ЗАКОНСКОТО НАСЛЕДУВАЊЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА СО ОСВРТ ВО НЕКОИ ЕВРОПСКИ ЗЕМЈИ

Transcription

1 УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ КИЧЕВО Дисперзирани студии: Битола Бојан Наумовски ЗАКОНСКОТО НАСЛЕДУВАЊЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА СО ОСВРТ ВО НЕКОИ ЕВРОПСКИ ЗЕМЈИ (магистерски труд) Битола, 2017

2 Ментор: Доц. д-р Дејан Витански Членови на комисија: 1. Доц. д-р Елена Темелковска Аневска 2. Проф. д-р Саша Дукоски НАУЧНА ОБЛАСТ: Наследно право

3 ИЗЈАВА Од кандидатот Изјавувам дека при изработката на магистерскиот труд ги почитував позитивните законски прописи на Република Македонија од областа на заштитата на интелектуалната сопственост и не користев реченици или делови од трудови на други автори без да ги почитувам методолошките стандарди и соодветниот стил на цитирање. Изјавата ја давам под полна морална, материјална и кривична одговорност. Изјавил: Бојан Наумовски

4 Наслов на трудот: земји Законското наследување во Република Македонија со осврт во некои европски Апстракт: Во овој магистерски труд предмет на истражување ќе биде законското наследување, како еден од основите за повикување на наследство и распределба на оставината по смртта на едно лице. Во таа смисла, без навлегување во детали ќе биде истражен и целокупниот наследно-правен систем, односно и другите основи за повикување на наследство. Со особено внимание ќе биде истражено законското наследување во Република Македонија и неговите основни карактеристики, а тоа се факторите за определување на законските наследници, бројот на законски наследни редови и правилата кои се применуваат при нивното повикување на наследство. Исто така ќе биде опфатена и оставинската постапка, како метод за распределба на оставината по смртта на оставителот. Што се однесува до оставинската постапка, ќе бидат истражени органите кои се надлежни за нејзино водење, а тоа се оставинскиот суд и нотарите како повереници на судот. Во овој магистерски труд ќе биде истражено и законското наследување во неколку европски земји со различни наследно-правни системи. Целта на ваквото истражување е да се добијат податоци за тоа како е уредено законското наследување во споредбеното право и да се направи една споредба со законското наследување во Република Македонија. Па според тоа да се забележат сличностите и разликите помеѓу различните наследно-правни системи и да се дадат препораки за подобрување на откриените недостатоци. Клучни зборови: Законско наследување, оставител, оставина, наследници, наследни редови, оставинска постапка

5 Title of the thesis Legal inheritance in Republic of Macedonia, regarding some european countries Abstract In this Master s Thesis subject of research will be legal inheritance, as one of the basis for reference for inheritance and distribution of the legacy after the death of a person. In that content without getting into details the overall legal inheritance system will be researched as well as the other basis for reference to inheritance. With special attention it will be researched the legal inheritance in Republic of Macedonia and its basic characteristics, and those are the factors for determination of the legal inheritors, number of legal inheritance lines and rules which are applied in their reference to inheritance. It is also covered the legacy procedure as a method for distribution of the legacy after the death of a testator. Referring to the legacy procedure, organs authorized for its leading will be researched and those are the legacy court as well as the notary public as trustee of the court. In this Master sthesis it will be also researched the legal legacy in several European countries with different legacy legal systems. The aim of such research is to obtain data how the legal inheritance was managed in the comparative law and to make a comparison to the legal inheritance in Republic of Macedonia. According to that, similarities and differences will be noticed between different inheritance legal systems in order to give recommendation for improvement of the discovered differences. Key words Legal inheritance, testator, legacy inheritors, inheritance line, legacy procedure

6 СОДРЖИНА 1. ВПВЕД ППШТП ЗА НАСЛЕДУВАОЕТП Наследуваоетп низ истпријата УСЛПВИ ЗА НАСТАНУВАОЕ НА НАСЛЕДНП-ПРАВЕН ПДНПС Пставител Пставина Наследници Правен пснпв за наследуваое НАЧЕЛА НА НАСЛЕДНПТП ПРАВП ВП РЕПУБЛИКА МАКЕДПНИЈА Начелo на универзална сукцесија Начелп на пграничуваое на пснпвите за ппвикуваое на наследствп Начелп на рамнпправнпст Начелп на стекнуваое на наследствптп ipso iure Начелп на пграничуваое на тестаменталнптп распплагаое Начелп на пграничена пдгпвпрнпст на наследниците Начелп на пфицијалнпст на судскп расправаое на пставината НАСЛЕДУВАОЕ ВРЗ ПСНПВА НА ЗАКПН Ппределуваое на закпнски наследници Систем на близина на српдствп Систем на заедничка крв Систем на парентели Правп на претставуваое Правп на прираснуваое ЗАКПНСКПТП НАСЛЕДУВАОЕ ВП РЕПУБЛИКА МАКЕДПНИЈА Прв наследен ред Втпр наследен ред Трет наследен ред НУЖНП НАСЛЕДУВАОЕ Нужни наследници... 45

7 7.2 Нужен дел Исклучуваое на нужните наследници Лишуваое пд нужнипт дел вп кприст на пптпмците ПСТАВИНСКА ППСТАПКА ВП РЕПУБЛИКА МАКЕДПНИЈА Надлежнпст Претхпдни дејствија вп пставинската ппстапка Смртпвница Пппис и прпцена на пставината Привремени мерки за пбезбедуваое на пставината Ппведуваое на ппстапката Рпчиште за расправаое на пставината Упатуваое на прпцес Решение за наследуваое Нптарите какп ппвереници на судпт ЗАКПНСКПТП НАСЛЕДУВАОЕ ВП СППРЕДБЕНПТП ПРАВП Закпнскптп наследуваое вп Хрватска Прв наследен ред Втпр наследен ред Трет наследен ред Четврт наследен ред и пстанати наследни редпви Закпнскп наследуваое вп Франција Закпнскп наследуваое вп случај кпга нема преживеан брачен другар на пставителпт Закпнскп наследуваое вп случај кпга какп наследник се јавува преживеанипт брачен другар на пставителпт Закпнскптп наследуваое вп Германија Закпнскп наследуваое кпга не ппстпи преживеан брачен другар на пставителпт Наследнп-правна пплпжба на преживеанипт брачен другар Закпнскп наследуваое вп Велика Британија Закпнскптп наследуваое вп Шкптска Припритетни права Закпнски права Закпнска нетп пставина... 94

8 9.5.4 Впнбрачни партнери Извештај на Шкптската Закпнпдавна Кпмисија пд 2009 гпдина Закпнскптп наследуваое вп Англија и Велс Закпнскптп наследуваое вп Северна Ирска Закпнскп наследуваое кпга ппстпи преживеан брачен другар или цивилен партнер на пставителпт Закпнскп наследуваое кпга не ппстпи преживеан брачен другар или цивилен партнер на пставителпт Карактеристики на закпнскптп наследуваое вп сппредбенптп правп АНКЕТА ЗАКЛУЧПК ЛИТЕРАТУРА

9 1. ВОВЕД Со оглед на временската ограниченост на човековиот живот, наследувањето како појава е присутно секојдневно. Со настапувањето на смртта кај едно лице доаѓа до гаснење на неговиот правен субјективитет и на сите негови лични субјективни права. Па според тоа откако ќе настапи смртта кај едно физичко лице, неговиот имот треба да се пренесе на наследниците и така доаѓа до наследување. Суштината на наследувањето претставува пренесување на имотот на умреното лице врз неговите наследници. Темата на овој труд се однесува на наследувањето врз основа на закон, односно законското наследување. Законското наследување е еден од основите за повикување на наследство во сите современи наследно-правни системи. Покрај законското наследување, други основи за повикување на наследство се тестаментот и договорот за наследување. Во однос на овие два основи, законското наследување претставува најслаб основ за повикување на наследство, односно до наследување врз основа на закон доаѓа во случаи кога не постои тестамент или договор за наследување. Но и покрај тоа што законското наследување претставува најслаб основ за повикување на наследство, тоа е најчесто применувано во праксата. Токму од тоа произлезе мојата мотивација за изработка на овој труд. Основната цел на изработката на овој труд е да се добијат сознанија за тоа како е поставено и како функционира законското наследување во рамките на наследно-правниот систем. Според тоа ќе се увиди како законското наследување, како еден од основите за повикување на наследство, е поставено во однос на другите основи што претходно ги споменав. Имајќи предвид дека законското наследување е најчесто применуваниот основ за повикување на наследство и распределба на оставината по смртта на едно лице, целта на овој труд е да се зголеми знаењето за овој вид на наследување. Исто така цел на овој труд е да се истражи како е поставено законското наследување во споредбеното право, односно да се добијат основни податоци за тоа и да се направи една споредба со законското наследување во Република Македонија. Според тоа треба да се увидат разликите и недостатоците и да се дадат препораки за подобрување и елиминирање на откриените недостатоци. 1

10 Овој труд ќе го започнам со кратко истражување за наследувањето низ историјата, односно историскиот аспект на наследувањето со цел полесно да се сфатат наследноправните институти и историските периоди во кои тие се применувале. Исто така тоа треба да помогне за подобро да се разбере суштината на наследувањето и да се навлезе во разработката на оваа тема. Потоа ќе ги опфатам условите за настанување на еден наследно-правен однос, кои претставуваат факти или настани од кои зависи остварувањето на наследно-правниот однос. Секој од тие услови ќе биде посебно разработен со цел да се навлезе во неговата суштина. Исто така, како битен елемент на наследувањето ќе бидат истражени и основните начела на наследното право, кои претставуваат принципи врз кои е изградено наследното право како научна дисциплина. Тие начела ги претставуваат темелите врз кои е изграден наследно-правниот систем. Како главни субјекти кои се јавуваат кај законското наследување, ќе бидат истражени оставителот и неговите законски наследници. Наследниците ќе бидат истражени од аспект на роднинските врски со оставителот, нивното групирање во наследни редови, условите кои треба да ги исполнуваат за да се стекнат со својството наследник и причините поради кои можат да го загубат тоа својство. Главниот дел од овој труд ќе се однесува на разработка на законското наследување во Република Македонија. Тука ќе направам анализа на одредбите од Законот за наследување кои се однесуваат на законското наследување во Република Македонија, а вниманието ќе го насочам кон факторите според кои се определуваат законските наследници, бројот на законски наследни редови и правилата кои се применуваат при нивното повикување на наследство. Во овој труд ќе го опфатам и нужното наследување кое иако претставува посебен институт во наследното право, во голема мера е поврзано со законското наследување затоа што нужните наследници се определуваат од редот на законските наследници. Предмет на истражување во овој труд ќе биде и оставинската постапка која се спроведува по смртта на оставителот, како метод за распределба на оставината. Според тоа ќе бидат истражени и органите пред кои се води таа постапка, односно оставинскиот 2

11 суд и нотарите како повереници на судот. Тие ќе бидат истражени од аспект на нивните надлежности, овластувања и задачи во рамки на водењето на оставинската постапка. Што се однесува до истражувањето на законското наследување во споредбеното право, ќе опфатам неколку европски држави со различни наследно-правни системи, односно ќе опфатам држави од поранешна Југославија, од континенталното право и од англо-саксонското право. Па така ќе го истражувам законското наследување во Хрватска, како земја од поранешна Југославија. Како држави од континенталното право, ќе ги опфатам Германија и Франција. А како држави од англо-саксонското право, ќе ги опфатам државите од кралството Велика Британија. Целта на ваквиот избор е да направам една поширока споредба на законското наследување во Европа во однос на законското наследување кај нас. Од методолошките постапки и инструменти, во текот на ова истражување ќе ги користам историскиот метод, анализа на содржина, компаративниот метод и анкета. Со помош на историскиот метод треба да се добијат основни сознанија за настанувањето на наследно-правните институти и периодите во кои тие се применувале. Потоа преку анализа на содржина ќе го анализирам Законот за наследување и другите закони и подзаконски акти кои се поврзани со оваа област. Исто така со помош на овој метод ќе направам анализа на неколку стручни и научни трудови од областа на наследувањето, а поконкретно законското наследување. Со употреба на компаративниот метод треба да се согледа како е поставено законското наследување во Република Македонија во однос на законското наследување во другите држави и да се откријат сличностите, разликите, позитивните и негатвните страни. Што се однесува до анкетата, таа ќе ја спроведам во онлајн форма и ќе им биде дадена да ја пополнат млади правници и студенти од Правен факултет, значи лица кои веќе имаат некои познавања во врска со законското наследување. Анкетата ќе биде формулирана како краток прашалник во врска со тоа колку испитаниците се запознати со своите права како потенцијални законски наследници и нивни мислења за одредени решенија во наследно-правниот систем на Република Македонија, а кои се однесуваат на законското наследување. 3

12 2. ОПШТО ЗА НАСЛЕДУВАЊЕТО За определување на поимот наследување во споредбеното право постојат многу дефиниции. Па во следниот текст ќе наведам неколку од нив. 1. Наследувањето претставува пренос на правата, имотот, обврските и долговите на починатото лице врз неговиот наследник или наследници Наследувањето е процес преку кој наследникот може да стекне посед на имотот на покојниот, односно да стапи на место на покојниот во однос на поседувањето, контролата, уживањето и управувањето со неговиот имот, права, обврски, долгови и слично Наследувањето е пренесување на правата и обврските од починатиот на наследниците. Наследувањето се однесува на имотот, правата и долговите што едно лице ги остава по неговата смрт, без разлика дали имотот ги надминува долговите, или долговите го надминуваат имотот, или има само долгови без никаков имот. Наследувањето не ги вклучува само правата и обврските на починатиот што постојат во моментот на неговата смрт, туку и се она што ќе се собере до отворање на наследството. 3 И покрај многуте дефиниции за наследувањето, може да се забележи дека неговата суштина е иста. Таа се состои во пренесување на имотот на умреното лице врз неговите наследници. Па според тоа може да се забележи дека наследувањето има имотен карактер. Меѓутоа за споредба, во римското право наследувањето имало друг карактер. Се сметало дека основна цел на наследувањето е продолжување на личноста на оставителот. Познато е дека традиционалните сфаќања за продолжување на семејната власт и продолжување на семејството се реализираат токму преку наследувањето, па така поврзувањето на институцијата наследување за личноста на оставителот соодветствува на правните норми и општественото уредување во тоа време. Во тој период пренесувањето на имотот од оставителот врз наследниците претставувало начин на пренесување на 1 [2017] 2 [2017] 3 [2017] 4

13 семејната власт која во тоа време се манифестирала како власт врз луѓето и власт врз стварите. Па така наследувањето било сфаќано како продолжување на таа семејна власт и на семејното огниште. Од претходно кажаното може да се заклучи дека за определување на поимот наследување битна улога игра неговата историска димензија, односно непосредната поврзаност со општествено-правното уредување. Тоа е причината за променливоста на институцијата наследување во правно-техничка смисла. За разлика од римското право, денес прифатено е стојалиштето за наследувањето како продолжување и пренесување на имотот, а не на личноста на оставителот. Со оглед на тоа што имотот претставува збир на права кои му припаѓаат на едно лице, а со смртта на тоа лице тие права се гаснат, наследувањето претставува начин за припојување на оставината врз имотот на лицето што е наследник. Тоа е така затоа што имотот го надживува физичкото лице. Според ова може да се заклучи дека со наследувањето во моментот на смртта на оставителот, неговите имотни добра се пренесуваат врз неговите наследници. Од тука произлегуваат три основни елементи на наследувањето. Тоа се: оставител, оставина и наследници Наследувањето низ историјата Наследувањето како појава, хронолошки се појавува пред наследното право. Наследното право своите почетоци ги има дури на определен степен на општествен развиток кога доаѓа до правно регулирање на односите кои настануваат во врска со наследувањето. Пред појавата на државата, односите што настанувале по повод смртта на едно лице не биле регулирани со прописи. Во периодот на родовско-племенското уредување имало наследување само на личните ствари на оставителот, така што во улога на наследник се јавувал генсот во целина. Потоа со појавата на патријархалното семејство кое функционирало под власта на најстариот машки член во семејството (pater familias), во случај на негова смрт, неговиот имот се пренесувал на машките потомци во семејството. А 4 Д-р Спирпвиќ Трпенпвска Љ., Наследнп правп, Скппје

14 ако немало машки потомци на семејството, имотот се пренесувал на оние лица кои барем еднаш живееле со оставителот под власта на ист pater familias. Доколку немало ни ваква категорија на лица, тогаш имотот му припаѓал на генсот. Подоцна со појавата на државата и правото доаѓа до правно регулирање на односите кои настануваат во врска со наследувањето и со тоа наследувањето добива една нова димензија. Во периодот на робовладетелско владеење имало категорија на слободни лица кои стопанисувале и живееле заедно со pater familias односно со главата на семејството. Таа категорија на лица била позната под името sui. Тие иако се сметале за слободни, со заедничкото живеење и стопанисување со главата на семејството, на некој начин биле врзани за него во текот на неговиот живот. Затоа во овој период наследното право било поставено така што ќе ги заштитува интересите на оваа категорија на лица, па по смртта на главата на семејството тие се стекнувале со право на слободно управување со имотот. Со натамошниот општествен развој и со појавата на приватната сопственост се зајакнува врската меѓу поединецот и неговиот имот. Така имотот повеќе не претставува општо добро на заедницата односно генсот. Според тоа, правото на наследување од претходната категорија на слободни лица кои стопанисувале и живееле заедно со pater familias, се пренесува на лицата кои се поврзани со крвно сродство со оставителот, односно неговите потомци и други крвни сродници. Во времето на феудализмот до израз доаѓа сталешкиот карактер на наследувањето. Во овој период имало два вида на сопственост, сопственост на земјата од страна на нејзиниот господар, односно феудалецот, и сопственост од страна на кметот кој што ја обработувал земјата. Наследувањето било така регулирано што добрата кои им припаѓале на благородниците можеле да бидат наследувани само од припадници на нивниот сталеж. Што се однесува пак до децата на кметовите, тие биле ограничени така што можеле да го наследат само оној имот којшто имале право да го стекнат нивните родители. Во овој период главна улога во наследното право имаат брачните крвни сродници. Благородниците биле наследувани од нивните крвни роднини, првенствено од децата и 6

15 тоа оние кои потекнувале од брак. Тоа било така со цел зачувување на имотот во рамките на семејството и зачувување на економската моќ. Во периодот на капитализмот се повеќе се остварува идејата за зачувување на имотот во рамките на семејството и негово пренесување од поколение на поколение. Заедно со ваквото пренесување на имотот, се пренесува и економската моќ што влијае на општествената позиција што поединецот ја ужива во општеството. Така во овој период улогата на брачните крвни роднини е уште поголема. Во времето на социјализмот познато е дека правото на сопственост не беше неприкосновено, па тоа се одрази и на наследното право. Во овој период наследното право било ограничено. Така правото за наследување на земјишта, згради и средства за производство било дозволено само во граници определени со закон, односно бил поставен таканаречен законски максимум. Подоцна се појави и категорија на лична сопственост за која се сметаа сите добра стекнати со свој личен труд. Денес покрај првобитната колективна сопственост, прифатени се категориите на лична и приватна сопственост. Тоа е сопственост на ствари кои поединецот може во еден момент да ги оддели за себе и со нив да располага по своја волја. Па така покрај правото на поединецот да располага со својот имот за време на животот, произлегува и правото на поединецот да располага со својот имот и во случај на негова смрт. Со тоа поединецот како наследници покрај најблиските крвни роднини може да определи и лица по негова волја. Денес напуштена е персоналистичката теорија на наследувањето односно сфаќањето за наследувањето како продолжување на личноста на покојниот, а општо прифатен е имотниот карактер на наследувањето. Во моментот на неговата смрт доаѓа до престанок на неговото постоење и на сите лични права кои му припаѓале. Она што останува по неговата смрт е неговиот имот односно оставината која со наследувањето се пренесува на неговите наследници. Со пренесувањето на оставината на наследниците 7

16 покрај тоа што се наследуваат имотните права од таа оставина, се пренесуваат и обврските на оставителот кои се наследливи УСЛОВИ ЗА НАСТАНУВАЊЕ НА НАСЛЕДНО-ПРАВЕН ОДНОС Настанувањето на еден наследно-правен основ зависи од исполнување на одредени услови. Такви услови се: постоење на оставител, односно настапување на смрт на едно физичко лице; постоење на оставина, односно имот на оставителот; наследници на оставителот и постоење на правен основ за наследување. Секој од овие услови е важен за настанувањето на наследно-правниот однос. Па така, постоењето на оставител е суштествениот услов за да настане еден наследно правен основ, затоа што судот поведува оставинска постапка по службена должност штом ќе дознае за смртта на едно физичко лице. Што се однесува до постоењето на оставина, може да се каже дека овој услов е најзначаен за настанувањето на наследно-правниот основ. Затоа што доколку не постои оставина судот одлучува да не се води постапка за расправање на оставината. Третиот услов, односно постоењето на наследници е исто така важен елемент за настанувањето на наследно-правен однос. Доколку не постојат лица кои можат да ја наследат оставината на умреното лице, тогаш не постојат услови за настанување на наследно-правен однос. И што се однесува до четвртиот услов, односно постоењето на правен основ за наследување, тоа се законот и тестаментот, а во некои земји и договорот за наследување. Ова е неопходен услов за настанување на одреден наследно-правен однос. Во следните потточки подетално ќе го разработам секој од овие услови за настанување на еден наследно-правен однос. 5 Д-р Спирпвиќ Трпенпвска Љ., Наследнп правп, Скппје

17 3.1 Оставител До наследување доаѓа во случај на смрт на едно физичко лице или прогласување на исчезнато лице за умрено. Тоа лице во правната терминологија е познато како оставител. Смртта претставува факт, односно настан кој доведува до престанок на правниот субјективитет на физичкото лице и гаснење на неговите лични субјективни права. За наследното право од големо значење е да се утврди точниот момент на настапување на смртта на физичкото лице, затоа што во моментот на настапување на смртта се отвора наследството на оставителот и неговиот имот, односно оставината се пренесува на неговите наследници. Исто така моментот на настапување на смртта е од значење и за определување на составот и вредноста на оставината и утврдување на наследниците и нивната способност и достојност за наследување. Моментот на настапување на смртта е битен и за определување на материјалното право кое ќе се применува и утврдување на последното место на живеење на оставителот, според кое се определува месна надлежност на судот. Настапувањето на смртта се докажува со извод од матичната книга на умрените кој претставува јавна исправа. Изводот од матичната книга на умрените задолжително ги содржи часот, денот, месецот и годината на настапување на смртта, како и местото каде таа настапила. Пријавувањето на смртта на едно физичко лице се врши со поднесување пријава до матичниот орган. Во случај кога смртта настапила во здравствена установа, потребно е да се поднесе потврда за смртта која ја издава здравствената организација. Ако пак смртта настапила на некое друго место, потребно е таа да се потврди со изјава на двајца сведоци. Како што кажав претходно, освен докажаната смрт, во наследното право исти правни последици предизвикува и институтот прогласување на исчезнато лице за умрено. Според овој институт, како ден на настапување на смртта на исчезнатото лице се смета денот за кој може да се верува дека тоа лице умрело, односно денот што најверојатно не го преживеало. Ако пак не е возможно да се утврди денот на смртта на исчезнатото лице, тогаш како ден на настапување на смртта се смета денот кога решението за прогласување на исчезнатото лице за умрено станало правосилно. 9

18 3.2 Оставина Покрај оставител, за да имаме конкретно наследување потребно е да постои и имот кој е подобен за наследување. Тој имот во правото се нарекува оставина или оставинска маса. Според Законот за наследување, можат да се наследуваат предмети и права што им припаѓаат на поединци. 6 Што се однесува до предметите или стварите кои можат да се наследуваат, тие треба да бидат во сопственост на оставителот, да се во промет и да се изразливи во пари. За наследното право, битна е поделбата на стварите на движни и недвижни. Оваа поделба е битна затоа што секогаш кога во рамки на оставината спаѓаат недвижни ствари, според закон судот е должен да поведе оставинска постапка. Што се однесува пак до правата кои можат да се наследуваат, треба да се напомене дека се работи за имотни права, односно права кои се проценливи во пари. Според тоа најчесто оставината ја сочинуваат стварните права, од кои најбитно е правото на сопственост. Со правото на сопственост, сопственикот може по своја волја да ја држи стварта, да ја користи или да располага со неа. Исто така, покрај правото на сопственост, можат да се наследуваат и другите стварни права кои произлегуваат од тоа право. Тука спаѓаат заложното право, стварните службености, реалениот товар и слично. Кога станува збор за наследливите права, тука ќе ги спомнам и облигационите права. Многу често во праксата како наследливи права се јавуваат побарувањата од договорите и побарувањата за надомест на материјална и нематеријална штета. Исто така како наследливи права можат да се јават и правата од интелектуална сопственост, односно авторското право и сродни права. Од овие права може да се наследува само материјалната, односно имотната корист која произлегува од нив. При тоа правата кои се врзани за личноста на оставителот престануваат да постојат со настапувањето на смртта на оставителот, односно не спаѓаат во оставината. Покрај предметите и правата, во оставината спаѓаат и обврските на оставителот кои тој ги имал во моментот на неговата смрт. При тоа исто како и правата, наследливи се само имотните обврски на оставителот, односно оние кои можат да се изразат во пари. 6 Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член 2 10

19 Друга заедничка карактеристика на правата и обврските е тоа што исто како и правата, и обврските кои се врзани со личноста на оставителот, престануваат да постојат со настапување на неговата смрт, односно не влегуваат во оставината. Тоа значи дека оставината се состои од предмети и имотни права и обврски кои оставителот ги поседувал во моментот на неговата смрт. Ова ја претставува бруто вредноста на оставината. Но за наследното право битна е пресметковната вредност на оставината, која претставува основа за пресметување на нужните наследни делови. За тоа како се добива таа вредност на оставината ќе објаснам подоцна во овој труд. 3.3 Наследници За да може да се оствари наследувањето, потребно е да постојат лица врз кои ќе се пренесе имотот на оставителот, односно оставината. Тие лица се нарекуваат наследници. Во поширока смисла на зборот сите лица врз кои се пренесува оставината се нарекуваат наследници. Додека пак во потесна смисла можеме да разликуваме: наследници, легатари и лица корисници врз основа на налог. Наследниците се лица кои ја наследуваат цела или одреден дел од оставината. Тие уште се нарекуваат и универзални сукцесори. Легатарите претставуваат лица кои се стекнуваат со одредена имотна корист од оставината, односно имаат право на побарување во однос на оставината. Па така тие се сметаат за сингуларни сукцесори. Во улога на наследник може да се јави било кое физичко лице, без оглед на полот, возраста или етничката припадност. Но за едно лице да се јави во улога на наследник, потребно е да исполнува одредени услови. Така тоа треба да биде способно и достојно за наследување. За лицето да е способно за наследување, Законот за наследување определува дека тоа треба да биде живо во моментот на смртта на оставителот. Но исто така способно за наследување е и неродено дете кое е веќе зачнато во моментот на смртта на оставителот. Тоа дете се смета за родено и може да се јави како наследник само ако се роди живо. Ова 11

20 претставува исклучок од правилото според кое лицето кое се јавува како наследник треба да биде живо во моментот на смртта на оставителот. 7 Што се однесува пак до правните лица, тие можат да се јават како наследници само врз основа на тестамент. 8 Слично како и физичките лица, како наследници можат да се јават само правните лица што веќе постојат во моментот на смртта на оставителот, односно треба да се запишани во регистарот за правни лица. Но и од ова правило постои исклучок. Тоа може да се забележи од одредбата во членот 99 од Законот за наследување според која завештателот може во тестаментот да определи средства за основање на задужбина, односно правно лице. 9 Па така тоа правно лице иако не постои во моментот на настапувањето на смртта на оставителот, ќе се јави како наследник. Покрај тоа што лицето треба да биде способно за наследување, за да може да се јави како наследник тоа треба да биде и достојно за наследување. Недостојноста за наследување означува дека едно не може да се јави како наследник по ниту еден правен основ, поради определено поведение на тоа лице спрема оставителот. Законот за наследување таксативно ги набројува случаите кога наследникот е недостоен за наследување. Така недостоен за наследување е оној кој: - смислено го лишил од живот оставителот или се обидел да го лиши од живот; - со присилба, закана или измама го навел оставителот да направи тестамент или да го отповика тестаментот или некоја негова одредба, или пак го спречил во тоа; - го уништил или сокрил тестаментот на оставителот со цел да спречи да се реализира неговата последна волја, или го фалсификувал тестаментот на оставителот; - потешко ја повредил обврската за издршка на оставителот спрема кој имал законска обврска да го издржува, или не сакал да му укаже нужна помош на оставителот. 10 За постоењето на причините за недостојност за наследување, судот води сметка по службена должност. Па така кога постои некоја од причините за недостојност за 7 Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член 122, став 2 8 Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член 122, став 3 9 Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член

21 наследување, судот по службена должност го прогласува наследникот за недостоен без разлика дали другите наследници се повикале на причините за недостојност. Но и од ова правило има еден исклучок, односно кога се работи за повреда на обврската за издршка на оставителот или неукажување на нужна помош, судот нема по службена должност да го прогласи наследникот за недостоен. Во ваков случај потребно е некој од наследниците да се повика на постоењето на оваа причина за недостојност. 11 Постоењето на недостојност за наследување кај наследникот, не им пречи на неговите потомци да наследат и тие наследуваат како тој да умрел пред оставителот. 12 Па така кога се работи за законско наследување, со примена на правото на претставување, потомците на недостојниот наследник наследуваат како тој да умрел пред оставителот. Што се однесува до престанокот на причините за недостојност, во Законот за наследување е предвидено дека недостојноста за наследување престанува со проштевање на оставителот. Лицето кое е повикано на наследство и ги исполнува претходните два услови, односно е способно и достојно за наследување, нема да стане наследник во случај кога се откажало од наследството. Во нашиот Закон за наследување предвидено е дека наследникот може да се откаже од наследство со давање на изјава до судот со која се откажува од наследството. Оваа изјава за да биде полноважна потребно е да биде дадена во суд до завршување на расправата за оставината. 13 Законот го определува и обемот на откажувањето од наследство, односно определува дека тоа не може да биде делумно или со услов. Тоа значи дека не е дозволено да се прифати само дел од наследството, а дел да не се прифати. Така во случај кога откажувањето од наследство е делумно или е поставен услов, ќе се смета дека нема откажување. Што се однесува до дејството на ваквата изјава, откажувањето од наследство важи и за потомците на оној кој се откажал, освен во случај кога изречно се откажал само во 11 Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член 124, став 3 12 Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член 124, став 1 13 Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член 128, став 1 13

22 свое име. Значи ако наследникот не изјавил изречно дека се откажува само во свое име, во однос на распределбата на оставината се смета како тој и неговите потомци никогаш да не постоеле. Во случај пак кога изречно изјавил дека се откажува само во свое име, ќе се смета како тој да умрел пред оставителот и неговиот наследен дел ќе го наследат неговите потомци. Во случај кога наследникот има малолетни потомци, а сака да се откаже од наследство кое ги опфаќа и неговите потомци, за таквата изјава да биде полноважна потребно е одобрение од органот за старателство. 14 Ова е вака регулирано со цел да се заштитат интересите на малолетните деца. Од наследство не може да се откаже наследник кој располагал со дел или со целата оставина. Тоа е така затоа што со самото располагање со оставината наследникот на еден премолчен начин изразува волја дека сака да биде наследник. Во случај кога наследникот умрел после оставителот, а пред завршување на расправата за оставината и во меѓувреме не дал изјава ниту дека го прима, ниту дека се откажува од наследството, правото за откажување од наследство преминува на неговите наследници. Важна карактеристика на наследничката изјава за откажување или примање на наследство е тоа што таа не може да се отповика. Со давањето на ваквата изјава, наследникот дефинитивно ја изразува својата волја дали ќе биде наследник или не. Ваквото дефинитивно определување на наследникот има влијание врз оставинскиот суд и врз другите учесници во постапката па затоа не е дозволено отповикување на ваквата изјава. Единствено е дозволено ваквата изјава да се побива поради несогласност на изразената волја на наследникот и неговата вистинска волја. Односно наследникот што дал ваква изјава може да бара да се поништи изјавата кога таа е предизвикана со присилба, закана или е дадена под дејство на измама или заблуда. Вакво побивање на наследничката изјава наследникот има право да бара во рок од една година од дознавањето на причината 14 Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член 128, став 3 14

23 поради која може да се бара поништување или од престанувањето на принудата. Тоа е субјективниот рок. А ваквото право дефинитивно престанува по истекот на три години од правосилноста на решението за наследување, односно тоа е објективниот рок Правен основ за наследување И на крај за да може да се оствари еден наследно-правен однос, треба да постои правен основ за наследување, односно за повикување на наследство. Основите за повикување на наследство претставуваат факти врз основа на кои едно лице го добива своето субјективно наследно право. Тие факти ги определува секој правен систем преку нормите на позитивното право. Со тоа правниот систем го определува и кругот на потенцијални наследници. Во компаративното право постојат различни сфаќања во однос на тоа кои се клучни факти за определување на кругот на потенцијални наследници. Но покрај сите разлики во одделните правни системи, како од хронолошки така и од споредбено правен аспект, се издвојува фактот дека оставината треба да ја наследат оние лица кои се во најблиска врска со оставителот. Па така за најблиски врски се сметаат сродството и брачната врска, а веднаш зад нив се заедницата на живот, вонбрачната врска и во најново време заедницата на живот на лица од ист пол. Според ова како наследник на оставината на умреното лице може да се јави само лице кое што исполнува еден од основите за повикување на наследство. Значи сите лица кои исполнуваат некој од основите за повикување на наследство претставуваат потенцијални наследници на конкретниот оставител. Но за да имаме и фактичко остварување на правото на наследување потребно е да се исполнети сите правни претпоставки, а пред се треба да се определи односот помеѓу основите за повикување на наследство, односно нивната меѓусебна хиерархиска поставеност и приоритетот во нивната примена. Така некои наследници имаат предност во наследувањето во однос на други наследници. Во случај повеќе наследници да имаат исти правни основи за повикување на наследство тогаш тие претставуваат сонаследници Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член Д-р Спирпвиќ Трпенпвска Љ., Наследнп правп, Скппје

24 Историски гледано, во наследното право можат да се забележат три основи за повикување на наследство. Тоа се: законот, тестаментот и договорот за наследување. За тестаментот и договорот за наследување карактеристично е тоа што оставителот по сопствена волја ги определува наследниците на неговата оставина. Што се однесува пак на законското наследување, наследниците и редоследот на нивно повикување на наследство се определени со закон. Во нашиот наследно правен систем како основи за повикување на наследство признати се само законот и тестаментот. Договорот за наследување не е прифатен како основ за повикување на наследство, па доколку дојде до склучување на таков договор тој ќе биде ништовен. 17 Во правните системи каде што е признат, договорот за наследување претставува посилен правен основ за повикување на наследство во однос на тестаментот и законот. После договорот за наследување според јачина доаѓа тестаментот. Тестаментот има предност во примената во однос на законот затоа што претставува израз на последната волја на оставителот. Кога како тестаментални наследници се јавуваат повеќе лица, нивниот меѓусебен однос е онаков каков што го определил завештателот во тестаментот. Во случај кога постојат два или повеќе тестаменти кои се напишани во различно време, одредбите од стариот тестамент нема да важат доколку се спротивни со одредбите од новиот тестамент. Што се однесува пак до одредбите од стариот тестамент што не се спротивни со одредбите на новиот тестамент, тогаш тие се валидни. Но кога станува збор за јачината на тестаментот како правен основ за наследување, треба да се каже дека таа не е неограничена. Слободата на завештателот за располагање со својот имот во тестаментот, е ограничена во корист на оние лица кои за време на животот на оставителот биле во блиски врски со него. Тие се нужни наследници. Така нужните наследници имаат право на нужен наследен дел, дури и во случаи кога тоа е спротивно на волјата на завештателот изразена во тестаментот. Вака определениот наследен дел на нужните наследници е определен со когентните норми (ius cogens). Според тоа може да се 17 Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член 7 16

25 заклучи дека покрај тоа што тестаментот претставува посилен основ за повикување на наследство од законот, не може да биде посилен од когентните норми на правниот систем. Има случаи кога наследувањето може да се остварува кумулативно врз основа на два основа за повикување на наследство, односно врз основа на тестамент и врз основа на закон.според тоа законските и тестаменталните наследници се јавуваат како сонаследници. Во ваков случај делот од оставината што ќе остане по извршената распределба врз основа на тестаментот, ќе се наследи според закон. За уредување на односите помеѓу законските наследници, потребно е нивно групирање според определени правила и критериуми врз основа на кои треба да се определи редоследот на нивно повикување на наследство и определување на големината на нивниот наследен дел во однос со другите наследници. Поради таа причина во сите наследно правни системи воспоставени се законски наследни редови, според кои се врши определување на приоритетот на повикување на наследство и определување на големината на наследните делови. Бидејќи главната тема на овој труд се однесува на законското наследување, во натамошниот дел ќе посветам посебна глава од овој труд за разработка и подетално објаснување токму на законското наследување како еден од основите за повикување на наследство. 17

26 4. НАЧЕЛА НА НАСЛЕДНОТО ПРАВО ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Како битен елемент на нашиот наследно-правен систем, во овој труд ќе ги опфатам и ќе направам една разработка на начелата на наследното право во Република Македонија. Начелата на наследното право всушност се принципи врз кои е изградено наследното право како научна дисциплина и тие начела ги претставуваат темелите врз кои е изграден наследно-правниот систем. Во следните потточки подетално ќе го објаснам секое од тие начела, со цел полесно да се разбере функционирањето на наследно-правниот систем кај нас. 4.1 Начелo на универзална сукцесија Начелото на универзална сукцесија подразбира дека во моментот на настапување на смртта на оставителот, имотот во целост се пренесува од оставителот врз неговите наследници. Тоа значи наследниците ги наследуваат сите ствари и права што оставителот ги поседувал во моментот на неговата смрт. Што се однесува до наследувањето на правата кои ги имал оставителот, треба да се напомене дека наследливи се оние права кои по својата природа се преносливи, односно наследниците не можат да наследат права кои се строго поврзани со личноста на оставителот. Но покрај тоа што ги наследуваат стварите и правата, наследниците ги наследуваат и обврските, односно долговите на оставителот. Исто како и правата, можат да се пренесуваат само наследливите обврски. Според член 120 од Законот за наследување, со смртта на едно лице се отвора неговото наследство, а истото дејство го има и прогласувањето на едно лице за умрено. Тоа значи дека смртта на оставителот е моментот кога универзалниот наследник се стекнува со овие права и обврски, без разлика дали тој како наследник се јавува врз основа на закон или врз основа на тестамент. Ако како наследници се јават повеќе лица, а оставителот не оставил тестамент, Законот ја уредува распределбата на имотот и големината на наследните делови на тие лица. 18

27 Може да се заклучи дека основна претпоставка на начелото на универзална сукцесија е пренесување на севкупниот имот на оставителот врз неговите наследници, односно пренесување на стварите, правата, обврските и долговите. Ова начело е прифатено во нашиот наследно правен систем и е доминантно во наследно правните системи во повеќето земји во светот Начело на ограничување на основите за повикување на наследство Ова начело се однесува на тоа што во нашиот наследно правен систем усвоени се само два основа за повикување на наследство. Тоа се законот и тестаментот. Друг основ за повикување на наследство претставува договорот за наследување, но тој кај нас не е дозволен. Ништовноста на договорот за наследување е изречно изразена во членот 7 од Законот за наследување каде се кажува дека,,ништовен е договорот со кој некој ја остава својата оставина или нејзин дел на својот содоговарач или на трето лице, освен ако располагањето се врши со договор за доживотна издршка. 19 Според ова договорот со кој договорните страни ќе се договорат за начинот на меѓусебно наследување и распределба на оставината е ништовен. Вакви договори за распределба на наследството најчесто се склучуваат помеѓу блиски роднини кои и според законот меѓусебно се наследуваат. Но од содржината на овој член може да се забележи дека од ваквата ништовност се изземаат располагањата направени со договор за доживотна издршка. Тоа значи дека договорот за доживотна издршка е прифатен во нашето наследно право, кој иако по својата природа е облигационо-правен договор, сепак произведува наследно-правно дејство и претставува еден вид основ за повикување на наследство. Договорот за доживотна издршка кај нас е регулиран со Законот за облигациони односи. Така според овој закон,,,со договорот за доживотна издршка давателот на издршката се обврзува доживотно да го издржува примателот на издршката или некое 18 Д-р Спирпвиќ Трпенпвска Љ., Наследнп правп, Скппје Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член 7 19

28 трето лице, а примателот на издршката во надомест му го остава целиот свој имот или определен дел од имотот, чие предавање е одложено се до неговата смрт. 20 Oвој договор главно се склучува за примателот на издршката да обезбеди доживотна издршка од определено лице односно давателот на издршката. Што се однесува до сродството меѓу странките во овие договори, најчесто даватели на издршката се лица кои се и законски наследници на примателот на доживотната издршка. Така во најголемиот број случаи договорите за доживотна издршка се склучуваат помеѓу родители и деца, но исто така зачестена е појавата на склучување вакви договори и помеѓу брачните другари. 21 Со оглед на фактот што договорот за доживотна издршка овозможува договарање помеѓу страните за права што претставуваат предмет на наследувањето, односно се договара распределба на оставината, се поставува прашањето за оправданоста на овој договор. Очигледно е дека овој договор остава можност за различни злоупотреби во остварувањето на наследните права и загрозување на правата на најблиските роднини на оставителот. Познато едека кај нас при распределба на оставината на одреден оставител, често се јавуваат спорови помеѓу наследниците. Дали договорот за доживотна издршка уште повеќе ќе го искомпликува распределувањето на оставината или не, зависи од конкретниот случај. И покрај многуте забелешки и критики кои се однесуваат на оправданоста и уставноста на договорот за доживотна издршка, овој договор опстојува долго време во наследно правната регулатива и практика и е честа појава во нашето секојдневие Начело на рамноправност Начелото на рамноправност претставува еден од основните принципи кои претставуваат столбови на нашиот наследно правен систем. Ова начело означува дека сите 20 Закпн за пблигаципните пднпси (Службен весник на РМ, бр. 161 пд гпдина), член М-р Ангелеска М. Дпгпвпр за дпживптна издршка, февруари, 2014 гпдина 22 М-р Ангелеска М. Дпгпвпр за дпживптна издршка, февруари, 2014 гпдина 20

29 граѓани на Република Македонија, под исти услови се рамноправни во остварување на своите наследни права. Така во член 3 од Законот за наследување се кажува дека сите граѓани под исти услови се рамноправни во наследувањето. Рамноправноста во наследувањето извира од членот 30 од Уставот на Република Македонија во кој се гарантира правото на сопственост и правото на наследување на сите граѓани на Република Македонија. Рамноправноста во наследувањето се однесува и на вонбрачното сродство и сродството со посвојување. Така според член 4 од Законот за наследување вонбрачното сродство е изедначено со брачното, а сродството создадено со потполно посвојување се изедначува со крвното сродство. Што се однесува пак до граѓаните кои не се државјани на Република Македонија, во законот е определено дека рамноправноста во наследувањето се однесува и на нив, но под точно определени услови според законот. Така според член 5 од Законот за наследување е определено дека во Република Македонија, странските државјани ги имаат истите наследни права како и државјаните на Република Македонија, но под услов на примена на начелото на реципроцитет. Кога се врши изедначување на домашните државјани и странците во врска со остварувањето на наследните права, принципот на реципроцитет е општо прифатен во сите современи наследно правни системи Начело на стекнување на наследството ipso iure Според ова начело, кое е едно од основните начела во нашиот наследноправен систем, наследството се стекнува во моментот на смртта на оставителот, односно по сила на закон. Тоа е потврдено во Законот за наследување во кој се вели дека со настапувањето на смртта на едно лице се отвора неговото наследство, а истото дејство го има и прогласувањето на едно лице за умрено. 24 Така во моментот на настапување на смртта на едно лице, неговите наследници, според силата на законот го наследуваат неговиот имот, односно се стекнуваат со сите права и сите обврски од оставината. Тоа значи дека давањето на позитивна наследничка изјава со која се прифаќа наследството нема 23 Д-р Спирпвиќ Трпенпвска Љ., Наследнп правп, Скппје Закпн за наследуваоетп (Службен весник на РМ, бр.47 пд гпдина), член