Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација. студија на случај Република Македонија

Transcription

1 Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација

2 2

3 Содржина Листа на табели... 7 Листа на графикони ВОВЕД Мотивација, предмет и цел на истражувањето Дефинирање на основните поими Содржина на дисертацијата Методологија на истражувањето Главни придобивки од истражувањето ОПШТО ЗА ИКТ И ИКТ ВО ОБРАЗОВАНИЕ Феномен на електронско општество и глобализација Електронско општество Глобализација Предности и предизвици на глобализацијата Развојни концепти на ИКТ ИКТ опкружување или систем Интегрирање на ИКТ во образование Е-учење Предизвици при е-образование Позитивни страни при е-образование Влијание од примената на ИКТ врз позицијата и улогата на наставниците Мотивираност на наставниците за работа Мотивираност на наставниците за професионално усовршување Влијание од примената на ИКТ врз позицијата и улогата на учениците Мотивираност на учениците за учење Постигнувања на учениците Можности за соработка

4 3. СИСТЕМИ ЗА УЧЕЊЕ СО ПОМОШ НА ИКТ Информатички сервиси World Wide Web Користење на WWW и Интернет во образование ЕМИС Систем за менаџирање на учењето Слободно е-учење на далечина Стандарди за материјали за е-учење Shareable Content Object Reference Model (SCORM) Massive Open Online Course (MOOC) Авторски права и Слободни образовни ресурси Закон за авторски права Лиценца за слободен пристап Слободни образовни ресурси Ресурси со слободен пристап Користење на облак ДОСЕГАШНИ ИСКУСТВА СО ЕЛЕКТРОНСКИ СОДРЖИНИ И БАЗИ НА НАСТАВНИ МАТЕРИЈАЛИ ВО ОБРАЗОВАНИЕ Пристапност/достапност и инклузија во е-образование Достапност на веб страни Достапни Системи за менаџирање на содржини Интерактивни веб содржини Оценување на достапноста на веб содржините Примена на електронски содржини во наставата Електронска комуникација Воведување на електронски содржини во наставата Примена на електронски содржини при оценување Дали електронското оценување го менува пристапот кон оценувањето? Кога да се користат електронските содржини за оценување? Можности при користење на електронски содржини за оценување Безбедност и автентикација Одговорност на учениците Примена на електронски содржини за менторирање

5 4. 5. Примена на бази на наставни материјали Бази на наставни материјали Структурирани бази на материјали Особености на структурираните бази на наставни материјали МЕТОДОЛОГИЈА НА ИСТРАЖУВАЊЕ Дизајн на истражување Извори на податоци и методи за нивно собирање Истражувачки инструменти Определување на популација и примерок Анализа на добиените податоци Содржина на истражување за примена на бази на наставни материјали во образованието во Македонија Појава и проблем во истражувањето Мотив и оправданост на истражувањето Предмет на истражувањето Цел на истражувањето Истражувачки постапки и инструменти Популација и примерок Собирање на податоци Хипотетски систем АНАЛИЗА НА ДОБИЕНИТЕ РЕЗУЛТАТИ Анализа на добиените резултати од анкетирањето Корелациона анализа Крос-табулација на прашања Дигитални наставни материјали како поддршка на наставната работа Дигитални наставни материјали како олеснувачи на учењето Примена на дигитални наставни материјали во иднина Анализа со споредба на одговори од три прашања Верификација на хипотетскиот систем Квалитативна анализа Искуства од примената на електронски содржини за учење Искуства од примената на електронски содржини при оценување

6 Искуства од примена на електронски материјали за личен професионален развој Искуства од примена на бази на наставни материјали Искуства при воведување на нови пристапи со примена на технологија во наставата ПРЕДЛОГ АРХИТЕКТУРА НА СТРУКТУРИРАНА БАЗА НА НАСТАВНИ МАТЕРИЈАЛИ ЗАКЛУЧОК Заклучни согледувања Правци за понатамошни истражувања КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА Анекс 1 - Прашалник за користењето на бази на дигитални наставни материјали во училиштата во Македонија Анекс 2 - ИКТ апликации за примена на Блумовата дигитална таксономија Анекс 3 - ИКТ алатки за оценување и учење

7 Листа на табели Табела 1. Распределба на испитаниците по пол Табела 2. Распределба на испитаниците по возраст Табела 3. Распределба на испитаниците по тип на училиште Табела 4. Распределба на испитаниците по искуство во образование Табела 5. Распределба на испитаниците по искуство во примена на компјутер во образование Табела 6. Распределба на испитаниците по искуство во примена на компјутер во приватни цели Табела 7. Распределба на испитаниците по искуство во примена на дигитални наставни материјали во образование Табела 8. Распределба на испитаниците според мислење за влијанието на БДНМ во работата на наставникот Табела 9. Распределба на испитаниците според мислење за влијанието на БДНМ врз совладувањето на материјалот Табела 10. Распределба на испитаниците според мислење за користење на БДНМ Табела 11. Кратенки за независните променливи Табела 12. Кратенки за зависните променливи Табела 13. Резултати од статистичката анализа за секое од прашањата Табела 14. Корелација меѓу добиените одговори на разни прашања Табела 15. Распределба на испитаниците според мислење за влијанието на БДНМ во работата на наставникот Табела 16. Кростабулација помеѓу тип на училиште и мислење за влијанието на БДНМ во работата на наставникот Табела 17. Кростабулација помеѓу полот на испитаниците и мислење за влијанието на БДНМ во работата на наставникот

8 Табела 18. Кростабулација помеѓу искуството во образование и мислење за влијанието на БДНМ во работата на наставникот Табела 19. Кростабулација помеѓу возраста на испитаниците и мислење за влијанието на БДНМ во работата на наставникот Табела 20. Кростабулација помеѓу времето на користење на компјутер во образование и мислење за влијанието на БДНМ во работата на наставникот Табела 21. Кростабулација помеѓу времето на користење на дигитални наставни материјали во образование и мислење за влијанието на БДНМ во работата на наставникот Табела 22. Кростабулација помеѓу мислењето за влијанието на БДНМ во работата на наставникот и желбата за нивно користење Табела 23. Распределба на испитаниците според мислење за влијание на БДНМ во успешно совладување на материјалот Табела 24. Кростабулација помеѓу типот на училиште и мислење за влијание на БДНМ во успешно совладување на материјалот Табела 25. Кростабулација помеѓу полот на испитаниците и мислење за влијание на БДНМ во успешно совладување на материјалот Табела 26. Кростабулација помеѓу искуство во образование и мислење за влијание на БДНМ во успешно совладување на материјалот Табела 27. Кростабулација помеѓу возраста на испитаниците и мислење за влијание на БДНМ во успешно совладување на материјалот Табела 28. Кростабулација помеѓу време на користење на компјутер во образование и мислење за влијание на БДНМ во успешно совладување на материјалот Табела 29. Кростабулација помеѓу времето на користење на дигитални наставни материјали во образование и мислење за влијание на БДНМ во успешно совладување на материјалот Табела 30. Кростабулација помеѓу мислење за влијание на БДНМ во успешно совладување на материјалот и желбата за нивно користење Табела 31. Распределба на испитаниците според мислење за користење на БДНМ Табела 32. Кростабулација помеѓу типот на училиште и желбата за користење на БДНМ

9 Табела 33. Кростабулација помеѓу полот на испитаниците и желбата за користење на БДНМ Табела 34. Кростабулација помеѓу искуство во образование и желбата за користење на БДНМ Табела 35. Кростабулација помеѓу возраста на испитаниците и желбата за користење на БДНМ Табела 36. Кростабулација помеѓу време на користење на компјутер во образование и желбата за користење на БДНМ Табела 37. Кростабулација помеѓу времето на користење на дигитални наставни материјали во образование и желбата за користење на БДНМ Табела 38. Кростабулација помеѓу типот на училиште, времето на користење на дигитални наставни материјали во образование и мислењето за влијанието на БДНМ во наставната работа Табела 39. Кростабулација помеѓу полот на испитаниците, времето на користење на дигитални наставни материјали во образование и мислењето за влијанието на БДНМ во совладување на материјалот Табела 40. Кростабулација помеѓу типот на училиште, возраста на испитаниците и жалбата за примена на дигитални наставни материјали Табела 41. Кростабулација помеѓу полот на испитаниците, нивната возраст и желбата за примена на дигитални наставни материјали Табела 42. Емпириски и теоретски вредности за хипотеза Табела 43. Емпириски и теоретски вредности за хипотеза

10 Листа на графикони Графикон 1. Распределба на испитаниците по пол Графикон 2. Распределба на испитаниците по возраст Графикон 3. Распределба на испитаниците по тип на училиште Графикон 4. Распределба на испитаниците по искуство во образование Графикон 5. Распределба на испитаниците по искуство во примена на компјутер во образование Графикон 6. Распределба на испитаниците по искуство во примена на компјутер во приватни цели Графикон 7. Распределба на испитаниците по искуство во примена на дигитални наставни материјали во образование Графикон 8. Распределба на испитаниците според мислење за влијанието на БДНМ во работата на наставникот Графикон 9. Распределба на испитаниците според мислење за влијанието на БДНМ врз совладувањето на материјалот Графикон 10. Распределба на испитаниците според мислење за користење на БДНМ Графикон 11. Запис за наставен материјал во базата Графикон 12. Запис за наставник во базата Графикон 13. Запис за ученик во базата Графикон 14. Запис за клас во базата Графикон 15. Запис за дискусионен форум во базата Графикон 16. Меѓусебна поврзаност на базите со записи

11 1. ВОВЕД Мотивација, предмет и цел на истражувањето Глобализацијата и технолошките промени се процеси кои само се забрзуваат во последните 20-тина години. Тие влијаат на сите аспекти од нашето живеење, а најпрво на економијата. Денешната економија е технолошки поддржана, со огромен број на нови информации и знаења секојдневно. Појавата на ваква нова економија има огромно влијание врз природата и целта на образовните институции. Училиштата веќе не можат да останат само места во кои ќе се пренесува одредено знаење, одреден збир информации од наставник кон ученик во определен временски период. Концептот на учење треба да се менува. Веќе учењето не е само просто стекнување на знаење, туку се повеќе е учење како да се учи, т.е. стекнување на навики и знаења како постојано да се учи и усовршува во текот на целиот живот. Писмен човек на 21виот век е оној кој знае да најде потреби информации, знае да учи и постојано самостојно да се усовршува. Најголемиот фокус на образовните системи веќе не е само обезбедување на квалитет во образование, туку како тоа образование да е релевантно за моменталните и идни потреби на пазарот на трудот, кои многу брзо се менуваат, да обезбедува образовни можности за секого, како и да одговара на постојаните промени носени од глобализацијата и технолошкиот развој. Интернационалната Организација на Трудот дефинира три барања од образованието како Основно образование за секого, Основни работни вештини за секого и Доживотно учење за секого. Информатичката и комуникациска технологија, телевизијата, радиото, компјутерите, телефоните и Интерентот, се оние алатки кои го имаат потенцијалот да ја потпомогнат промената и реформата во образованието. Ако правилно се користат, овие алатки можат да обезбедат пристап до информации и можности за учење, да ја зголемат релевантноста на образованието за потребите на пазарот на труд, и да го подобрат квалитетот на учење со поврзување на темите, активностите и проблемите со секојдневни ситуации од реалниот живот. Визија на Владата на Република Македонија е дека до крајот на деценијата треба да воспостави средина која ќе ги искористи предностите на природата на ИКТ 11

12 индустријата и создавање на напредно информатичко општество. Мисијата е дека процесот на градење напредно информатичко општество овозможува зголемување на продуктивноста, ефикасноста и иновациите во јавниот и приватниот сектор, што ќе доведе до генерирање на приходи и создавање на работни места со повисока додадена вредност. 1 Сепак, искуствата од примената на ИКТ во наставата од разни делови на светот покажуваат дека самото воведување на ИКТ не доведува до автоматско и моментално подобрување на наставниот процес и неговите резултати. Ефективната примена на технолошките алатки во наставата бара комплексен пристап потребни се промени во курикулумите и наставните програми, а со тоа и наставните материјали треба да се променат; да се подготват збирки на дигитални наставни материјали, да се организираат и стават на располагање на сите наставници; наставниците да се обучат за да можат ефикасно да ги искористат технологиите кои се на располагање; а секако и наставниците со својот пример во својата околина да покажат пристап на доживотно учење и усовршување. Финансиската поддршка на овој пристап не треба да се занемарува и треба добро да се осмисли за да може да го олесни и поддржи овој процес на промени и да го направи одржлив за во иднина. Ова истражување има за цел да разгледува, ако постојат структурирани бази на наставни материјали, дали и во колкав обем тие ќе влијаат врз работата на училиштата и квалитетот на образованието. Предмет на ова истражување ќе биде дали и како примената на структурирани бази на наставни материјали влијае врз квалитетот на образованието во училиштата. Од интерес за овој труд ќе бидат внатрешните фактори кои влијаат на развојот на училиштето. Едни од клучните актери во процесот на развој во училиштето се наставниците кои значајно можат да го обликуваат развојот во училиштето. Затоа, во овој труд ќе се обработат некои од аспектите во работата на наставниците, односно, ќе се истражува влијанието на примената на структурираните бази на наставни материјали во развојот на квалитетно образование во делот на мотивираност на наставниците за работа и поуспешното совладување на знаењата од страна на учениците. 1 Министерство за информатичко општество, Македонија, Национална краткорочна ИКТ стратегија

13 Студија на случај на користење на бази на наставни материјали во Македонија ќе биде презентирана како резултат на овој труд. Студијата на случај има за цел темелно да ја истражи одбраната проблематика за да може да обезбеди нови објаснувања и врски кои ќе придонесат кон севкупното разјаснување на проблемот. Студијата на случај се применува кога има потреба да се опише некоја ситуација, случка, личност, место или феномен. При објаснување на феноменот се опишуваат сите интеракции во системот кои треба да се засновани на факти. Најчесто, студијата на случај се применува во услови кога се направени мал број на истражувања или кога воопшто не постојат истражувања во тематиката. Студијата на случај ќе обезбеди нов пристап во разгледувањето и објаснувањето на проблемот. Цел на ова истражување е да се определи дали и како структурираните бази на наставни материјали влијаат врз мотивацијата на наставниците за работа и ја олеснуваат нивната работа, како и нивното влијание врз поуспешното совладување на наставниот материјал од страна на учениците. Со ова истражување ќе се проследи дали и колку примената на структурирани бази на материјали за настава влијае врз мотивираноста на наставниците за работа и поуспешно совладување на целите на наставата од страна на учениците. Овој труд ќе предложи (или презентира) студија на случај за примена на структурирани бази на наставни материјали во Македонија Дефинирање на основните поими Неколу поими ќе се користат низ целиот труд. Бидејќи не за сите постои единствена дефиниција и разбирање, тие се дефинирани подолу онака како што се подразбрани во текот на работата на овој труд. - ИКТ Информатичка и комуникациска технологија компјутерска и мобилна технологија со помош на која можеме да обработуваме најразлични текстови, слики, технички цртежи, математички, видео или аудио податоци; и комуникациски технологии со кои имаме можност за брза и ефтина комуникација во реално време или со оставање податоци со било која точка во светот независно од нејзината оддалеченост. 13

14 - Настава е процес кој се одвива во училиштата во текот на кој учениците се стекнуваат со нови знаења или вештини. - Ученици се главни учесници во наставата кои се и нејзини корисници и се стекнуваат со образование и воспитување. - Наставници се учесници во наставата кои ги насочуваат и им помагаат на учениците да се стекнат со нови знаења и вештини. - Наставни материјали се збир на материјали кои се користат во наставниот процес со цел да се поттикне полесно совладување на зададените содржини и да се реализира поставената цел за учење. - Структурирани бази на наставни материјали се организирани збирки на наставни материјали, во електронски облик, подредени по повеќе разни критериуми. Кон ваквите наставни материјали може да се пристапува и тие да се користат од разни физички локации и тие можат да се пребаруваат и филтрираат по разните критериуми. - Планирање и подготовка на наставата е процес во текот на кој наставниците одбираат методи, техники, средства и помагала кои ќе ги користат во наставата за да ги постигнат однапред определените цели. - Реализација на наставата е спроведување на одбраните методи и техники, со помош на дефинираните средства и помагала за да се постигнат однапред определените цели за стекнување на нови знаења, способности, вештини и ставови од страна на учениците. - Совладување на материјалот е процес на стекнување знаења од страна на учениците, потпомогнат од наставниците преку разни методи и техники, со помош на определени средства и помагала за да се постигнат однапред определените цели за учење. 14

15 1. 3. Содржина на дисертацијата Дисертацијата се состои од повеќе глави, организирани на следниот начин: Глава 1 претставува вовед во проблематиката на истражувањето. Во оваа глава се елаборирани мотивите за отпочнување на едно вакво истражување, предметот и целта на истражувањето, методологијата на истражување, како и очекуваните придобивки од него. Глава 2 е посветена на опис на проблемот, задржувајќи се на феноменот на дигитална трансформација, ИКТ писменоста и процесот на воведување на ИКТ во образованието. Воведувањето на ИКТ во училиштата бара посебен пристап кој ќе биде елабориран во оваа глава. При секоја иновација постојат и голем број на тешкотии и предизвици. Предизвиците при интегрирање на ИКТ во образованието се презентирани во овој дел на дисертацијата. Глава 3 ги содржи теоретските основи на системи за учење. Во оваа глава се опишани системите за менаџирање на учењето, стандардите за креирање на електронски материјали за учење, ресурсите со слободен пристап и како тие можат да се користат во образование, авторските права на креираните документи и лиценците за слободен пристап до нив. Глава 4 дава преглед на постојните состојби во Македонија и светот и досегашните искуства во оваа област, достапни во литературата. Оваа глава содржи преглед на примената на електронски содржини за учење, електронски содржини за оценување, електронски содржини за менторирање. Во оваа глава се презентирани и достапноста на електронските содржини од било каков облик и примената на бази на наставни материјали во образованието. Посебен осврт е направен врз досегашните истажувања во оваа област во светот. Во оваа глава се објаснети потребите и мотивите од нов пристап во третирањето на оваа проблематика кај нас. Глава 5 ја презентира методологијата на истражувањето. Се презентира проблемот кој се истражува, мотивот за ова истражување, предметот и целта на истражувањето и популацијата и примерокот врз кој е извршено ова истражување. Во Глава 6 е спроведена анализа на добиените резултати од истражувањето. Со помош на неколку истражувачки постапки и инструменти се обработени собраните 15

16 податоците и е направена анализа на добиените резултати. Во оваа глава е дадена компаративна анализа на добиените резултати од истражувањето во Македонија. Глава 7 претставува една архитектура за структурирана база на наставни материјали која е дизајнирана земајќи ги во предвид пронајдените согледувања од литературата на интернационално ниво, но и резултатите од спроведеното истражување во Македонија. Во глава 8 се трасирани насоките за натамошна работа и заклучни согледувања во врска со обработуваната тематика, се резимирани определени резултати и заклучоци од направените истражувања и дадени се правци за понатамошни истражувања Методологија на истражувањето Технолошките промени секојдневно влијаат врз нашиот пристап кон животот и работата. Тие промени се одразуваат врз процесот на стекнување знаења. Училиштата ја согледаа оваа потреба и започнаа со користење на компјутерите и Интернетот во секојдневната настава. Но дали и во колква мера тоа е доволно да иницира промени и во останатите сфери на учењето? Ако постојат дигитални наставни материјали, како тие влијаат врз процесот на учење? Дали наставниците би ги прифатиле и во колкава мера? Што да се направи за да се зголеми ефикасноста на примената на структурирани наставни материјали во Македонија? Ова истражување ќе се потруди да даде одговор на сите овие прашања. Преку ова истражување ќе се согледа потребата и придобивките од примената на структурирани дигитални наставни материјали во образованието и како тие влијаат врз мотивацијата за работа на наставниците и врз успешното совладување на материјалот од страна на учениците. Мотивот на ова истражување произлезе од следењето на состојбата со примената на ИКТ и дигитални наставни материјали во образованието во Македонија. Голем број на компјутери се инсталирани во македонските училишта. Голем е бројот на наставници и од основните и од средните училишта кои што добиле обука, било директно од експерти било преку дисеминација во сопствените училишта. Сите тие се должни да ги применуваат стекнатите знаења за осовременување на образовниот систем во Македонија. Со ова истражување се испитува дали и колку се користат дигитални наставни материјали во секојдневната настава во училиштата од урбаните 16

17 средини во Македонија, и како тоа влијае врз мотивираност на наставниците за работа и совладувањето на материјата од страна на учениците. Предмет на ова истражување ќе биде дали и како примената на структурирани бази на наставни материјали влијае врз квалитетот на образованието во училиштата. Според опфатот и општоста на предметот на истражување ова истражување ќе биде применето истражување бидејќи е ориентирано на определување како примената на дигитални наставни материјали влијае врз мотивацијата на наставниците за работа и усвојувањето на знаења од страна на учениците. Според содржината и аспектот на гледање на предметот ова истражување се класифицира како општествено истражување, бидејќи определува влијание врз мотивацијата на наставниците. Ова истражување е мултидисциплинарно истражување според дисциплинарната припадност, бидејќи комбинира знаења од повеќе области како што се: педагогија, користење на ИКТ, мотивација за работа, усовршување и учење, планирање и реализација на наставниот процес. Ова истражување се одвива за време на неколку месеци во повеќе училишта во различни делови на Македонија, во урбани средини. Според тоа, ова истражување е дефинирано како трансферзално истражување. Ова истражување е осмислено да се опишат добиените сознанија за тоа како користењето на дигитални наставни материјали влијае врз мотивираноста на наставниците и резултатите од нивната примена кај учениците. Тоа ќе се одвива во период од едно полугодие (неколку месеци), а истражувачите со одредени постапки и инструменти ќе се обидат да соберат најрелевантни податоци, при тоа не влијаејќи на самиот процес на истражување. Според тоа дизајнот на ова истражување ќе биде дескриптивен. Со ова истражување ќе се определи дали и како влијае поврзаноста на користењето на дигитални наставни материјали врз мотивацијата на наставниците за работа и совладувањето на материјалот од страна на учениците. Затоа ова истражување ќе користи каузална дескрипција. 17

18 1. 5. Главни придобивки од истражувањето Претходното истражување низ достапната литература и личното искуство во образование укажува дека воведувањето на ИКТ во училниците само по себе не води кон подобрување во образованието. Обуките за наставниците да можат лесно и целосно да ја искористат достапната технологија се многу потребни, но и тие решаваат само дел од проблемот, така што ги поттикнуваат само оние наставници кои се големи ентузијасти за користење на ИКТ во наставата. Дури и наставниците да се многу заинтересирани за користење на ИКТ во наставата, тие не можат самостојно да подготват електронски материјали за работа на секој час во денот, секој ден во неделата, што значи барем 20 нови електронски материјали неделно или најмалку 80 електронски содржини месечно. Заради воведувањето на ИКТ во сите училишта во Македонија, неминовно е да дојде до повеќекратно преклопување на изготвените електронски наставни содржини, што не само што не води до подобрување на квалитетот, туку може да поттикне проблеми и немотивираност кај наставниците. Затоа е потребно структурирано организирање на електронските материјали и нивна достапност за сите заинтересирани наставници и вклучени страни во образовниот процес. Оправданоста за изработката на дисертацијата се должи на теоретската и практичната потреба за реализација на истражувања кои ќе бидат направени во оваа област, имајќи го предвид фактот што кај нас проблематиката на организирање на структурирани бази на наставни материјали не е обработувана и соодветно елаборирана. Теоретска оправданост: изготвување на студија на случај за анализа на барањата за организирани бази на наставни материјали и нивно искористување во наставата во Македонија, заснована на моделите на добра практика во светот и добиените резултати од истражувањето врз репрезентативен примерок кај нас, а во контекст на подобрување на квалитетот на образованието. Методолошка оправданост: дисертацијата е оправдана и многу потребна, затоа што за првпат во Македонија ќе биде конципиран метод за подготовка, организирање и користење на структурирани бази на наставни материјали за потребите на образовниот процес во Македонија. Креирањето на електронски наставни материјали досега е 18

19 спорадично и неорганизирано. Со креирање на структурирана база на наставни материјали се создава можност да се соберат веќе постоечките и се отвораат можности за нивно искористување и дополнување со нови материјали и наставни активности за примена во училница. Практична оправданост: дисертацијата ќе отвори нови хоризонти и широки погледи врз начините на дизајнирање, развој и искористување на бази на наставни материјали, врз можностите за реална и практична примена на електронски наставни материјали, во смисла на интегрирање и употреба на овие бази во сите фази од работата во училниците. 19

20 20

21 2. ОПШТО ЗА ИКТ И ИКТ ВО ОБРАЗОВАНИЕ Феномен на електронско општество и глобализација Електронско општество Брзиот развој на техниката и технологиите играат важна улога во сите сфери на животот и работата во современото општество: индустријата, трговијата, функционирањето на власта, образованието, медицината, истражувањето, системите за комуникација, забавата. Професионалците кои творат во сферата на дизајнот, развојот, анализата, експлоатацијата, одржувањето и евалуацијата на разновидната примена на електронски системи имаат значајно влијание врз самото општество со што се менува и самата парадигма на поимот општество. Така, општеството кое во поголем дел од своите сфери ги вклучило новите технологии се нарекува електронско општество. Електронско општество или е-општеството е социо-технички термин кој ги покрива сите аспекти на живеење во општество кое користи нови технологии. 2 Во него податоците се пренесуваат и обработуваат електронски, а комуникацијата се одвива на брз и едноставен начин со користење на комуникациските технологии. Министерството за Информатичко Општество (МИО) го дефинира информатичкото општество како плод на користењето на новите информатички и комуникациски технологии. Според МИО, глобалните комуникации, електронската трговија и Интернетот се придобивки на развиениот свет, обезбедувајќи повеќе благодети, развој и демократија. Луѓето не се ограничени од својата географска локација. Секој може да комуницира и соработува со било кого од друг дел на светот, само да има пристап до новите технологии. На овој начин, луѓето веќе не се членови само на својата локална заедница. Тие може да работат и соработуваат со луѓе од разни делови на светот и на тој начин да формираат разни заедници. Виртуелна група на луѓе со слични интереси кои се стремат кон една заедничка цел, при тоа разменуваат информации и знаења, и користат информатички и комуникациски технологии за да ја достигнат таа цел се нарекува електронска заедница. Таа заедница може да е географски распределена низ 2 Гушев, М., Препораки и заклучоци од Втората меѓународна конференција Е-општество.мк

22 целиот свет, но со помош на комуникациската технологија нејзините членови се во постојана комуникација за постигнување на поставените цели. Електронската заедница ги користи сите можности на информатичката и комуникациската технологија. Во оваа заедница важат дел од старите правила и закони, но се формираат и нови кои ги земат во предвид новите услови во општеството. На пример, на денешно ниво на развој на технологијата секој човек на планетата кој што користи некаква технологија има копија од барем еден документ направена нелегално. Сите имаме барем еднаш преснимено музика од ЦД, било на друго ЦД или во компјутер, сите имаме преснимено видео филм на ЦД или ДВД, сите имаме копирано книги или барем дел од некоја книга. А сите знаеме дека според законот за заштита на авторските права, тоа е забрането. Значи сите постапуваме нелегално. Евентуално, ако постои човек кој не користи ЦД снимач, видео снимач, компјутер или друга технологија, само тој не направил ваков прекршок пред законот. Но, од друга страна, тие технологии ни даваат можност за сосема поинакво нивно искористување и користење на достапните информации и документи. Во минатото сопственоста беше сфаќана како нечие добро. Со користење на нечија сопственост ја намалуваме можноста на другите за користење на тоа добро. На пр. ако земеме нечие јаболко и го каснеме, ќе остане помалку за сопственикот или другите да јадат. Тоа не е случај при користење на технологиите. Ако на компјутер отвориме некој документ од ЦД/ДВД или од Интернет (а со тоа најчесто и го копираме на нашиот компјутер) ние со ништо не го намалуваме документот или информацијата достапна до сопственикот или останатите корисници. Напротив, документот или информацијата можеме и да ја дополниме за следниот корисник Глобализација Со екстремно брзиот пораст на алатките за комуникација и технологијата, регионите од светот меѓусебно се приближија. Глобализацијата значи приближување до исти работи, постоење пристап до исти ресурси, брза комуникација со секоја точка и место од светот. Дури и со ограничена технологија во сиромашно развиените делови, сепак брзо може да се добие големо количество на информации. Глобализацијата, како збир на теоретски тврдења, подвлекува особено два главни трендови кои што земаат сé поголем замав: 22

23 (а) светски распространети активни комуникациски системи; и (б) променливи економски услови, особено висока подвижност на финансиските ресурси и пазар. 3 Денес, тековите на глобализацијата го поделија светот на две зони: зона на стагнација и зона на развој и пресудно влијаат на положбата на поедини земји, па и на нивниот субјективитет. Оние земји кои не успеваат да ги артикулираат развојните ресурси во развојот, со примена на современите информатички и комуникациски технологии, неминовно остануваат во зоната на стагнација, не успевајќи да фатат чекор со развиениот свет. 4 Иако главните комуникациски системи оперираат повеќе во поразвиените држави, овие механизми исто така се користат и од страна на помалку развиените нации. Овој факт ќе ја зголеми можноста маргиналните групи во сиромашните заедници да комуницираат и да контактираат меѓусебно или со поразвиените делови од светот во рамките на глобален контекст, користејќи ја новата технологија, а со тоа побрзо и полесно да пристапат и да ги искористат можностите за напредок, и на тој начин да имаат можност да се интегрираат себеси во глобалното село, што претставува моментално сценарио во светски распространетите комуникации и трансакции. Со примена на глобално достапните технологии и ресурси може да се оствари заедничка поддршка на различни случувања во поодделни земји, заедници или поединци. Типичниот феномен и карактеристики поврзани со глобализацијата вклучуваат растеж на глобалното мрежно работење (на пр. Интернет, светски распространетата електронска комуникација и пренос), глобална размена и меѓусебна соработка во областите на технологијата, економијата, општеството, политиката, културата и учењето, интернационални алијанси и натпревари, интернационална соработка и размена, глобално село, мулти-културна интеграција, и користење на интернационални 3 Reyes, G., Theory of Globalization: Fundamental Basis, University of Pittsburgh, Министерство за информатичко општество, Македонија, Национална стратегија за развој на информатичко општество и акционен план,

24 стандарди... 5 Со примена на новите технологии се олеснува начинот на комуникација и интеракција меѓу разните делови од светот, меѓу експерти и експертски групи, меѓу корисници на услуги, расселени или на некој начин лица со оневозможен пристап. Со позитивно користење на глобалниот пристап до сите ресурси се поттикнуваат мултикултурни придонеси на различно ниво. Секоја земја или заедница може многу лесно и ефтино да се промовира себеси, своите постигнувања и своите цели на интернационално ниво. Глобалното користење на ресурсите промовира и потикнува интернационално разбирање, соработка, хармонија и прифаќање на културната разновидност помеѓу земјите Предности и предизвици на глобализацијата Глобализацијата овозможува создавање можности за споделување на знаења, способности, интелект, технологија, општествени вредности и норми на однесување и промовирање развој на различни нивоа, вклучувајќи поединци, организации, заедници, и општества низ различни земји и култури. Големи се можностите за изградување вредности и зголемување на ефективноста преку глобалното споделување на информации и можности за да се постигне заедничка поддршка за локалните цели. На тој начин локалните цели профитираат и се зголемува можноста за нивна реализација со примена на искуствата стекнати на интернационално ниво. Тоа е сценарио кое треба сите да се стремиме да го оствариме за да напредуваме како заедници. Истовремено, глобализацијата создава потенцијално сериозни негативни влијанија посебно забележливи врз помалите култури, особено на оние во развој или неразвиените земји или региони. Глобализацијата како феномен подразбира дека се случува голема меѓузависност помеѓу различни региони и земји во светот во смисла на финансии, трговија и комуникации. Брзата глобализација е еден од најтивките аспекти на новиот милениум, особено заради брзиот развој на информатичката технологија во последните две декади. 6 Негативна страна на глобализацијата е тоа што на помалку 5 Cheng, Local Knowledge and Human Development in Globalization of Education, The International Conference on Globalization and Challenges for Education organized by National Institute of Educational Policy and Administration (NIEPA), Delhi, India, Cheng, Local Knowledge and Human Development in Globalization of Education, The International Conference on Globalization and Challenges for Education organized by National Institute of Educational Policy and Administration (NIEPA), Delhi, India,

25 развиените области им се промовира една или неколку доминантни култури и вредности од технолошки понапредни области. На тој начин полека се губи идентитетот на нацијата и државата, и се отвора простор неколку напредни држави да имаат легитимна можност економски, политички или културно да ги колонизираат останатите земји. Исто така, експлоатирање на локалните ресурси и уништување на домашните култури на помалку напредните земји, може да биде искористено од страна на неколку понапредни земји. Уште еден предизвик на глобализацијата е тоа дека рапидно можат да се зголемат технолошките празнини и дигиталните поделби меѓу богатите области и сиромашните области во различни делови на светот. Точно е дека глобализацијата дава можности полесно, побрзо и поефтино да се надминат разликите во нивото на развој на одделни делови од светот со примена на технологиите. Но, тоа треба да знае да се искористи. Ако не се користат правилно и целисходно технологиите што се на располагање, тогаш се зголемува заканата за уште поголема поделба на светот на дигитално развиени и дигитално неписмени делови. И ова не зависи само од можноста за пристап до технологиите, туку и од тоа како сите тие можности што се на располагање се искористуваат. Глобализационите фактори ги зголемија барањата за повисоки стандарди и подобрени способности и за училиштата воопшто и за училишните лидери. Со зголемените понуди на различни училишта и лесен пристап до било кое конкретно училиште, не е ни чудно што глобализацијата го прави светот помал и ги зголеми барањата за квалитет во училиштата. За да се исполни тоа барање многу училишта треба да се реформираат, да им се постават нови рамки, да се обучи персоналот, со еден збор да се подобрат. Зголемувањето на квалитетот на школувањето значи користење на некои аспекти на глобализација како што се: учење на оддалеченост; користење на Интернетот во процесот на учење и за целите на истражувањето; интернационални програми за посета и/или размена; интернационално партнерство во поучувањето и учењето; интеракции и споделување преку видео-конференции низ земјите, заедниците, институциите и поединците; интернационална проектна работа и соработка. На образовно ниво, предностите од глобализацијата се енормни. Користење голема база на податоци и информации, учење на оддалеченост за хендикепираните или расселените лица, дирекна комуникација со експерти, брза комуникација во реално време или off- 25

26 line комуникација со врсниците од светот, се само неколку примери кои што ќе ги прошират перспективите на школувањето и ќе го олеснат процесот на учење и поучување. Но, исто така треба да бидеме свесни и за заканите на глобализацијата. На образовно ниво, посебно во помалите и посиромашни држави како што е и Македонија, тоа може да бидат: користење странски зборови кои што имаат соодветен превод на нашиот јазикот, но сепак странските зборови се применуваат, а локалните се забораваат; предизвик за зачувување и користење на кириличната азбука; зачувување на имињата и традициите кои што се карактеристични. Предизвикот на ИКТ во образование, меѓу другото, е зачувување на културна разноликост наспроти културна глобализација 7 Дигиталната поделба или јаз е нешто на кое многу може да се влијае од образовен аспект. Тоа е поделба помеѓу оние кои имаат и функционално ги користат технологиите и оние кои немаат или не знаат функционално да ги користат технологиите. Компјутерите и комуникациските технологии се многу расширени низ сите делови од светот. Но колку тие функционално се користат е друго прашање. Во училиштата можеме да ги насочиме учениците да применуваат ИКТ за постигнување на своите цели, а не само за забава и поминување на времето. Училиштата треба да бидат колевка на функционалното и целосното искористување на можностите што се нудат со овие нови технологии. Секако, за тоа треба прво да бидат подготвени наставниците. Тие треба да се свесни за можностите што се отвораат пред нив, да знаат да ги искористат тие можности во образовни цели, и тоа да го пренесат на своите ученици за да можеме со помош на овие технологии да го прескокнеме оној јаз што ги дели развиените земји од останатите. Со правилно и функционално користење на новите технологии се овозможува голем скок во развојот на секоја земја. Глобализацијата не може да биде избегната, нити може да се избега од тоа, глобализацијата е во нашиот секојдневен живот, уште повеќе во животот на новите генерации нашите деца. Ние треба нив да ги научиме да бидат глобални граѓани на светот, но да ја негуваат сопствената уникатност; да го користат знаењето и искуството кое што доаѓа заедно со глобализацијата, но да најдат и имплементираат свои решенија. 7 Pulkkinen, J., The Paradigms of E-education, ( превземено ноември 2015) 26

27 2. 2. Развојни концепти на ИКТ Процесот на интеграцијата на ИКТ во образованието треба да се разгледува како мултидисциплинарен процес моделиран од општествените процеси на институциите, економиите и културите во општеството како целина. Техничките иновации секогаш ќе предизвикуваат различни општествени иновации како што е задоволство, образование, бизнис идеи и политички идеи. Ова значи дека описите на општествените димензии на иновациите се исто така важни како и описите на технологијата при опишувањето на нивните концепти. Всушност, тешко е да се разделат едни од други техничките и општествените иновации, затоа што тие се димензии на една иста иновација. Клучниот фактор кој што го активира технолошкиот концепт е обично можноста за достапност и расположливост (корисноста, употребливоста) на технологиите, што прави да биде можно да се примени во конкретни практични активности во различни сектори на општеството. Овој клучен фактор може да биде одлучувачки во создавањето (обликувањето) на концептуални метафори користени во полето на истражување за полесно дефинирање на целите на истражувањето. Исто така достапноста на едукациони иновации кои користат ИКТ, може да влијае врз симултано развивање со други иновации поврзани со истата технологија во други сектори на општеството. Заедно со активирањето на техничките иновации во општеството и развој на инструкционите технологии како поле на истражување со специфични интереси и ориентации на истражување, авторите дефинираат разни концепти кои можат да се групираат во пет техно-економски концепти кои што ја дефинираат ИКТ интеграцијата во образованието. При тоа треба да имаме предвид дека концептите не се исклучиви категории. Исто така, овие комуникациски структури се менуваат во текот на времето. Првиот концепт е поврзан со однесувањето кон ИКТ како физички објект. Историски овој концепт може да биде следен до првото вклучување на ИТ во образованието. Од почетоците на електронското сметање (1964), но особено по времето кога компјутерите станаа достапни во образованието, кога IBM го претстави концептот на персоналното сметање - персонален компјутер (PC) - компјутерската технологија беше усвоена како нов предмет во училиштата. Училиштата реагираа на усвојувањето на овие нови физички објекти, со создавање на нови предмети за предавање, и ја променија училишната околина со организирање на компјутерски лаборатории. Многу 27

28 долго време главната грижа беше да се научат учениците да ја користат оваа машина за пишување и пресметување. Се уште, 20 и повеќе години подоцна, многу истражувања ги тестираат компјутерските ставови, компјутерската писменост и воопшто придобивките од компјутерите во образованието. Овој концепт исто така може да биде наречен PC парадигма поради активирачките ефекти на персоналните компјутери во сите сектори на општеството. Овој концепт е поврзан со технологијата, системските дизајни и традиционалното образование и општественото истражување кое што ги следи реалните теории на знаења и методи на природните науки. Тоа се однесува на неутралните и на објективните пристапи кон развојот на образованието и тоа не е карактеристично поврзано со било која од новите теории на учење, но често може да биде поврзано со индивидуалните когнитивни пристапи и нивните предходници во теориите на учење на однесувањето, нагласувајќи ги факторите на околината и нивното влијание на факторите на однесување и емоционалните фактори. Концептот исто така се интересира и за технологијата како содржина за учење или како аспект во нашите животи. Прашањата вклучуваат: како да се излезе на крај со технологијата, како да се искористи тоа, колку ние би требале да инвестираме во тоа. Многу прашања се поврзани со модерната технологија и техничките уреди без навистина да се навлегува во апликациите на технологијата во образованието и образовните процеси како што е учењето, поучувањето и менаџментот. Истражувањето и развојот поврзани со водењето на компјутерските лиценци, технологијата како предмет во училиштата, вештините на наставниците во примена на компјутерите итн, може исто така да бидат разгледувани како дел од оваа парадигма. Она што недостасува во овој концепт е критично културно или општествено истражување кое што се однесува на технологиите што ги користиме во нашето општество и образование. Хуманизирање на технологијата, правење достапна за сиромашните земји, итн. може да биде вклучено во ова истражување, доколку интересот на парадигмата се смени од техно-економско и инструментално, да се смени разбирањето и теоретските интереси поврзани со технологијата, образованието и општеството. Многу тесно поврзана со првиот концепт е идејата за користење на компјутерот како нов инструмент во учењето. Идејата за користење на компјутерите во нешто 28

29 друго освен канцелариските рутини и научни пресметувања и програмирања се појави паралелно со апликации на компјутерите во други полиња на општеството. Компјутерски-потпомогнато учење (Computer Assisted Learning - CAL) стана доволно достапно за обичните училишта и поттикна нова парадигма. Училиштата сега можат да купат CAL софтвер и наставниците не се повеќе принудени сами да програмираат апликации. Тоа значи дека и оние наставници кои што претходно не беа заинтересирани за компјутерите како такви, сега можат да ги користат во своите предавања. Првата стара идеја на програмирано учење заснована на Скинеровите теории за учење се однесуваше на начинот на учење помогнато со компјутер, којашто некако се уште е присутна во оваа парадигма. Со појавата на графичкиот интерфејс и мултимедијалните карактеристики на компјутерите, идејата за компјутерски-помогнато учење доби нови форми и идеи. Исто така, бројот на предмети каде можат лесно да се применуваат компјутерите се зголеми кога беа додадени новите мултимедијални карактеристики на компјутерите. Мултумедијалната примена се смета за многу моќна помош во учењето. Учењето може да биде поддржано со компјутер или со мултимедија, или потпомогнато од интелигентен посредник. Овој концепт го истакнува користењето на компјутерот како алатка и ништо повеќе од алатка во учењето. Дизајнот на образовниот софтвер, алатките и посредниците базирани на когнитивна психологија во денешно време е главен пристап за учење во оваа парадигма. Овој концепт исто така може да се нарече ИТ концепт заснован на активирање на иновации на информатичката технологија како нова индустрија и идејата за користење на информатичката технологија и мултимедија пошироко како алатка во различни полиња на образованието. Општествените и културните прашања во образованието се сметаат за аспекти или димензии, кои што треба да бидат земени во обзир во дизајнот на системот или на софтверската алатка за да се направи по прифатлив за различните групи на крајните потрошувачи. И покрај фактот дека модерните ИКТ имаат многу нови квалитети како мрежното работење и комуникација, главниот интерес на овој истражувачки пристап не е изменет: сеуште се стреми да ја зголеми човековата способност и учење со посредство на технологијата. Само инструментите се промениле со текот на времето. 29

30 Со воведувањето на мрежното компјутерско работење почнаа да се развиваат некои нови идеи за користење на компјутерите во образованието. Првите заеднички мрежи и мрежно работење на компјутерските лаборатории во училиштата ја создадоа можноста за нови форми на групна работа. Во средината на 80-тите, ова радикално го промени претходниот инструментален концепт со тоа што му даде ново значење на компјутерот: тоа беше медиум за комуникација (CMC, computer mediated communication) и понуди нови пристапи за текот на информацијата и процесите. Надвор од училиштата истите технички пронајдоци имаа симултани апликации како корпоративен (заеднички) , кој што беше користен за коресподенција и испраќање на материјали за поддршка и техничка помош за корисниците. На наставниците не им требаше долго за да ја прошират дискусијата заснована во училница и надвор од училишните ѕидови со други училишта и да започнат коресподенција со соодветните класови. -от имаше капацитет да ги спои обуките за кореспонденција и компјутерски помогнатото учење, и да создаде почетна точка за следниот концепт заснован на поопшти идеи на комуникација и интеракција. Компјутерите навистина се уште беа алатки, но и не само алатки, бидејќи компјутерски посредуваната комуникација и мрежно работење воведоа нови процеси кои што го зголемија учењето и предавањето со помош на поврзување со други луѓе и училници преку комуникациски линии. Овој концепт исто така може да биде наречен К концепт поради идејата за користење на компјутерите како медиум за комуникација. Тоа исто така создаде нов концепт со комбинирање на информатичкото процесирање (ИТ) и комуникациските способности (К) во една единствена иновација (ИКТ). Овој концепт е тесно поврзан со теориите на општествено когнитивно учење и контекстуален конструктивизам. Истражувањата што се обидуваат да ги разберат различние луѓе и култури во образованието исто така му припаѓаат на овој концепт, бидејќи комуникациските аспекти неопходно вклучуваат друга инстанца во процесот на учење. Фокусот на овој концепт е на процесот. Во учењето ова значи дека наставниците ќе користат соработка на учениците и мрежна комуникација како средство за индиректно развивање на поголеми капацитети на когнитивните способности на учениците. Овој фокус на поместување на процесот на учење често пати е наречен поместување на парадигмата во образованието. 30

31 Конвергенцијата на ИКТ го поплочи патот за истражување на Интернет и особено World Wide Web (WWW - веб), која што ја пренесе работата со десктоп компјутери и комуникациската технологија на ново ниво. Овој концепт започна многу брзо по претставувањето на графичкото веб пребарување во 1993, кое што овозможи полеснода се интегрираат алатките и ресурсите од веб со свои на сопствениот десктоп. Тоа беше исто така лансирна рампа за нови бизниси наречени е-бизниси. Електронската комерција стана возможна заедно со расширениот пристап на Интернет помеѓу обичните корисници. Веб обезбеди нова платформа за рекламирање на бизнисите и продажните производи и услуги во сите сектори на општеството. Нови компании беа воспоставени без било какви ѕидови и имоти, постоејќи само на веб. Целосната предност на веб ја искористи издавачката индустрија, вклучувајќи ги сите медиуми од текст до музика и филмови. Како резултат на оваа нова форма на интернационално информирање, англискиот јазик ја зацврсти својата позиција како главен јазик на веб. Заедно со иновациите од претходните парадигми, образованието може да најде идеална платформа за да ги постави своите веб сајтови и дискусиони табли каде што учениците и наставниците може да најдат алатки и ресурси за учење. Предноста на веб е тоа што таа секогаш беше слободна за поврзување секогаш беше on-line. Овој концепт на примена на ИКТ можеме уште да го наречеме е-образование. Електронските мрежи сега може за прв пат да понудат надополнување и алтернатива на конвенционални начини на образование. Всушност тоа се нарекува е-учење, но како што покажаа анализите на метафорите, концептуално создаде нова форма на учење и нов начин на испорачување на знаењата. Овој концепт е тесно поврзан со новиот е-бизнис, што по природа е многу инструментално и ефикасно ориентирано. Оваа парадигма е блиску до реалистичните и контекстуалните пристапи, бидејќи е-учењето обично се смета за метод за испорака на учење за единки. Исто така идејата за независни ученици кои избираат модули за учење според сопствените потреби и ситуација од понуденото, концептуано е тесно поврзано со оваа парадигма. Истражувањата што треба да се реализираат во оваа сфера мора да започнат да ги следат проблемите генерирани од новата платформа на самото образование. Треба да се дефинираат одговори на прашањата што произлегуваат: Дали ги решаваме образовните проблеми со ИКТ или дали создаваме не само дигитална поделба, но исто 31

32 така и образовна поделба со концептите на е-учењето? Дали ги ограничуваме нашите интереси за истражување само за да им помогнеме на оние кои што можат да си ја дозволат оваа нова платформа? Дали го изгубивме пространиот образовен интерес за решавање на општествените проблеми со помош на образование како сиромаштија, невработеност, здравствена заштита, итн. со интегрирање на ИКТ во образованието? Дали образованието се губи во оваа парадигма? Е-учењето може да не ги вклучува сите предлози, но доколку погледнеме во комуникацијата, треба да размислиме за следење на некои други патеки кои што можат да бидат полесно поврзани со образовните цели и општествените начини на учење. Различните виртуелни просторни и собни метафори даваат разни можности за општествени иновации на веб. Тродимензионалниот простор може да понуди симулација на реалноста со зголемување на комбинациите и можностите на користење на ресурсите, развивајќи нови платформи и управувачки процеси. Тоа исто така може да биде гледано како интегративен процес на претходните концепти. Тоа веќе иницираше идеи на виртуелни институции, како виртуелни училишта и универзитети, што може да биде многу комплексен систем. Метафората на виртуелниот простор ќе вклучи повеќе науки во истражувањето и развивањето бидејќи технологијата и истражувањето на учењето се исто така ограничени во разбирањето на комплексните системи, управувачките процеси, комуникацијата и се пренесуваат во социјалните системи. Предноста на овој концепт е тродимензионалната виртуелност која што може да биде развиена и истражена како општествени системи од вистинскиот живот. Овој концепт исто така може да биде наречен v-концепт поради виртуелното организирање. Истражувањето на виртуелноста често е поврзано со идеите на виртуелните заедници, заедниците на примена и нови општествени структури, како додаток на виртуелноста како технички вградена апликација. Всушност, виртуелноста како симулација на општествен систем го направи ИКТ динамичен и активен елемент на нашиот живот, а не само пасивна компонента или алатка на нашата техничка и физичка околина. Контекстуално или радикално конструктивното истражување, кое што се занимава со разбирање на овие феномени како вистински животни ситуации, може да биде од корист во овој концепт. 32

33 Виртуелното организирање на образованието вклучува поглед на образовните институции речиси автоматски, бидејќи истражувањата најчесто се интересираат за појава на нови заедници и нови култури на овие заедници. Парадоксално, виртуелниот концепт може да биде од поголема корист отколку останатите во истражувањето на образовните проблеми во вистинскиот живот, со помош на истражување, кои се проблемите во образованието што можат да бидат решени со виртуелно организирање. Колку виртуелното организирање е во состојба да се фокусира на глобалните проблеми на образованието сеуште останува нејасно во овие анализи. Ако виртуелноста се смета како вградена особина на мултимедијалните апликации (како во игрите), таа нема да понуди ништо суштински ново во овој однос. Доколку виртуелноста се смета за можност да се организираат образовните ресурси, услуги, заедници и институции на таков начин кој што отвора пристап кон образованието за оние луѓе кои што сега се исклучени, тогаш виртуелното организирање на образованието ќе биде корисен пристап за истражувањето и развојот на ИКТ интеграцијата воопшто во образованието ИКТ опкружување или систем Забележливо е дека истражувањето на ИКТ во образованието има недостаток на општо образовни и општествени перспективи. Овој проблем може да биде разгледуван со создавање на истражувачки групи со спојување на образовната технологија и општествените науки, кои што ќе го истражуваат информатичкото општество и ќе го истражувањаат односот и интеракцијата меѓу технологијата и луѓето. Новата структура на групите за истражување најверојатно ќе влијае позитивно врз процесот на истражување на таков начин на кој што општествените теории исто така ќе може да бидат вклучени во рамката за истражување. Информатичките и комуникациските технологии претставуваат нови форми за општествена комуникација, особено во образованието. Од оваа перспектива ИКТ може да биде набљудувана како фундаментален елемент во појавата на нови информатички и комуникациски системи (преку интеграција на ИКТ во образованието и преку предавања на ИКТ во образованието) и притоа, дел од појавеното учење и предавање на практиката како клучни процеси во образованието. Дали ова значи појавување на ново е-образование? Од гледна точка на образовниот систем, е- од електронско може да 33

34 се замени со подобрено образование и проблемите од истражувањето на е- образованието и развојот може да бидат од образовен аспект, а не е-проблеми. Иновацијата лежи пред се не во воведувањет на ИКТ, туку во нејзината примена во приближувањето кон учење и поучување со ученикот во фокусот. 8 Истражувањето кое што ги прати техничките трендови на е-учењето или е- образованието фокусирајќи се на проблемите создадени од самото е-образование моментално многу брзо се шири во практичниот развој на образованието. Овие епроблеми на е-образованието непрекинато заедно ќе се менуваат со техничките трендови и развојот на новите технички направи. Ова не е за да се каже дека полето на истражување на ИКТ во образованието станува застарено, иако тоа може да биде до некој степен надвор од фокусите Интегрирање на ИКТ во образование Промените се секаде околу нас и се сé почесто дел од нашиот живот. Нашиот начин на размислување треба да се менува како што се менуваат можностите кои се отвораат пред нас. Во денешно време имаме пристап до голем број информации, треба да знаеме како да ги класифицираме, да определиме точност, важност и релевантност за нас, имаме можност за брза комуникација со најоддалечени делови од светот, можност за комуникација со експерти, размена на искуства со колеги од цел свет. Со намера да се искористат што е можно повеќе можностите што ги нудат технологиите, треба да се менува образовната парадигма и да се зголеми флексибилноста на образованието. Флексибилното формално образование кое го проширува контекстот, оди надвор од ѕидовите на училницата и е специјално дизајнирано да се одвива на далечина со помош на електронските технологии е електронско образование или е-образование. 9 Овој вид на образование опфаќа широка лепеза на веб базирани алатки и практики за поучување и учење, вклучувајќи различни видови на комуникации, електронски определувани содржини за учење, учење во компјутерски симулирана околина, учење 8 Scrimshaw, P., ed. Enabling teachers to make successful use of ICT, Coventry: British Educational Communications and Technology Agency, Zornada, M., E-learning and the Changing Face of Corporate Training and Development, Managing Global Transitions, volume 3, number 1, Slovenia,

35 користејќи софтвер и други технолошки алатки, електронско следење и администрирање на курсевите. Е-образованието веќе има променето многу од нашите навики како индивидуи и институции, и има голем капацитет да го промени од корен академскиот живот и навики на учениците и наставниците. Електронското учење подразбира електронска презентација на материјали и извори, развиени или одбрани од страна на наставниците за да може секој ученик да ги структуира и совладува на сопствен начин. Електронското учење бара социјална интеракција меѓу учениците, водени од наставникот, кој што насочува во процесот на учење. Обидувајќи се да одговориме на промените во нашата околина, многу често се појавува феноменот на позајмување на политиката. Тоа значи дека се зема некој начин на работа или некоја регулатива од друга земја каде тоа најчесто успешно се применува и без никаква промена се бара да се применува истото и во локални услови, од луѓе кои имаа поинаков менталитет, во друга околина и комплетно поинаков контекст. Овој пристап може да се правда со тоа што ако некој начин или регулатива добро функционирале во едно општество, сигурно ќе функционираат добро и за било кое друго општество. Но, овој пристап, во исто време може да биде многу опасен од едноставна причина, како што опишува:...може да биде сериозна грешка да се ископираат овие искуства од некои поедини земји, и тоа применувајќи ги некритички 10 или неадаптирани за локалниот контекст. Секако дека треба да се учиме од искуствата на другите и да пробаме она што е добро и успешно да го примениме и кај нас. Но, тоа не треба да значи слепо превземање. Треба критички да разгледаме што сакаме да превземеме, тоа да го адаптираме во локален контекст, земајќи ги во предвид и предусловите и менталитетот и претходните слични искуства. Тогаш дури можеме да зборуваме за успешно искористување на искуствата на другите. Во секој случај, новите околности поврзани со воведувањето на компјутерите во сите сфери на живеењето и работењето поставуваат многу нови прашања за нивната примена. Многу често се појавува феноменот на тн. вакуум во политиките. Овој концепт се темели врз фактот што новите можности отвораат вакуум простор во нормите и во политиките (вакуум во политиките) или стратешките определби. Така ние 10 Koren, A., Globalisation and Knowledge Transfer: A Case Study of Tuzla Canton Leaders` training. Proceedings of the 4 th International Conference of the Faculty of Management Koper, University of Primorska Knowledge Society Challenges to Management: Globalisation, Regionalism and EU Enlargement Process: ,

36 немаме насоки и упатства како да се справуваме со новите можности, немаме концептуални рамки кои ќе ни овозможат подобро да ја разбереме природата на одредени норми кои се појавуваат. Со денешното темпо на промени во секојдневниот живот и било која сфера од работењето, многу веројатно е во моментот кога ќе се воведат нови политики за користење на технологиите кои веќе ги имаме на располагање, тие политики да се застарени, бидејќи условите во општеството веќе се промениле. Затоа е потребно ние, како училишта, да реагираме проактивно, предвидувајќи ги потребите на општеството и околината, и на тој начин да ги образоваме нашите ученици. Со примената на ИКТ и електронското образование можеме многу брзо, лесно и ефтино да ги прилагодуваме веќе постоечките концепти за новите услови во околините, а по потреба и да реагираме проактивно и да креираме начини на стекнување на знаења кои што ќе бидат потребни на пазарот на труд. Е-образованието, како нов начин на учење и обучување, нé тера да преразгледаме многу аспекти на нашата образовна практика. Тоа во исто време е придружено со и влијае врз промените во академската околина. 11 Новите технологии отвораат простор за промена на концептот (реконцептуализација) на нашите навики и практики. Примената на новите технологии во образование е придружена со многу можности, но исто така и со разни предизвици. Примената на ИКТ посебно за земјите во развој има огромен потенцијал при подобрување на пристапот и зголемување на пристапот и квалитетот на образованието. Правилно применети, ИКТ можат во многу да помогнат при олеснувањето на развојот на една земја. Но, сепак треба да се земе во предвид реалноста на дигиталната поделба расцепот помеѓу оние земји кои имаат пристап и ги контролираат технологиите и оние кои ја немаат таа можност. Ова би значело дека и интеграцијата на ИКТ во образовниот процес, за да можат да се искористат целосно можностите кои ги даваат технологиите, ќе биде предизвик. Ако предизвиците не се надминат ќе дојде до уште поголем процеп меѓу развиените земји и неразвиените или оние во развој. 11 Kirkpatrick D., Who owns the curriculum?, Victoria University, Melbourne, Australia,

37 Потенцијалот на ИКТ алатките е осознаен и од Владата на Република Македонија која уште во 2005 во Стратегијата за развој на образованието во Македонија напиша Во наредниот период ќе се преземат мерки за да се засили пристапот до современите меѓународни и национални информациски системи и бази на податоци. За таа цел, ќе се преземат мерки за задоволително опремување на образовните установи со современа информациска технологија и нејзино поврзување со информациските системи. Стратешка мерка во Националната стратегија за развој на информатичко општество (МИО) е дефинирана како стимулирање на креирање и користење на дигитални содржини како наставни помагала (мултимедиски и повеќејазични) во основното и во средното образование. 12 ИКТ е потенцијална моќна алатка за зголемување на образовните можности, формали или неформални, за сите популации, вклучувајќи ги и оние кои имаат помалку можности како малцинствата, луѓето со попречености, повозрасните и било кој кој што заради финансиски или временски ограничувања не може да си дозволи редовно образование. Една карактеристика на примената на ИКТ во образованието е надминувањето на ограничувањето на време и место со помош на ИКТ може да се применува и асинхроно учење. Со примена на ИКТ во учењето се надминува ограничувањето наставникот и учениците/обучуваните да бидат на исто место, дури и можат да пристапуваат до материјалите за учење во различно време. Пристапот до оддалечени материјали за учење е втората карактеристика при интегрирање на ИКТ во образованието. Наставниците и учениците веќе не мора да користат само печатени медиуми кои ги имаат во своето опкружување; богатство на секакви материјали се достапни преки Интернет и WWW. И до сето тоа може да се пристапи во било кое време и од било кое место. Исто така, со ИКТ ни е овозможен пристап и кон најразлични личности експерти, истражувачи, лидери или соученици од целиот свет. Најважна цел на образованието е создавање на продуктивни граѓани кои ќе можат да одговорат на барањата на пазарот на труд. Со вклучувањето на ИКТ во образованието индивидуалците подобро се подготвуваат за идните работни места. Компјутерите и паметните телефони веќе се присутни насекаде. Едно барање од работникот на иднината е да биде технолошки писмен, те. да е способен да ја кориси 12 Министерство за информатичко општество, Македонија, Национална стратегија за развој на информатичко општество и акционен план,

38 ИКТ ефикасно и ефективно. Но, технолошката писменост не е единственото барање. Како вештини на 21-виот век се дефинирани уште и можноста да соработува и да биде дел од тим, креативност и инвентивно размислување, но и да е способен ефикасно да комуницира и споделува идеи и размислувања. ISTE International Society for Technology in Education, Интернационално здружение за технологија во образование дефинира образовани стандарди и индикатори на извршување за учениците: Креативност и иновации учениците демонстрираат креативно размислување, конструираат ново знаење и развиваат иновативни продукти и процеси користејќи технологија. 2. Комуникација и соработка учениците користат дигитални медиуми за да комуницираат и работат заеднички, иако можеби на далечина, да си помагаат еден на друг и да се одговорни за своето учење. 3. Истражувачка и информатичка писменост учениците знаат правилно да користат дигитални алатки за прибирање, оценување и користење на информации. 4. Критичко размислување, решавање на проблеми и донесување одлуки учениците применуваат критичко размислување за да планираат и спроведат истражување, спроведуваат проектни активности, решаваат проблеми и донесуваат одлуки врз основа на добиени информации со примена на дигитални алатки и ресурси. 5. Дигитално граѓанство учениците ги разбираат културните и социјални теми кои се однесуваат на технологијата и се однесуваат на правилен етички начин. 6. Технолошки операции и концепти учениците демонстрираат разбирање на технолошките концепти, системи и операции. Со примена на ИКТ во образованието се зголемува квалитетот на истото бидејќи се зголемува мотивацијата на ученикот да учи и неговата вклученост, се олеснува стекнувањето на основните базични вештини и се зголемувааат можностите за усовршување на самите наставници. ИКТ овозможува брз и лесен пристап до разни 13 ISTE International Society for Technology in Education, ( превземено март 2016) 38

39 видеа или мултимедијални алатки за создавање на автентична содржина која ќе ги вклучи и учениците во процесот на учење. Интерактивните активности уште повеќе ја олеснуваат вклученоста на учениците во самиот процес на учење. Можностите кои ги даваат ИКТ, леснотијата на одбирање соодветен начин на презентирање на материјалот за секого различен, може да ја зголеми мотивацијата за учење со тоа што овозможува користење на готови интерактивни материјали, но исто така и можност за комуникација со луѓе од сите страни на светот и учество во реални активности во различни делови на светот. Примената на ИКТ отвара можности за развој и на наставниците. Онлајн туторијали можат да го олеснат воведувањето на нови алатки во наставата. Со правилна примена на ИКТ како алатка при учењето лесно се пренесува фокусот на учењето врз ученикот при што се зголемуваат можностите за подбри резултати од учењето (studentcentered learning). Наместо да се продолжи со она што е правено претходно, ИКТ овозможува поинаков пристап и индивидуализиран пристап кон секој ученик. На тој начин се преминува кон концептот на ученик-во-центар-на-учењето. ИКТ овозможува алатки за стекнување на знаења, анализа и конструкција на нови знаења. Со помош на ИКТ може да се учи преку комуникација и соработка со други кои ги имаат истите интереси. ИКТ може да се користи за моделирање на реални ситуации, што го прави учењето поинтересно, пореално и помалку апстрактно. На овој начин се активира ученикот и се вклучува во сопственото учење. ИКТ ни ја олеснува комуникацијата со луѓе од други култури, помагајќи при развивање на комуникациски вештини и глобалната свест. Со помош на ИКТ можеме да учиме дирекно од експертите на соодветното поле. Понекогаш дури и дирекно да комуницираме со нив Е-учење Е-учење (електронско учење) е термин кој што подразбира учење со користење на некаков електронски медиум. Не постои единствена дефиниција за тоа што се подразбира под концептот е-учење. Дефинициите кои се сретнуваат во разни литератури не се усогласени, но содржат неколку заеднички фрази кои најчесто се повторуваат. Најчесто потешкотија е да се раздели е-учењето од термините како витуелно учење, мрежно учење, онлајн учење и слично. Но најчесто е-учењето се определува како учење каде Интернетот и веб-от играат важна улога. Уште пошироко тоа може да се сфати како учење потпомогнато со електронска технологија. 39

40 Електронското учење е метод на учење кој што се заснова на неколку принципи: Тоа е засновано на технологијата. Учениците користат технологија за да пристапат до материјалите за учење. Ова не значи дека учениците и наставниците треба да станат експерти за технологијата која ја користат. Најчесто системите за електронско учење се така дизајнирани што овозможуваат користење од страна на корисници со основно ниво ИКТ писменост. Важно е да се напомене дека технологијата може да ги зголеми резултатите од доброто поучување, но технлогијата не може да го измени слабото поучување. Електронското учење најчесто е и географски оддалечено. Ова значи дека наставникот и учениците не мора да се на иста локација. Тоа го олеснува пристапот до материјалите за учење но, додава на комплексност при подготовката на материјалите. Најчесто учениците ќе работаат одделно од наставникот и другите ученици, а материјалите за учење треба да се така организирани да содржат помош и поддршка ако за тоа се јави потреба. Комуникацијата меѓу наставникот и учениците и меѓу самите ученици останува витална при процесот на учење. Затоа е потребно електронското учење да овозможува разни начини за комуникација меѓу учесниците е-пошта, форуми, видео конференции и друго. Активностите за учење се определени како струтурирани активности кои го поттикнуваат ученикот да стекнува нови знаења, вештини, компетенции и разбирања. За сето ова да се овозможи соодветни активности се потребни, но исто така и можност да се следи и оценува процесот на учење и кои чекори следно треба да се превземат. Електронското учење овозможува најразлични алатки кои што ќе ги поддржат и олеснат овие активности и ќе овозможат соработка и споделување на добиените резултати. На овој начин учениците покрај стекнатото знаење се стекнуваат и со знаења и вештини за доживотно учење кои ќе им помогнат во понатамошниот развој во животот. Од технолошка гледна точка, е-учењето се дефинира како: Е-учењето подобро се опишува со Интернет базирано учење отколку само со веб учење. Веб опфаќа HTML, URL и пребарувачи. Додека Интернет го пофаќа сето тоа, но и дополнително е-пошта, видео конференции, трансфер на документи итн. 40

41 Онлајн учењето може да биде организирано преку било која мрежа. Тоа значи дека Интернет учењето е подмножество на онлајн учењето. Електронското учење може да користи било кој електронски медиум. Тоа не значи дека мора да е поврзано со некоја мрежа. Електронското учење означува учење потпомогнато со, на пример, компјутер без никакво мрежно поврзување. Како резултат на оваа анализа можа да се нацрта дијаграм на врските меѓу електронското учење и онлајн учењето, те. Интернет и веб базираното учење. Во Анекс 2 и Анекс 3 се дадени некои од постоечките апликации кои можат да се најдат на Интернет и можат да го олеснат процесот на е-учење. Е-УЧЕЊЕ онлајн учење Учење со помош на компјутер Интернет базирано учење Веб базирано учење Слика 1. Технолошки димензии на е-учењето 14 Предностите на електронското учење се многубројни. Некои од нив се: Зголемена флексибилност секој може да учи во своето слободно време и од најразлични места. 14 Hadjerrouit, S., Applying a System Development Approach to Translate Educational Requirements into E- Learning, Agder University College, Kristiansand, Norway,

42 Зголемено задоволство од учењето бидејќи ученикот ја има контролата врз прцесот на стекнување на знаење, а со тоа и зголемена одговорност за постигнатите резултати. Намалени трошоци на патување и потрошено време за патување од оддалечени средини. Овозможување на поголемо учество во процесот на учење и на оние учесници од оддалечени средини. Олеснет и забрзан начин на проверка и оценување. Содржината и начинот на пренесување на знаењето не се менуваат во зависност од наставникот или ресурсите на располагање- тие се исти за секој ученик. Електронското учење не ја заменува традиционалната училница, туку напротив ја надополнува и овозможува пристап до поинаков формат кој може да одговара на различни луѓе во различен момент на време Предизвици при е-образование Примената на ИКТ во наставата отвора големи можности и потенцијали за постигнување на подобри резултати. Но, се разбира, секојдневно се појавуваат и предизвици што се однесуваат на вклучувањето на ИКТ во поучувањето и учењето. Овие предизвици најчесто се однесуваат на етичкото и соодветно користење на ИКТ во поучувањето и учењето. Ограничувањата на е-образованието се: немање директна интеракција меѓу слушателите; потребни ресурси за опрема, софтвер и одржување; креирање и одржување на содржината; трошоци за развивање на електронска програма; оценување, те. гаранција за идентитетот на оној кој ги одговорил прашањата. 15 Еден од предизвиците идентификуван од искуствата е тенденцијата некои ученици да прават плагијати директно од Интернет, наместо да го користат Интернет како еден од многуте извори на информации, вклучувајќи ги тука и останатите извори, како книгите или директно вклучените учесници. Секако дека копирањето на веќе добиени резултати од Интернет не е во најдобар интерес на учењето на учениците. А дополнително, способноста на наставниците да ги проверат плагијатите направени од 15 Zornada, M., E-learning and the Changing Face of Corporate Training and Development, Managing Global Transitions, volume 3, number 1, Slovenia,

43 страна на учениците од Интернет, бара од наставниците да поседуваат технички способности кои што ќе им овозможат да ја проверат работата на учениците во материјалите каде е користен и Интернет. Многу тешко можат да се ограничат учениците да не прават плагијати од било кој извор. Многу поважно е да се научат учениците да прават етичка разлика помеѓу правењето плагијат од Интернет и користењето на Интернет како извор, при што самите ученици да ги развиваат своите клучни капацитети. Учениците треба да поседуваат способност и разбирање на соодветната тема за да можат да ја проверат веродостојноста на информациите кои што тие ги лоцирале во онлајн околината. Исто така, како основни важни се критични образовни способности за да можат учениците да ја најдат смислата од она кон што тие пристапуваат на Интернет. Подобро учениците да учат од информации од писмено поставени прашања, отколку едноставно да ги прифаќаат како вистина сите најдени записи и податоци на Интернет. За сето ова потребно е професионална обука и постојано усовршување на наставниците која што ќе ги поддржи позитивно да ги водат своите ученици и да ги решаваат овие педагошки проблеми. Потребно е да се помогне во развивање на способностите на наставниците да научат како да постават задачи на кои што нема да можат да добијат плагијат како одговор. Може да претставува проблем да се определи што е технолошки тренд, а што реален образовен проблем 16 Друг предизвик е користењето на ИКТ како електронска дадилка за оние ученици кои што порано ќе ги завршат добиените задачи. Технологијата не треба да биде награда за оние ученици кои што успешно си ја завршиле својата вистинска работа побрзо од своите другарчиња. ИКТ треба да им биде достапна на сите ученици, како составен дел од активностите на поучување и учење. Некои од наставниците исто така искажуваат загриженост за потенцијалните дополнителни трошоци и обврските кои што може да ги добијат училиштата. Исто така дигиталните (електронски) подготовки и дигиталните авторски права може да влијаат на ентузијазмот меѓу наставниците за вклучување дигитални пристапи и дигитална содржина во својата работа. Како бариери при воведување на е-учењето во училиштата, литературата ги посочува и времето и ресурсите потребни да се обучат наставниците да 16 Pulkkinen, J., The Paradigms of E-education, ( превземено ноември 2015) 43

44 ги применуваат сите нови технологии како и соодветната постојана понуда за професионално усовршување на наставниците. Британската агенција за образовна комуникациска технологија (BECTA 17 ) дефинира 5 фактори кои влијаат врз развивањето на добри практики при примената на ИКТ во училиштата: ИКТ ресурси, ИКТ лидерство, ИКТ поучување, училишно лидерство и општо поушувањето во училиштето. 18 Според BECTA успехот на воведување на ИКТ во образовниот процес варира од една наставна програма до друга, од место до место, па дури и од клас до клас. Ќе се запрашаме дали воведувањето на ИКТ нé води кон осиромашување на квалитетот на поучување. Наставниците се загрижени дека некои колеги, кои се задоволни со своите дидактички пристапи во поучувањето, користат ИКТ за да го зајакнат својот стил на поучување, наместо да ги рашируваат своите пристапи и да вклучат повеќе насоченост кон учениците, пристапи базирани врз истражување и сл. Навистина, повеќе истражувања го поддржуваа погледот дека ИКТ не го подобрува квалитетот на лошите наставници Позитивни страни при е-образование Традиционалната академска заедница е сконцентрирана кон предавања, лекции, лаборатории контролирани од наставници кои го определуваат групирањето, типот на интеракциите што се случуваат, кој со кого и околу што комуницира. Новите технологии кои се користат за учење предлагаат нови и динамични начини на групирање, нови комуникациски партнери, нови начини на интеракции и нови структури во текот на стекнување на знаења. Овие новини ќе придонесат кон промени и во дизајнирањето, поучувањето и оценувањето при процесот на пренесување и стекнување на знаења по електронски пат. Употребата на ИКТ ги надмина едноставните вештини за презентирање и едноставните истражувања, и веќе е поврзана со повисоко ниво на размислување и визуелизирање Bingimlas K., Barriers to the Successful Integration of ICT in Teaching and Learning Environments: A Review of the Literature, Eurasia Journal f Mathematics, Science and technology Education,

45 Потенцијална позитивна страна на е-образованието е зголемен пристап до образование (маргинализирани, расселени лица, лица кои патуваат, лица со специјални потреби итн). Со помош на електронското образование сите овие лица имаат полесен пристап до разни видови на образование според своите потреби. Во денешно време мобилноста е карактеристика која е потребна во секојдневното работење и затоа оваа страна на е-образованието е многу важна. Тренд во образованието е демократизација на процесот на учење со овозможување на поголема контрола од страна на учениците. При користење на е- образование учениците сами го одредуваат времето, местото и брзината со која се случува учењето. Контролата врз тоа што се учи се пренесува врз учениците, со тоа што тие ја обликуваат содржината според свој интерес и потреби. ИКТ во образование обезбедува поголема индивидуализација на процесот на стекнување знаења 19 Со електронското образование се менува начинот на размислување и односот кон образованието. Веќе не е само наставникот оној кој е одговорен за процесот на учење. Учениците ја превземаат одговорноста за своето стекнување на знаења. На тој начин се менува природата на академската заедница се нудат повеќе разновидни можности за стекнување знаења. 20 Новите технологии ќе им помогнат на наставниците да создадат околина за учење која ќе им овозможи на сите ученици да се вклучат на начин што на секој од нив индивидуално најмногу им одговара. Електронското учење има потенцијал идејата за училница како единствена околина за учење да ја направи застарена. На Интернетот може да се гледа како медиум низ кој ќе се пренесуваат (испраќаат и примаат) информации. Ако кон тоа се додадат и другите дигитални технологии, тогаш со сите нив се отвораат голем број нови можности, можности што можат да го променат односот меѓу ученикот и наставникот. Тие нови можности ќе ја преместат границата на тоа кој обезбедува информации и кој ја задава содржината на стекнувањето знаења. Освен наставникот како единствен извор на информации и нови знаења во досегашен контекст, новите технологии овозможуваат и 19 Pulkkinen, J., The Paradigms of E-education, ( превземено ноември 2015) 20 Wilson, R., E-education in the UK, ( превземено ноември 2015) 45

46 многу други извори, како што се информации од разни делови од светот, комуникација со експерти и авторитети од соодветната област, но и самите ученици можат да бидат извор на информации и можности. Друг конкретен и практичен начин на искористување на потенцијалите на ИКТ во образованието се дигиталните портфолија. Дигиталните портфолија или е- Портфолија се всушност збирка на резултати и материјали сработени од страна на учениците. Најчесто дигиталните портфолија користат софтвер и мултимедијални апликации за да создадат и зачуваат дигитален доказ на процесите и постигнувањата на целите, оценувањето и известувањето. Дигиталните портфолија можат да содржат податоци како што се збир на докази и артефакти што даваат слика за тоа што една личност знае и може да направи со примена на ИКТ. На ваков начин, технологиите ќе овозможат секој ученик да го индивидуализира сопственото учење одбирајќи си содржини, нивно подредување и темпо на совладување. Во секој случај предностите од употребата на новите технологии во образовниот процес се многубројни и треба да се стремиме што е можно повеќе да ги искористиме. На тој начин го поттикнуваме развојот во училиштата и овозможуваме поквалитетно образование за идните генерации Влијание од примената на ИКТ врз позицијата и улогата на наставниците Мотивираност на наставниците за работа Мотивацијата е многу сложен внатрешен двигател на секоја личност. Мотивацијата се разликува за секоја личност, зависи од периодот на нејзиниот/неговиот живот, но и од општествените услови. Наставниците првенствено се мотивирани од внатрешни мотиви како што се самопочит, одговорност и чувство на исполнување. Така, учество во управување, дообучување и систематска, поддржувачка проценка може да ги мотивира наставниците за да се истакнат. Формалното, неформалното и информалното усовршување промовира споделување на идеи и взаемна соработка помеѓу наставниците. Информалното образование може да вклучи ресурс на споделување или разговарање помеѓу наставниците за професионалните проблеми, создавање заедници за размена на искуства и меѓусебно помагање помеѓу 46

47 наставниците; неформалното образование може да се реализира преку работилници и семинари. Разни типови на усовршување ги подобруваат техниките на поучување и зголемување на професионалната самосвесност. Воведувањето на ИКТ во наставата е најчесто новина за наставниците и ним им треба обука за да можат да применуваат компјутери и комуникациски технологии во училниците. Критичен фактор кој влијае на усвојувањето на новите технологии од страна на наставниците е квантитетот и квалитетот на вклученоста на технологијата при нивната универзитетска подготовка. 21 Големиот број на можности кои се отвораат со помош на примената на ИКТ во наставата овозможува секој наставник да го избере најдобриот начин за својот предмет и своите ученици. Уште во 2001 година Европскиот центар за развој на стручното образование проведе истражување во неколку европски земји при што се истражуваше како наставниците реагираат при водедување на ИКТ во наставата. Заклучокот е дека наставниците по стручните предмети недоволно се подготвени да применуваат ИКТ во педагогијата и менаџментот во училница што резултира со разидување во пристапите во училница. 22 Како да ја зголемиме мотивираноста на наставниците за работа? Можеби со зголемување на платата на наставниците? Прво што ни паѓа на памет е прашањето Што може да биде мотивирачки фактор? Дали се платата/парите награда? Но, разни истражувања овој фактор го наоѓаат како најмалку важен од сите фактори. Статусот е всушност нешто што е базирано на перцепциите на другите. 23 Статусот на наставниците во соодветното општество е еден фактор кој што во многу влијае на одбирањето на професијата наставник. Наставничката професија може да се вброи во оние професии кои се доста добро познати во јавноста и по многу нешта лесно препознатливи. 24 Статусот на наставникот во општеството варира во различни земји. На пример, ако наставниците се вреднувани во едно општеството, тогаш е јасно дека повеќе усовршените професионалци ќе ја одберат професијата наставник како своја 21 Tondeur, Preparing pre-service teachers to integrate technology in education: A synthesis of qualitative evidence, Computers and education, 59, August Uzunboylu, H., & Tuncay, N., Divergence of Digital World of Teachers, Educational Technology & Society, 13 (1), , Bush, T. and Middlewood, D., Leading and Managing People in Education, Sage Publications, London, England, Попоски, К., Успешен наставник самооценување и оценување, Просветен работник, Скопје,

48 професија. Или, доколку наставниците во едно општество во поголем процент се жени, тогаш мажите во тоа општество поретко би ја избрале професијата наставник за себе. Доколку наставниците се на маргините од некое општеството, тогаш тоа е навистина немотивирачки за нив. Статусот наставник подразбира мотивирање на луѓето да го одберат поучувањето како професија и да останат во тоа поле. Статусот на наставниците во Македонија не е многу висок, но исто така не може да биде занемарен. Наставниците се меѓу професиите кои што сеуште се ценат во денешното многу сложено македонско општество. Иако наставниците многу се жалат, многумина бараат покачување на платите, сепак многу млади професионалци се обидуваат да влезат во професијата наставник, бидејќи наставниците сеуште се гледаат со почит во општеството. Менаџерите и лидерите во секоја институција исто така треба да бидат свесни за животниот круг на кариерата на вработените. Нивната кариера се менува од отпочнување, стабилизирање, нови предизвици, стагнација до пензионирање. Во секое училиште има луѓе на различна фаза од својата кариера. Овие фази треба да се земат во предвид кога се обидувате да ги мотивирате овие индивидуи. Едно ги мотивира новодојдените во нивниот период на отпочнување, целосно други се мотивационите фактори за наставниците кои што се во стагнација. Ова значи дека дури и во исто училиште во едно исто општество, менаџерите и лидерите треба да најдат различни начини да ги мотивираат луѓето, имајќи ја притоа во предвид фазата во кругот на кариерата за секоја индивидуа. На пример, ако во едно училиште се случуваат многу проекти, и ако новите наставници работат на нив, тие ќе се многу мотивирани за да се докажат себеси. На постарите наставници, од друга страна, треба да им се зададени други задачи каде што нивното искуство може да им помогне за да се извршат задачите. Обично тие се главни на некои оддели, или се ментори на новите колеги итн. Мотивацијата е индивидуален двигател кој што е различен за секоја личност. Но, истовремено, има некои заеднички работи. Колку поскоро ќе се воочат придобивките од некоја активност, тоа ќе биде поголемо нејзиното влијание. 25 Тоа значи дека целите поставени во училиштето треба да бидат поконкретни и подостижни. Треба да се постави визија на училиштето и истата да се користи како водилка. Целите 25 Bush, T. and Middlewood, D., Leading and Managing People in Education, Sage Publications, London, England,

49 треба да можат да бидат достигнати во одредено време, нешто што може да биде постигнато во блиска иднина и на тој начин да се мотивираат луѓето и тие самите да се насочени кон остварување на истите тие цели. Достижноста и остварливоста на целите може да е добар мотивационен фактор кој може да биде искористен кога се планираат краткорочни училишни активности. Општото чувство на успех во училиштето/организацијата може да биде друг мотивационен фактор. Ништо не успева како успехот. 26 Многу е мотивирачки да се работи во околина која што е успешна, задоволна и самата мотивирана да допринесе повеќе. Различни реформи и промени се правеле и се прават постојано во секој образовен систем и во секое училиште. Некои се успешни и училиштата продолжуваат да работат на новиот начин, но некои реформи се неуспешни и не се прифатени. Воведувањето и примената на ИКТ е револуционерна промена во образованието, бидејќи ништо слично до сега не се има случено во училиштата. Затоа, примената на ИКТ и воведувањето на новини, исто така може да биде мотивационен фактор за некои наставници и некои училишта во целина. Училиштата кои меѓу првите воведоа компјутери во наставата се гледаат од страна на својата околина како водечки училишта и многу наставници сакаат да работат во такви училишта бидејќи тие училишта се движат, напредуваат и во нив има можност за напредување и на наставниците. Споделеното управување, или учеството во менаџирањето, го зголемува професионалниот статус на наставниците и нивната сопственост во планирањето и работењето на училиштето. Така, споделеното управување им дава на наставниците ополномоштено вклучување во училишните постигнувања и исто така промовира хармонија и доверба помеѓу наставниците и администраторите. Сопственоста на иницијативата од страна на оние кои што треба да ја имплементираат е најважна за успех. 27 Наставниците треба да се чувствуваат дека тие вградиле дел и ја поседуваат програмата за работа на училиштето, тие треба да ги споделуваат визијата и целите на училиштето, и на тој начин тие ќе се надминат себеси за да го постигнат тоа. Ништо не треба да им е наметнато на луѓето. Единствен резултат од наметнувањето на нештата е одбивност кон нив. Во училиштата во Македонија веќе одереден период се тежнее да се 26 Evans, L., Staff Motivation, Morale and Job Satisfaction, Paul Chapman Publishing, London, Fullan, M., Change Forces: The Sequel, Falmer Press, London,

50 развиваат визија, мисија и план на активности за училиштата со вклучување на сите вработени. Одржувани се многу работилници, и се идентификувани многу мисии и визии. Во текот на овој период на изградување на план на активности, наставниците се многу мотивирани да придонесат во развивањето и исто така и во имплементирањето на многуте планирани активности. Многу важен мотивационен фактор може да биде системот за оценување на работата на наставниците, доколку е добро дизајниран. Од него може да се обезбедат потребните повратни информации за да можат наставниците да го проценат своето професионално издигнување и да бидат мотивирани (било внатрешно или надворешно) да одат понатаму. Слабо дизајнираниот систем за оценување на наставниците може да биде катастрофален, да предизвика вознемиреност, недоверба и лутина. Директорите треба да ги поттикнат наставниците да учествуваат во планирањето и имплементацијата на практичен систем за евалуација заснован на истражување, создаден за потребните на конкретната област. Главната цел на оценувањето треба да биде обезбедување информации кои што ќе им помогнат на наставниците да ги подобрат своите перформанси на поучување. Според ова, добриот евалуационен систем треба да рефлектира почит за вредноста на индивидуата и достоинството, со поттикнување на наставниците да постават лични и организациони цели. Евалуациониот систем исто така треба да поттикне имагинација и креативност, да препознае добро извршена работа, и да вклучи и самопроценка и проценка на другите, и на тој начин да ги мотивира наставниците да се истакнат Мотивираност на наставниците за професионално усовршување Во последно време се повеќе е актуелен пристапот на доживотно учење како концепт во било која сфера од деловното работење. Професионалното усовршување на вработените се појавува како една од можностите за постигнување на поголема продуктивност или повисок квалитет на производите во една организација. Во контекст на образование, станува збор за квалитетот на финалниот производ - учениците, односно за нивните стекнати знаења, вештини, ставови, способности, искуства и задоволство од процесот на тоа стекнување. Наставниците како поучувачи на учениците и насочувачи на процесот на учење, треба да се високо оспособени за да можат да ги остварат очекувањата на учениците поставени пред нив. Затоа, 50

51 наставниците ќе мораат постојано да се усовршуваат, посебно во денешни услови на брзи и секојдневни промени во сите сфери од живеењето и работењето. Во Националната програма за развој на образованието во Република Македонија се наведени посебни делови во кои се посветува внимание на: Зајакнување на системот за иницијална обука и професионално усовршување на наставниот и раководниот кадар, на Поврзување на формалното, неформалното и информалното образование и на Промоција на доживотното учење. Од ова евидентно е дека и во Македонија веќе се препознава потребата од постојано усовршување на секој граѓанин. Секој човек треба да знае како да учи, каде да дојде и како да дојде до поучни знаења, да ги развива своите вештини за користење на знаењата и изворите што му ги нудат тие знаења. 28 Со воведувањето на ИКТ во наставниот процес се отвораат голем број можности кои претходно на никаков друг начин не биле достапни. За ова треба да се подготват и наставниците за да можат соодветно да одговорат на промените на училишната околина, но и на барањата на своите ученици. Како прво, наставниците мора да имаат завршено обука за компјутерска писменост. Голем дел од македонските наставници од основното и средното образование имаат посетувано минимум една обука за користење на компјутерите и новите технологии воопшто и се запознаени со основната примена на компјутерите. Но, веќе основна компјутерска писменост не е доволна. Потребно е постојано усовршување и дообучување за искористување на можностите кои се отвораат со помош на новите технологии, бидејќи секојдневно пазарот се збогатува со нови софтвери или барем нови пософистицирани верзии на истите, со нови начини и можности на користење на технологиите. Информатичко комуникациските технологии, нивното користење и следење на новините можат да бидат цел за себе во професионалниот развој на наставниците, но и да се применуваат како алатка при самото професионално усовршување на наставниците за да се постигне достапност на сите постоечки ресурси во моментот на обуките. На овој начин наставниците ќе применуваат ИКТ како алатка за сопствено усовршување. Исто така, важен дел од професионалното усовршување на наставниците треба да биде и како ИКТ може да се применува како алатка во наставниот процес со која што се олеснува и подобрува процесот на стекнување знаења и постигнување на поставените образовни цели. 28 Атанасоска, Т., Петрова Ѓорѓева, Е., Општа педагогија, Педагошки факултет, Битола,

52 Главни носители на перманентното образование на наставниците, а со тоа и на модернизацијата на воспитанието и образованието, треба во прв ред да бидат работните организации за воспитание и образование. Перманентното образование, значи треба да се реализира првенствено во работните организации преку свои асоцијации или во соработка со соодветни специјализирани институции за образование на наставници и специјализирани стручни кадри. 29 Постојат многу можности, обуки, проекти, размени на искуства во светски размери и на локално ниво, во кои што се нуди професионален развој на наставниците. Со нив се отвораат можности за соодветно и сеопфатно менаџирање на професионалниот развој на наставниците. Ако поголем дел од овие можности се искористат за професионален развој на наставниците во склад со целите и потребите на училиштето, тогаш може да се очекува да се зголеми мотивираноста на наставниците за работа, а со тоа и квалитетот на работата на наставниците. Во секое училиште одредувањето на потребите за професионален развој е определено од училишните развојни планови. Не постои едно решение или предлог идеја на национално ниво кое ќе е единствено и ќе важи за сите училишта. Некаде наставниците на ниво на училиште се организираат и посетуваат обуки за професионално усовршување, некаде тоа зависи од директорот кој што дава и поттикнува иницијативи, а некаде тоа е оставено сосема на иновативноста, ресурсите и креативноста на индивидуалецот-наставник, па секој се определува за начин на усовршување по сопствено наоѓање. Во некои случаи наставниците се усовршуваат по неформален пат со обуки, семинари и работилници како дел од разни проекти, пренесување на знаења или локални иницијативи. Најчест е случајот на информално пренесување на знаења и искуства, кога наставниците во својата околина, група или заедница низ разговор и неструктурирано ги разменуваат стекнатите знаења или дискутираат за можни подобрувања. Во секој случај, за да се определи каков тип на професионално усовршување е најсоодветен, на почеток потребно е детално анализирање на потребите за професионален развој на наставниците. Во оваа анализа треба што е можно поактивно да бидат вклучени и самите наставници, имајќи ги во вид сопствените капацитети и 29 Стојановска, В., Перманентното образование и современата образовна технологија. Перманентно образование и учење на порагот на XXI век како фолозофски и педагошки основи на теоријата и практиката во сферата на едукацијата, Зборник на трудови, Универзитет Св. Климент Охридски, Педагошки факултет Св. Климент Охридски, Скопје,

53 капацитетите на организацијата каде припаѓаат, информациите за трендовите во образованието интернационално и локално, стратешките движења и промени во образованието, образовниот пазар и пазарот на труд. Тоа во многу ќе помогне за подготвување на план за професионален развој на наставниците со точно одредени цели, целни групи, потребни ресурси, динамика, очекувани резултати и систем за следење и вреднување на сите етапи од тој процес. А ако наставниците се вклучени од самиот почеток при дијагнозата и анализата на моменталната ситуација преку дефинирање на потребите и целите, тие ќе чувствуваат поголема сопственост на дефинираните идеи и потреби и ќе бидат многу помотивирани и заинтересирани за сопствениот професионален развој Влијание од примената на ИКТ врз позицијата и улогата на учениците Мотивираност на учениците за учење Имајќи ги предвид големиот вариетет на развиени теории за мотивацијата и дефинираните мотивациони фактори и нивно имплементирање во праксата, можеме да речеме дека мотивацијата е многу сложена тема и варира од личност до личност. Мотивацијата е индивидуално прашање. 30 Не постои единствена формула како да ги мотивираме учениците да учат. Единствена вистина е дека е потребен индивидуален пристап за мотивирање на секој ученик, а и тој пристап треба да се менува во зависност од периодот на неговото/нејзиното учење и развој. За некои може да биде исполнување на определени потреби, за други - постигнувања или отворање можности за понатамошен развој, за трети индивидуалната мотивација може да биде заснована на споделување поголема слика и превземање на дирекна вклученост за постигнување на поставените цели. Во глобала, секој човек сака да види практични и релевантни резултати од своето учење и/или работа за да биде мотивиран кон нивно остварување. Доколку духот на насочување кон постигнување на споделените цели е присутен во училиштата, сите ученици ќе бидат мотивирани да се вклучат и да придонесат најмногу. 30 Bush, T. and Middlewood, D., Leading and Managing People in Education, Sage Publications, London, England,

54 За да бидат учениците мотивирани да научат, за она што го учат да има смисла за нив потребно е тие да знаат какво е можното влијание на она што се учи врз нивниот сегашен или иден живот. 31 Некои ученици можеби се мотивираат да учат за тест или за оценка, за да се запишат на посакуваниот факултет, но на други многу им е поважна практичната примена на содржините. Ако е можно учениците да се активно вклучени во тоа што се обработува во училницата, тоа сигурно во голема мера ќе ја зголеми нивната желба за совладување на материјалот. Квалитетните наставници најчесто повеќе тежина им даваат на вештините кои треба да ги совладаат учениците. Прво, затоа што вештините се тие кои се практично применливи во реалниот свет. Но, и затоа што за воопшто да почнат со совладување на било кои вештини, учениците прво треба да го совладаат теоретскиот материјал. Значи самото стекнувањето на вештини е чекор повеќе за тие ученици. Многу е важно наставникот да дозволи ученикот да згреши. Нормално е дека во процесот на стекнување на знаења, не секогаш се ќе биде совладано подеднакво брзо и успешно. Затоа учениците треба да знаат дека им е дозволено да згрешат без да бидат казнети. Голем број на денешни наставници се жалат дека учениците не работат ако не се плашат од казните. Тоа е многу погрешен став. Надворешното влијание (стравот од казните) е многу помал мотивационен фактор споредено со внатрешната желба на индивидуата да постигне успех. Томас Едисон наводно рекол: Никогаш немам постигнато неуспех. Само откривам разни начини на кои работите не функционираат. Ова посебно треба да се има во предвид во наставната професија. Со ваков став учениците се поттикнуваат да испробуваат разни решенија, да предлагаат свои идеи, на свој начин и со свое темпо да стигнат до поставената цел совладување на материјата. Со користење на ИКТ во наставата учениците стануваат поодговорни за своето учење, а наставниците можат да се насочат кон напредни техники на решавање на проблеми и развивање на вештини на критичко мислење кај учениците. Ова ќе резултира во развивање на соработка кој ќе е поттикнувачка и за наставниците и за учениците. 32 При примена на ИКТ во наставата со помош на разни анимации и симулации, користејќи софтвер кој се користи и во реалната работна околина 31 Green, B., Nove paradigme za stvaranje kvalitetnih skola, Alinea, Zagreb, Hrvatska, Darrell M. West, Mobile Learning: Transforming Education, Engaging Students, and Improving Outcomes, Center for Technology Innovation in Brookings,

55 учениците ќе се многу помотивирани да се вклучат во процесот на совладување на знаењата и вештините. Најчесто примената на ИКТ е мотивационен фактор за себе и во голема мера ги заинтересира учениците активно да се вклучат. Тоа е затоа што станува збор за сеуште нови можности што не им се толку достапни на учениците. Така, учениците сакаат да ги истражуваат новите можности што ги нуди технологијата, најчесто тие се и првите кои ги прифаќаат и користат новините. Другите ученици постануваат заинтересирани гледајќи ги своите соученици или другари, па на тој начин се мотивирани да се вклучат во работа со помош на информатичко комуникациските технологии, стремејќи се да се во тек со новините и да не заостанат зад другите. Со примената на ИКТ секој човек, вклучувајќи ги и учениците, има многу повеќе и многу поразлични можности индивидуално да се издигнува, да се усовршува и да го работи она што најмногу го интересира и сака. Во човечката природа е да се биде љубопитен и да се истражува и открива. Посебно младите се стремат да откриваат нови нешта. Заради тоа ИКТ е уште поинтересна и попривлечна за младите. Со помош на новите технологии секој може да истражува и открива, да симулира процеси и учествува во виртуелни заедници на истражувачи, уметници, инженери и слично. Со овие технологии светот се стеснува, секој може да комуницира со соработници од целиот свет, да прави виртуели посети или да комуницира со експерти или авторитети од разни области. Секако дека за секого импонира чувството на соработка и блискост со авторитети, а тоа има уште поголемо позитивно влијание врз младите луѓе. ИКТ нуди можности секој да креира свои сопствени начини според своите интереси, да проверува, прави грешки и ги поправа без никаква штета или трошок, со свое сопствено темпо и сето тоа да го презентира пред широка интернационална публика. Се претходо наброено се мотивациони фактори за учениците и тие се заинтересирани, дури и воодушевени кога имаат можност да користат ИКТ во своето образование и со нивна помош да стекнуваат знаења Постигнувања на учениците Кога во едно исто училиште различни наставници имаат различни критериуми за следење, проверување и оценување на постигнувањата на учениците тогаш учениците се збунуваат и дури може кај нив да се создаде револт. Слична е ситуацијата и кога се разгледуваат различни училишта на ниво на град, општина, регион, држава 55

56 не постои воедначен систем на следење, проверување и оценување на постигнувањата на учениците. Дополнително, дали и како секој од наставниците во овој процес ја третира и вреднува воспитната компонента дали и колку има влијание ангажираноста, интересот и посветеноста на учениците кон предметот/областа, дали и како учениците ги работат училишните и домашните задолженија придонесува општиот успех на учениците да е релативна мерка за нивните знаења и оспособеност. Во ваква ситуација, јасно е дека со анализа на општиот успех на учениците и со рангирање на општиот успех на учениците всушност не се постигнува да се одвојат успешните од неуспешните ученици. Односно, неосновано е да се зборува дека општиот успех на ученикот е вистински одраз на неговите знаења, ставови, оспособености и вештини. Применување на јасни критеримуи и принципи во оценувањето е многу важно при мотивирање на учениците да се вклучат во процесот на учење и при подобрување на крајниот успех. Ако наставникот ја оценува работата на учениците и често добива реакција од ученикот дека тој не е задоволен од оцената што ја добил, веројатно тоа се должи и на тоа дека учениците не знаат доволно за наставната програма и нејзините цели, па не знаат што од нив се очекува и на каков начин тоа да го постигнат. Интересен е фактот дека ако на учениците им се познати критериумите за следење, проверување и оценување на нивните постигнувања, скоро во сите случаи кога наставникот разговара со учениците за квалитетот на резултатот, за тоа што може да се подобри следниот пат учениците на тоа позитивно реагираат и го прифаќаат. Ако пак на учениците им се дозволи самооценување тие се построги од наставникот и најчесто си доделуваат послаба оцена од онаа со која би ги оценил наставникот. Да се врши самооценување значи да се размислува додека се работи. 33 Самооценувањето, проследено со разговор за можни подобрувања, ќе поттикне желба кај учениците за понатамошно усовршување и подобрување на постигнатите резултати. Важна е и можноста за оценување од соученици. Посебно кога учениците работат во тимска работа, тие многу полесно и подобро можат да се оценат и да ги оценат учесниците во својата група, отколку што тоа може да го направи наставникот. На тој начин се поттикнуваат на соработка и тимска работа, си помагаат едни на други, но и се учат да не оставаат поединец да ја загрози работата на целата група, туку сите 33 Попоски, К., Успешен наставник самооценување и оценување, Просветен работник, Скопје,

57 заеднички се стремат кон заеднички успех на целата група. Техниката на самооценување или оценување од соученици се покажува како многу ефективна. 34 Примената на ИКТ отвора можности за електронско чување на резултатите од учениковата работа. Но оваа технологија им овозможува на учениците лесно, брзо и ефтино да креираат повеќе разни варијанти на конечните резултати, до пробаат нови идеи и можности, и брзо да ги отстрануваат откриените грешки. Но не само тоа. При учење и стекнување знаења со помош на ИКТ учениците имаат многу поголеми можности да ги зголемат своите постигнувања - можат многу брзо да дојдат до информации, и ако знаат соодветно да ги селектираат, многу полесно ќе можат да ги искористат и дојдат до крајните резултати. Со користењето на разни софтвери лесно и брзо ќе направат анализа или синтеза и ќе дојдат до заклучоци. ИКТ дава разни можности за облици и начини на презентирање на крајните резултати од работата. Користејќи ИКТ во наставата учениците ќе стекнат и развијат и презентерски вештини кои ќе им бидат многу потребни и во нивната идна работа. Примената, пак, на софтвер за симулација на работна околина овозможува учениците виртуелно да се учат како да се однесуваат и работат во конкретни услови. Предностите од овој начин се огромни, почнувајќи од економски нема никакви дополнителни трошоци при грешки или повторување на процесите, преку можност за повторување на процесот до постигнување на совршенство при активностите, до стекнување на практични и веднаш применливи знаења. Затоа веројатно овие нови технологии се многу атрактивни за младата популација Можности за соработка Човекот може да ги реазлизира своите цели во било која област на делување на три начини: - со натпревар, кога работи против другите; - самостојно, кога работи независно од другите; - преку соработка, кога работи заедно со другите Everard, K. and others, Effective School Management, Paul Chapman Publishing, London, Great Britain,

58 Се уште во голем дел од образовниот систем, како остаток од претходниот систем е мислењето дека учениците се повеќе мотивирани за постигнување успех ако се натпреваруваат меѓусебе. Многу голем отпор од страна на родителите имаше воведување на описното оценување од прво до трето одделение од основното образование. Описното оценување не беше сфатено како поттикнувачко кон учење и совладување на содржините, туку како немотивирачко бидејќи не постои потврда за победа (сфатена само како оцена одличен 5 во нашиот систем). За некои ученици можеби би можел да биде мотивирачки натпреварувачкиот дух во училницата или училиштето како целина. Но не секогаш и не за секого. Натпреварот создава победници и победени. Затоа, натпреварот најчесто ја намалува креативноста, создава недоверба и можности за измама. Во училиштата натпреварот најчесто ги попречува учењето и успехот. Ако постои натпревар во училницата, учениците се стремат само кон победа по било која цена, не водејќи сметка за квалитетот на учењето и стекнатите знаења. Кога учениците ќе сфатат дека не можат да победат, тие ја губат желбата за понатамошно учество. Натпреварот значи постигнување на одредена цел, но така што ќе се спречат другите исто така да ја постигнат. Но, за успешно остварување на некои цели не секогаш е важно да се победат другите. Луѓето секогаш се стремат кон определени цели, но на каков начин ќе пробаат да ги постигнат зависи од тоа како биле научени претходно во животот. Наставните активности, методите на оценување и пристапот кон решавање на проблемите во училиштето покажуваат на тоа дали ги учиме нашите ученици на конкуренција или соработка. Најчесто полесно е учениците да се поттикнат да работат самостојно отколку да соработуваат и работат тимски. Прво, затоа што и наставниците не се обучени за работа во тимови. Потоа, затоа што формирањето тимовите е комплексен процес кој бара големо искуство. Две комплементарни компоненти се многу важни при формирање на ефективен тим: селекцијата на членовите и обуката на тимот. 36 И нешто што се заборава кога се планира и работи во тимови, е дека на секој тим му е потребно време, простор и ресурси за да може да стане функционален во правата смисла на зборот тим. 35 Green, B., Nove paradigme za stvaranje kvalitetnih skola, Alinea, Zagreb, Hrvatska, Everard, K. and others, Effective School Management, Paul Chapman Publishing, London, Great Britain,

59 Поделбата на задачите и одговорностите во тимот може да биде многу чувствителна работа, меѓутоа, кај функционалните тимови тоа веќе не е проблем, бидејќи задачите не се чувствуваат како терет туку како соработка, крајното тимско постигнување е задоволство. Затоа е важно наставниците да се обучени и подготвени да можат да ги насочуваат своите ученици да работат тимски. А во тимската работа многу е важна тенденцијата да се успее, да се постигне саканата цел, но не по цена да се победат другите, туку со соработка, толеранција, помагање на другите и почитување на туѓото мислење и совладување на поставените задачи. Во тимовите нема да има победници и победени, туку чувството на задоволство од работата, чувството на припадност кон групата и одговорност за постигнатите резултати го чувствуваат сите. Квалитетното училиште ја намалува важноста на самостојната работа и конкуренцијата, а акцентот го пренесува на соработката и тимската работа. Соработката развива прифаќање, поштовање и нови ресурси, а низ овој процес организацијата и учесниците ги развиваат своите потенцијали. 37 Соработката и тимската работа се едни од најважните вештини кои ги бараат раководителите на било која организација при идно вработување. Деловната заедница вели дека една од важните способности за успех во 21 век е способноста на поединецот да соработува и да работи во тимови. Тогаш, логично е тоа да се поттикнува и учи на училиште. При примена на ИКТ во наставата учениците најчесто работат тимски, соработуваат меѓусебе и во голема мера има можности за соработка и со ученици од разни делови од светот. Со тоа се отвораат вратите на виртуелните дружења и патувања во разни делови од светот. Учениците соработуваат со ученици од други заедници, разменуваат знаења и искуства за темата на која работат. Истовремено, учат за другите заедници, нивните култури и традиции, околина, начин на сфаќање и размислување итн. На овој начин со отвораат огромен број на можности за учење (не само формално во структурите на некој час), што до сега не беше возможно на никаков друг начин. Интернет овозможува брза и ефтина врска и комуникација со скоро сите делови од светот. Една од можностите што може да се искористи во образовни цели е и директна комуникација со експерти за темата која се работи во училиште. Мал број на училишта и ученици можат да си дозволат да отпатуваат и со свои очи да ги видат 37 Gossen D., Anderson J., Stvaranje uvjeta za kvalitetne skole, Alinea, Zagreb,

60 феномените кои ги изучуваат или дирекно да разговараат со експертите. Со помош на комуникациските алатки е можно виртуелно да посетиме разни делови од светот, да разговараме со експерти, или очевидци на настани и сл. 60

61 3. СИСТЕМИ ЗА УЧЕЊЕ СО ПОМОШ НА ИКТ Информатички сервиси World Wide Web WWW - World Wide Web е сервис на Интернет. Тоа е глобален информатички простор, кој луѓето можат да го читаат или да запишуваат на него поврзани преку различни уреди. На WWW можеме да пристапуваме од компјутери, а во поново време и од мобилни телефони што имаат таква можност, а некаде го има делумно и преку телевизиските сервиси, прикажувајки содржини директно на телевизиски екрани. На WWW може да се најдат најголем вариетет на информации. Позитивната страна на WWW е дека има богатство на информации од најразлични извори. Но, негативно е тоа што врз тие информации се нема никаква контрола бидејќи секој може да поставува онакви информации какви што сака. Информациите некогаш можат само да бидат обоени, но во некои случаи можат да се и целосно неточни. WWW не е поседуван од никого и никој не може да влијае врз информациите кои другите ги поставуваат. Сето ова треба да го имаме во вид кога ги користиме благодетите на WWW. Најчесто терминот World Wide Web се смета за синоним на Интернет. Тоа е погрешно. Интернет е мрежа на поврзани компјутери (сервери) од целиот свет кои користат исти правила (протоколи) за меѓусебна комуникација. WWW е сервис кој оперира преку Интернет, слично како и електронската пошта, т.е. е-пошта. WWW е комплетното множество на документи поставени на серверите низ целиот свет кои користат HTTP протокол (правило) за пристапување на податоците. Никој не може да каже точно колку компјутери во еден момент го сочинуваат Интернетот. Сигурно, во еден момент, голем број на компјутери се исклучуваат, но други се вклучуваат во таа мрежа. Самата природа на Интернетот (поврзани компјутери од целиот свет) не дава можност за контролирање на содржините кои се сместуваат или праќаат користејќи го Интернет. Тоа од една страна е добро - секој може слободно да ги изразува своите мисли и убедувања, но негативно е што тоа може да се злоупотреби, па на Интернет има многу неточни, фабрикувани, тенденциозни и навредливи информации. Се прават напори да се оформат организации кои ќе ги верификуваат податоците и информациите 61

62 кои се поставени на Интернет и ќе ги означуваат како сигурни, но тоа сеуште е во зародиш. Интернет овозможува интерперсонална размена на информации во обем непојмлив до пред неколку години. Луѓе разделени на големи растојанија, па дури и временски одделени, можат да користат Интернет за да комуницираат меѓусебно, да соработуваат и да развиваат заеднички идеи и проекти. Со користење на можностите на Интернет можат да се разменуваат културни обичаи, политички идеи, уметнички дела, литература, музика, фотографии и многу друго, со многу помала инвестиција од било кога во човечката историја. Иако Интернет се користи со помош на компјутери и мрежно поврзување, самите информации не се од физички карактер. Нивната електронска природа ги прави многу полесни за ракување, пренесување и пребарување Користење на WWW и Интернет во образование Компјутери поврзани на Интернет веќе има во голем број од неразвиените земји и во земјите во развој. Во скоро сите земји во светот Информатиката е веќе составен дел од образовниот процес. Затоа, многу е важно да не се пропушти аспектот на електронска комуникација и примената на Интернетот во образованието кога се зборува за ИКТ иновации во образовните институции. Интернетот е најобемен и најраспространет медиум кој постои на Земјата. Можностите кои се отвораат при користењето на Интернет во образованието се огромни. Некои од нив се: поврзување со оддалечени експерти, брза комуникација, пристап до огромно количество на информации, можност за далечинско учење, поставување на свои информации достапни до другите итн. Овие можности се посебно значајни ако се стреми кон унапредувањето на образованието. Кога се користи Интернет за да се најдат информации треба да се знае следново: - Серверите поврзани на Интернет му припаѓаат на некој друг. Луѓето плаќаат за да имаат компјутер-сревер на кој ќе можат да постават веб страна со она што тие мислат дека е важно и релевантно за нив. Постојат и сервери каде може бесплатно да се постави веб страна, но најчесто тоа се страни кратко времетраење и со несигурна достапност во секој момент. Ако има потреба од поозбилна веб страна треба се да плати за нејзиното поставување на некој сервер кој е 24 часа поврзан на Интернет, така 62

63 да соодветната веб страна може да е достапна за секого во секое време. Информациите поставени на веб страните можат да бидат бесплатни, но и не мора да значи! Понекогаш треба да се плати за добивање на некои информации. - Ако се појавува проблем во врска со користење на некој дел од информатичките сервиси, прво што треба да се направи за решавање на проблемот е да се изврши локална проверка: да се провери конфигурацијата на поврзувањето, да се провери сопствениот софтвер, мрежното поврзување, итн. Проблемот може да е на нашата страна или да е вина на провајдерот. - Иако има конвенција за имиња на типови на фајлови кои се користат, не секогаш документот соодветствува со наведениот тип. На пример, doc не секогаш е Word документ. При користењето на Интернетот за добивање на информации и документи, треба посебно да се внимава на овој факт и да се проверуваат најдените документи. - Не значи дека секоја информација која ќе се најде на Интернет е ажурирана. Новата технологија дозволува секој да биде објавувач, но не значи дека сите луѓе ги почитуваат одговорностите на објавувањето на точни и ажурирани податоци. Добро е најдените информации од Интернет да се проверат од неколку различни извори. - Интернетот го преплави светот и овозможува поврзување на различни делови од светот. Преку информатичките сервиси Интернетот дава можност на приближување на културата и секојдневното живеење од различни делови на заедниците. Материјалите кои за некого можат да бидат навредливи можеби произлегуваат од простори каде тоа е прифатливо. Треба да се имаат предвид културните разлики при комуникација и поставување на информации на Интернет. - При логирање на некој од популарните сајтови може да се наиде на преоптоварување на мрежата ако се пристапува во најфреквентните саати. Бавната комуникација во овој случај не претставува индикатор на проблем. Веб страните можат да се користат за промовирање на активностите и резултатите на училиштата и за подобра комуникација со сите заинтересирани страни во работата на училиштата. Ако училиштето или одделните класови/професори сакаат да постават сопствена веб страна треба да се има во предвид следното: 63

64 - Треба да се опише точно што се може да се најде на таа страна. Да се внимава на основните правила на организацијата/училиштето и евентуалните вклучени партнери. - Јасно да се назначи што смее да се копира, а што е заштитено со авторско право. - Да се одржуваат сите информации ажурирани. - Треба да се користат ознаките за имиња на поставените документи според општоприфатената конвенција на имиња. - Треба да се има постојаност во изгледот на страната и апликациите на неа. Нека е ист изгледот на сите страни. - Ако веб страната се поврзува до други страни (хиперлинк) прво треба да се прашаат за дозвола сопствениците на тие страни. - Ако има прашалници или друг начин на собирање информации, потребно е да се напише точно што се планира да се прави со добиените одговори. - Треба да се тестира поврзувањето до страната со различни алатки и од различни компјутери. Од сите уреди и алатки треба да се поврзува со слична ефикасност. Исто така, важно е да не се создава веб страна која може да се види целосно само со најсофистицирана компјутерска опрема. Некои потенцијални корисници може да имаа послаба конфигурација и нема да можат да пристапат до веб страната. Треба да се претпостави најслаба конфигурација и со таква да се тестира веб страната ЕМИС Информатички систем за менаџмент во образование (ЕМИС EMIS Educational Management Information System) е информатички систем дизајниран да ги менаџира информациите во и за образовниот систем. Овој систем претставува складиште (репозиториј) за собирање на податоци, нивно процесирање, анализа и изведување на информации корисни за образовните институции, учениците, наставниците и другите вработени. ЕМИС може да се дефинира како сеопфатен систем што ги поврзува луѓето, 64

65 практиките и технологијата со цел да овозможи квалитетна образовна статистика во кратко време, на ефикасен и одржлив начин на секое административно ниво. Најчесто информациите добиени од ЕМИС се користат од страна на Министерствата, разни НВОи, при истражувања, од страна на донори и слично; при планирање на политиките и донесување на одлуки; при мониторинг и евалуација. За да можат да се применуваат во практиката, податоците во ЕМИС треба да поседуваат одредени карактеристики: Треба да бидат точни Треба да бидат навремени Треба да бидат доверливи Треба да бидат разбирливи. Креирањето на точни, доверливи и разбирливи ЕМИСи зависи од 3 фактори: - Луѓето треба да ја извршуваат навремено и точно својата работа - Процесите треба да го намалуваат повторувањето и зголемуваат точноста и доверливоста - Технологијата треба да е соодветна на нивото на развој на општеството и на постоечката инфраструктура Најчесто критичен дел се луѓето кои се најбавни при промени и врз нив најтешко може дирекно да се влијае. Проблемите поврзани со луѓето се решаваат преку воспоставување на модел на добри практики во организацијата во смисла на потребни вештини, работни навики и однос кон учењето и усовршувањето. Важен аспект е и соодветната и навремената техничка поддршка за решавање на техничките проблеми. Процесите, пак, се важен фактор за ефикасно пренесување на информациите. Различните нивоа на корисници (родителите, училиштата, општините, институциите на национално ниво) треба да можат да добијат точни и соодветни информации за своите потреби и работа. Многу често од училиштата се бараат исти или слични информации 65

66 од разни корисници. Со воведувањето на ЕМИС треба да се обезбеди соодветните информации да можат да стигнат до оние кои имаат потреба од нив и тоа навремено и во облик соодветен за корисниците, податоците да може да се проверуваат во тек на работата и внесувањето, а при откривање на грешка или можен проблем веднаш да се алармира, да имаат можност да се менуваат во зависност од потребите на корисниците. Технологијата најчесто е највпечатливиот дел од ЕМИС, но таа е само оперативен дел од системот. Веќе големите компјутерите почнуваат да се заменуваат со лаптоп или нотебук, кои се многу полесни за користење. Реално би било во скоро време да се очекува се поголемо користење на мобилните телефони во оваа цел. Софтверот исто така е во голема мера променет и е со подобри перформанси и поголем број на можности. Циклусот на обработка во ЕМИС најчесто е следен: - Собирање на информации дизајн на инструментите за прибирање на информации, нивна дистрибуција и внес на информациите; - Процесирање на податоци организирање, обработка, прочистување на податоците; - Анализа на податоци пресметување и интерпретација на добиените податоци; - Известување публикување на извештаи. ЕМИСот треба да е прилагоден за сите можни негови корисници. Нормално дека не треба сите корисници да имаат пристап до сите информации или извештаи. Затоа треба да се креираат разни модули кои ќе ги користат разните корисници на системот. Потребно е да се обезбедат модули за пристап од страна на: - Училишта или други институции - Ученици - Наставници и други вработени - Родители 66

67 Но исто така треба да има можност да се пристапува до одделни: - Класови или групи - Книги и материјали за учење - Инфраструктура - Финансии Веќе постојат голем број на ЕМИСи кои можат да се купат или користат слободно. Во училиштато во светот постојат голем број на искуства со примената на ЕМИСи, но сеуште е рано за да може да има релевантни истражувања и резултати. Во Македонија е воведен е-дневник кој што е задолжителен за секојдневно внесување на информации од страна на наставниците. Родителите имаат пристап кон е-дневникот и можат да ги проверат оценките и присуството на своите деца. Сепак ова е само еден аспект на ЕМИСи и не дава целосен преглед на сите потребни информации кои што се бараат секојдневно од училиштата Систем за менаџирање на учењето Развивањето на софтверска инфраструктура која го поддржува е-учењето и е- образованието се овозможува преку два чекори. Првиот чекор е развивање на онлајн алатка за учење преку која наставниците и учениците ќе имаат можност да комуницираат меѓусебно. Тие можат да се наоѓаат во класична училница, но ќе добијат повеќе можности да комуницираат и кога ќе се географски разделени и во различно време користејќи дигитални комуникациски алатки. Најчесто користена алатка за учење е Систем за Менаџирање на учењето - СМУ (Learning Management System - LMS). Вториот чекор е развивање на Веб портал кој што ќе овозможи пристап и учество на учениците кон програмите и модулите од СМУ. Овој веб портал најмалку треба да обезбедува податоци за: Програмите, модулите и активностите Порталот ќе ги содржи информациите за сите типови на модули кои што се нудат; можност за 67

68 пребарување по разни критериуми, локација, тип на програма, временска рамка и слично. Околина на е-учење Порталот ќе овозможи публикување на сите информации за сите конкретни програми и/или модули. Контакт детали за училиштата или обучувачите и веб образци за пријавување со можност за испраќање на прашања или само пријавување на учениците. Пристапот до порталот треба да е лесен и овозможен преку секаков уред и секаква интернет врска. Порталот треба да обезбедува интегрирање со СМУ функционалноста како менаџмент на ученици, курсеви, материјали, прашања за оценување; овозможување на наставникот да испраќа разни наставни материјали преку порталот до учениците; овозможување наставникот да може да ги следи активностите и резултатите на учениците во текот на работата или оценувањето. Веб порталот треба да ги обезбедува следните функционалности, кои не мора да бидат достапни за секој корисник на СМУ: Публикување на каталози со кратки информации за достапните материјали; Ажурирање на податоците за одделни ученици, групи или програми/модули; База на податоци со информации за наставните материјали; Статистички податоци за секој од наставните материјали; Статистички податоци за секој ученик и група; Статистички податоци за материјалите за оценување; Можност за комуникација преку форуми и дискусиони групи; Можност за објавување на податоци како Новости до сите корисници или само до одредена група на корисници; Интегрирање на СМУ; 68

69 Можност корисникот да менува според својот интерес и можности бои и изглед, големина на фонт; Соодветен административен интерфејс. Од постоечките алатки за е-учење, СМУ се најосновни и најсигурни; тие се независни од доменот, имаат добри административни можности, и поддржуваат креирање и публикации на ресурси за учење кои можат да се користат повеќекратно. 38 СМУ обезбедува рамка за пренесување на содржини за учење преку веб страни. Во оваа рамка се дефинираат менијата и како разните помошни елементи да бидат распоредени според одреден дизајн, образец или рамка, давајќи стандарден интерфејс со доследен/конзистентен изглед насекаде низ страните. Откако ќе се запознаат со интерфејсот и начините на презентација и пристапување до содржините, учениците ќе можат лесно да пристапуваат до сите наставни материјали, да се движат низ содржините, да публикуваат свои материјали, да комуницираат со други или да ги користат содржините за оценување и себе-оценување. Наставниците пак, ќе имаат олеснета примена на наставните материјали, полесно ги применуваат стандардите, секое развивање на следна содржина ќе е побрзо и полесно, содржините можат многу лесно повторно да се користат или да се внесат мали измени во нив. Работна станица на која ќе се користат СМУ треба да задоволува одредени критериуми за да може да се искористат предностите на системот: минимум зададена меморија и брзина на компјутер; минимум верзија на оперативен систем и пребарувач; можност за репродукција на аудио и видео документи. СМУ обезбедува вариетет на функции за корисниците како на пример: Обемен интерфејс со податоци за сите можни модули и материјали на располагање; материјали за оценување и можности за комуникација и интеракција; Различно ниво на пристап на учениците во зависност од слободата на нивна вклученост во ажурирањето на материјалите; 38 Grace Ssekakubo (2011), Issues of Adoption: Have E-Learning Management Systems Fulfilled their Potential in Developing Countries?, SAICSIT, Cape Town, South Africa 69

70 Индивидуална страна за секој ученик и наставник која содржи: o Нови пораки од дискусионите форуми во кој е вклучен ученикот/наставникот o Детални информации за активностите, наставните материјали и напредокот на ученикот/учениците o Задачи и активности кои се во тек, се завршени или ке следат во блиска иднина o База на изготвени материјали од страна на ученикот/учениците o Личен дел каде ученикот/наставникот може да внесува лични податоци како слика, лозинка и слично Простор за соработка и дискусија на учесниците во групите; Можности за пребарување низ материјалите; Систем за помош достапен по потреба на корисниците Слободно е-учење на далечина Учењето на далечина со помош на слободен софтвер и со примена на електронски алатки се нарекува Слободно Дистанционо Е-учење СДЕУ (Open, Distance and elearning - ODeL). СДЕУ го зголемува задоволството од учењето од страна на учениците и ги подобрува резултатите од учењето. При примената на ИКТ за СДЕУ се зголемува користа на следниот начин: Зголемена флексибилност учење во слободно време и на избрано место; Зголемено задоволство кај учениците; Намалено време за патувања; Брза и лесна ревизија на материјалите; 70

71 Конзистентност на содржина и начин на нејзино пренесување за секој ученик; Знаење презентирано на начин каков што бара ученикот и кога што ке му треба. Со користењето на ИКТ се зголемуваат можностите за интеракција меѓу учениците и се намалува изолираноста на секој поединечно која се појавува при учењето на далечина, се поттикнува конструктивна дискусија и коментари, а на тој начин се подобруваат резултатите од учењето Стандарди за материјали за е-учење За да можат материјалите за учење да се користат повеќекратно и да се споделуваат меѓу разно корисници, создадени се бројни стандарди кои определуваат како да се овозможи пренесување, повторно користење или споделување на наставни материјали (или објекти). Ваквото користење на наставните материјали овозможува извезување на содржини од една околина за учење, од еден СМУ или дигитални бази, и внесување на наставните материјали во друга околина. Овие спецификации ни овозможуваат да се задржат информациите кои ги опишуваат содржините и нивната структура. Стандардите кои се опишани подолу не опишуваат квалитет на наставните материјали. Тие не можат да гарантираат дека материјалите се точни, ажурирани, ни дека се добар извор за учење. Стандардите единствено опишуваат како наставните материјали да се групираат и организираат за да можат да се преместуваат од една платформа за учење на друга. Основните операции што овие стандарди ги овозможуваат се: Пренесуваат содржини од една околина за учење до друга HTML линкови до активните документи Внесување на содржини од мрежа, друга база или некаков друг извор 71

72 Изнесување на содржини за да можат да се користат од други центри или инситуции Да се комбинираат постоечките содржини за да можат да се дистрибуираат Да се компресираат содржините за понатамошно зачувување Навигацијата и прикажаната содржина може да се менува со промени во манифест документот. Овие стандарди се нарекуваат пакување на содржина (content packaging). Пакувањето на содржина означува: Стандарден метод на групирање или архивирање на збир на наставни ресурси Содржи архивирана папка со наставните извори Содржи документ наречен Манифест во extensible Markup Language (XML) Ресурсите можат да бидат од секаков тип текст, слики, видео, анимации итн. Ако пакувањето на содржина се смета како една кутија, тогаш манифестот ке биде листа со содржина на кутијата. Документот Манифест содржи: Метаподатоци кои ја каталогизираат содржината на архивата и кои можат да се користат за пребарување, филтрирање и референцирање на наставните материјали. Дел со извор во кој се излистани ресурсите за пакетот (може да бидат реални документи и линкови до веб страни) Организациска секција која ја опишува структурата на ресурсите во пакетот. 72

73 Дефинирани се исто така и стандардии барања кои треба да почитуваат при создавање на прашања за оценување и за самото онлајн оценување. За да можат создадените прашања да се користат на повеќе различни системи треба да се креирани во соодветен формат за секој тип на прашања, кој што е прифатлив за сите околини. Онлајн тестовите треба да можат да зачувуваат податоци како резултатите од претходните тестирања, време потребно на корисникот да го одговори прашањето и целиот тест, оценувачки опсези и проценти на точни одговори Shareable Content Object Reference Model (SCORM) Околините за учење треба да имаат можност наставникот да може да го мониторира напредокот на учениците и да ги регистрира постигнатите резултати. Затоа е потребно да се внесат и стандарди за размена и зачувување на податоци во околините за учење. Такви бројни стандарди се развиени од разни организации. Иницијативата Напредно Дистрибуирано Учење (Advanced Distributed Learning ADL) ги интегрираше бројните спецификации и стандарди и го создаде резултатот Shareable Content Object Reference Model (SCORM). Ова вклучува и тековна спецификација (Application Program Interface - API) која што определува начини на комуникација помеѓу пакувањето на содржина и API. Овој модел, иако не секаде пропишан со закон, се смета за основа при создавање на околина за учење која одговара на одредени стандарди. За да се направи SCORM пакет треба да се има содржината на наставните материјали и алатка за креирање на пакување на содржина. Ако сакаме да прегледаме веќе спакуван документ, треба тој да се внесе во некоја стандардна околина за учење. Типични вакви апликации со чија помош може да се креираат или прегледуваат SCORM пакети се: Reload (Open Source), Qarbon Viewletbuilder, Adobe, Wimba Create, exe (Open Source). Развивањето на електронска околина за учење во SCORM има бројни предности. Овие стандарди овозможуваат поинтерактивна содржина елементи кои можат да се селектираат, дополнителни информации, слики или текст пред да се премине на 73

74 следната лекција, мини-квизови вгнездени во материјалите, се само дел од интерактивните алатки. Друга предност е дека SCORM пакетите овозможуваат контролирање на времето поминато во совладување на една лекција. Иако тоа не секогаш означува квалитетно поминато време во учење, некои барање за сертификати се засновани на времето поминато во совладување на материјалот. SCORM пакетите исто така овозможуваат да се комбинираат материјалите за учење со материјалите за оценување. На тој начин сите податоци се собираат на едно место и со пристапување до податоците за еден ученик или курс се добива целосната слика за совладување на материјалот и времето поминато, прегледаните елементи, одговорите на квизовите и одговорите при крајното оценување. Со ова се олеснува и работата на наставниците и користењето од страна на учениците кои не мора да посетуваат разни страни, туку во еден систем го наогаат сето потребно за завршување на материјалот. И најважната предност е дека со користење на материјали развиени со SCORM пакетите е овозможено пренесување на тие материјали помеѓу разни СМУ кои поддржуваат SCORM. На тој начин не треба се од ново да се развива, туку се користат веќе развиените материјали и се надополнуваат со нови. Еден од недостатоци при кристењето на SCORM пакетите е и тоа дека која било алатка да се одбере, потребно е да се посвети време и ресурси за обучување на персоналот за креирање на материјалите Massive Open Online Course (MOOC) MOOC (Massive Open Online Course) се онлајн материјали кои се стремат кон неограничено учество на корисниците и користење и слободен пристап преку веб. Тие содржат некои стандардни материјали како текстови, видеа, проблемски задачи, но исто така и интерактивни форуми кои овозможуваат комуникација меѓу учесниците. МООС за првпат се појавија во 2008, а во поширока употреба почнаа да се применуваат во Првите МООС акцентот го ставаа на слободниот пристап, со примена на 74

75 лиценците за слободно користење и можност за менување на материјалите од страна на сите корисници ученици, наставници, администрација. Понекогаш се појавуваше проблем со тоа што секој корисник имаше слобода да менува или додава материјали кои што не секогаш беа релевантни, па дури понекогаш ни точни. Подоцнежните МООС овозможуваат промена на материјалите само од страна на селектирани корисници, а самиот пристап и користење на материјалите е слободен за сите учесници. Бројни истражувања се направени со акцент на употребливост и корисност на слободата на изменување или само користење од страна на сите корисници. Првите МООС се развиени од страна на разни универзитети врз основа на отворените образовни ресурси (open educational resources OER). На почеток корисниците се поврзуваа и добиваат информации преку RSS преноси; се вклучуваа и учествуваа онлајн преку блогови, форуми или дискусии во Moodle или Second Life. Овие се наречени смоос затоа што повеќе вклучуваат комуникација. Разни смоос се развиени. Покрај овие системи почнуваат да се креираат и разни платформи за учење кои се многу широки, независни од универзитетите, вклучуваат многу материјали, даваат слобода на корисникот да го определува своето темпо на учење и можат слободно да се применуваат во образование во било кој дел од светот. Некои такви се Khan Academy, Peer-to-Peer University (P2PU), Alison Авторски права и Слободни образовни ресурси Закон за авторски права Законот за авторски права се применува на сите оригинални документи и тие не мора да се запишуваат или регистрираат некаде. Дури и цртежите нацртани од децата во градинка се сметаат за оригинални дела и авторските права им припаѓаат на тие деца. Законот за авторски права ги заштитува правата на оригиналниот автор, уметник, писател или креатор на било каков оригинален документ. Законот за авторски права исто така овозможува авторите да одредат како нивните документи можат да се применуваат во иднина на пример, да се копираат, слободно дистрибуираат, или пак воопшто да не се користи ни дел од нив. Ова се регулира со Правата за интелектуална сопственост. 75

76 Законот за авторски права ги заштитува печатените документи, но исто така и видеата, сликите и било какви текстуални документи. Огромен број на податоци од Интернет може да биде забранет/ограничен за повторно користење логоа, копчиња, слики и слично. Користењето на материјали превземени од Интернет може многу лесно да стане проблем. Посебно во образованието е згодно да се користат веќе подготвени материјали од други наставници или разни извори, но важно е да се внимава да не се прекршува законот за авторски права со тоа. Затоа, најдобро е да се претпостави дека сите ресурси и материјали кои се наоѓаат онлајн се под заштита на закон за авторски права. Тоа означува дека за да се користат документи кои не се направен од самиот наставник, потребна е дозвола на авторот. Зависно од тоа како авторот ги заштитил своите документи и од тоа како наставниците сакаат да ги користат, постојат неколку стандардни начини и пристапи за тоа. Авторските права се сопственост и тие можат да се продаваат, купуваат или пренесуваат. Од образовна гледна точка, многу национални закони дефинираат исклучоци од авторските права ако документите се користат исклучиво во образовни цели. Но, не секогаш тоа е јасно одредено. Исто така, можно е сопственикот на документите да овозможи негово целосно користење од страна на било кој заинтересиран. Ова најчесто се прави за пошироко користење на материјали и поттикнување на интерес кај пошироката заедница. Најчесто младите уметници на почетокот на својата кариера ги поставуваат своите дела слободни за користење за да создадат поширока заинтересирана публика за своите идни креации. Овој пристап многу често го користат и образовните иституции со цел да се стекнат со повеќе заинтересирани за своите документи и материјали, а со тоа и повеќе потенцијални идни ученици. Во поново време се појавуваат софтвери кои се слободни за користење и надградување од секој заинтересиран. Тие се наречени Отворен слободен софтвер (Open Free Software). Слично се појавува и во сферата на образованието. УНЕСКО го прифати терминот Слободни образовани ресурси (Open Educational Resources - OER) за ресурсите кои се ослободени од авторски права, дозволуваат пристап и користење од страна на секого за промоција на образованието. Дефинирани се OER лиценци кои треба правилно да се разберат за да можат да се искористат постоечките материјали, 76

77 бидејќи со нив најмногу може да има корист образованието и наставниците Лиценца за слободен пристап При користење на новите технологии, се создава нов начин на размислување и однос кон сопственоста. Дел од авторите кои ги поставуваат своите дела, било од уметнички или академски карактер, на Интернет се обидуваат на било кој начин нив да ги заштитат. Тренд во светски размери е Лиценцата за слободен пристап со која се дозволуваат одредени права за начини на користење на корисниците на документите, музиката или академските трудови. Интелектуална сопственост означува нешто што е продукт на интелектот или умот, и подлежи на заштита од страна на законот како и било која друга форма на сопственост. Но, се повеќе во светски размери и посебно за образовни цели се користи Лиценцата за слободен пристап до податоците со која се дозволува, а не се ограничува користењето на истите. Со оваа лиценца авторите на делата поставени на Интернет им дозволуваат ниво на слободно користење на идните корисници на своите дела со задолжително наведување на авторот. Користењето може да биде сосема слободно или да биде само во некомерцијални цели, но секако треба да се наведе авторот на делото. Оваа лиценца за слободен пристап до информации 39, податоци и најразни дела поставени на Интернет отвора големи можности за наставниците и училиштата како целина. Наставниците можат многу побрзо и полесно да се подготвуваат за наставата користејќи голем број на извори со веќе подготвени материјали и адаптирајќи ги за свои цели. А училиштето како целина може да користи разни извори на информации соодветни за образовните институции. Користејќи ја лиценцата за слободен пристап училиштата можат да ги постават на Интернет сработените производи и резултати од страна на учениците или вработените, да дозволат пристап до нив и на тој начин да се промовираат во интернационалната заедница. На овој начин училиштата добиваат многу ефтин и брз начин на сопствена промоција, стануваат препознатливи во заедницата на образовни институции и ги отвораат вратите за идни соработки, комуникации или размени со сите заинтересирани страни

78 Слободни образовни ресурси Некои креатори на СОР имаат свои стандардни лиценци за користење на материјалите, но повеќето ги имаат прифатено стандардните лиценци на Creative Commons. При превземање на некои материјали потребно е да се провери кои лиценци се користат и како тие дозволуваат користење на соодветните материјали. Стандардните лиценци се засновани на следните 4 основни принципи: Attribution (Признание) - Материјалите/документите можат да се копираат, дистрибуираат, прикажуваат, пренесуваат, или да се користат како основа на некој иден материјал или документ, но само ако го споменат оригиналниот автор на начин каков што тој има дефинирано. Share Alike - Материјалите/документите можат да се користат како основа за понатамошни материјали и документи, но само со лиценца идентична на лиценцата за оригиналниот ресурс. Noncommercial - Материјалите/документите можат да се копираат, дистрибуираат, прикажуваат, пренесуваат, или да се користат како основа на некој иден материјал или документ, но само во некомерцијални цели. No Derivative Works - Материјалите/документите можат да се копираат, дистрибуираат, прикажуваат, пренесуваат, но оригиналите не смеат да се менуваат, ни да се користат како основа за понатамошни документи или материјали. Постојат повеќе можности како да се комбинираат овие 4 принципи. 40 Но, во било кој случај корисниците се обврзани да го споменат името на оригиналниот автор на делото. Организацијата Creative Commons иницира нов оддел кој се фокусира специјално на образование - Learning Commons. Овој оддел има за задача ги решава прашањата во врска со образовните ресурси. 40 Ibid 78

79 Ресурси со слободен пристап Со овие лиценци се отвораат сосема нови можности и перспективи кои се многу далеку од нашето секојдневие и ќе треба поприлично напор да се привикнеме и да ги прифатиме. Во образованието е многу важно ова пренесување на правата и можноста на користење на веќе создадените дела и трудови. Некои работи веќе функционираат на овој начин и во нашето секојдневие, иако не сме целосно свесни за тоа. Во денешно време многу тешко било каде можеме да најдеме труд кој што не искористил барем еден цитат од Wikipedia. 41 Авторот на Википедија Слободна енциклопедија, Jimmy Wales прв пат го промовираше овој концепт на лиценца за отворен пристап баш со креирањето на Википедија уште во далечната 1983 година. Пред одредено време цитирањето од Википедија не беше прифатено како доволно сигурен и релевантен избор, токму заради тоа што не постои еден одреден автор кој ќе гарантира за точноста на информациите. Но, со време тоа станува силна страна на Википедија, бидејќи голем број на корисници ги уредуваат нејзините содржини, но исто така ги оценуваат и коментираат, па станува се посигурно користењето на точни информации и од Википедија. Иако, треба да се напомене дека од академската заедница, Википедија не е прифатена како релевантен извор, сепак таа секојдневно има се повеќе корисници од секоја професија. Авторските права на писателите и корисниците на Википедија се одредени со специфична отворена лиценца. Лиценцата што Википедија ја користи обезбедува слободен пристап до содржината на ист начин како и слободна лиценца на слободниот софтвер. Овој принцип се нарекува копилефт, во спротивност на копирајт. Тоа значи дека содржината на Википедија може да се копира, модификува и редистрибуира се додека новата верзија им ги обезбедува истите права на идните корисници и ги обзнанува авторите на Википедија статијата што е користена (директна врска која води до статијата го задоволува правото на еден автор). Сите статии во Википедијата ќе 41 Википедија е онлајн енциклопедија со слободна содржина отворена за читање и менување. Таа има изданија во 187 различни јазици спонзорирани од страна на непрофитната Фондација Викимедија. Информации врзани за традиционални енциклопедиски теми стојат до теми од алманаси, газети и актуелни настани. Целта на Википедија е да создаде свет во кој што секој поединец има слободен пристап до сумата на севкупното човечко знаење. Википедија е еден од најпопуларните референтни места на Интернет, примајќи околу 50 милиони корисници на ден. Секој посетител може да додава и менува статии. Проектот на Википедија започна во јануари 2001, додека проектот на македонски јазик постои од септември 2003 година. Википедија на македонски јазик има статии во март 2016 година. (mk.wikipedia.org) 79

80 останат слободни засекогаш и можат да бидат користени од страна на било кого, со одредени ограничувања, главно нужни за обезбедување на слободата на користење. 42 Википедија функционира и е многу успешна затоа што околу себе собира заедница на вики-уредувачи. Секој кој што има желба, мисли дека има нешто да додаде или да продискутира, може да внесе своја тема или да коментира веќе поставени информации. Ако голем број на читатели на Википедија реагираат на некоја статија како неточна, таа се поставува за бришење и во зависност од реакцијата на идните корисници ќе биде избришана целосно или вратена како текст на страната. Ова е целосно демократски процес на одбирање на точни и релевантни информации и сите оние кои секојдневно ја консултираме Википедија во нашата работа сме сведоци дека многу добро функционира. Покрај слободната енциклопедија, секојдневно се развиваат и голем број на слободни софтвери тенденција која исто започна во Станува збор за софтверски проекти кои развиваат најразлични софтвери и оперативни системи кај нас најпознат Линукс, но и ГНУ 43, кој би бил слободен во смисол на слободен софтвер - секој би имал право и можност да умножува, менува и редистрибуира. Друга можност со слободен пристап се блоговите. Блог 44 е веб-сајт во кој се објавуваат датумски определени дополнувања со редовен ритам и се прикажани во обратен хронолошки редослед (најновиот најгоре). Блог може да се состои од текст, хипертекст, слики, линкови, како и можност за оставање коментари. Често даден блог има посебна тема или област која ја покрива, додека пак некои се наменети за дискутирање на лични искуства. Блоговите како медиум стекнаа популарност и значење на почетокот на 21 век, промовирајќи го концептот на граѓанско новинарство. Голем број од учениците секојдневно користат блогови. Во круговите на наставници кои користат Интернет се уште се дискутира на кои начини блоговите можат да се искористат со фокус на наставата, комуникација со родители, пошироката 42 Ibid 43 ГНУ проектот има развиено голем број на програми, вклучувајќи го и уредувачот Emacs, ГНУ компилатор (GNU Compiler Collection - GCC) и ГНУ дибагер (GNU Debugger - GDB). 44 Терминот блог е кратенка од веб-лог (weblog, web log), термин чие буквално значење е дневник на веб. Пишување или одржување на блог, или додавање на напис се нарекува блогирање. Одделните написи на блог се нарекуваат постови, а личноста која ги објавува се нарекува блогер. 80

81 заедница и др. Но факт е дека и тие се дел од нашето секојдневие, а уште повеќе на секојдневието на нашите ученици. Во Македонија на 25 јануари 2006 година донесен е Законот за правото за слободен пристап до информации од јавен карактер. Со овој закон се обезбедува јавност и отвореност во работењето на имателите на информации, и им се овозможува на физичките и правните лица да го остваруваат правото на слободен пристап до информации од јавен карактер. Ако овој пристап и начин на размислување за слободно користење на информациите се прифати во училиштата се отвораат огромен број на можности на искористување на новите технологии во училиштата. Училиштата сами, наставниците или најмалата клетка на училиштето одделенската заедница, може да ги креираат сопствените материјали за учење прифаќајќи се она што е за нив релевантно и отфлајќи го непотребното.тие материјали можат да се проследуваат до останатите одделенски заедници кои работат на истата тема, било да е во Македонија или некаде во светот. Креирањето на сопствени материјали за учење слични на Википедија треба да е реалност за учениците на иднината. Користење на веќе подготвени материјали од пошироката интернационална академска заедница ќе ги приближи новите достигнувања во нашите училници, ќе го усоврши и осовремени образовниот процес. Главна цел на денешното образование веќе не е стекнување на целосни знаења, туку оспособување на младите луѓе како да учат и да ги наоѓаат информациите релевантни за нив. Користењето на слободен пристап до информации и слободен софтвер им овозможува на сите поефтин и побрз пристап до многу информации, лесен начин на учење, и можност за креирање на материјали за учење според сопствени потреби и барања. 81

82 3. 6. Користење на облак Cloud computing или пресметување преку облак се однесува на обработка на податоци со помош на непознати компјутери поврзани во мрежа, а не на својот локален компјутер. Обработката на податоци може да биде процесирање на текст, или обезбедување на некој сервис, без воопшто да се поседуваат соодветниот софтвер или хардвер. Корисничкиот компјутер може да содржи минимална конфигурација и да се користи само како терминал поврзан на Интернет. Апликациите во облакот треба да го поддржуваат секој тип на софтвер или сервис кој се применува. Сите апликации и сервиси кои се овозможени преку обработката во облак најчесто скратено се користат само како облак. Аналогијата со која најлесно се објаснува облакот е со инфраструктурата на струја или вода. Централизирани и стандардизирани комунални услуги овозможуваат индивидуалниот корисник да не се грижи како да пумпа вода или спроведува струја до својот дом. Корисниците се ослободени од сите обврски за воспоставување и одржување. Ако ова се пренесе на примената на облаците, корисниците се ослободени од инсталирање на најразлични софтвери и нивно одржување, од користење на големи медиуми за зачувување на податоци и слично. Принципот на облак е тоа што секој уред поврзан на Интернет е воедно поврзан со база на апликации, податоци и можности за обработка. Корисниците можат да зачувуваат и да пристапат до сопствени податоци и датотеки или да играат игри преку оддалечени сервери. Дури и при обичното користење на електронска пошта од yahoo, gmail, hotmail или примена на клиент програми како Outlook, сепак се пристапува до облак. Обработката во облак ја користи мрежата како средство за поврзување на корисниците со ресурсите од облакот. Со зголемувањето на употребата на мобилните паметни телефони, облаците се приспособуваат за да им дозволат поврзување и користење на ресурсите од страна на сите уреди поврзани на Интернет. Со користењето на облакот, корисникот треба да има еден основен уред (компјутер, таблет или телефон) со кој може да се поврзува на Интернет. Обработката на податоци и нивно складирање се изведува на некој или повеќе оддалечени компјутери за кои корисникот 82

83 нема потреба ни да е свесен каде се расположени и како работат. Корисникот само го добиват резултатот од нивната обработка. Користењето на облак за обработки и складирање на податоци може да е многу корисно за помалите фирми и бизниси, но е од непроценлива важност за образовните институции. Со примената на ресурсите од облаците, образовните институции не мора да се обезбедуваат со скапи хардверски и софтверски ресурси кои што треба постојано да се обновуваат и одржуваат. Исто така при складирање на податоци во облак, кон нив многу брзо и лесно може да се пристапува од разни останати уреди како на пример учениците и родителите можат да пристапуваат кон материјалите поставени од наставниците; наставниците можат да пристапуваат кон материјалите поставени од учениците или менаџментот и слично. Со заедничка соработка при одржување на технологиите во облакот, организациите трошат многу помалку време на харвер и софтвер и можат повеке да се посветат на својата мисија 45 Наставниците и учениците можат да пристапуваат до материјали поставени од други, но и да даваат право нивните материјали да се користат од страна на други корисници. На овој начин се поттикнува соработката меѓу училиштата од целиот свет, може да се промовира работата на едно училиште, и се олеснува работата на наставниците преку споделување на ресурсите меѓу неколку наставници и училишта. Примената на обработка во облак може да ги намали трошоците на училиштето при набавка на хардвер и софтвер. Сега веќе не мора да се купува најбрзиот хардвер со најмногу меморија (што во секој случај многу брзо ќе застари). Баш спротивното, за приклучување на облак може да се користи најосновен компјутер или мобилен телефон, а целата обработка и складирање на податоци ќе се случува во облакот. Карактеристиките на обработката во облак се следни: - обезбедуваат услуги на барање на корисникот; - овозможуваат постојан и брз пристап до ресурсите на мрежата независно од каков уред се поврзува телефон, таблет или компјутер; 45 Thomas E. Richards, претседател и извршен директор на CDW, водечка компанија за обезбедување на технолошки продукти и сервиси за училишта, бизниси и влади 83

84 - не зависи од локацијата на корисникот - било од каде да се пристапува овозможува еднаков пристап; - облакот може да е приватен сервис за кој што треба да се плати, но може да е и слободна мрежа до која може слободно да се пристапува. Едноставен и многу често користен пример за објаснување на обработката во облак е електронската пошта преку Yahoo или Gmail. За да ја користи, корисникот треба да има само пристап до Интернет. Не треба да инсталира никаков софтвер ниту има потреба од некаков друг сервис. Серверот и менаџирањето со пораките за е-пошта се наоѓаат во облак. Аналогијата на ова е Ако ви треба млеко нема да купувате крава, само ќе земете/купите млеко од оној што има крава и произведува млеко. Предностите при примена на облак се следните: - Неограничена флексибилност можност да се користат најразлични софтвери, да се комбинираат податоци, а со сето тоа да се обезбедат податоци обработени според потребите на корисниците. - Поголема безбедност и доверливост корисниците не треба да се грижат дали ќе се расипе нивниот компјутер и податоците ќе бидат изгубени; не треба да прават безброј копии. - Подобрена соработка со споделувањето на податоци и апликации, облаците овозможуваат нов начин на работа и соработка. - Преносливост можност корисниците да пристапат до своите податоци од секаде низ светот само со поврзување на Интернет. - Попрости кориснички уреди бидејќи и складирањето на податоци и нивната обработка не се случуваат на корисничкиот компјутер, тој може да биде најосновен. Обработката во облак има потенцијал да ги намали трошоците и комплексноста со оставање на рутинските задачи да се извршуваат во облакот. Обработката во облак може во голема мера да помогне при разни научни истражувања. Разни тимови од целиот свет со пристапување до иста база на податоци можат да соработуваат, 84

85 внесуваат свои видувања, експериментираат заедно, споделуваат идеи. Мултидисиплинарните истражувања можат да станат посложени и поефикасни. Ова само во многу помали и поедноставни размери може да се примени и во училиштата, па учениците можат да споделуваат информации и податоци со други училишта од целиот свет, заедно да истражуваат, пресметуваат или обработуваат. Наместо да учат од книги, учениците можат да учат за Австралија при дирекна комуникација со учениците од Австралија и слично. Креативноста ги определува границите и со примена на облаците образованието може во голема мера да се збогати и оплемени. 85

86 86

87 4. ДОСЕГАШНИ ИСКУСТВА СО ЕЛЕКТРОНСКИ СОДРЖИНИ И БАЗИ НА НАСТАВНИ МАТЕРИЈАЛИ ВО ОБРАЗОВАНИЕ Имајки предвид дека во последните години се инсталирани компјутери скоро во сите училишта во Македонија и дека наставниците следеа бројни обуки за примената на новата достапна технологија во училиште и веќе би требало да ги применуваат стекнатите знаења, очигледна е потребата од повеќе истражувања на ова поле. Во развиениот свет веќе подолго време компјутерите се дел од училиштата, наставниците постојано се обучуваат, се креираат бази на наставни материјали, бази на прашања за оценување; и сето ова се следи и истражува од академската заедница. Постојат истражувања за искористувањето на структурирани бази на наставни материјали, и веќе постојат искуства кои можеме да ги анализираме и да ги искористиме при воведување прилагодени структурирани бази на наставни материјали за потребите на македонскиот образовен систем. Истражувањата во разни развиени земји се многу погодни за да се направи паралела со истражување во Македонија, од кое ќе се извлечат заклучоци за подобро искористување на постоечките ресурси Пристапност/достапност и инклузија во е-образование Со станувањето на ИКТ неизбежен дел од нашиот секојдневен живот, се појавува прашањето колку овие технологии се достапни до сите групи на население. Ова станува многу важно прашање и проблем во земјите низ целиот свет. Некои земји усвоија закон за пристапност, други спроведуваат најразни проектни активности за подобрување на веб страните. Постојат голем број на интернационални иницијативи кои помагаат при дизајнирање и оценување на пристапноста на некоја веб страна. Императив за пристапност на една веб страна е размислување за пристапноста уште од почетокот на планирањето. Секоја веб страна уште од самиот почеток треба да се планира да биде инклузивна и пристапна. При примена на веб страни и онлајн материјали во образование, нивната достапност е императив. Достапност на веб означува дека ќе е возможно нејзино 87

88 целисходно користење од страна на сите луѓе независно од нивните способности, или достапни технологии. Достапност на веб означува двонасочна комуникација: секој човек може да ја разбере, да се движи низ неа и интерактивно да комуницира со веб страната, а и да придонесува кон таа веб страна. Ако една страна е достапна, корист имаа сите, и луѓето со попречености, но исто така и луѓето со променливи способности, (на пример кај постарите луѓе со годините ослабнува видот) или луѓето со привремена попреченост. Кога се зборува за веб достапност се мисли на сите способности: визуелни, аудитивни, физички, говорни (или јазични), комуникациски, когнитивни или разни нивоа на неуролошки способности; или комбинација на некои од наведените. Преку е-учење најчесто ученикот (независно од неговата возраст секој оној што учи овде е наречен ученик) ја користи технологијата за да се стекне со знаење на свој начин, со своја брзина, со алатки и методи кои се најадекватни за него. Е-учењето веќе влијае и ги менува наставните програми на денешнината. Денес, Веб и Интернет нудат можности за пристап до информации и интеракција со други групи какви што во досегашното модерно општество не постоеја претходно. Со помош на технологиите, ограничувањата за аудио и видео медуими многу полесно можат да се надминат и луѓето со попречености можат полесно да пристапуваат до информации и да комуницираат со други. Веб-от станува се поважен извор за многу делови од нашиот живот: образование, комерција, здравство, рекреација итн. Од витално значење е вебот да е достапен до сите за да овозможи еднакви можности за секого независно од нивните способности или преференци. Достапниот веб исто така ќе помогне при инклузија во општеството на различни групи. Новите технологии како мобилните телефони додаваат на комплексноста на оваа тема. Сега веќе кон вебот може да се пристапува и од повеќето мобилни уреди. Со ова се зголемуваат можностите за корисниците и се зголемуваат шансите за достапност на информации. Од друга страна пак, се зголемуваат барањата поставени пред креаторите на веб страните. Веб страните треба да се достапни исто така и од мобилни уреди и да ги нудат истите можности и информации независно од кој уред се пристапува или каков пребарувач се користи. Вебот станува се попристапен и отвора се поголеми можности за корисниците. Оваа достапност на сите информации влијае и врз образованието. Достапните веб 88

89 страни отвораат нови врати пред учениците и ги зголемуваат нивните можности за стекнување знаења. Достапноста на потребните ресурси за учење во голема мера ја определува желбата на учениците за користење на тие материјали. Посебно ова е важно за корисниците со посебни потреби. Сето ова придодава нови барања до техничкиот тим за изработка и поддршка на материјалите. Треба да се внимава на достапноста од секаков вид на хардвер и софтвер, а во исто време да се овозможи флексибилност на корисниците со разни потреби или попреченсти, а во исто време да не се загрози сигурноста на системот, материјалите и податоците. Секој корисник со специјални потреби е индивидуален за себе и треба да се прават напори да се вклучат колку е можно повеќе различни специјални потреби за сите можни корисници да имаат исти можности при користење на овие материјали и ист пристап до електронското учење и оценување Достапност на веб страни Достапноста на веб страните кои се користат во образовниот процес е најважна за да може целосно да се применат постоечките ресурси во образовни цели. Постојат два аспекти кога се зборува за достапност на веб. Најголемиот акцент се става на дизајнирањето на веб страните. Но исто така и софтверот што се применува е од голема важност. Софтверот треба да им помогне на дизајнерите да креираат и евалуираат достапност на веб страна за корисници со разни способности или попречености. Конзорциумот World Wide Web (W3C) креира Иницијатива за веб достапност (WAI Web Accessibility Initiative). Една од целите на WAI е да креира насоки и техники кои ги објаснуваат решенијата за достапност за веб софтверите и веб дизајнерите. Овие WAI насоки се сметаат за интернационални стандарди за достапност на веб и се користат како основа за разни национални насоки, стандарди или легислатива за достапност. Овие насоки може да се многу корисни при развивање на нови веб страни или подобрување на достапноста на веќе постоечки. Најефективниот начин да се обезбеди достапност на веб страна е да се планира достапноста од самиот почеток. Достапноста на веб страна може да биде многу 89

90 едноставна но и многу комплексна, сето ова е во зависност од многу фактори како содржината, големината и комплексноста на страната, алатки кои се користат за развој итн. Ако се планираат од самиот почеток, многу карактеристики/одлики/функции на достапноста лесно ќе се вклучат во веб страните. И тоа независно дали се надоградува постоечка веб страна или се развива нова страна. Ако при планирање на веб страната не биле земени предвид барањата за достапност, многу тешко веб страната ќе може да се измени при надоградување. Достапноста на веб страните е од најголемо значење за оние веб страни кои се применуваат во процесот на поучување и учење. Насоките за достапност на веб страни бараат тие страни да се разбирливи, функционални на различни машини и системи, воочливи/јасни и робустни. Разбирлива содржина За секоја нетекстуална содржина треба да се обезбеди алтернатива со текст. Алтернатива со текст треба да се обезбеди за сите слики, вклучувајќи ги и иконите, копчињата и графиците; објаснување на податоците прикажани на графици, дијаграми или илустрации; кратко објаснување на аудио и видео документи; опис на полиња за внес или други интерфејс компоненти. Корисниците кои не можат да ги слушнат или видат видео документите треба да имаат алтернатива на мултимедијалните податоци. Треба да се обезбеди текст кој што ќе ги опишува аудио и видео секвенците. Пример може да биде: титл на аудио и видео документи; дополнување со знаковен јазик или слично. Содржината треба да се развива на таков начин што ќе овозможува користење на различни начини/пристапи од страна на разни корисници. За да можат корисниците целосно да пристапат до сите информации, сите содржини, на пример наслови, листи, табели и дргуи структури, треба да се правилно означени. Овие информации не треба да се менуваат во зависност од машината, системот или пребарувачот со кој се пристапува. Целата содржината треба да е подготвена и организирана на таков начин што ќе може лесно да се види и слушне. На пример, разликата во боја помеѓу содржината и позадината овозможува полесно уочување. 90

91 Функционална содржина Функционалноста треба да е достапна и со помош на тастатура и со помош на глувче. Многу луѓе го користат само едниот од овие два влезни уреди. Тоа означува дека сите контроли, внесови и други интерфејс компоненти треба лесно да се достапни и преку двата уреди. Ако содржината е добро организирана, тоа ќе им олесни при користењето на корисниците да можат лесно да наоѓаат информации, да определуваат локации или само се движат низ веб страната. Некои луѓе ќе пристапуваат само со тастатура, некои само со глувче, други пак ќе ги користат обете. Некои луѓе ќе ги слушаат содржините, а други ќе ги гледаат. Сите тие треба да имаат на достап иста содржина и со иста фунцкионалност без ограничувања. Корисниците треба да имаат доволно време да ја прочитаат содржината. На некои луѓе ќе им треба повеќе време од други. Тоа означува дека треба да постои можност да се застанат, продолжат или изменат временските ограничувања на сите елементи од веб страната. Воочлива и разбирлива содржина Содржините презентирани на веб треба да се јасни и разбирливи за најголем број на корисници. Авторите треба да создадат содржини кои ќе се разбирливи независно од тоа на кој начин се презентирани, вклучувајќи колку е возможно и софтвер преведувач на текст во говор. Многу корисници очекуваат да добијат веќе виден/користен интерфејс или изглед. Ако тоа не им е овозможено, корисниците можат да се дезориентираат и да го изгубат интересот за да пристапат до саканите содржини. Затоа е важно веб дизајнерите да обезбедат еднаков изглед и начин на претставување на содржините на секоја страна. Начинот на функционирање треба да се повторува и да е предвидлив низ сите страни, така што еднаш научен пристап може да се користи на секоја страна. Формите и другите интерактивни содржини можат да бидат збунувачки за голем број на корисници. Веб страните треба да имаат објаснување за секоја интерактивна содржина. 91

92 Робустна содржина Робустна содржина значи дека таа ќе може да се користи преку секаков пребарувач, на секој систем или секаква машина што постојат во моментот на креирањето на веб страната. На овој начин ќе се обезбеди компатибилност со сите претходни верзии на пребарувачи или софвтери, но и олеснување за идните надградби Достапни Системи за менаџирање на содржини Образованието, посебно е-образованието, е засновано на бази на податоци со потребни информации користени во процесот на учење. Овие бази на податоци се важен дел во структурата на учење. Системите за менаџирање на содржини, СМС, (Content Management Systems - CMS) се системи кои овозможуваат зачувување, публикување, ажурирање или менување на содржини, кон кои што можат да пристапуваат голем број на корисници, да ги менуваат или споделуваат тие содржини. СМС можат да бидат комерцијални или слободни за користење, со најразлични карактеристики. Содржината која се објавува на СМС може да биде: разни документи, видеа, аудиа, текстови, слики, разни типови на податоци, статии и слично. Затоа кога се зборува за користење на СМС треба да се оцени во која мера сите овие видови на податоци се достапни и кој од нив да се користи. СМС, независно колку убаво и модерно изгледаат, сепак остануваат само алатки за менаџирање на податоци. Ако тие не се достапни во доволен степен за секој корисник, треба да се одбере СМС кој што ќе е подостапен. Прв чекор при одбирањето на СМС се функционалните барања. СМС треба да го овозможува сето она што сакаме да го применуваме со учениците во текот на е-образованието. Исто така треба да се земаат во предвид барањата за достапност дефинирани од W3C. Препораките и стандардите за достапност треба да се почитуваат на секое ниво и во модулите на СМС и во административниот дел. СМС навлегуваат во образованието, а со тоа достапноста треба да се гледа и од аспект на учениците како корисници. Самото користење на новите технологии е привлечно за учениците, па со тоа и СМС се интересни за користење. Учењето ќе е успешно само ако ученикот активно се вклучи во процесот. За да се активираат учениците, постоечките содржини треба да бидат атрактивни, за што прв предуслов е 92

93 тие да се лесно достапни.учениците треба да можат да придонесуваат кон нив со додавање на сопствени содржини, кои пак од друга страна ке бидат достапни до другите корисници-ученици. Затоа е многу важно и сите корисници на СМС да бидат оспособени да креираат достапни содржини. Сите корисници, наставници и ученици, треба да имаат основни сознанија за достапноста. Без овој услов, било кој СМС не може да обезбеди достапност на своите содржини Интерактивни веб содржини Интерактивни се оние веб страни кои не само што пренесуваат информации до своите корисници, туку и дозволуваат комуникација со корисниците. Тие не се само канал за пренесување на информациите, туку ги обликуваат информаците според активностите на корисниците. Постојат разни начини да се овозможи интерактивност на веб страните. Најефикасен начин на учење е со обезбедување на интерактивност. Содржината треба да овозможува корисниците да комуницираат виртуелно, да разменуваат, споделуваат и соработуваат. Тоа значи дека и софтверот ќе може да ја поддржи интерактивноста меѓу корисниците. Во вакво опкружување, улогата на наставникот е сменета од лице кое го поседува знаењето и го предава на други, во лице кое го олеснува процесот на учење. И наставниците и корисниците треба да ги знаат правилата за достапност и да ги применуваат, посебно при креирање на нови содржини. Понекогаш дури и корисниците кои немаат никакви попречености, зависно од своите индивидуални потреби и преференции, сакаат да ги користат ИКТ на за нив најлесно достапен начин. На овој начин сите корисници имаат еднакви можности за пристап кон содржините и еднакви можности за учење. Така се обезбедува инклузивност во процесот на учење со користење на веб содржини. Одредени пристапи за интерактивност на веб содржини значат: Користење на помошни технологии софтвер и хардвер кои на луѓето со попречености им овозможуваат достапност на веб содржините. Ова вклучува читачи кои ја пренесуваат содржината од веб во аудио облик (ја читаат), 93

94 зголемувачи на екран за луѓето со слаб вид, софтвер за препознавање на звук/глас или помошен хардвер за луѓето кои не можат да користат глувче или тастатура. Адаптивни стратегии техники со кои луѓето со попречености можат да комуницираат со веб содржините, како на пример зголемување на големината на текстот, намалување на брзината на глувчето, или вклучување на дополнителни легенди/објаснувања. Адаптивните стратегии вклучуваат и техники со стандарден софтвер, најчесто користени пребарувачи и помошни технологии Оценување на достапноста на веб содржините Оценката на достапноста на веб содржините треба да се отпочне на самиот почеток на дизајнирање на веб страните и повремено да се повторува во текот на изработката на содржините. Едноставни проверки, како достапност преку разни пребарувачи или разни уреди, можат да определат дали една страна ги задоволува некои од основните барања за достапност. Во денешно време станува многу важна достапноста на некој веб содржина и преку мобилни уреди, па таа проверка исто така треба да се прави редовно и често од разни мобилни уреди. Ова треба да е проследено од целосна проверка и оценка на достапноста на веб страни според насоките за достапност. Постојат алатки за оценување на достапност на веб страни кои можат да се најдат онлајн. Но, во секој случај само со една алатка не може да се проверат сите критериуми за достапност. Најчесто евалуација од страна на корисници е незаменлива при одредување на критериумите и степенот до кој тие се исполнети. Најчесто читачите на екран обезбедуваат можност за читање на наслови, линкови и други структури од веб страните. Сепак, дизајнот на веб страната е клучен фактор при олеснување на разните начини на навигација низ веб страните. На пример: За корисниците со проблематичен вид треба да има краток преглед/скенирање на насловите што ќе им помогне да се движат низ страните; насловите треба да овозможуваат вакво кратко скенирање со цел полесна навигација. 94

95 Со зголемување на екранот, корисникот гледа само еден дел од него. Сепак, треба да има можност да се ориентира и движи низ веб страните иако на екранот не ја гледа целата веб страна како останатите корисници. Визуелниот дизајн треба да го овозможува ова. Дизајнот на веб страните треба да обезбедува ефикасно користење на сите содржини и само преку тастатура бидејќи може да има корисници кои ќе користат само тастатура или алтернативи на тастатура. Веб пребарувачите треба да обезбедуваат функционалност на веб страните кои лесно ќе се користат и паметат бидејќи некои корисници можеби нема да можат да ја запомнат адресата, името или други слични податоци. Веб страните треба да обезбедат и други механизми за навигација бидејќи не секој корисник може да ја разбира и користи хиерархиската структура која што најчесто се користи. Постојат неколку пристапи кои треба да се избегнуваат при креирање на содржини, било да се електронски или хартиени. Графици кои изгледаат како слика, а се всушност текст треба да се избегнуваат бидејќи ја намалуваат достапноста на содржината. Осто така подвижни слики или текст можат да создаваат проблеми при разбирање на информацијата. Хедерите и футерите можат да се читаат од читачките софтвери, но само ако корисникот знае дека тие постојат и го насочи читачот кон нив. Можеби ќе е практично да се вметне во содржината на документот дека има дополнителни информации во футер/хедер или истите информации да се внесат и во главниот текст. Независно колку добро е подготвен некој текст, едноставно не сите корисници ќе можат да читаат од хартиена копија. Затоа е добро секогаш да се имаат и двете варијанти, и хартиена и електронска копија на истиот документ која по потреба може да се користи од корисниците. Веб содржините треба да се инклузивни за сите. Е-учењето може да биде онлајн или офлајн, но секогаш треба да овозможува достапност за сите корисници. Веќе 95

96 постојат огромен број на онлајн материјали кои можат да се користат за е-учење. Но, не сите ги задоволуваат сите критериуми за достапност, што значи дека го ограничуваат бројот на корисници. Ако материјалите за е-учење се стремат кон поширока целна популација, содржините треба да се подготвени на таков начин што ќе обезбедуваат достапност на сите корисници или барем на најголем можен број на корисници. Луѓето се движат низ веб содржините и наоѓаат информации од интерес за нив користејќи разни стратегии и пристапи според своите потреби, знаења и вештини. Некој кој што пристапува до една веб страна за прв пат можеби ќе има потреба од повеќе упатства и насоки како да ја користи таа веб страна и содржините на неа. Многу функции кои што поддржуваат различни стилови на навигација се вградени директно во пребарувачите или помошните технологии. Користењето на веб содржини преку мобилни уреди може да бара дополнителни прилагодувања заради малиот екран на мобилните уреди. Иако најчесто достапноста се сфаќа како олеснување на пристапот на луѓето со попречености, таа во голема мера помага при користење на разни уреди од страна на секој корисник. Решенијата за достапност се корисни за сите луѓе, и оние со, но и оние без попречености. Според милениумските цели на Обединетите Нации, пристапот до образование треба да е обезбеден за секого. Целната публика која ги користи ИКТ секојдневно се зголемува, како и можностите да се стекнат знаења преку веб. Некои од корисниците можеби ќе имаат попречености (трајни или привремени) кои ќе го ограничуваат нивниот пристап до дигитални содржини. Други, пак, корисници можеби треба да го приспособат изгледот или презентирањето на содржините за да можат да ги користат. Во секој случај, важно е содржините што се користат за учење да бидат дизајнирани и креирани земајќи ги предвид препораките за достапност за да можат сите користици да се вклучат и пристапат до дигиталните содржини. 96

97 4. 2. Примена на електронски содржини во наставата Електронска комуникација Електронската комуникација е императив на денешното време. Таа станува неизбежен дел од нашата секојдневна приватна комуникација, а многу повеќе е потребна во професионалната комуникација. Правилата на културно електронско комуницирање треба да станат наше секојдневие. Треба да се придржуваме кон бонтонот на електронската комуникација не само за да се прикажеме како културни соговорници, или да оставиме добар впечаток за себе, туку за да успееме да ја оствариме целта на нашата комуникација, а не да навлеземе во недоразбирања и конфликти. Во процесот на користење на компјутерската и комуникациската опрема во образованието неизбежно ќе дојде до интеракција со ученици и наставници од целиот свет. Тогаш ќе треба да се знаат основите на нетиката за да имаме успешно комуницирање. Денес развитокот на техничко-технолошките можности на средствата за масовно информирање и комуницирање овозможува пробивање на државните граници Македонија е една од неколкуте земји во светот која може да се пофали со голема вклученост на компјутерите, посебно во образовниот систем. Сите основни и средни училишта во Македонија се опремени со компјутери за секој ученик поврзани преку мрежа со Интернет. Наставниците имаат добиено лаптоп за користење при подготовка на наставата. Сега се става акцент на оспособување на наставниците да ги користат тие достапни технологии како алатка која ќе го модернизира, олесни и направи поинтересен процесот на учење на учениците во склоп на секој предмет и за секоја возраст. Вклучувањето на модерните технологии во образовниот процес отвара безброј врати за негово унапредување. Со користење на електронска пошта и дискусиони форуми и на учениците и на наставниците им се овозможува комуницирање со ученици или колеги од целиот свет, им се овозможува учење и разбирање на други култури или области преку дирекна комуникација со членови од тие култури. Дирекната 46 Чокревски Т. и Жоглев З., Комуникации, односи и иницијативи, Универзитет Св. Климент Охридски, Битола,

98 комуникација со најразлични експерти или заедници до кои на поинаков начин немаме пристап, може да направи пресврт во начинот на учење, работење и размислување кај учениците. За тоа да го реализираме целосно и без конфликтни ситуации треба да ги знаеме правилата на електронска комуникација. Проектната работа, која е веќе многу присутна во македонското образование, ќе се обогати со вклучување кон интернационални проекти или изнаоѓање на интернационални партнери за соработка. На тој начин ќе се обогати процесот на стекнување знаења преку дирекна комуникација со други групи кои работат на иста тематика. За таа цел може да се користи комуникација повеќе кон повеќе преку дискусиони форуми или мејлинг листи. Но, за да имаме успешна комуникација треба да се придржуваме кон правилата на комуникација кои важат кога сме дел од некоја електронска група. Пребарувањето пак, на податоци на Интернет, нивно наоѓање, споредување и определување релевантност со определена тема, веќе почнува да се користи за целите на повеќе различни образовни предмети, а и за усовршување на наставниот кадар и во македонското образование. Поставувањето на сопствени образовни веб страни сеуште не е наше секојдневие, но со секој изминат ден има се повеќе веб страни на македонски јазик од македонски институции, а дел од нив се и во образовни цели од страна на училиштата или учениците. За успешно изнаоѓањето на потребни релевантни податоци или поставувањето на наши податоци на Интернет потребно е да се придржуваме кон бон-тонот на електронската комуникација - нетиката. Со развојот и пробивањето на компјутерската и комуникациската технологијата во сите сфери од човековиот живот и секојдневие, нетика-та станува неизбежен дел од образованието и културното однесување на секој поединец во иднина, а за таа индина треба да се подготвуваме денес. Постојат различни начини на електронска комуникација: е-пошта или електронска пошта може да биде еден-до-еден комуникација или еден-до-повеќе; дискусионите форуми се повеќе-кон-повеќе комуникација; комуникација во реално време може да биде се од претходно наведеното; видео конференции можат да бидат еден-до-еден комуникација или еден-до-повеќе. Било каква да е комуникацијата треба 98

99 да се придржуваме до некои правила кога пишуваме пораки или комуницираме на поинаков начин. Најважното правило на нетика е Мисли пред да испратиш. Еднаш испратената порака не може да се повлече. Ако не е целосна или се однесува до еден или двајца луѓе, подобро да не се праќа до целата листа. Лични пораки не треба да се праќаат на мејлинг листите за да не се оптеретуваат оние учесници на кои не им е од интерес пораката, а сепак ја добиле. Треба да се прави разлика меѓу деловна, бизнис комуникација и приватна комуникација. Приватната комуникација е неформална и не секогаш мора да се придржуваме да сите правила и на неформалната електронска комуникација. Можеме да си дозволиме креативност и да користеме скратеници или специјални знаци за да искажеме чувства. Тоа најмногу ќе зависи колку ја познаваме личноста со која комуницираме. Додека пак, при деловната или професионална комуникација која е строго формална мора да се придржуваме до сите правила на класично и електронско комуницирање. Комуникација еден-со-еден е комуникација кога две личности комуницираат меѓусебно во дијалог. Дијалог значи разговор помеѓу двајца луѓе во кој се проверува тезата на соговорникот, дали таа е споива со други тези. 47 Сите правила за комуницирање во дијалог важат и при електронска комуникација со е-пошта. При комуникација со мејлинг листи или форуми сите правила за еден-со-еден комуникација важат. Во оваа комуникација треба уште повеќе да сме свесни за спектарот на нашата публика. Да внимаваме на разликите и пред воопшто да ја започнеме комуникацијата треба да се запознаеме детално со тоа кој се може да ги добие нашите пораки. Можностите при е-образование ни овозможуваат комуникација со најразлични групи од целиот свет. За целосно да ги искористиме потенцијалите на оваа комуникација треба да сме свесни и да се придржуваме кон правилата на оваа комуникација во групи. 47 Груевски Т., Култура на говорната комуникација, Педагошки факултет Битола, Битола,

100 Воведување на електронски содржини во наставата При воведувањето на ИКТ во училиштата и образованието се формулираат разни законски и подазконски акти кои ќе помогнат при одржувањето на чекор со постојаниот тек на нови информации, при управувањето со промените и новите алатки кои можат да се појават.образовните политики кои го поддржуваат воведувањето на ИКТ подлабоко во наставните практики се поставуваат на неколку основи. Прво, ИКТ како алатка ветуваат подобрување на традиционалните постигнувања на учениците, а можат да бидат катализатор на пошироки и поголеми промени. Второ, присуството на ИКТ во општеството, користени за секојдневни професионални и приватни цели, создаваат побарување на дигитални компетенции кои би требало најдобро да се стекнуваат во соодветен контекст. Трето, иако учењето со и за ИКТ може да се случува и надвор од училиштата, основното образование има главна улога во обезбедувањето секој да има пристап до овие технологии и да може да ги искористи нивните предности. Конечно, училиштата може да воведуваат ИКТ за да ги намалат административните трошоци. Примената на ИКТ во образованието може да предизвика и привлекување на нови наставници кои сакаат да работа со технологии. Обучувањето на денешните ученици е проследено со многу предизвици при користењето на ИКТ, почнувајќи од можноста за преоптоварување со информации и плагијаризам, преку заштита на учениците од разните онлајн ризици, како нарушување на приватноста и идентитетот, до онлајн силеџијство. Од училиштата се очекува да ги подготват учениците да можат правилно да ги користат електронските медиуми и Интернет услуги, да се способни да направат информирани избори и да избегнат штетно однесување, за себе или за другите. И исто така да ја зголемат свеста на учениците за ризиците кои се можни при користењето на Интернетот и како да можат да ги избегнуваат. Според извештајот на ПИСА од октомври 2015, во 2012 во OECD земјите 96% од 15 годишните ученици имале компјутер во своите домови, а во просек 72% користеле компјутер на училиште, при што во некои земји бројот на овие ученици бил драстично мал. 48 Но, дури и онаму каде се користат компјутерите во училница, нивното 48 OECD, Students, Computers and Learning: Making the Connection, PISA, OECD Publishing, 2015 ( преземено декември 2015) 100

101 влијание врз постигнувањата е измешано. Оние ученици кои користат просечно компјутери на училиште иммат нешто подобри постигнувања од учениците кои ретко користат компјутер. Но пак, учениците кои многу често користат компјутер на училиште имаат многу полоши академски постигнувања. Резултатите исто така покажуваат дека нема подобрување кај учениците во читање, математика и науки во земјите кои инвестирале многу во воведување на ИКТ во образованието. Исто така, според ПИСА истражувањето, оние ученици кои поминуваат онлајн повеќе од 6 часа дневно, кажуваат дека се чувстуваат осамено на училиште и најчесто имаат тенденција да пропуштаат/избегнуваат училишни денови. Од објаснувањето погоре, јасно е дека е потребно создавање на концептуално разбирање и размислување на повисоко ниво со помош на интензивни комуникации наставник-ученик, кое многупати технологијата во училница го попречува. Но исто така, можа де се рече дека се уште не се развиени педагошки пристапи кои ќе ја искористат технологијата, дека продолжувањето на традиционалните пристапи но со употреба на технологијата нема да ги даде посакуваните позитивни резултати. Ако учениците имаат тенденција за препишување, користењето на ИКТ нема да ги направи поинакви. Ако сакаме учениците да станат попаметни од технологијата која ја користат, треба да се променат педагошките принципи според кои се обучуваат тие ученици. Технологијата може да го направи доброто предавње одлично, но не може да го замени лошото. Треба да се опремат наставниците со нови педагошки пристапи а учениците да се опремат со вештини потребни за 21-виот век. Технологијата е единствениот начин кој овозможува пристап до огромни количини на знаења. Наодите на ПИСА истражувањето кажуваат дека иако ИКТ е длабоко навлезена во нашите живот, овие технологии не се широко прифатени и правилно искористувани во образованието. Онаму каде ИКТ се користи во училниците, резултатите од нив се измешани. Самото воведување на ИКТ во образованието не означува автоматско подобрување на резултатите. Разни истражувања покажуваат дека врската меѓу учениците, компјутерите и учењето не е просто ни лесно разбирливо. Се уште треба да се изнајдат начини како да се искористат целосно во наставата и учењето. Но едно е јасно, ако ученикот не ги 101

102 совладал основите на читање, пишување и основна навигација низ веб страни, тој ќе се најде неспособен да учествува во економскиот, социјалниот и културниот живот околу себе во иднина. Неколку критични согледување се појавуваат врз основа на ПИСА истражувањата: Учениците треба да имаат основни вештини за да се снаоѓаат во дигитална околина. Наставниците, родителите и учениците треба да се информирани за можните негативни ефекти на користењето на Интернетот. За да се подобри ефикасноста на инвестициите во ИКТ, постојат многубројни искуства во светот од кои може да се учи. 49 Прв чекор при подобрување на резултатите од примената на ИКТ во наставата е обучување на наставниците. Најважно е самите наставници да ја поддржат промената, активното воведување на ИКТ во наставата, да станат агенти на таа промена и да се оспособени не само да применуваат туку и да дизајнираат нови пристапи и активности со помош на ИКТ Примена на електронски содржини при оценување Оценувањето е процес на собирање, уредување и користење на информациите за напредокот на ученикот во однос на дадените задачи. 50 Оценување се случува во најразлични ситуации. На пример кога ученикот добива информација како ја извршил задачата, кога добива информација како да се подобри тоа е оценување. Целта на ова оценување е да се обезбеди дирекна информација и помош за ученикот да може да напредува во стекнување на своето знаење. Овој тип на оценување се случува во текот на совладувањето на знаењата и вештините, а не на крајот од учењето. Тоа се вика формативно оценување. 49 OECD, Students, Computers and Learning: Making the Connection, PISA, OECD Publishing, 2015, ( преземено декември 2015) 50 SQA Scottish Qualification Authorities, E-assessment - Guide to effective practice, Scotland,

103 Ако пак, оценувањето е насочено на определување на степенот на стекнатите знаења и вештини со цел за доделување на диплома или сертификат, тоа се вика сумативно оценување. Сумативното оценување најчесто се спроведува се некаков испит на крај на курс или модул и определува дали е положен тој модул/курс и ученикот може да премине на совладување на следниот. Друг тип на оценување може да биде дијагностичко. Тоа определува колкави се знаењата на ученикот на почеток на некој модул или во текот на учењето, со цел да определи колку ефикасен е процесот на совладување на знаења. Ова оценување дава информација за степенот на стекнати знаења на ученикот, претходни или тековни, и помага при одредување на следините чекори за работа со тој ученик. Оценувањето е важен дел при стекнувањето на знаења бидејќи определува до кој степен тие знаења се усвоени и на што во иднина треба да се обрати внимание. Резултатите од оценувањето исто така можат да се користат при определување на успехот на ученикот, наставникот, групата, но и целото училиште. Заради важноста на оценувањето, развиени се повеќе пристапи кои треба да се комбинираат за да се добијат ефикасни резултати од оценувањето. Исто така, ако оценувањето се вклучи како дел од процесот на учење, може да помогне во голема мера при стекнувањето на знаења. И покрај распространетоста на компјутерите и новите технологии во процесот на учење, ИКТ потешко и побавно навлегува во делот на оценување. Првата помисла кога ќе се рече примена на ИКТ во оценувањето најчесто се прашања со повеќе одговори, најверојатно заради тоа што тоа е првиот начин на користење на ИКТ при оценување и до денешно време останува најраспространет. Но, оценувањето со помош на компјутер не само што може да овозможи оценување со прашања со повеќе одговори, туку и може да го збогати искуството на учење со давање на информации кои делови од материјалот се добро научени а кои се оценети со послаб резултат, па на нив треба повеќе да се обрати внимание. Друг начин на примена на ИКТ при оценување е поднесување на задачи по електронски пат, што во голема мера може да ја олесни администрацијата при оценувањето. Најмалку пак користен пристап при примената на ИКТ во оценувањето е само-оценувањето кое што може да има многу позитивни резултати ја поттикнува независноста на учениците и им помага при стекнување на 103

104 вештини на учење во насока на доживотно учење. Оценувањето со ИКТ исто така може да помогне при поголем опфат на прашања или ученици. Некои од предностите од користење на ИКТ при оценување се: Голем број на прашања можат да се оценат брзо и точно, и најчесто резултатите се добиваат автоматски. Со ова се зголемува објективноста на оценувањето. Одговорите на учениците можат да се мониторираат. Веднаш може да се даде/добие повратна информација за постигањата. Повратната информација може да ја добие и наставникот и учениците. Резултатите од оценувањето можат да бидат зачувани и користени подоцна. Редоследот на прашањата може да се меша и секој ученик да ги добие истите прашања но по друг редослед и со тоа да се намали можноста за прешишување на учениците еден од друг. Некои тестови или квизови можат да се повторат за да се вежба и пре-проверува знаењето. Може да се пристапува од разни локации со што се олеснува и зголемува достапноста на е-оценувањето за поголем број на ученици. Помали тестови или квизови можат да се користат почесто со што се мотивираат учениците да работа и учат бидејќи веднаш добиваат информација за стекнатате знаења. Со примена на ИКТ во оценувањето се зголемува и олеснува ефикасноста на администрирањето на добиените одговори и резултати. Слабостите при примена на ИКТ за оценување се слични со оние за општа примена на ИКТ потребни финансии за одржување и обновување на софтверот и хардверот, потреба од постојано следење на новините и професионално усовршување на кадарот кој што ги користи. Исто така треба да се земе во предвид и можноста за плагијати и препишување од страна на учениците. Оценувањето треба да е флексибилно и да овозможува разни пристапи земајќи ги во предвид различните потреби и услови на работа на учениците кои го користат е- образованието. Флексибилност на е-оценувањето означува: 104

105 Испорачува задачи за оценување до учениците имајќи ги во вид условите и потребите на учениците; Обезбедува разни опции кои ќе овозможат поврзување без оглед на различните Интернет конекции или користени технологии; Обезбедува временска независност; Овозможува локација по избор за оценувањето - учениците да можат да изберат каде ќе бидат оценувани: дома, во некоја организација или на друго место. Колку овие услови за флексибилност ќе бидат задоволени зависи од многу причини, вклучувајќи ги стратегиите за учење и оценување, користените технологии и софтвер, начинот на администрирање на учениците и нивните активности, временските ограничувања (датум или ден, време) за реализација на оценувањето Дали електронското оценување го менува пристапот кон оценувањето? ИКТ значајно влијае врз процесот на настава и учење со додавање голем број на нови можности со што се влијае и врз аспектите на оценување. Преминот од традиционално учење и оценување кон електронско нема да промени ништо ако продолжат да се применуваат истите стратегии, методи и техники. 51 Ова е очигледно и од извештајот на OECD за PISA оценувањето. 52 Некои примери на нови можности при учењето би биле: Формалното стручно обучување веќе не е ограничено само со можностите и ресурсите на институцијата каде се изведува обуката. Со електронските наставни материјали, можностите на симулации, пристап од разни географски локации се отвораат нови огромни можности пред учениците. Веќе е многу полесно да се учат само модули од интерес за учениците. Ова посебно е важно при учење на возрасните пристап до одередени материјали од интерес во слободно време и од разни локации. 51 Светски економски форум, 2015, Дали технологијата во училиштата го подобрува образованието?, пристапено март OECD, Students, Computers and Learning: Making the Connection, PISA, OECD Publishing, Paris,

106 Со избор на комбинации од модули за обучување, секој ученик може да скрои материјал за учење по сопствени потреби. Материјалите треба да се направени така да може до нив да се пристапува и да се користат од разни локации со различна брзина и опфат на Интернет и преку различни уреди компјутери, таблети или мобилни телефони. Со овозможување пристап од различни географски локации, материјалите треба да се така направени да ги земаат во предвид и културните разлики на корисниците. ИКТ ги приближува сите луѓе од разни локации во светот. Ефектот на глобализација треба да се земе во предвид при креирањето на наставните материајли, а со тоа и при создавањето на содржините на оценување. Сето претходно наведено очигледно ќе влијае и врз содржините за оценување. Техниките на оценување треба да се менуваат за да можат целосно да се искористат можностите што ги нуди моменталната ИКТ Кога да се користат електронските содржини за оценување? Електронските содржини за оценување треба да одговорат на истите барања за валидност, доверливост, флексибилност и правичност, и да овозможуваат користење на многу од стратегиите од традиционалното учење и оценување. Она што е различно е контекстот на оценувањето, интеракциите меѓу оценувачот и ученикот и прибирањето и процесирањето на резултатите од оценувањето. Електронски содржини за оценување можат да се користат како: Единствен извор за оценување, Дополнување на традиционалниот начин на оценување, За собирање, пренесување и администрирање на материјалите за оценување. Електронските содржини за оценување овозможуваат: Поголема флексибилност во однос на времето и местото на оценување, Поголем опсег на можности за учениците да го демонстрираат своето знаење. 106

107 Можности при користење на електронски содржини за оценување Најчесто користени стратегии за оценување со помош на ИКТ се: примена на ИКТ како медиум за пренос на задачи како на пример есеи; креирање, пополнување и испраќање на портфолија; и тестирање како на пример кратки одговори, квизови или прашања со повеќе одговори како избор. Некои можности кога можат да се користат електронски содржини за оценување се: Пишани задачи/текст, на пример есеи; кои што може да бидат онлајн или испратени преку електронска пошта Учество во онлајн дискусии, форуми и дебати Публикации на ученички работи Групна соработка при работа на пообемна задача Е-портфолија Ревизија и проверка на работата на други спроведена онлајн Онлајн дневници за само-рефлексија Тестови и испити Онлајн квизови или разни прашања Блогови Вики Постои голем интерес за искористување на ИКТ како алатка за интеракција при учење, но сепак видео конференциите или групната работа и соработка се уште не се често искористувани како алатки за оценување. Иако постојат извори кои известуваат за разни иновативни примери за електронско оценување како групни дискусии, разни типови на студии на случај или проекти, симулациски алатки, самооценување и слично, тоа сепак не е станато општа пракса во училиштата во светот. Електронски или дигитални портфолија се почесто се користат за евидентирање и организирање на активностите за учење, а како такви можат да се користат и за оценување. Покрај другото со портфолио се демонстрира и вештината на селектирање, организирање и интерпретација на најразлични документи и извори на информации. Портфолијата можат да содржат текстуални документи, хиперлинкови, графици, слики, дневници за работа, видеа или други извори кои што ќе прикажат практична работа на 107

108 ученикот. Сето ова може да се применува при оценување на практичните вештини и знаења со кои се стекнал ученикот. Електронското оценување се уште не е лесно да се поврзе со оценување на практичните вештини на учениците. За сега електронското оценување најчесто се применува при сумативно оценување на учениците. Тоа треба да се комбинира со останатите начини на оценување за да се добие целосна слика за постигнувањата на ученикот. Правилната примена на електронското оценување, со можност за соработка и интеракција која демонстрира знаење, вештини и ставови е најдобриот и правилен начин на оценување на учениците и во таа насока треба да се усмеруваат напорите на примена на ИКТ во оценувањето. Неколку можности за креирање на рубрики за електронско оценување со кои може да се олесни подготовката на наставниците се дадени во Анекс 3. За да се напишат и проверат добри прашања е потребно прилично време. Затоа е добро да се креира банка банка на проверени добри прашања кои што можат да се комбинираат и користат повеќе пати. Секој од корисниците, наставниците, ако состави по неколку прашања и сите заедно да се внесат во банката, сите наставници ќе можа да ги користат сите прашања и со тоа се олеснува и забрзува подготовката на наставниците за електронско оценување. Стандардите за интероперабилност на разни системи се развиени така да дозволуваат пренесување на банка на прашања од еден систем во друг што дополнително ја олеснува соработката на голем број на наставници Безбедност и автентикација При оценувањето е многу важно да се осигура безбедноста на учесниците. Бебедноста при електронското оценување најчесто се поврзува со: Доверливост и сигурност на системот така што учениците (и наставниците) да не бидат обесправени ако системот откаже или се намали брзината на работа; Интегритет на податоците во онлајн системот; Заштита од и следење на неовластени пристапи. 108

109 Пред да се пристапи кон електронското оценување потребно е да се разрешат проблемите поврзани со безбедност, пристап и еднаквост на учесниците. Потешкотија за наставникот при онлајн оценување е автентикацијата дали ученикот е навистина оној за кој се прикажува. Различни автори даваат разни предлози какви стратегиии да се применат за да се обезбеди автентичност на онлајн комуникацијата и интеракцијата. Автентичноста и плагијаризмот се две теми од голем интерес за сите образовни системи кои користат или планираат да користат електронски содржини за учење и оценување. Проблемот на плагијаризам се појавува и кај универзитетските студенти, при што бројни истражувања тврдат дека универзитетските студенти копираат готови текстови од Интернет и ги прикажуваат како свои. Но некои автори тврдат дека при користењето на електронски содржини за оценување, ризикот од плагијаризам не е ништо поголем отколку при стандардното оценување, бидејки препишувањето отсекогаш постоело. Затоа стратегиите со кои се намалува препишувањето и плагијаризмот треба да се применуваат независно дали станува збор за електронско или традиционално оценување. Постојат два вида на плагијаризам копирање на цели делови од текст со цел за прикажување на тој текст како свој и ненаведување на оригиналниот извор; или ненаведување на оригиналниот извор заради незнаење или неспособност точно да се посочи користената литература. Затоа е потребно да се обрати повеќе внимание на учениците и да се обучат како правилно да најдат релевантен извор, како да искористат и превземат од извор, но и правилно да го цитираат. Учениците треба да знаат да изнајдат релевантни и точни извори на материјали и да можат да го определат степенот на слобода за нивно користење. Треба да се напомене дека постојат и софтвери кои помагаат при определување дали некој текст е плагијат или не. Но сепак, подобро е да се спречи копирањето на некој извор. За тоа да се направи некои автори предлагаат секвенцијални задачи, кај кои секоја следна задача зависи од добиениот резултат на претходната и на тој начин се оневозможува копирање од некој извор ученикот мора да развива документ којшто ке одговара да дадената задача која е единствена само за него. Друга стратегија е да се одберат теми за работа кои ќе се дискутираат и определат заедно со учениците било на час или во онлајн дискусија. Зададените задачи да се надоврзуваат на дискусијата во класот и да бараат креирање на сопствено знаење кое што не ќе може да се ископира од 109

110 некој извор. Примената на портфолијата со селекција на резултати од сопствената практична работа исто така го прават препишувањето невозможно. Наставникот треба сам да определи кои задачи ќе се од критична важност при дефинирањето на оценката на ученикот па според тоа и да ги применува соодветните стратегии. Ако се работи со банки на прашања, да се обезбеди различен редослед на истите прашања кај секој ученик. Иако тие збирно би ги имале истите прашања, различниот редослед им оневозможува препишување еден од друг. Менување на редоследот и на дадените опции за одговор уште повеќе ја отежнува можноста за препишување или поткажување. Ако се користи електронско оценување во определена лабораторија, треба да се постават пребарувачите во безбедносен мод. Повеќето пребарувачи обезбедуваат да се гледа само една содржина и да не може да се отвори друг прозор со што ќе се намали можноста за паралелно пребарување на Интернет и препишување од таму. Електронските алатки овозможуваат целосно следење на работата, комуникациите и напредокот на секој ученик. Тоа останува зачувано и може да поттикне некои етички размислувања и загриженост. Потребно е темелно обезбедување на целосна приватност и доверливост на електорнските содржини за учење или оценување, за да можат учениците да се чувствуваат слободни и комотни да работат и учат во тоа онлајн опкружување. Многу важно при користењето на ИКТ при оценување е редовното зачувување/снимање на податоците. Зачувувањето на податоци треба да биде барем еднаш дневно, но по потреба и веднаш после секое оценување. Бидејќи податоците постојат само електронски и нема друга (хартиена) копија, важно е сите податоци да се зачувуваат на уште една сигурна локација Одговорност на учениците Онлајн учењето по својата природа овозможува поголема слобода на учениците и можност за развивање на способност за решавање на проблеми, како од техничка така и од професионална природа. Со самото тоа што учениците учат најчесто во време по свој избор, независно од другите ученици и наставникот, им се наметнува поголема 110

111 одговорност за постигнување на посакуваните резултати. Ако истите принципи се пренесат и на оценувањето, учениците можат да користат електронски содржини за само-оценување и оценување на соученици, дискусиони форуми, имајќи ги предвид исто така и временските рамки на постовите или квизовите. Сепак, предивикот на дефинирање на оценка останува на наставникот Примена на електронски содржини за менторирање Менторството како термин се сретнува уште во времето на Хомер во грчката митологија. Тоа игра голема улога во поддршка на индивидуалниот развој со широк спектар на можности секаде каде формалното образование не овозможува доволно знаење на луѓето: во училиштата, компаниите, болниците или други организации. Во денешно време сме сведоци на огромната експанзија на технологијата. Компјутерите стануваат секојдневна алатка дури и во слабо развиените подрачја. Со помош на Интернет можеме веднаш да комуницираме со најоддалечените делови на светот и да пристапуваме до податоци од различни извори и библиотеки. Овој развој не може да го прескокне и менторството. Телементорството е дел од менторството кое се стреми да ги искористи новоотворените ресурси и можности. Телементорството како современ начин на менторирање кај нас е се уште многу малку истражуван, а уште помалку користен. Телементорството е електронско менторство кое користи електронска пошта (е-пошта) за комуникација, телефонски разговори или видео конференции и други технологии за да ги поврзе менторот и менторираниот, развиен софтвер за да се следи и мониторира комуникацијата меѓу нив и менторската програма воопшто. Телементорството е посебно важна можност за оние ментори и менторирани кои живеат на поголеми растојанија, за луѓето со некакви пречки, расселените лица, и сите оние кои ги немаат привилегиите на живеење во големи метрополи блиску до најразлични извори и потенцијали. Во раните 1990-ти почнува се повеќе да се спомнува оваа гранка на менторството наречена со повеќе термини во различните делови од светот: телементорство, ементорство или он-лајн менторство. Во САД и Канада, каде и најрано се прошири Интернет, а со тоа се остварија можности за почеток на електронското 111

112 менторство, тоа се нарекува телементорство (telementoring). Во Европа повеќе се сретнува терминот ементорство (ementoring) и тоа е најраширено во Велика Британија. Телементорството или е-менторството значи користење на достапната технологија за овозможување на менторство на далечина (или дистант менторство). Се повеќе различни технологии се достапни секојдневно за користење на широката популација. Овие нови технологии влијаат врз и се воведуваат и при телементорирањето. Телементорирањето има потенцијал да го поддржи и во голема мера да го подобри квалитетот на електронското образование За да се реализира телементорирањето, секогаш прво се гради софтвер кој што ќе го води и организира процесот. Такви софтвери постојат многу, некои се Telementoring Orchestra ( The Electronic Emissary ( The Aimhigher National Mentoring Scheme ANMS ( и многу други. Секој од овие софтвери е оранизиран во зависност со потребите на организацијата која го реализира менторството, но сите тие треба да имаат: - база на ментори со целосен профил на податоци за нив, како академски постигнувања, така и интереси и хоби; - дел кој ќе ги спојува менторираните и менторите врз основа на одбраната тема и цел на менторирање, но земајќи ги во предвид и достапноста на менторот и интересите во слободното време; - алатки за развивање на сопствена менторска програма од страна на менторот; - алатки за комуникација: форуми, бели табли, chat, видео конференции, или обична електронска пошта; - мониторинг алатки, кои ќе ја следат честотата и квалитетот на комуникацијата; - база каде се чува целата комуникација при едно телементорирање; - образци за известување и следење на успехот на телементорирањето; - евалвациони алатки. 112

113 За да имаме успешно телементорирање треба да се обрати внимание на следново: - редовна комуникација; - менторираниот во центарот на интеракцијата, комуникација по потреба (inquiry-based communication); - помош кон менторираните/учениците; - заеднички интереси; - урамнотежена интелектуална и емоционална комуникација; - електронска архива. Он-лајн комуникацијата не е иста како лице-во-лице комуникацијата. Размислувањето за овие разлики и учењето на стратегии за електронска комуникација ќе ги збогати телементорските односи. Следното е многу важно и за менторираниот и за менторот: - Пристап кон е-пошта или друга електронска комуникација - Ова треба да се земе предвид кога се планира фреквенцијата на комуникација. Во зависност од останатите работни ангажмани на менторот и менторираниот можно е да се случи проблем при потреба од пристапување на Интернет во одредено време. Не секогаш треба да се инсистира на синхрона комуникација (комуникација во реално време). Може да се планира и асинхрона комуникација со користење на е-пошта, други пораки, форуми итн, но важна е редовноста на оваа комуникација. Редовната комуникација и придржување кон нететика (етика на електронска комуникација) ќе допринесе многу за успехот на телементорството. - Временски ограничувања - Типичен проблем при менторирањето е недостиг на време. Учениците или менторираните можат да имаат сосема друг распоред на активности од менторот или дури да се во друга временска зона. Затоа треба внимателно да се планираат настаните, начинот на електронска комуникација (во реално време или не) итн. Овој проблем во голем дел може да се реши ако се испланира 113

114 асинхрона комуникација, кога учесниците во менторскиот процес ќе можат да ги прилагодат менторските активности во сооднос со сите свои останати активности. - Ограничувања на електронската комуникација - Многу е потешко да се одржува успешна комуникација кога е-поштарот е единствен начин на комуникација. Е-поштарот не дава можност за говор на телото кој опфаќа повеќе од 90% од човечката комуникација. Затоа при е-пошта комуникација треба многу да се внимава на начинот на пишување. За ова да се надмине можат да се искористат и другите можности на електронската комуникација: форуми, видео конференции итн. За среќа, денешните компјутери и мобилни уреди веќе вклучуваат барем по една алатка која овозможува видео поврзување преку Интернет, па овој недостаток на е-пошта комуникацијата полесно може да се надмине. - Заеднички интереси - За подобра комуникација важно е што е можно порано во процесот да се откријат заеднички интереси. Тоа сигурно ќе ја релаксира комуникацијата, и ќе овозможи полесно преминување кон озбилните теми од интерес на менторирањето. - Електронска копија од комуникацијата - Секогаш треба да се има можност за зачувување на копија од комуникацијата за потребите на следните менторства или за оценување на процесот. Ова во многу е олеснето со користењето на софтвер специјално развиен за процесите на менторирање, кој ги има сите можности кои се јавуваат во тек на менторските програми. Телементорство овозможува користење на сите достапни технологии и со тоа во многу ја олеснува работата на менторот при комуникација со менторираните. Тој може да користи слични или исти начини на комуникација, односно пораки, за различни менторирани. Но, тоа може да претставува недостаток при електронското менторирање. Секој менториран е различен тип на личност со различен стил на учење и стил на комуникација и добриот ментор треба да се прилагоди кон сето ова со цел да постигне подобри резултати. Ова посебно важи кај телементорирањето, каде заради отсуството на директна комуникација полесно може да се влезе во стапица на стандарден шаблон за комуникација со сите менторирани. 114

115 При електронската комуникација недостасува невербалната комуникација и затоа е уште поважно јасно да се напише зошто се поставуваат прашањата или барањата, што се сака со нив да се постигне, за што тие да служат. На тој начин нема да остане простор за различни подразбирања на прашањата или насоките, туку ќе се премости недоразбирањето и ќе се води успешно процесот на менторирање. На луѓето кои целиот овој процес на телементорирање го набљудуваат од страна може да им изгледа дека ако некој ментор едноставно и добро ја применува компјутерската и комункационата технологијата тогаш се е едноставно и лесно. Меѓутоа, работите не се така едноставни како што изгледаат. Сите овие предизвици зборуваат за тоа дека станува збор за многу динамичен, нестандарден, комплексен и непредвидлив процес кој се обликува тековно, а не според однапред подготовени рецепти и процедури. Врз процесот влијаат и менторите и менторираните со своите лични, стручни и професионални квалификации, со своите интереси, очекувања и можности. Сите овие елементи влијаат врз процесот и го прават изразито интерактивен, сензитивен на различности, исполнет со толерантност и флексибилност. За да може сето ова да се задоволи и телементорите треба да се подготвени да се унапредуваат, усовршуваат и подобруваат во својата работа. Тоа може да се реализира преку добро осмислен систем на обуки за телементорите, кој ќе им овозможи тие континуирано да се подобруваат и да се во состојба да одговорат на предизвиците и на се поголемите барања на менторираните, целосно искористувајќи ги можностите на постоечките технологии. Телементорството е нов современ начин на менторирање кој што треба да е се поприсутен во нашето работно секојдневие, а посебно во електронското образование. Со денешната брзина на развој на технологијата и со брзината на создавање и добивање на нови информации можеме да се справиме единствено ако ги користиме новите технологии кои во многу ни го олеснуваат комуницирањето, прибирањето на информации или нашето презентирање пред поширока публика во целиот свет. Телементорството и во светот е нова гранка која сеуште се пробива и го бара своето место во светот на образованието. Но ако сакаме да зборуваме за успешно е- образование, не можеме да го прескокнеме телементорството и уште повеќе: што порано почнеме да го применуваме толку поуспешно електронско образование ќе 115

116 имаме, и толку поуспешно ќе ги можеме да ги оспособуваме нашите ученици за нови работни места и нивно постојано усовршување Примена на бази на наставни материјали Бази на наставни материјали Со воведувањето на ИКТ во училиштата и факултетите, започна креирање на електронски наставни материјали. Со создавањето на поголем број на такви материјали се увиде потребата за креирање на бази кои ќе ги соберат сите материјали и низ кои полесно ќе може да се пребарува за да се пристапи до потребните наставни материјали. Скоро секоја образовна институција која располага со доволно технологија веќе има своја збирка на електронски наставни материјали. Македонија не е исклучок од ова правило. Голем број наставници се одлучиле да ги постават онлајн своите материјали за да можат учениците полесно да пристапуваат до нив во секое време и од секое место. Пристапот до некои материјали е ограничен само на целната група на ученици, а некои се слободни за секој да ги прегледува и користи. Квалитетот на образованието е динамички, а не статички концепт. Квалитетно образование значи воведување на промени и постојано подобрување на работата на училиштето. 53 Еден од начините на воведување на квалитетни промени е искористување на можностите што ги даваат новите технологии. Можностите што се отвораат со примената на компјутерите, таблетите и паметните телефони преку поврзувањето на Интернет се истражувани од повеќе иницијативи во Македонија. Во Македонија е започната иницијативата ООР (Отворени образовни ресурси) која се заснова на Декларацијата на ООР на Унеско. На страната на оваа иницијатива 54 можат да се најдат ресурси за разни предмети кои се изработени според македонските наставни програми од македонските наставници и се оставени слободно да се користат. Важно да се спомене е и страната skoool.mk поддржана од Министерството за информатичко општество на Македонија на која исто така можат да се најдат голем 53 Blazevska-Tabakovska N., Manevska V., Creating a knowledge base for the teaching practice, oer.mk 116

117 број на материјали кои се изработени за потребите на македонските наставници и училишта. Од оваа страна постои исто така и линк до електронските учебници. Во претходните години во Македонија се реализирани голем број на проекти во кои се работеше на подигнување на капацитетите на македонските наставници за работа со ИКТ и во исто време вклучените наставници подготвуваа разни електронски материјали за да ја олеснат својата работа со примена на ИКТ во образовниот процес. Слаба страна на сите овие проекти е дека не е направена една единствена збирка/база на наставни материјали, така што на едно место да можат да се најдат сите електронски материјали. Сепак позитивно е што тие материјали постојат, а и искуството на наставниците за изработка и примена на електронски наставни материјали е во голема мера подобрено. Потешкотија при применувањето на бази на наставни материјали е наоѓање на посветен простор кој што ќе ги содржи сите материјали, постојано ќе е пристапен и активен, ќе овозможува симултан пристап на поголем број на корисници. Но позитивните страни пак се многу бројни и олеснувањата при примената на бази на наставни материјали во образованието кои на друг начин се невозможни. Базите на наставни материјали можат да бидат организирани на различни начини зависно од потребите на образовната институција: - слободен или пристап со целосно или делумно плакање при поставување на нови материјали или при користење на истите; - разни видови на формати на документи или унифицирани документи и пристапи; - можност за ревизија или коментари на постоечките наставни материјали; - пребарување според разни елементи на материјалите; - можност за следење како и од кого се користат конкретните наставни материјали; - степен на користење на лиценците за авторски права. 117

118 Структурирани бази на материјали Структурираните бази на материјали, освен самите материјали/документи содржат и податоци кога, како се променети, од страна на кој корисник/автор, имаат врски за премин меѓу деловите (не само секвенцијален премин) и други податоци за развој и користење на материјалите. Структурираните бази на материјали манипулираат со електронските информации на структурирани документи. Електронските информации можат да бидат во облик на текстуални податоци, графички податоци, изворен код и слично. Најчесто информациите во еден документ имаат структура на дрво (види слика 2). Информациите за документот се организирани во структурни целини или групи. Структурата на дрво за документот треба да има можност динамички да се менува. На пример, ако во документот се додаде нова целина, дрвото треба да може автоматски да се прошири вклучувајќи го додадениот дел. 55 група на документи документ 1 документ 2 тема 1 тема 2 тема 3 лекција 1 лекција 2... параграф табела слика... реченица... Слика 2. Структура на информациите за бази на материјали 55 Yoshioka et al., US Patent , Structured Database System Together with Structure Definition Frame Storing Document Body Data,

119 Постојат разни начини на организирање на структурирани информации. Првиот начин е кога документот се дефинира како група на знаци, а вториот начин е кога се додава одделен знак (покажувач наречен tag ) кон елементите во документот. На првиот начин документите се обработуваат како прости податоци и најчесто се појавуваат потешкотии при менаџирањето и повеќекратното користење на ваквата податочна структура. На пример, таква потешкотија се манифестира ако треба да се следи историјата на промени во еден документ. Вториот начин на организирање може полесно да ја менаџира структурата на документите. Сепак и на овој начин се работи со документи кои се состојат од блокови на податоци кои се независни од содржината на самиот документ. Затоа најчесто е потребна табела која ќе ги поврзе овие два дела. Базите на електронски наставни материјали кои се користат во образованието потребно е да ги содржат информациите за тоа кој и кога пристапил до нив, какви измени внесол, какви резултати од квизовите и тестовите имал и слично. Очигледна е потребата да се користат структурирани бази на наставни материјали за да можат да се опфатат сите овие информации при користењето на наставните материјали од страна на учениците и наставниците. Структурирана база на податоци овозможува множество на операции врз податоците: Мноштво на инстанци дефинираат елемент на структуриран документ и секоја инстанца може да се менува во однос на повеќе оператори; Покажувачки блокови, од кои секој содржи мноштво на покажувачи/врски кон други блокови; Содржински блокови, од кои секој содржи множество на содржини и покажувачи кон други содржини; Можности да се внесе или промени содржина во содржинските блокови; Можност да се внесе адреса на покажување на првиот и последователните покажувачки блокови, и со тоа да се ажурираат сите останати блокови; Можност да се промени (или избрише) адресата од покажувачки блок и со тоа да се ажурираат сите останати покажувачи. 119

120 Структурата на документите треба да е флексибилна. Пред да се сними некој документ во базата, се определуваат информациите што се снимаат: бројот на знаци, параграфи, врски/покажувачи итн. Ако по некој одреден временски период овој документ се променил, треба да е возможно да се адаптира неговиот запис во структурираната база - да се изменат знаци, додадат табели, слики или други делови, избришат делови. Понекогаш некој документ е потребно да се напише или преведе на повеќе јазици. Кога тој документ се измени на еден од јазиците, измените треба да се одразат на сите јазици, и со тоа да се добие иста содржина независно од јазикот кој се користи. Содржините на информациите за документите снимени по електронски пат не можат да се видат директно. При читање на документ од хартија, лесно се определува локацијата на некој информација. Тоа е многу покомплицирано ако станува збор за електронски информации за документ. Со зголемување на бројот на електронски документи потребни се дополнителни алатки, како што се содржини или индекси, кои се потребни за да ја олеснат работата со документите. Важна карактеристика за една база на податоци е можноста за доверливо зачувување на резерви на податоците. Зачувувањето треба да се прави периодично и да ги опфаќа сите направени промени во документите Особености на структурираните бази на наставни материјали Во минатото се појавија обиди од страна на некои факултети да се креираат структурирани бази на наставни материјали кои ќе можат да се ажурираат од страна на сите корисници. Тие бази беа оставени слободни и отворени за користење и менување. Набрзо се осозна дека ако се дозволи секој корисник да менува во содржината на материјалите се губи нивната образовна цел. Така се напушти овој концепт од страна на образовните институции. Најчесто универзитетите имаат дел на студенти кои учат на отворени универзитети (Open Universities) кон кои студентите пристапуваат и учат онлајн. Веќе и училиштата почнуваат да превземаат искуства и идеи и да поставуваат голем дел од своите материјали онлајн кон кои учениците можат да пристапуваат преку Интернет 120

121 независно дали работат од дома или во училница. Сепак, карактеристично овде е дека ни учениците, а понекогаш ни сите наставници не можат да менуваат во наставните материјали туку само можат да ги користат. Тоа е направено за да се зачуваат непромените целите од учењето и начинот на кои тие можат да се постигнат. Според однапред дефинираните цели од учењето се дизајнираат и креираат наставните материјали надополнети со најразлични активности за учениците и најчесто со можности за самооценување преку тестови и квизови. Кога овие материјали ќе се постават онлајн, останатите наставници и нивните ученици можат да пристапуваат до нив, да ги користат, но не и да ги менуваат. Зависно од потребите на училиштата, можно е да се дозволи наставниците иако не можат да ја менуваат содржината на материјалите, да можат да дефинираат секвенци по кои нивните ученици ќе работат, или да одбираат дел од зададените активности за учениците. Но наставниците не ги менуваат главните цели на учењето ниту ја менуваат содржината на наставните материјали, туку само одбираат што ќе применуваат со одредена група на ученици. Овој пристап е сличен со користењето на учебниците: наставникот и учениците го имаат на располагање учебникот и не можат да ја менуваат неговата содржина. Во секој случај наставникот може да избере кои делови од учебникот и во колкава мера ќе ги обработува со својот клас. Секое училиште определува како ќе го организира користењето на наставните материјали. Карактеристично е тоа што училиштата не можат сами да ја развијат платформата за структурираната база на наставни материјали. Тие само одбираат од комерцијално достапните бази, ги дефинираат своите приоритети и потреби и продолжуваат со полнење и користење на базата. Бидејќи станува збор за комерцијални структурирани бази, најчесто не доаѓа до разменување на наставни материјали меѓу училиштатаа со тоа и не постои размена на искуствата на наставниците. Голем број автори ја идентификуваа потребата од создавање на бази на знаења за наставниците со чија помош ќе се олесни и подобри работата на наставниците. Постоење на база на знаење ќе овозможи секој наставник да може да пристапува до саканото знаење 121

122 секогаш кога ќе има потреба за тоа за да го најде она знаење кое му е потребно и ќе може тоа да го повторува по потреба. 56 Минимален е бројот на трудови на интернационално ниво кои го разгледуваат, коментираат или анализираат користењето на структурирани бази на наставни материјали. Тоа сигурно се должи и на тоа што ваквите бази не се широко распространети, но и на фактот дека нивното креирање е од комерцијална природа, па многу потешко е да се соберат релевантни слободни информации за да се направи независна анализа на користењето на ваквите бази. Веројатно е дека училиштата прават анализа и оценка на својата работа, а со тоа и на искористеноста на базите на наставни материјали. Таквите документи не се достапни бидејќи секогаш се од интерна природа и не се објавуваат. Оваа состојба го оневозможува разменувањето на искуства во оваа сфера и за жал, ги оневозможува сознанијата за проблемите со кои образовните организации се соочиле. На ваков начин, повеќето од организациите кои развиваат и користат сопствени структуирани бази на наставни материјали треба да ангажираат повеќе ресурси и да учат подолго време само од своите пропусти. Ресурсите кои една организација треба да ги ангажира (човечки ресурси, материјални ресурси, време и други ресурси) за оваа намена се значителни, од една страна, а од друга страна треба да го оправдаат ангажирањето на тие ресурси. Постои реална можност овој фактор да го органичува разменувањето на искуства, публикации и конечно, отворање на некои структуирани бази на наставни материјали за поширока употреба. Затоа, и покрај констатираните предности на ваквите бази на наставни материјали, засега не може да се рече дека развојот и раширеноста одговара на потребите. Структурирана база за еден типичен образовен систем треба да е претставена со комплексна структура и релационен модел. Различни типови на корисници, авторизации и правила на користење/однесување исто така бараат бази врз основа на релационен модел. 57 При создавањето на структурираните бази на наставни материјали треба да се обрати внимание на слободата и можностите при креирање и 56 Blazevska-Tabakovska N., Manevska V., Creating a knowledge base for the teaching practice, Deperlioglu O. et al, Development of a relational Database for Learning Management Systems, The Turkish Online Journal of Educational technology,

123 ажурирање на наставните содржини, но исто така и на врските меѓу поодделните бази на корисници и наставни материјали, а и автоматското ажурирање на сите врски при динамичка промена на некои од содржините или записите. Ваквата структурирана база е многу сложена и треба да се гради и тестира постепено, сегмент по сегмент, елемент по елемент. Пример за структурирана база на наставни материјали во делот на наставни содржини и корисници, ученици и наставници, е даден во глава 7. Овој пример може да служи како почеток на развивање на една пообемна структурирана база. 123

124 124

125 5. МЕТОДОЛОГИЈА НА ИСТРАЖУВАЊЕ Дизајн на истражување Дизајнот на истражувањето ја означува целосната стратегија која се одбира за да се интегрираат разните компоненти во кохерентен и логичен пристап, а со тоа ефективно да се објасни истражуваниот проблем. Определувањето и поставувањето на дизајнот за истражувањето се состои од три главни чекори: Селектирање на истражувачкиот пристап Идентификување на видот на податоците и нивните извори Детерминирање и дизајнирање на инструментите за истражување Слика 3. Чекори при дизајнирање на истражувањето На самиот почеток од процесот на дизајнирање треба да се избере истражувачкиот пристап. Проблемот кој се истражува може да го определи истражувачкиот пристап, а со тоа ќе се дефинира на кој начин ќе се добиваат податоците/информациите. Истражувањето може да биде со: - Експлоративен дизајн, кој е дефиниран да прибира прелиминарни податоци на неформален начин, со цел да се предложи хипотеза. Експлоративниот истражувачки дизајн го претставува првиот чекор со кој треба да се зафати истражувачот, бидејќи тој се применува во почетните фази на донесувањето на одлука. Со овој дизајн се помага да се разбере проблемот, а со јасното дефинирање на проблемот лесно се идентификуваат наредните акции Секуловска, Нада, Башеска-Ѓорѓиеска, Марика, Маркетинг истражување, Економски факултет- Скопје,

126 - Дескриптивниот дизајн се однесува на збир од методи и процедури коишто ги објаснуваат променливите во истражувањето. Дескриптивниот дизајн ги открива овие променливи одговарајќи на прашањата кој, што, зошто и како. Овој вид на истражување ги опишува ставовите на корисниците, намерите или однесувањето. Со овој дизајн на истражување се добиваат информации кои го детерминираат степенот на поврзаност меѓу променливите. Со овој вид на истражување најчесто се применуваат двата типа на испитување: континуирани и еднократни испитувања 59. Кај еднократните испитувања се мерат променливите во една временска точка, додека кај континуираните испитувања се мерат и следат променливите во определен временски период. - Каузалниот дизајн е определен така што ги контролира разните фактори со цел да се открие кој фактор го предизвикува проблемот. Со овој дизајн му се овозможува на истражувачот да ги изолира ефектите и причините. Овој метод се употребува кога е потребно да се покаже дали и како една променлива ги предизвикува или определува вредностите на другите променливи. Со промена на еден фактор, може да се набљудува однесувањето на другите фактори. Овој вид на дизајн на истражување често бара поголеми експерименти кои се комплексни, а главната цел е да се тестира хипотезата од причински-последични врски. Дизајнот на ова истражување ќе биде дескриптивен со еднократно испитување. Секој добро развиен истражувачки дизајн треба да го постигнува следново: - Да го идентификува истражувачкиот проблем и да го оправдува селектираниот дизајн, така што ќе може да се добијат доволни информации за проблемот. - Да ги прегледува, синтетизира и зема во предвид податоците од претходни истражувања или публикувања за дадената проблематика. - Јасно и концизно да ги дефинира хипотезите (истражувачките прашања). - Да ги дефинира податоците потребни за соодветно тестирање на хипотезите, и да определува како овие податоци да се соберат. 59 Секуловска, Нада, Башеска-Ѓорѓиеска, Марика, Маркетинг истражување, Економски факултет- Скопје,

127 - Да ги дефинира методите на анализа на податоците за да се одреди дали хипотезата се прифаќа или отфрла. Дизајнот на истражувањето е многу важен чекор во процесот на истражување бидејќи тој определува еден пристап кој треба да се следи и повремено, доколку се почувствува потреба, да се приспособува според новите моменти кои би се појавиле, а би биле поразлични од она што ќе се предвиди Извори на податоци и методи за нивно собирање При истражувањата може да се користат два вида извори на податоци: примарни и секундарни податоци. Примарните податоци се оригинални податоци прибрани за специфичната цел на истражувањето. Секундарните податоци се веќе претходно прибрани, за некоја друга цел, а сега само се користат за конкретното истражување, целосно или делумно. И двата извори на податоци користат одредени методи и активности со кои се доаѓа до податоците. Секундарните податоци се прибираат полесно, побрзо и со помалку финансии, за разлика од примарните податоци. Откако ќе се одлучи какви податоци ќе се прибираат, потребно е да се одбере методот со кој ќе се прибираат: анкетирање, телефонско истражување, електронско истражување, разни интервјуа или набљудување. При дизајнирањето на истражувањето, методот на прибирање на податоци е критичен момент за успешноста на процесот на истражување, бидејќи од тоа зависи квалитетот на прибраните податоци. Изборот на методот зависи од природата на проблемот што се истражува, од целта на истражувањето, од приодот што се застапува при истражувањето, од природата на сознанијата што треба да се добијат со спроведување на истражувањето, од тоа дали со истражувањето треба да се откријат само објективните или и субјективните елементи на истражуваниот проблем 60. Ова истражување ќе користи примарни податоци прибирани преку анкетирање и електронско истражување. 60 Секуловска, Нада, Башеска-Ѓорѓиеска, Марика, Маркетинг истражување, Економски факултет- Скопје,

128 Постојат повеќе фактори кои истражувачот што го спроведува истражувањето треба да ги има предвид при изборот на методот за прибирање на податоци: - определување на типот на население што ќе се вклучи во истражувањето и нивните карактеристики и способности и определување на примерокот за прибирање на репрезентативен број квалитетни податоци. - формата и содржината на прашалникот - дали ќе бидат прашалниците од отворен или од затворен тип; како ќе се постауваат прашањата и како ќе се собираат и запишуваат податоците. - потребните ресурси, финансиски и материјални, просторни услови и истражувачки кадар кои ќе бидат потребни за да се спроведе истражувањето. - времетраење на собирањето на податоци - за колкав период треба да се добијат информациите за да може да се донесе одлуката. Според економистите Марушиќ и Вранешевиќ методите за собирање примарни податоци се поделени во две групи: метода на набљудување и метода на испитување. Методот на набљудување е дел од секојдневниот живот, бидејќи постојано, систематски се набљудуваат луѓе, предмети, активности и појави со цел да се добијат детални информации за нив и за нивното однесување. Важно во овој метод е да се направи без вклучување на истражувачот на било каков начин во процесот кој го истражува тој само набљудува. Методата на испитување најчесто се изведува со помош на анкети, интервјуа и прашалници Истражувачки инструменти Наредната фаза е донесување на тактички истражувачки одлуки - фаза во која се поставуваат прашања со дизајниран прашалник, т.е. се осмислуваат формите за собирање на податоците. Тука треба да се обрне внимание на времето и буџетот кои му стојат на располагање на истражувачот. Прашалниците се најзастапен инструмент за прибирање на примарните податоци и за нивно мерење. Прашалникот е формализиран распоред за собирање 128

129 податоци од испитуваните 61. Прашалниците се многу флексибилни и постојат голем број начини за да се постават прашањата. Сепак, сe зависи од информациите кои треба да се добијат со тие прашалници. Тие може да бидат организирани на прашалници од затворен и прашалници од отворен тип. Затворените прашања треба да ги имаат сите можни одговори и испитаниците треба само да го одберат одговорот. Овие прашања се стандардизирани за сите испитаници, па поради тоа се полесни за обработка од страна на истражувачот. Прашалниците од затворен тип се лесни како за обработка, така и за анализа и табелирање. Негативно кај oвие прашалници е тоа што тие им нудат на испитаниците алтернативни одговори кои можеби не им се по нивно видување, а не е даден одговор кој би го одразувал нивниот став. Отворените прашалници се токму спротивното од затворените - тие им дозволуваат на испитаниците да го искажат своето видување и ставовите по одреден проблем. Предностите на овие прашања се тоа што испитаниците ја ценат слободата која им е дадена за одговарање и често пишуваат коментари кои ги отсликуваат нивните чувства. Недостатоците се неколку, но најважно е што не постои длабочина и јасност во одговорите која потоа стандардизирано може да се обработи. Друг проблем е што одговорот може да е поширок или потесен во зависност од местото кое е оставено за одговор 62. Изборот не мора секогаш да се ограничи само на еден вид прашалник. Можат да се комбинираат двата начина, на пример, да се употреби затворен прашалник, а да се остави простор и за коментари со цел да се обезбедат дополнителни информации. Точната формулација на одредени прашања има големо влијание врз начинот на кој ќе одговори испитаникот. Оваа фаза следува по одредувањето на структурата на прашалникот. Прашањата треба да се поставуваат јасно, без да се користат непознати изрази или зборови кои имаат неодредено или двосмислено значење. Истражувачот може да избере прашања поставени на следниов начин: 61 Секуловска Нада, Башеска-Ѓорѓиеска Марика, Маркетинг истражување- информативен инпут за маркетинг менаџментот, 2 издание, Скопје, Економски факултет, Њуман В. Лоренс, Општествено истражувачки методи, квалитативни и квантитативни пристапи, Универзитет Висконсин во Вајтвотр, Просветно дело, Скопје,

130 - отворени прашања - се остава празно место испитаникот сам да го напише одговорот, - прашања со многукратен избор - на испитаникот му се даваат одредени алтернативни одговори и тој треба да одбере кој од понудените најповеќе му одговара, - дихотомни прашања - ова се прашања со многукратен избор, и - прашања во кои се користи скала - прашањата имаат многукратен избор одговори, кои се претставени на скала според нивната важност. Ова истражување ќе користи прашалник со затворени прашања со многукратен избор и неколку отворени прашања кои ќе соберат повеќе информации. Оn-line истражување Оn-line истражувањето спаѓа во формите на директните истражувања за прибирање на примарни и секундарни податоци. Интернетот е најдобра алатка за online истражување која се користи денес за истражувањата. Тој може да се користи за прибирање примарни или секундарни информации 63. Поради големиот број на предности и поволности, on-line истражувањата се многу достапни и користени. Со користење на голем број различни софтвери за пресметување олеснето е и претставувањето и анализата на добиените податоци. Предностите од on-line истражувањето се големи. Брзата повратна информација од испитаниците и краткото време на доставување и враќање на анкетите, ги наведуваат истражувачите да се одлучат за оваа метода во нивните истражувања. Секако дека оваа методологија има и свои слабости: компјутерски пообразовани вообичаено се помладите генерации, па може да се дојде до нерепрезентативен примерок, непристапност до компјутер на онаа група која е потребна за испитувањето, 63 Porter, E. Michale, Millar E. Victor, How Information Gives You Competitive Advantage, Harvard Business Review,

131 несигурност во однос на тоа кој ги одговорил прашањата и сл. Како најголем проблем при користењето на ваков вид на истражување се јавува кражбата на идентитетот бидејќи некои лични податоци, исто така, можат да се црпат при поврзување на испитаниците на Интернет. Исто така, како голем проблем се јавува и справувањето со приватноста, бидејки Интернет пребаруваќите прибираат податоци од оние кои се истражувани и тие можат да бидат лесно достапни за пошироката оn-line јавност. Оnline прашалниците можат да се испраќаат и прибираат преку електронска пошта, но исто така и да се постават целосно оn-line преку најразни провајдери. Еден начин е да се искористат google forms со кои може прашањата да се креираат оn-line. Тие поддржуваат различни типови на прашања и ги прибираат одговорите автоматски. Може да има ограничување на тоа кој смее да одговара на прашањата или да е целосно слободно. Целосните одговори, но и збирни прегледи можат да се добијат веднаш. Олеснување е дека може да се следи текот на прибирање на податоците и да се имаат повремени прегледи на она што до тој момент е одговорено. Ова истражување беше креирано и започна како он-лајн истражување, но многу мал број на испитаници го дадоа своето мислење по ваков пат. Затоа истражувањето продолжи и со хартиени копии на прашалниците дистрибуирани до повеќе училишта и испитаници Определување на популација и примерок Во фазата на планирање треба да се определат посебната популација која има слични интереси, а која може да биде од интерес за истражувањето. Секако дека многу важен момент во секое истражување е да се утврди кој дел од популацијата, т.е. кој примерок ќе доведе до релевантни информации. Примерокот може да биде селектиран врз основа на два концепта: - примерок селектиран врз основа на теоријата на веројатност - примерок кој не е селектиран врз основа на теоријата на веројатност Секуловска Нада, Башеска-Ѓорѓиеска Марика, Маркетинг истражување- информативен инпут за маркетинг менаџментот, 2 издание, Скопје, Економски факултет,

132 Концептот кој се заснова на теоријата на веројатност укажува дека секој елемент од популацијата има еднакви шанси да биде избран во примерокот со останатите елементи бидејќи се почитуваат математички правила, а не мислењето на истражувачот. Кај овој концепт може да се направи избор од следниве постапки: едноставен случаен примерок, стратифициран примерок и групен - систематски примерок 65. Примерокот кој не се заснова на теоријата на веројатност поаѓа од мислењето на истражувачот, а се изведува преку следниве постапки: пригоден примерок, намерен и квотен примерок 66. Со добро дефинирање на проблемот и на целите на истражувањето, методите, примерокот и формите за собирање на податоците заокружен е еден многу суштински дел во секое истражување Анализа на добиените податоци Видот на анализа на податоците и подготовката за нивно табелирање се единствени за секое истражување и се сведуваат на уредување и кодирање на податоците, на користење на една или повеќе техники за анализа и на ефективно претставување на резултатите. Анализата на податоците е само почеток во еден процес со кој како финален производ треба да се добие информација за истражуваниот проблем. Главни техники за подготовка на податоците се: - уредување - кодирање и - статистичка анализа Уредувањето на податоците се однесува на откривање на грешки, пропусти, двосмислености и сл. Ова се реализира на терен кога се спроведува истражувањето. 65 Ibid 66 Ibid 132

133 Истражувачот може да увиди некој проблем во истражувањето кој се однесува на испитаникот и треба веднаш да реагира. Проблем може да се јави поради непогодност на испитаникот, испуштање на одговор на некои прашања, увидување на двосмисленост на прашањата, отсуство на соработка и сл. Во вакви ситуации истражувачот треба да биде подготвен да ги исправи грешките на самиот терен. Кодирањето претставува процес при што се доделуваат вредности на одговорите за да можат потоа компјутерски да се обработуваат. Кодирањето на затворените прашања е лесно и едноставно, додека кодирањето на отворените прашања е многу потешко. Сите статистички техники за анализа можат да се класифицираат како униваријантни, биваријантни и мултиваријантни техники во зависност од бројот на мерења на податоците. Коефициентот за линеарната корелација и регресијата се најчесто употребувани методи за да се утврди јачината на линиската врска помеѓу две променливи 67. Факторите кои влијаат на изборот на соодветната техника за анализа се сведуваат на следново: видот на податоците, начинот на прикажување на податоците и изборот на истражувачки дизајн. Тестирањето на хипотезите започнува со формулирање на една претпоставка која е наречена хипотеза. Таа се однесува на одреден параметар на популацијата и го претставува мислењето на истражувачот за проблемот. Потоа, се собираат податоците од соодветниот примерок на истражувањето и информациите од добиениот примерок, па се поставува тест-прашање со кое се тестира хипотезата и се проверуваат резултатите. Хипотезата, како претпоставка поставена од истражувачот, претставува алтернатива за решавање на проблемот. Целта на тестирањето на хипотезата е да се даде проценка на разликата помеѓу статистичката вредност на примерокот и вредноста на претпоставениот примерок на популацијата. 67 Њуман В. Лоренс, Општествено истражувачки методи, квалитативни и квантитативни пристапи, Универзитет Висконсин во Вајтвотр, Просветно дело, Скопје,

134 5. 2. Содржина на истражување за примена на бази на наставни материјали во образованието во Македонија Појава и проблем во истражувањето Последниве неколку години Македонија минува низ многубројни промени поврзани со воведување на информатичката технологија во сите сфери на живеењето, а посебно тоа е акцентирано во образованието. Може слободно да се каже дека Македонија е земја во дигитална трансформација. Дигитална трансформација е промената во општеството поврзана со примената на дигиталната технологија во сите сфери на човековото живеење. Дигиталната трансформација може да се разгледува како трета фаза при воведувањето на технологијата: 2. дигитална писменост 3. дигитална трансформација 1. дигитални компетенции Слика 4. Дигитална трансформација Трансформацијата значи дека примената на технологијата овозможува создавање на нови, уникатни начини и примени во различни сфери, а не само олеснување или подобрување на традиционалните методи со примена на технологијата. Дигиталната трансформација има влијание во сите сфери во општеството: бизнис заедницата, уметноста, медицината, образованието. Се започна во 80тите години кога информатичката и комуникациската технологија (ИКТ) почна да навлегува во нашите домови со појавата на првите компјутери. Во образовните институции во Македонија компјутерите се појавија нешто 134

135 подоцна, во 90тите години. Се воведува предметот Информатика, прво како факултативен образовен предмет, а потоа и како задолжителен. Со развојот на технологијата следи и замена на компјутерите во училиштата со сè понови и посовремени компјутери, кои во последната декада се поврзуваат меѓусебно и на светската компјутерска мрежа Интернет. Првите чекори во Македонија во оваа сфера започнаа во 1997 година во средните училишта. Од тогаш во образовните институции во Македонија се спроведуваат голем број на проекти кои имаат за цел осовременување на училиштата и наставата во целост, опфаќајќи ги основните училишта, средните стручни училишта и гимназиите. Во периодот од година, почнувајки со неколку пилот училишта, а потоа и во сите основни и средни училишта се инсталирани компјутери во секоја училница, а сите наставници имаат добиено лаптоп компјутери за да можат полесно да ја подготвуваат наставата. Во текот на последните 15тина години голем број на обуки на наставници се реализирани во сите училишта во Македонија. Најголем број од обуките опфаќаат основна компјутерска писменост и користење на апликативни софтвери од страна на наставниците. Во поново време дел од обуките веќе се насочуваат кон целисходно користење на компјутерите во наставниот процес почнувајќи со користење на компјутерската технологија во процесот на подготовка и планирање на наставникот, преку интеграција на компјутерите во самата настава при што учениците се оние кои ги користат компјутерите за да го олеснат стекнувањето на знаења и да зацврстат трајни знаења, па сè до оценување со помош на компјутерите. Во склоп на разни проекти се развиени и збирки на наставни планови за македонските наставни програми по разни предмети, кои можат да ги користат наставниците од основните и средните училишта при реализација на настава со иновативно користење на информатичката и комуникациската технологија во училница како помошно средство. Од претходно кажаното би можело да се претпостави дека наставата во училиштата во Македонија е целосно модернизирана и ги користи целосно потенцијалите и на постоечката технологија и на човечкиот кадар. Но за жал, тоа не е така. Во голем број од училиштата компјутерите се користат само повремено од страна на помал број наставници. 135

136 Можностите што ги нудат компјутерите и комуникациските алатки се отвораат пред нас како секојдневна неминовност. Според некои статистики веќе поголемиот број од македонските домакинства имаат компјутер дома, а повеќето се и поврзани на Интернет. Компјутерите стануваат секојдневна алатка која различно се користи: за забава, учење, олеснување на работата, комуникација со познати и непознати од целиот свет. Сега веќе голем дел од населението во Македонија поседува мобилни паметни телефони со кои може уште полесно и побрзо да се пристапи до Интернет, да се пребаруваат податоци, да се комуницира со најоддалеќените делови од светот. Иако овие телефони ги имаат поголем дел од населението а со тоа и голем дел од учениците, нема никакви искуства од искористување на овие можности во училиштата и наставата. Професионалниот развој на наставниците е во јадрото на иновациите во образование. На наставниците треба да им се помогне да научат како да ја применуваат технологијата за подобрување на својата продуктивност и резултатите од учењето на учениците. На наставниците им треба обука за тоа како технологијата ги подобрува и олеснува учењето. Се додека тие не почнат да веруваат дека со користење на технологиите ќе ја подобрат својата работа, наставниците нема да прифатат нови пристапи и нема да ги применат нив во својата работа. 68 Скоро во сите училишта се направени електронски образци на наставните планирања и подготовки. И повторно, минимален е бројот на наставници кои своите подготовки и планирања на наставата ги имаат во електронска форма. Интересно е тоа што сепак има промена во размислувањето и ставовите на наставниците за користењето на компјутерите, но тоа се одразува најмногу врз нивното користење на компјутерите во слободното време, надвор од наставата. Голем е бројот на наставници кои ги користат компјутерите и комуникациските можности само за свои лични цели и потреби, а не со цел за осовременување на наставата. Не постои единствено место, база, или веб страна на која наставниците ќе ги поставуваат изготвените документи, ќе пребаруваат постоечки и ќе ги користат и споделуваат сопствените искуства и знаења. Структурираните бази на наставни материјали многу лесно и брзо можат да ја пополнат оваа празнина. Структурираните 68 Darrell M. West, Mobile Learning: Transforming Education, Engaging Students, and Improving Outcomes, Center for Technology Innovation in Brookings,

137 бази на наставни материјали се начин на чување на податоците и наставните материјали во систем што ќе обезбеди нивно ефикасно користење и ажурирање. Структурираните бази користат организирани информации во документите за поефикасно менаџирање со тие документи. Структурираниот систем на бази на податоци се состои од повеќе делови, како на пример, дел за дефинирање на рамка за структурата во самиот документ; дел за зачувување на самите податоци; можност за поврзување со надворешен документ, слика, табела или текст; дел за определување на редоследот на документите и многу друго, зависно од потребите на корисниците Потребно е да се дефинира систем кој ќе биде соодветен за потребите на образовниот систем во Македонија и со чија помош ќе се обезбеди ефикасно искористување на постечките ресурси (и човечки и технички). Како пример за структурирана база на наставни материјали е изработен графички приказ кој што е прикажан во глава 7. Едни од клучните актери во училиштето се наставниците кои најмногу можат да влијаат врз квалитетот на наставата во училиштето. Затоа, во овој труд ќе се истражува влијанието на постоењето на структурирани бази на наставни материјали врз мотивираноста на наставниците за работа и реализирањето на образовните цели. Ќе се обрати внимание на тоа како структурираните бази на наставни материјали влијаат врз квалитетот на совладување на материјалот и стекнатото знаење од страна на учениците Мотив и оправданост на истражувањето Постојат истражувања за резултатите од примената на ИКТ во наставата реализирани во последниве неколку години во Македонија. Но, тие само загребуваат по површината, проучувајки како воведувањето на ИКТ во училиштата ги менува навиките на наставниците и учениците или како тоа се одразува врз резултатите од учењето. Имајки предвид дека во последните години се инсталирани компјутери скоро во сите училишта во РМ и дека наставниците следеа обуки за примената на новата достапна технологија во училиште и се очекува да ги применуваат стекнатите знаења, очигледна е потребата од уште повеќе истражувања на ова поле. Во развиениот свет веќе подолго време компјутерите се дел од училиштата, наставниците постојано се обучуваат, се креираат бази на наставни материјали, бази на прашања за оценување; и сето ова се следи и истражува од академската заедница. Постојат истражувања за 137

138 искористувањето на структурирани бази на наставни материјали, и веќе постојат искуства кои можеме да ги анализираме и да ги искористиме при воведување прилагодени структурирани бази на наставни материјали за потребите на македонскиот образовен систем. Истражувањата во разни развиени земји се многу погодни за да се направи паралела со истражување во Македонија, од кое ќе се извлечат заклучоци за подобро искористување на постечките ресурси. Мотивот на ова истражување произлезе од следењето на состојбата со примената на ИКТ во образованието во Македонија. Голем број на компјутери се инсталирани во сите училишта низ целата држава. Голем е бројот на наставници и од основните и од средните училишта кои што добиле обука, било директно од експерти било преку дисеминација во сопствените училишта. Сите тие се обврзаа да ги применуваат стекнатите знаења за осовременување на образовниот систем во Македонија. Голем број на проекти реализирани во минатото работеа на примена на компјутерите за олеснување на стекнувањето знаења. Во склоп на неколку проекти се изработуваа наставни материјали со примена на компјутерите во наставата. За некои предмети е преведен софтвер придружен со наставни материјали. Факт е дека голем број на активности и проекти работеа на оваа тематика, но дали и во колкава мера изготвените наставни материјали продолжуваат да се користат не е познато. Со ова истражување ќе се проследи дали и колку се применуваат електронски наставни материјали во секојдневната настава во училиштата од урбаните средини во Македонија, и како тоа влијае врз квалитетот на образованието, со конкретен осврт на успешноста за совладување на материјалот од страна на учениците и мотивираноста на наставниците за работа. Како нов начин на учење и обучување, електронското образование не тера да преразгледаме многу аспекти на нашата образовна практика. 69 Добиените резултати од ова истражување ќе помогнат да се развијат нови идеи и начини за поголемо искористување на ИКТ во наставата со цел поттикнување на квалитетно образование во училиштата, постигнување на подобри резултати при учењето од страна на учениците и мотивирање на наставниците. Поефикасен образовен процес, потрајно стекнати знаења, полесен и поинтересен начин на учење ќе бидат придобивките од воведувањето на 69 Kirkpatrick D., Who owns the curriculum? Victoria University, Melbourne, Australia,

139 резултатите од ова истражување во образовната практика. Можностите за развој во училиштата, иницијативите за мотивирање на наставниците за работа ќе помогнат при воведување и проширување на структурираните наставни материјали во образованието како наша секојдневна реалност. Со тоа ќе се доближиме до светските и европските трендови на осовременување на образованието. Целосното искористување на потенцијалот на ИКТ ќе ги оспособи нашите ученици да станат продуктивни граѓани на утрешното глобално информатичко општество. Претходното истражување низ достапната литература и моето лично искуство во образование укажува дека воведувањето на компјутери и ИКТ во училниците само по себе не води кон подобрување во образованието. Обуките за наставниците да можат лесно и целосно да ја искористат достапната технологија се многу потребни, но и тие решаваат само дел од проблемот, така што ги поттикнуваат само оние наставници кои се големи ентузијасти за користење на ИКТ во наставата. Дури и наставниците да се многу заинтересирани за користење на ИКТ во наставата, тие не можат самостојно да подготват електронски наставни материјали за работа на секој час во денот, секој ден во неделата, што значи барем 20 нови електронски наставни материјали неделно или најмалку 80 електронски содржини месечно. Заради воведувањето на ИКТ во сите училишта во Македонија, неминовно е да дојде до повеќекратно преклопување на изготвените електронски наставни содржини, што не само што не води до подобрување на квалитетот, туку може да поттикне проблеми и немотивираност кај наставниците. Затоа е потребно структурирано организирање на електронските материјали и нивна достапност за сите заинтересирани наставници и вклучени страни во образовниот процес. Оправданоста за изработката на оваа дисертацијата се должи на теоретската и практичната потреба за реализација на истражувања во оваа област, имајќи го предвид фактот што до сега кај нас проблематиката на организирање на структурирани бази на наставни материјали не е обработувана и соодветно елаборирана. Теоретска оправданост - Изготвување на студија на случај за анализа на барањата за структурирани бази на наставни материјали и нивно искористување во наставата во Македонија, заснована на моделите на добра практика во светот и 139

140 добиените резултати од истражувањето врз репрезентативен примерок кај нас, а во контекст на подобрување на квалитетот на образованието. Методолошка оправданост - За првпат во Македонија е конципиран метод за подготовка, организирање и користење на структурирани бази на наставни материјали за потребите на образовниот процес во Македонија. Постоењето на електронски наставни материјали досега е спорадично и неорганизирано. Со структурирана база на наставни материјали ќе има можност да се соберат веќе постоечките и се отвораат можности за нивно искористување и дополнување со нови материјали и наставни активности за примена во училница. Практична оправданост: дисертацијата отвара нови хоризонти и широки погледи врз начините на дизајнирање, развој и искористување на структурирани бази на наставни материјали, врз можностите за реална и практична примена на електронски наставни материјали, во смисла на интегрирање и употреба на овие бази во сите фази од работата во училниците Предмет на истражувањето Од сето претходно кажано, интересно е да се разгледува, ако постојат структурирани бази на наставни материјали, дали и во колкав обем тие ќе влијаат врз работата на училиштата и квалитетот на образованието. Затоа, предмет на ова истражување ќе биде дали и како примената на структурирани бази на наставни материјали влијае врз квалитетот на образованието во училиштата. Развојот на училиштата е комплексен и динамичен процес на кој може да влијаат многу различни надворешни и внатрешни фактори. Сите овие фактори значително го обликуваат развојот на училиштето. Од интерес за овој труд ќе бидат внатрешните фактори кои влијаат на развојот на училиштето. Едни од клучните актери во процесот на развој во училиштето се наставниците кои значајно можат да го обликуваат развојот во училиштето. Затоа, во овој труд ќе се обработат некои од аспектите во работата на наставниците кои се во врска со развојот, односно, ќе се истражува влијанието на примената на структурираните бази на наставни материјали во 140

141 развојот квалитетно образование во делот на мотивираност на наставниците за работа и поуспешното совладување на знаењата од страна на учениците Цел на истражувањето Цел на ова истражување е да се определи дали и како структурираните бази на наставни материјали влијаат врз мотивацијата на наставниците за работа и ја олеснуваат нивната работа, како и нивното влијание врз поуспешното совладување на наставниот материјал од страна на учениците. Со ова истражување ќе се проследи дали и колку примената на структурирани бази на материјали за настава влијае врз мотивираноста на наставниците за работа и поуспешно совладување на целите на наставата од страна на учениците. Овој труд ќе предложи студија на случај за примена на структурирани бази на наставни материјали во Македонија. Добиените резултати од ова истражување ќе помогнат да се развијат нови идеи и начини за поголемо искористување на ИКТ во наставата со цел поттикнување на развојот на училиштата, постигнување на подобри резултати при учењето од страна на учениците и олеснување на работата на наставниците. Поефикасен образовен процес, потрајно стекнати знаења, полесен и поинтересен начин на учење ќе бидат придобивките од воведувањето на резултатите од ова истражување во образовната практика. Можностите за развој во училиштата, иницијативите за усовршување и мотивирање на наставниците за работа ќе помогнат при воведување и ширeње на електронското образование како наша секојдневна реалност. Со тоа ќе се доближиме до светските и европските трендови на осовременување на образованието. Целосното искористување на потенцијалот на ИКТ ќе ги оспособи нашите ученици да станат продуктивни граѓани на утрешното интернационално информатичко општество. При ова истражување се очекува да се остварат и следните цели: Научно-методолошка цел - Резултатите добиени со ова истражување ќе ги надополнат научните сознанија за примената на бази на наставни материјали во образовниот процес. Со споредување на досегашните научни сознанија и добиените резултати од ова истражување ќе можеме да идентификуваме можни точки на 141

142 интервенција за подобрување на состојбата со користењето на базите на наставни материјали во наставата во Македонија. Можните начини на интервенција исто така ќе ги надополнат и збогатат веќе постоечките теоретските сознанија. Секојдневно сме сведоци за појава на нови методи на реализација на наставата што најмногу се должи на големиот и брз напредок на технологијата. Методолошката цел на ова истражување е да определи најрелевантни начини за користење на бази на наставни материјали во наставата со цел за постигнување на подобри и потрајни знаења и вештини од страна на учениците. Менаџерска цел - Обезбедувањето на поврзување на теоријата и практиката ќе се постигне како цел на ова истражување. Со резултатите добиени од ова истражување ќе се добијат организациски насоки кои ќе можат да се применуваат во понатамошната практика во македонското образование. Истовремено, ќе се отворат можности да се подигне свеста во училиштата за предностите и можностите што ги нуди примената на бази на наставни материјали во наставата. Добиените резултати ќе бидат исто така корисни и за единиците на локална самоуправа, како основачи на училиштата, и за креаторите на образовната политика, Бирото за развој на образованието и Министерството за образование и наука. Со поголемо искористување на расположивите ресурси во училиштата директорите и менаџерите ќе се здобијат со идеи за начини на мотивирање на наставниците за работа при што се креираат модели за поуспешно совладување на материјалот од страна на учениците и подобрување на квалитетот на образованието во целост. 142

143 Истражувачки постапки и инструменти Методите и постапките при истражувањето се одбраат да ја следат примената на информатичката и комуникациската технологија во наставата, при тоа не вмешувајќи се и не влијаејќи на самиот процес. Основните истражувачки постапки кои ќе се користат во текот на ова истражување се: анкетирање, квантитативна анализа на добиените податоци и квалитативна анализа на добиените податоци. Во ова истражување ќе се користи истражувачката постапка анкетирање со комбинирани прашања, од кои повеќето ќе се од затворен тип, но ке има и неколку прашања од отворен тип од кои се очекува добивање на пошироки податоци. Во текот на испитувањето ќе се анкетираат наставници без разлика од нивното ниво и фреквенција на користење на ИКТ во наставата. Истражувачките инструменти кои ќе се користат за мерење на индикаторите на зависни променливи се: анкетни прашања со отворени и затворени прашања. Со анкетните листови ќе се добијат мислењата и искуствата на наставниците при примена на ИКТ во наставата. Со прашањата од отворен тип ќе се добијат поопширни одговори кои ќе можат квалитативно да се обработат. Прашањата пак од затворен тип ќе овозможат квантитативни податоци над кои ќе се применат стандардните статистички постапки, како крос-табулација, корелациона анализа, статистичка анализа и хиквадрат. Студијата на случај ќе обезбеди осветлување на не толку јасните прашања при примената на бази на наставни материјали, кои во иднина можат да се применуваат во пракса или при подобро дефинирање на идни истражувачки проблеми. Студијата на случај го опишува подетално проблемот со што обезбедува подлабока анализа, која резултира во конкретни препораки за подобрување на постоечката ситуација. Студијата на случај дава идеи, пристапи и активности за решавање на проблемот и таа предлага насоки за следни истражувања. 143

144 Популација и примерок Популација Ова истражување се однесува на училиштата во Република Македонија. Добиените резултати ќе бидат генерални и применливи за секое училиште. Популација на ова истражување се наставниците во сите училишта во Македонија. Популацијата е хетерогена во однос на различни критериуми. Целта на ова истражување не зависи од било каков критериум туку се однесува на сите наставници во училиштата во Македонија. Затоа, хетерогеноста, всушност, е потребна во ова истражување. Заради временската рамка предвидена за ова истражување не е можно истражување на сите наставници и од руралните средини или од урбаните средини, затоа се опфатени само наставници од училишта во урбани средини. Во текот на анализата ќе се разделат уште повеќе одговорите по страти на наставници и ќе се анализираат одговорите на наставниците одделени по групи. Исто така ќе се направат напори да се анализираат одговорите на наставниците филтрирани според возрасни групи, пол и нивно временско искуство во образование. Наставници во сите Наставници во училишта во урбани средини Наставници во училишта во рурални средини Примерок Од стратата наставниците кои работат во училишта што се наоѓаат во урбани средини во ова истражување ќе се користи случаен примерок од 182 наставници. Единица на примерокот е наставник од урбано училиште во Република Македонија. 144

145 Собирање на податоци Ова истражување беше реализирано со една анкета која има 11 прашања од затворен тип и 6 прашања од отворен тип. Анкетата не беше оптеретена со многу голем број на прашања за да не одзема долго време за пополнување. Дополнителните информации кои ќе се добијат од одговорите на прашањата од отворен тип ќе се обработат квалитативно за да се добијат поголеми сознанија. На почеток на истражувањето анкетата беше креирана и поставена онлајн со користење на Google Forms. Оваа платформа овозможува ограничување на тоа кој може да одговори на анкетата. Директниот линк беше испратен до училиштата и наставниците за да можат да се поврзат и да ја одговорат анкетата. Со цел да се олесни работата на испитаниците, немаше никакво ограничување и секој кој што има линк до анкетата можеше да ја пополнува. По одредениот период се забележа дека недоволен број на наставници имаат одговорено на електронската анкета. Во разговор со некои од наставниците се појави и идејата да се овозможи пополнување на анкетата и во хартиен облик. Кога се дистрибуираа хартиени копии од анкетата се зголеми бројот на испитаници кои одговорија и се постигна посакуваниот примерок. Индикативно е тоа што и покрај тоа што во сите училишта има инсталирани компјутери поврзани на Интернет, и покрај тоа што наставниците имаат лаптоп компјутери за своја сопствена примена, сепак наставниците преферираа да пополнат хартиена анкета, а не електронска. Интересно е некое следно истражување да го провери овој проблем и да определи зошто наставниците помалку сакаа да пополнат електронска анкета. 145

146 5. 3. Хипотетски систем Општа хипотеза: Примената на структурирани бази на наставни материјали поттикнува квалитетно образование. Посебна хипотеза 1 Примената на структурирани бази на наставни материјали поттикнува поуспешно совладување на материјалот. Променливи за посебна хипотеза 1 Независна променлива: Примена на структурирани бази на наставни материјали Зависна променлива: Совладување на материјалот од страна на учениците Посебна хипотеза 2 Примената на структурирани бази на наставни материјали ја зголемува мотивираноста на наставниците за работа. Променливи за поединечна хипотеза 2 Независна променлива: Примена на структурирани бази на наставни материјали Зависна променлива: Мотивирани наставници 146

147 6. АНАЛИЗА НА ДОБИЕНИТЕ РЕЗУЛТАТИ Анализа на добиените резултати од анкетирањето Анкетата од ова истражување (дадена во Анекс 1) е спроведена во училишта низ цела Македонија на 182 наставници. Примерокот е репрезентативен и географски дистрибуиран низ целата држава, така да заклучоците со право може да се генерализираат за ситуацијата со примената на структурирани бази на наставни материјали во наставата во РМ. Наставници не се селектирани по некаков критериум, туку да опфатени во поголем број дури и оние кои не толку често и сигурно ги користат информатичките технологии во наставата. Добиени се одговори од наставници и од машки и од женски пол, од различни старосни групи и со различно времетраење на нивното искуство во образование. Исто така има анкетирани наставници со различно искуство при користење на компјутерите во образование и за приватни цели. Во училиштата во Македонија веќе подолг период се спроведуваат разни обуки за компјутерска писменост на наставниците, многу голем број од македонските наставници се обучени за користење на компјутерите, па се очекуваше дека оваа анкета ќе има поголем одзив и македонските наставници ќе имаат што да кажат за своите искуства при примената на ИКТ во наставата. Резултатите добиени со анализата на собраните податоци се доста интересни и даваат слика на трендовите и тенденциите на примената на информатичко комуникациските технологии од страна на наставниците. Голем број на наставни материјали се подготвени било како активности од некој проект или сопствена иницијатива на наставниците. Наставниците имаат пристап до голем број на бази на електронски наставни материјали од интернационалната заедница, но веќе постојат бази на наставни материјали и на македонски јазик. Бидејки структурирани бази на наставни материјали во многу помала мера можат да се пристапат и користат од наставниците, прашањата во анкетата се насочуваат кон примена на бази на наставни материјали. Структурираните бази на наставни материјали се претпоставуваат како иден пристап кон ИКТ во образование. Се појавува интересен факт уште пред да се анализираат бројките на добиени одговори на разните прашање. Анкетата беше поставена онлајн за да биде полесна и попристапна за испитаниците. Бидејќи сите училишта во РМ имаат компјутери 147

148 поврзани на Интернет, а наставниците би требало да ги користат компјутерите секојдневно, размислувањето беше дека на овој начин ќе се добијат повеќе одговори на побрз и полесен начин. Линкот до оваа онлајн анкета беше споделен со наставниците. Интересно е дека мал број на наставници одговараа на поставената онлајн анкета. Дали тоа се должи на недоволното искуство и упатеност во овој начин на анкетирање, на слабиот пристап до Интернет или нешто друго може да биде цел на некое идно истражување, но факт е дека само 60 испитаници одговорија на прашањата со онлајн анкетата иако линкот до неа беше испратен до голем број на наставници. Согледувајки го овој факт, анкетата ја отпечатив и на хартија и ја поделив во училиштата во урбаните средини. На ваков начин добиени се одговори од 122 испитаници. Збирниот број на испитаници е доволно статистички репрезентативен и може да се пристапи до анализа на добиените одговори. Одговорите на прашањата ќе се анализираат поединечно за секое од прашањата и во нивна комбинација, но интересно е на почеток да се воочи распределеноста на испитаниците според пол и возраст: Табела 1. Распределба на испитаниците по пол Пол Број на испитаници Машки 58 Женски

149 Пол 32% 68% машки женски Графикон 1. Распределба на испитаниците по пол Според статистички согледувања во Македонија има поголем број на наставници од женски пол во однос на машкиот, а тоа е правилно покриено и со испитаниците од оваа анкета. Распределеноста на испитаниците според возрасни групи е дадена на следната табела. Се тежнееше да се опфатат испитаници од различни старосни групи, а потоа да се споредат одговорите според групи, бидејќи секоја од групите може да има различен пристап кон примената на структурираните бази на наставни материјали. Тоа ќе се споредува во понатамошниот текст со вкрстување на неколку прашања. Бројот на испитаници на возраст над 56 години е најмал, што е и очекувано бидејќи 62/64 години е старосната граница за пензија во Македонија, па нема голем број на наставници на возраст меѓу 56 и 62/64 години. Табела 2. Распределба на испитаниците по возраст Возраст Број на испитаници Помалку од 35 години години години

150 Повеќе од 56 години 10 Возраст повеќе од 56 години години години помалку од број на одговори Графикон 2. Распределба на испитаниците по возраст Распределеноста на испитаниците според типот на училиштето е прикажано на следната табела. Треба да се напомене дека наставниците од основните училишта, иако им беше објаснета целта на ова истражување, не беа многу спремни да пополнат анкети со образложение дека немаат големо искуство во примена на компјутерите во училница. Помладите колеги од основните училишта беа повеќе спремни да одговорат на прашањата на анкетата. Исто така треба да се забелжи дека анкетата беше спроведена во средни училишта кои имаат паралелки и од гимназиски тип и стручни паралелки. Најчесто наставниците предаваат во двата типа на паралелки и не може да се раздели. Тие беа внесувани како гимназиски паралелки во анкетата, но треба да се земе во предвид дека околу 20 испитаници предаваат и во гимназиски и во средни стручни паралелки. 150

151 Табела 3. Распределба на испитаниците по тип на училиште Број на испитаници Основно училиште 69 Гимназија 59 Средно стручно училиште 54 Тип на училиште 30% 38% основно училиште гимназија 32% средно стручно училиште Графикон 3. Распределба на испитаниците по тип на училиште Факторите за примена на ИКТ се делат на манипулативни и неманипулативни. Неманипулативни фактори се веќе споменатите пол, возраст; додека манипулативни ќе бидат искуството со примена на ИКТ во образование или за приватни цели, примена на електронски наставни материјали и слично. Понатаму се продолжува со прашања за манипулативните фактори. Индивидуалните карактеристики на наставниците како нивното искуство во образование и со примена на ИКТ, било да е за приватни или професионални цели, се важни според голем број на истражувачи за да се определи ставот на наставниците и нивниот степен на прифаќање на технологиите во образовниот процес. Затоа, се 151

152 поставени следните прашања кои се стремат да го определат искуството на наставниците. Интересно е да се разгледуваат одговорите според искуството на испитаниците во образование. Искуството на испитаниците во образование е прикажано на следната табела. Табела 4. Распределба на испитаниците по искуство во образование Искуство во образование Број на испитаници Помалку од 3 години 5 Помеѓу 3-10 години 70 Повеќе од 10 години 107 Искуство во образование повеќе од 10 години помеѓу 3 и 10 помалку од број на одговори Графикон 4. Распределба на испитаниците по искуство во образование Следните прашања го опфаќаат користењето на ИКТ во приватни цели и во образование. Најголемиот број на испитаници одговорија дека користат компјутери во образование помеѓу 3 и 10 години. Со оглед дека во голем број од урбаните училишта повеќе од 10 години има инсталирано компјутери за примена во поголем број од 152

153 предметите, овие одговори веќе можат да алармираат дека овие компјутери се користат многу малку во наставата. Табела 5. Распределба на испитаниците по искуство во примена на компјутер во образование Примена на компјутер во образование Број на испитаници Помалку од 3 години 9 Помеѓу 3-10 години 117 Повеќе од 10 години помалку од 3 години помеѓу 3 и 10 години повеќе од 10 години Графикон 5. Распределба на испитаниците по искуство во примена на компјутер во образование Ова истражување не се насочи на тоа како се користат компјутерите во образованието, те. кој софтвер или која технологија е најприменувана. Постојат резултати од интернационални истражувања кои укажуваат дека многу често во училиштата се користат белите интерактивни табли, но втората генерација на веб 153

154 алатки наречена веб 2.0 сеуште многу слабо е застапена блоговите, вики, дискусионите групи дури најчесто и не им се познати на наставниците. 70 Интересно ќе е да се испита со некое ново истражување како овие веб 2.0 алатки се применуваат во училиштата во Македонија. Одговорите за примената на компјутерите за приватни цели се веќе очекувани најголем број од испитаниците користат компјутери подолго од 10 години. Понатаму ќе се спореди како користењето на компјутери во приватни цели и во наставата е меѓусебно поврзано. Табела 6. Распределба на испитаниците по искуство во примена на компјутер во приватни цели Примена на компјутер за приватни цели Број на испитаници Помалку од 3 години 1 Помеѓу 3-10 години 62 Повеќе од 10 години David Morris (2010), Are teachers technophobes? Investigating professional competency in the use of ICT to support teaching and learning, Science Direct, Procedia Social and Behavior Sciences 154

155 помалку од 3 години помеѓу 3 и 10 години повеќе од 10 години Графикон 6. Распределба на испитаниците по искуство во примена на компјутер во приватни цели Кај наставниците најчесто постојат два типа на препреки за примена на ИКТ: надворешни, како што се ограничени ресурси или техничка поддршка, и внатрешни препреки, како што се отпорот на наставниците или нивниот став спрема примената на ИКТ. 71 За да се добие целосна слика за користењето на ИКТ треба да се земат во предвид информации и за двете препреки. Компјутерите за секој ученик започнаа да се инсталираат во училиштата пред повеќе од деценија. Во периодот година наставниците од поголем дел од училишта поминаа низ пакет обука за модернизација на образованието. Голем број од овие обуки беа за примена на ИКТ во наставата. Бројни материјали за бројни предмети беа преведени и подготвени во електронски облик за потребите на соодветните наставници. Сето ова наведува на очекување дека најголем дел од испитаниците ќе одговорат дека применуваат дигитални наставни материјали подолго од 10 години. Но, добиените одговори покажуваат дека најголем број на наставници користат дигитални наставни материјали во период од 3 до 10 години, што укажува на фактот дека компјутерите не се целосно и ефикасно искористувани во претходниот период во училиштата во Македонија. 71 Jones, A., A review of the research literature on barriers to the uptake of ICT by teachers. 2004, British Educational Communications and Technology Agency (Becta) 155

156 Табела 7. Распределба на испитаниците по искуство во примена на дигитални наставни материјали во образование Примена на дигитални наставни материјали во образование Број на испитаници Помалку од 3 години 16 Помеѓу 3-10 години 129 Повеќе од 10 години помалку од 3 години помеѓу 3 и 10 години повеќе од 10 години Графикон 7. Распределба на испитаниците по искуство во примена на дигитални наставни материјали во образование Следат конкретни прашања за сфаќањата и искуствата за користење на бази на наставни материјали. Одговорите на прашањето 10. Според Вас, во колкава мера базите на дигитални наставни материјали Ви помагаат во Вашата работа? се дадени во следната табела. Од одговорите може да се заклучи дека наставниците имаат позитивен став кон користењето на бази на наставни материјали и мислат 156