DOPRINOS REFORMI NASTAVE MAPE UMA

Transcription

1 UDK 7.0./ PREGLEDNI NAU^NI RAD Jelena Kova~evi}, Mirjana Segedinac DOPRINOS REFORMI NASTAVE MAPE UMA Mape uma, dijagrami specijalne strukture i na~ina formirawa, mogu se uspe{no koristiti u procesu nastave. U radu su dati osnovni principi stvarawa mapa uma, sa primerima wihove upotrebe, kao i osnovni rezultati koji su postignuti primenom mapa uma u okviru razli~itih {kolskih predmeta i u radu sa razli~itim uzrastom u~enika. Rezultati na{ih istra`ivawa pokazuju izuzetno zna~ajne efekte koji se odnose i na pam}ewe i na znawe u~enika, kao i na motivisanost u~enika i wihovu saradwu na ~asu. U radu je detaqnije prikazana i mapa uma formirana na jednom {kolskom ~asu, za lekciju Francuska bur`oaska revolucija, u odeqewu sedmog razreda osnovne {kole. KQU^NE RE^I: nastava, reforma nastave, efikasnost nastavnog procesa, motivacija, mape uma UVOD Osnovu napretka svakog dru{tva ~ine obrazovani, kompetentni i aktivni gra ani. Osnovni sistem koji obezbe uje razvoj ovih qudskih potencijala je sistem obrazovawa. Od wegovog kvaliteta zavisi}e i ekonomski razvoj zemqe i demokratski razvoj dru{tva kao i integracija dru{tva u postoje}e evropske tokove. Poseban zna~aj u reformi sistema obrazovawa mora se dati i pove}awu efikasnosti nastave. U~ewe u nastavi, odnosno {kolsko u~ewe, predstavqa slo`en proces na ~iju efikasnost uti~e mnogo faktora. Neki od tih faktora su razli- ~iti sistemi {kolovawa, razli~iti programi, razli~iti uslovi u kojima se izvodi nastava. Na wih se mo`e uticati reformom obrazovawa, ali samo uz ozbiqne promene koje ukqu~uju dugotrajnu pripremu, saradwu velikog broja stru~waka razli~itih profila i ve}a materijalna ulagawa. Promenom ovih faktora mogu se, u nekoj meri, posti}i boqi efekti u~ewa. Me utim, i daqe ostaju nere{eni mnogi problemi sa kojima se svakodnevno susre}u osnovni akteri ovog procesa: u~enik i nastavnik. Uostalom, od wihove anga`ovanosti i zainteresovanosti za proces u~ewa u nastavi u najve}oj meri zavise i rezultati koji }e se posti}i.

2 9 U~enik jeste u sredi{tu procesa u~ewa u {koli, ali razli~ita li~na interesovawa i razli~ite sposobnosti pojedina~nih u~enika znatno uti~u na wihovu mogu}nost savladavawa gradiva. Zato su za odre eni broj aka programi te{ki i neprilago eni, dok bi drugi mogli da napreduju br`e. U~enici u toku nastave ula`u napor da se prilagode dru{tvenoj sredini u kojoj u~e. Sve ovo ~esto dovodi do specifi~ne atmosfere na ~asovima, koja se uglavnom svodi na ~ekawe da zvoni, na strah od ispitivawa, na neu~estvovawe i nezainteresovanost, na u~ewe motivisano spoqa (ocenom, stavom roditeqa, strogo{}u nastavnika i sl.). Nastavnik predstavqa most izme u u~enika i onoga {to treba nau- ~iti. Od li~nosti nastavnika ipak najvi{e zavisi koliko }e se uspe{no odvijati proces u~ewa u {koli. On je taj koji }e, uz sopstvenu procenu, poku{ati da neodgovaraju}e programe prilagodi uzrastu i interesovawima u~enika, koji }e, koriste}i raznolike metode nastave, razna pomo}na sredstva, oglede, zanimqive primere i probleme poku{ati da u~enike zainteresuje za predmet koji predaje. Mawe ili vi{e, u zavisnosti od svojih sposobnosti, nastavnik u tome i uspeva. Me utim, retko koji nastavnik }e smatrati da su rezultati srazmerni wegovom trudu. Kao osnovni problemi, i daqe ostaju nedovoqna motivisanost u~enika za u~ewe, wihova nezainteresovanost, nesaradwa, neizvr{avawe obaveza i zadataka koji se pred wih postavqaju. Svi ovi faktori povratno uti~u i na motivisanost i pona{awe nastavnika. Osim toga, postoje i mnogi objektivni problemi koji se odnose na materijalno stawe prosvetnih radnika, na opremqenost {kola, na nedostatak ili nedostupnost stru~ne i pedago{ke literature i sl., a koji uti~u na anga`ovanost nastavnika, na wegovu motivisanost, na ulagawe maksimalnih stru~nih i li~nih mogu}nosti u izvo ewu nastave. Poznato nam je svima da ono {to volimo i u ~emu u`ivamo, radimo dobro. Mo`emo li i sam proces nastave i u~ewa osmisliti i izvesti tako da u tome na emo zadovoqstvo, da u`ivamo u ~asovima, da budemo zadovoqni i onim {to smo, kao nastavnici, pru`ili, ali i onim {to nam se, kroz pona{awe i znawe na{ih u~enika, vratilo? Mo`e li se na neki na~in prekinuti za~arani krug nezadovoqstva pru`enim i postignutim? MAPE UMA Jedno od mogu}ih re{ewa koje nas mo`e pribli`iti efikasnijoj nastavi su tzv. mape uma. Mape uma su, formalno, specijalni dijagrami koji se mogu koristiti u svim situacijama koje ukqu~uju potrebu za u~ewem i razmi{qawem u bilo kom obliku. To mo`e biti planirawe, organizovawe, analiza i re{avawe problema, izrada projekata, pripremawe govora i prezentacija, pisawe, pravqewe bele`aka, dr`awe predavawa i sl. Samo {kolsko u~ewe i predstavqa kombinaciju vi{e ovih isprepletenih situa-

3 9 cija. Mape uma mogu se iskoristiti kao vrlo efikasna alatka koja nam poma`e da svoje sposobnosti u procesu u~ewa iskoristimo do maksimuma. Stvarawem i kori{}ewem mapa uma dolazi do razvoja na{ih potencijala, kroz efikasno pam}ewe, razvoj kreativnog razmi{qawa, efikasno shvatawe veza izme u pojmova i pojava, boqu koncentraciju, boqe organizovawe misli i ideja. Sve se ovo posti`e na relativno lak i jednostavan na~in, uz opu{tenu atmosferu i zadovoqstvo u radu, a efekti su vidqivi vrlo brzo. To povratno uti~e i na sticawe samopouzdawa, slobodnije razmi{qawe, {to ~ini da u~enici vi{e zapamte, efikasnije koriste svoje znawe, samoinicijativno ga pro{iruju i razvijaju, a to je ono {to i `elimo da postignemo nastavom. STRUKTURA I PRINCIPI STVARAWA MAPA UMA Mape uma su zami{qene i tako osmi{qene da prate prirodno funkcionisawe na{eg mozga, ukqu~uju}i kori{}ewe svih na{ih mentalnih mogu}nosti. Dok pri pisawu obi~nih bele`aka koristimo samo simbole i linearnu strukturu, mape uma sadr`e i boju, slike, ma{tovita re{ewa. Wihova struktura li~i na neuronsku mre`u, a wihova tipi~na razgranatost podsti~e nas na razvijawe asocijacija i veza u odnosu na predmet kojim se bavimo. Primer jedne mape uma dat je na slici. Slika. Mapa uma na temu Francuska bur`oaska revolucija

4 9 Mape uma se crtaju na velikom papiru, formata A ili ve}eg. Papir se postavi polo`eno i u wegovom centru nacrta se centralni lik, koji predstavqa naslov, problem ili predmet kojim se bavimo. Centralni lik treba da bude nacrtan u tri dimenzije, uz kori{}ewe najmawe tri boje i uz tekst ispisan {tampanim slovima. Ne sme biti ome en, a wegova veli~ina treba da bude srazmerna veli~ini papira, tako da se ostavi dovoqno mesta za daqe granawe mape. Grane koje su bli`e centru treba da su debqe, da izlaze iz centralnog lika i da su blago talasaste. Upotrebom boja, grane i tekst koji se na wima nalazi isti~emo u odnosu na ostali deo mape. Linije treba da nose kqu~ne re~i ili pojmove direktne povezanosti, a du`ine linije i re~i koja je na woj treba da su srazmerne. [to smo daqe od centralnog lika, linije su sve tawe i vi{e se granaju. Mapa uma se, u stvari, i crta i pi{e. Gde god je mogu}e, treba koristiti crte`e u vi{e boja. Crte`i mogu biti i deo re~i ili mogu samo izazivati asocijaciju na potreban pojam. Dok stvaramo mapu uma, zaokupqeni smo mnogim stvarima. Razmi{qamo, osmi{qavamo, koristimo se simbolima, crte`ima, tekstom. Ma{tamo, bojimo, ukqu~ujemo na{e kreativne sposobnosti. Zadovoqni smo na{im re{ewima ili tra`imo boqa. Ponekad se smejemo neve{tom crte`u, ali ga pamtimo. Redovnim kori{}ewem i stvarawem mapa postajemo sve ve{tiji i razvijamo svoj sopstveni stil. U`ivawe koje prati stvarawe mape prenosi se i na samu materiju koju obra ujemo. Kada je mapa gotova, pred sobom imamo pregled celog obra enog gradiva na samo jednom listu papira. Lako se snalazimo, a uvek mo`emo da pone{to dodamo, ispravimo ili razjasnimo. Ponavqawe gradiva nam ne predstavqa problem, jer traje veoma kratko. Svaki pogled na mapu urezuje u na{e se}awe, ili obnavqa postoje}e, informacije, zajedno sa relacijama koje ih povezuju. ISTRA@IVAWA Istra`ivawa kojima smo se bavili ukqu~ila su ispitivawe mogu}nosti prezentovawa {kolskog gradiva uz pomo} mapa uma. Mape uma smo koristili i na ~asovima obrade novog gradiva i na ~asovima ponavqawa. U ovakav vid nastave bili su ukqu~eni u~enici ni`ih i vi{ih razreda osnovne {kole i sredwo{kolci. U nekoliko navrata, poku{ali smo i da egzaktno utvrdimo efekte koji se posti`u upotrebom mape uma u nastavnom procesu. Osnovni problem kojem su u toku tih istra`ivawa bili izlo`eni i nastavnik i u~enici bio je taj {to se u~enici nisu ranije susretali sa takvim na~inom prezentovawa gradiva U~enici sa kojima smo radili nisu bili upoznati ni sa principima stvarawa mape, ni sa efektima koji se posti`u. Wihov zadatak je bio da, u svom prvom susretu sa ovakvim na~inom rada, samo kopiraju ono {to nastavnik crta na tabli. U svim slu~ajevima, prvo su bili iznena eni, ali su vrlo brzo prihvatili i rado u~e-

5 stvovali u ovakvom radu. Tokom crtawa, ~esto je bilo predloga kako to mo`e boqe, saradwa na re{avawu problema je rasla, uz opu{tenu atmosferu, zadovoqstvo, a ne retko i smeh.. Prvo istra`ivawe sprovedeno je u prvom razredu sredwe stru~ne {kole. Za eksperimentalno odeqewe (E) bilo je izabrano odeqewe sa u~enika tekstilne struke, dok je kontrolno odeqewe (K) imalo svega u~enika. U eksperimentalnom odeqewu, ~as predvi en za obradu novog gradiva ukqu~io je i crtawe mape uma. Kontrolno odeqewe pratilo je nastavu na klasi~an na~in. Oba odeqewa imala su vrlo lo{u polugodi{wu prose~nu ocenu (E,; K,) iz predmeta Tekstilna vlakna, u okviru kojeg je obra ena lekcija Principi proizvodwe sinteti~kih vlakana. Niska prose~na ocena i veliki broj slabih ocena, ukazivao je, svakako, i na nezainteresovanost i neznawe u~enika. Oni su, ipak, u oba odeqewa prihvatili saradwu. U eksperimentalnom odeqewu, niko se nije pomerio sa mesta ~itavih deset minuta po{to je zvonilo za veliki odmor (produ`etak ~asa bio je unapred isplaniran od strane nastavnika). U~enici su i daqe docrtavali i popravqali svoje mape i u~estvovali u ponavqawu lekcije. Nenajavqeno, u~enici su testirani posle ~asa i posle sedam dana (tabela ). Od wih je tra`eno da navedu sve kqu~ne re~i kojih se se}aju iz obra ene lekcije. Radovi su oceweni na osnovu broja navedenih kqu~nih re~i. Predvi eni maksimalni broj re~i koje je trebalo ponoviti iznosio je. Eksperimentalno odeqewe je na prvom testu (nakon sata) bilo % uspe- {nije od kontrolnog odeqewa. Nakon testa posle sedam dana, razlika je bila jo{ ve}a: u~enici u eksperimentalnom odeqewu naveli su u proseku % vi{e kqu~nih re~i nego u~enici u kontrolnom odeqewu. Tabela. Ocene u~enika u eksperimentalnom (E) i kontrolnom odeqewu (K) na polugodi{tu i na testu posle obra ene lekcije Principi proizvodwe sinteti~kih vlakana 9 Principi proizvodwe sinteti~kih vlakana Odeqewe Ocene Ocene iz predmeta Tekstilna vlakna, na polugodi{tu (broj u~enika) E Ocene na testu, posle sata (broj u~enika) Ocene na testu, posle 7 dana 7 7 (broj u~enika) K. Drugo istra`ivawe obuhvatilo je obradu lekcije Elektroliti~ka disocijacija, u odeqewima sedmog razreda osnovne {kole. Za eksperimentalno odeqewe, odabrano je odeqewe sa slabijim op{tim uspehom (E,0;

6 9 K,0), sa slabijom prose~nom ocenom iz hemije (E,7; K,) i sa vi{e u~enika u odeqewu (E7; K). Lekcija je obra ena u toku jednog ~asa. Kontrolno odeqewe radilo je na klasi~an na~in, a u eksperimentalnom odeqewu crtana je mapa uma. Nakon sata (nenajavqeno), i nakon 7 dana, od u~enika je zatra`eno da u obliku eseja ponove obra enu lekciju. Na osnovu broja navedenih kqu~nih re~i u eseju, u~enicima su date ocene (tabela ). Eksperimentalno odeqewe je na prvom testu dobilo prose~nu ocenu,0 (koja je znatno ve}a od wihove prose~ne ocene iz hemije), dok je kontrolno odeqewe dobilo prose~nu ocenu,7. Test koji je ura en nakon sedam dana nije mogao da poka`e relevantne rezultate, jer su se u~enici samostalno pripremali za najavqeni kontrolni zadatak i zato {to je u kontrolnom odeqewu toga dana sa nastave izostao veliki broj u~enika (%). Tabela. Ocene u~enika u eksperimentalnom (E) i kontrolnom (K) odeqewu na polugodi{tu i na testu posle obra ene lekcije Elektroliti~ka disocijacija Elektroliti~ka disocijacija Odeqewe Ocene Ocene iz hemije na polugodi{tu (broj u~enika) Ocene na testu, posle sata (broj u~enika). Tre}e istra`ivawe je bilo usmereno na rad sa mla im uzrastom. ^as je odr`an posledwe nastavne nedeqe. U jednom odeqewu tre}eg razreda osnovne {kole, na ~asu srpskog jezika obra ena je pesma uz crtawe mape uma. Sama mapa nije sadr`avala tekst. Na granama mape nalazili su se samo crte`i koji su u~enike asocirali na stihove pesme. Pesma je imala tri strofe sa po sedam stihova. U~enici nisu pred sobom imali od{tampan tekst pesme. Svi u~enici su vrlo rado u~estvovali u formirawu mape. Posledweg ~asa tog istog dana, od wih je zatra`eno da napi{u tekst pesme, bez kori{}ewa mape. Iako su u~enici bili nenaviknuti na ovakav na~in rada, nisu nikada videli {tampani tekst pesme i uz ponavqawe kompletnog teksta od samo tri puta, postignut je isti uspeh kao i u odeqewu koje je ~itav ~as na klasi~an na~in u~ilo napamet pesmu. U oba odeqewa, broj potpuno ta~no navedenih stihova u proseku je iznosio 9.. ^etvrto istra`ivawe odnosilo se na predstavqawe lekcije Francuska bur`oaska revolucija uz pomo} mape uma. U~enici su crtali mapu na posebno zakazanom ~asu, pripremaju}i se za odgovarawe na ~asu istorije. I u~enici i nastavnik istorije bili su zadovoqni efektima koje je u~ewe uz mapu uma imalo na znawe u~enika. Na slici prikazana je mapa koja je formirana na ~asu. Na slici prikazani su detaqi sa iste mape. E 7 K 9

7 97 a) Slika. Detaqi s mape uma na temu Francuska bur`oaska revolucija, a) centralni lik; b), v), g) i d) granawe mape b)

8 9 v) g)

9 99 d). Peto istra`ivawe obuhvatilo je du`i rad u dva eksperimentalna (E i E) i u jednom kontrolnom (K) odeqewu. ^asovi su obuhvatili gradivo iz celokupne oblasti koja se odnosi na strukturu atoma i periodni sistem. Mapa uma koja je crtana tokom eksperimentalne nastave, razvijana je tokom ~asova. Nakon osam ~asova nastave, u~enicima je dat, nenajavqeno, test sa 0 pitawa. Testovi su oceweni na osnovu broja ta~nih odgovora (tabela ). U eksperimentalnim odeqewima prose~na ocena na testu bila je,7 (E), odnosno, (E). U kontrolnom odeqewu prose~na ocena na testu iznosila je svega,. Tabela. Ocene u~enika u eksperimentalnim odeqewima (E i E) i kontrolnom (K) odeqewu, pre i posle obra ene nastavne oblasti Struktura atoma Struktura atomaa Odeqewe Ocene Ocene na prethodnom kontrolnom zadatku iz hemije (broj u~enika) Ocene na nenajav. testu, nakon obrade cele nast. oblasti (broj u~enika) E 7 E 7 K 9

10 00 ZAKQU^AK Na{a istra`ivawa su pokazala da je mape uma relativno lako uvesti u proces nastave, bez obzira na uzrast u~enika. U~enici, iako nisu posebno pripremqeni za novi na~in rada, vrlo rado prihvataju mape uma. Lako ih razumeju i shvataju i od samog po~etka poku{avaju da i neke svoje ideje ukqu~e u stvarawe mape. Ponavqawe gradiva im ne predstavqa problem, pregled gradiva je jasan i nalazi se na jednom listu papira. Pam}ewe pojmova je izuzetno efikasno, bez nekog velikog ulo`enog napora. Sama struktura mape i na~in wenog stvarawa, koji ukqu~uje vi{e na{ih sposobnosti, uz ve}u koncentraciju, pa`wu i anga`ovanost na samom ~asu, uti~e na koli~inu informacija koje se uskladi{te u na{u memoriju. Uz upotrebu mape uma, znawe koje se posti`e na samom ~asu je ve}e i trajnije. U~enici lak{e povezuju pojmove, uvi aju wihov odnos, problemima prilaze sa vi{e strana i uspe{nije ih re{avaju. Osim ovih, egzaktno potvr enih merila uspe{nosti usvajawa gradiva, postoje i drugi, po na{em mi{qewu, za po~etak, mnogo zna~ajniji efekti kori{}ewa mapa uma u nastavi. Nastava se odvija u opu{tenoj atmosferi, u~enici su spremni na saradwu, rado postavqaju pitawa, niko ne spava i svi se ukqu~uju u razgovor i re{avawe problema i nedoumica. Nastavnik ima pred sobom ake koji su aktivni, koji znaju o ~emu se pri~a, koji poznaju i pamte vi{e pojmova. Gradivo se ne zaboravqa do slede}eg ~asa, u~enici sa vi{e samopouzdawa i odgovaraju i pitaju. Motivisanost za rad i u~estvovawe u radu raste zajedno sa efektima koji se posti`u. Na taj na~in, lako se prekida onaj za~arani krug apati~nosti, neanga`ovanosti i nezainteresovanosti. Ulo`eni trud i nastavnika i u~enika donosi vidqive rezultate i ceo proces nastave te~e uz obostranu saradwu i u`ivawe. LITERATURA Kvalitetno obrazovawe za sve put ka razvijenom dru{tvu. (00). Beograd: Ministarstvo prosvete i sporta. Deset godina reformi obaveznog obrazovawa (999) u nekim evropskim zemqama (00). Beograd: Ministarstvo prosvete i sporta. B u z a n, Toni, B u z a n, Bari (999). Mape uma. Beograd: Finesa. J o v a n o v i }, Radmila; [ k u n d r i }, Petar (9). Tekstilna vlakna. Beograd: Zavod za uxbenike i nastavna sredstva. L a m b e r t, Nadine M., M c C o m b s, Barbara L. (Eds) (997) How Students Learn: Reforming Schools Through Learner-centered Education. Washington, D. C.: American Psychological Association. Q u { i }, Rado{ (00). Istorija za 7. razred osnovne {kole. Beograd: Zavod za uxbenike i nastavna sredstva. Mandi}, Quba, Korolija, Jasminka, D a n i l o v i }, Dejan (00). Hemija za 7. razred osnovne {kole. Beograd: Zavod za uxbenike i nastavna sredstva.

11 0 Maksimovi}, Desanka (00). Bli`i se, bli`i leto. u: ^itanka za. razred osnovne {kole. Beograd: Zavod za uxbenike i nastavna sredstva. S e g e d i n a c, Mirjana, H a l a { i, Ru`a (99). Blumova taksonomija kao osnova za konkretizaciju i operacionalizaciju ciqeva i zadataka nastave hemije u nastavnoj oblasti Struktura materije, Pedagogija, god., broj, str. 9. T o t - K o v a ~ e v i }, Jelena (00). About Using Mind Maps in Chemistry Teaching. rd International Conference of the Chemical Societies of the South-Eastern European Countries on Chemistry in the New Millenium-an Endless Frontier; Bucharest, Romania. T o t - K o v a ~ e v i }, Jelena, M a r k o v i }, Ivana (00). A Way of Teaching with More Efficiency. rd International Conference of the Chemical Societies of the South-Eastern European Countries on Chemistry in the New Millenium-an Endless Frontier; Bucharest, Romania. A CONTRIBUTION TO THE EDUCATIONAL REFORM MIND MAPS by Jelena Kova~evi}, Mirjana Segedinac Summary Mind maps, a special type of diagrams with its specific structure and way of creation, could be used in the process of teaching. The paper includes the main principles of mind map forming, with examples of their use and the main results that are achieved by using mind maps in teaching various subjects and working with students of different age. The results of our investigations show very significant effects concerning students memory and knowledge, as well as their motivation and cooperation during teaching. The paper also includes the mind map created during one school lesson on the topic of The French Revolution (79), in the seventh grade of the elementary school.