ФАКТОРИ ШТО ВЛИЈААТ НА ПРАГОТ НА ВЕНТРИКУЛАРНА ФИБРИЛАЦИЈА ОД АСПЕКТ НА ПРЕСМЕТКА НА НИВО НА РИЗИК ОД НЕСРЕЌИ ВО ВИСОКОНАПОНСКИТЕ РАЗВОДНИ ПОСТРОЈКИ

Transcription

1 ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 7 9 октомври 2007 Проф. д-р Мито Златаноски, дипл. ел. инж. Доц. д-р Атанас Илиев, дипл. ел. инж. Софија Николова, дипл. ел. инж. Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје ФАКТОРИ ШТО ВЛИЈААТ НА ПРАГОТ НА ВЕНТРИКУЛАРНА ФИБРИЛАЦИЈА ОД АСПЕКТ НА ПРЕСМЕТКА НА НИВО НА РИЗИК ОД НЕСРЕЌИ ВО ВИСОКОНАПОНСКИТЕ РАЗВОДНИ ПОСТРОЈКИ КУСА СОДРЖИНА Ризикот од несреќи во високонапонските разводни постројки претставува вкупна веројатност човек да настрада од електрична струја во една постројка за период од една година. Нивото на ризик од несреќи во високонапонските разводни постројки и нивната околина зависи од повеќе фактори, кои можат да се групираат на следниот начин: фактори кои обезбедуваат зголемени вредности на напонот на допир и напонот на чекор во постројката или нејзината околина, фактори што зависат од параметрите на заземјувачот и земјата, фактори кои ја дефинираат издржливоста на човечкиот организам, веројатноста на изложеност на човекот во опасните подрачја од постројката. Во првата група спаѓаат фактори кои ја определуваат големината на струјата низ заземјувачот и нејзиното траење. За определување на оваа струја треба да се дефинираат сите т.н. непредвидени настани кои причинуваат струја низ заземјувачот како и: влијанието на локацијата на грешката, параметрите на електроенергетскиот систем и карактеристиките на заштитата. Во втората група факторите зависат од карактеристиките на заземјувачот и тоа: од распределбата на потенцијали односно напоните на чекор и допир и преодниот отпор човек - земја т.е. отпорноста на стопалото. Во третата група факторите се однесуваат на импедансата на телото на човекот, струјата низ телото и веројатноста оваа струја да предизвика вентрикуларна фибрилација. Во овој реферат ќе бидат прикажани проучувањата на издржливоста на човечкиот организам односно факторите што влијаат на прагот на вентрикуларната фибрилација. Клучни зборови: вентрикуларна фибрилација, ризик, несреќи, високонапонски разводни постројки. ABSTRACT Accident risk in high voltage electric power substations is total probability for a human being to meet with an accident from electric current in some electric power substation for one year period. Accident risk level in high voltage electric power substations and their environment depends on different factors, that can be classified as: factors that provide high values of touch voltage and step voltage in the substations or its environment, factors that depend on ground electrode parameters and ground parameters, factors that define the strength of human organism, B3-03R 1/9

2 MAKO CIGRE 2007 B3-03R 2/9 human exposure probability in the dangerous fields of the substation. In the first group there are factors that define the current value through the ground electrode and its duration. To determine this current, all unexpected events that cause current through the ground electrode, fault location influence, power system parameters and protection characteristics should be defined. In the second group the factors depend on the ground electrode characteristics: potential distribution as touch and step voltages and the transient resistance of human ground i.e. foot resistance. In the third group the factors are related to human body impedance, current through the human body and the probability to cause ventricular fibrillation. In this paper studies for the strength of human organism i.e. factors that affect on the ventricular fibrillation threshold will be presented. Keywords: ventricular fibrillation, risk, accidents, high voltage electric power substations. 1. ВОВЕД Интересот за проучувањата на дејствата на електричната струја на човечкиот организам е условен од примената на електричната струја во медицината, во различни терапии и во електротехниката за дефинирање на критериумите за опасност од струја по луѓето. Почетоците на користење на струја во електромедицината датираат уште од 1780 год. кога со т.н. Франкманова терапија, со електростатска струја биле лечени пациенти од болести што во тоа време не можеле да се излечат со лекови. Со галвански струи од 100 ma е реализирано т.н. електрично капење како терапија од реума, повреди на коски и слично. Електричната струја е користена и за кардиореспираторна реинкарнација, што се реализира со доведување на едносмерен импулс на вратот на пациентот и над седмото ребро. Во 1872 год. во Britich Medical Journal било објавено дека 5 од 7 пациенти биле оживувани на овој начин. Позната е и терапијата наречена Фарадеизам или електро рачен третман. Оваа терапија е изведувана со Bois Reymond ов стимулатор што бил трансформатор од кој се добивале пригушени синусни бранови. Пациентот ги ставал нозете на едната електрода, другата електрода ја држел лекарот во едната рака, а другата рака ја движел по телото на пациентот. Во сите спомнати терапии биле уочени смртни случаи од вентрикуларна фибрилација. Треба да се спомне и експериментот на d Arsonval околу1900 год. кој пропоуштил низ две лица и сијалица од 100 W високофреквентна струја, при што сијалицата силно засветлела. Со ова покажал дека високофреквентната струја не ги стимулира нервите и мускулите но развива топлина. На овој принцип се изведени т.н. дијатермички третмани, кои и денес широко се применуваат во медицината. Од посебен интерес се проучувањата на дејствата на електрична струја врз човечкиот организам чија последица може да биде оштетување на здравјето на луѓето или смрт. Познати се т.н. струја на осетливост, струја на неотпуштање и струја на вентрикуларна фибрилација дефинирани со своите минимални вредности наречени прагови. Така, под праг на осетливост се подразбира минимална вредност на струја која што предизвикува ефекти што човечкиот организам ги регистрира. Према [1] средната вредност на прагот на осетливост изнесува 1.1 ma. Праг на неотпуштање претставува средна вредност на струјата, која при протечување низ телото на човекот, кој држи барем еден од проводниците од струјното коло, предизвикува такво грчење на мускулите, да човекот не е во состојба да го отпушти проводникот и со тоа го прекине струјното коло. Струјата на неотпуштање (средна вредност поголема од 18 ma) [1] при поминување низ градниот кош на човекот ги згрчува мускулите од градниот кош, со што го спречува дишењето. И покрај тоа што срцето продолжува да работи, како последица на недостаток на кислород човекот може да умре за неколку минути ако не се ослободи од струјното коло.

3 MAKO CIGRE 2007 B3-03R 3/9 Вентрикуларна фибрилација претставува неконтролирано треперење на срцевите комори, при протекување на наизменична струја 50/60 Hz низ зрцето, со што се спречува неговата работа и настапува смрт. Најчеста причина за смрт при електричен удар е вентрикуларната фибрилација, поради што се вршени многу истражувања за определување на прагот на вентрикуларната фибрилација и факторите што влијаат на неговата големина. 2. ПРАГ НА ВЕНТРИКУЛАРНА ФИБРИЛАЦИЈА Човекот претставува сложен електробиолошки елемент, па протечувањето на струја низ неговото тело предизвикува различни дејства што можат да предизвикаат нарушување на неговото здравје или смрт. Проучувањето на различни дејства на струјата врз човечкиот организам, а посебно проучувањата за определување на прагот на вентрикуларната фибрилација, не може да се реализираат на живи луѓе, заради ризикот по нивното здравје и нивниот живот. Од тие причини се вршени експерименти на животни (кучиња, овци, мајмуни, свињи и др.) и врз основа на резултатите на тие испитувања со аналитички методи се добиени резултати за прагот на вентрикуларната фибрилација за луѓето. Оваа метода е пратена со доста тешкотии при префрлување на резултатите од експериментите на животни за луѓето поради физичките разлики, но добиените резултати за прагот на фибрилцијата за луѓето се сосема прифатливи. Првите експерименти на животни за изучување на прагот на фибрилацијата се направени од L.P.Ferris во 1936 год. на Clumbia University, каде се вршени експерименти на овци, кучиња, телиња и свињи. Потоа во 1959 год. Kouwenhoven со своите соработници на Johns Hopkins University реализирал експерименти со кучиња. Со горните експерименти се испитувала зависноста на вентрикуларната фибрилација од тежината на телото, од јачината на струјата и од траењето на електричниот удар. Во 1960 год. Dalziel направил анализа на дотогашните резултати со статистички методи и утврдил дека фибрилацијата под 50% е со нормална распределба. Исто така како опасна граница ја дефинирал вентрикуларнта фибрилација со веројатност 0.5%. Подоцна, во 1963 год. на Академијата за медицински науки во СССР, Кисељев со своите соработници изработил детална студија за праг на фибрилацијата кај кучиња, а слична студија направил и Osipka во Германија. Дефинирани се и праговите на фибрилацијата за кучиња од Lee и за свињи од Jacobsen. Dalziel и Lee во 1968 год. објавиле статистичка анализа за резултатите од испитувања со траење од 8.3 ms до 5 s, а во 1973 год. Lee со соработниците објавил резултати за минимално потребна струја која предизвикува вентрикуларна фибрилација за траење од 3-60 s. Во 1980 год. Biegelmeir ги повторил анализите на сите постоечки резултати, а со Lee ја утврдиле т.н. Z крива за праг на фибрилација која што се карактеризира со високо и ниско ниво на прагот на фибрилација определено со две хоризонтални прави, една за кусотрајните електрични удари и втора за подолготрајните електричну удари, што одговара на вредности на струи околу 20 пати помали од првата. Дисконтинуитетот меѓу овие две прави одговара на времиња на траење на ударот блиски до траење на циклусот на срцето. Утвдена е веројатностната распределба на струјата на фибрилација како логаритамско нормална распределба. Вентикуларната фибрилација е проучувана е од поголем број на медицински лица, кои користејќи ги искуствата за дефибрилација на голем број пациенти уочиле зависности кои можат да се искористат во објаснувањето на вистинскиот модел за настапување на вентрикуларна фибрилација. Во 1984 год. е одржана првата интернационална конференција за критериуми за безбедност од електричен удар, на кој учествувале голем број на научници од сите области, чиј интерес бил проучување на вентрикуларна фибрилација. На оваа конференција се презентирани поголем број на резултати од испитувања, анализи и студии, и се водени од опсежни дискусии за утврдување на моделот на настанување на вентрикуларна фибрилација и влијанијата на тежината на телото, големи-

4 MAKO CIGRE 2007 B3-03R 4/9 ната, обликот и траењето на електричната струја, импедансата на човечкото тело, патот на струјата низ телото како и психолошката и физиолошката состојба на човекот врз прагот на фибрилација. Зависноста на прагот на фибрилација од траењето на електричниот удар е испитувана од Kouwenhoven за траење од 8,3 ms до 5 s, Ferris за траење од 30 ms до 3 s, Кисељев за траење до 3 s, Lee за траење од 3 до 6s и Green за траења помали од 10 ms. Во табелата 1 се дадени минималните струи на вентрикуларна фибрилација за 0.5 % и 50% веројатност од функција од траење на ударот, према експериментите од Kouwenhoven. Од Dalziel и Lee е предложена зависност на струјата и времето според принципот на 2 константна енергија потребна за стимулирање на срцето т.е. I t = const. Споредбата на овие две предложени зависности врз резултатите за минимална струја на фибрилација со веројатност 0.5 % и 50% од екеспериментите на Kouwenhoven е дадена во табела 2. Табела 1 Минимални струи на фибрилација за 0.5 % и 50 % веројатност во функција од траењето на ударот према Kouwenhoven. Траење на ударот 8.3 ms 16.7 ms 83.3 ms ms 0.33 ms 1 s 2 s 5 s If min (0.5 %) If min (50 %) Табела 2 Споредба на критериумите I2t и It за 0.5 % и 50 % веројатност на фибулацијата во функција од траењето на ударот. Траење на ударот 8.3 ms 16.7 ms 83.3 ms ms 0.33 ms 1 s 2 s 5 s I 2 t (0.5%) A 2 s It (0.5%) As I 2 t (50%) A 2 s It (050%) As Третата зависност на струјата и времето е споменатата Z крива од Biegelmeier. Со статистичка анализа на резултатите од експериментите на Kouwenhoven, Lee и Кисељев добиена е Z крива за зависноста на струјата на фибрилација од времето составена од три прави, од кои две се хоризонтални (за високо и ниско ниво на прагот на фибрилација) поврзани со коса права со коефициент на правец околу -1, што одговара за временски период од половина срцева периода (0,167 s) до десет срцеви периоди (Слика 1). Споредувајќи ги зависностите на струјата на фибрилација и времињата дадено од Dalziel и 2 Osypka, уочливо е дека принципот за константна енергија ( I t = const. ) се совпаѓа со резултатите само при куси удари помали од 10 ms (испитување на Green), додека принципот на константен полнеж ( It = const. ) во потполност одговара на косата права од Z зависноста за времињата од половина до десет срцеви периоди. Објаснување за Z обликот на зависноста на прагот на фибрилација од времето може да се даде од физиолошки аспект, земајќи го предвид траењето на ударот и моментот на настанување на ударот во однос на срцевата периода.

5 MAKO CIGRE 2007 B3-03R 5/9 Сл.1 Праг на струјата со вентрикуларна фибрилација со 50 % веројатност Срцевата периода се карактеризира со различни одзиви на срцевото ткиво на електрично стимулирање, па разликуваме период на непослушност на срцевото ткиво и ранлив период. Вентрикуларната фибрилација може да се предизвика само за време на ранливиот период. Електричното стимулирање на срцето во време на периодата (дијастолата) предизвикува прерани отчукувања на срцето наречени екстрасистоли кои имаат контракција и релаксација на коморите слична со нормалниот циклус. Појава на една екстрасистола не е и вентрикуларна фибрилација. Прагот на вентрикуларната фибрилација се состои од високо ниво кој одговара на прагот на вентрикуларната фибрилација кога ударот паѓа во ранливиот период на нормално срцево отпуштање, и ниско ниво кое е ограничено со прагот на возбуда на срцевата комора за време на срцевиот циклус. Ако струјниот удар почне во време на непослушниот период од циклусот нема ништо да се случи се до почетокот на ранливиот период кога ќе се појават прерани отчукувања. Ако ударот почне во почетокот на ранливиот период веднаш ќе се јават прерани отчукувања. Прагот на вентрикуларнта фибрилација на првата екстрасистола, чие траење е околу 1/3 од траењето на срцевиот циклус е приближно ист како и за нормално отчукување. Доколку ударот трае ќе се јават повеќе прерани отчукувања (екстрасистоли) па прагот на вентрикуларната фибрилација прпгресивно се намалува до прагот на возбуда. Опишаната теорија за прагот на вентрикуларната фибрилација ја потврдува споредбата на експерименталните резултати на Kouwenhoven и Sigumoto, кој вршел експерименти врз кучиња со директно доведување на струјата на срцето. Оваа споредба е прикажана во табела 3, при што се сведени резултатите од Sigumoto (срцев период за куче 500 ms, траење на ударот мерено со бројот на екстрасистоли), кон резултатите од Kouwenhoven за вентрикуларна фибрилација со 50% веројатност и траење на циклусот 330 ms. Експерименталните резултати за прагот на вентрикуларната фибрилација за различни животни (кучиња, овци, свињи и др.) го пратат Z обликот на кривата на вредностите на високото и ниското ниво на прагот се различни. За да може да се трансформираат резултатите од експериментите за прагот на вентрикуларната фибрилација од животните за човекот потребно е да се земат предвид и влијанието на тежината на телото врз големината на прагот на фибрилација, како и патот на струјата низ човечкото тело. За оцена на влијанието на тежината врз прагот на фибрилација се користени сите експерименти за праг на фибрилација во кои е забележана и тежината на животното. По објавувањето на резултатите за минимални струи на фибрилација за различни видови на животни (со различни тежини) од Ferris дијаграм на сл.2, се добива впечаток дека постои голема зависност на струјата на фибрилација од тежината. На резултатите од Ferris за овци за различни траења на ударот (на сл. 3 е прикажан дијаграм само за траење на ударот од 3 s) покажуваат големо расејување на мерните точки, па не може да се дефинира зависност на минималната струја на фибрилација од тежината.

6 MAKO CIGRE 2007 B3-03R 6/9 Табела 3. Теоретски праг на вентрикуларна фибрилација за кучиња според Kouwenhoven за 50 % веројатност на фибрилација пресметана според теоријата на Екстрасистоли, со вредности мерени од Sigumoto. Циклус на срцето (t 0) Траење на ударот Праг на в.ф. % Праг на в.ф. ma Нормален удар и први екстрасистоли 1+2 Es Es Es Es Es 1 1 t ms 57 % t ms 77.5 % t ms 94 % t ms 107 % t ms 117 % t ms Зависност меѓу прагот на фибрилацијата и тежината не е забележана ни во експериментите со кучиња на Kouwenhoven во 1959 год. ни во експериментите со кучиња на Keefe Ross во 1972 год. во Австрија како и во експериментите на Geddis со кучиња, експериментите на Jacobsen со млади свињи и експериментите на Kupfer со стари големи свињи со средна тежина околу 105 кг. Во 1982 год. Kuttner експериментира со 104 млади свињи so средна тежина од 17 kg и добил исти резултати со Kupfer за стари свињи. Може да се заклучи дека тежината на телото нема битно влијание на прагот на вентрикуларната фибрилација. Исто така од резултатите на Kupfer и Kuttner произлегува дека не само тежината, туку и староста нема изразено влијание врз прагот на фибрилација за животни што имаат иста или слична физичка геометрија. Ова може да се објасни со фактот што делот на струјата низ телото што поминува низ срцето, при иста големина на струјата низ телото и ист пат на струјата, за две животни со различни тежини зависи од односот на тежината на срцето и вкупната тежина. Патот на струјата низ човечкиот организам има големо влијание врз прагот на вентрикуларна фибрилација. Од работната група 4 на комитетот 64 на IEC се утврдени вредности на корекциониот коефициент т.н. срцев струен фактор со кој е дефиниран прагот на вентрикуларната фибрилација при различни патишта на струјата низ телото. Истите се дадени во табела 4. Сл. 2 Зависност на минимални струи на фибрилација од тежината за различни видови на животни (средни вредности на траење на ударот од 3 s) Сл. 3 Струја на фибрилација и телесна тежина за овци при траење на ударот од 3 s

7 MAKO CIGRE 2007 B3-03R 7/9 Табела 4 Зависност на прагот на вентрикуларната фибрилација од патот на струјата Струен пат низ телото Лева рака лево стопало (или десно или двете стопала) Срцев струен фактор 1.0 Лева рака десна рака 0.4 Десна рака десно стопало (или лево или двете стопала) 0.8 Грб десна рака 0.3 Грб лева рака 0.7 Граден кош десна рака 1.3 Граден кош лева рака 1.5 Седало лева рака, десна рака или двете раце 0.7 Најголем број на експерти со животни за определување на физиолошките дејства на струјата и прагот на вентрикуларната фибрилација се вршени со индустриска фреквенција Hz. Од интерес е да се земе во предвид фреквенцијата и обликот на струјата како фактор кој влијае на вентрикуларната фибрилација. Зголемувањето на фреквенцијата ги зголемува праговите на осетливост и прагот на отпуштање што јасно е дадено во дијаграмот на сл. 4. Влијанието на еднонасочната струја на прагот на вентрикуларна фибрилација во однос на наизменичната струја може да се добие од споредба на дијаграмите за физиолошки дејства на наизменичната и еднонасочната струја дадени од работната група 4 од комитетот 64 при IEC. Се гледа дека прагот на осетливост е поголем (2 ma) и не се јавува укоченост до околу 300 ma бидејќи нема премини кои би предизвикале контракција. Од експериментите е заклучено дека: прагот на вентрикуларна фибрилација за опаѓачка струја е двапати поголем во споредба со растечка струја. за траења на ударот помали од 200 ms прагот на фибрилација е ист како за наизменична струја со иста ефективна вредност. за траења на ударот поголеми од еден срцев циклус прагот на фибрилација е 3 4 пати поголем од оној со наизменична струја. крива 1 - конвенционална граница на неосетливост крива 2 праг на перцепција со 50 % веројатност крива 3 праг на перцепција со 99.5 % веројатност крива 4 праг на отпуштање со 99.5 % веројатност крива 5 праг на неотпуштање со 50 % веројатност крива 6 праг на неотпуштање со 99.5 % веројатност. Сл. 4 Зависност на прагот на осетливост и прагот на отпуштање од фреквенцијата Истражувањата на влијанието на брановиот облик на струјата на прагот на вентрикуларната фибрилација покажале дека за мали траења на ударот може да важи принципот на константна енергија на импулсот за предизвикување фибрилацаија. На сл. 5 е даден дијаграм за споредба на наизменичната струја, еднонасочната струја и струјата на празнење на кондензатор.

8 MAKO CIGRE 2007 B3-03R 8/9 Сл. 5 Улога на формата на бранот на електричниот сигнал Со цел да се добијат вредностите на прагот на вентрикуларна фибрилација Dalziel и Lee ги проучувале резултатите за 50 % веројатност на вентрикуларна фибрилација и заклучиле дека максималната нефибрилациона струја за човек со тежина од 50 kg изнесува 67 ma. Падот во Z кривата го дефинирале со коефициент на правец -1, а горното ниво на 1.96 A. При тоа го имале предвид и фактот дека срцевиот пулс кај кучињата е 180 удари во минута, па прагот на вентрикуларната фибрилација кај луѓето го свеле на 100 удари во минута, што одговара на неоптеретен пулс на 3 годишно дете, или пулс на возрасен човек по некој физички напор. На тој начин е дефинирана Z кривата за вентрикуларна фибрилација кај човек. (Слика 6 крива А). Со цел да се обезбеди поголема сигурност Biegelmeier дефинира Z крива со горно ниво од 500 ma, долно ниво од 50 ma и пад од 0.2 s (што одговара на 1/3 срцева периода) до 2 s. (Слика 6 крива В). Оваа крива за вентрикуларна фибрилација на луѓе е надополнета со резултатите од Grown кој го испитувал прагот на фибрилација со директно доведување струја во срцето на човек и на кучињата, со што покажал дека резултатите за праг на фибрилација за кучиња се конзервативни за човекот. Со користењето на резултатите од Kouwenhoven за кучиња, врз основа на лог нормалната дистрибуција. Работната група 4 од Комитетот 64 при IEC го предложила дијаграмот на сл. 7, со криви за 5 %, 50 %, 95 % веројатност на фибрилација, како и сигурносна крива S, дефинирана со низок праг од 40 ma и висок праг од 500 ma. Сл. 6 Праг на вентрикуларната фибрилација за луѓе со 50 % веројатност и сигурносна граница за ненастанување на вентрикуларна фибрилација кај луѓе

9 MAKO CIGRE 2007 B3-03R 9/9 Сл. 7 Вентрикуларна фибрилација кај луѓе 3. ЗАКЛУЧОК Во трудов прво се дефинирани квантитативните податоци за дејството на електричната струја врз човечкиот организам (праг на осетливост, праг на неотпуштање и праг на вентрикуларна фибрилација). Прикажани се сите релевантни истражувања на факторите што влијаат врз прагот на вентрикуларната фибрилација кој што е основа за дефинирање на издржливоста на човечкиот организам односно дефинирање на критериумите за електробезбедност за човекот. Утврдените вредности на корекциониот коефициент т.н. срцев струен фактор со кој е дефиниран прагот на вентрикуларната фибрилација при различни патишта на струјата низ телото (дадени во табелата 4 и предложениот дијаграм на сл. 7, со криви за 5 %, 50 %, 95 % веројатност на фибрилација, како и сигурносна крива S дефинирана со низок праг од 40 ma и висок праг од 500 ma oд работната група 4 на комитетот 64 на IEC) се основа за понатамошните истражувања на вкупното ниво на ризик од несреќи во високонапонските разводни постројки. 4. ЛИТЕРАТУРА [1] Charles F. Dalziel, "Electric schoock hazard", IEEE Spectrum, Februaru 1972, (41-48). [2] J. G. Sverak, W. Wang, Y. Gervais, X. Dai-Do, D. Mukhedkar, " A Probabilistic Method for the Design of Power Grounding Systems", IEEE, TPWD, Vol. 7, No. 3, July 1992, pp [3] ANSI/IEEE Std , GUIDE FOR SAFETY IN AC SUBSTATION GROUNDING, book, IEEE/John Wiley & Sons, New York, August [4] Nahman, J.M, "Assessment of the Risk of Fatal Electric Shoks Inside a Substation and in Nearby Exposed Areas", (89 SM 816-0), T-PWRD, Oct 90, pp [5] J. Nahman, M. Zlatanoski, " Risk of fatal electric shocks at distribution network MV/LV transformer stations", IEEE Proc.-Gener. Transm. Distrib. Vol. 145, No. 4, July 1998, pp [6] R.Kosztaluk, D.Mukhednar, Y.Gervais, " Feld measurements of touch and step voltages", IEEE, PAS - 103, No. 11. [7] M. Zlatanoski, "Rizik od nesre}i vo razvodnite postrojki za visok napon", doktorska disertacija, Skopje, 1991 god. [8] M. Zlatanovski, R. A~kovski, N. Acevski, "Ispituvawe na kriteriumite za bezopasnost kaj tipski TS SN/NN spored postojnite propisi i ponovite preporaki", Treto sovetuvawe, MAKO-CIGRE, Ohrid, 2001.