ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА ЗДРАВСТВЕН ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМ И ЗДРАВСТВЕНА ЕЛЕКТРОНСКА КАРТИЧКА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Size: px
Start display at page:

Download "ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА ЗДРАВСТВЕН ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМ И ЗДРАВСТВЕНА ЕЛЕКТРОНСКА КАРТИЧКА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА"

Transcription

1 УНИВЕРЗИТЕТ Св. Климент Охридски Битола ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИЧКИ И КОМУНИКАЦИСКИ ТЕХНОЛОГИИ ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА ЗДРАВСТВЕН ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМ И ЗДРАВСТВЕНА ЕЛЕКТРОНСКА КАРТИЧКА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА магистерски труд Ментор: ред. проф. д-р Виолета Маневска Кандидат: Милка Стојановска 119/10/II јуни 2017

2 Содржина Акроними... 4 Апстракт... 6 Apstract... 8 Слики... 9 Табели ГЛАВА I. ВОВЕД Поим за податок Поим за личен податок Заштита на податоци Приватност Заштита на лични податоци Единствен матичен број на граѓанинот (ЕМБГ) Биометриски податоци Заштита на правата на пациентите ГЛАВА II. ОСНОВНИ КОНЦЕПТИ НА ЗДРАВСТВЕНИТЕ ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМИ Вовед Перфoрманси на здравствениот информациски систем Елементи на концептуален модел на ЗИС Сертифицирани точки и централна сертифицирана точка Здравствена мрежа (з-мрежа) Пристап на пациентите и порталите (з-знаење) Мониторинг и контрола на здравствен информациски систем Мониторинг Контрола Индикатори и карактеристични вредности Евалуација ГЛАВА III. РАЗВОЈ И ДИЗАЈН НА ЗДРАВСТВЕНИТЕ ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМИ Архитектура на ЗИС Податочни стандарди во здравството Health Level Seven HL7 верзија 2х HL7 верзија 3х

3 3.2.2 DICOM-стандард Структура на записот DICOM IHE-стандард ГЛАВА IV. ЕЛЕКТРОНСКА ЗДРАВСТВЕНА КАРТИЧКА Перформанси на електронската здравствена картичка Надворешен изглед на електронската здравствена картичка Карактеристики на електронската здравствена картичка Електронската здравствена картичка во Република Македонија Форма и содржина на картичката Надворешен изглед на ЕЗК Податоци за корисникот на картичката Имплементација на ЕЗК и здравствениот информациски систем на РМ Креирање на е-рецепт Креирање на е-упат Креирање на е-картон ГЛАВА V: СТУДИИ НА СЛУЧАИ Здравствен информациски систем во Србија Здравствен информациски систем во Словенија Споредба ГЛАВА VI: Заклучни согледувања и препораки Користена литература Користени линкови Цитирани закони

4 Акроними ЕМБГ Единствен Матичен Број на Граѓанинот СЗО Светска здравствена организација ФЗОМ Фонд за здравствено осигурување на Македонија ПИОМ Пензиско и инвалидско осигурување на Македонија ЗИС Здравствен информациски систем ИСПЗЗ Информациски систем на примарна здравствена заштита ЕРП Електронски регистар на пациенти РРЗ Регистар на ресурси во здравството ИЈЗ Институт за јавно здравје ЕЗК Електронска здравствена картичка ИМ Информациски менаџмент ЕЗЗ Eлектронски здравствен запис ЦИЗ Центар за информатичко здравство З-мрежа Здравствена мрежа СТ Сертифицирана точка З-знаење Назив на здравствениот портал КT Kомпјутерска томографија ВТ Влезна точка РЕЗЗ Резиме на електронскиот здравствен запис ИКТ Информатичко-комуникациски технологии ИЗИС Интегриран здравствен информациски систем IM (Information Management Информациски менаџмент) DICOM Digital Imaging and CОmmunications in Medicine 4

5 HL7 Health Level 7 BSC Balanced Scorecard OSI Model Open System Interconnection model ISO International Standards Organization IHE Integrating the Healthcare Enterprise ЕHR Electronic Health Record HL7 v3 Health Level 7 version 3 CCOW Clinical Context Object Workgroup EHR Electronic Health Record DIK-пирамида (Data податок, Information информација, Knowledge знаење) PDCA-круг (Plan план, Do изведба, Check проверка, Act дејствување) ITSM Information technology services management ITIL Information Technology Infrastructure Library UID Unique Identifier JPEG Joint Photographic Experts Group BMP Bitmap 5

6 Апстракт Здравството е многу важна дејност во рамките на една држава. Ги опфаќа сите установи чија цел е лекување на болните и заштита на здравјето на пациентите. Комбинацијата од модерната технологија и интернетот придонесуваат да се замени традиционалното во ново дигитализирано здравство во чии рамки ќе се намалат трошоците, времето и парите на установите и пациентите. Во првата глава на овој магистерски труд ќе го дефинираме поимот податок кој е основен елемент за функционирање на еден здравствен информациски систем. Ќе ги објасниме личните податоци како посебна категорија податоци кои се дел од здравствениот информациски систем, а ќе се осврнеме и на нивната заштита. Во втората и третата глава ќе ја претставиме анализата на елементите на здравствениот информациски систем, како и податочните стандарди во здравството кои се потребни за пренос на податоците низ здравствените информациски системи. Имплементацијата на здравствениот информациски систем и на електронската здравствена картичка во Република Македонија ќе ја претставиме во четвртата глава. Ќе ги дадеме карактеристиките на електронската здравствена картичка, кои податоци ги пренесува, колку често здравствените институции ја користат и дали здравствениот информациски систем во Македонија може да функционира без нејзина употреба. Исто така, ќе ги претставиме електронските документи кои се креираат во здравствениот информациски систем во Македонија. Петтата глава претставува истражувачки дел. Ќе ги споредиме ЗИС во Србија и Словенија со ЗИС во Македонија. Целта на оваа компарација е да добиеме информации за тоа кој од овие системи е најразвиен или поразвиен од другиот, да ги презентираме искуствата од подобриот за да се подобрат условите и на пациентите и на извршителите на здравствените услуги. На крајот ќе следуваат заклучоци од споредбата на здравствените системи и воопшто, од целото истражување, кои се надеваме ќе им бидат од полза на здравствените установи и на институциите задолжени за спроведување на здравствените политики. 6

7 Клучни зборови: податок, информација, личен податок, електронска здравствена картичка, здравствен информациски систем, податочни стандарди во здравството 7

8 Apstract The Healthcare system within a country is very important. It covers all institutions organized for treating patients and protecting the health of the public. The combination of modern treatment technology and Internet communication has contributed to transforming traditional healthcare institutions into a digitized system in which the costs, in both time and money, of institutions and patients will be reduced. In the first chapter of this master thesis we will define the notion of data which is a basic element for the functioning of a health information system (HIS). We will explain personal data as a separate category of data that are part of the health information system, and we will also look at their protection. In the second and third chapters, we will present an analysis of the elements of the health information system, as well as the standards that are needed for the transmission of data through health information systems. The implementation of the health information system and the electronic health card in the Republic of Macedonia will be presented in the fourth chapter. We will give the characteristics of the electronic health card, which data it transmits, how often health institutions use it and whether the health information system in Macedonia can function without its use. We will also present the electronic documents that are created in the health information system in Macedonia. The fifth chapter is a research section. We will compare the HIS in Serbia and Slovenia with the HIS in Macedonia. The purpose of this comparison is to obtain information on which of these systems is the most developed, in order to present experiences from the better system which might be used to improve the conditions of both patients and health service providers. In the end, conclusions will be presented from the comparison of health systems, and in general, from the whole research, which it is hoped will be of benefit to health institutions and the institutions responsible for implementing health policies. Key words: data, information, personal data, electronic health card, health information system, data standards in health 8

9 Слики Слика 1. DIK-пирамида (Data податок, Information информација, Knowledge знаење) Слика 2. Трансформација/интерпретација на податок во информација Слика 3. Образец за лични податоци за државен службеник Слика 4. PDCA круг Слика 5. Примери на биометриски податоци: а) уво, b) лице, c) термограм на лице, d) термограм на дланка, e) вена на дланката, f) геометрија на дланка, g) отисок од прст, h) ирис, i) ретина, j) личен потпис, k) глас Слика 6. Примери на биометриски податоци: 1. ракопис; 2. движење; 3. отисок; 4. глас 26 Слика 7. Основен модел на здравствен информациски систем Слика 8. Шема на концептуален модел на ЗИС (развиен од авторот) Слика 9. Предлог за архитектура на ЗИС (развиен од авторот) Слика 10. Приказ на нивоата во OSI-моделот Слика 11.Снимка направена со КТ и запишана во DICOM Слика 12. Електронска здравствена картичка Слика 13. Преземање на информации за здравствено осигурување Слика 14. Основни елементи на текстот на ЕЗК Слика 15. Предна страна на ЕЗК Слика 16. Задна страна на ЕЗК Слика 17. Приказ на Мој термин Слика 18. Шематски приказ на реализирање на е-рецепт Слика 19. Е-рецепт Слика 20. Евидентирање на е-рецепт во Мој термин

10 Слика 21. Реализирање на е-рецепт Слика 22. Креирање на е-упат Слика 23. Креиран е-упат Слика 24. Креирање на ЕЗК Слика 25. Интегриран здравствен информациски систем во Србија Слика 26. Најавување на корисник во системот Слика 27. Потсистем за е-преглед Слика 28. Потсистем е-рецепт Слика 29. Потсистем е-упат Слика 30. Потсистем за регистрирање лица болни од болести од поголемо јавноздравствено значење Слика 31. Интегриран здравствен информациски систем во Словенија Слика 32. Приказ на еnaročanje Слика 33. еrecept клучни подрачја

11 Табели Табела 1. Деловите на стандардот DICOM Табела 2. Податоци кои се содржат во картичката на кои се пристапува без користење на сигурносниот број (PIN) Табела 3. Податоци содржани во картичката на кои се пристапува со користење на сигурносен број (PIN) Табела 4. Табеларен приказ на издадени е-рецепти и подигнати лекови Табела 5. Табеларен приказ на креирани е-упати

12 ГЛАВА I. ВОВЕД 1.1. Поим за податок Денешното општество и современиот начин на живеење придонесуваат напредокот на заедницата да зависи од расположливите информации, од нивното меѓусебно комбинирање, од нивното претставување пред поширокиот аудиториум и од начинот на кој тие се користат. Во секојдневниот живот скоро и да не се прави разлика помеѓу поимите податок и информација. Но, во информатиката постои суштинска разлика помеѓу овие два основни поими. За да се согледа разликата потребно е да се разгледаат и разјаснат поимите симбол, податок, информација и знаење. Симболите се претставуваат како букви, бројки, кодови и други знаци. Податокот претставува комбинација од симболи. Од семантички аспект, податокот е сè она што е меморирано (чувано, регистрирано), но не е искористено, а за кое постои веројатност да се искористи. Кога податокот ќе се искористи тој станува информација. Знаењето пак, е комбинација од податоци и информации на кои им е додадено експертско мислење, вештини или искуство. Хиерархиски набљудувано, фундаменталноста на знаењето е базирана врз податокот (Слика 1). знаење информација податок Слика 1. DIK-пирамида (Data податок, Information информација, Knowledge знаење) 1 Во информатиката поимите податок и информација не се синоними. Податок е каков било запис (во каков било облик) во кој е забележан некој настан, појава или сознание 1 Computers and Knowledge, Franz J. Kurfess (2008), Computer Science Department California Polytechnic State University San Luis Obispo, CA. U.S.A. 12

13 за природата. Податокот претставува одделен збор запишан со нумерички или алфабетски знаци или пак е комбинација на овие два вида знаци. Тој е одреден запис на некој настан, појава или на карактеристика на објект од околината. Со податоците се изразуваат одредени факти, знаења и поими. Можат да бидат и говор, музика, видео, анимација, филм или нивни комбинации, при што ваквите комбинации се нарекуваат мултимедијални податоци. Секој податок се карактеризира со: 1. симбол (на пример: 10-12; ; S-1/06); 2. опис (на пример: време; датум; место); 3. содржина (на пример: Испитот по Информатика е закажан во јунската сесија). Податоците може да се класифицираат според одередени критериуми, па да се направи група податоци со слични карактеристики или група податоци што ѝ припаѓаат на една личност. Сортирањето е корисна карактеристика при што податоците може да се подредат во низа според зададени критериуми. Селекција е карактеристика со која од податоците може да се издвојат и најдобрите карактеристики. Друга карактеристика е агрегацијата при што може да се комбинираат повеќе слични или исти податоци. Секоја податок е информација, но не е секоја информација податок. Со различно комбинирање на податоците може да се добијат различни информации. За да се направи трансфер на податокот во информација, претходно треба да се селектираат и да се обработат потребните податоци. Важно за една трансформација на податок во информација е податокот да е правилно запишан. Податокот станува информација во моментот кога ќе почне неговата употреба, но ако податокот не се употреби тој не станува информација. Податокот кој треба да се трансформира во информација треба да биде комплетен, точен и прецизен. Кога се прави трансферот на податокот, тој се селектира, класифицира, агрегира или се обработува на друг начин, па така обработен, податокот се интерпретира и се добива информација (Слика 2). податок интерпретација информација Слика 2. Трансформација/интерпретација на податок во информација 13

14 Податоците сами по себе не се многу корисни доколку тие не се толкуваат, односно доколку не се претворат во информација. Информацијата 2 ја сочинуваат податоците на кои им е дадена смисла, значење и интерпретација. Самата информација открива нешто ново, т.е. таа го зголемува знаењето на оној кој ја прима. Информацијата е релевантна вест само кога му носи знаење на корисникот и при тоа може да го промени неговото мислење, став, однесување или да му помогне во решавање на некоја задача. Во литературата постојат повеќе дефиниции за тоа што е информација: Информацијата е процес и своевидна активност на комуницирање, информирање или пренесување знаење. Во потрага по информација се задоволува потребата да се надополни знаењето. Доколку некој податок или мноштво на податоци кои се примени не го зголемиле нивото на знаење, тогаш тие податоци не претставуваат информација. 3 Информацијата е порака која содржи релевантно значење, импликација или одлучување за почеток на некоја акција. Информациите се карактеризираат со добра комуникација и со историски извор (обработени податоци или реконструирана слика ). Во суштина, целта на информацијата е да помогне во донесувањето одлуки и/или во решавањето на проблемите или да помогне во реализацијата на можностите. 4 Информацијата ја сочинуваат организирани или структуирани податоци. Таа е релевантна за одредени цели или контексти, со одредена вредност, значење или корист. 5 Информацијата е опис на својствата на даден субјект, кои ги поседува во даден момент или во одреден временски период. 2 Информација (од латински: Information) известување, вест, соопштение, извештај 3 посетено на: Journal of Knowledge Management Practice, Anthony Liew, Walden University, јуни 2007 год. 5 Rowley, Jennifer; Hartley, Richard; Organizing Knowledge: An Introduction to Managing Access to Information; Ashgate Publishing;

15 Од наведените дефиниции за поимот информација, може да се констатира дека информацијата е врвна општествена вредност. Информацијата претставува важен ресурс за развој на едно општество. Со добра и квалитетна информација може да се променат многу мислења, ставови, теории во општеството. Таа придонесува до одредено ниво и со одредена цел да се интерпретира и да се донесе некоја одлука која е важна за да се изврши некоја функција. Во даден момент информацијата треба да биде точна и временски определена. Ако информацијата е проследена во точно време кога се донесува некоја одлука, тогаш таа има релевантна вредност за донесувањето на одлуката во тој даден временски период. Доколку информацијата се прими пред да се донесе одлуката тогаш таа има максимална вредност; oбратно, доколку се прими по донесувањето на одлуката таа има минимална вредност, а во некои случаи дури е и непотребна. Вредноста на информацијата може да се зголеми, доколку надополнува одредено знаење со нови сегменти, а со тоа може да стане и покорисна во даден временски период. Информацијата претставува крвоток на секоја организација. Таа е од големо значење за една организација бидејќи претставува средство на организацијата со кое се овозможува кружење на информацијата во организацијата и надвор од неа со цел за добивање подобри резултати и подобра позиција на организацијата. Информацијата како средство кое ѝ служи на една организација треба да се заштити до одреден степен. Безбедноста на информацијата е битна за успехот на организацијата и бара ефективно управување. Безбедоноста обезбедува интегритет, доверливост и достапност на електронските информации, на информациите напишани на хартија, на информациите кои се разменуваат преку електронски адреси и сл. Кога една информација е заштитена се намалува ризикот од нејзина злоупотреба, а од друга страна се постигнува континуитет на работењето и максимизирање на деловните резултати. Секоја организација гради соодветен сопствен систем за безбедност на информациите. Најголема внатрешна закана на една организација се вработените заради можноста да изнесат важни информации надвор од организацијата. Надворешни закани на организацијата се нападите од хакерите и компјутерските вируси. Заканите може да бидат и од природен карактер, како пожар, поплава, земјотрес и слично. Поради ваквите ризици организацијата треба да изгради сопствен безбедносен систем кој ги задоволува сите стандарди. 15

16 1.2. Поим за личен податок Развојот на информатичкото општество овозможува комуникација на различни генерации од различни страни на светот. Во некои случаи комуникацијата е со определена цел, а во други за забава. Меѓусебното поврзување, од една страна има големи придобивки, а од друга и голем број негативности во економско општествената и културната средина. Понекогаш тоа може да предизвика и дестабилизација на општеството. Денес личните податоци се разменуваат помеѓу различни органи и институции, се објавуваат на социјалните мрежи, а некои се пренесуваат надвор од државните граници. За размена на податоците од ваков тип треба да се создаде сигурносен систем за пренос на податоците, да се подигне свеста на интернет-корисниците против големиот број негативности кои се јавуваат доколку ваквите податоци станат јавни. Во таа смисла: Личен податок е секоја информација која се однесува на идентификувано физичко лице или физичко лице кое може да се идентификува, а лице кое може да се идентификува е лице чиј идентитет може да се утврди директно или индиректно, посебно врз основа на единствен матичен број на граѓанинот или врз основа на едно или повеќе обележја специфични за неговиот физички, ментален, економски, културен или социјален идентитет. 6 Лични податоци се: Име и презиме; Адреса; Датум на раѓање; Единствен матичен број на граѓанинот; Броj на личната карта; Фотографија на документот за идентификација; Фотографии; Телефонски број; Електронска адреса; 6 чл. 2 од Законот за заштита на личните податоци на Република Македонија, Сл. весник на РМ бр. 7/05, од г. 16

17 Професија и др. Пример за Образец за лични податоци е даден на Слика 3. Слика 3. Образец за лични податоци за државен службеник 7 Личните податоци се податоци кои се во сопственост на едно физичко лице и тие се единствени, релевантни за тоа лице бидејќи друго физичко лице не поседува идентични лични податоци. Овие податоци се однесуваат на лице чиј идентитет е утврден или ќе може да се утврди. Сите податоци поврзани со едно физичко лице може да претставуваат лични податоци, како на пример аудио, видео, генетички податоци, отпечатоци од прсти, фотографии итн. Исто така, исказите, мислењата, ставовите (на пример: добар студент, доверлив, релевантен, филозоф ) се лични податоци. Едно лице може да биде директно идентификувано преку неговите постоечки податоци (на пример: име и презиме, матичен број) или со комбинација од значителни критериуми и фактори (на пример: адреса на живеење, професија, датум на раѓање). Но исто 7 посетена на: год. 17

18 така може да биде и индиректно идентификувано со комбинација на постоечките податоци и дополнителни информации, кои се на располагање во моментот или со помош на други до кои може да се дојде во иднина. Личен податок претставуваат и лозинките што се користат за најавување на службените или личните компјутери, но и оние за пристапување на личните профили на социјалните мрежи или на електронските пошти. Посебна категорија лични податоци (чувствителни податоци) се личните податоци кои го откриваат расното или етничкото потекло, политичкото, верското, филозофското или друго уверување, членството во синдикална организација или во политичка партија, податоци кои се однесуваат на здравјето на луѓето, вклучувајќи ги и генетските податоци, биометриските податоци или податоците кои се однесуваат на сексуалниот живот Заштита на податоци Приватност Приватноста е дел од секој поединец кој ги чува сопствените размислувања, чувства, информации самиот за себе, не споделувајќи ги со други, односно располага со доверливи информации кои се затворени за јавноста, информации што се за употреба само на одредено лице кое нема јавна или официјална функција. Голем број од поединците не се свесни дека самите си ја кршат приватноста со тоа што прикачуваат сопствени слики или видеа на интернет-страниците, ја назначуваат локацијата каде се наоѓаат, со кого се во моментот, и цела оваа приватност ја споделуваат на социјалните мрежи која по објавувањето повеќе не претставува приватност, туку јавна информација достапна за секого. Некој го користи ова споделување на приватните информации во јавноста за да се промовира самиот себеси, но исто така постојат голем број поединци кои имаат поставено бариера за тоа кои информации се јавни, а кои приватни. Приватноста е дефинирана од различни аспекти: Приватноста е право на едно лице да биде оставено на мир, 8 8 The Right to Privacy by Warren and Brandeis, December

19 Приватноста е барање на една личност да утврди кога, на кој начин и до кој степен ќе се пренесуваат информациите поврзани со неа, 9 Приватноста како социјална норма е прашање на минатото. 10 Приватноста може да се категоризира на следниот начин: лична приватност, физичка приватност, информативна приватност, организациска приватност, духовна и интелектуална приватност. Напредокот на информатичките технологии, особено на интернетот, секој ден сè повеќе се зголемува. Секоја измината минута луѓето стануваат сè позависни и позависни од интернет-порталите. Секојдневно ги проверуваaт профилите на социјалните мрежи без претходно да се запрашаaт дали ќе се злоупотреби некоја информација објавена таму и дали личните податоци се заштитени. Користењето на интернетот во сите општествени сфери од животот создава големи предности. Со неговото погрешно користење се предизвикуваат негативни последици во културната, економско-општествената средина, но исто така може да се предизвика и дестабилизација на средината во целина. Личните податоци постојано се разменуваат помеѓу различни органи и институции, но и самите веб-портали за регистрација бараат лични податоци. Исто така, злоупотреба на личните податоци има и при користење на социјалните мрежи, блогови, разговори (chat), каде што луѓето комуницираат и разменуваат лични искуства, се дружат, запознаваат нови пријатели, играат игри и сл. Податокот во една база може да биде нападнат од три страни, од внатрешни субјекти (вработени во организација), од надворешни субјекти (кој било човек на Земјината топка) и 9 Social and Political Dimensions of Privacy by Alan F. Westin,

20 од трета страна, кога постои трансфер на податоци низ телекомуникациските водови од една до друга организација, со цел размена на податоци. Најчеста злоупотреба на податоците е од внатрешни субјекти. Тоа се случува скоро во сите организации каде што самите вработени поради забранет пристап до одредени сектори влегуваат без дозвола и ги користат податоците за свои потреби, ги изнесуваат надвор од организацијата, или со нестручно работење може да ги уништат. Поради тоа потребна е заштита, како на физичко така и на логичко ниво. Физичко уништување може да настане поради неправилно користење на техничката опрема, па најдобра заштита во ваков случај е да се врши меморирање на податоците во надворешни сервери (bаckup) на системите и базите. Физичка заштита постои кога компјутерската галантерија е на сигурна локација каде што немаат пристап нестручни луѓе. Кога се мисли на логичката заштита на податоците се мисли на нивната веродостојност. Самиот кадар треба да биде добро обучен точно да ги внесува податоците во базата за да не се направи грешка која би можела да доведе до катастрофални резултати. Ако во просторија каде што има компјутерска галантерија и колекција на лични податоци треба да пристапи надворешно лице, заради заштита тоа треба да биде надгледувано. За напад врз податоците треба да се има предвид не само човечкиот фактор, туки и надворешните влијанија, како што се земјотрес, поплава, пожар, хемиски влијанија и слично, и во тој случај благовремено да се преземат соодветни мерки, како што е зачувувањето на податоците на надворешни сервери. Голема закана за податоците се и надворешните субјекти кои неовластено можат да стигнат до базата на податоци, да ја злоупотребат и да нанесат големи последици. Таквите напаѓачи се хакери кои заради лични интереси или интереси на други организации за кои работат, може да извршат финансиски кражби. Понекогаш се појавуваат злобни упади од страна на конкуренцијата за да се покаже моќ на пазарот кој е посилен, или промена на содржината на одредени бази на податоци заради избегнување на санкции или одговорности. Поради тоа не треба да се штедат средства за заштита на информациските системи, бидејќи и најмал напад може да биде фатален за една организација. Преносот на податоци помеѓу телекомуникациските водови е секојдневна и неизбежна активност. Кога се врши таков пренос потребна е зголемена заштита на податоците кои се пренесуваат од една точка кон друга, и затоа треба да се користат методи 20

21 на заштита, шифрирање, кодирање и сигурносни механизми. Голема е заканата кога при трансфер на информација од една институција до друга може да настане упад од трети лица во трансферот и таа да биде злоупотребена. Поради ваквите закани потребно е да се направат договори, каде што ќе биде наведено каква ќе биде одговорноста на испраќачот, примачот и компанијата која врши трансфер на податоците. За сите проблеми што се појавуваат во делот каде што има злоупотреба на информациите или неовластени промени во базите на податоци, потребно е целата контрола да ја надгледува стручен кадар од ИТ-секторот, но под строга контрола на менаџерите на самата организација. Секој вработен треба да има сопствена лозинка со која ќе има пристап до базата на податоци, а со тоа ќе се знае кој кога влегол во базата и какви податоци побарал од неа. Со сите расположливи средства и ресурси самата компанија треба да вложува во сигурносни софтвери, во новите достигнувања на технологијата, кои ќе ги воведе во организацијата за да не дојде до уништување или крадење на податоците од базите на податоци Заштита на лични податоци Правото на заштита на личните податоци претставува корпус на основните човекови права за кои се воспоставени и се применуваат соодветни национални и меѓународни стандарди. Во денешно време податоците се најскапиот производ на пазарот. Ако податокот се искористи во вистинско време, може да се оствари целта. Поради тоа, податокот е подложен на различни злоупотреби, како од лични потреби така и од намерно нанесување штета, профит, нови достигнувања, некогаш дури и заради забава и задоволство. Поради овие закани за личните податоци, тие треба да се заштитат со одредени законски регулативи и да се спроведат мерки за навремено спречување на манипулацијата со нив. Заштитата треба да се води без разлика дали станува збор за електронски податоци или податоци доставени на хартија бидејќи шансите за да се злоупотребат се подеднакво идентични. 21

22 Злоупотребата на личните податоци подразбира случаи кога спротивно на условите утврдени со закон, без согласност на граѓанинот, едно лице обработува, 11 прибира или користи негови лични податоци преку навлегување во компјутерскиот информациски систем на лични податоци или лични документи, каде што има лични податоци на граѓанинот, а со намера тие да се злоупотребат за лични цели или за цели на трето лице и со цел да се постигне некоја претходно осмислена цел или на некого да му се нанесе штета. Злоупотребата на личните податоци се врши кога едно лице ги обработува, ги складира и ги чува или ги користи без никаква дозвола неограничено. Сигурноста, пак, на личните податоци се заснова врз три столба: трајност, потполност, достапност. Сигурноста на личните податоци се состои од технички и организациски мерки и процедури кои обезбедуваат трајност и сигурност на обработката на личните податоци. За да се постигне трајност и сигурност треба да се применуваат мерки кои ќе ги заштитат личните податоци од секакви случајни или намерни влијанија, незаконски уништувања, неовластено откривање, случајно губење, a исто така, треба да се обрне внимание при преносот на податоците преку мрежа за да се преземат сите мерки за заштита. Сите мерки кои се применуваат во практиката, како што се техничките и организациските, треба да се запишани во соодветна документација и таа да се применува при спроведувањето на мерките за заштита на личните податоци. Треба да се утврдат и недостатоците и корективните мерки. Тоа е најдобро илустрирано во PDCA-кругот (Plan-план, Do-изведба, Check-проверка, Act-дејствување), на информациската сигурност (Слика 4). 11 Обработка на лични податоци претставува секоја операција или збир на операции кои се вршат врз личните податоци на автоматски или друг начин како што се: собирање, евидентирање, организирање, чување, приспособување или промена, повлекување, консултирање, употреба, откривање преку пренесување, објавување или на друг начин правење достапни, изедначување, комбинирање, блокирање, бришење или уништување. (чл. 2 од Законот за заштита на личните податоци на Република Македонија, Сл. весник на РМ бр. 7/05, од г.) 22

23 Слика 4. PDCA круг 12 PDCA круг е модел од четири чекори за спроведување промени. Тој претставува круг кој нема крај и циклусот треба да се спроведува одново и одново за континуирано подобрување на состојбата. Како почетна фаза во овој циклус е планот (Plan), кој дава можност да се препознаат можностите кои ги нуди дадената ситуација и планираните промени кои треба да се спроведат. Кога добро ќе се спроведе и обработи планот, следува изведбата (Do) во која се наведуваат инструкциите и анализите за понатамошните фази. По реализацијата на претходните две фази, планот и изведбата, следува и третата фаза проверката (Check), која е наменета за проверка на тестот, дали сите постапки, формални и неформални, се одвиваат континуирано и се врши анализирање на резултатите. Дејствувањето (Act) како последна, четврта фаза од овој циклус се однесува на тоа дали е направена промена на ситуацијата; доколку не е направена се повторува истиот циклус, но со различен план, при што се споредуваат фактичките и договорените резултати, и се анализираат разликите за да се видат основните причини за неуспехот. 12 Извор: Cycle.pdf 23

24 Единствен матичен број на граѓанинот (ЕМБГ) Како ознака за идентификација, освен личното име на еден граѓанин, е и единствениот матичен број на граѓанинот кој спаѓа во групата на лични податоци. Тој претставува индивидуална ознака за секој граѓанин кој не треба да се обработува без претходна согласност од граѓанинот или под услови одредени со закон. Единствениот матичен број на граѓанинот е составен од 13 (тринаесет) цифри, секоја со свое значење. На пример: Бројот означува: 12 денот на раѓање 03 месецот на раѓање 995 годината на раѓање 41 бројот на регистарот 500 комбинација на полот и редниот број за лица родени на ист датум, 1 контролен број. 13 Преку единствениот матичен број на граѓанинот лесно може да се повреди неговата приватност, па затоа треба многу да се внимава кога се користи и за каква цел Биометриски податоци Биометрија е наука која се занимава со автоматизирани методи за идентификација на личности, врз основа на мерливи карактеристики на човечкото тело. Биометријата е наука која е многу карактеристична, детална и обезбедува податоци кои припаѓаат само на една единствена жива единка. Таа применува методи само на живи суштества, секогаш обезбедувајќи сигурна идентификација. Со примена на своите методи на одредени делови на човековото тело таа обезбедува уникатни податоци за него. Нејзините карактеристики може да се поделат во две групи, и тоа: физиолошки и карактеристики на однесување. 13 Закон за матичен број, Сл. весник на РМ бр. 36/39 од год. 24

25 Физиолошки карактеристики се: отпечаток од прст, дланка, табан; фотографија од лик; термограм на лице и тело; генетски материјали; папиларни линии на дланките; зеница; ретина; заби и коски; нокти и сл. Примери на биометриски физиолошки карактеристики се дадени на Слика 5. Слика 5. Примери на биометриски податоци: а) уво, b) лице, c) термограм на лице, d) термограм на дланка, e) вена на дланката, f) геометрија на дланка, g) отисок од прст, h) ирис, i) ретина, j) личен потпис, k) глас 14 Карактеристики на однесување се: глас; движење; 14 Извор: 25

26 ракопис; гестикулации; движења на устата и сл. Примери на биометриски карактеристики на однесување се дадени на Слика 6. Слика 6. Примери на биометриски податоци: 1. ракопис; 2. движење; 3. отисок; 4. глас 15 Во денешно време биометријата е во постојан подем. Како што расте потребата од повисоко ниво на сигурност, така и биометријата се развива со поголема брзина, благодарение на новите технологии во информатиката. Заедно со информатичките технологии таа користи автоматски биометриски системи за идентификација кои се многу прецизни. Биометрискиот автоматски систем претставува информациски систем. На почетокот системот започнува со сензорски модел каде што се скенира дадениот примерок. Откако ќе се изврши скенирањето на примерокот се добива екстракција на таргетираниот податок. По издвојувањето на потребниот биометриски податок се прави споредба со податоците во базата. Откако ќе се пребара базата на податоци се добиваат резултати за тоа дали постои таков биометриски податок. На крајот се добиваат автоматски резултати кои се идентификувани или верификувани. Добиените податоци секогаш се прецизни, точни, сигурни, достапни. Биометриските системи може да бидат едномодуларни или 15 Извор: 26

27 повеќемодуларни. Едномодуларните системи вршат идентификација на една биометриска карактеристика, а повеќемодуларните системи идентификацијата ја прават со комбинација на повеќе биометриски карактеристики. Биометриските податоци исто така спаѓаат во групата на лични податоци на една личност која подлежи на заштита и која не може да се обработува без претходна согласност. Овие системи ги собираат биометриските податоци во своите системи од каде што подоцна може да бидат искористени без знаење на индивидуата, а со тоа може да се злоупотреби нечиј идентитет. Вакви системи не смее да се вградуваат во установи или претпријатија без претходно образложение дека на установата или претпријатието му е потребна инсталација на ваков систем. Ако се вградува ваков систем со образложение дека е за надзор на вработените, установите или претпријатијата им ги кршат правата на вработените, и ги искористуваат овие податоци без никаква цел. Но, доколку во тие установи има лаборатории каде што се вршат скапи испитувања или пристапот на вработените е ограничен, во тој случај инсталацијата на вакви системи е дозволена, бидејќи се врши заштита на установата. Затоа ваквите системи се вградуваат каде што има потреба од сигурност или ограничен пристап на вработените во некој оддел, но и за непотребно правење на бази со податоци со ваков вид на лични податоци кои подоцна можат да ѝ наштетат на некоја индивидуа Заштита на правата на пациентите За луѓето како природни суштества најважно е да бидат во добра состојба и да имаат доволно сила за движење и работење, односно да се здрави. Здравјето е состојба на целосна психичка, физичка, социјална благосостојба, а не само отсуство на болест или телесни недостатоци. 16 Определувајќи го толку високото значење на здравјето, луѓето се трудат да дојдат до сознание како да го чуваат и како да ги сменат навиките, ако тоа им се наруши. Чувањето на здравјето е една од најважните етички задачи. Секој кој си го чува здравјето има задоволство од својата добра состојба и е морално добар. Спротивно, кој не внимава на здравјето се повредува самиот себеси, но и другите околу себе. Затоа секој треба да научи како да внимава на здравјето и да го чува. 16 Дефиниција на СЗО (Светска здравствена организација) 27

28 Здравствената состојба како состојба на едно физичко лице претставува личен податок кој спаѓа во групата на чувствителни лични податоци. Оваа состојба претставува сензибилен податок кој не смее да се обелодени без претходно одобрување од пациентот. Во оваа група спаѓа анамнезата, крвната група, користењето медицински помагала, претходни болести што ги имал пациентот, терапијата што ја примал или ја прима во моментот, како и генетичките податоци. Сите овие податоци се сместуваат во медицинско досие, во кое освен овие чувствителни податоци има и лични податоци, односно лични документи кои не се од јавен карактер и му припаѓаат само на пациентот. Медицинското досие за пациентот е досие во кое се депонираат сите податоци и документи што се однесуваат на здравствената состојба на пациентот, медицинската, односно клиничката состојба, дијагнозата, прогнозата и третманот, како и сите други лични податоци, а кое се води во согласност со прописите од областа на здравствената евиденција на овој закон. 17 Фундаменталната заштита на правата на пациентите пред сè се темели врз човекот како хумано суштество кое општи на овој свет, каде што треба да се размножува за светот да се развива со други генерации. Прва и основна врска е да постои добра релација помеѓу пациентите и здравствените работници, заснована врз добри морални принципи и норми, и да се сочува приватноста на пациентите. На пациентите треба да им бидат достапни сите расположливи средства за нивни третман, без дискриминација (вера, раса, пол, возраст, политичко мислење, национално или социјално потекло, материјална положба или кој било друг статус) и сите треба да имаат еднаква можност. Пациентот има право на тајност на податоците кои се однесуваат на неговата здравствена состојба, клиничката состојба, дијагнозата, третманот, прогнозата, како и сите лични податоци и информации кои се чуваат во доверба, дури до неговата смрт, во согласност со прописите за чување на професионална и деловна тајна, како и заштита на личните податоци. Сите здравствени работници кои се инволвирани во лекувањето на еден пациент не смеат да објавуваат во јавноста податоци за здравствената состојба на пациентот. Здравствените работници се должни да се грижат за пациентите, да го 17 Закон за заштита на правата на пациентите, Сл. весник на РМ бр. 82/08, од год. 28

29 почитуваат нивното достоинство, да се придржуваат до медицинската етика и да ја почитуваат професионалната тајна. Доколку податоците на некој пациент се искористуваат за историски, научни, истражувачки цели и слично, пациентот треба да биде известен за која цел се потребни неговите здравствените податоци, но за време на обработката на податоците не треба да се обелоденува идентитетот на пациентот. Во согласност со Законот за евиденција во здравството 18, здравствените установи ги водат следните евиденции 19 : Евиденција за малигни заболувања; Евиденција за шеќерна болест; Евиденција за бубрежна инсуфициенција; Евиденција за психози; Евиденција за алкохолизам и други зависности; Евиденција за професионални заболувања; Евиденција за ревматска треска; Евиденција за интоксикација (труење); Евиденција за сообраќаен трауматизам. Евиденцијата во областа на здравството во согласност со Законот за евиденција во здравството 20 ги содржи следните лични податоци: Име, презиме и ЕМБГ 21 ; Пол; Ден, месец и година на раѓање; Занимање; Место и адреса на постојан престој; 18 Закон за евиденција во областа на здравството, Сл. весник на РМ, бр. 20 од год. 19 Евиденција е запис на одредени и специфични податоци, структурирана група на податоци утврдена со закон, без оглед дали е централизирана или распространета на функционална или географска основа, како и без оглед на тоа дали се состои од индивидуални или збирни (агрегирани) податоци, Закон за евиденција во областа на здравството, Сл. весник на РМ, бр. 20 од год. 20 Закон за евиденција во областа на здравството, Сл. весник на РМ, бр. 20 од год. 21 Единствен матичен број на граѓанинот 29

30 Вид на здравствена заштита; Регистарски број и шифра на дејноста; Личен број на осигуреникот на здравствената заштита; Назив на обврзникот кој ги поднесува трошоците за дадената здравствената заштита; Дијагноза; Датум на првото утврдување на дијагнозата; Фаза на заболување; Метастази; Вид на лекувањето; Исход на лекувањето. Податоците кои се внесуваат во евиденцијата за посетите, здравствените услуги, утврдените заболувања, состојби и повреди, се чуваат како податоци со трајна вредност. 30

31 ГЛАВА II. ОСНОВНИ КОНЦЕПТИ НА ЗДРАВСТВЕНИТЕ ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМИ Вовед Во денешно време поимот здравствен информациски систем е термин кој се однесува на еден поефикасен начин на обезбедување здравствени услуги врз основа на нови технологии со висок степен на системска интеграција и зголемување на мобилноста на лекарот и пациентот. Здравствените информациски системи користат електронски здравствени комбинации и процеси меѓу лекарите за подобрување на традиционалниот здравствен систем. Овие системи дефинираат електронско здравство, каде што услугите кои се користат во здравствените установи се извршуваат преку интернет. Голем број земји вложуваат во развојот на здравствените информациски системи бидејќи само на тој начин на граѓаните им овозможуваат поквалитетно здравство. Ваквите системи опфаќаат спектар на услуги кои се генерираат меѓу медицината и информатиката. Нивната цел е да обезбедат полесно и поуспешно лекување на пациентите и добивање поквалитетни медицински услуги без административно оптоварување. Придобивките од имплементацијата на здравствениот информациски систем се: 22 Едноставно користење; Сите даватели на здравствени услуги се на едно место; Модуларност на системот; Квалитет на електронски услуги; Безбедност; Транспарентност; Неограничен пристап; Флексибилност; Корисниците го надградуваат своето знаење; 22 Извор: Informacijski sistem ezdravstvo.si, koncept, arhitektura, modeli sitema, автор м-р Домен Долар, пристапено на: год. 31

32 Разменување на мислења и предлози. Здравствените информациски системи обработуваат многу чувствителни податоци и доколку податоците се обработат несоодветно може да се случат негативни ефекти врз животот на поединецот. Имплементацијата на здравствениот информациски систем донесува голем број бенифити, како за пациентите така и за целиот здравствен систем. Целата историја на пациентот може да се следи во текот на неговиот живот, и да се добие во електронска форма. Здравствените работници имаат увид во медицинското досие во секое време, во согласност со високите стандарди за заштита на податоците, како и стандардите за заштита на податоците во здравството Перфoрманси на здравствениот информациски систем Здравствените информациски системи вклучуваат користење информации и комуникациски технологии со цел да се подобри здравјето на пациентите и подобрување на здравствениот систем во целост. Здравството како најголема индустрија во светот страда од неефикасни и нерамномерни услуги, каде што најголемиот проблем се јавува поради лошото управување на протокот на информациите. Здравствените информациски системи во денешно време претставуваат информациски системи кои поддржуваат електронски процеси и комуникации. Овие системи вклучуваат голем број медицински информациски апликации, и тоа специфични (системи за донесување одлуки, информации за здравјето на граѓаните) и општи (системи за управување, давање здравствени услуги). Но, од големо значење претставува и употребата на електронските мрежи (особено интернетот). Цел на еден здравствен информациски систем е да собира податоци, да ги обработува и на крај да добие излезни информации (Слика 7). Основниот модел на здравствениот информациски систем се состои од влез на необработени податоци, кои се трансформираат со помош на определени процедури и постапки во излезни информации. Проширениот модел на здравствен информациски систем се состои од собирање, анализирање, обработување, процесирање на податоци и информации потребни на здравствената установа и на јавното здравство. Со имплементацијата на овие информациски системи се овозможува поголема здравствена заштита, а со тоа и искористување на информациите за научни истражувања. Исто така, може да се добијат извештаи за 32

33 демографската и епидемиолошката состојба на една нација, на пример за тоа кои информации може да се искористат како индикатори за одредени области во јавното здравство. Како што е споменато погоре, целта на ваквите системи е да се соберат податоците, да се обработат и да се добијат корисни информации. Добиените информации се враќаат во јавното здравство со што се овозможува добивање на поквалитетни услуги и унапредување на здравството. Слика 7. Основен модел на здравствен информациски систем Функцијата на здравствените информациски системи е претставена како процес од голем број фази каде што една здравствена организација може да планира, процесира, собира, координира, контролира, анализира расположливи ресурси и процедури со цел рационално и ефикасно задоволување на потребите и побарувачката за здравствени и медицински услуги со обезбедување на специфични и стандардизирани услуги на поединци и организации. Податоците кои влегуваат во овие системи се податоци од популацијата, податоци од здравствената организација, податоци за расположливите средства на здравствената организација и сл. Сите овие податоци се подложни на одредена трансформација, при што како крајни резултати се добиваат излезни информации во вид на графикони, извештаи и табели. Активностите кои ги извршува еден здравствен информациски систем може да се поделат на информациски текови и информациски процеси 23. Информациските текови се текови на информациите до крајните корисници или до други информациски системи. Тука спаѓаат: собирање податоци, размена на податоци и информации со други информациски системи и доставување на информациите до корисниците. Информациските процеси се 23 Јавно здравство, Круме Николовски,

34 процеси кои вклучуваат акумулација и трансформација, односно преобразба на податоците до крајни информации, каде што корисникот ги добива во писмен облик или во електронска форма. Тука спаѓаат: евидентирање, меморирање, чување, пребарување и обработка на податоците и информациите. Здравствените информациски системи претставуваат сложени системи во кои меѓусебно се поврзани повеќе објекти: o Луѓе, o Примарна здравствена заштита, o Болници и бањи, o Специјалистичка здравствена заштита, o Медицински лаборатории, o Аптеки, o Здравствено осигурување, o Јавно здравство. Овие објекти меѓусебно се поврзани и со секоја активност добиваат повратни резултати за своите активности. Поврзаноста не се мисли само во однос на поврзување на неколку компјутери во компјутерски мрежи кои се затворени, туку треба да постои и висок степен на интеграција, кој ќе обезбеди поголем квалитет во употребата на податоците и зголемување на ефикасноста во обезбедување на здравствени услуги во тој систем. Високиот степен на интеграција дозволува размена на информациите со објектите кои се во склоп на овој систем и нивно искористување во секој момент Елементи на концептуален модел на ЗИС Крајната цел на воспоставувањето на предложената инфраструктура е да овозможи безбедна и непрекината размена на податоци за поединецот, примарно како поддршка на процесот на неговото лекување, а понатаму и на други процеси, кои посредно го поддржуваат работењето на здравствениот систем. Ако дефинираме дека електронски здравствен запис (ЕЗЗ) е збирка на сите информации за здравствената состојба на поединецот и на сите процеси посредно или непосредно поврзани со лекувањето на 34

35 поединецот, во електронска форма, можеме да кажеме дека крајната долгорочна цел е воспоставување безбеден и секогаш достапен ЕЗЗ на поединецот. Во минатото здравствените податоци се чувале во хартиена форма во согласност со законодавството. Денес со воведувањето на ЗИС, авторите предлагаат електронските здравствени податоци да се зачувуваат на местото каде што настанале, со исклучок на е- документите кои мора да бидат достапни во централното место. Со оглед на тоа што знаеме дека поединецот има контакт со различни изведувачи (на пр. личен лекар, заболекар, специјалист, итн.), за да се обезбеди увид во целосниот ЕЗЗ треба да се воспостави, т.н. список на показатели на сите места, каде што се наоѓаат податоци за сите здравствени контакти на поединецот, што посредно би овозможувало составување на целосниот ЕЗЗ. Списокот на контактите со различни изведувачи (на пр. личен лекар, заболекар, специјалист, итн.) се чуваат регионално или централно (пракса во Словенија е централно чување). Централното чување на списокот претставува поцелисходно и побрзо изводливо решение за разлика од регионалното чување. Од анализата на повеќе ЗИС сметаме дека најдобро е во еден систем ЕЗЗ да се чуваат централно и целата одговорност и достапност да ја преземе некоја информатичка институција како во примерот на Слика 8 (ЦИЗ Центар за информатичко здравство). Достапноста до целосниот ЕЗЗ на еден поединец зависи од достапноста и усогласеноста на заднинските системи на сите изведувачи на здравствените услуги, кои имаат податоци за тој поединец. Тешко е да се обезбеди соодветна достапност и усогласеност на заднинскиот систем при секој изведувач. За таа цел го предложуваме концептот на сертифицирани точки. Сертифицирана точка (СТ) во шемата на концептуалниот модел на ЗИС (Слика 8) е место во рамките на здравствениот систем која ги исполнува сите барања (вклучува безбедност, достапност, квалитет) за чување и безбедна размена на здравствените податоци преку ЗИС. Заднинскиот систем на поединечниот изведувач или група изведувачи може да биде сертифицираната точка. На Слика 8 е претпоставен секој дел на ЕЗЗ на поединецот кој е зачуван на една од сертифицираните точки и размената на податоците помеѓу изведувачите се одвива помеѓу нивните сертфицирани точки во з-мрежа (предлог за здравствената мрежа дадена од авторот). 35

36 Слика 8. Шема на концептуален модел на ЗИС (развиен од авторот) На Слика 8 се претставени основните компонети на ЗИС, и тоа: 1. Сертифицирани точки (СТ) носители на ЕЗЗ и централна сертифицирана точка; 2. Здравствена мрежа з-мрежа; 3. Пристап на пациентите и порталите з-знаење; a. влезна точка ВТ; b. кориснички интерфејс Сертифицирани точки и централна сертифицирана точка Услужната насоченост на моделот на ЗИС кој е претставен погоре може да биде реализирана само при соодветен развој на интероперабилност на заднинските информациски системи, кои во ЗИС ќе бидат препознаени со соодветен уникатен 36

37 идентификациски број и кои ќе се организираат во сертифицирани точки на ЗИС. Посебен тип на сертифицирана точка е централната сертифицирана точка која е носител на ЕЗЗ и која обезбедува достапност од 24 часа, 7 дена во неделата. Некои заднински системи имаат своја палета услуги која и понатаму ја развиваат и која во концептот, преку интерфејси на интероперабилност, може однадвор да биде повидлива и да овозможува оценување на фактичката употребливост и вредност, како и на евентуалните потреби за здружување, надградба на своите или употреба на услугите на другите понудувачи во здравствениот систем. Заднинските системи кои сè уште немаат развиени услуги, преку новоразвиените компоненти (интерфејси) ќе можат да комуницираат и да ги користат централните услуги. Тоа ќе овозможува натамошен развој на заедничките услуги, а со тој усогласен пристап, и ефикасност на употребата на ресурсите. Кога ги споменуваме заднинските системи, треба да се земе предвид дека тие не се само национални и исклучиви извори на податоци на здравствениот систем, туку з-знаење овозможува и посредување на услугите од/во здравствениот информациски систем од другите уредени, сродни информациски системи, како што е на пример Централниот регистар на населението, Институтот за јавно здравје и другите регистри релевантни за здравството (социјалниот итн.), како и од информациските здравствени системи на другите региони или држави. При тоа треба да се земе предвид рационалното користење и разделување на тие извори што го овозможуваат информатичко-комуникациските технологии Здравствена мрежа (з-мрежа) Вториот клучен елемент наведен на Слика 8 на ЗИС е здравствената мрежа з- мрежа, која мора да обезбедува современа комуникациска инфраструктура како за централизираните ИТ-услуги од национално значење, така и за ИТ-услугите кои ќе ги обезбедуваат поединечните изведувачи на здравствени услуги преку сертифицираните точки. При тоа мора да се обезбеди соодветна заштита и квалитет на преносот на податоците, како и соодветна достапност. 37

38 2.2.3 Пристап на пациентите и порталите (з-знаење) Во рамките на концептот на ЗИС на Слика 8, з-знаење претставува синоним за централен здравствен портал односно централно интернет-место, каде што корисниците на системот на здравствена заштита бараат и разменуваат здравствени информации и податоци на начин кој е безбеден и кој може да се следи. Комуникацијата на корисникот во ЗИС се одвива преку з-знаење. З-знаење претставува централна точка за соработка во која може да се пристапи, да се комуницира и да се користат информациски услуги во однос на улогите и профилите на корисниците во системот на здравствената заштита. Основните инфраструктурни услуги, како што се обезбедување заштита, веродостојност и достапност, треба да се подготват уште при креирањето на влезната точка. Станува збор за тоа веродостојно да се идентификува корисникот, да се проверат неговите овластувања и да се овозможи продолжување на процесот во однос на неговото овластување. При тоа, влезната точка мора да обезбедува и следење на пристапот до податоците од страна на различни корисници на системот, на пр. лекар, работник од осигурувањето или поединец. З-знаење се состои од приемно-презентациски дел и дел за деловна логика. Приемно-презентацискиот дел е наменет за прием на барања од корисниците за определена услуга која е достапна на порталот. Во рамките на ова ниво се реализира одѕив на услугите и се прикажуваат резултатите од барањата според услугата која по правило ја извршува заднинскиот систем. Ова ниво се заснова на услугите на идентификација, авторизација и автентификација, не обработува и не меморира податоци (содржина на барањата), а предвидува проверка на профилите на корисниците. На нивото на деловната логика е вградена фактичка обработка и насочување на барања за услуги, како и давање важност на содржинските и безбедносните правила на поединечни услуги и давање приоритет и извори за изведба. Комуникацијата и тука се одвива со користење на интернет-услугите на идентификација, авторизација и автентификација, кои ги совладува одговорниот за обезбедување и за инфраструктурни услуги во здравството. З-знаење овозможува посредување податоци во согласност со деловната логика (интеракции со податочните структури во заднински системи кои содржат податоци потребни за реализација на услугите). Некои од податоците се претходно подготвени 38

39 агрегати наменети само за читање, а нивниот извор е еден од заднинските системи. При некои услуги податоците ќе бидат непосредно посредувани или генерирани од корисниците односно од понудувачите на услуги. Начинот на комуникација со заднинскиот систем е можно да се реализира со помош на различни концепти, од репликација и развој на web модули за пренос на податоци, до непосреден пристап или употреба на средства за интеграција итн. Во однос на заднинскиот систем и другите карактеристики на системот, крајната одлука за начинот на комуникација со заднинскиот систем за поединечна услуга треба да се донесе заедно со понудувачот на услугата. 2.3.Мониторинг и контрола на здравствен информациски систем За нормално функционирање на еден ЗИС е потребен овластен информациски менаџмент (IM Information management). Информациските системи во институциите за здравствена заштита опфаќаат управување со информации, управување со системи за апликација и управување со информациска и комуникациска технологија. Од друга страна, IM обезбедува правилно користење, перформанси и квалитет на ЗИС. Под менаџмент се подразбираат и одговорните лица и организациските единици, како и планирањето, управувањето и мониторингот на ЗИС. За да се овозможи уредна обработка на информациите потребни за целите на здравствената институција, IM треба да биде систематски имплементиран. Основните методи на стратешко планирање и управување со проекти ги поддржуваат планирањето и насочувањето на информациите, при што понекогаш мониторингот може да биде занемарен. Без оглед на сè, постојан и внимателен мониторинг е навистина важна задача за интеракцијата со другите задачи за управување со информациите Мониторинг Мониторинг (надгледување) на ЗИС претставува постојана опсервација на насоките и постигнатите цели дефинирани во стратешкиот информациски менаџерски план, и на способноста на ЗИС во исполнувањето на бараните задачи. Оттука, IM во секое време мора да има пристап до состојбата на ЗИС која може да се провери ако се искористат 39

40 критериумите за квалитет врз состојбата на зацртаните цели и објекти. Резултатите од мониторингот директно влијаат врз управувањето и планирањето. Задачите на мониторингот се повеќеслојни. Поврзани се со стратешките одлуки (следење и документирање на квалитетот на ЗИС), со тактичките одлуки (проверки дали отпочнатите проекти се одвиваат според планираното и дали тие ќе ги донесат очекуваните резултати), и со оперативните одлуки (верификација на соодветното работење на ЗИС и ефективност на сите негови компоненти). Менаџерските задачи кои обезбедуваат одлична услуга за сите корисници на ЗИС се опфатени со терминот Information Technology Services Management ITSM. ITSM се однесува на мноштво активности организирани и структурирани во процеси кои ги спроведува една организација во делот на планирањето, проектирањето, испораката, извршувањето и контролата на IT-услугите што му се нудат на клиентот (пациентот). Сетот практики за ITSM кој се фокусира на усогласување на IT-услугите со потребите на бизнисот се именува како Information Technology Infrastructure Library - ITIL (IT инфраструктурна библиотека). ITIL ги опишува процесите, процедурите, задачите, кои се специфични за организацијата, и кои може да се применат од страна на организацијата за да се воспостави интеграција со организациската стратегија, за да се одржи минималното ниво на компетентност. Тоа ѝ овозможува на организацијата да воспостави ниво од каде што може да планира и да имплементира. Исто така, може да се каже дека ITIL претставува компилација од најдобрите користени практични примери кои им овозможуваат на организациите поефективно да ги извршуваат своите услуги и на тој начин да достигнуваат максимално задоволство кај корисникот (пациентот). ITIL се смета и за водич на мониторингот на ЗИС Контрола Одлуките на менаџментот се донесуваат врз основа на информации или податоци. Во овој контекст, делот на IM кој доставува информации потребни како основа за менаџерските одлуки се нарекува IT controlling. За оваа цел, IT controlling користи различни пристапи и методи, на пример постојано мерење и интерпретација на индикатори и 40

41 карактеристични вредности кои ја објаснуваат моменталната состојба на ЗИС или реализацијата на евалуациските студии. IT controlling има повеќе задачи 24 : Ги дефинира и операционализира целите (во соработка со партнерите на IM); Ги дефинира моделите, ги селектира и ги аплицира врз референтните модели; Ги дефинира индикаторите и соодветните вредности; Планира, постојано ги мери индикаторите; Ги планира и изведува евалуациските проекти; Известува за резултатите; Ги анализира резултатите (што може да влијае врз сите претходни чекори од фидбекмеханизмот); Ги подготвува одлуките (во соработка со партнерите на IM). Во зависност од задачите и прашањата, постојат различни методи на собирање на информациите, и тоа: ад хок истражувања (истажувања врз еден примерок) за да се дефинира хипотеза, и да се увидат карактеристиките на мерењето на перформансите, скрининг за да се детектираат проблемите и неправилностите, евалуација се прави со постојано собирање на податоци преку индикатори и повремени посеопфатни истражувања Индикатори и карактеристични вредности Индикаторите се променливи чии вредности (карактеристични вредности) претставуваат еден аспект на ЗИС. За да се осознае каков е квалитетот на процесирањето на информацијата и за да се оценат достигнувањата на целите, треба да се спореди моменталната вредност на индикаторот со една или повеќе претходно дефинирани референтни вредности. Со тоа што постојат стандардизирани индикатори може да се прави споредба помеѓу различните ЗИС. Релевантни аспекти може да бидат сите компоненти на ЗИС, на пример: стратегија, проекти, квалитет, процеси, функционалност или делови од ИТ-инфраструктурата. Индикаторите може да бидат квалитативни (на пр. задоволството на 24 Health Infоrmation Systems (2009), Joel Rodrigoes 41

42 корисникот), квантитативни немонетарни (на пр. изгубено време) или квантитативни монетарни (трошок). Тие се прецизирани според: 25 Опсежниот опис, кој вклучува цел и корелација со целите; Изворот на податоци, процедурите за мерење и алгоритми (кога индикаторите се добиени од други); Карактеристичните вредности и референтните вредности (ограничувања), на пример, совпаѓање на целите за квалитет; Временскиот интервал за мерење (на пр. дневно, неделно); Времето на достапност; Одговорната организациска единица и лице/лица; Процедурата за проверка на адекватноста, комплетноста и точноста на резултатите (евалуација на индикаторите). За да се опишат комплексните аспекти на ЗИС, треба да се земат предвид повеќе индикатори. Комбинацијата од логички поврзаните индикатори се вика систем од индикатори. Таков систем од индикатори е Balanced Scorecard. Погодна алатка за менаџмент и контрола е Balanced Scorecard (BSC). Основната цел на овој систем била развиена за потребите на стратегискиот менаџмент во организациите, но исто така BSC може да се примени и за целите на мониторингот. Обезбедува приближно еднаков фидбек од двете страни и од внатрешните бизнис процеси и од надворешните резултати за постојано да се подобруваат стратешките изведби и резултати. Balanced Scorecard го трансформира стратешкото планирање во нервен центар на фирмата/организацијата. Со користењето на BSC, менаџерот може да создаде балансирана ситуација помеѓу традиционалните финансиски мерки и другите фактори за успех на организацијата. BSC комбинира постојано мерење на перформансите со прегледна и подобрувачка стратегија, како и со тековен евалуациски процес. Од секое различно гледиште, терминот потрошувач варира: потрошувачите од гледна точка на организациите за здравствена заштита се најчесто пациентите, потрошувачите од гледна точка на IM се корисниците на ИТ-апликациите. За секоја 25 Health Infromation Systems (2009), Joel Rodrigoes 42

43 перспектива, мора да се дефинираат стратешките цели, индикаторите и мерките за постигнување на тие цели Евалуација Евалуација е чин на мерење или истражување на карактеристиките на информацискиот систем за здравствена заштита (во планирањето, развивањето, имплементацијата или оперирањето), чиј резултат информира да се донесе одлука во врска со тој систем во специфичен контекст. Со информацијата добиена со евалуацијата, може да се научи нешто, да се одговорат релевантни прашања или да се донесат одлуки. Во оваа смисла, претходно споменатиот скрининг (во делот за контрола) може да се смета за едноставна евалуација. Евалуацијата на системите за здравствена заштита е главна тема за истражување во медицинската информатика. Постои широк спектар на евалуациски методи. Тој опфаќа и едноставни истражувања и точно планирани сложени истражувања. Некои студии се изведени како клинички испитувања. Тоа значи дека треба да се применат принципите на добрата клиничка пракса. Сепак, може да се изведат безбедни студии, ако се земат предвид некои препораки. Сите одлуки и чекори треба да се документираат во детален протокол на студијата. Треба да се селектира адекватен дизајн на студијата и соодветни методи за да се изберат прашањата со цел да се добијат одговори кои се тема на истражувањето. Комбинацијата од квантитативни и квалитативни методи може да биде корисна. Онаму каде што е можно, треба да се искористат потврдени евалуациски инструменти. Често е потребен мултиметодски и/или мултидисциплинарен пристап. Евалуациските студии може да бидат конструктивни или заклучни. Конструктивната евалуација се обидува да ги подобри компонентите на ЗИС кои се евалуираат со тоа што развивачите (и имплементаторите) ги снабдува со фидбек. Заклучната евалуација се обидува да демонстрира резултат на зрели ЗИС-компоненти. 43

44 ГЛАВА III. РАЗВОЈ И ДИЗАЈН НА ЗДРАВСТВЕНИТЕ ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМИ 3.1. Архитектура на ЗИС Концептот на здравствениот информациски систем се темели врз услуги кои претставуваат основа на архитектурата на здравствениот информациски систем. Архитектурата овозможува да се поврзат сите институции кои го сочинуваат овој систем. Предлогот за архитектура на здравствен информациски систем со поврзување на меѓусебните услуги е даден на Слика 9. Со него се овозможува да се поврзат институциите преку различни апликации и модели во деловните процеси. Слика 9. Предлог за архитектура на ЗИС (развиен од авторот) Со оваа архитектура се овозможува институциите кои се лоцирани во различни средини да се поврзат помеѓу себе и да функционираат во еден систем, а од друга страна да бидат независни едни од други. Според предлогот даден на Слика 9, здравствениот информациски систем е поставен централно, а странично се приклучени соодветните институции. Според архитектурата, ЗИС е централизиран и овозможува пристап до податоци преку услуги. Главните компоненти на системот се апликациските сервери каде што се објавени различни услуги и податочни сервери за складирање на податоците. 44

45 Aрхитектурата на ЗИС која е дадена на Слика 9 е изградена од апликациски сервери кои обезбедуваат услуги за интернет-апликациите, кои ги употребуваат корисниците на здравствените апликации. Сета основа на интернет-апликацијата се темели врз интерактивност. Сите менија и централниот дел со слики се обликуваат според тоа што работи корисникот на апликацијата. Со изборот на менијата, автоматски се прилагодува содржината на другите менија и содржината на делот со сликите. Така, корисникот брзо и едноставно доаѓа до посакуваната информација. Институциите на Слика 9 комуницираат со размена на услуги. До услугите може да се пристапи синхронизирано или асинхронизирано преку низа пораки. Низата пораки овозможува асинхронизирана размена на податоци. Според големиот број анализирани ЗИС, може да се заклучи дека ЗИС содржи податочни збирки каде што ги складира податоците на системот. Основни податочни збирки во ЗИС се: o Збирката Систем, која ги вклучува сите потребни податоци за работење на системот; o Збирката Книга за закажување, која ги содржи закажаните термини; o Збирката База на прашања и одговори, која ги содржи податоците за прашањата и нивните одговори; o Збирката Овластувања и корисници, која ги содржи податоците за корисниците на системот. Секоја институција на Слика 9 има развиено деловна апликација која ги содржи сите потребни модули за работа на извршителите на здравствените услуги. Апликацијата комуницира со информацискиот систем преку интернет-сервисите. Секоја комуникација се одвива преку безбедни патишта Податочни стандарди во здравството Податочните стандарди во здравството се употребуваат со цел подобра размена на податоци и информации во секој здравствен информациски систем. 45

46 Health Level Seven Health Level Seven (HL7) е непрофитна интернационална организација која била основана во 1987 годинa, акредитирана од страна на Американскиот национален институт за стандарди (American National Standards Institute ANSI). HL7 не развива програма, туку поставува стандарди кои овозможуваат размена на здравствени информации помеѓу повеќе здравствени системи и обезбедува сеопфатна конструкција за размена и обработка на здравствените податоци. Оваа непрофитна организација е развиена во повеќе од 55 земји ширум светот, каде што членуваат повеќе од 2300 членови од повеќе од 500 корпоративни организации во кои се користат повеќе од 90 % информациски системи во здравствениот сектор. Со имплементацијата на вакви глобални стандарди во здравството би можело да се спасат животи и да се спречи настанување на последици за здравјето кај ,4 милиони пациенти. Исто така, ваквите глобални стандарди би спречиле пробив на фалсификувани лекови во вредност од десетици милијарди долари во легалниот синџир на снабдување со лекови, а од друга страна ќе се зголеми безбедноста со која би се намалиле трошоците во здравството за милијарди долари. Името Level Seven покажува дека стандардот се наоѓа на највиското седмо ниво во OSI/ISO моделот (International Standards Organization), односно на апликациското ниво (Слика11). Апликациското ниво овозможува прецизирање на податоците кои се разменуваат, прецизирање на времето на размена, како и на главните грешки во комуникацијата. Седмото ниво поддржува функции, како што се безбедносни проверки, идентификација на корисникот, достапен пристап, размена на механички договори, како и размена на податочни структури. 10. Приказ на здравствениот податочен стандард HL7 во ОSI-моделот е даден на Слика 46

47 Слика 10. Приказ на нивоата во OSI-моделот 26 Организацијата HL7 развива повеќе стандарди, и тоа: Стандарди за размена на информации во здравството: верзија 2х и верзија 3х; Стандарди за приказ на податоци во здравството: Arden Syntax и GELLO; Стандарди за моделирање и прикажување на содржините на здравството: CCOW. HL7 ги определува стандардите на интероперабилноста кои ја подобруваат размената на податоците, оптимизацијата на работата, го намалуваат сомнежот и го зацврстуваат преносот на знаење помеѓу сите групи, вклучувајќи ги изведувачите на здравствените услуги, државните агенции, произведувачите на здравствени помагала и апарати и болните HL7 верзија 2х Стандардот за известување HL7 верзија 2.x е развиен за електронска размена на податоци во рамките на здравството и е најраспространет стандард во здравството во светски рамки. Од 1987 година, кога е развиена првата верзија на стандардот, до денес, издадени се седум верзии на овој стандард. Сите понови верзии 2.x се компатибилни со претходните верзии зашто овозможуваат ниво на употреба кое не ги зема предвид

48 непрепознатливите делови од пораката. Тоа значи дека и постарите апликации примаат пораки кои се испратени од понови апликации, кои имаат повеќе податоци, и тоа без проблеми кои би можеле да се појават поради непрепознаени податоци и последично на тоа поради појавување грешки. Стандардот ги опфаќа пораките за размена на информации во следните подрачја: Демографски податоци на пациентот, Трошоци за испитување на пациентот, Осигурување на пациентот, Дијагноза на пациентот, Прием на пациентот во болница, отпуштање од болница и преместување од една до друга болница, Закажување на пациенти за испитување, услуги и дејства, Известување за резултатите од испитувањата, Синхронизација на датотеките помеѓу системите, Управување со здравствената документација, Распоредување на пациентите за испитувања и по дијагностичко-терапевтски направи HL7 верзија 3х Стандардот за известување HL7 верзија 3.x е издаден на крајот од 2005 година. За неговиот развој многу повеќе влијаеле американската влада и корисниците на здравствените информации отколку стручњаците за обработка на здравствените интерфејси. Стандардите V3 не се компатибилни со стандардите V2, така што постоечките V2-интерфејси нема да бидат способни да комуницираат (без поголеми модификации) со интерфејсите кои го користат стандардот V3. Стандардот дефинира серија пораки кои ги поддржуваат сите постапки во здравството. Пораките HL7 V3 се засновани на синтаксата на кодирање XML. Стандардот V3 бил создаден за да ги елиминира недостатоците кои се јавувале кај стандардот V2. Тие недостатоци се: Неконзистентен и непредвидлив податочен модел, 48

49 Отсуство на формална методологија со податоци за моделирање, недоследност и проблеми при разбирањето, Недостаток на јасно определени улоги за побарувања и пораки кои се искористени кај различни здравствени функции, Преголема еластичност и нецелосни решенија. Цели на стандардот V3 биле: Прием на стандардот во целиот свет, Дефинирање на новиот конзистентен податочен модел, Изработка на стандард со поголема точност и со помалку нејаснотии. Одлуката новиот V3 стандард да не биде компатибилен со V2 е погрешна, така што стандардот денес не е толку распространет како неговиот претходник. За да се премине на V3, корисникот мора да го има и да го одржува интерфејсот заснован на V2, кој ги поддржува V2-апликациите, а истовремено мора да имплементира интерфејс кој поддржува V3-апликации. Затоа V3 се користи само во апликации кои не зависат од V2-комуникација, во апликации кои не се условени со историја на комуницирање, и во установи во кои американската влада инсистира на нивната употреба Стандард CCOW CCOW (Clinical Context Object Workgroup) е стандард наменет за управување со здравствени податоци и за посредно подобрување на работните процеси. Овозможува единечен упис, што значи дека здравствениот работник може да се пријави со своето корисничко име и со лозинка во повеќе апликации и така истовремено да добие пристап до различни здравствени податоци на пациентот. Стандардот е прифатен од организацијата ANSI во септември 2000 година DICOM-стандард DICOM (Digital Imaging and COmmunications in Medicine) е сеопфатен стандард за пренос, складирање и прикажување на медицински податоци. Овој стандард е изграден и дизајниран со цел да ги покрие сите функционални аспекти на дигиталното медицинско снимање, за што многумина сметаат дека DICOM не е обичен стандард, туку сет од 49

50 стандарди. DICOM обезбедува квалитетна слика поддржана до (16 бита) нијанси на сива боја за монохроматски 27 екран за слики. За споредба, доколку се конвертира DICOM во JPEG (Joint Photographic Experts Group) или во BMP (Bitmap) формат на датотека за слика, сликата би се ограничила на 256 нијанси на сива боја, и често таквата слика е непрактична за дијагностичко читање. Затоа DICOM има предност со тоа што има напредни техники за прикажување на дигитални слики со висок квалитет. Овој стандард овозможува поддршка на голем број параметри со кои ја олеснува обработката и толкувањето на сликата (на пример овој стандард овозможува 3D прикажување на сликата). Исто така, DICOM содржи и речник со околу 2000 стандардизирани атрибути, за пренос на различни медицински податоци од името на пациент, па сè до нијансата на бојата на сликата. DICOM се користи во радиологијата, кардиологијата, онкологијата, стоматологијата, хирургијата, неврологијата, радиотерапијата, офталмологијата, патологијата, па дури и во ветеринарството Структура на записот DICOM На Слика 11 е прикажана снимка направена со КТ (компјутерска томографија) на глава и запишана во DICOM. Снимката запишана во DICOM е составена од два дела и тоа, информативен дел и сликовит дел. Во информативниот дел е запишано каде била направена сликата, датумот, часот, видот на направата, идентификацискиот број и др. Информативниот дел на снимката ги содржи ознаките: Податоци за пациентот (име, ИД-број, датум на раѓање, пол), UID (Unique Identifier)-број, датум, време, ИД-број, податоци кои се однесуваат на лекарот, број за пристап, Општи серии (сериски UID-број, сериски број, тип на модалитетот), Општа опрема (произведувач, име на установата), Зависност на системот (стекнување карактеристики), Основна слика (број на сликата, тип на сликата), 27 Монохроматски што има или користи само една боја 50

51 Сликовен пиксел (доделени битови, зачувани битови, редови, колони, број на модели на еден пиксел, рамнински конфигурации, претставување на пикселот, фотометрично објаснување, податоци од сликовните точки), Ширина на прозорецот и Центар на прозорецот. Слика 11.Снимка направена со КТ и запишана во DICOM 28 Првичниот стандард бил наменет за поврзување точка со точка (англ. Point to point). Денес DICOM е објектен модел, кој се состои од дефиниции на информациските објекти, сервисните класи и мрежните протоколи. Стандардот DICOM постојано се развива и дополнува. Моментално во употреба е верзијата 3. Стандардот е опишан во 18 документи, кои претставуваат поврзани и меѓу себе независни документи. Документите се претставени во табела 1. Документите содржат дефиниција на информациските објекти, спецификации на сервисните класи, податочни структури и кодирања, податочен речник, мрежни 28 Извор: 51

52 протоколи, спецификација на датотечните формати и зачувување на носителите на податоците. PS 3.1 PS 3.2 PS 3.3 PS 3.4 PS 3.5 PS 3.6 PS 3.7 PS 3.8 PS 3.9 PS 3.10 PS 3.11 PS 3.12 PS 3.13 PS 3.14 PS 3.15 PS 3.16 PS 3.17 PS 3.18 Вовед и претставување Усогласеност Дефиниции на информациските објекти Спецификации на сервисните класи Податочни стуктури и кодирање Податочен речник Размена на пораки Мрежна комуникација која поддржува размена на пораки Изоставен дел Носители на податоци и датотечни формати за размена на податоци Апликациски профили на носителите на податоци Функции на зачувување на податоци и формати на носителите за размена на податоци Изоставен дел Стандардни функции на прикажување Заштита и профили на управување со системот Копии врз основа на содржината Појаснување на информацијата Интернет-пристап до DICOM-објектите Табела 1. Деловите на стандардот DICOM Извор: 52

53 3.2.3 IHE-стандард Профилите IHE (Integrating the Healthcare Enterprise) претставуваат мотив за интеграција, односно подобрување на комуникациите помеѓу информациските системи во здравството на произведувачите на здравствена опрема, како што се Agfa HealthCare, Eastman Kodak Company, FujiFilm Medical System, GE HealthCare, Hitachi Medical Corporation, Konica Minolta Medical Imaging, Philips Medical Systems, Siemens Medical Solutions итн. и организациите, како што се The American College of Cardiology (ACC), Healthcare Information and Management System Society (HIMSS), Radiological Society of North America (RSNA). IHE го поттикнува користењето на стандардите како што се HL7 и DICOM. Системите направени според начелата на IHE меѓу себе комуницираат подобро, полесно е да се наместат и на здравствениот работник му обезбедуваат поефикасен пристап до информации. Во иднина, сите информации за пациентот треба да му бидат на располагање на здравствениот работник на местото на лекување, нега или испитување на пациентот. Информациите треба да преминуваат од системот на едно одделение во системите на другите одделенија и да бидат на располагање во секоја фаза на испитување на пациентот. За тоа да биде така, помагаат и профилите IHE. Профилите IHE овозможуваат имплементација на интегрираните информациски системи, односно соодветно поврзување на информациските системи во здравството. Имплементацијата на стандардите е поддржана и од страна на произведувачите на опремата затоа што е документирана, тестирана и прегледана. IHE-профилите прецизно определуваат како мора да бидат имплементирани стандардите HL7 и DICOM, и не се нивна замена. Во подрачјето на радиологијата развиени се следните IHE-профили: 30 Планирани постапки (профил кој воспоставува непречен тек на информациите од доаѓањето до заминувањето на пациентот од радиолошкото испитување), 30 Извор: 53

54 Усогласување на информациите (претставува проширување на профилот на планираната постапка зашто овозможува радиолошките снимки на непознатиот пациент да ги поврземе со регистрираниот пациент, односно со неговиот профил), Прикажување на снимките (определува бројни трансакции кои правилно ги прикажуваат снимките и нивните карактеристики), Групи од постапки (профилот кој се однесува на комплексното управување со информации), Пристап до информации (профилот кој им дава поддршка на бројните сознанија за пристап до информациите на радиолошкото одделение), Означување на снимките (на корисникот му овозможува да означи важна снимка, а покрај тоа да ѝ додаде и текст), Извештај (ја олеснува работата со диктирање, препознавање на гласот и со специјализирани програми за подготовка на извештаи), Постобработка (се грижи за следење и усогласување на постапките при подоцнежната обработка на снимките), Пресметка на трошоците (размена на информации кои се поврзани со трошоците) и Безбедност на податоците (профилот воведува општи безбедносни мерки, со чија помош се постигнува безбедност на податоците за пациентот). 54

55 ГЛАВА IV. ЕЛЕКТРОНСКА ЗДРАВСТВЕНА КАРТИЧКА Со развојот на информатичката технологија, хартијата не е единственото средство за пренос и складирање на информации. Со имплементација на здравствен информациски систем во здравството се овозможува лесен начин на складирање, архивирање, пренос и обработка на податоците низ институциите, а со тоа се избегнува традиционалниот начин на комуникација и работа во една институција. Пред да се воведе информациски систем во здравството, пациентите при преглед кај лекарите, за набавка на лекови од аптеките и за други здравствени услуги, со себе носеа здравствена книшка. Со воведувањето на здравствен информациски систем се исфрлува од употреба здравствената книшка и се заменува со електронска здравствена картичка. Имплементацијата на електронска здравствена картичка во еден здравствен систем овозможува точна идентификација на секое лице, односно пациент кој ја поседува, преглед на медицинската историја на пациентот, како и здравствените услуги кои тој ги користел. Технологијата на електронската здравствена картичка овозможува висок степен на заштита на личните податоци на пациентот со напредни алгоритми за енкрипција каде што може да се пристапи само со дозвола на пациентот преку внесување на единствената лозинка Перформанси на електронската здравствена картичка Електронската здравствена картичка е личен документ за остварување на правата од задолжителното и доброволното лично здравствено осигурување. Осигуреното лице ја приложува својата електронска здравствена картичка при посета на која било здравствена установа и ги добива своите здравствени права. Електронската здравствена картичка овозможува лесен и брз трансфер на податоци помеѓу осигурениците, осигурителните компании и издавачите на здравствените услуги Надворешен изглед на електронската здравствена картичка Електронската здравствена картичка е мала картичка (големина еднаква на кредитна картичка), со вградено интегрално коло (чип). Она што ја прави картичката паметна е 55

56 вградениот чип. Вградениот чип ѝ овозможува на картичката да се складираат податоци и апликации, безбедна размена на податоци и лесен пристап до нив. Електронската здравствена картичка може да обезбеди високо ниво на сигурност и заштита на приватноста бидејќи станува збор за чувствителни информации, како што се идентитетот и личните здравствени информации. Слика 12. Електронска здравствена картичка Карактеристики на електронската здравствена картичка Карактеристики на електронската здравствена картичка 32 : Електронската здравствена картичка е мала, со големина колку банкарската картичка; Електронската здравствена картичка e сигурен документ, кој не може да се умножи, дуплира, фалсификува и не може да се манипулира со неа; Електронската здравствена картичка ја штити приватноста на пациентот; Електронската здравствена картичка може да содржи дневник со локација, време, датум и личен печат, кои се единствени и се бележат за секоја трансакција; Електронската здравствена картичка може да содржи дигитални рецепти, каде што нема да има грешки во ракописот, количеството и квалитетот на лекот; Електронската здравствена картичка може да содржи е-упати, извештаи, здравствени картони (е-картон); 31 Извор: Intergrated Circuit Health Data Cards (Smart Cards), A Primer for Healthy Protessionals, пристапено на година 32 пристапено на

57 Електронската здравствена картичка може да се користи насекаде, на улица од страна на итна медицинска екипа, каде што екипажот може да добие брзи информации за алергии, дијагнози и тековнатa терапија на пациентот, дури и пациентот да е во бессознание; Доколку во една држава е инсталиран соодветен здравствен информациски систем, компатибилната електронска здравствена картичка се користи во сите здравствени установи, без никакви проблеми за пристап до информациите; Со активирање на електронската здравствена картичка во здравствениот информациски систем од страна на здравствен работник или некоја установа, не секој може да дојде до сите информации, туку има посебни критериуми за тоа до кој степен здравствениот работник или установа имаат пристап до информациите за некој пациент; Лесен начин на користење на електронската здравствена картичка, се внесува во читачот и пациентот ја внесува единствената лозинка; Инсталирањето на електронски здравствен систем не е многу скапа инвестиција. На секој персонален компјутер или лаптоп може да се инсталира софтвер, па се поставува компатибилен читач за електронската здравствена картичка. Со вметнувањето на електронската здравствена картичка во читачот, се добиваат податоците за пациентот Електронската здравствена картичка во Република Македонија Електронската здравствена картичка во Република Македонија е воведена во 2009 година. Со нејзиното имплементирање требало да се овозможи утврдување на идентитетот на сите корисници, контролиран пристап до податоци и остварување на правото на одредени услуги во здравствениот систем. Една од целите на ЕЗК била осигурените лица поедноставно да го докажат правото на здравствена заштита (да се исфрлат од употреба сините картони), што е и единствената намена на ЕЗК денес. Било планирано податоците складирани на ЕЗК да овозможуваат подобар квалитет на здравствените услуги, како и брза реакција при итни случаи. 57

58 Другата првична намена на целосниот проект со ЕЗК била да се воведат нови работни процеси, и тоа: електронски здравствен картон, електронски рецепт, електронско закажување на прегледи и други услуги што би придонесло за намалување на двојни прегледи, а би овозможило и брза комуникација помеѓу примарната, секундарната и терциерната здравствена заштита, при што би се добивале поквалитетни услуги, би се намалувал ризикот од погрешни стручни одлуки и би се заштедувало време. Од финансиска гледна точка, со воведувањето на електронските услуги (електронски упати, електронски рецепти) би се намалиле трошоците за хартија. Со успешната имплементација на ЕЗК требало да се овозможи меѓусебна комуникација помеѓу матичните лекари, болниците, осигурителните компании и другите субјекти кои се поврзани во здравствениот систем. Слика 13. Преземање на информации за здравствено осигурување Исто така, граѓаните требало да добијат пристап до своите податоци на интернет (статус на осигурување, избор на матичен лекар), како и пристап до други корисни 58

59 информации (распоред на лекари во болниците, распоред за слободни термини за користење на болничките апарати и сл.). Денес, осигурениците имаат пристап само до статусот на осигурување и до изборот на матичниот лекар (општ лекар, гинеколог, стоматолог и сл.) (Слика 13) Форма и содржина на картичката Секој граѓанин на РМ поседува електронска здравствена картичка, која служи за користење на здравствените услуги. Електронската здравствена картичка може да ја користи граѓанинот односно осигуреникот, доколу се платени придонесите за здравствено осигурување или доколку осигуреникот користи здравствено осигурување стекнато по друга основа. Секој граѓанин на почетокот од имплементацијата на проектот беше обврзан сам да си ја плати ЕЗК, и тоа за невработените, пензионерите со примања до денари, самохраните родители и децата без родители беше одредена повластена сума од 100 денари. За сите останати лица и вработени нејзината цена беше 250 денари. Секој осигуреник ја подигнуваше својата ЕЗК од подрачната служба на Фондот за здравствено осигурување на Македонија. Одлучено е картичката да се обновува на секои пет години, при што осигуреникот повторно ја плаќа определената сума за ЕЗК, според категоријата во која припаѓа. Електронската здравствена картичка е еднојазична. Граѓаните кои говорат службен јазик различен од македонскиот јазик, на нивно лично барање, може да поднесат барање податоците да бидат запишани на јазикот и писмото што го употребуваат тие граѓани. Картичката е во правоаголна форма изработена од ABS/PVC, во сина боја, со утврдено место за чип. Дизајнот на картичката и сместувањето на основните елементи е изработено во согласност со ISO/IEC кој ја дефинира големината на картичката и во согласност со ISO/IEC кој ја дефинира положбата на чипот. 33 ISO/IEC 7810 интернационален страндард кој го дефинира физичкиот изглед на идентификациските картички 34 IEC International Electrotechnical Commission 59

60 На картичката се изгравирани следните податоци (Слика 14): 35 Единствен здравствен број на осигуреникот/осигуреното лице (ЕЗБО) Име и презиме на осигуреникот/осигуреното лице Име и презиме на осигуреникот кој/осигуреното лице кое говори службен јазик различен од македонскиот јазик двојазично Месец и година на изработка на картичката Сериски број на картичката. Слика 14. Основни елементи на текстот на ЕЗК Надворешен изглед на ЕЗК Како што е напоменато погоре, по барање на осигуреникот електронската здравствена картичка (ЕЗК) може да се изработи и на јазикот кој го говори осигуреникот, а кој е различен од македонскиот. Картичката е изработена од двете страни. Слика 15. Предна страна на ЕЗК 37 На левиот горен агол стои логото на Министерството за здравство, обележано со сина боја. На десниот горен агол стои логото на Фондот за здравствено осигурување на Македонија, обележано со црвена боја на бела основа. Помеѓу логото на Министерството

61 за здравство и Фондот за здравствено осигурување на Македонија со големи букви се испишани зборовите КАРТИЧКА ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ. Под овие зборови, од левата страна се наоѓа место за чип (Слика 15). На задната страна од картичката е испишано следово (Слика 16): Картичката важи само со важечка лична карта, пасош или потврда за школување; Во рок од 30 дена по истекот на рокот на важност на картичката по било кој основ, корисникот ја враќа на поништување во Фондот; Губењето на картичката корисникот го пријавува во Фондот и го објавува во Службен весник на РМ ; Најдената картичка молиме да ја вратите во Фондот; Оваа картичка важи само во здравствените установи каде Фондот обезбедил вршење на здравствени услуги. Слика 16. Задна страна на ЕЗК Податоци за корисникот на картичката Електронската здравствена картичка содржи голем број податоци за корисникот. За да се дојде до тие податоци, треба да се исполнети одредени услови, и тоа: Компјутер со оперативен систем Windows и Linux, со минимална препорачана конфигурација со која може да се пристапи до интернет; Интернет пристап од кој било провајдер со минимална брзина од 56 Kb/s; Читач за електронски здравствени картички (компатибилен со здравствената картичка) со инсталациони драјвери (во случајот, поддршка за ISO 7816 микропроцесорски паметни картички);

62 Софтверска апликација (во случајот е бесплатна) која е јавно објавена на интернетстраницата на Фондот за здравствено осигурување на Македонија. Податоците на корисникот може да се поделат во две групи, и тоа: 1. Податоци кои се содржат во картичката на кои се пристапува без користење на сигурносниот број (PIN): Податоци кои се содржат во картичката на кои се пристапува без користење на сигурносен број (PIN) *податоци кои сè уште не се содржат во картичката Име Татково име Презиме ЕЗБО единствен здравствен број на осигуреникот ЕЗБО на носител единствен здравствен број на носителот на осигурувањето Основ на осигурување Основ на осигурување својство Траење на задолжителното здравствено осигурување Дополнително здравствено осигурување Датум на издавање на картичката Сериски број на картичката Лимитирани клинички податоци Имунизација Крвна група Rh-фактор Датум на последно одредување на крвна и група и Rh-фактор Алергии Забелешка за крвната група Додатни податоци за крвниот продукт Датум на последна трансфузија Тип на крвен продукт Табела 2. Податоци кои се содржат во картичката на кои се пристапува без користење на сигурносниот број (PIN)

63 2. Податоци содржани во картичката на кои се пристапува со користење на сигурносен број (PIN): Единствен матичен број на граѓанинот (ЕМБГ) Пол Датум и место на раѓање Место на раѓање град Место на раѓање надвор од државата Држава на раѓање Факсимили на избраните лекари Факсимили на замените на избраните лекари Податоци кои се содржат во картичката на кои се пристапува со користење на сигурносен број (PIN) Личен факсимил (ако осигуреникот е доктор) Донор на органи индикатор Индикатор за бременост Крвен дарител/датум Крвен дарител/ослободен од партиципација *податоци кои сè уште не се содржат во картичката Хронични болести Детски болести Фамилијарни болести Ортопедски помагала Трајно вградени импланти Импланти Лекарски прегледи Боледување Упати Препишани лекови за хронични болести Табела 3. Податоци содржани во картичката на кои се пристапува со користење на сигурносен број (PIN) Имплементација на ЕЗК и здравствениот информациски систем на РМ Електронската здравствена картичка е индивидуален документ, која од надворешната страна е персонализирана со име и презиме и ЕЗБО (единствен здравствен

64 број на осигуреникот), а со самото поврзување со здравствениот информациски систем се добиваат лични дигитални податоци за индивидуата. За ЕЗК да стане функционална, треба да се поврзе со здравствениот информациски систем, каде што ќе се овозможи брз пристап до податоците, и брзо ажурирање на клиничките и административни податоци. Кога пациентот ќе пристигне во здравствената установа, ја приложува ЕЗК кај медицинското лице, при што тоа ја поврзува со здравствениот информациски систем со ставање во сооодветниот читач. Пациентот ја внесува својата лозинка. Со внесување на лозинката, картичката почнува да функционира и се вчитуваат податоците што ги содржи. ЕЗК претставува проект во Министерството за здравство на РМ кој овозможува електронско работење во здравствениот систем. Првичната цел на Министерството за здравство на РМ беше секој пациент да има индивидуална ЕЗК со чија помош ќе се креираат е-рецепти, е-упати, е-досие, електронско закажување на прегледи и сл., односно сè да биде по електронски пат, без да се користи хартија. Со проектот ЕЗК, од 2009 до 2014 година се издадени картички, кои тековно, на секои 5 години, без дополнително барање требаше да се обновуваат и пациентите да ги подигнуваат во ФЗОМ. Со овој проект не е постигната целта ЕЗК да е носител на интегрираниот здравствен информациски систем, особено во делот на електронското закажување, упатување, електронски рецепти за да се намалат турканиците и да се овозможат статистички податоци, кои ќе послужат за креирање на здравствена политика. Проектот за ЕЗК на Министерството за здравство на РМ е замрен, може да се каже дека е и пропаднат бидејќи во овој период картичката скоро и да не се употребува, ниту од страна на пациентите, ниту од лекарите. Како што е напоменато погоре, ЕЗК треба да се обновува на секои 5 години и пациентот да ја подигнува од ФЗОМ. Но, без разлика на тоа дали по истекувањето на рокот пациентот подигнал нова картичка од ФЗОМ, таа е повторно нефункционална. Пациентите само се изложени на дополнителен трошок, ја имаат кај себе, но не можат да ја користат како пациентите во другите европски земји. Моментално ЕЗК може да се користи само за идентификација на пациентот и за проверка на осигурителниот статус. 64

65 ЕЗС во Р Македонија е составен од повеќе софтверски решенија, и тоа 41 : Национален систем за електронско закажување на интервенции и прегледи Мој термин Воведување на електронски упат (е-упат) со уникатен број (код) поврзан со ФЗОМ Воведување на електронски рецепт (е-рецепт) Електронски медицински дневник за евидентирање на медицински интервенции Електронски здравствен картон (досие) за пациентите Електронски индивидуални здравствени обрасци и извештаи Balance Score Card систем Систем за пресметка на плата Плата по учинок Регистар на лекови и виртуелен магацин Електронска здравствена картичка (ЕЗК). Сите овие системи треба да функционираат интегрирано, во рамките на Националниот систем за електронско евидентирање во здравството. Слика 17. Приказ на Мој термин

66 Едно од најразвиените софтверски решенија е националниот систем за електронско закажување на интервенции и прегледи Мој термин. Ова софтверско решение е имплементирано во сите приватни амбуланти и државни здравствени установи и тоа ги прикажува слободните термини за преглед и контрола кај лекарите во државните здравствени установи, како и слободните термини за преглед или третман на медицинските апарати, на кои се упатени пациентите (Слика 17). За да се препрати пациент преку Мој термин до некое одделение во здравствена установа потребен му е е-упат, кој го издава матичниот лекар (подолу во текстот е објаснет е-упат). Целта на системот Мој термин е: Лесно и ефикасно електронско следење на сите лекови регистрирани во РМ и сите медицински помагала кои се користат, преку развој на соодветни регистри Брзо ажурирање и дополнување на регистрите по постапка на барање од страна на економските оператори, издавање на решенија за производство и увоз на лекови и супстанции и сл. Автоматско собирање, обработка и споредба на цените со сите лекови со цените на лековите од останатите држави, објавени на јавните електронски извори, а следејќи ја актуелната методологија Градење на виртуелни магацини, каде што требувањето ќе го вршат јавните здравствени установи Генерирање на детални извештаи Проценка на заштедата во трошоците за лековите, со споредба на новата во однос на старата цена Централни листи на лекови за потребите на граѓаните, аптеките, фармацевтските компании и други корисници Креирање на е-рецепт Креирањето на е-рецептот се прави во системот Мој термин. Пациентот го посетува својот лекар, по извршениот преглед лекарот му препишува лек на е-рецепт, кој се креира во Мој термин (Слика 18). Откако ќе се креираат електронските документи (е-рецепти) во 66

67 системот, на пациенот повторно му се издаваат испечатени на хартија со потпис и печат од лекарот, бидејќи ЕЗК не е софистицирана да може да ги пренесува електронските документи. Слика 18. Шематски приказ на реализирање на е-рецепт Слика 19. Е-рецепт 67

68 Испечатениот е-рецепт има единствен број (Слика 19) кој се внесува во системот за евиденција и така станува електронски документ, а со тоа вработените имаат двојна работа за обработување на документите. Разлика помеѓу традиционалниот рецепт и е-рецептот е дополнителниот број кој служи за внесување во системот Мој термин. Слика 20. Евидентирање на е-рецепт во Мој термин Избраниот матичен лекар го креира е-рецептот во системот. Како што е напоменато погоре, е-рецептот има единствен број (код) кој во системот може да го реализира само фармацевтот, кога пациентот го подигнува препишаниот лек од аптека. Единствениот број (код) на е-рецептот дава можност во системот да се избере лек со препишаната генерика, без да има можност за грешка од страна на фармацевтот, во однос на промената на јачината на лекот, обликот на лекот, како и правилното читање на генериката (Слика 21). Слика 21. Реализирање на е-рецепт 68

69 За воведувањето на е-рецептот и за неговото реализирање во Мој термин, се води статистика во здравствениот систем. Од 2013 година откога Мој термин е во функција, се прават статистики за тоа колку лекови се издадени, колку е-рецепти се препишани, за кои дијагнози се издадени е-рецепти и сл. Табела 4 ни дава преглед на издадени е-рецепти од страна на матичните лекари и бројот на подигнати лекови од страна на пациентите. Е- рецептите се реализирани во системот Мој термин од страна на матичните лекари и евидентирани од фармацевтите за време на подигнувањето на лековите. Од табелата може да се воочи дека во 2015 година се зголемил бројот на пациенти за 4,5 % во однос на 2014 година, а се зголемил и бројот на подигнати лекови за 7,5 %. Тековна година Издадени е-рецепти Подигнати лекови 2014 г г Табела 4. Табеларен приказ на издадени е-рецепти и подигнати лекови Креирање на е-упат Креирањето на е-упат претставува покомплексна процедура, бидејќи не само што избраниот лекар треба да креира е-упат туку треба да најде слободен термин во системот, за преглед кај специјалист или за снимање со некој апарат (Слика 22). 69

70 Пациент Избран лекар Е-упат Специјалист Слика 22. Креирање на е-упат Прво треба да се пронајде слободен термин за соодветната интервенција преку Мој термин. Потоа лекарот креира е-упат во системот со единствен број (код) исто како и кај е- рецептот, кој се користи при реализирање во електронскиот систем. Слика 23. Креиран е-упат Според статистичките податоци кои се прикажани во Табела 5, во националниот систем Мој термин во 2015 година се креирани е-упати, а во 2016 година е-упати. Во 2016 година 16 % не се искористени, односно 16 % не го посетиле закажаниот термин кај определениот специјалист/супспецијалист. 70

71 Тековна година Креирани е-упати Табела 5. Табеларен приказ на креирани е-упати Креирање на е-картон Е-картонот претставува збирка на електронски документи кои ги поседува еден пациент. Електронските документи се креираат, користат, чуваат и читаат од страна на здравствените установи во текот на животниот век на пациентот. Оваа збирка претставува брз и лесен пристап до здравствените податоци на сите нивоа во здравствениот систем. Креирањето на е-картонот започнува од примарната заштита, односно од матичните лекари. Во е-картонот се евидентираат издадените е-рецепти, е-упати, е-прегледи и сл. издадени од матичниот лекар. Понатаму надоградувањето продолжува во секундарното и терциерното здравство. Е-картонот на пациентот може да се користи на секое здравствено ниво и тоа придонесува за брзи и подобри одлуки за здравствените услуги, а со тоа и за поквалитетно јавно здравство (Слика 24). Слика 24. Креирање на ЕЗК 71

72 Според статистичките податоци добиени од националниот систем Мој термин во 2015 година се креирани е-картони. Овој број покажува дека 87 % од граѓаните во РМ имаат е-картон. 72

73 ГЛАВА V: СТУДИИ НА СЛУЧАИ 5.1. Здравствен информациски систем во Србија Во Србија здравствениот информациски систем е воведен во 2009 година. Целта на ваквиот систем е да се интегрираат повеќе од 19 болнички информациски системи во еден национален, кој требало да биде стандардизиран систем поврзан со електронското здравствено досие (EHR-Electronic Health Record), што би довело до ефикасно и квалитетно давање здравствена заштита на пациентот. Интегрираниот здравствен информациски систем во Србија претставува централен електронски систем, во кој се чуваат и обработуваат сите медицински и здравствени податоци на пациентот, податоци за здравствените работници и соработници, податоци за здравствените установи, за здравствените интервенции и услуги извршени во здравствените установи, податоци за електронски упати и електронски рецепти, податоци за закажани специјалистички упати, дијагностички процедури и хируршки интервенции. Сите податоци во системот се извршуваат на два начини: Директно во системот, со авторизирана најава на корисникот на порталот на ИЗИС Со користење на строго дефинирани веб-сервиси, доколку се користи софтверска апликација од трет произведувач, која е интегрирана во ИЗИС. ИЗИС е составен од повеќе потсистеми, и тоа (Слика 25): 1. Автентикација и управување со идентитет 2. Потсистем за електронски здравствен картон досие 3. Потсистем за медицински дневник (протокол) 4. Потсистем за управување со референтни податоци 5. Потсистем е-упат 6. Потсистем е-рецепт 7. Потсистем за регистрација на лица заболени од болести кои се од поголемо јавноздравствено значење 8. Потсистем за активности на лекарите 9. Потсистем за сервис за интеграција со останати системи 73

74 10. Потсистем за сервис за интеграција са институции од областа на здравството 11. Потсистем за извештаи и бизнис интелигенција 12. Потсистем за масовно известување на пациентите и здравствените работници 13. Потсистем јавен портал Слика 25. Интегриран здравствен информациски систем во Србија 42 Во системот се креирани различни улоги при што секој корисник има пристап до точно одредена функција, одредени податоци и дозвола за извршување на одреден тип задачи во зависност од улогата која му е доделена во системот. Улоги во ИЗИС: Суперадминистратор Администратор во здравствена установа Директор на здравствена установа Специјалист Избран лекар Оператор во амбуланта Оператор во кол-центар Фармацевт

75 Слика 26. Најавување на корисник во системот 43 Во системот е имплементирана едноставна криптографска функција hash и salt за чување на лозинката на корисникот, со цел да се спречи нејзино дешифрирање. Лозинката претставува комбинација од најмалку 8 алфанумерички карактери. Анализа на потсистемите на ИЗИС во Србија: Потсистем за активности на избрани лекари или е-преглед Како почетен потсистем може да се смета потсистемот за активностите на избраните лекари, бидејќи тука се прави првиот контакт пациент лекар. Потсистемот за активностите на избраниот лекар уште се нарекува и потсистем е-преглед. Овој потсистем овозможува закажување/креирање и ажурирање на електронски преглед во централниот систем, како и можност за креирање на е-упати и е-рецепти (Слика 27)

76 Слика 27. Потсистем за е-преглед 44 Предност за корисниците По секој извршен преглед, во системот се креира електронски запис како извештај за прегледот. Упатите и рецептите кои се креирани во електронскиот систем при прегледот кај избраниот лекар, се поврзани со единствениот број на прегледот, заради следење на историјата на болеста. Потсистем е-рецепт Овој потсистем се реализира кај избраниот лекар, каде што по соодветните консултации и извршениот преглед, лекарот препишува лекови на е-рецепт. Е-рецептот се печати на хартија со единствен број (код) кој се внесува во системот за реализација. Реализацијата може да ја изврши само фармацевт во аптеката каде што се подигнува лекот (Слика 28). Слика 28. Потсистем е-рецепт

77 Предност за корисниците Предноста е во издавањето на лекот, при што фармацевтот нема да може да издаде лек со погрешна генерика или лек со несоодветна јачина. Потсистем е-упут Потсистемот е-упут претставува најкомплексен потсистем, бидејќи претставува поврзување на примарната, секундарната и терциерната заштита во здравството. Со помош на овој потсистем се препраќаат пациентите кај соодветен специјалист или се користи за упатување на преглед на некој медицински апарат (Слика 29). Слика 29. Потсистем е-упат Предност за корисниците Со развојот на овој потсистем се овозможува намалување на времето на чекање бидејќи пациентите доаѓаат според закажаниот термин. Потсистем за регистрација на лица заболени од болести кои се од поголемо јавноздравствено значење Друг значаен потсистем е потсистемот за регистрирање на лица со болести од поголемо јавноздравствено значење. Во овој потсистем се пополнуваат индивидуални извештаи во согласност со законските регулативи. Извештаи се пополнуваат за секое лице кое е болно од болест која е од поголемо јавноздравствено значење (Слика 30). 77

78 Слика 30. Потсистем за регистрирање лица болни од болести од поголемо јавноздравствено значење 45 Податоците во индивидуалните извештаи ги внесува здравствената установа, приватните ординации и други лица определени со закон. Во овој потсистем се достапни различни извештаи за болестите од поголемо јавноздравствено значење, и тоа: Индивидуален извештај за лица болни од малигни тумори Индивидуален извештај за лица болни од шеќерна болест Индивидуален извештај за лица болни од хронична бубрежна инсуфициенција Индивидуален извештај за лица болни од хронични психози Индивидуален извештај за лица болни од акутен коронарен синдром Индивидуален извештај за новороденчиња Индивидуален извештај за смртноста Предности за корисниците Добиените податоци од овој потсистем се од големо значење за земјата бидејќи се добиваат статистички податоци од големо значење (статистички податоци за смртноста, за различни заболувања итн). На почетокот на 2016 година Србија го имплементира националниот систем за електронско здравствено евидентирање Мој доктор. Овој систем тогаш е воведен само во

79 неколку клинички центри, но денес е достапен во цела Србија. Преку него матичниот лекар му закажува термин на пациентот кај специјалист, супспецијалист или за снимање на некој апарат, со цел да се изврши преглед или некоја друга медицинска интервенција. Србија во 2016 година донесе одлука за целосно укинување на здравствената книшка и за замена со електронската здравствена картичка. Првата цел е целото население да има електронска здравствена картичка. За почеток картичката треба да ги содржи основните податоци за пациентот, па со текот на времето таа треба да се надоградува Здравствен информациски систем во Словенија Словенија како земја членка на Европската Унија многу порано го воведе ЗИС. Уште од 2005 година Словенија ги спроведе првите чекори за воведување на ЗИС. ЗИС од 2005 година па сè до денес се надградува, што придонесува за побрз пристап на информации протребни како за пациентите така и за здравствените установи. Слика 31. Интегриран здравствен информациски систем во Словенија _wwwarhitektura_ezis_v21.pdf 79

80 ЗИС на Словенија е во вид на ѕвезда. Центарот zvem претставува централен здравствен портал каде што корисниците на системот на здравствена заштита бараат размена на здравствени податоци и информации. Корисници на системот се: Примарната здравствена заштита со ЕЗЗ (збирка на електронски здравствени записи) Секундарната здравствена заштита со ЕЗЗ (збирка на електронски здравствени записи) Терциерната здравствена заштита со ЕЗЗ (збирка на електронски здравствени записи) Аптеките За да се обезбеди достапност на ЕЗЗ до корисниците се воведуваат сертифицирани точки (СТ). Тие овозможуваат соодветна достапност и усогласување на заднинските системи при секој изведувач. СТ овозможуваат чување и безбедна размена на здравствените податоци во ЗИС. Многу битен дел е и znet, кој е современа комуникациска инфраструктура која обезбедува одличен трансфер на податоците помеѓу корисниците. Од 2008 година е воведен националниот проект Е-здравје кој е составен од голем број на електронски решенија за побезбедни и поефикасни здравствени услуги. Во овој проект се вклучени апликации кои се од големо значење за здравствениот систем во Словенија, и тоа: еnaročanje Услугата еnaročanje овозможува електронско упатување и закажување на пациентите на здравствени услуги од примарното до секундарното и до терциерното здравство, или во рамките на секундарното односно терциерното здравство. Постапката еnaročanje тече врз основа на издаден електронски упат, кој го издава лекарот кој го препраќа пациентот, со еднакви правила и стручни критериуми кои денес важат за издадените хартиени зелени упати. На укажаната здравствена услуга пациентот може да се закаже сам преку интернет-порталот zvem, а може да го закаже и лекарот кој го препраќа на таа услуга (или медицинската сестра). 80

81 Со оглед на тоа што еnaročanje овозможува континуирано собирање на листите на чекање од сите специјалисти, пациентот може да избере понудувач каде било во Словенија, кој во тој момент има најмалку пациенти на листата на чекање. Оттука, на национално ниво ќе бидат воспоставени единствена листа на закажување и контролирана листа на чекање. Предности за корисниците Со еnaročanje пациентите добиваат поголем пристап за закажување на специјалистички здравствени услуги, можност за избор на најпогодниот термин, увид на сите изведувачи на услугите во Словенија, ефикасно известување за терминот и едноставна промена односно откажување на терминот. На изведувачите на здравствените улуги еnaročanje им е овозможен поголем преглед на одвивањето на прегледите на пациентите со што процесот е побрз и поефикасен за сите учесници (Слика 32). Слика 32. Приказ на еnaročanje

82 ečakalni seznami Целта на системот ečekalni seznami (елисти на чекање) е автоматско електронско собирање на постоечките листи на чекање од сите здравствени установи, поврзани со системот ečakalni seznami. Затоа, овој систем во точно определени термини ги контактира информациските системи за закажување на здравствените установи и ги собира податоците кои се потребни за оперативната работа на централниот систем на ečakalni seznami. Податоците собрани преку овој систем се искористени како основа за изградба на системот enaročanje и BI poročanje. Со тоа се овозможува следење на дневните трендови на листите на чекање, а не само на месечните, како што било досега. Покрај тоа, на пациентите им се на располагање порелевантни информации за тоа каде најмалку би чекале за здравствената услуга што им е потребна. Тоа е информацијата која му е најпотребна на пациентот како краен корисник на системот. Системот ečakalni seznami е заснован како информациски јазол кој ги собира однапред определените податоци од болничките системи за закажување и овозможува нивно користење во другите поврзани системи, како што е системот enaročanje. Покрај тоа што треба да постојат болнички системи за закажување во здравствените установи, потребен предуслов е и определување и користење на шифрарник на здравствените услуги (VZS), кој би се користел во сите здравствени установи во Словенија. Шифрарникот VZS ќе биде основа за споредба на листите на чекање за иста услуга во различни здравствени установи, а ќе овозможи и едноставно закажување на пациентите на медицинските услуги. Од здравствените установи се очекува да ги поврзат своите интерни услуги и постапки (да ги пресликаат во својот информациски систем) со услугите определени во централниот шифрарник VZS. Шифрарникот VZS (Vrste zdravstvenih storitev Видови здравствени услуги) го содржи списокот на здравствените услуги и тој важи за сите здравствени установи во Словенија. Некои од карактеристиките на шифрарникот се следните: Секоја здравствена услуга може да спаѓа во една или во повеќе здравствени дејности. 82

83 Секоја здравствена услуга има определен податок за типот на здравствената услуга (превентивен преглед, куративен преглед, дијагностичка постапка, терапевтска постапка). Во шифрарникот за секоја услуга има и определен податок за тоа дали е дозволено закажување за таа услуга, со што администраторот на системот може да оневозможи заккажување (enaročanje) за оние услуги за кои постојат медицински или други оправдани причини. На секоја здравствена услуга ѝ е доделен податок за времето во рамките на кое пациентот треба да добие термин, врз основа на ознаката за итност на неговиот упат. Шифрарникот содржи и хиерархија на здравствените услуги со повеќе нивоа. Во случај официјалниот шифрарник VZS да не содржи хиерархична структура, при појава на медицински оправдана причина (проценката за оправданоста на причината ќе ја дава работна група на Министерството за здравство или од Националниот институт за јавно здравје), за потребите на системот ečakalni seznami и enaročanje може да се определи едно или повеќе нивоа на хиерархија, кои всушност нема да се дел од составниот дел на шифрарникот VZS, туку здравствените установи ќе бидат должни да ги имплементираат. Здравствените установи со интерни табели за пресликување ги поврзат своите интерни болнички услуги со услугите за закажување од шифрарникот VZS. При пресликуваење на услугите VZS на болничките услуги за закажување треба да се земат предвид следните правила: Услугите VZS и болничките услуги се пресликуваат на начин една услуга VZS да може да има повеќе болнички услуги. Централниот систем закажувањето го евидентира на ниво на VZS, а болничкиот систем на ниво на болничка услуга. Една болничка услуга не смее да се преслика во повеќе услуги на VZS за да не дојде до удвојување на листите на чекање (пациентот би бил закажан за една болничка услуга, а би бил вклучен преку две или пвоеќе услуги на VZS). Шифрарникот VZS се користи и за хартиените упати и за е-упатот (еnapotnica). 83

84 Изедначување на електронските и хартиените упати Од април 2017 година се изедначени електронскиот и хартиениот упат. Тоа значи дека оттогаш пациентите може да се упатуваат на определени здравствени услуги само врз основа на електронски упат и дека повеќе нема потреба од паралелен запис и на хартиен образец. Исто така, користењето на електронскиот упат станува обрвска. Со издавањето на електронскиот упат за 190 видови здравствени услуги, пациентот непосредно се упатува на преглед за услугите каде што е тоа овозможено, а пациентот може сам да се закаже преку порталот за пациенти. Во истиот момент, пациентот добива потврда за тоа дека се закажал за определен ден и час, но може и да очекува приближен термин за определен ден (кој за некој ден може да се разликува од фактичкиот). За сите 1223 видови здравствени услуги, за кои се користи упатот, може да се добијат податоци за точниот или приближниот термин за услугата, која ја изведува лекарот на страницата cakalnedobe.ezdrav.si каде што се наведени и податоците за контакт на изведувачот на здравствената услуга. еrecept Електронското препишување и електронското издавање лекови (скратено: еrecept) го поддржува целосниот процес на препишување и издавање лекови на зелен и бел рецепт, кој моментално се извршува во хартиена форма во примарното и секундарното здравство. Ова електронско решение на лекарот му овозможува изработка на електронски рецепт, кој е електронски потпишан и по сигурен пат испратен во системот од каде што го добива фармацевтот во аптеката при издавањето лекови по барање на пациентот. Цели на проектот: Да се зголеми сигурноста на пациентите и намалување на грешките во однос на погрешната употреба на лекови со тоа што се зголемува читливоста на рецептите, а и да се намали бројот на административни грешки. Да се поедностават постапките за пациентите во случаите кога со земање предвид на медицинските насоки рецептот може да биде издаден во отсуство на пациентот зашто во тој случај пациентот нема да треба да оди кај лекарот по рецептот. 84

85 Да се обезбеди поефикасно препишување и користење лекови со земање предвид на податоците за претходно препишаните и издадени лекови. Да се зголеми ефикасноста на процесот на издавање на лекови помеѓу инволвираните во здравството, пред сè да се намалат непотребните контакти. Да се намалат административните трошоци со исфрлање од употреба на хартиените обрасци (купување обрасци, печатење во амбулантите, архива во аптеките). Да се обезбедат потребните податоци за различни анализи. Корисници: лекари и фармацевти, пациенти. Клучни подрачја Решението покрива четири клучни подрачја, кои се прикажани на Слика 33. Клучниот акцент е на сигурното, ефикасно и прегледно препишување и издавање лекови. Решението има и технички предуслови за нови начини на препишување, за што треба да се уредат и прописите на подрачјето на препишување и издавање лекови во Словенија. Слика 33. еrecept клучни подрачја 48 еrecept во работната средина на лекарите и фармацевтите има нови функционалности кои долгорочно ќе ја забрзаат работата во амбулантите и аптеките, а истовремено ќе обезбедат сигурно препишување и издавање лекови

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА Врз основа на член 9 став 1а точка 8 и став 1в точка 2 и член 56 став 1 точка 3 од Законот за здравственото осигурување ( Службен весник на РМ бр. 25/2000, 34/2000, 96/2000, 50/2001, 11/2002, 31/2003,

More information

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година Заштита на личните податоци во Република Македонија Охрид, 27 мај 2014 година 1 1 Правна рамка за заштита на личните податоци 2 Закон за заштита на личните податоци ( Службен весник на Република Македонија

More information

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија Презентира: Верица Костова Што е ревизија http://www.youtube.com/watch?v=rjmgrdjhufs&sns=em Регулирање на внатрешната ревизија Закон за банки Закон за супервизија

More information

Технички и организациски мерки за обезбедување тајност и заштита на обработката на личните податоци

Технички и организациски мерки за обезбедување тајност и заштита на обработката на личните податоци Технички и организациски мерки за обезбедување тајност и заштита на обработката на личните податоци Правна анализа Препораки Сигурноста на информациите се заснова на три столба: - TАЈНОСТ - ПОТПОЛНОСТ

More information

Март Opinion research & Communications

Март Opinion research & Communications Март 2014 Opinion research & Communications Метод: Телефонска анкета Примерок: 800 испитаници кои следат македонски спорт стратификуван со репрезентативен опфат на сите етнички заедници, урбани и рурални

More information

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT Образец бр.2 Назив на органот до кој барањето се поднесува Name of the receiving authority Priemen штембил Stamp of receipt БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR

More information

Технички и организациски мерки за обезбедување на тајност и заштита на обработката на личните податоци

Технички и организациски мерки за обезбедување на тајност и заштита на обработката на личните податоци Технички и организациски мерки за обезбедување на тајност и заштита на обработката на личните податоци СОДРЖИНА Технички и организациски мерки за обезбедување тајност и заштита на обработката на личните

More information

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура )

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура ) Инфо ЕНаука.мк е единствениoт интернет пoртал вo Р.Македoнија кoј ги следи и пренесува најактуелните нoвoсти, истражувања и достигнувања во повеќе научни области. Главни цели на порталот се враќање на

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 06.03.2016 12:00 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 28.02.2015 23:20 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива Трета анализа на пазар за Физички пристап до мрежна инфраструктура (целосен и поделен разврзан пристап) на фиксна локација и четврта анализа на пазар за услуги со широк опсег м-р Марјан Пејовски Сектор

More information

Стратегија за развој на Македонски интегриран здравствен информатички систем

Стратегија за развој на Македонски интегриран здравствен информатички систем Министерство за здравство на РМ Проект за управување со здравствениот сектор Стратегија за развој на Македонски интегриран здравствен информатички систем Предговор и абстракт за менаџментот Примарната

More information

2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА. Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година

2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА. Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година 2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година ОСНОВНИ БАРАЊА ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА Со Законот за безбедност и здравје при

More information

Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015. Проф. д-р Сашо Кожухаров

Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015. Проф. д-р Сашо Кожухаров Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015 Проф. д-р Сашо Кожухаров Детерминирање на менаџирањето на ризикот Процес на менаџирање на ризикот Одлучување и донесување одлуки Системи за поддржувањето

More information

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт? ,,Secrecy, being an instrument of conspiracy, ought never to be the system of a regular government. Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

More information

ЦИВИКА МОБИЛИТАС МАЛИ АКЦИСКИ ГРАНТОВИ

ЦИВИКА МОБИЛИТАС МАЛИ АКЦИСКИ ГРАНТОВИ ЦИВИКА МОБИЛИТАС МАЛИ АКЦИСКИ ГРАНТОВИ ПОВИК ЗА ПРЕДЛОЗИ Реф. бр. ЦМ-МАК-01 ОБРАЗЕЦ ЗА ПРИЈАВА (се пополнува/поднесува само доколку апликантот е писмено поканет да поднесе пријава) Апликант: Име на акцијата:

More information

Преземање сертификат користејќи Mozilla Firefox

Преземање сертификат користејќи Mozilla Firefox УПАТСТВО Преземање сертификат користејќи Mozilla Firefox Верзија: 4.0 Датум: 10.01.2018 103.11 КИБС АД Скопје 2017 КИБС АД Скопје, сите права задржани http://www.kibstrust.mk Содржина 1. Како да го преземам

More information

ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЧИЈА ОСНОВНА ДЕЈНОСТ Е ИНЖЕНЕРИНГ

ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЧИЈА ОСНОВНА ДЕЈНОСТ Е ИНЖЕНЕРИНГ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Игор Трајковски, дипл.ел.инг. NETRA ltd. Telecommunication engineering, Скопје Проф.д-р. Атанас Илиев, дипл.ел.инг. ФЕИТ, Скопје ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА

More information

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато?

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато? Вовед во мрежата nbn 1 Што е тоа австралиска nbn мрежа? 2 Што ќе се случи? 3 Како да се префрлите на мрежата nbn 4 Што друго ќе биде засегнато? 5 Што треба следно да сторите 1 Што е тоа австралиска nbn

More information

Упатство за инсталација на Gemalto.NET токен во Mozilla Firefox

Упатство за инсталација на Gemalto.NET токен во Mozilla Firefox Упатство за инсталација на Gemalto.NET токен во Mozilla Firefox Содржина Воведни препораки... 3 1. Подесување на Trust... 4 2. Инсталација на софтвер за Gemalto.NET токен... 5 3А. Инсталирање на драјвери

More information

С О Д Р Ж И Н А. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари. Стр.

С О Д Р Ж И Н А. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари.  Стр. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари www.slvesnik.com.mk contact@slvesnik.com.mk С О Д Р Ж И Н А Стр. 225. Одлука за давање согласност на Одлуката за припојување на Јавната

More information

КЛИНИЧКА ФАРМАЦИЈА И ФАРМАКОТЕРАПИЈА ПРАКТИКУМ

КЛИНИЧКА ФАРМАЦИЈА И ФАРМАКОТЕРАПИЈА ПРАКТИКУМ УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ВО ШТИП Зорица Арсова-Сарафиновска Трајан Балканов Марија Дарковска-Серафимовска Верица Ивановска 1 Штип, 2015 УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ВО ШТИП Зорица Арсова-Сарафиновска; Трајан

More information

ЗДРАВЈЕТО НА РОМИТЕ И НИВНИОТ ПРИСТАП ДО ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА ОД РОДОВ АСПЕКТ

ЗДРАВЈЕТО НА РОМИТЕ И НИВНИОТ ПРИСТАП ДО ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА ОД РОДОВ АСПЕКТ ЗДРАВЈЕТО НА РОМИТЕ ЗДРАВЈЕТО НА РОМИТЕ И НИВНИОТ ПРИСТАП ДО ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА ОД РОДОВ АСПЕКТ 1 Издава: Фондација Отворено општество Македонија За издавачот: Владимир Милчин, Извршен директор Автори

More information

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство Кратка биографија ЛИЧНИ ИНФОРМАЦИИ Презиме и име: Контакт адреса: Татјана Димоска Телефон: +389 46 262 147/ 123 (работа) Факс: +389 46 264 215 E-mail: Националност: Македонка Дата на раѓање: 16.10.1974

More information

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ Распоред на активности 10.00-11.30 прв блок часови 11.30-11.40 пауза 11.40 13.10 втор блок часови 13.10 13.50 пауза за ручек 13.50 15.20 трет блок часови 15.20 15.30

More information

Структурно програмирање

Структурно програмирање Аудиториски вежби 1 Верзија 1.0, 20 Септември, 2016 Содржина 1. Околини за развој.......................................................... 1 1.1. Околини за развој (Integrated Development Environment

More information

consultancy final presentation conceptual presentation of proposals projects Feasibility Cost Study for converting space

consultancy final presentation conceptual presentation of proposals projects Feasibility Cost Study for converting space recording existing state of the facility listening to client s requests real assessment of space capabilities assessment of state of structual elements recomendation for improvement of stability of existing

More information

МОДЕЛИРАЊЕ И ЕВАЛУАЦИЈА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА СИСТЕМИТЕ НА БИЗНИС ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО КОМПАНИИТЕ

МОДЕЛИРАЊЕ И ЕВАЛУАЦИЈА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА СИСТЕМИТЕ НА БИЗНИС ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО КОМПАНИИТЕ Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Економски факултет - Прилеп Дејан Здравески, м-р. МОДЕЛИРАЊЕ И ЕВАЛУАЦИЈА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА СИСТЕМИТЕ НА БИЗНИС ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО КОМПАНИИТЕ - ДОКТОРСКА ДИСЕРТАЦИЈА

More information

Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација. студија на случај Република Македонија

Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација. студија на случај Република Македонија Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација 2 Содржина Листа на табели... 7 Листа на графикони... 10 1. ВОВЕД... 11 1. 1. Мотивација, предмет и цел на истражувањето... 11 1. 2.

More information

ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА И ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА И ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Институт за јавно здравје на Република Македонија ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА И ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 2012-2013 Скопје, 2013 ИНСТИТУТ ЗА ЈАВНО ЗДРАВЈЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

More information

Асоцијација на претставниците на странски производители на иновативни лекови

Асоцијација на претставниците на странски производители на иновативни лекови Став и препораки на асоцијацијата Фармабренд Нова за биолошки-слични лекови Познато е дека со примената на биолошките лекови е постигнат револуционерен напредок во третманот на многу заболувања, особено

More information

МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН

МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН У Н И В Е Р З И Т Е Т С В. К Л И М Е Н Т О Х Р И Д С К И Е К О Н О М С К И Ф А К У Л Т Е Т П Р И Л Е П МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН

More information

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА ОБУКИ НА КОНТРОЛОРИ И ОБРАБОТУВАЧИ ЗА 2016 ГОДИНА. Бр / година

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА ОБУКИ НА КОНТРОЛОРИ И ОБРАБОТУВАЧИ ЗА 2016 ГОДИНА. Бр / година ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА ОБУКИ НА КОНТРОЛОРИ И ОБРАБОТУВАЧИ ЗА 2016 ГОДИНА Бр. 02-2524/1 23.11.2015 година Врз основа на член 40 став 1 алинеја 14 и член 41-а од Законот за заштита на личните податоци ( Службен

More information

Siemens собни термостати. За максимален комфорт и енергетска ефикасност. siemens.com/seeteam

Siemens собни термостати. За максимален комфорт и енергетска ефикасност. siemens.com/seeteam . За максимален комфорт и енергетска ефикасност siemens.com/seeteam 1 СОБНИ ТЕРМОСТАТИ ЗА ФЕНКОЈЛЕРИ RAB11 / RAB21 / RAB31 СОБЕН ТЕРМОСТАТ ЗА ФЕНКОЈЛЕРИ RDF110.2 / RDF110 / RDF110/IR RAB11 Електромеханички

More information

Штип. Кристина Анчевска

Штип. Кристина Анчевска УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ - ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА - Менаџмент Штип Кристина Анчевска ВЛИЈАНИЕТО НА МЕНАЏМЕНТ КОНТРОЛАТА ВРЗ УСПЕШНОСТА НА РАБОТЕЊЕТО НА КОМПАНИИТЕ (со посебен осврт на текстилната дејност

More information

УПАТСТВО ЗА ПРОЦЕНКА НА ПОВРЗАНОСТА НА СОСТОЈБАТА НА ИНВАЛИДИТЕТ И ЖИВОТНАТА И РАБОТНАТА СРЕДИНА НА ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ

УПАТСТВО ЗА ПРОЦЕНКА НА ПОВРЗАНОСТА НА СОСТОЈБАТА НА ИНВАЛИДИТЕТ И ЖИВОТНАТА И РАБОТНАТА СРЕДИНА НА ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ ЈЗУ ИНСТИТУТ ЗА ЈАВНО ЗДРАВЈЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА- СКОПЈЕ УПАТСТВО ЗА ПРОЦЕНКА НА ПОВРЗАНОСТА НА СОСТОЈБАТА НА ИНВАЛИДИТЕТ И ЖИВОТНАТА И РАБОТНАТА СРЕДИНА НА ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ Скопје, 2015

More information

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници MIOA301-P5-Z2 Министерство за информатичко општество и администрација Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ Овој материјал е изработен од страна на Министерството за информатичко општество и

More information

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА СИСТЕМОТ ЗА ЕЛЕКТРОНСКО БАНКАРСТВО КОРПОРАТИВНО

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА СИСТЕМОТ ЗА ЕЛЕКТРОНСКО БАНКАРСТВО КОРПОРАТИВНО УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА СИСТЕМОТ ЗА ЕЛЕКТРОНСКО БАНКАРСТВО КОРПОРАТИВНО Содржина: - Најава на системот...2 1. Сметки...3 2. Провизии...5 3. Курсна листа...5 4. Плаќања...6 НАЈАВА НА СИСТЕМОТ По добивањето

More information

ФОНД ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА ПРИРАЧНИК ЗА РАБОТА СО МОДУЛОТ ПОДНЕСУВАЊЕ НА БАРАЊЕ ЗА БОЛЕДУВАЊЕ ПРЕКУ ПОРТАЛОТ НА ФЗОМ

ФОНД ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА ПРИРАЧНИК ЗА РАБОТА СО МОДУЛОТ ПОДНЕСУВАЊЕ НА БАРАЊЕ ЗА БОЛЕДУВАЊЕ ПРЕКУ ПОРТАЛОТ НА ФЗОМ ФОНД ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА ПРИРАЧНИК ЗА РАБОТА СО МОДУЛОТ ПОДНЕСУВАЊЕ НА БАРАЊЕ ЗА БОЛЕДУВАЊЕ ПРЕКУ ПОРТАЛОТ НА ФЗОМ Скопје, март 2015 година Содржина 1 Процес на поднесување на барање

More information

М А Г И С Т Е Р С К И

М А Г И С Т Е Р С К И УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП М А Г И С Т Е Р С К И Т Р У Д ДЕТЕРМИНАНТИ ЗА РАЗВОЈ НА ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Ментор Проф. д-р Марјан Ангелески

More information

Основи и развој на. Основи и развој на е-влада

Основи и развој на. Основи и развој на е-влада Основи и развој на е-влада Основи и развој на е-влада 1 Издавачи: УСАИД/Проект за е-влада Министерство за информатичко општество Фондација Метаморфозис За издавачите: Елена Стаматоска, директор на УСАИД/Проект

More information

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија Славчо Христовски Иницијативи за заштита Птици Растенија Пеперутки Лилјаци Заштитата на сите загрозени видови поединечно е практично невозможна.

More information

Универзитет Гоце Делчев - Штип. Факултет за информатика. Катедра за софтверско инженерство ЗОРАН МИЛЕВСКИ ЕДУКАТИВНО ПОДАТОЧНО РУДАРЕЊЕ СО MOODLE 2.

Универзитет Гоце Делчев - Штип. Факултет за информатика. Катедра за софтверско инженерство ЗОРАН МИЛЕВСКИ ЕДУКАТИВНО ПОДАТОЧНО РУДАРЕЊЕ СО MOODLE 2. Универзитет Гоце Делчев - Штип Факултет за информатика Катедра за софтверско инженерство ЗОРАН МИЛЕВСКИ ЕДУКАТИВНО ПОДАТОЧНО РУДАРЕЊЕ СО MOODLE 2.4 -МАГИСТЕРСКИ ТРУД- Штип, јули 2015 Комисија за оценка

More information

Апстракт Вовед Цели и методологија на изработка на магистерскиот труд Cloud технологии и нивната примена во бизнисите...

Апстракт Вовед Цели и методологија на изработка на магистерскиот труд Cloud технологии и нивната примена во бизнисите... СОДРЖИНА Апстракт... 5 Вовед... 7 Цели и методологија на изработка на магистерскиот труд... 8 Глава 1: 1. Cloud технологии и нивната примена во бизнисите... 9 1.1 Cloud технологија и нејзиниот развој...

More information

УПАТСТВО. Како да започнам со користење на сертификат издаден на Gemalto IDPrime PKI токен во Mozilla Firefox?

УПАТСТВО. Како да започнам со користење на сертификат издаден на Gemalto IDPrime PKI токен во Mozilla Firefox? УПАТСТВО Како да започнам со користење на сертификат издаден на Gemalto IDPrime PKI токен во Mozilla Firefox? Верзија: 4.0 Датум: 18.01.2018 103.29 КИБС АД Скопје 2018 КИБС АД Скопје, сите права задржани

More information

ПРАВИЛНИК ЗА СОДРЖИНАТА И ФОРМАТА НА ДИПЛОМАТА И ДОДАТОКОТ НА ДИПЛОМАТА И ДРУГИ ИСПРАВИ ИЗДАДЕНИ ОД УНИВЕРЗИТЕТОТ

ПРАВИЛНИК ЗА СОДРЖИНАТА И ФОРМАТА НА ДИПЛОМАТА И ДОДАТОКОТ НА ДИПЛОМАТА И ДРУГИ ИСПРАВИ ИЗДАДЕНИ ОД УНИВЕРЗИТЕТОТ Врз основа на член 116 од Законот за високото образование (Службен весник на Р. Македонија бр. 35/08, 103/08, 26/09, 83/09, 99/09, 115/10 и 17/11) и Правилникот за содржината и формата, упатството за подготовка

More information

Права и обврски на пациентите

Права и обврски на пациентите Права и обврски на пациентите 6 Права и обврски на пациентите 6.1 Права на пациентите 1. Право на превентивни мерки a. Европска повелба за правата на пациентите 1 Секој поединец има право на соодветна

More information

ЗАКОН ЗА ЕЛЕКТРОНСКО УПРАВУВАЊЕ -ПОДЗАКОНСКИ АКТИ

ЗАКОН ЗА ЕЛЕКТРОНСКО УПРАВУВАЊЕ -ПОДЗАКОНСКИ АКТИ ЗАКОН ЗА ЕЛЕКТРОНСКО УПРАВУВАЊЕ -ПОДЗАКОНСКИ АКТИ Александар Цветановски Игор Црвенов 1 Единствен околина Насоки за техничките барања во однос на софтверската, хардверската и комуникациската инфраструктура

More information

INTERNATIONAL STANDARDS FOR THE PROFESSIONAL PRACTICE OF INTERNAL AUDITING (STANDARDS)

INTERNATIONAL STANDARDS FOR THE PROFESSIONAL PRACTICE OF INTERNAL AUDITING (STANDARDS) INTERNATIONAL STANDARDS FOR THE PROFESSIONAL PRACTICE OF INTERNAL AUDITING (STANDARDS) МЕЃУНАРОДНИ СТАНДАРДИ ЗА ПРОФЕСИОНАЛНО ИЗВРШУВАЊЕ НА ВНАТРЕШНА РЕВИЗИЈА (СТАНДАРДИ) Ревидирани: Октомври 2016 I Во

More information

Придржување кон препораките за ординираниот лек

Придржување кон препораките за ординираниот лек Прилог Придржување кон препораките за ординираниот лек Вклучување на пациентите во решенијата за препишаните лекови и нивна поддршка за придржување кон терапијата Објавено: јануари 2009 год. guidance.nice.org.uk/cg

More information

ТОЛКОВНИК НА ПОИМИ, ТЕРМИНИ И ИМИЊА ОД ОБЛАСТА НА ТУРИЗМОТ (АНГЛИСКО-РУСКО-МАКЕДОНСКИ)

ТОЛКОВНИК НА ПОИМИ, ТЕРМИНИ И ИМИЊА ОД ОБЛАСТА НА ТУРИЗМОТ (АНГЛИСКО-РУСКО-МАКЕДОНСКИ) ТОЛКОВНИК НА ПОИМИ, ТЕРМИНИ И ИМИЊА ОД ОБЛАСТА НА ТУРИЗМОТ (АНГЛИСКО-РУСКО-МАКЕДОНСКИ) Современост, Скопје, 2013 За издавачот: м-р Славчо Ковилоски Рецензенти: проф. д-р Марија Ацковска проф. д-р Толе

More information

ИНСТИТУТ ЗА ЈАВНО ЗДРАВЈЕ НАРЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА В.Д. ДИРЕКТОР: Асс. Д-р Шабан МЕМЕТИ ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА

ИНСТИТУТ ЗА ЈАВНО ЗДРАВЈЕ НАРЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА В.Д. ДИРЕКТОР: Асс. Д-р Шабан МЕМЕТИ ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА ИНСТИТУТ ЗА ЈАВНО ЗДРАВЈЕ НАРЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА В.Д. ДИРЕКТОР: Асс. Д-р Шабан МЕМЕТИ ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА 2014-2015 Скопје, 2016 ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА 2014-2015 ИНСТИТУТ ЗА ЈАВНО

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА КОНЦЕПТОТ Е-ВЛАДА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

МАГИСТЕРСКИ ТРУД АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА КОНЦЕПТОТ Е-ВЛАДА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски - Битола ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ ПРИЛЕП МАГИСТЕРСКИ ТРУД АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА КОНЦЕПТОТ Е-ВЛАДА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Ментор: Проф. д-р Марјан Ангелески Кандидат: Прилеп

More information

Интерна ревизија на побарувањата од купувачите кај деловните субјекти во Република Македонија

Интерна ревизија на побарувањата од купувачите кај деловните субјекти во Република Македонија РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет Прилеп Магистерски труд на тема: Интерна ревизија на побарувањата од купувачите кај деловните субјекти во Република Македонија

More information

ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА НАД РАБОТАТА НА БЕЗБЕДНОСНИТЕ И РАЗУЗНАВАЧКИ СЛУЖБИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА НАД РАБОТАТА НА БЕЗБЕДНОСНИТЕ И РАЗУЗНАВАЧКИ СЛУЖБИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА НАД РАБОТАТА НА БЕЗБЕДНОСНИТЕ И РАЗУЗНАВАЧКИ СЛУЖБИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Автор: М-р Теодора Христовска Јануари, 2016 ВОВЕД Модерните држави, за време на процесот на обезбедување

More information

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата British Embassy Skopje Проектот е финансиран од Британска Амбасада - Скопје, а спроведен од Здружението за одржлив развој и соработка АЛКА од Скопје. The

More information

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Анализа на наоди од истражување на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Justice and Environment 2013 a Udolni 33, 602 00, Brno, CZ e info@justiceandenvironment.org

More information

1. Значење на менаџментот

1. Значење на менаџментот Д-р Златко Јаковлев Значење и цели на менаџментот Вовед Круцијалната улога или значењето на менаџментот, а со тоа и на менаџерите се состои во тоа што го водат претпријатието кон остварување на целите

More information

КАРАКТЕРОТ НА МЕНАЏМЕНТОТ

КАРАКТЕРОТ НА МЕНАЏМЕНТОТ м-р Весна Гроздановска UDK/UDK 005 КАРАКТЕРОТ НА МЕНАЏМЕНТОТ ВОВЕД Менаџментот е создавање и одржување на систем. Компаниите зависат од можностите на менаџерите да постават визија на организацијата и да

More information

AmCham Macedonia Водич за заштита на трговски марки: Како да ги заштитите вашите права во Република Македонија

AmCham Macedonia Водич за заштита на трговски марки: Како да ги заштитите вашите права во Република Македонија AmCham Macedonia Водич за заштита на трговски марки: Како да ги заштитите вашите права во Република Македонија Овој прирачник е наменет да им обезбеди на претприемачите и менаџерите информации за заштита

More information

ПРОЦЕС НА ПРОМЕНИ ВО МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЈАТА И СТРУКТУРАТА

ПРОЦЕС НА ПРОМЕНИ ВО МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЈАТА И СТРУКТУРАТА ПРОЦЕС НА ПРОМЕНИ ВО МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЈАТА И СТРУКТУРАТА Апстракт Организациската промена е компонента на современото претпријатие,бидејќи се смета дека процесот на промените го подобрува работниот систем.при

More information

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep ABSTRACT

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep   ABSTRACT Тутун / Tobacco, Vol.64, N⁰ 1-6, 46-55, 2014 ISSN 0494-3244 Тутун/Tobacco,Vol.64, N⁰1-6, 62-69, 2014 UDC: 633.71-152.61(497) 2008/2012 633.71-152.61(497.7) 2008/2012 Original Scientific paper DYNAMIC PRESENTATION

More information

ГОДИШЕН ЗБОРНИК YEARBOOK

ГОДИШЕН ЗБОРНИК YEARBOOK УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ISSN 1857-7229 ГОДИШЕН ЗБОРНИК YEARBOOK ГОДИНА 1 VOLUME I GOCE DELCEV UNIVERSITY STIP FACULTY OF LAW Годишен зборник 2009 Yearbook 2009 Правен факултет, Универзитет

More information

Биоелектрохемија: од биогоривни ќелии до електрохемија на мембрански процеси. Валентин Мирчески

Биоелектрохемија: од биогоривни ќелии до електрохемија на мембрански процеси. Валентин Мирчески Биоелектрохемија: од биогоривни ќелии до електрохемија на мембрански процеси 25 Цели: Добивање на електрична струја со користење на живи организми Проучување на врската помеѓу електричните и хемиските

More information

Современи науки и технологии. Магистер по компјутерски науки / Насока: Информациски системи

Современи науки и технологии. Магистер по компјутерски науки / Насока: Информациски системи Study program Факултет Циклус на студии Компјутерски науки Современи науки и технологии Втор циклус (Постдипломски) ЕКТС 120 Титула Магистер по компјутерски науки / Насока: Информациски системи Архивски

More information

Здравствена писменост на пациентите. Доц. Катарина Ставриќ, Центар за семејна медицина, Медицински Факултет Скопје

Здравствена писменост на пациентите. Доц. Катарина Ставриќ, Центар за семејна медицина, Медицински Факултет Скопје Здравствена писменост на пациентите Доц. Катарина Ставриќ, Центар за семејна медицина, Медицински Факултет Скопје Дефиниција Здравствена писменост подразбира капацитети, вештини, знаења, мотивација и доверба

More information

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Technical Assistance for Civil Society Organisations Macedonian Office This project is funded by the European Union. Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Датум: 26ти Октомври

More information

ПРИЛОГ 2.А: РЕГИОНАЛНИ И ОСНОВНИ ЗОНИ НА МАКЕДОНСКИ ТЕЛЕКОМ АД ПРИЛОГ 2.А.2: РЕГИОНАЛНИ ЗОНИ И ПОДРЕДЕНИ ОСНОВНИ ЗОНИ НА МАКЕДОНСКИ ТЕЛЕКОМ АД...

ПРИЛОГ 2.А: РЕГИОНАЛНИ И ОСНОВНИ ЗОНИ НА МАКЕДОНСКИ ТЕЛЕКОМ АД ПРИЛОГ 2.А.2: РЕГИОНАЛНИ ЗОНИ И ПОДРЕДЕНИ ОСНОВНИ ЗОНИ НА МАКЕДОНСКИ ТЕЛЕКОМ АД... ПРИЛОГ 2.А: РЕГИОНАЛНИ И ОСНОВНИ ЗОНИ НА МАКЕДОНСКИ ТЕЛЕКОМ АД Содржина ПРИЛОГ 2.А.1: ЗОНАЛЕН МОДЕЛ НА МАКЕДОНСКИ ТЕЛЕКОМ АД... 2 ПРИЛОГ 2.А.2: РЕГИОНАЛНИ ЗОНИ И ПОДРЕДЕНИ ОСНОВНИ ЗОНИ НА МАКЕДОНСКИ ТЕЛЕКОМ

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Значењето на е-crm за остварување на конкурентска предност на компаниите

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Значењето на е-crm за остварување на конкурентска предност на компаниите МАГИСТЕРСКИ ТРУД Значењето на е-crm за остварување на Кандидат Вршкоска Лидија Ментор Проф.Д-р.Маргарита Јанеска Прилеп, јуни, 2014 Содржина Вовед... 4 1.Предмет, цели и методологија на истражување...

More information

Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста

Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста Преамбула Министрите надлежни за реформите на јавната администрација во државите на Западниот Балкан, Согледувајќи дека реформата на јавната администрација

More information

Даночен семинар 2011 kpmg.com.mk

Даночен семинар 2011 kpmg.com.mk КПМГ Македонија Даночен семинар 2011 kpmg.com.mk Почитувани клиенти, деловни соработници и пријатели, Ќе ни биде задоволство доколку Вие и Вашите колеги присуствувате на Даночниот семинар 2011 во организација

More information

A mysterious meeting. (Таинствена средба) Macedonian. List of characters. (Личности) Khalid, the birthday boy

A mysterious meeting. (Таинствена средба) Macedonian. List of characters. (Личности) Khalid, the birthday boy (Таинствена средба) List of characters (Личности) Khalid, the birthday boy (Калид, момчето на кое му е роденден) Leila, the mysterious girl and phone voice (Лејла, таинственото девојче и гласот на телефон)

More information

ПОВРЗАНОСТА НА НАРУШУВАЊЕТО ВО ОДНЕСУВАЊЕТО НА ДЕЦАТА И УСЛОВИТЕ ЗА ЖИВОТ ВО СЕМЕЈСТВОТО

ПОВРЗАНОСТА НА НАРУШУВАЊЕТО ВО ОДНЕСУВАЊЕТО НА ДЕЦАТА И УСЛОВИТЕ ЗА ЖИВОТ ВО СЕМЕЈСТВОТО УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПЕДАГОШКИ ФАКУЛТЕТ ГРУПА СОЦИЈАЛНА ПЕДАГОГИЈА КАНДИДАТ: ТАЊА КАМЧЕВА ПОВРЗАНОСТА НА НАРУШУВАЊЕТО ВО ОДНЕСУВАЊЕТО НА ДЕЦАТА И УСЛОВИТЕ ЗА ЖИВОТ ВО СЕМЕЈСТВОТО МАГИСТЕРСКИ ТРУД

More information

ЗАШТИТА НА ЛИЧНИТЕ ПОДАТОЦИ И МЕДИУМИТЕ. Прирачник

ЗАШТИТА НА ЛИЧНИТЕ ПОДАТОЦИ И МЕДИУМИТЕ. Прирачник ЗАШТИТА НА ЛИЧНИТЕ ПОДАТОЦИ И МЕДИУМИТЕ Прирачник Заштита на личните податоци и медиумите Издавач Дирекција за заштита на личните податоци Автор д-р Наташа Пирц Мусар Превод Конгресен Сервисен Центар -

More information

УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ. Издавач: Правен факултет ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ

УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ. Издавач: Правен факултет ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ Издавач: Правен факултет ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ За издавачот: Проф. д-р Борче Давитковски, Декан Автори: Д-р Ана Павловска-Данева

More information

СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ДОКУМЕНТИ (DMS)

СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ДОКУМЕНТИ (DMS) РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИЧКИ И KОМУНИКАЦИСКИ ТЕХНОЛОГИИ - БИТОЛА Последипломски студии-информатика и компјутерска техника СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ДОКУМЕНТИ

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп МАГИСТЕРСКИ ТРУД ТЕМА: "ВНАТРЕШНА РЕВИЗИЈА НА ЈАВНИОТ СЕКТОР ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА" МЕНТОР: Проф. Д-р Пеце Николовски КАНДИДАТ: Ѓоршеска

More information

ISA SERVER - ПОЛИТИКИ ЗА РЕГУЛИРАЊЕ НА ИНТЕРНЕТ СООБРАЌАЈ ВО МРЕЖИ Јасминка Сукаровска Костадиновска, Доц Др.Сашо Гелев

ISA SERVER - ПОЛИТИКИ ЗА РЕГУЛИРАЊЕ НА ИНТЕРНЕТ СООБРАЌАЈ ВО МРЕЖИ Јасминка Сукаровска Костадиновска, Доц Др.Сашо Гелев УДК: 004.738.056.057.4 ISA SERVER - ПОЛИТИКИ ЗА РЕГУЛИРАЊЕ НА ИНТЕРНЕТ СООБРАЌАЈ ВО МРЕЖИ Јасминка Сукаровска Костадиновска, Доц Др.Сашо Гелев 1 Европски Универзитет Скопје, Р. Македонија, sukarovska.jasminka@live.eurm.edu.mk

More information

GLN во Здравството. Водич за Имплелентација

GLN во Здравството. Водич за Имплелентација GLN во Здравството Водич за Имплелентација Издание 1.2, Октомври 2013 Издание 1.2, Октомври 2013 Сите права задржани GS1 & GS1 Македонија Резиме за документот Наслов на оригиналот GLN in Healhcare Implementation

More information

Финансиско управување и контрола во рамките на општите реформи на јавната администрација

Финансиско управување и контрола во рамките на општите реформи на јавната администрација A joint initiative of the OECD and the European Union, principally financed by the EU Финансиско управување и контрола во рамките на општите реформи на јавната администрација Клас Клаас Виш советник за

More information

ВОВЕД ВО ИНФОРМАТИВЕН ДОКУМЕНТ НА МКД СЕРТИФИКАТ

ВОВЕД ВО ИНФОРМАТИВЕН ДОКУМЕНТ НА МКД СЕРТИФИКАТ СОДРЖИНА ВОВЕД... 2 1. ВОДИЧ/НАСОКИ ЗА ПЛАНИРАЊЕ НА ТРАНЗИЦИЈА ВО ISO 9001:2015... 3 1. ВОВЕД... 3 2. ТРАНЗИЦИЈА... 4 2.1. Валидност на сертификати од ISO 9001:2008... 4 3. СПЕЦИФИЧНИ НАСОКИ ЗА ОРГАНИЗАЦИИ

More information

ФОНД ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА

ФОНД ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА ФОНД ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА Врз основа на член 54 став 1 точка 14, а во врска со член 54 став 1 точка 8 и член 63-а, 63-б и 63-в од Законот за здравственото осигурување ( Службен весник

More information

Компоненти на пристојната работа како содржина на работниот однос

Компоненти на пристојната работа како содржина на работниот однос Компоненти на пристојната работа како содржина на работниот однос Автор: Асистент м-р Марјан Габеров (Европски универзитет Р.M. Факултет за правни науки) Maj, 2015 г. Од историски аспект пристојната работа

More information

Коисмение.Штозначиме.

Коисмение.Штозначиме. Коисмение.Штозначиме. Исто како стоките и податоците, така GW ги движи и луѓето кои доаѓаат во контакт со портокаловата мрежа, внатрешно или надворешно. Ние се движиме напред со нашите клиенти, со напреден

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Штип Ивица Костадинов ДИЗАЈНИРАЊЕ И ИНСТИТУЦИОНИРАЊЕ НА ОРГАНИЗАЦИСКА СТРУКТУРА И КУЛТУРА - МАГИСТЕРСКИ ТРУД- Штип, декември 2015 Апстракт

More information

Политика за приватност (анг. Privacy policy)

Политика за приватност (анг. Privacy policy) ВОДИЧ ЗА ИКТ НА Бр. 6 Како до Политика за приватност? ОБЈАВУВАЊЕТО ПОЛИТИКА ЗА ПРИВАТНОСТ ИМ ОВОЗМОЖУВА НА Е-ИЗДАВАЧИТЕ ОСНОВА ЗА СТЕКНУВАЊЕ НА ДОВЕРБАТА НА ПОСЕТИТЕЛИТЕ НА НИВНИТЕ ВЕБ-СТРАНИЦИ, ПРЕКУ

More information

ПРИРАЧНИК ЗА ПРОЕКТЕН МЕНАЏМЕНТ

ПРИРАЧНИК ЗА ПРОЕКТЕН МЕНАЏМЕНТ ОБУКА ЗА ПРИРАЧНИК ЗА (пример од глава I) Предавач: Андријана Богдановска Ѓуровиќ KNOWLEDGE CENTER, 2011 ГЛАВА 1 ВОВЕД И КОНЦЕПТ НА ПРОЕКТНИОТ МЕНАЏМЕНТ Цели Целта на воведот е даде преглед на проектниот

More information

ПОИМ ЗА КОМПЈУТЕРСКИ МРЕЖИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА КОМПЈУТЕРСКИТЕ МРЕЖИ

ПОИМ ЗА КОМПЈУТЕРСКИ МРЕЖИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА КОМПЈУТЕРСКИТЕ МРЕЖИ ПОИМ ЗА КОМПЈУТЕРСКИ МРЕЖИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА КОМПЈУТЕРСКИТЕ МРЕЖИ 1. Компјутерски мрежи Компјутерска мрежа претставува збир од два или повеќе компјутери кои се поврзани преку комуникациски медиум и кои

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИКА Информациски технологии Штип

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИКА Информациски технологии Штип УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИКА Информациски технологии Штип ЃОРЃЕ ГИЧЕВ НАПРЕДНО ПРЕБАРУВАЊЕ ИНФОРМАЦИИ КАЈ ERP АПЛИКАЦИИ - МАГИСТЕРСКИ ТРУД - Штип, Јули 2014 КОМИСИЈА ЗА ОЦЕНКА И

More information

Ф а б р и ч е н п л и н с к и у р е д

Ф а б р и ч е н п л и н с к и у р е д Ф а б р и ч е н п л и н с к и у р е д Вовед Возилата GREAT WALL со бензински мотори можат да бидат дополнително опремени со фабрички гасен уред со течно вбризгување на горивото (Liquid Propane Injection

More information

Прирачник за управување со општинскиот имот

Прирачник за управување со општинскиот имот Прирачник за управување со општинскиот имот (прирачник за оние кои ги донесуваат одлуките на локално ниво) ноември 2014 год. ОСНОВНИ ПОДАТОЦИ Клиент: Финансирано од: Меѓународна консултантска компанија:

More information

ЗАКОН ЗА СЛОБОДЕН ПРИСТАП ДО ИНФОРМАЦИИ ОД ЈАВЕН КАРАКТЕР

ЗАКОН ЗА СЛОБОДЕН ПРИСТАП ДО ИНФОРМАЦИИ ОД ЈАВЕН КАРАКТЕР ЗАКОН ЗА СЛОБОДЕН ПРИСТАП ДО ИНФОРМАЦИИ ОД ЈАВЕН КАРАКТЕР КОНСОЛИДИРАН ТЕКСТ 1Закон за слободен пристап до информации од јавен карактер ( Службен весник на Република Македонија бр. 13/2006, 86/2008, 6/2010,

More information

З А К О Н ЗА СЛОБОДЕН ПРИСТАП ДО ИНФОРМАЦИИ ОД ЈАВЕН КАРАКТЕР. Редакциски пречистен текст * I. ОПШТИ ОДРЕДБИ. 1. Предмет на законот

З А К О Н ЗА СЛОБОДЕН ПРИСТАП ДО ИНФОРМАЦИИ ОД ЈАВЕН КАРАКТЕР. Редакциски пречистен текст * I. ОПШТИ ОДРЕДБИ. 1. Предмет на законот З А К О Н ЗА СЛОБОДЕН ПРИСТАП ДО ИНФОРМАЦИИ ОД ЈАВЕН КАРАКТЕР Редакциски пречистен текст * I. ОПШТИ ОДРЕДБИ 1. Предмет на законот Член 1 (1) Со овој закон се уредуваат условите, начинот и постапката за

More information

СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК

СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК Скопје, 2009 Проект за основно образование ПРИРАЧНИК ЗА УЧИЛИШНИTE ТИМОВИ ЗА ПРОФЕСИОНАЛЕН РАЗВОЈ Скопје, 2009 Проект за основно образование

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. МБА Менаџмент. Ивана Трендафилова

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. МБА Менаџмент. Ивана Трендафилова УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Ивана Трендафилова УЛОГАТА НА МЕНАЏЕРОТ - ЛИДЕРОТ ВО УПРАВУВАЊЕ СО КОНФЛИКТИ ПРЕКУ ПОТТИКНУВАЊЕ НА КОНСТРУКТИВНИ, А РАЗРЕШУВАЊЕ И ИЗБЕГНУВАЊЕ

More information

П Р О С П Е К Т. Друштво за проектирање, производство и монтажа на челични конструкции и опрема, увоз-извоз ФАКОМ АД - Скопје (ФАКОМ АД - Скопје)

П Р О С П Е К Т. Друштво за проектирање, производство и монтажа на челични конструкции и опрема, увоз-извоз ФАКОМ АД - Скопје (ФАКОМ АД - Скопје) П Р О С П Е К Т За котација на обични акции на Официјалниот пазар потсегмент Задолжителна котација на Македонската берза на хартии од вредност АД Скопје Друштво за проектирање, производство и монтажа на

More information

Дизајнирање на архитектура на микросервиси: развој на бот базиран микросервис за управување со анкети

Дизајнирање на архитектура на микросервиси: развој на бот базиран микросервис за управување со анкети Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за информатички и комуникациски технологии Битола Отсек за информатика и компкутерска техника Дизајнирање на архитектура на микросервиси: развој на бот

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. МБА Менаџмент. Штип. Слаџана Стефанова

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. МБА Менаџмент. Штип. Слаџана Стефанова УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Штип Слаџана Стефанова ВЛИЈАНИЕТО НА РЕГРУТИРАЊЕТО И СЕЛЕКТИРАЊЕТО НА ВРАБОТЕНИТЕ ВРЗ УСПЕШНОСТА НА РАБОТЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИИТЕ - МАГИСТЕРСКИ

More information

СОВРЕМЕНИ СТРАТЕГИИ ЗА УПРАВУВАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНТНИ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ

СОВРЕМЕНИ СТРАТЕГИИ ЗА УПРАВУВАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНТНИ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Александра Крколева Матеска Весна Борозан Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје СОВРЕМЕНИ СТРАТЕГИИ ЗА УПРАВУВАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНТНИ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ

More information