolaganju-divljim-životinjama-ostavljena-po-strani ) na period od dve godine tokom petogodišnje rotacije na intenzivno obrađivanom poljoprivrednom zemljištu sa monokulturama (10 do 20% područja, ali ne manjih od 1 ha, kao jednog nedeljivog komada zemlje; sa 1m sterilnog pojasa oko perimetra koji treba poorati 2-3 puta godišnje (ali ne u periodu između marta i jula) kako bi se sprečilo širenje korova u susedne useve); Nema žetve žitarica pre 31. jula u područjima sa gnezdima eje livadarke (Circus pygargus) i prdavca (Crex crex); Zabranjena upotreba pesticida (uključujući i drugu generaciju otrova za glodare) i mineralnih đubriva osim kod lokalizovanog tretmana invazivnog korova, t.j. selektivne upotrebe nekih herbicida kao što je fluazifop-p-butyl ili slično, u martu, kako bi se suzbili bujni buseni trave na graničnim travnatim površinama ili područjima ostavljenim po strani na raspolaganje divljim životinjama. Stabilizacija ili povećanje populacija ptica na poljoprivrednim zemljištima u posebnim zaštićenim područjima (SPA) i Područjima važnih staništa ptica (IBA); Održavanje ekoloških uslova (osnova hrane, skloništa, priplodni supstrat, itd) za gajenje ili hranjenje orla krstaša (Aquila heliaca), eje livadarke (C.pygargus), stepskog sokola (Falco cherrug), sive vetruške (Falco vespertinus), modrovrane (Coracias garrulus), rusog svračka (Lanius collurio) i održavanje područja za oporavak tokom migracije i prezimljavanja guske crvenovoljke (Branta ruficollis) i male lisaste guske (Anser erythropus); Održavanje ili povećanje populacije orla krstaša (Aquila heliaca), eje livadarke (Circus pygargus), bele rode (Ciconia ciconia), stepskog sokola (Falco cherrug), sive vetruške (Falco vespertinus), modrovrane (Coracias garrulous), malog sivog svračka (Lanius minor), rusog svračka (Lanius collurio); Održavanje ili povećanje migracionih populacija i zimujućih populacija barske ptice, naročito guske crvenovoljke (Branta ruficollis) i male lisaste guske (Anser erythropus); Zaštita staništa i biološke raznovrsnosti; Akcije će se sprovoditi dok se u Srbiji ne donese ili harmonizuje zakonska regulativa u skladu sa Direktivom o pticama (Bird Directive). 71

72 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Kreiranje agro-ekološkog programa za Srbiju Šema 4: Šema za održavanje karakteristike predela Ciljevi zaštite životne sredine Obrazloženje za meru Geografski okvir Zahtevi za upravljanjem Očekivani rezultati mera Održavanje tradicionalnih voćnjaka Podržati očuvanje i održivu upotrebu tradicionalnih vrsta voća; Održati i podržati tradicionalne ekstenzivne sisteme proizvodnje voća. Pored uloge voćnjaka u doprinosu tradicionalnom srpskom ruralnom predelu, voćnjaci su veoma važni za očuvanje genetičke raznovrsnosti i kulturnog nasleđa. Pored toga, voćnjaci predstavljaju staništa za vredne biljne vrste i divlje životinje u planinskim i brdskoplaninskim predelima. Sprovođenje ove mere će smanjiti intenzivno korišćenje voćnjaka, kao i zamenu starih tradicionalnih sorti novim intenzivnim sortama. Tradicionalni voćnjaci na čitavoj teritoriji Srbije koji su u skladu sa sledećim kriterijumima: Ekstenzivno upravljanje; Starija voćna stabla (starija od 25 godina); Prisustvo starih lokalnih sorti; Široko razmaknuta stabla (manje od 10 m rastojanja između stabala). Smatra se da granice tradicionalnih voćnjaka treba da budu 10m udaljene od poslednjih stabala. (Pojedinačna voćna stabla na farmi, ali koja nisu unutar voćnjaka, ne mogu biti uzeta u obzir za nadoknadu); Izuzeci su dozvoljeni samo za orahe i trešnje za koje se dozvoljava razdaljina od 15m između stabala; Podloga (tlo) u voćnjaku ima neprekidan ili skoro neprekidan travnati pokrivač koji se uobičajeno koristi za ispašu životinja. Zadržati sva živa voćna stabla; Obezbediti redovnu rezidbu kako bi se očuvao karakteristični oblik stabala (ovo će varirati zavisno od tipa stabla i sorte/vrste); Održavati travnati pokrivač unutar voćnjaka tokom sezone ispaše i/ili kosidbe; Ne paliti travu ili drva u voćnjaku; Ne dozvoliti da se oštete stalna voćna stabla tokom ispaše životinja ili opremom za kosidbu; Tretman za zaštitu biljaka je dozvoljen samo u ekstremnim okolnostima jedino u slučaju direktne pretnje uništenja stabala i nakon konsultacija sa stručnjakom za zaštitu bilja; Mogu se koristiti samo đubriva koja su u skladu sa standardima organske proizvodnje. Održava se najmanje hektara tradicionalnih voćnjaka ili plantaža oraha. Šema 5: Šema zaštite zemljišta i voda (ZV) Ciljevi zaštite životne sredine Obrazloženje za meru Geografski okvir Zahtevi za upravljanjem Očekivani rezultati mera ZV 1: Plodored za zaštitu zemljišta i voda Podržati delotvorno upravljanje hranljivim materijama (uključujući skladištenje i primenu životinjskog stajnjaka); Podržati povećano korišćenje plodoreda koji su osmišljeni u skladu sa specifičnim kriterijumima za a) kontrolu erozije zemljišta (blaga do umerena) i b) smanjenje gubitka hranljivih materija (naročito curenja nitrata). Plodored za zaštitu zemljišta i voda ima dvostruku ekološku korist na jednoj strani doprinosi smanjenju erozije zemljišta, a na drugoj, unapređenju kvaliteta vode. U slučaju gde nije ostavljen zimski pokrivač, zemljište je izloženo vodenoj eroziji. Čitava teritorija Srbije, gde se prednost daje nitratno osetljivim zonama. Od poljoprivrednika bi se zahtevalo da: 1. Izvrše analizu zemljišta na nivo sadržaja N, P, K (od strane Poljoprivrednih stanica); 2. Pripreme i implementiraju 5-godišnji Plan za upravljanje hranljivim materijama (NMP) uz podršku savetodavca ili kvalifikovanog agronoma); 3. Održavaju najmanje 50% od ukupne obradive površine pod ozimim usevima/pod zelenim pokrivačem; 4. Ne obrađuju zemljište pre 1. aprila. Ovaj paket će značajno doprineti smanjenju erozije zemljišta i ispiranju nitrata iz obradivog zemljišta na područjima sa malim ili srednjim rizikom. 72

73 Poglavlje 6 ZV 2: Kontrola erozije zemljišta Ciljevi zaštite životne sredine Geografski okvir Zahtevi za upravljanjem Očekivani uticaj na životnu sredinu Podržati poljoprivrednike da planiraju i sprovedu odgovarajući program aktivnosti u cilju značajnog smanjenja rizika od erozije zemljišta vodom ili vetrom na kompaktnim blokovima zemlje (tj. prednost će se dati susednim parcelama u posebnim područjima rečnih slivova); Smanjiti eroziju zemljišta; Sprečiti degradacione procese u poljoprivrednim zemljištima koja su ugrožena ili pogođena erozijom; Doprineti očuvanju, obnovi i poboljšanju plodnosti zemljišta i funkcionisanju ekosistema na površini zemljišta. Ovaj paket će biti sproveden na čitavoj teritoriji Srbije. Ipak, prioritet će se dati prijavama koje se tiču zemljišta u okviru opština sa srednjim ili ozbiljnim erozionim problemima na poljoprivrednom zemljištu (obradiva zamljišta, pašnjaci, voćnjaci i/ili vinogradi). Poljoprivrednik može izabrati da primeni jednu ili više mera sa donje liste: Kreiranje travnatih tampon traka (pojaseva) širokih 8m raspoređenih upravno na nagib sa rastojanjima od oko m između njih, u zavisnosti od nagiba, tipa zemljišta i drugih faktora. Trake (pojasevi) bi trebalo da pokrivaju između 10-30% obradive površine; Sadnja preduseva za kontrolu erozije; Kreiranje kanala za zadržavanje otoka postavljenih uspravno (i sa malim nagibom) u odnosu na nagib sa međusobnim razmakom od oko m; Sadnja pojaseva useva pojasevi široki 30 do 100m, sa naizmeničnim okopavinskim usevima na obodima, uspravno u odnosu na nagib; Pretvaranje obradive zemlje u pašnjake, uz naknadno upravljanje koje ne prelazi 2 UG/ha; Primena praksi za unapređivanje pašnjaka, kako bi se pašnjaci očistili od kamenja i štetne vegetacije, kao i delimične setve i ishrane pašnjaka; Primena anti-erozivnih praksi u vinogradima i voćnjacima, kako bi se unapredila dostupnost svetlosti za biljke, veoma često su vinogradi i neki voćnjaci zasađeni paralelno sa smerom nagiba, što je suprotno preporukama u propisima za kontrolu erozije. U tim slučajevima, poljoprivrednici će biti podržani da formiraju i održavaju brazde za zadržavanje oticanja koje su upravne na nagib. Ovaj paket će značajno doprineti smanjenju rizika od srednje i jake erozije zemljišta na poljoprivrednim zemljištima (obradivo zemljište, pašnjaci, voćnjaci i/ili vinogradi). 73

74 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju

75 POGLAVLJE 7: Sprovođenje agro-ekoloških mera plaćanja

76 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Sprovođenje agroekoloških mera plaćanja 76 Sprovođenje svakog agro-ekološkog sistema plaćanja predstavlja prilično veliki izazov u prvim godinama. Važno je da administrativni plan i procedure budu realni, a da se pri tom ne ugrožavaju minimalni standardi za odobrenje od strane EU. Mnoge zemlje članice ustanovile su da su pilot projekti i nacionalni programi podjednako korisni kako za proveravanje i poboljšanje njihovih administrativnih sistema i sistema plaćanja, tako i za proveravanje agro-ekološkog upravljanja na nivou gazdinstva. U ovom odeljku dat je prikaz nekih ključnih praktičnih pitanja vezano za: institucionalnu strukturu i kapacitete; administrativne zadatke i procese; praćenje stanja i procenu. 7.1 Institucionalna struktura i kapaciteti Većinu programa mera u EU sprovode ministarstva poljoprivrede i njihove regionalne kancelarije. Međutim, kako će njihovo sprovođenje biti organizovano konkretno u Srbiji zavisiće od državne i institucionalne strukture. Ono što je od ključnog značaja za uspeh u svakoj zemlji je da se osigura da vodeća institucija za sprovođenje agro-ekološkog programa ima najveći kredibilitet kod poljoprivrednika. Često će biti potrebno da se poveća broj osoblja u nadležnim institucijama i obezbedi vreme za obuku novog osoblja pre nego što se započne sa primenom programa mera. Ako je potrebno, složenost programa mera i oblik ugovora treba prilagoditi nivou raspoloživih administrativnih resursa. Postojanje odgovarajućih kapaciteta je od suštinskog značaja za osiguranje efikasnog i pravovremenog sprovođenja agro-ekoloških plaćanja kada ona budu prvi put uvedena. Ovo je od ključnog značaja, zato što bilo kakva kašnjenja i problemi pri sprovođenju, naročito plaćanju, mogu umanjiti dobru volju poljoprivrednika, i dovesti do potencijalno ozbiljnih posledica po uspeh budućih programa. Dva osnovna administrativna organa koji treba da postoje su Upravljačko telo i Agencija za plaćanje. Oni imaju dve veoma različite funkcije, i najčešće se uspostavljaju odvojeno, ponekad proširivanjem uloge već postojeće agencije. Tako, na primer, Agencija za plaćanje možda već postoji i nadležna je za druge vrste plaćanja poljoprivrednicima. Upravljačko telo je vodeća organizacija za izradu i sprovođenje sveobuhvatnog agro-ekološkog programa i treba da ima dovoljno potrebnih administrativnih kapaciteta, kao i dobro razvijenu regionalnu, odnosno lokalnu mrežu. Upravljačkom telu, takođe, treba da bude lako dostupno specijalističko stručno mišljenje iz drugih vladinih agencija, tehničkih i istraživačkih institucija i NVO. Ukoliko nemaju prethodno iskustvo sa agro-ekološkim programima, savetodavno i administrativno osoblje ima gotovo potpuno iste potrebe i probleme kakve imaju poljoprivrednici da shvate koncepciju agroekologije i primene je u praksi. Međutim, oni moraju da budu u potpunosti obučeni, sigurni, posvećeni i uvek korak ispred poljoprivrednika. Posebno je važno da svo osoblje koje je u prvim redovima, ima kredibilitet kod poljoprivrednika i da je sposobno da razgovara o svim aspektima upravljanja poljoprivrednim gazdinstvima, a ne samo o agroekologiji. Ovo osoblje će možda biti prvo koje će čuti o problemima vezano za program mera i predložiti kako da se oni reše tako da je važno saslušati njihovo mišljenje i stalno ih uključivati. Agencija za plaćanje je nadležna pre svega za organizovanje i kontrolu agro-ekoloških plaćanja poljoprivrednicima. Iako možda nema veliku direktnu ulogu u kreiranju mera, ona igra ključnu ulogu kod proveravanja da li poljoprivrednici ispunjavaju zahteve opisane u agro-ekološkim ugovorima, kao i kod praćenja i izveštavanja o troškovima. Agro-ekološka plaćanja će biti potpuno nova funkcija agencije, a postojeći administrativni sistemi retko kad imaju dodatne kapacitete ili neophodne veštine. Agencija za plaćanje moraće da se bavi detaljima agro-ekoloških ugovora, kao što su određivanje malih parcela zemljišta ili merenje vegetacije i drugih karakteristika pre nego se izvrši plaćanje. Jačanje kapaciteta će podrazumevati osoblje, opremu i veštine koji su neophodni za uspostavljanje i korišćenje agro-ekoloških sistema beleženja (po mogućstvu baza podataka), obradu prijava, zaključivanje ugovora sa poljoprivrednicima, obavljanje sezonskih kontrolnih poseta, izvršavanje plaćanja i beleženje podataka radi praćenja stanja. Odlična koordinacija ili postupci povezivanja značajni su za uspešnu i doslednu primenu agro-ekoloških programa. Uspostavljanje i vođenje agro-ekoloških programa podrazumeva uključivanje različitih ljudi i organizacija, i veoma je važno da svi razumeju ne samo šta treba da se uradi nego i zašto, kako, kada i gde. Ovo zahteva veoma dobru komunikaciju u svim fazama procesa, pošto neuspeh u komunikaciji ne samo da usporava napredak, već omogućava prenošenje i drugih, neželjenih poruka. Komunikacija između Upravljačkog tela i Agencije za plaćanje biće česta, naročito u ranim fazama, mada je važno uspostaviti i širu komunikaciju. Uspešna saradnja između Ministarstva poljoprivrede i Ministarstva zaštite životne

77 Poglavlje 7 sredine poželjna je za sve agro-ekološke programe, ali je od izuzetnog značaja za model EU gde agro-ekološka plaćanja predstavljaju ključno sredstvo za sprovođenje ekološke politike EU. Već je istaknut značaj podrške svih zainteresovanih strana za izradu programa agro-ekološkog plaćanja i tako bi trebalo da se nastavi i tokom sprovođenja. Povratna informacija o napretku i prihvatanju mera, i o mogućim administrativnim problemima, od velike je važnosti i može se postići kroz redovne sastanke agro-ekološke radne grupe ili drugih savetodavnih odbora. Ovde bi mogle da se uključe regionalne ili lokalne vlasti, kao i predstavnici poljoprivrednih i ekoloških udruženja. Čak i ako se sastaju samo jednom godišnje, oni mogu da omoguće da stručnjaci sa strane daju svoj doprinos kod rukovođenja i procene agroekoloških programa. Veoma je lako potceniti vreme i resurse koji su potrebni za početnu i tekuću obuku uključenog osoblja, kao i značaj obuke instruktora. Pošto značajni delovi programa mera mogu biti specifični za određen region, često je potrebno ojačati pre svega kapacitet osoblja i saradnika u projektu na regionalnom, odnosno lokalnom nivou. 7.2 Administrativni zadaci i procesi Pregled glavnih administrativnih zadataka vezanih za sprovođenje agro-ekoloških šema prikazan je na slici 7.1. Ovde su date neke dodatne beleške i komentari, počevši od vrha dijagrama nadole. Faza pripreme poljoprivrednika (crno u dijagramu) Obezbeđivanje korisnih informacija i saveta poljoprivrednicima je važno radi osiguranja visokog nivoa usvajanja šema. Najbolje je na početku postići mali uspeh u komunikaciji sa poljoprivrednicima, pošto frustracije mogu dovesti do prekida komunikacije. Direktan kontakt sa upućenim osobljem koji razumeju lokalne sisteme poljoprivredne proizvodnje je najbolji način da se ubede poljoprivrednici da potpišu ugovore o upravljanju. Na primer, određivanje posebnog projektnog službenika za agro-ekološke šeme u svakom od regiona, se pokazalo veoma uspešnim u Velikoj Britaniji. Ti ljudi održavaju stalan kontakt sa poljoprivrednicima u njihovom području, pružajući im savete o odabiru ugovora i najboljim praksama upravljanja, kao i organizujući sastanke gde poljoprivrednici mogu da postave pitanja i podele informacije. Ukoliko nije moguće ostvariti direktan kontakt sa poljoprivrednicima lice u lice zato što ne postoji dovoljno stručnog osoblja, poljoprivrednicima se može direktno poslati pisani materijal, a informacije se mogu prenositi drugim sredstvima. Može biti korisno i da se utvrdi koji su to postojeći kanali komunikacije koje poljoprivrednici i drugi koriste (i uvažavaju), uključujući i neformalne mreže. Kada se ugovor potpiše, važno je da se poljoprivrednici ne osete napuštenim od strane odgovornih vlasti. Većina njih imaće probleme i pitanja, naročito u prvim godinama, kao što bi to bio slučaj i da uzgajaju nove useve. U programu treba predvideti ovu potrebu i olakšati im da dobiju potrebne savete. Iskustvo Bugarske u razvoju agro-ekoloških pilot mera U periodu kada je Bugarska pripremala svoj prvi agro-ekološki program godine, i institucije i poljoprivrednici izvukli su vredne pouke o izgradnji kapaciteta: poljoprivrednici su bili veoma zainteresovani da isprobaju novi agro-ekološki program, ali se od većine njih moglo očekivati da sprovedu jednu agro-ekološku aktivnost (od mogućih devet) zbog nedovoljnog nivoa obučenosti i stručnog znanja među poljoprivrednicima, njihovim savetodavcima i administratorima na početku programa; uspostavljeni su dobra saradnja i partnerstvo između Vlade i nevladinih organizacija za razvoj pilot projekata, ali je nedostajalo specifično iskustvo za proces sprovođenja, praćenja stanja, procene, itd; kasno uspostavljanje Odseka za agroekologiju pri Ministarstvu poljoprivrede podrazumeva da, kada je šema sprovedena, većina novopostavljenih stručnjaka nije imala iskustva vezano za agroekologiju i bilo im je potrebno vremena da se prilagode; dodeljena su nedovoljna sredstva za ciljani razvoj pilot projekata. (Izvor: IEEP, 2001) 77

78 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Sprovođenje agroekoloških mera plaćanja 78 Faza prijavljivanja (crveno u dijagramu) Brza i efikasna obrada prijava pomaže da poljoprivrednici ostanu angažovani u programu. Nasuprot tome, birokratska kašnjenja i problemi predstavljaju ozbiljnu prepreku za učešće poljoprivrednika, i zato je potrebno odvojiti dovoljna administrativna sredstva za ovaj zadatak. Treba izbegavati složene prijavne obrasce, kako zbog lakše administracije, tako i zbog pojednostavljenja procesa za poljoprivrednike. Postoji nekoliko dobro proverenih načina da se obezbedi da proces prijavljivanja teče nesmetano: Organizovanje lokalnih sastanaka sa pitanjima i odgovorima za grupe proizvođača, nakon što se konačno utvrde detalji programa, a pre nego što počne prijavljivanje. Njih bi trebalo da vodi organizacija koju poljoprivrednici poštuju, i neko ko može u potpunosti i tačno da odgovori na pitanja; Pružiti poljoprivrednicima, vođama zajednice i poljoprivrednoj štampi informativne listove sa pitanjima i odgovorima na jeziku koji je lako razumljiv i gde je jasno objašnjeno ko ispunjava uslove da se prijavi, kako i gde; Početni prijavni obrazac treba da izgleda kao jednostavna izjava zainteresovanosti, možda samo ime, lokacija gazdinstva i detalji oko zakupa zemlje. Nakon toga bi trebalo da usledi poseta savetodavca obučenog kroz vladin program, ili projektnog službenika koji proverava da li gazdinstvo ispunjava uslove i koji priprema detaljnu prijavu ili ugovor. Savetodavac može biti zaposlen u nekoj državnoj službi, ili u nekoj organizaciji proizvođača ili NVO; Upravljački ugovori (poznati i kao upravljački sporazumi) najčešće se zaključuju na pet godina u zemljama EU, ali za pilot projekte mogu važiti i godinu dana, ili dve, kako bi program mogao lakše da se popravi nakon prve godine (skoro svim programima potrebno je neko poboljšanje!); Ukoliko neke prijave moraju da se odbiju zbog administrativnih ili budžetskih razloga, dobro je obavestiti poljoprivrednike što je pre moguće uz objašnjenje i možda poziv da se sledeće godine opet prijave; Uspešni proizvođači treba da dobiju primerak potpisanog ugovora i veoma jasne informacije o tome na koji način će im biti plaćeno. Agro-ekološka plaćanja zahtevaju zakonske ugovore koji su vezani za određeno područje i zato treba da se primenjuju na nivou zemljišnih parcela kojima rukovode poljoprivrednici. Stoga je uspešan i funkcionalan sistem određivanja zemljišnih parcela od izuzetne važnosti, uključujući i mogućnost da se poljoprivrednicima obezbede primerci preciznih mapa njihovog zemljišta. Na primer, tokom uvođenja agro-ekoloških pilot projekata u Bugarskoj i Rumuniji, i godine, korišćene su papirne katastarske mape za određivanje i kontrolu zemljišta koje se unosi u upravljačke sporazume. U katastarskim mapama bili su upisani jedinstven broj i ukupna površina zemljišnih parcela, i one su bile lako dostupne i poznate poljoprivrednicima. Iako je ovaj sistem primenjivan kratko vreme i omogućio da se započne sa pilot aktivnostima, on je imao i dva velika ograničenja: zemljišni katastar je veoma brzo zastarevao i nije bio odgovarajuća osnova za buduće agro-ekološke šeme, i administratori nisu stekli relevantno iskustvo i razvili dugoročne kapacitete. Bilo bi idealno da se agro-ekološke mere primenjuju uz korišćenje grafičkog Sistema identifikacije zemljišnih parcela (Land Parcel Identification System LPIS), kao što EU zahteva za primenu podrške plaćanjima poljoprivrednim proizvođačima prema površini useva. Godišnja faza plaćanja (plavo u dijagramu) Ova faza je u potpunosti u nadležnosti Agencije za plaćanje. Agro-ekološki upravljački ugovor predstavlja pravno-obavezujući ugovor između poljoprivrednika i nadležnog organa. Ugovorom se preciziraju aktivnosti koje poljoprivrednik treba da preuzme u zamenu za javni novac, i pojačava ideju da se poljoprivrednik plaća iz javnih fondova kako bi ostvario ekološke rezultate i usluge. Ugovorom se povezuju plaćanja sa merljivim rezultatima i definiše kako će se verifikovati ispunjavanje uslova sporazuma. Istina je da agro-ekološki programi mogu da postignu svoje ciljeve samo ukoliko poljoprivrednici ispunjavaju obaveze, koje su navedene u njihovom ugovoru. Ovo zahteva transparentnost, odgovornost i delotvorne kontrolne procedure. Ovo obuhvata administrativne kontrole, kao i provere na poljoprivrednom gazdinstvu. Sprovođenje detaljnih provera na gazdinstvima, koje podrazumevaju merenja područja i broj životinja na jedinici površine, na određene datume ukoliko je to potrebno, je verovatno nejdelotvorniji način da se obezbedi poštovanje ugovora. U EU, najmanje 5% gazdinstava u agro-ekološkom programu mora svake godine da se proverava ovom metodom, ali se mnogo više može proveriti u pilot projektu, ponekad

79 Poglavlje 7 Faza pripreme poljoprivrednika Zadaci i odgovornosti se mogu podeliti između Upravljačkog tela i Agencije za plaćanje Faza prijavljivanja i odabira (priprema Upravljačkih ugovora ) Jasno definisan prozor (npr. 2-3 meseca) za prijave Upravljački ugovori se pripremaju samo jednom po uspešnom kandidatu tokom perioda za programiranje (neuspešni kandidati mogu ponovo da se prijave naredne godine) Trebalo bi da postoji bliska saradnja i komunikacija između Upravljačkog tela i Agencije za plaćanje Publikacije i informacije npr. priprema promotivnog i informativnog materijala za podnosioce prijava Podrška procesu prijavljivanja npr. podela prijavnih obrazaca u pilot područjima, obezbeđivanje mapa poljoprivrednicima, telefonske konsultacije, iniciranje poseta od strane savetodavaca (ukoliko postoje finansijska sredstva) itd. Obrada prijava i pratećih dokumenata otvoriti datoteku za svaku primljenu prijavu, izvršiti provere za 1) rokove za podnošenje prijave i kompletnost, i 2) unakrsno proveravanje sa relevantnim bazama podataka radi usklađivanja sa kriterijumima ispunjavanja uslova Odabrati prijave koje ispunjavaju uslove prema unapred definisanim kriterijumima npr. prvi pristigao, prvi uslužen ili (tamo gde je previše podnosilaca zahteva za zajam iz budžeta) kriterijumi za rangiranje prioriteta o kojima se upravljačko telo dogovorilo Projektni službenici posećuju odabrane prijave u svakom pilot području potvrditi na farmi sve detalje iz prijavnog obrasca i one koji su obeleženi na mapi (u ovoj fazi podnosioci prijave još uvek mogu biti odbijeni), razgovarati o/pojasniti zahteve za upravljanjem (uključujući osnovne obaveze) i izvršiti konačne dopune prijave Pripremiti upravljačke ugovore (u trajanju od 5 godina) za uspešne kandidate obračun isplate pomoći, izveštaj o zakonskoj osnovi, obaveštenje o svim posebnim uslovima, potpisana odluka sa datumom itd. Obavestiti neuspešne kandidate sprovesti žalbene procedure ukoliko je potrebno Primiti nazad potpisane upravljačke ugovore od nosilaca sporazuma (korisnika) započeti period usklađivanja sa upravljačkim ugovorima Godišnja faza plaćanja Ovo je posebna faza u odnosu na fazu prijavljivanja i ponavlja se svake godine za sve nosioce upravljačkih ugovora U potpunosti u nadležnosti Agencije za plaćanje Faza izveštavanja Između Upravljačkog tela i Agencije za plaćanje treba da postoji bliska saradnja i komunikacija Nosioci ugovora podnose godišnji zahtev za plaćanjem, uključujući i izjavu o saglasnosti sa uslovima iz upravljačkog ugovora Kontrola na licu mesta prema analizi rizika o saglasnosti sa a) osnovnim obavezama i b) uslovima pojedinačnih upravljačkih ugovora Prilagoditi isplatu finansijske podrške koja podleže kontrolnim procedurama uzeti u obzir sistem kažnjavanja i sankcionisanja koje su dogovorene sa upravljačkim telom Godišnje plaćanje korisnicima na kraju svake godine upravljačkog ugovora (mogu se izvršiti i avansna plaćanja) Izveštaji priprema finansijskih izjava i izveštaja o napretku za Upravljačko telo i EU, obaveštavanje o nepravilnostima itd. Postupci inspekcije i revizije Slika 7.1 Pregled glavnih administrativnih zadataka u sprovođenju agro-ekološkog programa 79

80 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Sprovođenje agroekoloških mera plaćanja Rana primena slovenačkog Agro-ekološkog programa (SAEP) Slovenija je utvrdila da je twining program najbolji način za dobijanje tehničke pomoći EU, ali je odbila predpristupnu SAPARD podršku, oslanjajući se, umesto toga, na nacionalne izvore finansiranja kako bi sprovela jedinstveni nacionalni pristup agroekologiji, koji se ne može uklopiti u propise SAPARD (IEEP, 2001). Sa sprovođenjem agro-ekoloških mera počelo se godine u okviru Programa reforme poljoprivredne politike, kojim su obuhvaćene i mere koje se odnose na označavanje prehrambenih proizvoda i njihovu prodaju, sa težištem na kvalitetu, geografskom poreklu, tradicionalnoj reputaciji, organskoj i integrisanoj proizvodnji, itd. SAEP je imao 22 mere, od kojih je 10 sprovedeno godine u okviru pilot projekta, a preostalih dvanaest je sprovedeno godine. U prvoj godini (2001.), plaćanja je primilo gazdinstava koja raspolažu sa hektara. Budžet koji je odvojen za agro-ekološke mere u godini iznosio je 10,4 miliona evra. U daljem tekstu dat je kratak prikaz mera SAEP. Grupa I: Smanjivanje negativnih uticaja poljoprivrede na životnu sredinu: smanjenja u gustini stočnog fonda, sprečavanje erozije zemljišta u voćnjacima i vinogradima, mere plodoreda, zeleni pokrivač na obradivom zemljištu, organska proizvodnja i integralna proizvodnja voća, povrća i vinove loze. Grupa II: Očuvanje prirode, biološke raznovrsnosti, plodnosti zemljišta i tradicionalnih kulturnih predela: ispaša na planinskim pašnjacima, kosidba strmih padina i brdskih livada, zaštita voćnjaka i retkih životinjskih i biljnih rasa odn. sorti, i održavanje ekstenzivnih travnatih površina. Grupa III: Održavanje zaštićenih područja: održavanje kulturnih predela, mere koje se tiču velikih mesoždera i staništa zaštićenih ptica i uspostavljanje zelenog pokrivača, npr. u zonama zaštite podzemnih voda. Grupa IV: Obrazovanje i promocija: programi obuke i promocija programa mera. Nakon ovog nacionalnog programa, agro-ekološke mere su prepoznate kao prvi prioritet ruralnog razvoja u Sloveniji za period i uključene su u nacrt plana ruralnog razvoja o kojem se pregovaralo sa Evropskom Komisijom pre pristupanja. (Izvor: Cierna, 2002, citirano u EEA, 2004) i 100%. Svi uslovi koji su dogovoreni sa poljoprivrednikom treba da se ispitaju u jednoj inspekcijskoj poseti, u najvećoj mogućoj meri. Kazne treba da su srazmerne nivou neispunjavanja, obično povlačenjem dela plaćanja. Ponovljene i namerne greške, međutim, mogu dovesti do isključivanja iz programa. Tokom prvih godina programa mera, dok se poljoprivrednici privikavaju, kazne ne bi trebalo da budu preoštre i ukoliko je to moguće, treba da budu praćene savetom kako da se poboljša ispunjavanje uslova. Izrada i razvoj Monitoring & evaluacija 7.3 Praćenje stanja i procena (monitoring i evaluacija) Pregled i revizije Sprovođenje 80 Čim se jedan agro-ekološki program pojavi na papiru, ili čak pre toga, moraju se doneti neke osnovne odluke o praćenju stanja i proceni, tako da oni postanu sastavni deo uobičajenog ciklusa u procesu izrade agro-ekoloških strateških smernica (Slika 7.2). Slika 7.2 Ciklus izrade agro-ekoloških strateških smernica

81 Poglavlje 7 Na nacionalnom i regionalnom nivou, glavni cilj aktivnosti praćenja stanja i procene je da se pruži povratna informacija rukovodiocima programa, kao i kreatorima strateških smernica, o tome koliko dobro agro-ekološki program funkcioniše i da li postiže svoje ciljeve. Ovo je zapravo deo jednog procesa aktivnog učenja koji omogućava Upravljačkom telu da: pregleda i revidira postojeće šeme i mere, i/ili unapredi izradu budućih šema i mera. Za ovo je potrebno rano i pažljivo planiranje od momenta kada se jedna agro-ekološka šema prvi put razradi, naročito kako bi se obezbedilo postojanje važećih sistema za prikupljanje neophodnih informacija (naročito osnovnih podataka, koji se lako mogu prevideti). Glavna svrha praćenja stanja i procene je pribavljanje informacija o uspehu ili neuspehu datih strategijskih smernica u postizanju njihovih osnovnih ciljeva. Pokazatelji su često korisni za ovu svrhu, ali funkcionišu samo ako su direktno vezani za ciljeve programa o kojem se radi. Ovo znači da ciljevi moraju biti jasno definisani na nekoliko nivoa detalja. Tamo gde se koristi sufinansiranje EU za sprovođenje šema, postupci praćenja stanja i procene namenjeni za upotrebu na nacionalnom nivou moraju da zadovoljavaju i ove spoljašnje zahteve za praćenjem stanja i procenom. Evropska komisija je uvela sveobuhvatan paket indikatora Zajednički okvir za praćenje stanja i procenu (CMEF) kako bi procenila do koje mere sufinansirane mere EU u programima ruralnog razvoja ispunjavaju strateške prioritete Evropske unije. Postoji 5 glavnih tipova indikatora koji su uključeni u CMEF: indikatori inputa se obično upotrebljavaju za praćenje napretka u smislu isplate finansijskih sredstava poljoprivrednicima; indikatorima proizvoda se prati preduzimanje specifičnih mera (npr. broj novih agro-ekoloških ugovora sa farmerima, broj hektara koji se podržava, itd.); indikatori rezultata su vezani za direktne i neposredne efekte mera na upravljanje gazdinstvom (npr, područje zemljišta koje se tretira pesticidima, područje zemljišta sa određenim usevom, broj novozasađenih stabala, dužina barijere protiv erozije zemljišta, itd.); indikatorima uticaja se izlazi izvan okvira direktnih rezultata i prate dugoročni efekti po životnu sredinu (npr. unapređenje kvaliteta vode); osnovni indikatori predstavljaju važnu referentnu tačku za procenu uticaja pojedinačnih mera i programa u celini. Dobro kreiran program praćenja stanja i procene je naročito važan za agro-ekološke pilot projekte. On služi ne samo da se uvede ovaj aspekt novog instrumenta poljoprivredne politike, već pomaže i da se prikupe dokazi koji bi bili informativni za kreiranje i sprovođenje agro-ekološkog programa u punom obimu. Na slici 7.3 prikazan je taj proces. 81

82 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Sprovođenje agroekoloških mera plaćanja Slika 7.3 Pozicija praćenja stanja i procene u izradi agro-ekoloških šema Ciljevi programa Faza planiranja Izrada projekta Monitoring i evaluacija Usmerenost projekta Implementaciona faza Sistem za monitoring Finansije + unos Menadžment farmi + upotreba zemljišta Zaštita životne sredine Biološka raznovrsnost Faza evaluacije i revizije Rezultati programa Poređenje sa Usmerenost projekta Rezultati evaluacije / Predlozi za poboljšanja Promene programa 82

83 Poglavlje 7 83

84 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju

85 POGLAVLJE 8: Društveni i ekonomski značaj poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti

86 RAZVOJ NACIONALNOG AGRO-EKOLOŠKOG programa za Srbiju Društveni i ekonomski značaj poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti 86 Kao što je u prethodnim poglavljima objašnjeno, koncept poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti od izuzetnog je značaja za budućnost očuvanja prirode u Republici Srbiji. Srbija ima veliku raznovrsnost životinjskih i biljnih divljih vrsta i staništa, i veliki deo ove biološke raznovrsnosti povezan je sa tradicionalnim poljoprivrednim sistemima kao i poljoprivrednim sistemima niskog intenziteta u područjima koja odlikuje niska produktivnost zbog prirodnih ograničenja, kao što su nadmorska visina, veliki nagib ili slaba produktivnost zemljišta. Međutim, iako je poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti veoma atraktivan koncept za ukazivanje na pozitivan uticaj poljoprivrednih sistema niskog intenziteta po biološku raznovrsnost, još uvek se malo zna o skrivenim vrednostima poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti koje su od značaja za širi kontekst održivog ruralnog razvoja u Srbiji. Kako bi se razumele te skrivene vrednosti, važno je da se uvažava bliska povezanost između poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti i poljoprivredne proizvodnje malog obima. Zahvaljujući tome što su tokom novije istorije u jednom periodu (što je nedavno otklonjeno) privatna gazdinstva bila ograničena na maksimalnu veličinu od 10 hektara, prosečna veličina gazdinstva u Srbiji je mnogo manja nego u većini evropskih zemalja (u proseku 3,6 hektara poljoprivrednog zemljišta po privatnom poljoprivrednom proizvođaču). Zbog svoje male veličine to su većinom naturalna gazdinstva sa proizvodnjom koja se uglavnom koristi za sopstvene potrebe, ali i sa različitim stepenima orijentisanosti ka nekoj vrsti komercijalne prodaje. Naturalna poljoprivredna proizvodnja je vrsta poljoprivrede o kojoj se najmanje zna i koja se najviše zanemaruje. U jednom globalizovanom, tržišno-orjentisanom svetu, često se odbacuje kao marginalna aktivnost bez ikakve funkcionalne vrednosti. Naturalna proizvodnja se, štaviše, doživljava veoma negativno i izjednačava se sa nazadovanjem i neproduktivnošću, i sa nečim što sprečava ekonomski rast i povoljniji ekonomski učinak. Međutim, poslednjih godina javlja se i drugačiji pogled na naturalnu proizvodnju. Zastupa se stanovište da naturalna proizvodnja u stvari ima mnogo pozitivnih socio-ekonomskih efekata i da je najčešće jedini način da ruralno stanovništvo preživi u ekstremno teškim i rizičnim uslovima. Naturalna proizvodnja se zato sve više sagledava kao delotvorna strategija u suočavanju sa rizicima i nesigurnošću koji prete dobrobiti siromašnih seoskih porodica (i njihovim rođacima u gradu). Pozitivne strane naturalne poljoprivredne proizvodnje su takođe deo skrivene vrednosti sistema poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti u Srbiji sistema kojim ne samo da se održava biološka raznovrsnost već se održavaju i ruralne zajednice jer se na taj način hrane, čuvaju od promena i rizika i oblikuje se njihova kultura i tradicija. Nažalost postoji i jasna veza između ruralnog siromaštva u Srbiji i velikog broja naturalnih poljoprivrednih proizvođača koji nisu u stanju da osavremene svoju proizvodnju ili dostignu neki nivo konkurentne proizvodnje, pa samim tim ostaju zarobljeni u začaranom krugu siromaštva i niske produktivnosti. Ironija je da ovi poljoprivrednici proizvode jednu veoma važnu robu predeo visoke prirodne vrednosti. Ne postoje nikakvi naučni dokazi koji bi pokazali da veličina gazdinstva određuje njegovu prirodnu vrednost. Međutim, logično je pretpostaviti (i to se naširoko prihvata) da poljoprivredna zemljišta, kojima rukovode polunaturalni poljoprivredni proizvođači pokazuju mnogo veću biološku raznovrsnost nego komercijalnija, tržišno orjentisana gazdinstva. Zato postoji značajno preklapanje između budućnosti poljoprivrede visoke prirodne vrednosti i budućnosti polunaturalne poljoprivrede u Srbiji, i to bi trebalo posmatrati kao mogućnost za ruralni razvoj. Poslednjih godina, posebna pažnja se poklanjala potencijalu održivog ruralnog turizma uključujući tu i generaciju posebnih specijalizovanih tržišta za kvalitetne turističke proizvode kao jednom od ključnih sektora za diverzifikaciju ruralne ekonomije u Srbiji, koji doprinosi stvaranju radnih mesta i ostvarivanju dodatnih prihoda. Turizam pruža dosta mogućnosti preduzetnicima u ruralnim područjima tako što stvara ekonomske veze sa predelima, divljim životinjskim i biljnim svetom, kulturnim nasleđem i tradicionalnim prehrambenim proizvodima, ali i direktne veze sa poljoprivredom malog obima i lokalnim uslugama, kao što su objekti za zabavu i rekreaciju. Na primer, poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti tesno je povezana sa stvaranjem i održavanjem lepih predela, i proizvođači koji se bave poljoprivredom visoke prirodne vrednosti obično gazduju predelima u kojima ljudi uživaju i koji im donose zadovoljstvo. Ovo zadovoljstvo se ogleda na različite načine. Za neke ljude, povezivanje sa prirodnim predelima ima veoma funkcionalnu ulogu, kao mesto za rekreaciju ili sport. Za druge, ta veza može biti efemerna samo posmatranje prirodne lepote livade u cveću, bogate vrstama za seno, ili povezivanje sa kulturom kroz pesmu ili poeziju, ili sa posebnom vrstom hrane koja je karakteristična za to područje. Mnogi ljudi su spremni da plate za

87 Poglavlje 8 takva zadovoljstva kroz neki oblik ruralnog turizma (uključujući eko-turizam i agro- turizam), često u kombinaciji sa konzumacijom i uživanjem u lokalnoj hrani i piću. Ova jedinstvena kombinacija, kako stvaranja i održavanja lepih predela, tako i proizvodnje dobre hrane iz ovih predela, uobičajena je karakteristika poljoprivrednih sistema visoke prirodne vrednosti u čitavoj Evropi i može se iskorištavati da se dobije značajna ekonomska korist. Međutim, za podsticanje poljoprivrednih proizvođača na održivo korišćenje prirodnih resursa koji su im na raspolaganju i dalje će biti potrebno, između ostalog, uvođenje novih veština i znanja kroz obrazovanje, stručno osposobljavanje i dobro ciljane savete. U ovome leži izazov. Nije lako dopreti do malih poljoprivrednih proizvođača, koji su često u relativno izolovanim ruralnim sredinama sa slabom infrastrukturom, kako bi im se obezbedila obuka ili savetodavna podrška. Osim toga, mnogi poljoprivrednici nisu voljni da učestvuju, osim ukoliko ne vide jasnu i direktnu korist. Ovo zahteva dobro formulisane programe obuke i dobru savetodavnu službu, što takođe zahteva stručne i iskusne trenere i savetodavce. Zato su dodatna ulaganja od suštinskog značaja kako bi se ti kapaciteti izgradili u Srbiji. Uz pravilno ciljanu podršku, poljoprivredna proizvodnja visoke prirodne vrednosti mogla bi da dovede do održive ekonomske budućnosti i savremenog kvaliteta života za ruralne zajednice. Štaviše, metode poljoprivredne proizvodnje niskog intenziteta, kvalitetni prehrambeni proizvodi, tradicionalni zanati i ruralni turizam mogli bi predstavljati srž održivog ruralnog razvoja u većem delu Republike Srbije. Vizija poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti u Republici Srbiji Sistemi poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti nisu sistemi koji se mogu čuvati kao relikvije u nekom muzeju. Tradicionalni načini života će se neminovno menjati u narednim godinama, ali ta promena mora biti od koristi, kako za lokalno stanovništvo, tako i za lokalnu životnu sredinu, uključujući raznovrsnost i obilje divljeg životinjskog i biljnog sveta. Vizija budućnosti poljoprivrede visoke prirodne vrednosti u Srbiji treba u potpunosti i sa entuzijazmom da prihvati tu promenu! Takva vizija podrazumeva: 1. Raznovrsnu lokalnu poljoprivrednu ekonomiju koja se sastoji, kako od malih i srednjih preduzeća koji upravljaju ekonomski održivim sistemima poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti, tako i od malih prerađivačkih kapaciteta za mlečne proizvode, proizvode od mesa i ostale proizvode. 2. Raznovrsna komplementarna i alternativna privredna društva koja donose raznovrsnost i daju dodatnu vrednost proizvodima poljoprivrede visoke prirodne vrednosti, uključujući seoski turizam i rekreaciju, kao što su smeštaj na poljoprivrednim gazdinstvima, lokalni restorani, itd. 3. Širok spektar raznovrsnih prehrambenih proizvoda iz poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti koji su široko prihvaćeni kao proizvodi visokog kvaliteta, zdravi proizvodi prilagođeni ukusima savremenih potrošača, uključujući mnoge tradicionalne zanatske prehrambene proizvode koji imaju ukus i osobine kakvi se mogu dobiti samo ručnim radom i od najboljih sirovina. 4. Koordinisanu i stratešku upotrebu šema za brendiranje i sertifikovanje kvaliteta hrane, kao instrumenata za dalju dodatnu vrednost poljoprivrednih proizvoda visoke prirodne vrednosti. 5. Naglasak na lokalno i regionalno plasiranje poljoprivrednih proizvoda visoke prirodne vrednosti kako bi se podstakao maksimalan prihod za lokalne poljoprivrednike i seoske zajednice. 6. Dobro razvijenu mrežu aktivnosti koje podržavaju poljoprivrednu proizvodnju visoke prirodne vrednosti, uključujući istraživanja, obuku i savete koji promovišu primenu dobrih praksi, uvođenje inovacija i odgovarajućih tehnologija u poljoprivrednoj proizvodnji i preradi prehrambenih proizvoda malih razmera, kao i stalni razvoj i marketing prehrambenih proizvoda i pića iz poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti. 7. Poljoprivrednike, njihove porodice i ostale članove ruralnih zajednica u poljoprivrednim područjima visoke prirodne vrednosti koji uživaju u sve boljem životnom standardu i prosperitetu sa dobrim pristupom obrazovanju, zdravstvenoj zaštiti i modernim komunikacijama. 8. Slavljenje poljoprivredne proizvodnje visoke prirodne vrednosti, kao važnog dela nacionalne kulture i nasleđa, koji su usko povezani sa očuvanjem biološke raznovrsnosti i tradicionalnih predela. 87

88 DEVELOPING RAZVOJ NACIONALNOG A NATIONAL AGRI-ENVIRONMENT AGRO-EKOLOŠKOG Programme programa za for Srbiju Serbia Introduction Literatura: Andersen, E., Baldock, D., Bennett, H., Beaufoy, G., Bignal, E., Brouwer, F., Elbersen, B., Eiden, G., Godeschalk, F., Jones, G., McCracken, D.I., Nieuwenhuizen, W., van Eupen, M., Hennekens, S. and Zervas, G Developing a High Nature Value Indicator. Report for the European Environment Agency, Copenhagen, accessed through: Baldock, D., Beaufoy, G., Bennett, G. and Clark, J Nature Conservation and New Directions in the Common Agricultural Policy. Institute for European Environmental Policy (IEEP), London. Beaufoy, G., Baldock, D. and Clark, J The Nature of Farming: Low Intensity Farming Systems in Nine European Countries. IEEP, London. Beaufoy, G. and Cooper, T Guidance Document: The Application of the High Nature Value Farmland Indicator, Programming Period Report to the European Evaluation Network, Brussels. BirdLife (2005). Agri-Environment Schemes and Biodiversity: Lessons Learnt and Examples From Across Europe. Birdlife International, Brussels. Brunner, A Environmental benefits arising from agri-environment and other rural development schemes. Paper presented at a conference on Future Policies for Rural Europe 2013 and Beyond Delivering Sustainable Rural Land Management in a Changing Europe (19-20 September 2007), Brussels. Cooper, T., By, H. and Rayment, M Developing a more comprehensive rationale for EU funding for the environment. Paper prepared for the Land Use Policy Group (LUPG), IEEP, London. EC State of application of Regulation (EEC) No 2078/92; Evaluation of Agri-environment Programmes (DG VI. F. II.1). Working Document VI/7655/98, , European Commission, Brussels. EC Agri-environment Measures: Overview on General Principles, Types of Measures, and Application. Directorate General for Agriculture and Rural Development, European Commission, Brussels. EEA. 2004a. High nature value farmland: Characteristics, trends and policy challenges. European Environment Agency, Copenhagen. EEA. 2004b. Agriculture and the environment in the EU accession countries. European Environment Agency, Copenhagen. EEA Agriculture and environment in EU-15 the IRENA indicator report. EEA/UNEP High Nature Value Farmland: Characteristics, Trends and Policy Challenges. EEA Report No. 1/2004, Copenhagen. Hart, K Different Approaches to agri-environment schemes in EU-27. Aspects of Applied Biology 100: 3 7. IEEP Preparing for the Implementation of Agri-Environment Schemes in Central and Eastern Europe. Proceedings of an Expert Seminar Bratislava, 8 9 December IEEP HNV Indicators for Evaluation. Report for DG Agriculture by the Institute for European Environmental Policy, London. Kleijn, D., Kohler, F., Báldi, A., Batáry, P., Concepción, E.D., Clough, Y., Díaz, M., Gabriel, D., Holzschuh, A., Knop, E., Kovács. A., Marshall, E.J.P., Tscharntke, T. and Verhulst, J On the relationship between farmland biodiversity and land-use intensity in Europe. Proceedings of the Rural Society B 276(1658): Oréade-Brèche Evaluation of agri-environment measures. Report to the European Commission, Auzeville, France. Osterburg, B. and Runge, T Agri-environmental measures in Germany their evolution in practice and new approaches to strengthen efficiency, OECD Conference Paper, Information Deficiencies in Agri-Environmental Policies, Paris, France. Paracchini M.L., Petersen J.-E., Hoogeveen Y., Bamps C., Burfield I. and van Swaay C Nature Value Farmland in Europe an estimate of the distribution patterns on the basis of land cover and biodiversity data, JRC-IES and EEA, Polman, N. and Slangen, L The Design of Agri-Environmental Schemes in the EU Lessons for the Future. Deliverables of ITAES FP6 Project. Republic of Bulgaria Rural Development Programme ( ). Republic of Slovenia Ministry of Agriculture, Forestry and Food Rural Development Programme of the Republic of Slovenia Škorić, A, Filipovski, G. and Ćirić, M Klasifikacija zemljišta Jugoslavije (Classification of Soils of Yugoslavia). Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, knjiga LXXVIII, Sarajevo. UNEP Kyiv Resolution on Biodiversity, Kiev, Ukraine, May Whittingham, M.J Will agri-environment schemes deliver substantial biodiversity gain, and if not why not? Journal of Applied Ecology 44:

89

90 Scale 1: Inland Marshes Sparsely vegetated Transitional woodland-shrub Natural grasslands Complex cultivation patterns Land principally occupied by agriculture, with significant areas of natural vegetation Pastures Fruit trees and berry plantations Vineyards Non-irrigated arable land Category Legend

91