УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА

Transcription

1 Универзитет Св.Климент Охридски - Битола Економски факултет Прилеп Република Македонија УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА - Магистерска работа - Кандидат: Лилјана Андреевска 66/09 Ментор: Ред. Проф. д-р Димко Кокароски Прилеп Септември, 2012 година

2 СОДРЖИНА СОДРЖИНА ВОВЕД 1. ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ Видови ризици во банкарското работење Кредитниот ризик и ризикот од други договорни страни Столбови на кредитен ризик Ликвидносен ризик и неговото влијание врз банкарското работење Пазарни ризици и факторите што ги предизвикуваат УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ Принципи и предизвици за управување со различните видови ризици Пристапи при управувањето со пазарниот ризик Имплементација на Базел II - Нова Капитална Спогодба Дополнителни пристапи кон Базел II УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Ризици со коишто се соочуваат банките во Република Македонија Анализа на ризиците во банкарското работење на трите водечки банки во Република Македонија Методи за управување со ризиците во македонските банки Практичен пример за пресметка на адекватноста на капиталот Фактори коишто ја ограничуваат целосната имплементација на базелските принципи и стандарди ЗАКЛУЧОК Користена литература i

3 ВОВЕД ВОВЕД Живеејќи во еден современ свет, полн со интелегентни поставки, кои секојдневно го контролираат нашиот живот, неизвесноста почнува се повеќе да се намалува. Но, од друга страна пак, ризиците дека нешто непредвидливо и досега не случено може да се случи се повеќе се зголемуваат, како резултат на новите технологии, новите изуми и новиот начин на современо размислување што се наметнува во мозокот на секоја интелегентна единка. Тоа е иницијалната точка која ме наведе да размислувам да подготвам магистерски труд на тема РИЗИЦИ. И бидејќи мојата работа е насочена кон финансиите, сметам дека треба да го истражувам полето на ризици во банкарското работење, што е предмет на теми и дилеми уште кога првиот човек му позајмил пари на својот најдобар пријател, а тоа е многу одамна. Според моите првични определби, овој труд треба да претставува сублимирана форма на се она што се однесува на ризиците од работењето на банките, со посебен осврт на состојбата за справувањето на домашните банки со ризиците. Оваа магистерска работа предвидува да бидат поставени три тези кои постапно ќе ги обработуваат сите сегменти кои е неопходно да се објаснат со цел подобро и поуспешно да се одбрани претходно наведената тематика. Секоја теза содржи низа информации собрани од различна светска и домашна литература и сублимирани во еден труд кој на свој начин би придонесол во подлабока разработка на проблемот поврзан со успешно совладување на ризикот од работењето на деловните субјекти. Во првата тема разработени се ризиците во банкарското работење и тоа од еден аспект на дефинирање на истите, со посебен осврт на ризиците што се најзначајни во банкарското работење и најчесто се сретнуваат. Иако, мора да се напомене дека ризиците се испреплетеуваат еден со друг, преминуваат од еден во друг облик и се со посебни карактеристи за секоја единствена ситуација. Затоа, за ризиците се вели дека се камелеонски обоени, непредвидливи и вешто прикриени низ секојдневните практични iii

4 ВОВЕД ситуации. Па според тоа, нивото на прифатлив ризик треба да биде сразмерен со способноста на деловниот субјект да ги апсорбира евентуалните загуби и да остварува прифатлива стапка на принос. Втората тема го опфаќа управувањето со ризиците во банкарските институции, проучувајќи ги принципите и предизвиците кои се јавуват на патот на справувањето на институциите со ризиците што се јавуваат во нивното секојдневно работење. Нафтениот шок во седумдесеттите години од минатиот век, протресувајќи го секој сектор не го одминал ни банкарскиот, при тоа банкротирајќи реномирани банкарски институции. За да се избегнат поголеми негативни ефекти врз банкарскиот сектор, се формирал Базелскиот комитет, кој пак на почетокот настапил само со совети и препораки, што требале да укажат на тоа како на најдобар начин да се спроведат одредени активности во банките, како да се пристапи на управувањето со ризикот и сл. Во оваа тема опфатена е и имплементацијата на Базелските принципи и во нашата земја. Третата тема е целосно посветена на банкарските институции во Република Македонија, почнувајќи од анализирањето на нивната работата од аспект на справувањето со ризиците, споредба на нивниот начин на примена на светските страндарди за управување со ризик, практичната примена на Базелските принципи и стандарди, практичен пример за пресметка на адекватноста на капиталот, како и анализа на факторите што го ограничуват целосното применување на базелските принципи и стандарди во нашата земја. Целта на ова истражување е да се приближиме кон одговорот на прашањето: како успешно да се справиме со ризикот, притоа формулирајќи една стратегија која јасно ќе ги утврдува концентрациите на ризик што се прифатливи за субјектот, и со чија примена раководниот тим би ги приближил своите одлуки до крајната цел на финансиското работење на самиот субјект.. iv

5 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ 1 ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ 1.1. Видови ризици во банкарското работење На современите финансиски пазари финансиските организации изложени се на бројни ризици. Причините се многубројни: од недоволна диверзификација на работењето и склоност кон вложување во ризични, но профитабилни ангажмани, до потреси на берзите и глобални финансиски кризи. Но, се поголемата изложеност на дејството на бројните ризици, бара нивно управување и контрола. Современата деловна стратегија се темели на три важни чинители: пари, време и ризик. Извештаите на финансиските институции претставуваат највреден извор на сознанија за тоа што финансиските институции, односно деловните субјекти и банките превземаат во однос на идентификувањето на ризикот и што се прават за поефикасно справување со истиот. Финансискиот ризик се појавува во материјален и нематеријален облик. Материјалната компонента претставува делумно или целосно губење на вложениот износ, а нематеријалната компонента се однесува на загубата на деловниот углед (референците и имиџот). Значи, во финансиското работење, ризикот може прецизно да се дефинира како можност пласираните средства да не ја заработат очекуваната стапка на принос, односно дека ќе настане загуба во конкретното работење. Еве неколку кратки дефиниции на ризик: веројатност за загуба или изложеност на ризик; опасност која може да предизвика загуба; имот или личност изложени на загуба; отстапување од реалните загуби; психолошка неизвесност во однос на загубата; загуба на потенцијален износ на парична маса; отстапување од реалните загуби и слично. Воглавно, зголемената изложеност на некој од финансиските ризици, може значително да го зголеми влијанието и на останатите ризици поради нивната меѓузависност, односно синергичниот ефект што го имаат истите. Во стручната економска литература и во банкарската практика се среќаваат најразлични поделби на ризиците во банкарското работење што за последица има 1

6 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА широк спектар на видови ризици од овој тип. Причината за многубројните поделби на ризикот е во неисцрпниот број на мислења за нивното потекло и во бројот на факторите што ги детерминираат. Еден од најзначајните и најчесто спомнуваните ризици во теоријата и праксата е ризикот во банкарството. Секако, постојат повеќе различни видови и тоа: Кредитен ризик. Банките даваат кредити и со тоа превземаат ризик истиот да не биде вратен или главниот долг или вкупниот износ од главен долг и камата, и на тој начин ваквото лошо кредитирање резултира со слабеење на капиталот на банката. Бидејќи сопственичкиот капитал не е поголем од 100% од износот на банкови кредити и ризичните кредити не треба многу да се големи за да предизвикаат капиталот на банката да стане неадекватен за аспорбирање на понатамошни загуби. Во таков момент банката пропаѓа и би се затворила освен ако регулаторните тела не одлучат да ја одржат во живот додека не се најде купувач за истата. Ризик на ликвидност. Овој ризик претставува опасност од непоседување на готовина тогаш кога истата е потребна за покривање на повлекувањето на депозитите и за исполнување на кредитните барања на доверливите клиенти. Ако банката не може на време да собери готовина, веројатно ќе изгуби голем број од своите комитенти и ќе поднесе загуба од неостварената добивка. Во случај да потрае недостатокот од готовина, тоа може да доведе до ненадејни барања за повлекувања на депозитите, што може да резултира и со пропаѓање на банката. Неможноста на банката да ги исполни своите ликвидни потреби со разумни трошоци често претставува главен сигнал дека банката е во сериозни проблеми. Ризик од каматни стапки. Банките, исто така, се соочуваат со ризикот кој влијае на нивниот опсег, односно опасноста дека заработувачката од приходоносната актива ќе се намали или дека каматните трошоци значително ќе се зголемат, со намалување на распонот помеѓу приходите и расходите, а со тоа и нето приходот. Промените во распонот помеѓу приходите и расходите на банката обично се однесуваат или на карактеристиките на менаџментот за порфолиото, или на ризикот од каматни стапки веројатност дека променливите каматни стапки ќе резултираат со значително зголемување на вредноста и враќање од активата на баката. Оперативен ризик. Банките се соочуваат со оперативниот ризик заради можните недостатоци во контролата на квалитетот, нефункционалноста во 2

7 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ производството или давањето на услуги или заради обични грешки во проценката на менаџментот, како и промените во конкуренцијата како што се новите добавувачи на финансиски услуги или напуштањето на пазарната област од страна на одредена банка. Валутен ризик. Поголемите банки се соочуваат со валутен ризик кој произлегува од работењето со странски валути. Најтргуваните светски валути се движат паралелно со променливите услови на пазарот. Банките кои тргуваат со овие валути за себе и за своите коминтети често се изложуваат на ризикот од неповолното движење на цените и на куповната и на продажната страна од овој пазар. Банките кои тргуваат со овие валути за себе и за своите коминтенти секогаш се изложуваат на ризикот од неповолното движење на цената и на куповната и на продажната страна од овој пазар Кредитниот ризик и ризикот од други договорни страни Доминантен банкарски ризик е кредитниот ризик кој се однесува на ризикот дека некои заеми или инвестиции во обврзници нема да бидат исплатени во рокот на достасување. Взаемната зависност помеѓу различните видови на ризици, како во поодделни банки, така и на ниво на целокупниот банкарски систем, е зголемена и станува се посложена заради се поголемиот развој на финансиски иновации во банкарството, посебно на оние што се поврзани со вонбилансните средства. Интернационализацијата и се полабавата законска регулатива ја зголемија можноста за ширење на негативни влијанија. Во своето работење менаџментот во банката секојдневно прави компромиси, помеѓу големината на ризикот и големината на приходната стапка. Кредитниот ризик е најважен во банкарството. Ризикот од загуба настанува со можноста пласираните средства да не бидат вратени во предвидениот амортизационен период на кредитот. Загубата може да биде целосна, а може да биде и делумна ако сепак дел од средствата се амортизираат. Кредитниот ризик, исто така, вклучува деторација на кредитниот рејтинг на деловниот субјект, што подразбира опаѓање на позицијата на тој деловен субјект на рејтинг листата. Но, падот на рејтингот не подразбира и губење на средства, иако укажува на зголемената можност од загуба. Исто така поместувањето на факторот на ризик во правец на негов раст, го зголемува и очекуваниот пазарен приход, што 3

8 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА претставува важен параметар при секјуритизацијата на кредитите и кредитните деривати. Банкарско портфолио Кредитниот ризик е посебно критичен кога ќе дојде до загуба на средства во кредитните пласмани кон важните клиенти. Постојат различни видови на загуба: каснење при амортизирањето на средствата, реструктуирање на условите на задолжување, банкрот. Поедноставните инциденти во амортизацијата на кредитите како што се мали задоцнувања, сами по себе не претставуваат загуба. Во пракса периодот на толеранција по прашање на каснењето во реализацијата на ануитетот изнесува три месеци. Доколу сепак, клиентот не е подготвен на подолг рок да ги реализира своите обврски банката има алтернативи, или да оди во правец на консолидација на клиентот и репрограмирање на кредитните обврски, или да учествува во процесот на ликвидација на субјектот, односно неговата аквизација или припојување кон некој друг субјект. Во овој процес загубата на банката е извесна. Според тоа, може да се заклучи дека загубата настанува во ситуации многу посериозни од обичниот инцидент во наплатата. Не е лесно да се квантифицира кредитниот ризик, и покрај фактот дека од определени временски периоди може да се извлече како дериват можноста за неизвршување на обврските и стапката на покривање на загубата, која зависи од ситуацијата на самиот субјект. Исто така, тешко е да се утврди корелацијата, меѓузависноста на загубите остварени во диверзификувано портфолио на банката, односно да се утврдат факторите кои влијаат на деторацијата на вкупното портфолио. Трансакционо трговско портфолио Пазарот на капитал го вреднува кредитниот ризик на емитентите во кредитобарателот. Кредитниот ризик се гледа преку credit spread, разликата помеѓу очекуваниот приход и сигурниот пласман, односно од приходот на пласманот во обврзници на деловен субјект. Можноста на трансакционото порфолио претставува негова продажба пред хартиите од вредност да претрпат загуба. Доколку кредитниот рејтинг на должникот се влоши, хартиите од вредност може да се продадат по пониска цена. Во случај на неочекувана загуба се појавува разлика помеѓу цената на хартиите од вредност пред и по објавувањето на загубата на должникот по дадена хартија, со оглед на фактот дека цената пред загубата била значително поголема. Продажната 4

9 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ цена зависи од ликвидноста на пазарот, но секако еден од факторите кој влијае на цената е и кредитниот ризик. Кредитниот ризик кај трансакционите инструменти отвора многубројни прашања. Која е големината на потенцијалната загуба на поодделните инструменти и целокупното портфолио во иднина? Дали е пазарната цена на инструментите соодветна на пазарниот ризик? Која ќе биде цената на инструментите ако ризикот реално се оствари? Параметри на кредитниот ризик 1 Главни компоненти на кредитниот ризик се изложеноста на кредитен ризик, веројатноста од загуба, деторација на кредитниот рејтинг и процент на покривање на загубата. Рангирањето претставува традиционално утврдување на кредитниот рејтинг на кредитобарателот. Најпознати рејтинг агенции се Standard и Poor i Fitch. Рејтинг агенциите повеќе го оценуваат конкретниот должнички однос, отколку кредитобарателот, со оглед на фактот што ризичноста на секој кредитен пласман се менува во зависност од степенот на задолженост на кредитобарателот, колатералот, како и нивото на приоритетност на конкретниот долг. Банките користат постапка на интерно рангирање на деловните субјекти, бидејќи повеќето деловни субјекти немаат јавен кредитен рејтинг публикуван од страна на агенции. Интерното рангирање се врши во согласност со барањата и стандардите на банката. Во обзир се зема како ризикот на самиот кредитобарател, така и ризикот на гаранцијата, односно стапката на покритие. Рангирањето, исто така, опфаќа и тн. country risk, кој го подразбира политичкиот ризик на работење во една земја. Потоа, локалните монети, исто така, се земаат во обзир во текот на рангирањето. Рангирањето се фокусира на ризикот на индивуална кредитна линија односно кредитобарател-должник. На банките им е мошне важен вкупниот ризик на портфолиото на кредитни пласмани. Бројот на должници, нивните дејности, обемот на пласирани средства во поодделни дејности, групи на должници, односно различни земји се се тоа факти што директно влијаат врз ризичноста на портфолиото. Портфолио кредитниот ризик е критичен параметар од аспект на можен ризик, па според тоа мошне е важно да се 5

10 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА утврди големината на капиталот за покривање на овој ризик. Според тоа, следен предизвик за утврдување на кредитниот ризик е изнаоѓањето на портфолио ефект. Ова претставува комплексна задача, како заради недостатокот на податоци кои се однесуваат на кредитниот ризик, така и заради методолошката проблематика за утврдување на корелацијата помеѓу степенот на ризичност помеѓу должниците кои се наоѓаат во банкарското портфолио. Ризик на земјата Ризикот на земјата или тн. country risk во суштина значи ризик од можна економска и политичка криза во земјата. Овде пред се го имаме во предвид следното: Ризикот на суверенитет, кој означува загуба остварена со доверлив однос спрема суверените емитенти, како што се централната банка, односно Владата. Ризикот од загуба секогаш упатува на реструктуирање на долгот на дадената држава. 2 Влошените економски услови може да доведат до опаѓање на кредитниот рејтинг на деловниот субјект. Исто така, се зголемуваат загубите спрема должниците во ситуации кога доаѓа до деторација на економските услови во земјата. Намалување на вредноста на локалната монета во однос на монетата која преовладува во банката. Неможност за транфер на фондовите капитал од земјата должник, со оглед на локалните закони. Постои и можност локалната монета, во периодот на амортизација на кредитот, да го изгуби статусот на конвертибилна валута. Ризик, исто така, може да претставува и правниот систем на дадена земја кој може да му овозможи на должникот да го избегне подмирувањето на обврските по основ на кредитот. Од таа гледна точка, доверителите кога се во прашање ваквите земји инвестираат во банкарски гаранции. Ризикот на земјата, кој се однесува на можноста одредени збиднувања во земјата да влијаат на клиентската фирма или способноста на владата да го отплати долгот, обично се дели на суверен (или тн. политички) и валутен ризик (кој исто така се нарекува ризик на девизниот курс). Поделбата е прифатлива кога кредитопримателот е 1 Joël Bessis, Risk Management in Banking второ издани, страна 14 2 Да ја земеме за пример кризата во Аргентина, кога државата не ги реализира своите обврски, што укажува на тоа дека без оглед на пруденцијалните стандарди на ризикот, кои на државните обврзници му даваат ризик 0, се заклучува дека ризикот сепак е присутен. 6

11 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ приватна фирма, но кога е во прашање влада, нејасна е разликата помеѓу суверен и валутен ризик. Со цел да се запознае со изложеноста кон ризикот на земјата потребно е банката да развие информационен систем со кој се опфаќаат сите облици на изложување кон ризик (заеми, инвестиции и слично), нивната класификација (по вид, рок на доспевање, должници) како и пренесување на информациите во информационен центар. Банките ги утврдуваат лимитите за да ја намалат изложеноста кон ризик во било која земја. Лимитите се утврдуваат од страна на country limit комисии составени од врховни банкарски извршни власти. Country менаџери и аналитичари и даваат препораки на country limit комисијата, чии членови може да бидат, но не мораат. Одлуката за лимитот се заснова на два одвоени делови на информацијата: една е аналитичка студија на country ризикот, а другата е маркетиншки план изработен од службеникот на банката задолжен за операции во земјата која е предмет на разгледување. Значи, над country лимитот не се дозволува изложување на ризик. Показатели на country ризик. Освен показателите на country ризикот, како што се дефицитот како процент од номиналниот бруто домашен производ и корелацијата помеѓу системот на контролиран девизен курс (кој е во согласност со преценетата домашна валута, еквивалент е со оданочувањето на извозот и субвенционирањето на увозот и кој му допушта на економијата малку флексибилност да одговори на промената на релативните цени), степенот на загуба на инхерентната економија, се користи стандардна мерка на ризик поврзана со теретот од националниот долг, односно со односот (ratio) покритие (coverage ratio):односот на извозот спрема севисирањето на долгот. Исто така, е важен и варијабилитетот на разликата помеѓу приходот од извозот (Pi) и трошоците на увозот (Tu), во однос на задолжително сервисирање на долгот: Kv{(Pi Tu) / S}, каде што Kv е коефициент на варијација, a S задолжително сервисирање на долгот. Треба да се напомене и дека кај оваа мерка обемот на извоз е веројатно позитивно, а обемот на увоз е веројатно негативно поврзан со цената, како и тоа дека трошоците се обично позитивни во однос на извозните приходи. На пример, кризата во Аргентина, кога државата не ги реализира своите обврски, што укажува на фактот дека без оглед на пруденцијалните стандарди на ризик, кои на државните обврзници им даваат ризик од 0%, се заклучува дека ризикот е сепак секогаш присутен. 7

12 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Валутниот ризик настанува тогаш кога приливите или одливите се деноминирани во повеќе валути односно кога приливите се деноминирано во една, а одливите во друга валута. Во тој случај промената на интервалутниот курс ќе ја зголеми или намали способноста на проектот да го сервисира долгот. Ако, приходите кои ги остварува проектот се деноминирани во денари, а обврските во евра, и ако се зголеми односот на денарот и еврото, така да за едно евро треба да се исплатат повеќе денари, сервисирањето на долгот со непроменета продажна количина и/или цена е отежнато. Ризикот се смалува така што обврските се договараат во иста валута во која се остваруваат приходите, и тоа во услови на стабилни цени. Со помош на управувањето со ризиците може да се симулираат влијанијата на позитнивните и негативните курсни разлики на работењето на компанијата, како и трошоците кои настануваат со вложување во финансиските инструменти за осигурување од овој вид на ризици. Покрај класичните типови на ризици, врз работењето на субјектите влијаат и останатите ризици од околината, меѓу кои како позначаен може да се наведе политичкиот ризик. Овој ризик се однесува на промените на одлуките и активностите на јавниот сектор. Може да настапи на два начини: со воведување на нови или зголемување на постоечките даноци, односно со експропријација на земјиштето. Воведувањето на нови и зголемувањето на постоечките даноци може да го зголеми даночното оптеретување на купувачите на производи, да го зголеми трошокот на инпутот или оптеретувањето на финансиските резултати. Економскиот или валутниот ризик може да се претвори во политички. Ако продажните цени се деноминирани во локална валута, а обврските во странска конвертибилна или пресметковна валута, и ако интервалутарниот курс се промени, може да дојде до зголемување на продажните цени. Ако се изврши симулација на влијанието на измените во стапките на ДДВ, данокот на добивка, данокот на исплатена добивка и данокот на промет на недвижнини, може да се согледаат ликвидноста и успешноста на работењето, воопштено Столбови на кредитен ризик 3 Ризик на индивидуална трансакција ( stand-alone risk ) Два најважни сегменти или блокови за следење на кредитниот ризик се ризикот на индивидуална трансакција, односно standalone ризикот и портфолио кредитниот 3 Joël Bessis, Risk Management in Banking второ издани, стр.420 8

13 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ ризик. На таа основа е структуирано и прикажувањето на блоковите, кои всушност ги изразуваат различните аспекти на кредитниот ризик. Столб I: Ризик на индивидуална трансакција Овој столб се занимава со факторите на ризик, изложеноста кон ризик, како и проценката на ризикот. Факторите повлекуваат ризик, или во правец на деторација на кредитниот рејтинг, или во правец на загуба. Веројатноста за неизвршување на обврските и деторацијата на кредитниот рејтинг се основни инпути за утврдување на ризикот. Кај имплементацијата на портфолио моделот, неопходно е да се квалификува изложеноста, покритието (односно default загубата - loss given default ) и веројатноста од неизвршување на обврските, односно деторација на рејтингот. Ова е областа во која веќе долго време познатите скор модели и модели на рангирање, им овозможуваат рангирање на фирмите од страна на rejting агенциите, врз основа на податоците што стојат на располагање. Овие модели со користење на нови техники и модели на новата генерација овозможуваат квалификување на факторите на ризик што претставува и барање на Базел II стандардот. Со рангирање се утврдува кредитниот ризик на кредитобарателот. Кај рангирањето постојат повеќе аспекти на ризик кои треба да бидат утврдени. Првиот е ризикот на самиот должник кредитобарател, кој се однесува на неговата способност кредитот да го врати во определениот рок. Со ова, рангирањето спаѓа во областа на надворешно рангирање, кое го спроведуваат рејтинг агенциите. Вториот аспект се однесува на колатералот, гаранциите и неформалната поддршка на некој трет субјект кон кредитобарателот. Овие фактори се земаат во предвид во текот на интерното рангирање кое претставува внатрешна проценка во банката од страна на аналитичарите на кредитен ризик. Опфатната шема на рангирање треба да ја утврди ризичноста на кредитобарателот, земајќи ги во предвид гаранциите и колатералот. Доколку евалуацијата на кредитобарателот се врши од аспект на различните барања за кредит, рејтингот може да биде поинаков, во зависност од рангот на сениорноста на заемот, односно понуденото обезбедување. Потребата за рангирање на кредитобарателот е важна, со оглед на фактот што веројатноста од загуба е инпут со иста важност како и покритието на кредитот. Интерното рангирање претставува внатрешна евалуација на загубата и колатералот. Ова рангирање е познато како Internal Rating-Based, односно пристап на 9

14 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА оценување на ризикот баран од страна на Базел II стандардот. Интерното рангирање го зема во предвид екстерното рангирање, а потоа за двата видови на рангирање се утврдува фреквенцијата на загуба, врз основа на податоци од минатото. Покрај рангирањето, до веројатноста од загуба се стигнува и со користење на моделот на загуба. Моделите директно ја утврдуваат веројатноста на загуба, и врз основа на таа веројатност се врши рангирање на деловните субјекти. Разликите меѓу овие начини можат да се изложат како: Можноста на загуба е објективна, а рангирањето е резултат на самата проценка; Моделите директно ја утврдуваат можноста за загуба, без потреба од статистичка деривација на загубата; Моделите што ја утврдуваат можноста од загуба го даваат неопходниот инпут за развивање на моделот од портфолио ризик; Моделите на загуба, бараат база на податоци за загубата, за параметрите на моделот да бидат што попрецизни. Техники на рангирање и квалификување на веројатноста од загуба. За моделирање на рангирањето и утврдување на веројатноста од загуба се применуваат различни техники, па дури за некои може да се каже и дека се веќе надминати, односно застарени. Методот на кредитен скор, е еден од најстарите методи кој е развиен од страна на Алтман во 1968 година. Оваа техника се користи и за утврдување на рејтингот и веројатноста од загуба. Се уште употреблива и посебно е адекватна при утврдувањето на ризикот кај потрошувачките кредити. Скорот претставува функција на финасискиот ризик и варијаблите. Техниката на кредитен скор ги диференцира ризичните од неризичните деловни субјекти. Во зависност од скорот субјектот е повеќе или помалку ризичен за кредитирање. Кога вредноста на скорот е утврдена, можноста за загуба зависи од големината на скорот, разликувајќи се кај различни деловни субјекти. Logit-probit техниката дозволува директно моделирање на релацијата помеѓу набљудуваните варијабли и утврдувањето на рејтинг класа, односно веројатноста на загуба. Оваа методологија е позната како RiskCalc, која се применува со цел да се 10

15 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ направи класификација на веројатноста на загубата. Оваа техника ги диференцира субјектите како ризични, давајќи им вредност од 0 до 1, како и веројатност од загуба. Опционо - теориски пристап, поаѓа од претпоставката дека акционерите на компанијата имаат повеќе интерес да го продаваат својот имот отколку да плаќаат обврски што произлегуваат по основа на кредитирање. Овој интерес на акционерите произлегува од претпоставката дека вредноста на имотот е помала од вредноста на кредитот. Ваквиот пристап го набљудува имотот на компанијата како опција или пат, каде што сопствената актива се продава на кредитодавателот со целна цена, која што е еднаква на големината на долгот. Овој модел е исто така применлив и за деловни субјекти кои не се организирани во форма на акционерски друштва. Економетриски модел на загуба е техника која што ја поврзува стапката на загуба на портфолио сегментот со цикличното движење на стопанските дејности и економијата на дадена земја. Моделот се заснова на два базични делови. Првиот блок користи логит функција која врз основа на економски варијабли ја квантифицира вредноста на загубата од 0 до 1. Вториот блок користи фактори, кои што се инпут на логит функцијата. Моделот бара дистрибуција на загубата, како и движење на економските фактори во минатото кои што влијаат врз кредитниот рејтинг на должникот, карактеристични за дадена земја односно стопанска активност. Credit spread е наредната техника за квантификација на веројатноста на загуба, што во оваа техника се деривира низ анализата на пазарниот credit spread. Техниката ја проценува веројатноста од загуба, ризикот на деторација на кредитниот рејтинг и покритието на ризикот, колатералот. Тој е моделиран така да зависи од факторот на кредитниот ризик. Моделот се базира на утврдувањето на вредноста на ризичниот долг, по пат на дисконтирање на вредност на очекуваниот cash flow, со дисконтен фактор, којшто се состои од неризична стапка плус дадениот ризик од загуба. Фактори на кредитниот ризик. Опционо-теорискиот пристап ја користи вредноста на активата на деловниот субјект како фактор на ризик. Економетрискиот модел на загуба ги користи цикличните движења на стопанството, односно макроекономските варијабли како фактор на ризик. Корелацијата помеѓу индивуалните компании и макроекономските варијабли, произлегува од фактот дека основните услови на стопанисување се рефлектираат на вредноста на активата на деловните субјекти. Портфолио моделите, коишто се засноваат на корелацијата, користат еден од 11

16 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА овие два пристапи. Другите модели користат емпириски податоци за дистрибуцијата на загубата по рејтинг класи, но не воспоставуваат однос помеѓу споменатите фактори и дистибуцијата на веројатноста од загуба. Изложеност на загуба и покритие. Неизвесноста по прашање на ризикот од загуба, се изразува со параметрите изложеност на ризик во состојба на неизвршување на обврските ( Exposure at default -EAD) и загуба што произлегува од неможноста за наплата на кредитот ( Loss given default - LGD). Движењето на овие параметри во иднина е неизвесно. Изложенота кон ризик EAD, како што и самото име кажува, ја прикажува висината на побарувањата на банката, по основа на кредити, од кредитобаратели што доспеале во состојба на неможност за извршување на своите обврски. За банкарското портфолио проектирани се само заклучени кредитни пласмани, можноста за поголеми пласмани зависи од деловната политика на банката и барањето за кредити. По правило, кредитниот ризик е независен од пазарните движења. Покритието на ризикот претставува посебен аспект на кредитниот ризик, со оглед на фактот дека загубата претставува разлика помеѓу реализираното покритие и побарувањата по основ на кредити. Новите Базелски стандарди претпоставуваат одреден степен на покритие, како мерка за намалување на загубата во самиот ризик. Исто така, ризик постои и во случај на гаранција. Кога кредитопримателот ќе ја загуби способноста за извршување на кредитните обврски, под дејство на одредени фактори, истото се случува и со гаранцијата. Проценка на кредитниот ризик. Книговодствената вредност на пласираниот кредит останува константна, и покрај деторацијата на кредитниот рејтинг на должникот. Моделите на кредитниот ризик ја препознаваат само можноста од загуба. Mark-to-market моделот ја менува вредноста на кредитот, со менувањето на неговата ризичност. Овој процес го дисконтира cash-flow-то, што настанува со амортизација на кредитот, користејќи како дисконтна стапка неризична каматна стапка, плус credit spread, што кореспондира со проценката на ризикот. Оваа евалуација го изразува полниот ефект на деторација на кредитниот рејтинг, што ја прави поефикасна, за разлика од моделите кои што исклучиво ја препознаваат само веројатноста од загуба. 12

17 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ Техниките за проценка на миграцијата на рејтингот се базираат на дистибуција на факторот на кредитен ризик, како што се вредностите на активата на деловниот субјект и макро економските показатели. Во таа насока се користат матрици на миграцијата на кредитниот ризик, базирани на податоците од минатото, кои што овозможуваат утвдување на фреквенцијата на миграцијата за секоја од рејтинг класите. Mark-to-market моделот е единствен што ја следи миграцијата на кредитниот рејтинг, со оглед на тоа дека дисконтниот фактор се менува во зависност од ризик рејтингот на должникот. Столб II: Портфолио ризик Портфолио ризикот (ризик од концентрација) врши агрегација на ризикот на индивидуални кредитни пласмани. За разлика од пазарниот ризик, кај кредитниот ризик заради недостаток на информации, тешко е да се следи дистибуцијата на ззагубата. Иако моделите на портфолио ризик ги користат истите базични принципи на корелација и дистрибуција на загубата, тие значително се разликуваат. Модел на корелација на кредитниот ризик. Концентрацијата на кредитниот ризик е мошне значајна за банката, односно од критично значење. Анализите зборуваат дека загубите се поголеми во периодот на влошени економски прилики. Исто така се наметнува заклучокот дека постои позитивна корелација помеѓу загубите. Односно, моделите покажуваат дека процентот на загуба е високо осетлив на корелацијата. Занемарувањето на корелацијата на загубата, би претставувало опасност во смисла на дефинирањето на големината на неопходниот капитал за апсорбирање на загубата. Корелација исто така постои и кај деторацијата на кредитниот рејтинг, која се реализира низ миграцијата на кредитниот рејтинг во негативна насока. Не е лесно да се утврди корелацијата на загубата. На пример, веројатноста дека две кредибилни компании ќе банкнотираат истовремено е минимална. За да се утврди корелацијата потребно е да се развие модел со повеќе фактори на ризик, како што се вредноста на активата на деловниот субјект во опционен пристап, односно економски услови анализирани со економетриски техники. Моделирање на загубата како варијанта. При пристапувањето кон кредитен ризик како кон една од варијантите, факторот од загуба претставува вредноста на активата на деловниот субјект. Загубата се реализира кога вредноста на компанијата 13

18 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА паѓа под вредноста на долгот. Според тоа, корелацијата помеѓу вредноста на активата произлегува од корелација помеѓу загубата и кредитирањето. Овие принципи се имплементирани во техниката на опционо-теорискиот пристап на Портфолио менаџерот. Credit Metrics го користи истиот принцип, иако овој модел се користи во корелација на приходите од акцијата како показател на корелацијата помеѓу активата. Исто така, Credit Metrics користи матрица на заедничките миграции на рејтингот, утврдувајќи ја веројатноста дека неколку субјекти од дадена класа на рејтинг ќе мигрираат во рејтинг од некоја друга класа. Веројатноста од заедничка миграција се зголемува со поголемата корелација. Економетрискиот пристап на моделирање на стапките на загуба, се фокусира на релацијата помеѓу стапката на загуба на сегментот на портфолио и економските прилики во земјата. Оваа техника е наклонета кон иднината. Моделот ја користи logit врската помеѓу стапката на загуба, поодделните сегменти на портфолиото и макроекономските показатели на дадената земја стопанските актвиности. Со оглед на фактот што стапката на загуби на различните делови на портфолиото зависи од низа различни фактори, тие имаат тенденција да создаваат различни варијации во зависност од менувањето на факторите. Од степенот на поклопување на променливоста на стапката на загуба и макроекономските показатели се деривира степен на корелација помеѓу стапката на загуба на деловите на портфолиото. Моделирањето на дистибуцијата на загуба на кредитното портфолио во голема мерка зависи од корелациите. Постојат неколку методи за моделирање на дистрибуцијата на загуба: Анализа на дистрибуцијата на загуба Monte Carlo симулација на факторите на кредитен ризик Моделирање на миграцијата на рејтингот на кредитниот ризик, вклучувајќи ја меѓусебната корелација. Анализа на дистрибуцијата на загуба. Аналитичкиот пристап ги утврдува параметрите на дистрибуција на загубата во ограничени претпоставки. Credit risk+ е пример за таква методологија која ја игнорира деторацијата на кредитниот стандард и ја препознава, односно ја предвидува само можноста од неизвршување на обврските. Овој пристап се заснова на утврдување на статистиката на загуба на секое портфолио 14

19 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ поединечно, плус нивната евентуална зависност спрема надворешните фактори. Употребливоста на овој метод се базира на едноставното и брзо калкулирање. Monte Carlo симулација. Главна техника за утврдување на корелацијата на дистрибуцијата на загуби е Monte Carlo симулацијата. За спроведување на оваа техника неопходна е структурирње на корелацијата на факторите на кредитниот ризик. Кога ризик фактор е вредноста на активата, едноставно е да се генерира случајна вредност на активата и на тој начин да се генерира веројатноста од загуба на секој деловен субјект. Вредноста на активата кореспондира со кредитниот рејтинг на субјектот, па ризикот може да биде или помал или да води кон загуби. Методологиите на опционотеорискиот пристап - Portfolio Menager, и Економетрискиот модел на загуба - Credit Metrics го користат овие модели. Моделирање на заедничка миграција. Втор начин за моделирање на дистрибуцијата на загуба е по пат на Credit Metrics моделот. Оваа техника специфицира N можни миграции на своите должници, вклучувајќи го и нивото на загуба. За секој пар должници дадени се можни веројатности на заедничко движење. Ако ризикот на два субјекти има тенденција на симултана деторација, повеќе отколку што постои можност за независно опаѓање на рејтингот, веројатноста на заедничка миграција во негативен смер ќе биде поголема. Оваа техника ја генерира дистрибуцијата на вредноста на портфолиото, што вклучува и позитивна миграција на намалување на ризикот (што резултира со поголема вредност на кредитот, мерено со mark-to-market методологија), инверзно на тоа, деторацијата доведува до помала mark-to-market вредност. Капитал и провизија. Капиталот резултира од дистрибуцијата на загубата. Утврдената големина на можната загуба зависи од дадениот хоризонт за пресметување, од методот за проценка на изложеноста кон ризик, како и од роковите за пресметување на mark-to-market моделот. Параметри на капиталот се: процентот на загуба, односот на очекувана и остварена загуба, односот на остверената загуба и приходот. Поголемиот број модели користат временски период од една година. Дистрибуцијата на загубата произлегува од дистрибуцијата на активата. Методологиите на опционо-теорискиот пристап - Portfolio Menager, и Економетрискиот модел на загуба - Credit Metrics овозможуваат вакво калкулирање. Кредитниот ризик и Економетрискиот модел на загуба - Credit Metrics теориски ја проценуваат дистрибуцијата на загубата преку хоризонт, користејќи и кумулативна стапка на загуба. 15

20 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Ризик од индивидуална кредитна линија Параметри на кредитниот ризик. Тема на ова поглавје ќе бидат параметрите на ризикот од индивидуална кредитна линија. Кредитниот ризик е потенцијална загуба во случај должникот да не може да ги подмири своите обврски, или во случај да дојде до деторација на кредитниот рејтинг на должникот. Најважни компоненти на овој ризик се: изложеност на ризик ( exposure at default - ED), веројатност од неизвршување на обврските ( default probabilities - DP) и загуба остварена од неизвршување на обврските ( Loss given default - LGD). Изложеност претставува износот на средства кои се наоѓаат под ризик. Веројатноста од неизвршување на обврските, односно веројатноста за деторација на кредитниот рејтинг, зборуваат за статистичката веројатност дека кредитопримателот нема да ги врати средствата во доспеаниот рок, односно дека ќе му се намали кредитниот рејтинг. Обезбедувањата го намалуваат губитокот на средства во случај на неизвршување на обврските. Обезбедувањата може да бидат во форма на гаранција и колатерал. Традиционалниот пристап кон кредитниот рејтинг се однесува на должниците, деловните субјекти односно финансиските институции. Но, и покрај моделот за контрола на ризикот, идентификацијата и контролата на ризикот и понатаму претставува вистински предизвик. Изложеноста кон ризик или како се наведува во англо-саксонската литература еxposure at risk, претставува износ на средства кои во вид на кредит ќе се пласираат во одредена временска перспектива. Во пракса, изложеноста на ризик претсавува заедничка варијабла за кредитниот ризик. Менаџментот со кредитен ризик потставува лимити на износите што можат да му се одобрат на деловните субјекти, стопанските гранки или на регионот. Изложеноста на ризик претставува квантитет на ризикот, односно износ на преостанати барања по основ на пласираниот кредит. Изложеноста може да се земи во книговодствена вредност или според моделот mark-to-market. Проценката на загубата со користење на книговодствениот износ не ја зема во предвид деторацијата на кредитниот рејтинг, која не се реализира во книговодствена вредност, но ја зголемува можноста од неизвршување на обврската на кредитопримателот. Markto-market моделот ја изразува деторацијата на кредитната вредност, со тоа што се зголемува ризикот, се зголемува и факторот на дисконтирање, при што реалната вредност на кредитот се намалува. 16

21 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ Самиот обем на средства пласиран во кредити не е доволен да ја изрази изложеноста кон ризик, туку како адекватен параметар се зема големината на средствата пласирани во кредити, кај кои должниците не ги извршуваат своите обврски. Овој параметар се означува со терминот Exposure at default (EAD). Кај термински дефинираните заеми лесно се утврдува износот на средства кои во временски хоризонт се наоѓаат под влијание на ризик. Но, за поголем број на кредитни пласмани не може да се утврди износот на средства кои ќе се најдат под ризик, со оглед на фактот дека на кредитопримателот му е дадена можност во дадениот период, во зависност од своите потреби да влече одреден износ на средства. За банкарските кредити релевантна е поделбата на on balance sheet и of balance sheet трансакции. Податоците што ја дефинираат изложеноста на кредитот се: Износ и рочност на договорениот кредит, Амортизационен план на термински дефинираниот кредит, Рокова усогласеност на траншите од дадениот кредит, Тековно користење на износот од одобрениот кредит. За голем број на кредитни пласмани на кредитобарателот му е оставена можноста да влече средства по сопствена потреба до одреден лимит. Договорените кредитни линии се on balance sheet за износот на средства кој е повлечен, односно of balance sheet за износот на средства кој не е повлечен, но кој кредитобарателот може да ги искористи во дадениот период. Неизвршување на кредитните обврски и миграција на ризикот. Ризикот од неизвршување на обврските претставува веројатност дека клиентот нема да ги подмири своите обврски. Постојат неколку ситуации што може да се третираат како неисполнети обврски. Движењето миграцијата на кредитниот ризик може да оди во правец на поголем ризик, поточно движење кон класите на понизок рејтинг (деторација на кредитниот рејтинг). Исто така, движењето може да биде во правец на намалување на ризикот, односно кон класи на повисок рејтинг. Во случај на неизвршување на обврските се утврдуваат загуби. 1) Дефинирање на неизвршувањето на кредитните обврски. Постојат повеќе дефиниции за неизвршувањето на обврските кои произлегуваат по основ на кредит. Во англиската терминологија за кредитниот ризик често се користи изразот default risk, при што default от настанува во три случаи: 17

22 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Прво, ако должникот не го изврши плаќањето по кредитниот договор ни после најмалку три месеци од моментот на доспевање, Втор случај е ако должникот прекрши некоја од заштитните клаузули во кредитниот договор. Тогаш по автоматизам се започнуваат преговори помеѓу банката и должникот, а во спротивно банката бара должникот да го врати целокупниот долг. Трето, економскиот default настанува кога економската односно пазарната вредност на активата на должникот падне под вредноста на неговиот долг. При тоа, економската вредност на долгот претставува вредност на очекувани идни парични приливи cash flows, дисконтирани на сегашна вредност со адекватна дисконтна стапка. Имено, ако пазарната вредност на активата на должникот падне под пазарната вредност на долгот, тоа значи дека сегашните очекувања за идните парични приливи се такви што долгот не ќе може да се врати. Сепак, во овој случај, кредиторот односно банката нема право да покрене правна постапка против должникот. 4 2) Неизвршување на обврските и веројатност за миграција. Во некои ситуации постои вкрстено неизвршување на обврските што е карактеристично за криза на ликвидност во стопанството (кога доаѓа до неликвидност во цел репродуктивен синџир). Во вакви ситуации кредитодавателот по правило ги редефинира условите за амортизација на кредитот, ако тоа не го направи, постои можност кредитопримателотдолжник да банкнотира. За следење на можноста на економскиот default, кој како што беше кажано се карактеризира со пад на вредноста на активата на должникот под вредноста на заемот, се применува моделот на Merton (1974). Рејтинг агенциите сметаа дека до неизвршување на обврските доаѓа кога ануитетите не се плаќаат во согласност со амортизациониот план на кредитот. Новите Базелски стандарди ситуацијата на редефинирање на кредитните обврски во текот на неликвидноста на должникот кредитопримател, ја третираат исто така како default- неизвршување на обврските. Базелските стандарди исто така наоѓаат и евиденција на фреквенцијата на неизвршување на обврските во минатото. Оваа фреквенција се следи по класи и од неа се деривира веројатноста за неизвршување на обврските. Кога ќе се утврди рејтингот на кредитопримателот позната е и фреквенцијата на неизвршување на обврските на 4 Ćirović, Bankarstvo, глава 20, страна

23 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ дадената рејтинг класа во минатото. Економскиот default се разликува од правниот третман на неизвршување на обврските, но е значаен при предвидувањето на оваа можност. Веројатноста за поместување на кредитниот рејтинг претставува веројатност дека кредитниот рејтинг на еден субјект ќе се измести од една во друга класа. Неизвршувањето на обврските претставува фаза на деторација на кредитниот рејтинг и претставува посебна класа. Во случај на неизвршување на обврските загубата се материјализира низ вредноста на преостанатиот долг, кој не е покриен со реализацијата на колатералот. Веројатноста од миграција зависи од евидентираните податоци од минатото. Миграцијата во било која насока не ја менува книговодствената вредност на кредитот, но се менува веројатноста од неизвршување на обврските. Mark-to-market методологијата ги вреднува промените во кредитниот рејтинг, со оглед на фактот дека дисконтирањето на идните парични токови низ амортизацијата се врши со фактор на дисконтирање кој зависи од credit spread. Credit spread се разликува во зависност од класата на рејтинг. Податоците од минатото ни даваат фреквенција на неизвршување на обврските, во зависност од тоа што е поставен критериум за утврдување на состојбата која се подразбира под незивршување на обврските. Рејтинг агенциите даваат фреквенција на неизвршувањето на обврските, што настанува при каснење поголемо од 90 дена. Некои централни банки ги евидентираат податоците кои се однесуваат и на банкрот ликвидација и ненавремено извршување на кредитните обврски во минатото. Недостаток на овие податоци е дека истите не укажуваат на веројатноста на неизвршувањето на обврските по класите на рејтинг, како што е во случајот со рејтинг агенциите. Покривање на ризикот (обезбедување на кредитот). Колатералот, договорните клаузули и гаранциите служат за покривање на ризикот кој кредитодавателот Банката, го превзема на себе. Средствата за обезбедување на кредитот ја намалуваат загубата во случај на неизвршување на обврските по кредитот- Loss given default (LGD). Загубата по основ на кредитен ризик директно зависи од стапката на покритие, со што истата станува клучен параметар инпут во калкулирањето на кредитниот ризик. Новите базелски стандарди ставаат акцент на собирањето и организирањето на 19

24 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА податоците кои се однесуваат на стапката на покритие. Покритието во случај на неизвршување на обврските зависи од видот на обезбедување. Колатералот од една страна служи како покритие на загубата на кредитодавателот во случај на неизвршување на обврските, но од друга страна претставува и поттик на кредитобарателот да го реализира креедитот според договорот. Доколку не ги изврши обврските должникот може да оствари загуба во случај кога колатералот е поголем од долгот. Постоењето на колатерал го намалува кредитниот ризик, ако колатералот лесно може да се превземе, односно да се продаде. Колатералот претставува инструмент за заштита од кредитен ризик кој има широка примена во кредитната пракса. Гаранциите овозможуваат вршење на финансиски трансакции. На финансиските пазари познат е механизмот наречен back to back, каде што субјектот X не сака директно да контактира со субјектот Y, иако е спремен да контактира трет субјект кој има подобар кредитен рејтинг. Третиот субјект Т, го контактира субјектот Y, превземајќи средства од субјектот X и за таа трансакција добива провизија изразена со каматна стапка. Значи, овде субјектот Т се јавува како посредник, или поточно амортизер на кредитниот ризик, наместо да издава формални гаранции на субјектот X за обврските на субјектот Y. За ефикасност на гаранцијата важна е законската регулатива која ја регулира оваа област, како и стекнатата пракса во ситуации кога кредитобарателот при неизвршување на обврската на должникот, бара наплата од гарантот. Поддршката претставува неформална релација. Кај овој вид обезбедување ги имаме следните ситуации: Матичната компанија може да го поддржи подружниот деловен субјект кредитобарател кој влегува во нејзиниот став, доколку тоа е од значење за функционирањето на целокупниот холдинг. Матичната компанија да не го поддржи кредитобарателот. Овде стои условот дека евентуалната лоша состојба на матичната компанија не придонесува за состојбата за кредитобарателот. Во тој случај банката го анализира само кредитниот рејтинг на кредитобарателот. 20

25 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ Матичната компанија може да го повлече во default подружниот деловен субјект, па банката мора да го разгледува и кредитниот рејтинг на матичното претпријатие и ако нема побарување кон неа. Матичната компанија може да загрози рејтингот на подружниот деловен субјект, доколку го користи неговиот имот за унапредување на својот рејтинг. Оваа можност е забранета со закон во поодделни држави. Но, ако е можна тогаш поддршката на поддржаниот деловен субјект е негативна бидејќи во тој случај се зголемува ризикот. Клаузули. Договорните клаузули може да бидат финансиски и квалитативни. Финансиските клаузули претставуваат ограничување, односно дозволен минимум ratia на долгот/покритието. Останатите ограничувања се квалитативни и се однесуваат на правата на кредитопримателот да ги диверзификува своите деловни активности. Ограничувањата го ставаат работењето на кредитопримателот во зависност од банката. Како што беше кажано, непочитувањето на клаузулите може да доведе до промптна наплата на кредитот, односно до преговори помеѓу должникот и банката. Договорни клаузули, односно ограничувања би можеле да бидат: афирмативна, финансиска, рестриктивна и негативна клаузула. Афирмативните клаузули се однесуваат на обврските на кредитопримателот на банката да и доставува периодични финансиски извештаи. Најчесто барање од оваа група е обврската кредитобарателот на банката да и доставува привремени финансиски извештаи. Евиденцијата и следењето на податоците за финансиската состојба на кредитобарателот и овозможува на банката подобар увид во основата за превземање на превентивни чекори. Финансиските ограничувања се однесуваат на висината на вредноста на важните финансиски ризици. Класичниот ризик, кој се пресметува како долг/покритие мора да биде поголем од нивото (како лимит се зема вредноста 1.4). Останатите ризици се засноваат на односите долг/капитал, потоа односот на добивка која се исплаќа како дивиденда и задржаната добивка. Рестриктивните клаузули се предвидени со цел да го ограничат кредитобарателот во активностите кои може да влијаат на зголемување на ризикот. Таквите ограничувања се однесуваат на тенденцијата на кредитобарателот средствата да ги исплаќаат на акционерите наместо да ги чуваат како резерва за исполнување на 21

26 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА обврските спрема кредитодавателите. Можноста за зголемување на заработувачката и запослувањето на нова работна сила на субјектот заемопримател исто така може да биде ограничено. Останатите ограничувања од овој тип се однесуваат на диверзификација на активностите на деловниот субјект надвор од основната дејност, што пак би можело да доведе до нов ризик. Од една страна рестриктивните клаузули лимитираат одредени акции, а од друга страна истовремено пак ги лимитираат негативните активности. Забраната пред се се однесува на заложување на активата на деловниот субјект во вид на колатерал на други кредитодаватели. На овој начин банката овозможува поголемо покривање на долгот во случај на банкрот на должникот. Банката, исто така, може да му забрани на должникот да одобрува кредити, односно да се појавува во улога на кредитодавател. Должникот исто така, може да добие забрана да се појавува во својство на гарант, бидејќи со тоа ризикот на должникот може да биде зголемен, во зависнот од ризикот на субјектот за чиј долг се издава гаранција. Останати параметри на договорот за кредит се следните: Временска димензија на влечење на траншите; Амортизационен план на кредитот Чување на депозит во банката на кредитодавателот од страна на должникот; Пенали кои должникот треба да му ги плати на банката на сметка на обештетување. Оценката на ризиците што можат да влијаат врз финансиската состојба на институциите е едно од главните прашања што на широко се дискутираат како помеѓу националните така и помеѓу меѓународните супервизорски власти чија основна цел е остврување на стабилност на финансискиот систем преку инструменти на политиката како што се показателите на адекватноста на капиталот, осигурувањето на депозитите и одобрувањето на кредити во крајна инстанца Ликвидносен ризик и неговото влијание врз банкарското работење Ризикот на ликвидност во банкарското работење претставува можност, односно веројатност банката да претрпи материјално-финансиска загуба поради неможноста навремено и во роковите утврдени со договорите да ги извршува превземените 22

27 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ обврски. Се работи за можност од појава на нарушувања на еден од најважните принципи во банкарското работење, покрај принципите на солвентност, рентабилност и ефикасност. Во банкарската практика принципот на ликвидноста претставува анализа и постојано следење на сите позиции во активата и пасивата, така што промените во поглед на обемот, квалитетот, структурата и цената на чинењето на расположливите средства се ставаат под контрола, за да биде минимизиран евентуалниот ризик. Во зависност од степенот на трансформацијата на средствата во ликвиден облик се разликуваат три видови на ликвидност во банкарското работење и тоа: 1. Примарна ликвидност, која ги опфаќа пред се средствата на банката на жиро сметката кај централната банка и готовината со оглед на дневно присутната конверзија меѓу овие два облика на примарна ликвидност. Средствата на примарна ликвидност се сопствени резеви на ликвидност од прв степен на ликвидитет неопходни на секоја банка за да биде во нормални услови секогаш ликвидна. 2. Секундарната ликвидност на банката опфаќа сопствени извори на ликвидност со кои можат брзо, по правило во текот на истиот ден, да се зголемат паричните средства на банката на нејзината жиро сметка во централната банка. Тоа за банката претставува дополнителна резерва на ликвидностшто банката ја активира во одредени ситуации, за неочекувани или сезонски одливи на парични средства, како и при редовни месечни исплати на плати и пензии, кои по правило краткоочно ја исцрпуваат ликвидната позиција на банката. 3. Општата или потенцијалната ликвидност опфаќа категории на релативно ликвидни пламсни на банката, каде што е присутна побавна трансформација во парични средства. Ризикот на ликвидност е ризик од можноста да се случат негативни ефекти на финансискиот резултат и капиталот на банката како резултат на неспособноста на банката да ги исполнува своите доспеани обврски. Поголем број банкарски активности зависат од способноста на банката да им осигура ликвидност на своите клиенти. Банките се посебно осетливи на проблемите на ликвидност и тоа како на ниво на поодделна институција, така и од аспект на севкупниот банкарски пазар. 23

28 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Важноста на ликвидноста е поочигледна и јасно се распознава посебно во кризни ситуации. Банката која има соодвентна ликвидност многу полесно ќе ги премости кризните состојби и шокови. Ризикот од ликвидност е дериватен облик на ризичност и бидејќи претставува последица од изложеноста на другите ризици, овој ризик банките често го маргинализираат. Всушност, едно испитување покажало дека дури 67% ризик менаџерите на американските банки сметале дека ликвидноста воопшто не е проблем во нивните банки, па според тоа не го истражувале особено. Овој ризик може да биде резултат или на проблемите при финансирањето или на пазарниот ликвидносен ризик. Ризикот на финансирање на ликвидноста претставува неможност на ликвидирање на побарувањата или добивање на соодветно финансирање со нови задолжувања. Пазарниот ликвидносен ризик претставува неможност на банката лесно да ги надомести специфичните вложувања без значителни губитоци заради несоодветни недостатоци на пазарот и пазарни пореметувања. Ризикот на ликвидност е најголем кога банката не може да ги антиципира новите зајмовни побарувања и нема пристап кон нови извори на готовина. Во современи услови, овој ризик има секундарно значење затоа што обично се покрива со други инструменти. Кај овој ризик банката се соочува со два проблеми: недостаток на ликвидни средства или можност да мобилизира ликвидни средства на пазарот на пари. Во функција на планирањето на потребното ниво на ликвидни средства, банките треба да планираат извори и структура на соодветен ликвиден потенцијал, и во врска со тоа да ја планираат својата кредитна политика. Рочноста на пласманите, односно кредитното портфолио е детерминирана точно од рочноста на изворите. Со оглед на фактот дека рочната трансформација на средствата кај банките инхерентно е поврзана со функционалните карактеристики на банкарското работење, банките континуирано ги контролираат и држат рочните дебаланси помеѓу изворите и пласманите во рамки на пропишаните минимални лимити. Спрема една од бројните дефиниции, ризикот од ликвидност претставува веројатност дека во идното работење нема да сее располага со доволно пари за непречено извршување на деловниот процес. Паричниот дефицит е последица на различни причинители: каснење на наплатата од побарувањата од купувачите, зголемување на оперативните трошоци, кратката временска разлика помеѓу плаќањето 24

29 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ на обврските спрема добавувачите во однос на периодот на наплата на побарувањата, неадекватна рочност на изворите на финансирање на инвестициите во однос на обртот на фиксниот капитал и слично. Во таа смисла, соодветното управување со ризиците овозможува проверка и спроведување на симулација на бројни алтернативи на финансискиот резултат и месечната ликвидност, применувајќи ги законските работења на деловните субјекти во Република Македонија, како и специфичноста на пооделна компанија. Откако ќе заврши инвестицијата и работењето ќе се одвива во согласност со планираните буџети, постои опасност побарувачката за стоките, услугите или производите да не биде доволна за остварување на планираните парични токови и осигурување на непречено одвивање на деловниот процес, за враќање на кредитите и остварување на финансискиот план, во целост. Овие околности може да настапат, ако: - продажната цена на пазарот на продажба падне, - цената на сировините или набавената стока на пазарот на набавка порасне, - се намали пазарниот удел, - воопштено се намали побарувачката за производите или услугите од тој вид. Ако настапи барем една од овие наведени околности, се намалува веројатноста да се оставри планираниот буџет. Повторно со примена на соодветен модел за управување со овој вид на ризик, се врши независно управување со продажбата и наплатата на побарувањата, по месеци и тоа како на домашниот, така и на странски пазари. Истото важи и за набавката на стоката; независно се управува со набавката на стока на домашен пазар и на стоките од увоз. Во зависност од резултатите на симулацијата на продажба и набавка на стока може да се планираат мерки кои ќе настојуваат да го намалат економскиот ризик. Ризик на солвентност Во анализирањето на работата на банките понекогаш треба да се разликуваат поимите ликвидност и солвентност, кои често се користат како синоними, а тоа воопшто не се. Имено, под поимот солвентност се подразбира способност за плаќање на достасаните обврски, или во поширока смисла на зборот, солвентноста преставува квантитативна неусогласеност на активата и пасивата, кога активата поради нерентабилно работење и загуби станува помала од пасивата. Тоа всушност преставува состојба на презадолженост, до која може да се дојде и кога и активата и пасивата се 25

30 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА урамнотежени, но постои неливкидност во смисла на неусогласеност на роковите на достасување на обврските и побарувањата, односно постои роковна неусогласеност на активата и пасивата. Инсолвентоста, согласно на ова, претставува неспособност за намирување на достасаните обврски. За инсолвентниот должник се вели дека е неликвиден. Постојат различни индикатори што укажуваат на инсолвентноста на банкарската организација, како што се неможноста за навремено подмирување на достасаните обврски кон депонентите и сопствениците на штедни влогови, како и обврските кон централната и останатите банки, потоа неможност за обезбедување на парични средства за купување на девизи, или пуштање во оптек на кредити според претходно договорени транши, како и ненавременото враќање на привремено користените средства од резервниот фонд и задолжителната резерва. Тука спаѓа и неможноста на деловната банка да го одржува пропишаното ниво на минимална ликвидност кај централната банка. Инсолвентноста на деловната банка настанува под влијание на многубројни интерни и екстерни фактори. Внатрешните фактори што го јакнат кредитниот потенцијал на банката се: 1. зголемување на бројот на депоненти и износи на депозити, 2. зголемување на депозитите на постојните депоненти, 3. здружување на средствата, 4. реесконт на меничното портфолио кај централната банка, 5. орочување на депозитот, 6. заклучување на посебни аранжмани со цел собирање на средства поради регулирање на должничко-доверителниот однос на коминтентот на банката во согласност со деловната политика на банката, 7. мобилизирање на средствата преку емисија на хартии од вредност, 8. заклучување на финансиски кредити, 9. заклучување на нови кредитни линии со странски банки, и 10. наплата на дадените кредити во рокот на достасување. Врз непосредната ликвидност на банката влијаат и обврските на банката, од чија што висина зависи висината на слободните средства што можат да се искористат за насочување на средставата на кредитниот потенцијал, а тоа се: 26

31 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ обврските на тековни исплати на депозити по видување; обврски на исплата на одобрени кредити и транши; обврски на исплата на достасани кредити користени од други банки; обврски по договорени аранжмани од комисионото работење на банката и законски обврски. Екстерните фактори на ликвидност се однесуваат првенствено на инструментите со кои што централната банка ја регулира ликвидноста и висината на пазарната маса. Меѓу факторите што негативно влијаат врз ликвидноста на крединиот потенцијал се истакнуваат следните: 1. неликвидноста на членовите и коминтентите на банката; 2. сезонските осцилации на прилив и одлив на средства; 3. повлекувањето на депонираните средства преку претворање на депозитните пари во стока или готовина; 4. одливот на средства за плаќање на увозот на стоки и услиги; 5. неизвршувањето на договорените обврски за депонирање на средства; 6. пролониграње на наплатата на достасаните побарувања поради економски причини; 7. неплаќањето на достасаните обврски по одобрените кредити; 8. рестриктивните мерки на кредитно-монетарната политика; 9. смалување на стапката на пораст на паричната маса преку повлекување на парите; 10. влијанието од надворешните во неекономски фактори врз деловната и кредитната политика преку насочување на средствата во рамките на објективните економски критериуми за непродуктивни и нерентабилни намени Пазарни ризици и факторите што ги предизвикуваат Оперативен ризик Под оперативен ризик се подразбира ризикот од оперативно управување со деловниот состав, односно проектот од фазата на проектирање преку изградбата и експлоатацијата се до завршувањето на самиот проект. Овој ризик е составен од техничка, потрошувачка и управувачка компонента. Со помош на голема интуитивност 27

32 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА можно е да се симулираат бројни варијанти на влијанијата на очекуваните трошоци на ликвидност и завршните финансиски извештаи. Веројатноста дека во одреден рок успешно ќе се обезбедат потребните износи на извори за финансирање, со прифатлива рочност и стабилна цена, исто така претставува дел од оперативниот ризик, во смисла на ризик на осигурување на доволно извори за финансирање. Овој ризик посебно доаѓа до израз кога кредиторот не е една личност туку претставува собир на кредитори, при што секој член има свои посебни барања и можности и услови за кредитирање, па сите тие треба да се усогласат со законитоста на проектот, односно со сопственото управување на компанијата. Во овој случај, за успешно справување со овој тип на ризик потребно е да се изврши симулација на бројни опции на кредити и каматни стапки, пуштање на кредити во оптек, динамика на отплата и слично. При финансирањето од повеќе извори, автоматски може да се пресмета просечна пондерирана каматна стапка. Исто така, може да се провери и симулира бонитетот на работењето, кој произлегува од финансиските извештаи на крајот на годината. Вкупните приходи, односно вкупните парични приливи зависат од количината и цената на услугите или производите кои се продаваат. Доколку се работи за производи кај кои е потребно да се обезбеди одредена количина на суровини во периодот на експлоатација, тогаш потребно е да се процени количината на суорвинаи кои во тој период може да се обработат. Непостоењето на таа суровина предизвикува неостварување на приход. Оптимално структурираната опрема генерира оперативни трошоци и трошоци за одржување. Со преработување на суровината и со создавањето на трошоци од овој вид, директно се влијае врз способноста на враќање на кредитот. Добро избраниот менаџерски тим треба да биде поспособен во управувањето со количините, трошоците, правата и имотот воопшто. Промените во законите кои се однесуваат на стандардите на зачувување на животната средина може значајно да влијаат на промена на волуменот на планираниот паричен ток, што директно влијае на способноста на сервисирање на обврските спрема изворите на финансирање. Секоја категорија на ризик влијае врз одредена финансиска категорија, па според тоа несоодветна проценка на поодделен ризик може значајно да го измени планираниот паричен ток, односно рамнотежата на деловниот состав. 28

33 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ Сеопфатното управување со оперативниот ризик од страна на банката, подразбира идентификација, евалуација, контрола (редукција), мониторинг и формирање на адекватен капитал за покривање на изложеноста на оперативен ризик на ниво на банката како целина. Процесот на управување со оперативни ризици започнува со нивна идентификација. Идентификацијата е клучна фаза во процесот на управување со оперативниот ризик бидејќи треба да доведе до проактивно наместо реактвно делување на ризикот. Целта на идентификацијата е да се утврди изложеноста на оперативни ризици и истата да се документира. Секоја банка мора да ги идентификува постоечките и потенцијално најголемите или најзначајни оперативни ризици и истите мора да ги следи според активностите во согласност со сопствената организација на работата (на пример за работа со стопанството, со населението, брокерски работи и сл.) со цел да си формира база на историски релевантни податоци за оперативните ризици. Процесот на формирање на база на податоци за успешна евалуација на оперативниот ризик е релативно долг процес, од причини што треба да поминат барем 3-5 години за да се соберат сите релевантни податоци. Според тоа, идентификацијата на ризикот е најважна претпоставка за развој на ефикасен и одржлив систем на контрола и мониторинг на оперативниот ризик. Спецификацијата на работите и/или активностите во кои постои изложеност на оперативни ризици (работи и/или активности кои можат да предизвикаат оператвни ризици и загуби) треба детално да се утврди и да се дополнува како и да се шифрира за полесно пратење. Идентификацијата треба континуирано да се извршува и да се прилагодува на промените во банката и во окружувањето. Во согласност со препораките на Базелскиот комитет за супервизија на банките (BSBS) можни се четири пристапи за идентификација на оперативниот ризик и тоа (BSBS, 2003): разврстување на ризикот risk mapping, идентикатори на ризикот, мерење и самопроценување со оглед на каталогот на потенцијални изложености на оперативен ризик. Risk mapping e процес кој се спроведува низ сите организациони единици на банката за да се добијат информации за изложеноста на тие единици кон ризик, видот на ризик и неговото ниво. Резултатот на кванитативното мапирање на ризикот е т.н 29

34 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА веројатност-влијание дијаграмот (probability-impact diagram), односно типичен дијаграм на фреквенцијата на очекувана загуба во однос на влијанието за секој тип различен настан или линија на работење. Индикаторите на ризикот се статистички и/или метрички податоци, неретко финансиски, кои укажуваат на ризичниот профил на секоја организациона единица (активност) и банка во целина. Такви идентикатори се: бројот на неавторизирани трансакции со кредитни картички, бројот на жалби од страна на клиентите, стапката на промет по вработен, фреквенција и/или влијание на грешките и пропустите во процесирањето на трансакциите, премиите на осигурување, бројот на пропаднати трговски трансакции итн. Некои банки ја мерат својата изложеноста на оперативни ризици користејќи на, пр. податоци кои се однесуваат на историските загуби или комбинирајќи ги тие податоци со екстерните податоци за загуби, анализите на сценаријата и факторите за евалуација на ризикот. Ефикасен начин за тие податоци (информации) добро да се искористат е воспоставување на системи за мониторинг и евидентирање на фреквенцијата и влијанието на поодделните случаи на оперативни загуби и останатите релативно податоци (информации) за нив. Најчесто користен пристап за идентификација на оперативните ризици е нивната идентификација заснована на таксономијата што ја врши самата банка. Појдовна точка е поделбата на банката како целосна организација на помали единици за да се добие подобра проценка и подобар поглед на сите аспекти на ризикот. Идентификацијата може да се врши според (BSBS, 1998): 1. линија на дејноста: работа со стопанството (corporate finance) трговија и продажба (trading and sales) работа со население (retail banking) комерцијално банкарство (commercial banking) плаќања и пресметки (payment and settlement) агенциски услуги (agency services) работи поврзани со управување со имот (asset management) брокерски работи со населението (retail brokerage) 2. случувања во кои постои изложеност на оперативен ризик 30

35 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ Интерни измами (internal froud) намерни активности, односно пропусти на најмалку една личност која работи во банката или за банката со цел да постигни лични економски интереси. Односи спрема вработените и безбедност на работното окружување (employment practices and workplace safety) можни загуби заради неприменување или кршење на законот за работа или други правилници поврзани со работењето, здравствената и социјалната заштита и безбедноста на работното место. Клиенти, производи и деловна пракса (clients, products and business practice) можни загуби заради ненамерни (немарни) пропусти во исполнувањето на професионалните обврски спрема клиентите и/или заради природата (конструкцијата) на производот/услугата. Штети на основните средства (demage to physical assets) можни оштетувања на основните средства (деловни згради, инфраструктура и сл.) и човечки загуби заради природни катастрофи/непогоди и други случувања. Прекин во работењето и испаѓање на информационите и другите системи (business discruption and system failures) можни загуби заради неадекватност, неефикасност, лошо функционирање или пад на IT системот на банката и/или системите на јавни/надворешни услуги/информации (провајдери). Извршување, испорака и управување со процесите (execution, delivery and process management) можни загуби заради ненамерни грешки во процесите и/или поддршката на управувањето (вклучувајќи ги односите со деловните партнери, клинетите и провајдерите) и/или 3. видовите на причинители: а) човечки фактори (people) б) процеси (processing) в) системи (systems) г) екстерни фактори (external causes). Каматен ризик Каматниот ризик претставува еден од клучните финансиски (пазарни) ризици за банката. Бидејќи банката не може да се изолира од каматниот ризик, а за да може да се заштити од неповолното влијание на движењето на каматние стапки, менаџментот мора да ги спознае изворите и облиците на каматен ризик. Исто така, работата носи облици 31

36 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА на каматен ризик во банкарството со чија идентификација банката може да превземи соодветни механизми за заштита. Влијанието на каматниот ризик на финансиската состојба на банката се набљудува од аспект на влијанието на економската вредност и пазарната вредност на банката. Основна функција на банката е концентрирање и алокација на слободните парични средства преку собирање на депозити и одобрување на кредити. Извршувајќи трансформација на средствата во своето работење банките се изложуваат на влијанието на каматниот ризик. Изложеноста на банката кон каматен ризик настанува заради промените на каматните стапки и рочната неусогласеност на пласманите и изворите. 5 На собраните депозити банката со клиентите може да договори фиксна каматана стапка, што наизглед би значело решавање на проблемот за банката кога станува збор за каматниот ризик. Но, ако каматните стапки на пазарот би почнале да паѓаат, банката би била соочена со опортунитетни трошоци во своето работење, и истото би се согледало во изгубената корист што банката би можела да ја има доколку ги набавела средствата по пониски каматни стапки, иако фиксната каматна стапка претставува сигурност за трошоците на изворите и едноставност во сервисирањето на долгот за банката. Влијанието на каматниот ризик на работењето на банката може да се набљудува низ влијанието на банкарската книга (banking book) и трговската книга (trading book). Банкарската книга ги класифицира и бележи сите традиционални банкарски активности кои делумно се преклопуваат со инвестициските работи. 6 Сите трансакции кои се извршуваат на пазарот се бележат во трговската книга на банката. Разликата помеѓу тие два сегменти на банкараско работење видлива е во стратегијата на работењето. Банкарската книга се заснова на филозофијата купи и држи «buy and hold», додека во трговската книга доминираат стратегиите на тргување. Набљудувано од овој аспект, каматниот ризик може да се подели на: - каматен ризик содржан во трансакциите на банката (traded interest rate risk) - билансен каматен ризик (non-traded interest rate risk). Билансниот каматен ризик се поврзува со структурата на биласот на банката, односно со банкарската книга. Каматниот ризик од банкарските трансакции е поврзан 5 Madura, J.: Financial Markets and Institutions, 6th ed., Thomson ' South'Western, Ohio, USA, 2002, страна J. Bessis: Risk Management in Banking, 2nd ed., John Wilez / Sons Ltd., New Zork, USA, 2011, страна

37 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ со влијанието што го имаат промените на каматните стапки врз пазарната вредност на позицијата на банката, како на пример на вредноста на задолжените хартии од вредност. Трговската книга ги содржи евидентирани сите финансиски инструменти, стоки или стокови деривати кои банката ги чува заради препродажба и остварување на добивка од тие трговски трансакции, изложености произлезени од репо договори и договори за позајмување на хартии од вредност на друга договорна страна кои се наоѓаат во трговската книга, изложености произлезени од реверс на репо договори, изложеност по надокнади, провизии, камати по одредени финансиски инструменти остварени врз основа на договор за покровителство за издавање на хартии од вредност. Влијанието на каматниот ризик по сите позиции од трговската книга е важен аспект на влијанието на промените на каматните стапки на пазарната вредност на тие позиции. Влијанието на промените на каматните стапки кај банката најпрво се одразува на нејзините парични токови, нето каматните приходи, висината на надокнадата или оперативните трошоци, како и економската вредност на банката. Може да се каже дека ризикот на каматните стапки ги погодува ставките од активата (кредити, инвестиции), пасивата (депозити, хартии од вредност) и вонбилансните позиции. Влијанието на каматниот ризик на банката зависи од: 1. Вредноста на билансните и вонбилансните позиции кои се осетливи на ризик, односно структурата на билансот, 2. Волатилноста на каматните стапки, 3. Временскиот распон во кој постои изложеноста на каматен ризик. Секоја банка како кредитор и заемобарач се среќава со ризикот за промени на каматните стапки. Изложеноста на кредиторот кон каматните стапки е симетрична. Во наредната табела прикажано е влијанието на измените во каматната стапка на состојбата на кредиторите и кредитобарателите во облик на добивка означено со <+> и загуба означена со <->. Ризикот од каматните стапки не може да се избегне, односно овој облик на ризик не е можно да се неутрализира во работењето на банката. Но, можно е и пожелно е да се постигне најповолна изложеност на каматен ризик во согласност со насоките на управување на активата и пасивата (assest-liability management) кој функционира во банката. Управувањето со активата и пасивата 33

38 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА претставува прв модел кој е насочен кон управување со каматниот ризик кој се појавува во структурата на билансот на банката. 7 Табела 1. Изложеност на каматен ризик 8 Кредитори Кредитобаратели Каматна стапка Промена на каматната стапка Постоечка изложеност Променлива каматна стапка Фиксна каматна стапка Извори на каматен ризик во банкарството Каматниот ризик претставува финансиска изложеност на банката кон неповолното движење на каматните стапки. Управувањето со тој ризик е важна задача за банката, бидејќи каматниот ризик може да биде значаен извор на влијанија на профиталбилноста и вредноста на имотот на акционерите. Промените на каматните стапки влијаат на приходите на банката заради промена на нето каматните приходи, каматно ослетливата актива и оперативните трошоци. Влијателен процес со управувањето на ризикот од каматни стапки во банката бара запознавање со изворите на каматен ризик во банкарството кои воедно се и примарни облици на каматен ризик. Основни извори (облици) на ризик од каматни стапки на кои се изложуваат банките се: 9 1. ризик од неусогласеност на роковите (muturity risk, repricing risk), 2. ризик на кривата на приходи (yield curve risk), 3. основен ризик (bassis risk) 4. ризикот на можности (optionality). Ризикот од неусогласеност на роковите (muturity risk) значи временска неусогласеност на доспевањата (за фиксните каматни стапки) и ризикот на повторно вреднување на каматните стапки (repricing) на имотот, обврските и вонбилансните позиции (за променливите каматни стапки). Постоењето на роковна неускладеност темелно е поврзано со банкарското работење, бидејќи може да ја изложи банкарската А.Sounders: Financial Institutions Management A modern perspective, Irvin McGraw-Hill, 3th ed., Boston, USA, 1999, страна ; H. Greuning, S. Brajovič Bratunivič: Analyzing and Managing Banking Risk, The World Bank, Washington USA, 2003, страна J.Bessis: Risk Managament in Bnaking, 2nd ed., Willz, Chichester, England 2001., страна Basel Committee on Banking Supervision, Principales for the Management and Supervision of Interest Rate Risk, Октомври 2003, страна

39 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ заработувачка и нејзината економска вредност на неочекувани промени на каматните стапки. Ако банката своето портфолио на долгорочни кредити го финансира од краткорочни депозити, растот на каматните стапки може да предизвика пад на заработувачката. Растот на каматните стапки ја смалува вредноста на портфолиото на долгорочни кредити, а од друга страна земањето на нови депозити по повисоки каматни стапки влијае на растот на трошоците на банката. Крајно, намалувањето на приходите и растот на трошоците би резултирале со намалена добивка на банката. Ризикот на кривата на приходи се јавува како веројатност на непредвидените промени и облици на кривата на приходите, која делува негативно на добивката или економската вредност на банката. Кога банката од промената на вредноста на своето портфолио на десетгодишни државни обврзници би се заштитила со кратка позиција на петгодишни државни обврзници, со ненадејно завземање на строг наклон на кривата на приход може да се предизвикаат последици врз работењето на банката. Промените во наклонот на кривата на приходи носат раст на краткорочните каматни стапки над долгорочните, што во овој случај значи загуба на банката. Основниот, или темелниот ризик претставува веројатност на непостоење на совршена корелација на прилагодувањето на промените на каматните стапки кои се наплатуваат или плаќаат на различни финансиски инструменти, а можат да имаат влијание врз работењето на банката. Ризикот од можности претставува таков облик на каматен ризик кој се огледува во постоењето на можности за користење на вистинската опција на имотот со купување или продавање на парични текови поврзани со поодделни финансиски инструменти или договори, на пр. обврзници со можност за купување или опција за продавање, кредити со право заемопобарувачот да изврши предвремена отплата на кредитот или депозити со можност за повлекување. Влијанието на каматниот ризик во банкарството Поединците и претпријатијата водат сметка за нивото и движењето на каматните стапки, заради влијанието на каматните стапки на нивното работење. Банките како финансиски институции сакаат да го предвидат растот или падот на каматните стапки со што би ги искористиле таквите трендови во нивните движења и со тоа би оствариле 35

40 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА поголеми приходи од кредитните пласмани, односно би се заштитиле од зголемените трошоци на прибраните средства. Каматниот ризик во банкарското работење може да се појави во различни облици, што значи може да влијае и на билансните и на вонбилансните позиции. Посебно влијание треба да му се посвети на сфаќањето на взаемната поврзаност на ризикот од каматни стапки, кредитниот ризик и ризикот на ликвидност во банкарското работење. Порастот на каматните стапки во окружувањето за корисниците на кредити во банката значи поголема веројатност на нивно неподмирување на орочените обврски спрема банката. Проблемите во отплатата заради растот на каматните стапки може да се јават во облик на раст на висината на ануитетите кој заемобарателот. Поединците и стопанските субјекти водат сметка за нивото и движењето на каматните стапки, заради влијанието на каматните стапки врз нивното работење. Банките како финансиски институции сакаат да го предвидат растот или паѓањето на каматните стапки со цел да ги искористат таквите трендови во нивното движење и на тој начин да остварат поголеми приходи од кредитните пласмани, односно да се заштитат од зголемени трошоци на собраните средства. Каматниот ризик во банкарското работење може да се појави во различни облици, што значи дека може да влијае како на биланасните, така и на вонбилансните позиции. Посебно влијание мора да му се посвети на сфаќањето на взаемната поврзаност помеѓу ризикот од каматни стапки, кредитниот ризик и ризикот од ликвидност во банкарското работење. Растот на каматните стапки во окружувањето за корисниците на кредити од банката значи поголема веројатност за неподмирување на нивните обврски по основ на кредити кон банката. Проблемите во отплатата на кредитите како резултат на растот на каматните стапки може да се појават во облик на пораст на висината на ануитетите кои кредитобарателот мора да ги плати или во облик на зголемени трошоци кои пак од друга страна ја намалуваат заработувачката на кредитобарателот од која истиот го отплатува кредитот. Каматниот ризик има уште поизразено влијание врз кредитниот ризик. Банката без стабилни извори на средства тешко може да го поднесе притисокот на растот на каматните стапки врз својата заработувачка бидејќи зависи од меѓубанкарскиот пазар, за разлика од оние банки кои имаат стабилни извори или пак имаат пристап на пазарот на пари или на пазарот на останатите финансиски деривати. Влијание на каматните стапки врз депозитите и кредитите 36

41 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ Измената на каматните стапки влијае на висината на остварените приходи и трошоци на банката. Главниот извор на приходи во банкарското работење секако е активната каматна стапка која банката ја пресметува на кредитните пласмани што ги одобрува. Ненадејните измени на каматните стапки имаат за последица и менување на каматните приходи на банката. Кога се менува каматната стапка, се менува и вредноста на кредитите одобрени со фиксна каматна стапка. Ако би растеле каматните стапки, вредноста на тие кредити би паѓала. На тој начин, банките како кредитори се среќаваат од една страна со опортунитетен трошок од одмината корист, а од друга страна со поволноста да пресметаат поголеми каматни стапки при одобрување на новите кредити со договорена фиксна каматна стапка. Кога каматите на пазарот би опаѓале, банките како кредитори би се соочиле од една страна со загубата од каматни приходи на новоодобрените кредити, а од друга страна со корисноста од пресметаните повисоки каматни стапки по веќе одобрените кредити во однос на пониските каматни стапки на пазарот. Табела 2. Ефекти од промената на каматните стапки на кредитното портфолио на банкатa 10 Промена на каматни стапки Ефекти на банката Резултати од влијанието Каматните стапки растат Негативни ефекти Одобрените кредити вредат помалку Позитивни ефекти од реинвестирање Новоодобрените кредити вредат помалку Каматните стапки опаѓаат Позитивни ценовни ефекти Одобрените кредити вредат повеќе Негативни ефекти од реинвестирањето Одобрените кредити вредат помалку Во структурата на трошоците на банката доминира пасивна каматна стапка која таа ја плаќа на набавените депозити и другите извори на средства. Ненадејната измена на каматните стапки може да влијае врз работењето на банката врз основа на собраните депозити и трошоците за нивно собирање. Каматните стапки растат при повлекување на депозитите, па банките мора да привлечат нови депоненти со повисока каматна стапка или ќе се соочат со проблемот на ликвидност. Каматните стапки паѓаат при предвремена отплата на одобрените кредити и банката мора да одобрува кредити по пониски каматни стапки од пазарните. Табела 3. Ефекти од промената на каматните стапки врз депозитите на банката F. Sinkey: Comercial Bank Financial Management in the Financial - Services Industr, 6th ed., Prentice Hall, New Jersey, USA, J.F.Sinkey: Commercial Bank Financial Management in the Financial Services Industry, 6th ed., Prentice Hall, New Jersey, USA,

42 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Промена на каматните стапки Каматните стапки растат Каматните стапки паѓаат Ефекти на банката Пред повлекување на депозитот Банките мора да привлечат нови депоненти со повисока каматна стапка или ќе се соочат со проблемот на ликвидност Предвремена отплата на одобрените кредити Банката мора да ги одобрува кредитите по пониски каматни стапки При појава на раст на каматните стапки, депонентите сакаат да ги повлечат своите депозити, посебно ако постои таква договорена можност за предвремено повлекување на депозитот, со цел да остварат поголеми приходи од инвестирање со поголеми каматни стапки. Банката во тој случај се среќава со проблемот за одржување на ликвидноста. Заради повлекување на депозитите банката мора да го надополни повлечениот износ (квантитативен ефект) во својот биланс, а при нови задолжувања ќе плаќа средства по нови, повисоки каматни стапки (трошковен ефект). Во спротивно, ако банката не успее да го надополни изгубениот износ на средства, присилена е да го намали обемот на својот биланс. Во случај на пад на каматните стапки на банката и се заканува опасноста од можноста за предвремена отплата на кредитите, со што се присилува на одобрување на кредити по пониски каматни стапки. Влијание на каматните стапки на курсот на хартиите од вредност Секоја банка во своето работење покрај во кредити вложува и во хартии од вредност. Во портфолиото на хартии од вредност може најчесто да се најдат високоликвидни државни хартии од вредност, како и хартии од вредност на субјекти поврзани со банките како и останати субјекти. Промената на каматни стапки има влијание и на таа позиција во билансот на банката. Каматните стапки влијаат на самата цена на хартиите од вредност и на добивката од реинвестирањето на остварените приходи по вредноста на хартиите кои ги држи банката. На посебно влијание од промените на каматните стапки изложена е вредноста на обврзниците (хартии од вредност со фиксни каматни стапки) кои се наоѓаат во портфолијата на банките. Кога се зборува за влијанието кое го има промената во каматните стапки врз обврзниците, треба да се обрне внимание на основната теорема, според која вредноста на обврзниците постигната на пазарот е обратнопропорционална со висината на каматните стапки. Како растат каматните стапки, банката се среќава со проблемот на пад на пазарната вредност на обврзниците, но и со растот на приходите кои тогаш ги 38

43 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ остварува со реинвестирање по повисоки каматни стапки. Кога каматните стапки паѓаат, банката се сретнува со растот на вредноста на обврзниците и со пониски приходи од реинвестирање по пониски каматни стапки. Во контекст на набљудување на влијанието на промените на каматните стапки врз вредноста на обврзниците треба да се имаат во предвид и други карактеристики на обврзниците во портфолиото на банките, како што се: времето на доспевање на хартиите од вредност, номиналната каматна стапка која хартијата од вредност ја носи и составот на амортизацијата на хартијата од вредност. Од друга страна, може да се каже дека и вредноста на акцијата е под двојно влијание на промените во каматните стапки. Ако во земјата, заради спроведување на рестриктивна монетарна политика, може да се очекува раст на каматните стапки, со тоа и трошоците за финансирање на деловниот субјект ќе растат, а со тоа ќе опаѓа очекуваната добивка на субјектот. Со оглед на фактот дека вредноста на акцијата е директно поврзана со висината на добивката на деловниот субјект, помалата профитабилност значи и помала вредност на акцијата на пазарот. Понатаму, се појавува заинтересираност кај инвеститорите, заради растот на каматните стапки, да го реструктуираат своето портфолио така што акциите би ги замениле со обврзници, што ќе доведе до зголемена понуда на акции на пазарот и понатамошно опаѓање на нивната цена. 12 Мора да се нагласи дека тој однос помеѓу каматните стапки и цената на акциите во портфолиото на банките не е временски константна категорија. Влијание на каматните стапки врз пазарната вредност на банките Управата на секоја банка настојува да оствари такви деловни комбинации со кои би ја зголемила вредноста на својата банка. Еден од моделите со кои може да се прикаже вредноста на банката е сегашната вредност. 16 Сегашната вредност на имотот и обврските на банката ги претставува идните парични текови од постоечкиот имот и обврски со доспевање од денес до најдолгиот рок на доспевање. Нето сегашната вредност се разликува од економската вредност на банката. V = каде што: n E( CFt) t t= 1 (1 + k) (CFt) очекувани идни парични текови 39

44 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА k посакувана стапка на поврат Економската вредност на банката е вредноста на незјиниот биланс како портфолио на имотот и фиксниот приход, структурирањето во долгорочни кредити и краткорочни извори, со однапред предвидливи парични текови. Каматните приходи на банката ја мерат профитабилноста на банката, а под влијание на промените на каматните стапки. Разликата помеѓу нето сегашната вредност и економската вредност може да се прикажи со помош на: 1. разликите во вредностите што може да ги поприми нето сегашната вредност (која може да биде и негативна) и економската вредност на банката (која може да биде само позитивна); 2. разликата во висината на посакуваната стапка на поврат, која е повисока кај сопствениците на банки бидејќи се изложени на сите ризици, за разлика од чистите кредитори. Посебно влијание треба да му се посвети на влијанието на каматните стапки на пазарната вредност на банката. Осетливоста на пазарната вредност од промените на каматните стапки претставува основа на економскиот модел на каматен ризик. Токму економскиот модел нуди можност за набљудување на каматниот ризик на подолг период, земајќи го во предвид влијанието на измените на каматните стапки врз вкупните парични текови што се генерираат од билансот на банката. Растот на каматните стапки ја зголемува дисконтната стапка со која очекуваните парични текови се сведуваат на сегашна вредност, односно ја смалуваат вредноста на банката и обратно. Овој модел би требало на банката да и дава сигнали за измени во нејзината ризична изложеност кон каматниот ризик, како и за промените што се јавуваат како резултат на тоа и нивното директно влијание врз добивката на банката. Исто така, овој модел ќе даде и увид во способност за управување со каматниот ризик во банката, Економската врдност на банката е посебно важна за акционерите на банката, за нејзиниот менџмент и за супервизорите. Економската вредност на банката = Сегашната вредност на очекувани парични приливи од имотот Сегашната вредност на ошекувани одливи на обврски +/ Нето парични текови од вонбиласните позиции на банката 12 Z. Prohaska: Analiza vrijednosnih papira, Infoinvest, Zagreb,

45 ГЛАВА 1 - ОСВРТ КОН РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКОТО РАБОТЕЊЕ Бидејќи економската вредност го разгледува потенцијалното влијание на промените на каматните стапки на сегашната вредност на идните парични текови, овој пристап дава сеопфатен поглед на долгорочните можни влијанија на промените на каматните стапки. Меѓутоа, од друга страна овој модел бара повеќе податоци, формирање на база на податоци, но и повеќе време во замена за темелен увид во изложеноста на банката кон каматен ризик. За да го претставиме влијанието на каматниот ризик на економската вредност на капиталот на банката, да претпоставиме дека почетниот биланс на банката е даден во наредната табела: Табела 4. Економскиот капитал на банката пред промените на каматите Актива Пасива Доглорочни хартии од вредност 80 Обврски 90 Долгорочни кредити 20 Нето добивка 10 Вкупна актива 100 Вкупна актива 100 Да претпоставиме дека дошло до раст на каматните стапки. Тоа ќе ја намали пазарната вредност на банкарските долгорочни должнички хартии од вредност и долгорочните кредитни пласмани. Промената на вредноста на имотот на банката со променлива каматна стапка и пократок repcing период ќе биде незначителна. Влијанието на растот на каматните стапки ќе има влијание и врз пазарната вредност на капиталот е прикажано во наредната табела. Табела 5. Економскиот капитал на банката после промената на каматите Актива Пасива Доглорочни хартии од вредност 75 Обврски 90 Долгорочни кредити 17 Нето добивка 2 Вкупна актива 100 Вкупна актива 100 Падот на пазарната вредност во активата на банката има за последица опаѓање на пазарната вредност на капиталот за 8 вредносни единици. Влијанието на растот на каматните стапки набљудувано низ книговодствената вредност на билансите на банката нема да има влијание врз вредноста на капиталот. Роковната неусогласеност помеѓу имотот и обврските на банката може да влијае врз нејзината пазарна вредност. Ако во билансот имотот има подолг рок на доспевање во однос на обврските, растот на каматните стапки ја намалува пазарната вредност на банката бидејќи вредноста на имотот паѓа повеќе отколку вредноста на обврските. Инаку, подолгото доспевање на фиксниот имот и обврски би имале за последица и поголем пад на пазарната вредност на тие билансни позиции. Клучна задача на економскиот модел е да се утврди вредноста на книговодствено евидентираните 41

46 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА билансни и вонбилансни позиции. Пазарната вредност ќе биде сегашната вредност на идните парични текови дисконтирани со помош на каматаната стапка која ги вклучува сите ризици на идните парични текови. Осетливоста на пазарната вредност од промените на каматните стапки се набљудува во целокупното работење на банката. Влијание на каматните стапки на нето каматната маржа Од аспект на работењето на банката, посебно влијание мора да му се посвети на влијанието на промените на каматните стапки на нето каматните приходи и нето добивката. Влијанието на каматните стапки на нето каматните приходи може да биде големо ако ризикот на каматни стапки не е внимателно управуван. Може да се каже дека големите промени во движењето на каматните стапки или нетипичната конфигурација на долгорочни и краткорочни каматни стапки влијаат на нето каматните приходи на банката. Табела 6. Каматна маржа пред и по промените во различни каматни стапки 13 Каматна стапка Актива Каматна Каматна стапка стапка 10% 11% Промени Фиксни кам.стап. Варијабилни кам.стап x 11%= x 11%= x 11%= x 12%= Вкупна актива Фиксни кам.стап. Варијабилни кам.стап x 5%= x 5%= x 5%= x 6%= Вкупни обврски Маржа Со оглед на фактот дека банките ги финансираат долгорочните пласмани од краткорочни извори, може да се заклучи дека приходите на активата се врзани за долгорочните каматни стапки, па и заработувачката по актива побавно се прилагодува на промените во долгорочните каматни стапки. Растот на краткорочните и долгорочните каматни стапки ќе го намали нето каматниот приход бидејќи трошоците на изворите ќе се зголемат заради брзото прилагодување на измените на краткорочните каматни стапки. Можно сценарио на влијанието на промените на каматните стапки на каматната маржа прикажано е во претходната табела. 13 J. Bessis: Risk Management in Banking, 2nd ed., Willy & Sons Ltd., Chichester, England,

47 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ 2 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ Една од основните компоненти за водењето на успешна деловна политика на денешната современа банка претствува управувањето со ризикот во банкарското работење. Поимањето, дефинирањето и класификацијата на ризикот во банкарството не се целосни и доволни само со фактот дека е утврден проблемот на ризик, неговиот глобален аспект и дека тој не постои како економска и банкарска категорија. Сликата за ризиците во банкарското работење може успешно да се заокружи само доколку се проучат и методите што може да бидат употребени за нивна идентификација, оценка, мерење, контрола, осигурување и минимизирање. Со развојот на техниката многу побрзо се преминува во позиција на семоќно конкурентско средство, со сите последици од гледна точка на можностите, економската полза и сврзаните ризици за банкарската институција. Притоа факторот средства е од најголемо значење. Истиот заклучок, покрај за банките, важи и за големите национални компании. Тука, повторно до израз доаѓа важноста на информациите во една современа финансиска институција. Но, не смее да биде заборавен ни фактот дека тоа чини пари и затоа треба да се искористува за остварување на директни или индиректни печалби на банката. Ризикот е последица на конкуренцијата и секоја иновација во банкарското работење е неделива од целосната готовност за осознавање на сите аспекти на неговата можна појава. Меѓутоа, тоа не значи дека ризиците во банкарското работење не треба да се проверуваат. Во оваа смисла, дејноста на современата банкарска организација може да се претстави низ следните шест основни коoрдинативни оски посветени на банкарските работи и тоа: 1. планирање на пазарот; 2. испитување на развојот; 3. оценување на реализацијата; 4. маркетингот и продажбата; 5. управување на сметководството; 6. управување и контрола на ризикот. 43

48 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Визуелниот приказ на шесте основни координативни оски може да се прикаже како на следниот цртеж. ОЦЕНКА НА РЕАЛИЗАЦИЈАТА ИСПИТУВАЊЕ НА РАЗВОЈОТ БАНКА МАРКЕТИНГ И ПРОДАЖБА ПЛАНИРАЊЕ НА ПАЗАРОТ УПРАВУВАЊЕ И СМЕТКОВОДСТВО УПРАВУВАЊЕ И КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ Слика 1. ( Превземено од Др. Драгољуб Арсовски Ризици во банкарското работење, страна ,Economypress Скопје 1998г.) За современиот тип банка важно е тоа дека ризикот што го предизвикуваат пазарните законитости во доменот на банкарското работење не треба да се поистоветува, односно еквилибрира со ризикот во работењето на претпријатијата и другите учесници во процесот на репродукцијата. Оваа констатација важи, иако најголемиот број на видови ризични пласмани, банката ги дели со претпријатијата, а произлегува од специфичната улога на банката како место каде што се концентрираат средствата на нејзините основачи и комитенти што ја наметнува потребата од поголема осетливост на ризикот. Глобалната политика на управување со ризикот подразбира синтетичко разгледување на екстерните и интерните фактори на ризик и адекватна стратегија на нивна релативизација. Таа претпоставува соодветен информационен систем кој треба да даде показатели за ризикот на глобалното ниво на одлучување. Тие можат да бидат различно временски димензионирани и вклучуваат: 1. стапка на солвентност; 2. стапка на поделба на ризикот; 3. извештај за кредитниот ризик (спорни и сомнителни побарувања); 4. коефициенти на квалитетот на активата; 44

49 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ 5. анализа на осетливоста на каматната стапка ( gep ); 6. коефициенти на трансформација 7. коефициенти на рентабилност; 8. коефициенти на ликвидност и 9. отворена девизна позиција. Овие индикатори се неопходни за управување со ризикот. Раководството на банката врз основа на нив го интегрира управувањето со ризикот со општото работење на банката, преку влијанието врз факторите на биланс на состојбата, квалитетот на активата и пасивата (управување со активата и пасивата), финансиската структура на банката, нивото на капиталот и слично. На ваков начин заштитата од ризик која има краткорочни параметри се поврзува со долгорочната способност на банката да го поднесе ризикот на работењето и повторно да се обезбеди за тоа (политика на распределба на добивката). Тоа истовремено е и начин за одржување на конкурентската способност на банката. Некои ризици може да се измерат, додека некои не. Исто така, една методологија на управување со ризикот овозможува субјективна оценка, а друга објективна оценка и состојба што често се случува во финансиските институции. Притоа, ако инвестиционите оценки се објективни, тогаш во процесот на управување со ризикот може да се употреби теоријата на веројатноста на појавата на неизвесниот настан Принципи и предизвици за управување со различните видови ризици Ризиците на принципите на деловната политика на банката претставуваат можности или веројатности банката да претрпи материјално финансиски загуби поради лошо утврдена деловна политика и лошо или непрецизно планирање на системските процедури во работењето на банката, што влијае на непочитувањето на принципите на банкарското работење, принципите на ликвидност, солвентност и сигурност, ефикасност и рентабилност. Пазарната концепција на деловната политика значи постојано усогласување на средствата во активата и изворите на сите средства во пасивата на банката, со крајна цел елиминирање на секаков вид на ризик кој може да настане поради 45

50 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА неурамнотеженост помеѓу тие две големини и воведување на урамнотежена статичка големина на кредитниот биланс, како по обем, така и по рочност на средствата. Една од основните претпоставки за управувањето со ризикот е планирањето на неизвесниот настан. Овде се поставуваат многубројни прашања, како тоа дали може да се знае како и колку силно ќе ја погодат тешкотиите банката, која е нејзината најсилна финансиска страна, дали се знае каква ќе биде заштитата од појавата на ризикот и каква е сигурноста во работењето на банката? Одговорот на овие прашања е детерминиран од системот на справување и контрола на ризикот во банкарското работење, и истиот е прикажан на наредниот блок дијаграм. ИНВЕСТИЦИИ ВО ТЕХНОЛОГИИ ЗРЕЛОСТ НА ПАЗАРОТ ДИВЕРЗИФИКАЦИЈА НА РИЗИКОТ НЕОПХОДНА СТАБИЛНОСТ ВО БАНКАРСКИТЕ РАБОТИ ПОРАСТ НА ОТКРИВАЊЕТО НА РИЗИКОТ НЕОПХОДНОСТ ОД ГЛОБАЛНО УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИКОТ СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ И КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ Слика 2. За современиот тип на банка важно е тоа дека ризикот што го предизвикуваат пазарните законитости во доменот на банкарското работење не треба да се поистоветува, односно еквилибрира со ризикот во работењето на претпријатијата и другите учесници во процесот на репродукцијата. Оваа констатација важи, иако најголемиот број видови различни пласмани, банката ги дели со претпријатијата, а произлегува од специфичната улога на банката како место кадешто се концентрираат средствата на нејзините основачи и коминтенти, што ја наметнува потребата од поголема осетливост на ризикот. 46

51 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ 2.2. Пристапи при управувањето со пазарниот ризик Втората тема од овој труд има за цел да ги разработи Базелските принципи и стандарди. Нафтениот шок кој го протресе светот на почетокот на осмата деценија од 20. век (1973/74) брзо се прошири и на банкарскиот сектор. Низ растечките пореметувања ја доведе до банкрот Bankhaus Herstatt кон средината на 1974 година. Со цел да се превземат превентивни мерки за да се избегнат поголеми негативни последици во областа на банкарството, на крајот од истата година гувернерите на земјите членки на G10 го основаа Базелскиот комитет за контрола на банките. Денес членство во комитетот имаат 13 земји: Белгија, Холандија, Франција, Канада, Јапонија, Луксембург, Германија, Италија, Шпанија, Велика Британија, САД, Шведска и Швајцарија. На почетокот, како резултат од работењето на Базелскиот комитет се појавиле препораките и насоките кои немале обврзувачки карактер на национално ниво. Значи, пред се, се работело за препораки и совети за тоа како на најдобар начин да се спроведат одредени активности во банките, како да се пристапи на управувањето со ризикот и сл. На секој регулатор му останува да се прилагоди на дадените препораки во конкретните услови во поодделните земји. И во нашата земја се користат препораките дадени од Базелскиот комитет за банкарска супервизија (BCBS) и Комитетот на европските банкарски супервизори (CEBS) за усогласување на примената на Новата капитална спогодба со карактеристиките и капацитетот на банкарскиот систем и банкарската супервизија на земјата. Процесот на управување со ризиците треба да биде континуиран и сеопфатен. Столбот 1 од Базел II ги дефинира минималните капитални потреби од кредитен, пазарен и оперативен ризик. Овој столб се обидува да одговори на главното прашање кое пред себе си го поставила целокупната Базел II стандардизација, а тоа е: како да се пресметува стапката на минимална адекватност на капиталот на банката? Стапката на минимална адекватност на капиталот на банката всушност претставува количник од вкупниот капитал и пондерираната актива и претставува причина за развивање на нови начини за прецизно мерење на ризиците. Столбот 2 од Базел II поставува квалитативни услови за управување со ризиците и пресметување на адекватноста на капиталот. Тој се базира на следните принципи: 1. принцип на интерна проценка на адекватноста на капиталот (ICAAP), 47

52 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА 2. принцип на супервизија (SREP), 3. капитал над минимално ниво и 4. интервенција на супервизорот. Додека столбот 1 укажува на специфичните пристапи и методологии за мерење на различните ризици со кои се соочуваат банките, столбот 3 поттикнува информирање на пазарот за изложеноста на банката кон тие ризици. На тој начин се овозможува намалување на општопазарниот ризик и се зголемува споредливоста и фер конкуренцијата меѓу банките. 1. Препораки на Базел II Базелскиот комитет за банкарска супервизија, промовирал сет од препораки со цел да се утврди минималното ниво на капитал за мултинационалните банки. Препораките делумно биле мотивирани и со желбата да се утврдат стандардите кои банката на глобален план би ги ставил во рамномерна положба по прашањето за висината на капиталот. На пример, во тоа време јапонските банки имале многу помалку капитал, за разлика од останатите банки. Тоа имало за последица цените на кредитите на јапонските банки да бидат значително пефтини од останатите банки. Базелските стандарди не се правна обврска според својата сила. Напротив, тие се повеќе израз на добра пракса, потврдена од стана на супервизорските куќи од различни земји во светот, кои се сложиле да ги имплементираат овие стандарди во нивните земји, или со измена на легислативата или со имплеменатција во регулаторната пракса. Во Европа на пример, стандардите се имплементирани низ директивата за адекватноста на висината на капиталот. Базелскиот комитет препорачува дека капиталот мора да изнесува најмалку 8% во однос на висината на изложеност на портфолиото на банката, мерено според пондерите на ризик. Пласманите со различни ризици, се множат со соодветниот пондер за даден степен на ризик. На пример, за обврзница емитувана од страна на државата, пондерот на ризик изнесува 0%, додека за обврзница емитувана од страна на претпријатие, пондерот изнесува 100% независно од проценката на ризикот на самото претпријатие заемобарател. Ваквиот пристап имал за резултат, обезбеден заем пласиран од претпријатие со рејтинг ААА класа, да биде мерен со ист коефициент на ризик како и необезбеден заем пласиран од претпријатие со рејтинг БББ класа. 48

53 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ Оваа неосетлиовост на ризик на стандардите од Базел I резултирала со селење на зајмовните пласмани од страна на банктата кон поризични групи, со цел да се остварат поголеми премии за ризик, со ист износ на капитал. Не изненадува фактот дека банките ги набљудуваат правилата од аспект на максимизирање на приходот на капиталот. Но, и покрај овој пропуст во квантификувањето на ризикот, може да се каже дека во тоа време Базел I бил препознаван како добар компримис. Во тоа време технологијата на менаџментот на кредитен ризик не била толку софистицирана, за некој поосетлив пристап на утврдување на минималниот капитал. Тогаш бил потребен каков таков пристап, кој би ја запрел натамошната тенденција на намалување на капиталот на банките. Оттогаш, процесот на алокација на капиталот спрема подделни кредити станал пософистициран, посебно со оглед на фактот што многу банки го користат Internal rating approach. Заемите за кредитирање на деловните активности се рангираат на скала од 1 до 10, каде позицијата 1 одговара на рејтинг ААА, додека позицијата 10 одговара на отпишување на побарувањето по основ на кредит. Некои банки одат и понатаму па ги користат податоците за дистрибуција на загубите од минатото. Врз основа на тоа се проценува варијансата и просекот околу кој се движат загубите за секоја рејтинг класа. На тој начин може да утврди веројатноста на дистрибуција на загубите. 2. Базелски стандард II Во 1999 година Базелскиот комитет одлучил да ги унапреди стандардите донесени во 1998 година, со акцент на измените што имале влијание врз глобалното управување со банките, во последните 15 години. Се препознавале предностите од научниот пристап кон менаџментот на кредитниот ризик и се дало поттик на користењето на софистицирани техники на менаџментот на крединтиот ризик кои овозможувале одржување на нивото на капитал на ниско рамниште. Порастот при користењето на кредитни деривати, им овозможувал на банките да ја ограничат изложеноста по основ на пласмани, по поодделни заемобаратели, стопански гранки и слично. Банките плаќале мала провизија на другата страна што превзема ризик во случај на неизвршување на обврските на заемобарателот. Дериватите се пример на новите техники кои се развиваат, други се користат за колатеризација и 49

54 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА секјуритизација. Базел II препорачува три различни пристапи при утврдувањето на минимун капитал: Стандарден пристап - standardise approach, кој во основа го има Базел I, со попрецизна категоризација на ризикот, односно адекватните коефициенти. Овој пристап им овозможува на банките да користат и екстерно рангирање и препознава намалување на ризикот во текот на користењето на различни облици на обезбедување. Foundation Internal Rating based пристапот им овозможува на банките да го ревидираат сопствениот систем на рангирање, вклучувајќи го и утврдувањето на стапката на веројатност на неизвршување на обврските, но со стапка LGD, одобрена од страна на ревизорите. Advanced IRB aproach, кој подразбира утвдрдување на капиталот и параметрите на ризик PD i LGD во режија на банката. Како резултат на глобалната финансиска криза којашто започна во 2007 година, во претходните неколку години националните финансиски регулатори и меѓународните финансиски организации преземаа значајни активности за зајакнување на финансискиот систем и зголемување на неговата отпорност. Како дел од тие активности, од особено значење се активностите на Базелскиот комитет за банкарска супервизија. Од појавата на кризата до денес, Комитетот има изработено повеќе предлози за унапредување на постојната капитална рамка и зајакнување на прудентните стандарди и има направено измени во различни делови од спогодбата. Во таа насока се и последните предлог-измени на Базелската капитална спогодба, познати како Базел III, коишто беа усвоени од страна на највисокиот орган на Базелскиот комитет во Август и Септември 2010 година. Согласно оваа спогодба капиталот на банките, во регулативен контекст бил дефиниран на двостепена основа: а) Tier 1 capital (основен капитал); Овој капитал ја вклучува основната главнина на банката за која се издадени акции и објавените резерви. Објавените резерви вообичаено се состојат од законските или други резервни фондови како и резервите издвоени од страна на банката за покривање на општите ризици; б) Tier 2 capital (дополнителен капитал); Овој капитал ги вклучува партиципативните акции, нереализираните добивки остварени од инвестиции во хартии од вредност, хибридни капитални инструменти (односно инструменти кои се 50

55 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ задолжително конвертибилни во капитал), долгорочен субординиран долг со рочност на достасување подолга од пет години и латентни резерви, како што е на пример вишокот на резерви за потенцијални загуби кој е над нивото кое е реално потребно. Во 1995-тата година бил усвоен и предлогот за дефинирање на Tier 3 капитал кој ќе го сочинуваат краткорочни необезбедени субординирани депозити кои можат да се користат за остварување на потребниот капитал за покривање на пазарните ризици согласно претходно дефинирани лимити, односно Tier 2 капиталот е лимитиран на максимум 100% од Tier 1 капиталот, а Tier 3 капиталот е лимитиран на максимум 50% од Tier 1 капиталот. Ризично пондерираната актива била дефинирана како збир од ризично пондерирани билансни и вон-билансни средства. Билансните и вон-билансните средства биле поделени во четири категории и зависно од степенот на нивната ризичност биле пондерирани со соодветен пондер од 0%, 20%, 50% и 100%. За финансиски продукти кои се предмет на тргување, а кои претставуваат вонбилансни средства на банката пресметките на ризично пондерираните еквиваленти се нешто посложени. Продукти кои се наменети за тргување во контекст на Базелската Капитална Спогодба се оние вон-билансни средства кои се класифицирани како деривативни продукти кои служат за управување со ризикот на каматните стапки, ризикот на девизните курсеви, капитални инструменти и трговски стоки. Според Спогодбата изложеноста на кредитниот ризик кој произлегува од финансиските продукти со кои се тргува преку шалтер, односно OTC (over-thecounter) финансиски продукти флуктуира со пазарна нестабилност. Како резултат на тоа се јавуваат две дополнувања на вкупната кредитна изложеност на овие банки: а) Тековна изложеност (Current Exposure - CE), што всушност претставува нивната проценета тековна пазарна вредност и б) Потенцијална изложеност (Potential Exposure - PE), што претставува проценка на потенцијалното идно зголемување на кредитната изложеност во текот на преостанатиот период до достасување на деривативниот договор. Сумата на тековната и потенцијалната изложеност е кредитниот еквивалент на износот на деривативниот договор. Во практиката, бидејќи пазарната вредност вообичаено се изведува со користење на интерни или екстерни модели за вреднување за вака утврдената вредност може да се користи терминот моделирана вредност. 51

56 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Концептот на кредитните еквиваленти кој се користи при утврдување на ризично пондерираната вон-билансна актива за вон-билансните инструменти кои не се предмет на тргување, може да се користи и за вон-билансните инструменти кои се предмет на тргување со што кредитните еквиваленти на овие средства ќе можат да се споредуваат со другите средства од билансот на банката. Вон-билансните инструменти прво треба да се конвертираат во нивните кредитни еквиваленти, а така добиените кредитни изложености за пресметка на ризично пондерираната актива имаат третман како и останатите средства од билансот на банката со користење на соодветни ризични пондери. Од аспект на банката само позитивните пазарни вредности на деривативните договори имаат значење од причина што негативната пазарна вредност значи дека банката се јавува како должник во однос на договорната странка, односно не постои кредитен ризик врз банката. Како резултат на тоа цената за замена на деривативниот договор со негативна пазарна вредност е еднаква на нула. Од тие причини потенцијалната изложеност е позната, исто така, и под терминот ликвидациона вредност. Потенцијалната изложеност вообичаено е позната како додаток на тековната изложеност. Табела 7. Кредитни фактори на конверзија за вон-билансни инструменти кои се предмет на тргување Преостаната рочност Каматни стапки Девизи и злато Капитални дериватни инструменти Драгоцени метали Стоковни договори Период пократок од 1 година 0.0% 1.0% 6.0% 7.0% 10.0% Од 1 до 5 години 0.5% 5.0% 8.0% 7.0% 12.0% Период подолг од 5 години 1.5% 7.5% 10.0% 8.0% 15.0% Исклучок од кредитната конверзија се прави во следните случаи: а) кај сите девизни трансакции кои имаат договорна рочност пократка од 14 дена; б) сите продукти со кои се тргува на берзите, а за кои се потребни маргинални варијации и в) за сите договори за опции кои не се финансиски гаранции. Од аспект на ризично-базираниот капитал, дури и ако деривативен дoговор има негативна пазарна вредност, односно неговата тековна изложеност е еднаква на нула, потенцијалната изложеност не е нула. Потенцијалната изложеност на деривативните договори се пресметува со мултиплицирање на номиналниот износ на договорот со соодветните фактори на конверзија дадени во горната табела. Факторите на кредитна конверзија се познати и како фактори на додаток. 52

57 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ Во Aприл 1995-тата година бил донесен амандман на Базелската Капитална Спогодба кој овозможил банките да можат ефективно да ги намалат изложеностите на кредитните еквиваленти, кога постои можност за билатерално нетирање. Банките кои го користат методот на тековна изложеност, кредитната изложеност за нетираните форвард трансакции ја пресметуваат како сума на нетираните пазарни вредности за замена, доколку се позитивни, зголемена за 51 факторот на додаток врз основа на номиналниот износ на деривативниот договор. Но, додатокот, кој претставува потенцијална изложеност, се мултиплицира со фактор на намалување даден во равенка која го рефлектира фактот дека потенцијалната промена на вредноста на нетираното портфолио е помала од онаа каде што нетирањето не е дозволено. Факторот на намалување може да се презентира преку следната равенка: ( NGR) 0,4 + 6, каде што NGR е показателот за вредноста на замена на договорот по нетирањето до вредноста на замена пред нетирањето или NGR = ( Нето трошок на замена) ( Бруто трошок на замена) Од претходно наведената равенка произлегува дека во отсуство на аранжман за нетирање, нетираните и не-нетираните вредности на замена се идентични, така што NGR = 1. Во случај кога вредностите на замена се нетираат на нула (така што NGR = 0 ), амандманите од 1995-та година налагаат минимум 40% од вкупниот износ на додатокот од потенцијалната кредитна изложеност. Од претходно наведеното може да се изведе дека, во присуство на аранжмани за билатерално нетирање, потенцијалната изложеност се пресметува на следниот начин: или PE PE ( со нетирање) = Номинален износ Кредитен фактор на конверзија (,4 + 0, 6 NGR) ( со нетирање) = PE( без нетирање) ( 0,4 + 0, 6 NGR) 0, Почнувајки од раните 90-ти години на минатиот век, традиционалната банкарска индустрија која до тогаш најголем акцент даваше на кредитните активности, еден значаен дел од средствата ги насочи во други деловни линии како што се инвестиционо банкарство и трговските активности со хартии од вредност на капиталните пазари. 53

58 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Резултатот на ваквите промени кои настанаа во банкарските активности беше значајно зголемување на изложеноста на банките на пазарниот ризик. Практиката доведе до значајно поместување во амандманите на Базелската Капитална Спогодба од 1996 година за вклучување на пазарниот ризик во пресметката на адекватноста на капиталот. Документите публикувани од страна на Базелскиот Комитет и најзначајните регулаторни супервизорски тела во светот укажуваат на тоа дека овие тела колективно ја признаваат важноста на промените кои настана во управувањето со ризиците во смисла на користење на интерни модели за квантифицирање на ризиците кај големите банкарски институции. Во оваа насока регулаторните супервизорски тела донесоа одлуки со кои на најсофистицираните банки, кои веќе имаат посебни независни одсеци за управување со ризик и здрави практики за управување со ризик, да можат да изберат помеѓу сопствените интерно развиени VaR модели (value-at-risk - модели со кои се утврдува вредноста на средствата според ризикот на кои се изложени) и стандардизираните модели пропишани од страна на Базелскиот Комитет. Овие два пристапи се познати во финансиската индустрија како пристап на интерно моделирање и стандардизиран пристап. Интерно развиените VaR модели за на утврдување стапката на адекватност на капиталот вклучувајќи го влијанието на пазарниот ризик имаат иста намена како и интерните моделите за кредитен ризик кои се користат за квантифицирање на кредитниот ризик од аспект на пресметка на адекватноста на капиталот. Иако има доста критики како позитивни така и негативни во однос на примената на VaR моделите, поголем број од авторите кои ги обработуваат и анализираат ефектите од примената на истите кај големите банкарски институции се на мислење дека примената на интерното моделирање на ризиците, односно VaR пристапот овозможува попрудентно управување со ризиците. Следејќи ги одлуките на регулаторните тела со кои на банките им беше дозволено да користат интерни модели за кредитен ризик, на банките им беа наметнати две различни барања кои треба да ги исполнуваат, односно треба да исполнат одредени квалитативни и квантитативни стандарди пред да им биде дозволено да користат сопствени, интерно развиени VaR модели. Квалитативните стандарди се однесуваат на здрави практики за управување со ризици и инфраструктурата на системите за управување со ризици кои веќе постојат во 54

59 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ банките. Квантитативните стандарди се однесуваат на одредени стандарди во однос на влезните елементи на моделот и методологијата во примената на интерните модели. Најважните квантитативни стандарди се: Интерната VaR големина треба да биде изведена врз основа на претходно утврдени и унифицирани квантитативни влезни големини како на пример: десетдневен временски хоризонт на тргување кој може да ги опфати движењата на каматните стапки, девизните курсеви или цените на хартиите од вредност во текот на периодот на анализата; 99% ниво на значајност кое се заснова на претпоставката за постоење на нормална дистрибуција на повратот на портфолиото; период на оpсервација кој се базира на историски податоци за најмалку една година кои треба да бидат обновувани минимум еднаш квартално; овие податоци се користат за проценка на варијациите и корелациите во портфолиото. На банките им е дозволено да користат корелации помеѓу четирите главни категории на ризик доколку банката обезбеди дека историските податоци користени за пресметка ќе се обновуваат најмалку квартално. Доколку емпириските податоци кои се однесуваат на корелациите не се расположливи, банките се задолжени да ги агрегираат различните категории на ризик во проста аритметичка сума без користење на можностите за нетирање на ризичните изложености; Пресметката на дневната вредност која е изложена на ризик треба да се врши преку користење на десетдневен временски хоризонт и користење на правилото квадратен корен од временскиот хоризонт : VaR = 10 VaRдневно Регулативниот капитал потребен за покривање на пазарниот ризик (MRC) треба да биде еднаков на максимумот на VaR од претходниот ден или на мултипликаторот, М, помножен со просечниот VaR од претходните 60 дена: MRC max VaRt, M / t = ivart 1 1 Мултипликаторот, М, е еднаков на три или четири во зависност од севкупните проценки на локалните супевизорски власти; 55

60 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА За портфолијата од опции, интерниот VaR треба да може да го опфати не само линеарниот ризик (делта ризикот), но, исто така, и не-линеарните ризици (гама и бета ризиците). Со цел да се одговори на прашањата кои се однесуваат на гломазноста на интерните VaR модели, регулативните агенции препорачуваат банките да спроведуваат стрес-тестови на претпоставките вградени во моделот со цел да се тестира точноста на нивото на значајност од 99% за адекватност на капиталот. Амандманите на Базелската Капитална Спогодба од 1996 година даваат дискреција на националните супервизорски власти да им овозможат на банките да применуваат Tier 3 капитал за покривање на пазарниот ризик. Овој капитал се состои од краткорочен субординиран долг кој е предмет на одредени предуслови и кој може да биде користен единствено за покривање на дневниот пазарен ризик. Tier 3 капиталот се пресметува според претходно наведената регулативна равенка за пазарен ризик користејќи интерни VaR модели. Според овие амандмани од банките се бара прво до ги алоцираат Tier 1 и Tier 2 за да го исполнат стандардот за адекватност на капиталот од аспект на кредитниот ризик. Збирот на овие два Tier-a треба да биде 8% од ризичнопондерираната актива, корегирана за позициите кои веќе не се предмет на правилата за адекватност на капиталот од 1988 година- на пример, долговни хартии од вредност кои се предмет на тргување или капитални инструменти од билансот на банката кои се опфатени со амандманите од 1996 година. Со цел да се обезбеди конзистентност во пресметката на капиталот за покривање како на кредитниот така и на пазарниот ризик, равенката дадена претходно треба да биде мултиплицирана со 12,5 (реципрочно на минимум капиталниот показател од 8%). Dобиениот резултат се додава на ризичнопондерираната актива која е изведена за кредитниот ризик. Од аспект на регулативните власти, Tier 1 капиталот треба да сочинува најголем дел од потребниот капитал на банката, меѓутоа Базелската Спогодба дефинира одредени допонителни услови: Tier 1 капиталот треба да претставува најмалку 50% од вкупниот капитал на банката, односно сумата на Tier 2 и Tier 3 капиталот не треба да го надминува Tier 1 капиталот; Долгорочните субординирани долгови се лимитирани на 50% од Tier 2 капиталот; 56

61 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ Tier 3 капиталот е лимитиран на 250% од Tier 1 капиталот на банката потребен за покривање на пазарните ризици, односно најмалку 28,5% од пазарниот ризик треба да биде покриен со Tier 1 капиталот. Од овде произлегува дека вкупниот капитал кој може да се користи за пресметка на стапката на адекватност на капиталот е сума на Tier 1 и Tier 2 капиталот согласно лимитите од 1988 година и одреден дел од Tier 3 капиталот согласно амандманите од 1996 година. Од претходно наведеното може да се согледа дека најголем дел од критиките што се однесуваат на стандардите за регулативниот капитал се добро засновани. Конкретно, неадекватноста на капиталната рамка која во моментот е во примена да го опфати кредитниот ризик во кредитните портфолија и портфолијата од хартии од вредност кои се предмет на тргување кај големите мултинационални банки, беше причина која доведе до потребата овие финансиски институции да развиваат и промовираат интерно развиени модели на кредитен ризик. Идентификуваните слабости на капиталната регулатива можат да бидат поделени во неколку групи: Ограничена диференцијација на кредитниот ризик. Базелската Капитална Спогодба од 1988 година како што веќе беше истакнато врши поделба на ризичната актива во четири широки ризични категории пондерирани со 0%, 20%, 50% и 100% засновани на потребниот минимум показател за адекватност од 8%. Она што се обезбедува со примената на интерните модели на кредитен ризик е преку интерните кредит-рејтинг системи да се добие висока диференцијација на категориите на кредитен ризик и на тој начин да се обезбеди поточна проценка за кредитниот ризик во кредитното портфолио на банката. Статичен показател за кредитниот ризик. Основна претпоставка на капиталната регулатива која во моментот е во примена е дека капиталниот показател од 8% од ризично пондерираната актива е доволен да ги заштити банките од несолвентност. Основно во овој случај е ризикот дека кредитокорисникот нема да ги сервисира своите обврски што е динамична категорија следена во текот на времето како одговор на севкупните околности во економијата. Од тие причини индикаторите за кредитниот ризик кои не ја земаат предвид веројатноста за настапување на несолвентност кај кредитокорисниците може да се каже дека во голема мера се произволни. Пристапот на интерно моделирање на кредитниот ризик овозможува 57

62 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА надминување на дилемата околу произволноста во квантифицирањето на кредитниот ризик преку вклучување на веројатностите дека должниците нема да ги сервисираат своите обврски за секоја поединечна интерна ризична категорија. Спроведувањето на овој концепт овозможува дефинирање на показател кој се однесува на статистичката значајност за показателот на солвентност (стапката на адекватност на капиталот) и за показателот за потребниот економски капитал кој служи како заштита од несолвентност. Не ги опфаќа ефектите од рочната структура на кредитниот ризик. Потребниот капитал за покривање на кредитниот ризик според регулативата за адекватноста на капиталот која е на сила во моментот, е еднаков независно од рочноста на кредитната изложеност-спротивно на практиката на банкарската индустрија која врши диференцијација на ризичните изложености кои произлегуваат од различни рочности. Примената на техниките на миграција на кредитниот ризик во рамките на интерното моделирање на кредитниот ризик, поврзани со признавањето на движењето на идната кредитна изложеност, може значајно да влијае во насока на подобрување на регулативата за адекватноста на капиталот. Поедноставена пресметка на потенцијалниот иден кредитен ризик. Иако капиталната регулатива за вон-билансните активности беше надополнета со амандмани на неколку пати од страна на Базелскиот Комитет со цел да овозможи признавање на аранжманите за нетирање, капиталот потребен за покривање на потенцијалните изложености поврзани со одредена странка продолжуваат да бидат сумирани според широките ризични категории од аспект на капиталот потребен за покривање на кредитниот ризик во кредитното портфолио. Капиталната регулатива која во моментот е на сила ефективно ги игнорира различните степени на ризик поврзани со различни валути или национални индекси. Ограничувања во поглед на интегрираното следење на кредитниот ризик. Капиталната регулатива која се применува во моментот несоодветно го следи светот на кредитниот ризик класифицирајќи го истиот во три широки категории: а) кредитен ризик кој произлегува од кредитното портфолио; б) ризик кој е поврзан со портфолиото на хартии од вредност кои се предмет на тргување; и в) кредитен ризик кој произлегува од договорната странка. Оваа арбитрарна дистинкција наметнува ограничувања на широките погледи на интерните 58

63 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ механизми за управување со кредитниот ризик на банките. Со соодветната експанзија кон интерните модели на кредитен ризик разликите во поглед на кредитниот ризик се заменуваат со поинтегрирано следење на истиот ризик. Неадекватен третман на ефектите од диверзификацијата на кредитните портфолија. Во најголем дел, според капиталната регулатива која во моментот е на сила вкупниот ризик претставува сума од индивидуалните ризични изложености, при тоа игнорирајќи ги ефектите од управувањето со кредитното портфолио. Ваквиот пристап е спротивен на фундаменталните претпоставки кои се однесуваат на управувањето со портфолијата и ефектите на намалувањето на ризикот преку диверзификација на кредитните портфолија. Еден од основните постулати на портфолио теоријата е дека сумата на поединечните ризични изложености е многу повисока од сумата на вкупниот ризик на портфолиото како целина. Интерен модел на кредитен ризик кој правилно ги инкорпорира портфолио ефектите овозможува банките многу поефективно да управуваат со ризикот и да имаат поефикасна алокација на капиталот во рамки на различни деловни линии во институцијата. Две дополнителни прашања кои се истакнуваат во литературата, а кои се поврзани со портфоијата на хартии од вредност кои се предмет на тргување, се лимитираното признавање на користењето на колатерал и нетирањето при користење на хеџинг инструменти. Имајќи предвид некои дополнителни интрепретации и согледувања претходно наведените слабости ги претставуваат недостатоците поврзани со постојната капитална регулатива за кои постои консензус во рамките на банкарската индустрија. Основна цел на пристапот на моделите на кредитен ризик е да се опфатат претходно наведените критики кои се однесуваат на капиталната регулатива преку алтернативни, но подобрени решенија. Предложените решенија кои се фокусираат само на делот на критиките на адекватноста на капиталот, иако се неопходни, вообичаено се кратковиди и од тие причини се некомплетни и недоволни. Алтернативните решенија треба да дадат податоци за тоа како ќе бидат изведени новите квантитативни мерки и како да ги промовираат истите во процесот на управување со кредитниот ризик. Од аспект на промоцијата на интерните модели на кредитен ризик прво прашање кое се наметнува при нивното промовирање е кои се последиците на аномалиите на сегашната капитална регулатива. Практиката на мултинационалните банкарски институции во последната деценија покажа дека сегашната капитална регулатива лесно 59

64 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА може да биде заобиколена преку секјуритизацијата на кредитните портфолија и користење на кредитните деривативи со кои банките презентираат квалитет на кредитните портфолија кој е значајно подобар од реалниот. Од перспектива на прудентното управување со ризикот и алокацијата на капиталот, во литературата се идентификувани два клучни концепти: регулативните квантитативни индикатори за капиталот не го претставуваат вистинскиот капацитет на банката да ги апсорбира неочекуваните загуби; деноминаторот на показателот за ризично-базираниот капитал (односно вкупната ризично пондерирана актива) не претставува точна квантитативна мерка за вкупниот ризик на кој е изложена банката. Од тие прични основано се поставува прашањето, какви квантитативни мерки за ризикот треба да бидат промовирани за да се оствари точна оценка на кредитниот ризик. Спротивно на сегашниот ризично-базиран капитален стандард кој е ист за сите банки, кај интерните модели на кредитен ризик се поставува прашањето кое ниво на специфицирање е неопходно за да точно се опфати ризикот во кредитното портфолио. Аналогно на VaR моделите кои се користат за утврдување на адекватноста на капиталот за покривање на пазарниот ризик, треба да се утврди кои механизми треба да постојат во интерниот модел на кредитен ризик со цел преку моделот да може да се утврди економскиот капитал кој е потребен (при дадено ниво на значајност) да ги поддржува кредитните активности на банката. Во Јуни 1999 година, Базелскиот Комитет за Банкарска Супервизија објавил предлог за измена на Капиталната Спогодба од 1988 година со рамка која овозможил повисока сензитивност во однос на кредитниот ризик, на кои се изложени банките, при утврдувањето на адекватноста на капиталот, односно го промовирал имплементирањето на интерните модели на кредитен ризик. Според јавните податоци на Базелскиот Комитет во врска со овој предлог биле примени повеќе од 200 коментари и врз база на нив како и врз база на континуираните истражувања, Базелскиот Комитет во Јануари 2001 година го објавил вториот консултативен предлог кој се однесувал на Новата Капитална Спогодба, а за кој сите заинтересирани странки требало да достават коментари до крајот на Мај 2001 година. Според очекувањата на Базелскиот Комитет финалната верзија на Новата Капитална Спогодба би требало да биде конечна и публикувана во текот на 2004 година. Предлогот на новата капитална рамка 60

65 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ претставувал пристап кој се засновал на три носечки столба врз основа на кои се вршело оценка на адекватноста на капиталот на банките: 1. минимум регулативни капитални стандарди кои се ризично сензитивни; 2. ефективен процес на континуирано супервизорско оценување на аплицираните методи и 3. ефективно јакнење на пазарната дисциплина преку зголемена транспарентност на јавните објавувања на банките. Новата предложена капитална рамка имала неколку карактеристики по кои се разликува од капиталната рамка која е во применала во тој момент: Старата рамка се засновала на еден квантитативен индикатор кој се однесувал на ризичноста на банката. Новата рамка се засновала на интерните методологии на банките за утврдување на ризик, супервизорските оценки и пазарната дисциплина; Старата рамка се применувала униформно на сите банки. Новата рамка овозможила флексибилност во изборот на пристапи, при што посебен акцент бил даден на начинот на кој менаџментот управувал со ризиците на кои била изложена банката; Старата рамка била широко поставена и не била ризично-сензитивна. За разлика од неа новата рамка била ризично сензитивна, односно висината на ризиците на кои би била изложена банката бил значаен сегмент во утврдувањето на стапката на адекватност на капиталот. Методологијата за квантификација на кредитниот ризик содржи два оперативни пристапи. Првиот пристап е т.н. стандардизиран пристап кој го аплицира истиот концепт кој е содржан и во сегашната Капитална Спогодба. Согласно овој пристап се аплицираат стандардизирани ризични пондери на различни позиции од билансната и вон-билансната актива на банките. Овој пристап претставува своевидно ревидирање на Базелската Капитална Спогодба од 1988 година. Со цел да се подобри сензитивноста на ризиците без при тоа да се предизвика дополнително усложнување, ризичните пондери согласно стандардизираниот пристап ќе продолжат да се утврдуваат според типовите на кредитни должници (домашни и странски банки, домашни правни лица, странски држави, странски правни лица, пласмани кај централната банка и сл.), но во исто време новиот стандардизиран пристап е модифициран во насока да биде повеќе ризично сензитивен. Посебено внимание е посветено на дефинирање на нови ризични категории и нови ризични пондери за поодделни категории на средства, според препораки врз 61

66 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА основа на кредитни рејтинзи дадени од страна на специјализирани организации за оценка на кредитен ризик (кредит рејтинг агенции), утврдени според точно дефинирани страндарди. Според анализите на Базелскиот Комитет овој пристап ќе биде користен кај банките во еден значаен број на земји во светот за пресметка на показателот за минимум адекватност на капиталот. Стандардизираниот пристап предвидува модифицирање на третманот на кредитните изложености во однос на странските правни субјекти и странските држави, банките и корпоративните субјекти. Базелскиот Комитет при примената на стандардизираниот пристап не ги обврзува банките да ги применуваат: Стандардите на ММФ за дисеминација на посебни податоци, Базелските принципи за ефективна банкарска супервизија или Принципите на IOSCO (IOSCO 30) како предуслови за преференцијално утврдување на ризичните пондери. За изложеноста на банките во однос на странски држави Базелскиот Комитет предлага користење на рејтинзи утврдени од страна на агенции за утврдување на ризик на земјата, а во рамките на стандардизираниот пристап развиен е метод според кој рејтинзите утврдени од страна на овие агенции можат да се мапираат, односно применуваат на моделот. За кредитите одобрени на нефинансиски правни лица, односно за корпоративно кредитирање, сегашната Базелска Спогодба предвидува само 100% ризичен пондер; според новата методологија, предвидени се четири можни ризични пондери (ризични категории) за корпоративните кредити: 20%, 50%, 100% и 150%. Новата методологија овозможува на секој поединечен кредит во кредитното портфолио на банка да му биде назначенена една од претходно наведените ризични категории во согласност со оценката на кредитниот ризик на кредитокорисникот изведена од рејтингот утврден од страна на професионална кредит-рејтинг агенција. Нерангираните корпоративни кредити според новата методологија треба да имаат ризичен пондер 100%, со опција за зголемување на ризичниот пондер до 150%, доколку супервизорската агенција утврди дека за тој кредитокорисник постои висока веројатност дека неговите кредитни обврски може да добијат нефункционален карактер, намалени за износот на посебната резерва за потенцијални загуби. За примената на стандардираниот пристап неопходно е постоење на одередени оперативни предуслови кои се комплементарни при утврдувањето на минимум стандардите за адекватност на капиталот. Овој пристап предвидува националните 62

67 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ супервизорски власти да оневозможат механичка примена на ризичните рејтинзи утврдени од страна на професионалните кредит рејтинг агенции. Според препораките на Базелскиот Комитет супервизорските власти ќе бидат одговорни за оценка на методологиите кои ќе бидат користени од страна на професионалните кредит-рејтинг агенции и квалитетот на утврдените рејтинзи. Стандардизираниот пристап содржи препораки кои се однесуваат на критериумите за утврдување на подобноста на екстерните кредит агенции кои се препорачува да бидат применувани од страна на супервизорските агенции и банките, за цели на утврдување на показателот за минимум адекватноста на капиталот. Други значајни промени кај стандардизираниот пристап се напуштање на лимит-пондерот од 50% за деривативните договори и зголемување на факторот на конверзија за обврски до една година на 20%. Стандардизираниот пристап предвидува користење на ниски ризични пондери за одредени комерцијални и резиденцијални кредити за кои постојат историски податоци дека имаат низок кредитен ризик и историски следено ниски стапки на ненаплативост. Вториот пристап е т.н. интерно-базиран пристап за кредитен ризик (internalratings - based (IRB) approach). Овој пристап може да се каже дека претставува фундаментално помесување на ставовите на Базелскиот Комитет кои се однесуваат на третманот на кредитниот ризик од аспект на утврдување на регулативниот капитал. Пристапот на интерно моделирање развиен од страна на Базелскиот Комитет овозможува при утврдувањето на показателите за капитализираност со значајно повисока точност да се рефлектира ризичниот профил на банката. Банките за да можат да го користат пристапот на интерно моделирање мораат да задоволуваат минимум критериуми и низа стандарди, кои се воспоставени од страна на Базелскиот Комитет со цел да се обезбеди дека банките се компетентни и имаат капацитет да ги спроведуваат потребните кредитни оценки. Примената на овие критериуми зависи и од тоа кој од преложените два методи на интерно моделирање на кредитниот ризик ќе го избере банката. Првиот метод, или т.н. основен пристап, повеќе се базира на супервизорски параметри утврдени од страна на супервизорските власти кои банките, кои ќе го изберат овој метод, треба да ги применуваат во пресметката на адекватноста на капиталот. Напредниот пристап, нормално бара банките кои ќе одлучат да го применуваат овој пристап да задоволуваат стриктни стандарди кои се однесуваат на компетентност и контрола, меѓу кои најзначајните се однесуваат на следните области: значајна диференцијација на 63

68 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА кредитниот ризик; комплетност и интегритет на интерните кредитни рејтинг оценки; контрола на кредит рејтинг системот и процесот на утврдување на рејтинзите; проценка на веројатноста за несервисирање на кредитните обврски од страна на кредитокорисниците; системи на прибирање на податоци и информациони системи; интерно потврдување на системите, стандарди кои се однесуваат на објавување на податоци согласно минимум критериумите утврдени со третиот носечки столб на Новата Капитална Спогодба - пазарна дисциплина. Кај примената на двете методи од пристапот на интерно моделирање, делокругот на ризичните пондери може да биде многу поширок во однос на предложените ризични пондери кај стандардизираниот пристап, со очекување дека поголемата флексибилност на овој пристап ќе овозможи повисока сензитивност на кредитниот ризик на кој е изложена банката. При примената на основниот и напредниот метод интерно моделирање, неопходни се четири детерминанти на кредитниот ризик: веројатност дека должникот нема да ги сервисира обврските, односно вреројатност за настапување на конечен нефункционален статус на клиентот на банката (PD -default probability); проценка на тежината, односно висината на загубите во случај клиентот да добиеконечен нефункционален статус или колку по единица ризична изложеност банката очекува да наплати од клиентот (LGD-loss given default); ризичната изложеност (EAD-exposure at default) и резидуална ефективна рочност на кредитните побарувања. Кога се применува основниот метод на интерно моделирање, проценетата тежина на кредитните загуби, ризичната изложеност и ефективната рочност ги обезбедува супервизорската агенција. Кај овој пристап банката обезбедува податоци за проценетите веројатности за настапување на конечна нефункционалност кај клиентите на банката. Кај вториот, односно напредниот метод на интерно моделирање банките треба да ги обезбедат сите четири компоненти кои подоцна се предмет на ревидирање и одобрување од страна на супервизорските власти. Ризичниот пондер за поединечна кредитна изложеност при примената на пристапот на интерно моделирање е функција од веројатноста дека таа кредитна изложеност ќе добие конечен нефункционален статус, висината на кредитните загуби и ефективната резидуална рочност на кредитот. Како дополнување на комплексноста на 64

69 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ пристапот на интерно моделирање Базелскиот Комитет предлага методи кои се однесуваат на ризиците кои се поврзани со секјуритизацијата на кредитните портфолија, вклучени во делот кој се однесува на намалување на кредитниот ризик, а кој ги обработува примената на колатерализацијата, гаранциите, кредитните деривативи и нетирањето на отворените ризични позиции. Методите и интерните контролни системи на банките кои ги користат методите на интерно моделирање за пресметка на адекватноста на капиталот ќе бидат предмет на континуирано ревидирање и оценување од страна на супервизорските агенции. Покрај тоа супервизорските власти според препораките на Базелскиот Комитет ќе прават посебни оценки кои ќе се однесуваат на адекватноста на капиталот за покривање на ризиците утврдени со пристапот на интерно моделирање во однос на севкупниот ризичен профил на банката, врз основа на препораките дадени во вториот носечки столб на Новата Базелската Капитална Спогодба официјален супервизорски надзор. Кредитниот ризик, иако најзначајна, претставува само една компонента на првиот носечки столб. Новата капитална спогодба го покрива и оперативниот ризик за кој се очекува во просек да претставува 20% од потребниот капитал за покривање на ризиците на кои е изложена банката. Според препораките на Базелскиот Комитет кој сеуште е во процес на развој на пристап за оперативен ризик, развиени се три различни пристапи во врска со кои, во периодот за коментари кој заврши во Mај 2001 година, примени се значајни коментари. Наједноставниот т.н. основен индикатор се очекува да биде користен од страна на најмалку развиените финансиски институции. Според овој пристап ќе биде користен еден единствен индикатор за севкупниот оперативен ризик на финансиската институција, а капиталот за покривање на овој ризик ќе се утврдува како фиксен процент од бруто приходот. Вториот пристап е т.н. стандардизиран пристап, според кој супервизорската агенција треба да дефинира стандардизирани линии за деловната активност на банките, како и широки индикатори и фактори кои ќе ги дефинираат веројатните загуби кај секоја деловна линија. На пример, една деловна линија може да биде тргување со хартии од вредност или кредитирање, а широк индикатор за овие деловни линии може да биде вкупен износ на хартии од вредност со кој се тргува или вкупен износ на кредити во даден сегмент од кредитното портфолио. За секоја деловна линија потребното ниво на капитал за покривање на ризикот може да се утврди преку 65

70 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА мултиплицирање на претходно наведените индикатори со фактори на загуби; односно во случајот на тргувањето со хартии од вредност, вкупниот износ на хартии од вредност во портфолиото за тргување ќе се мултиплицира со фактор на веројатна загуба утврден од страна на супервизорската агенција за да се утврди потребното ниво на капитал за покривање на оперативниот ризик кој го повлекува оваа деловна линија. Вкупниот капитал потребен за покривање на оперативниот ризик на кој е изложена банката е еднаков на збирот на капиталот потребен за покривање на ризиците кај сите деловни линии. 23 Третиот најсофистициран пристап е т.н. интерно квантифицирање. Според овој пристап, банките треба да воспостават свои интерни системи кои подразбираат значајно повисок обем на влезни податоци во пресметката на капиталот потребен за покривање на оперативниот ризик преку воспоставување на стандардизирани деловни линии, квантифицирање на ризичните изложености, веројатноста за настанување на загуби и параметри за веројатните загуби. Сите овие фактори се елементи на квантитативен индикатор за очекуваните загуби кои ги повлекува секоја деловна линија. Сите предходно наведени елементи според препораките на Базелскиот Комитет се предмет на одобрување од страна на супервизорската агенција. Според Базелскиот Комитет предлозите кои се однесуваат на третманот на оперативниот ризик и потребното ниво на капитал за покривање на овој ризик повлекуваат многу отворени прашања од проста причина што постои лимитиран обем на податоци кои се однесуваат на различните типови на овој ризик. Вториот носечки столб на Новата Капитална Спогодба, односно официјалниот супервизорски надзор, треба да обезбеди капиталната позиција на банката да биде конзистентна на севкупниот ризичен профил на банката како и тоа дека банката има здрави интерни системи кои овозможуваат оценка на адекватноста на капиталот во однос на ризиците на кои е изложена банката, како и да овозможи супервизорската агенција правовремено да интервенира доколку банката не ги исполнува капиталните стандарди. Накратко овој дел ја заокружува континуираната и на некој начин зајакната улога на супервизорската агенција во услови кога од страна на банките не е исполнет минималниот стандард за адекватност на капиталот. 23 The New Basle Capital Accord, 2001, Basle Committee on Banking Supervision 66

71 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ Препораките на Базелскиот Комитет предупредуваат дека новите предлози не треба да ги заменат проценките на менаџнементот или да ја пренесат одговорноста за одржување на адекватноста на капиталот на супервизорските агенции, туку треба да бидат сватени во насока на воспоставување на поактивна соработка помеѓу банките и нивните супервизори и да ги олеснат промптните акции за поврат на адекватно ниво на капитал во услови кога стапката на адекватност на капиталот ќе падне под пропишаното ниво. Базелскиот комитет препорачува посебно внимание од страна на супервизорските агенции да се даде на банките кои имаат повисок ризичен профил 63 кој од своја страна имплицира повисока веројатност дека стапката на адекватност на капиталот може да падне под пропишаниот стандард. Во смисла на официјалниот супервизорски надзор, Базелскиот Комитет идентификувал четири клучни принципи кои треба да трасираат насоки кои се однесуваат на имплементацијата на овој елемент: Банките треба да имаат сеопфатен процес за оценување на нивниот капитал во корелација со нивниот ризичен профил и стратегија за одржување на адекватно ниво на капитал во сооднос со ризикот на кој е изложена; Сеопфатен и прудентен процес за оценка на адекватност на капиталот вклучува постоење на политики и процедури воспоставени на начин кој обезбедува опфаќање на сите материјални ризици, процедури за поврзување на стратегиите на банката и нивото на капитал во однос на изложеноста на ризиците како и интерни системи на контрола и ревизија со кои ќе се обезбеди интегритет на севкупниот менаџмент систем. Во континуираната оценка на овој процес, менаџментот на банката треба да го има предвид деловниот циклус во кој работи банката, да спроведува стрес тестови кои се однесуваат за проектирани идни периоди како и да ги идентификува сите промени во условите на пазарите на капитал и кредитните пазари кои можат да имаат негативно влијание врз банката; Супервизорската агенција треба да ги ревидира и оценува интерните системи и стратегии на банките за оценка на адекватноста на капиталот, како и подготвеноста на банките да ја следат нивната усголасеност со регулативните стандарди за адекватност на капиталот. Доколку банките немаат соодветни процеси и системи преку кои ќе утврдуваат и ќе ја следат адекватноста на капиталот и усогласеноста со стандардите за 67

72 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА адекватност на капиталот супервизорските агенции треба да преземат соодветни корективни мерки; Кога се оценуваат интерните системи на банките за утврдување на адекватноста на капиталот, супервизорските агенции треба да имаат предвид неколку релевантни фактори. Овие фактори ги вклучуваат резултатите добиени од анализите на сензитивноста како и стрес тестовите спроведени од страна на банката и каков е нивниот сооднос со капиталот на банката; начинот на кој менаџментот предвидел дека неочекуваните настани може да влијаат врз адекватноста на капиталот и дали таргетираните нивоа на капитал се соодветно ревидирани и следени од повисоките менаџмент нивоа во банката; Супервизорските агенции треба да очекуваат дека банките ќе одржуваат, односно ќе работат со стапки на адекватност на капиталот кои се над минимум пропишаните и треба да бидат во можност да наложат, доколку за тоа има основна причина, банките да одржуваат ниво на адекватност на капиталот над пропишаниот минимум; Супервизорските агенции имаат неколку начини преку кои обезбедуваат банките да работат во рамките на пропишаните стандарди за адекватност на капиталот. Така, на пример, тие можат да таргетираат одредени нивоа на капитал или да дефинираат категории над минимум воспоставените регулативни капитални стандарди (на пример, добро капитализирани или адекватно капитализирани) за идентификување на нивото на капитализираност на банките; Супервизорските агенции врз база на информациите од системите за рано предупредување треба да интервенираат веднаш штом ќе имаат јасни индикации дека капиталот е или ќе падне под минимумот кој е неопходен за поддружување на ризичниот профил на банката и треба да ги преземат сите расположиви мерки за поврат и одржување на адекватно ниво на капитал; Супервизорските агенции треба да разработат неколку опции кои ќе бидат применети во услови кога постои потврдено сомневање дека банката не ги исполнува стандардите за адекватност на капиталот. Овие опции вклучуваат интензивирано следење на работењето на банката; забрана за исплата на дивиденди; барања од банките да изработат и имплементираат план за поврат на капиталот; како и барања од банките за зголемување на капиталните фондови во најкраток можен рок. Според препораките, 68

73 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ супервизорските агенции ќе имаат дискреција да користат инструменти кои најповеќе одговараат на условите во банките и опкружувањето во кое тие работат. Самиот Базелски Комитет во своите препораки истакнува дека банкарската супервизија не е 100% егзактна наука и дека постоењето на одредени дискрециони, но, транспарентни одлуки на супервизорските власти во рамките на спроведувањето на континуираниот супервизорски надзор е неопходно. Третиот носечки столб, односно пазарната дисциплина веројатно е најинтересен од сите три предложени столба и според реакциите на банките веројатно ќе биде најконтраверзен и најкомплексен. Пазарната дисциплина треба да обезбеди банките да објавуваат информации кои ќе овозможат зајакнување на улогата на учесниците на финансиските пазари во следењето на перформансите и работењето на банките. Пазарната дисциплина има потенцијал кој овозможува поддршка на регулативата која се однесува на капиталните стандарди и другите супервизорски мерки за промоција на стабилен и здрав финансиски систем. Пазарната дисциплина наметнува високи стандарди на банките да ги извршуваат своите активности на здрави, сигурни и ефикасни основи, а обезбедува банките кои одржуваат силна капитална база да бидат заштитени од идните потенцијални загуби кои можат да произлезат од нивните ризични изложености. Базелскиот Комитет прашањето на пазарната дисциплина го има опфатено и во еден друг документ Зајакнување на Транспарентноста на Банките публикуван во 1998 година во кој детално се дискутирани аргументите кои се однесуваат на зајакнувањето на пазарната дисциплина преку обезбедување на што е можно поголема транспарентност во финансиското известување. На основа на согледувањата во овој документ во вториот консултативен пакет на новата капитална спогодба од јануари 2000-та година Базелскиот Комитет даде шест препораки кои се однесуваат на објавувањата за јавноста кои банките треба да ги применуваат во три широки области: а) структурата на капиталот; б) ризичните изложености; и в) адекватноста на капиталот. Во новата капитална спогодба областите на објавување се проширени со цел да ги вклучат следните четири области: Објавувања за обемот на примената; вклучува информации како капиталната спогодба се применува кај точно утврдена банкарска групација, вклучувајќи овде информации за третманот на поодделните корпоративни субјекти во рамките на 69

74 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА групацијата за цели на адекватноста на капиталот, како и третманот на консолидираните и неконсолидираните подружници; Објавувања за капиталот; вклучува информации за износот на Tier 1, 2 и 3 капитал, заедно со поврзаните сметководствени политики. Банките треба да презентираат информации за хибридните капитални инструменти. Исто така, треба да бидат, како и квалитативни информации за сметководствените политики кои се однесуваат на вреднувањето на средствата и обврските, утврдувањето на резервите за потенцијални загуби како и признавањето на приходите; Објавувања за ризичните изложености; вклучува објавувања кои се однесуваат на четирите главни банкарски ризици: кредитен, пазарен, оперативен и ризикот на каматните стапки во кредитното портфолио. Природата и обемот на обелоденувања треба да варира во зависност од тоа дали банката користи стандардизирани методологии за оценка на ризиците или користи софистицирани интерни методологии; Објавувања за адекватноста на капиталот; вклучува објавувања на стапката на адекватност на капиталот на консолидирана основа и други релевантни информации. Обелоденувањата, исто така, треба да вклучуваат анализи кои се однесуваат на факторите кои влијаат врз адекватноста на капиталот, вклучувајки информации за промена на структурата на капиталот и влијанието на клучните показатели и капиталната позиција, плановите кои се однесуваат на одржување на адекватноста на капиталот во неповолни состојби како и стратегија за управување со капиталот. Базелскиот Комитет, исто така, препорачува објавувања кои се однесуваат на економскиот капитал на банките или алокацијата на капиталот, односно процес на алоцирање на капитал интерно на поединечни деловни активности. Идејата банките да објавуваат толку голем обем на информации за својата финасиска позиција, која е пласирана со третиот пилар на Новата Капитална Спогодба е револуционерна. Општо-прифатено и неизбежно правило во банкарската практика отсекогаш било дека објавувањето на детални информации за финансиската позиција на банките може да доведе до одлевање на средствата на депозиторите и инвеститорите од банките кои немаат доволно познавања да ги разберат овие информации. Ова е причина поради која супервизорските агенции во најголема тајност ги држат извештаите од непосредните супервизорски надзори на банките, имајќи предвид дека наодите и констатациите на супервизорите можат погрешно да бидат интерпретирани. 70

75 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ Согласно Новата Капитална Спогодба голем дел од информациите кои традиционално ограничено се употребуваат во извештаите од супервизорскиот надзор се предлага да бидат предмет на јавно обелоденување. Причината за ваквата промена е релативно едноставна, имено банкарските супервизори посебно во развиените пазарни економии веруваат дека има потреба од контрола и дисциплина на сите субјекти кои се активни на финансиските пазари со што ќе се зголеми опфатот на супервизорскиот надзор. Ова е од посебна важност од причина што банкарските организации континуирано ги прошируваат своите активности, а како резултат на тоа се повеќе се изложени на нови ризици. Супервизорските агенции веруваат дека со значителните надополнувања во обелоденувањето, софистицираните клиенти и инвеститори на финансиските пазари ќе бидат во можност да утврдат дали банките со кои работат имаат капитал кој е доволен за покривање на ризиците на кој се изложени истите. Основните цели кои Базелскиот Комитет очекува да бидат остварени со примената на Новата Капитална Спогодба се: промоција на стабилноста и ефикасноста на субјектите во финансиските систем; зајакнување на конкурентната еднаквост меѓу финансиските субјекти; и овозможува сеопфатен пристап во однос на ризиците на кои се изложени банките, односно пристап кој е сензитивен на степенот на ризик на кои се изложени позициите и активностите на банките. Примената на Новата Капитална Спогодба е особено интересна за големите банкарски субјекти кои се во можност да ги исполнат точно дефинираните строги критериуми, кои посебно се однесуваат на пристапот на интерно моделирање за утврдување на кредитен ризик. Два основни ефекти кои ќе произлезат од примената на новата капитална рамка во развиените финансиски пазари се: развој на систем кој обезбедува висока корелација помеѓу стандардите за адекватност на капиталот и севкупниот ризичен профил на финансиските институции и значајно поголем обем на информации за капиталната структура, ризичните изложености; и адекватноста на капиталот на финансиските институции преку зголемените барања за јавно објавување со што ќе овозможи повисока пазарна дисциплина. Општо кажано целта на моделите на кредитен ризик е да се процени дистрибуцијата на идните кредитни загуби во кредитното портфолио на банката. Од 71

76 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА тие причини прв чекор во конструирањето на моделот на кредитен ризик е да се дефинира концептот на загуба која моделот треба да ја опфати, како и временскиот период за кој ќе бидат квантифицирани загубите во кредитното портфолио. Во смисла на дефинирање на загубите моделите на кредитен ризик можат да бидат класифицирани во две категории: модели кои ја квантифицираат загубата која настанува само како последица на целосно несервисирање на обврските од страна на должникот, односно настапување на конечна нефункционалност на клиентот (default-mode модели); модели кои ги инкорпорираат приходите и расходите кои произлегуваат од помалку екстрeмните промени во кредитниот квалитет на клиентите како и од целосно несервисирање на обврските од страна на должниците, односно настапување на конечен статус на нефункционалност на клиентите ( повеќефазни или mark-to-market модели). Од претходно наведеното јасно произлегува дека default-mode парадигмата е всушност порестриктивната варијанта на повеќе-фазните модли на кредитен ризик. Одредени модели во практиката се дизајнирани да даваат проценки за потенцијалните загуби врз основа на двете дефиниции за загуба. Независно кој од овие два пристапи ќе биде избран, загубите во портфолиото се квантифицираат за одреден планиран иден временски хоризонт. Најчесто користен период за проценка на идните загуби е една година, што значи дека моделот треба да даде проценка на промените во вредноста на кредитното портфолио, независно од тоа дали се работи за конечен нефункционален статус на клиентите на банката или за општи промени во кредитниот квалитет на клиентите во портфолиото во период за една година од тековниот датум на оценка на кредитното портфолио. Иако периодот од една година за проценка на идните потенцијални загуби во портфолиото е најчесто користен сепак во практиката се познати и случаи кога моделите се проектираат за некој подолг фиксен временски период или овој период е усогласен со конечната рочност на кредитите во портфолиото. Откако дефиницијата на загубите и планираниот временски хоризонт се избрани, односно познати, моделот генерира - дистрибуција на идните кредитни загуби во кредитното портфолио на банката (probabilitys densits function (PDF)) која може да се користи за пресметка на загубите во кредитното портфолио на банката поврзани со 72

77 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ било кој процент од дистрибуцијата. Во практика моделите се концентрираат на две големини кои се однесуваат на загубите во кредитното портфолио: очекувана и неочекувана загуба. Очекуваната загуба е медијаната на дистрибуцијата на загубите и го претставува износот кој банката во просек очекува да го изгуби од кредитното портфолио. Неочекуваната загуба претставува квантитативен индикатор кој ја опишува варијабилноста во кредитните загуби или кредитниот ризик кој е инхерентен во портфолиото на банката. Неочекуваната загуба се пресметува како загуба поврзана со некој висок процент од дистрибуцијата на кредитните загуби (на пример 99,9%) намалена за очекуваната загуба. Висок процент од дистрибуцијата се избира со цел резултантните проценки за ризикот да можат да ги покријат приближно сите вклучувајќи ги и најекстремните настани. Прв чекор во генерирањето на дистрибуцијата на кредитните загуби е да се класифицираат пооделните кредити во портфолиото според нивниот кредитен квалитет (кредитен рејтинг) во тој момент. Ова се прави преку дистрибуирање на кредитите во соодветни ризични категории според интерниот рејтинг систем на банката за кредитен ризик, што дава слика за квалитетот на кредитното портфолио на банката во тој момент. Вообичаено банките имаат интерни кредит-рејтинг системи според кои зависно од карактеристиките и перформансите на клиентите и од веројатноста за настапување на конечен нефункционален статус на секој клиент му се назначува една од сериите на ризични категории. Следниот концептуален чекор е да се процени веројатноста дека ризичните изложености во текот на планираниот временски хоризонт ќе мигрираат во различни ризични категории. Во случајот на default-mode моделот овој процес резултира во оценка на веројатноста дека одредено кредитно побарување ќе добие конечен нефункционален статус, додека кај повеќе-фазните модели покрај веројатностите дека пооделните клиенти ќе добијат конечен нефункционален статус исто така се инкорпорирани и веројатностите за миграција на кредитните побарувања од една во друга интерна ризична категорија. Прецизноста на проценките за квантификацијата на интерните кредитни рејтинзи на банките е круцијална имајќи предвид дека од интерните рејтинзи, веројатностите за настапување на конечен нефункционален статус на кредитните побарувања и веројатностите за миграција на кредитните изложености од една во друга ризична категорија зависат проценките на 73

78 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА ризичноста на кредитното портфолио и дистрибуцијата на кредитните загуби во планираниот временски хоризонт. Третиот чекор во конструирањето на моделите на кредитниот ризик е да се процени веројатната кредитна изложеност на секој должник во текот на планираниот временски хоризонт во рамките на поодделните интерни кредитни рејтинзи. За кредитите, изложеноста едноставно претставува нивната номинална вредност намалена за наплатениот - амортизираниот дел, но за другите позиции кои се вклучуваат во кредитната изложеност, како што се неотповикливите кредитни линии, други вонбилансни изложености, како и кредитните деривативи изложеноста може да варира во текот на планираниот временски хоризонт и може да биде во корелација со кредитниот рејтинг на должникот. Конечно, имајќи ја предвид ризичната категорија и изложеноста во таа ризична категорија, последен елемент кој треба да биде утврден е вредноста на таа позиција. Кај default-mode моделите, утврдувањето на вредноста се спроведува преку специфицирање на делот (процентот) од кредитната изложеност кој ќе биде изгубен доколку клиентот добие конечен нефункционален статус, односно должникот не ги сервисира обврските, (LGD -loss-given-default). За повеќе-фазните модели процесот вообичаено вклучува преоценка на кредитната изложеност користејќи ги кредитните дифузии кои го рефлектираат ризикот од настапување на конечен нефункционален статус кај клиентите за секоја поединечна ризична категорија. Со претходно наведеното се заокружува третманот на поединечните кредитни изложености во портфолиото. За да биде генерирана дистрибуцијата на идните кредитни загуби неопходно е спојување на поединечните кредитни изложености со цел да се дефинира однесувањето на целото кредитно портфолио. Од аспект на стандардната портфолио теорија, неопходно е да бидат утврдени корелациите помеѓу загубите поврзани со поединечните кредитни изложености. Корелациите се неопходни при утврдување на ризикот од аспект на вкупното кредитно портфолио бидејќи тие ги дефинираат поврзаноста на кредитните загуби кои произлегуваат од секоја поединечна кредитна изложеност. Ризичноста на кредитното портфолио ќе биде поголема доколку постои висока корелација на загубите кои произлегуваат од поединечните кредитни изложености. Во практиката инкорпорирањето на корелациите во моделите на кредитен ризик претпоставува дефинирање на варијансите во и корелациите помеѓу веројатностите за миграција на 74

79 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ кредитните побарувања од една во друга ризична категорија, кредитните изложености и вредностите на кредитите. Скоро сите модели претпоставуваат дека овие варијанси и корелации се резултат на влијанието на еден или повеќе ризични фактори кои ги претставуваат различните влијанија на кредитниот квалитет на должниците кои се резултат на индустријата во која работи должникот, географскиот регион, или општата економска состојба во државата. Кај одредени модели ризичните фактори се економски варијабли како што се каматните стапки и индикаторите за економската активност, додека кај други модели веројатностите за миграција на клиентите од една во друга ризична категорија и за настапување на статус на конечна нефункционалност на клиентите се изведуваат од движењето на цената на нивните акции на берзите. Кај трети модели, ризичните фактори се апстрактни фактори кои интуитивно се поврзуваат со состојбите кои произлегуваат од деловниот или економскиот циклус, но, не се поврзани со одредени специфични економски варијабли. Во секој случај претпоставките кои се однесуваат на статистичкиот процес кој ги движи овие ризични фактори ја детерминира вкупната математичка структура на моделот и обликот на дистрибуцијата на идните кредитни загуби (PDF). Од тие причини може да се каже дека претпоставките кои се однесуваат на дистрибуцијата на ризичните фактори се клучен елемент во дизајнирањето на сите модели на кредитен ризик. 24 Зависно од претпоставките за математичкиот процес кој ги движи ризичните фактори, постојат различни начини да се изведе конечната дистрибуција на идните кредитни загуби на портфолиото. Во одредени случаи се претпоставува постоење на одредена функционална форма на дистрибуција на кредитни загуби и емпириските резултати се пресметуваат аналитички. Во други случаи се користи Мonte Carlo симулација за нумерички да се пресмета дистрибуцијата на кредитните загуби. Tаа обично вклучува симулација на постојните ризични фактори кои ги детерминираат веројатностите за настапување на конечен нефункционален статус кај клиентите или веројатностите за миграција на клиентите од една во друга ризична категорија. И во двата случаи конечниот резултат претставува дистрибуцијата на идните кредитни загуби која може да биде користена за пресметка на проценките на можните загуби при 24 Risk Management, Capital Budgeting and Capital Structure Policy for Financial Institutions: An Integrated Approach, 1998, Froot, K.A and J.C Stein, Journal of Financial Economics 47 75

80 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА опфат на различен процент од дистрибуцијата, односно во услови на различни нивоа на значајност. Кредитниот ризик многу потешко може да се моделира од пазарниот ризик како резултат на неколку причини: непостоењето на ликвидни пазари на кои тргувањето со кредити го отежнува, а може да се каже и целосно го онеспособува утврдувањето на цената на кредитниот ризик за секој поединечен кредитокорисник; вистинската веројатност за настапување на конечен нефункционален статус кај клиентите на пазарот тешко може да се опсервира, односно корисниците на моделите мора да ги утврдуваат веројатностите за настапување на конечен нефункционален статус на клиентите врз основа на опсервирани историски искуства на јавните кредитрејтинг агенции, или врз основа на аналитички методи како што е теоријата на вреднување на опции; корелациите помеѓу кредитните загуби тешко можат да се опсервираат и квантифицираат, што го отежнува агрегирањето на кредитниот ризик; пресметката на капиталот потребен за покривање на кредитниот ризик бара проценка на екстремните веројатности за настанување на кредитни загуби од асиметричната и со задебелени краци дистрибуција на кредитните загуби, која значајно се разликува од нормалната дистрибуција на загубите од пазарниот ризик. Моделите развиени во практиката акцент даваат токму на разрешувањето на претходно наведените потешкотии. KMV Portfolio Manager, претставува модел на кредитен ризик кој го користи пристапот на вреднување на опции, односно моделот на R.C.Merton за квантифицирање на веројатностите за настапување на конечен нефункционален статус на клиентите на банката, а за прв пат е промовиран во 1993 година. Емпириските дистрибуции на веројатностите за настапување на конечен нефункционален статус кај клиентите се изведуваат од сопствената база на KMV, која во моментот покрива повеќе од 25,000 компании низ целиот свет. JP Morgan's CreditMetrics беше промовиран во 1997 година и неговата основна намена е да се квантифицира VaR на кредитното портфолио. Credit Suisse Financial Products (CSFP) кратко по појавата на JP Morgan's CreditMetrics ја промовираше рамката за моделирање на кредитен ризик CreditRisk+ која аналитички ја пресметува дистрибуцијата на кредитните загуби на портфолиото. Во 1998 година беше промовиран и McKisey's 76

81 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ CreditPortfolioView модел и софтвер за квантифицирање на кредитен ризик на портфолио. Најголем дел од овие модели примарно се дизајнирани за портфолија кои опфаќаат големи компании, чии акции котираат и со кои активно се тргува на светските берзи. Модели кои се базираат на теоријата за вреднување на опции (Merton-based models) Овие модели базираат на структурата на капиталот на компанијата, кој за прв пат е воведен од страна на R.C.Merton во 1974 година: за одредена компанија се смета дека не може да ги сервисира обврските, односно дека кај неа настапува конечен нефункционален статус, кога вредноста на нејзините средства е поголема од вредноста на нејзините обврски. Врз основа на разликата помеѓу вредноста на средствата и обврските и Варијацијата на вредноста на средствата се утврдува веројатноста дека одреден клиент на банката нема да ги сервисира обврските, односно веројатноста дека овој клиент на банката ќе добие конечен нефункционален статус. Компанијата KMV има развиено сопствена база на податоци која ја користи во генерирањето на дистрибуциите на кредитни загуби како за утврдување на веројатноста дека во текот на планираниот период кај клиентите во портфолиото ќе настапи конечен нефункционален статус или ќе дојде до промена на нивниот кредитен рејтинг. Моделот на KMV Kredit Monitor генерира дистрибуција на кредитните загуби (expected default frequency-edf) за секој поединечен должник како функција од структурата на капиталот на компанијата и варијацијата на вредноста, односно повратот на нејзините средства и нивната тековна вредност користејќи го моделот неочекувани побарувања на R.C.Merton, а историската база на KMV се користи за изведување на дустрибуцијата на претпоставените загуби. Користејќи аналитички апроксимации или Monte Carlo симулации моделот овозможува пресметка на дистрибуцијата на загубите во кредитното портфолио во планираниот временски хоризонт, односно го пресметува потребниот економски капитал потребен за покривање на различни нивоа на ризик. Модели кои се базираат на кредитни рејтинзи JP Morgan's CreditMetrics претпоставува дека промените во латентните варијабли од кои зависи кредитниот рејтинг се нормално дистрибуирани. Веројатноста дека ќе дојде до промена во кредитниот рејтинг на клиентот во текот на планираниот временски хоризонт (вклучувајќи ја овде и веројатноста за настапување на конечен 77

82 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА нефункционален статус кај клиентот) во даден временски хоризонт може да биде изразена како веројатност на стандардната нормална варијабла која е лоцирана помеѓу различни критични вредности. Овие критични вредности се пресметуваат користејќи го тековниот кредитен рејтинг на должникот и историските податоци за миграцијата на кредитните рејтинзи од една во друга ризична категорија. Тие се презентираат во форма на матрица на веројатности за миграција од една во друга, пониска или повисока ризична категорија во текот на планираниот временски хоризонт. На пример, за кредитна изложеност која е класифицирана во А ризична категорија, миграционата матрица ги покажува веројатностите дека ќе дојде до промена на ризичната категорија во ААА, АА, BBB, BB или C, или дека побарувањата од овој клиент ќе добијат конечен нефункционален статус во текот на планираниот временски хоризонт; колку е поблиску една од овие ризични категории до тековниот кредитен рејтинг на клиентот толку е повисока веројатноста дека може да дојде до промена во ризичноста на клиентот. Како и моделите кои се базираат на теоријата за вреднување на опции на R.C.Merton, така и моделите кои се базираат на кредитни рејтинзи ги конвертираат проценките за загубите на пооделните кредитни изложености во проценки за можните загуби на целото кредитно портфолио преку проценка на корелациите во промените на кредитните рејтинзи за сите парови на должници во кредитното портфолио. Двата модела JP Morgan's CreditMetrics и KMV Portfolio Manager прават претпоставка која го поедноставува моделот, а тоа е дека вредноста на повратот на средствата на компаниите се изведуваат преку одреден број на заеднички, или систематични, ризични фактори заедно со репрезентативните фактори. Репрезентативните фактори можат да бидат специфични само за таа компанија, или за индустријата во која работи таа компанија или пак за матичната земја на таа компанија. Макроекономски модели Најшироко користен модел од овој тип е Tom Wilson или порано познат како McKisey's CreditPortfolioView. Овој модел го квантифицира само ризикот дека кредитните побарувања ќе добијат конечен нефункционален карактер, при што настојува да ги земе предвид врските помеѓу веројатностите за настапување на конечен нефункционален статус кај клиентите во текот на планираниот временски хоризонт и макроекономските услови во економијата во која работат истите. Моделот користи Monte Carlo симулација да ја процени заедничката дистрибуција на вреројатностите 78

83 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ дека поединечните кредитни побарувања ќе добијат конечен нефункционален карактер зависно од вредноста на макроекономските фактори како што е стапката на невработеност, стапката на пораст на бруто домашниот производ, нивото на долгорочните каматни стапки, движењето на девизните курсеви, буџетските расходи и агрегатната стапка на штедење во земјата. Корелациите помеѓу стапките на настапување на нефункционалност на кредитните побарувања се изведуваат од структурата на коvarијансата на поставените макроекономски варијабли. Актуарски модели CreditRisk+ врши проценка на дистрибуцијата на кредитните загуби користејќи статистички техники развиени во осигурителната индустрија. Моделот го третира само ризикот од настапување на конечен нефункционален статус на клиентите на банката. За разлика од моделите кои се базираат на пристапот на вреднување на опции на R.C.Merton кои ризикот од настапување на конечен нефункционален статус на клиентите го поврзуваат со структурата на капиталот на компанијата, CreditRisk+ ги алоцира клиентите на банката во сектори. Секој сектор има просечна стапка на настапување на конечен нефункционален статус на клиентите-медијана и варијанса на стапката на настапување на конечен нефункционален статус на клиентите. Настапувањето на конечен нефункционален статус кај клиентите на банката се претпоставува дека го следи т.н Poisson Process. Иако миграцијата на клиентите од една во друга ризична категорија не е експлицитно моделирана, CreditRisk+ претпоставува дека просечната стапка на настапување на конечен нефункционален статус на клиентите сама по себе е стохастична. Оваа претпоставка генерира искривена крива на дистрибуцијата на кредитните загуби, која во еден дел се зема предвид за утврдување на миграцијата на кредитните побарувања од една во друга ризична категорија. Покрај тоа што сите претходно наведени модели на кредитен ризик имаа различни методологии, сите тие генерираат дустрибуција на можните кредитни загуби во портфолиото во одреден планиран временски хоризонт. Корелационите промени во кредитните рејтинзи на клиентите резултираат во промени на вредноста на кредитните изложености. Овие изложености потоа се агрегираат за да се изведе портфолио дистрибуцијата на кредитните загуби, која ја претставува веројатноста за остварување на одредена вредност на кредитното портфолио во рамките на планираниот временски 79

84 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА хоризонт. Резултантната дистрибуција на кредитните загуби презентирана во графикон на слика 3, е слична на онаа која ја генерираат VaR моделите за пазарен ризик. Слика 3 Теоретски, просечната очекувана загуба на кредитното портфолио претставува износот кој треба да биде ставен на товарна приходите на банката, односно износ за кој треба да бидат зголемени резервите за потенцијални загуби на банката. Комбинацијата на очекуваните загуби и економскиот дополнителен капитал, како дополнување на очекуваните загуби, потребни за да се покријат неочекуваните загуби во рамки на претходно дефинирани нивоа на значајност, резултира во VaR големина која го претставува максималниот износ на загуба во портфолиото на банката во рамки на одреден планиран временски хоризонт при одредено ниво на значајност. Апликативна примена на Новата Базелска Капитална Спогодба Моделите за кредитен ризик овозможуваат однапред утврден, но сепак флексибилен пристап преку кој се утврдува вистинската цена на средствата и се управува со кредитниот ризик. Моделите за кредитен ризик по својот дизајн се сензитивни на промените во деловните линии, квалитетот на кредитните изложености, пазарните варијабли и економското опкружување. Понатаму, моделите овозможуваат банките да ги анализираат маргиналните и апсолутните ефекти од преземените ризици како и да ги рефлектираат концентрациите на ризик во рамките на портфолиото. Степенот до кој моделите за кредитен ризик се применуваат во управувањето со кредитниот ризик и економската алокација на капиталот во моментот значајно се 80

85 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ разликува помеѓу меѓународно активните банки. Интерната примена на резултатите од моделите е широка, меѓутоа нивната најчеста примена се сведува на: а) утврдување на лимити за концентрации и портфолио изложености; б) утврдување на цената на кредитите врз основа на нивната ризичност; в) подобрување на односот помеѓу ризичниот профил и повратот остварен од кредитното портфолио; г) оценка на ризично-корегираните перформанси на деловните линии или поединечните менаџери користејќи го показателот за ризично-корегираниот поврат на капиталот (RAROC-risk-adjusted return on capital); и д) економска алокација на капиталот по деловни линии Имплементација на Базел II - Нова Капитална Спогодба Новата Капитална Спогодба има за цел целосно акцентирање на управувањето со ризиците во банките и давање основа за подобрување на можностите на банките за проценка на сите видови ризици на кои се изложени во текот на своето работење. Утврдувањето на капиталната база, согласно новата рамка, ќе се врши на начин кој што најдобро ги рефлектира практиките и процедурите на банките за управување со ризикот, при што посебен акцент се става и на супервизорските процедури и практики за следење и анализа на овие и практики, како и на воспоставувањето на пазарна дисциплина со воведување на обврска на банките за објавување на одредени податоци и информации за видовите ризиците на кои се изложени и износот на капиталната база. Имено, Новата Капитална Спогодба се состои од 3 основни елементи: 1. Pillar 1 - Минимум капитални барања - се дефинираат основните компонетите кои што се користат за утврдување на адекватноста на капиталот: гарантниот капитал и ризично пондерираната актива. Новата капитална рамка предвидува промени во начинот на утврдување на ризично пондерираната актива, додека начинот на утврдување на гарантниот капитал останува ист како и во постојната капитална рамка. Промените во утврдувањето на ризично пондерираната актива се однесуваат на 25 Економски истражувања бр.7;ii /2003, м-р Игор Давков Еволуција на регулативата за адекватност на капиталот. 81

86 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА промени во третманот на кредитниот ризик и на вклучувањето на оперативниот ризик. Во поглед на третманот на кредитниот ризик, дадени се три опции, можности за пресметка на капиталната база за покривање на овој ризик, и тоа: ревидиран стандарден пристап (standardized approach), основен (foundation) и напреден (advanced) пристап на интерно рангирање (Internal Rating Based Approach - IRB). Вклучувањето на оперативниот ризик во основата за пресметка на капиталната база, претставува една од најзначајните новини на Новата Капитална Спогодба. Оперативниот ризик е многу значаен ризик на кој што се изложени банките, поради што тие треба да имаат соодветна заштита од евентуалните загуби кои што би можеле да настанат како резултат на овој ризик. Оттука, предвидена е примена на три различни методологии за вклучување на оперативниот ризик во утврдувањето на капиталната база: базичен индикатор, стандарден пристап и интерна проценка. Врз база на извршените анализи, се очекува со примената на новата спогодба, оперативниот ризик да зафаќа 20% од утврденото ниво на потребен капитал. 2. Pillar 2 - Супервизорската анализа и оценка - се дефинира улогата на супервизијата во следењето и анализата на моделите на утврдување на адекватноста на капиталот применувани од страна на банките. 3. Pillar 3 - Пазарна дисциплина - се дефинираат основните информации и податоци кои што имаат јавен карактер, односно кои што банките треба да ги објавуваат на редовна основа. На овој начин, со новата спогодба на банките им се дава можност за избор помеѓу повеќе опции кои што им стојат на располагање за пресметка на адекватноста на капиталот. Ова е можеби најголемата новина која што се воведува преку новата капитална спогодба. Имено, имајќи ја предвид големата разлика помеѓу банкарските институции од аспект на нивната големина и комплексност, не е можно да се примени рамка која би била иста за сите, уште повеќе која би била подеднакво ефикасна и применлива за сите банки. Поради тоа, предложен е пристап во кој различни опции ќе им бидат достапни на различни банки, во зависност од нивните потреби и нивната спремност за инвестирање во пософистицирани системи за проценка на ризикот Дополнителни пристапи кон Базел II 82

87 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ "Базел III" е сеопфатен сет на реформски мерки, развиен од страна на Базелскиот комитет за банкарска супервизија, зајакнување на регулатива, надзор и управување со ризикот на банкарскиот сектор. Овие мерки имаат за цел: Подобрување на способноста на банкарскиот сектор да апсорбираат шокови кои произлегуваат од финансиски и економски стрес, без оглед на изворот, Подобрување на управувањето со ризикот и управување, Зајакнување на банките транспарентност и обелоденување. Реформите имаат за цел: Регулатива на банкарско ниво, или микропрудентно, која ќе помогне во зголемување на издржливоста на индивидуални банкарски институции во периоди на стрес. Макропрудентно со широк систем на ризици кој може да се изгради во банкарскиот сектор, како и проциклично засилување на овие ризици со текот на времето. Овие два пристапа на надзор се дотолку покомплементарни колку е поголема отпорноста на банка на индивидуално ниво, со што го намалува ризикот од широк систем на шокови. Операционализација на кредитниот ризик низ Базел II Модерното банкарство се заснова на премисата дека помалку ризично е да се чува портфолио што се состои од поголем број кредитни пласмани, отколку да се има само еден пласман. Со оглед дека некои заемобаратели ќе стасаат во состојба на дифолт, нивните загуби ќе се покриваат со приходот остварен од останатите кредити. Крединтиот ризик е најважен ризик на кој се изложени банките со оглед на фактот дека кредитната активност е примарна за поголем број банки. Кредитниот ризик настанува како можност дека заемобарателот нема да ги реализира обврските во дадениот рок и во обем во кој истите се договорени. Факторите што влијаат на кредитниот ризик се повеќекратни, а може да се поделат на идиосинкратски и систематски. Идиосинкратскиот ризик претставува можност на лошо менаџирање на самото претпријатие заемобарател. Систематскиот се однесува на општите фактори како што се влошувањето на пазарните услови, растечката инфлаиција, негативните курсни разлики или зголемувањето на 83

88 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА конкуренцијата. Кредитниот ризик произлегува од класичното кредитирање, гаранциите и кредитните деривати. Регулационите тела го контролираат нивото на ризик кое банките го превземаат во текот на работењето. Банките мораат да доставуваат податоци за 20 најголеми пласмани, како информации за своите пласмани кои надминуваат 10% од капиталот на банката. Најбитен факт е тоа што регулаторните тела бараат држење на капиталот од страна на банката на ниво, адекватно проценката на кредитниот ризик. Очекувана загуба (EL) Параметрите кои влијаат на кредитниот ризик се изразуваат низ формулата: = Останати побарувања во состојба на дифолт (EAD) x Веројатност на неизвршување на обврските (PD) x Загуба од неизвршување на обврските (LGD) Останатите побарувања во состојба на default (EAD) како што и самото име кажува, претставува износ на главницата со каматата што му припаѓа, кој банката сеуште не го наплатила низ процесот на амортизација на заемот во моментот кога заемобарателот дошол во default состојба. Веројатноста од неизвршување на обврските е веројатност дека заемобарателот нема да ја изврши својата обврска по основ на кредитот. Веројатноста се проценува врз основа на фреквенцијата на неизвршување на обврските кај кредитите со слични параметри на ризик (проценка на самиот ризик на заемобарателот, колатералот, гаранциите). Заради загубите што се јавуваат како последица од неизвршувањето на обврските (LGD), банките често земаат колатерал, односно се обезбедуваат со кредитни деривати, за загубите да не бидат 100% од преостанатите побарувања во состојба на default (EAD). Примена на Базел II кај земјите во развој За примена на Базел II мора да постојат значителни претпоставки. Како поддршка на рангирањето мора да постојат специјални агенции за рангирање признаени од страна на супервизорите. Односно, во самите банки треба да постои развиен систем на рангирање, стандардизиран и потврден од страна на супервизорите. Банките мораат да развиваат база на податоци од кои ќе се деривираат параметри неопходни за калкулирање на ризикот. Базата на податоци мора да ги содржи податоците собрани од најмалку 5 години. Покрај базата на податоци, мора да постои и програмска поддршка, на 84

89 ГЛАВА 2 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ во смисла на адекватни софтвери, за пресметка на минимално портребниот капитал. Исто така, банката мора да едуцира кадри кои ќе управуваат со кредитниот ризик. Базел II има два пристапи: Стандарден и IRB пристап. Банката која го применува IRB пристапот многу е поосетлива на ризик отколку ако го применува стандардниот пристап. Ова е така бидејќи со мало зголемување на ризикот, според IRB пристапот потребни се дополнителни количини на капитал. Па поради тоа, банките со IRB пристап мора да ги избегнуваат поризичните пласмани. Банките кои пак го користат Стандардниот пристап не се толку осетливи како претходните, па според тоа можат да превземаат поризични пласмани, релативно помалку од потребниот капитал. Како резултат на тоа поризичната актива ќе се концентрира кај банките со Стандарден пристап, бидејќи ќе бара релативно помалку капитал. Помалку ризичната актива ќе циркулира кај банките кои го применуваат IRB пристапот, а тоа ќе им овозможи да го држат капиталот на релативно ниско ниво. Како заклучок од ова може да се изведе фактот дека целокупниот систем може да го држи нивото на капиталот на пониско ниво од потребното. Заради концентрацијата на поголем ризик, банките што го користат Стандардниот пристап може да станат поосетливи на негативните движења во економијата. Ова е од особено значење кај земјите во развој, каде банките заради поголемиот ризик на кредитобарателите како и заради отсуството на информациона поддршка користат Стандарден пристап. Земјите во развој ќе мораат да развијат конзистентен систем на рангирање, кој ќе претставува основа за пондерирање на активата. 85

90 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА 3 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 3.1. Ризици со коишто се соочуваат банките во Република Македонија Банкарството влегува во процес на забрзани измени на планот на банкарскиот менаџмент и технологијата на работење, зголемувањето на турбуленциите на финансискиот пазар доведува до зајакнување на банкарските ризици. Остварувањето на профитабилност во услови на зголемена конкуренција, како и растот на ризикот станува предизвик за современиот банкарски менаџмент. Затоа, во новите услови се поставуваат сложени задачи пред банкарските менаџери, посебно на планот на креирање на оперативниот концепт на краткорочна деловна политика со цел да се обезбеди контрола на вкупните ризици. Современото време бара нова деловна филозофија и нов пристап во решавањето на деловните проблеми во банките и проценка на деловните ризици пред да се направи вложување во поодделни деловни финансиски потфати. Во денешното стопанство, коешто е се повеќе поврзано со глобалниот пазар, доаѓа до зголемување на оперативните и пазарните ризици. Како резултат на тие движења доаѓа до постепено скратување на стапката на профит за банките. Ризик претставува секоја неизвесна ситуација во работењето на банката, односно веројатноста на загуба (намалување на добивката) настаната како резултат на влијанието на неизвесни случувања во работењето на банката. Во зависност од наклонетоста на банкарските менаџери кон ризик, секоја банка може да прифати повеќе или помалку ризик, позиционирајќи се помеѓу два екстреми: апсолутна аверзија спрема ризик и апсолутно прифаќање на ризик. Нивото на прифатен ризик мора да биде сразмерно со способноста на банката да ги апсорбира евентуалните загуби и да оствари прифатлива стапка на принос. Општо земено, поголеми приноси се oстваруваат со превземање на поголеми ризици. Во таа смисла, прецизирањето, идентификацијата, мерењето и управувањето со ризиците, како и успешното балансирање на односот 86

91 ГЛАВА 3 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА помеѓу приносот и ризикот, се најважни аспекти на финансискиот менаџмент на банката во поглед на остарување на високи перформанси на работењето. Управувањето со ризикот (risk menagament) e дисциплина која го сочинува јадрото на секоја финансиска институција и ги следи сите деловни активности кои имаат ризичен профил. Тоа опфаќа идентификација, мерење, следење (monitoring) и контролирање на ризикот, со цел да се обезбеди: личноста што превзема ризик или со него управува јасно да го согледа тој ризик; вкупната изложеноста на деловниот субјект кон ризик (risk exsposure) да биде во рамките на границите што ги поставила управата; донесените одлуки за превземање на ризик да бидат во согласност со деловната стратегија и целите што ги утврдила управата; дека очекуваната добивка ќе биде адекватна на компензацијата за превземениот ризик; одлуките за превземање на ризик да бидат експлицитни и јасни; да постои доволно капитал кој ќе го амортизира превземениот ризик. Управувањето со ризикот во суштина не се состои во тоа ризикот да се минимизира, туку да се оптимализира наградата за превземениот ризик. Народната Банка на Република Македонија секоја година во своите годишни извештаи ја искажува состојбата во банкарскиот систем од бројчан аспект, односно колку банки и штедилници се лиценцирани и функционираат и овој податок често се менува, но едно е сигурно, а тоа е дека штедилниците имаат минорно учество од околу 1% во вкупната актива, односно околу 2% во вкупно прибраните денарски депозити на населението. Од аспект на регионалната структура, мал дел од банките во Република Македонија се лоцирани надвор од главниот град (со учество во вкупниот потенцијал од околу 11%), но постои релативно разгранетата мрежа на филијали. Од аспект на големината, според последниот извештај на НБРМ, две банки имаат доминантно учество во банкарскиот систем на Република Македонија, при што зафаќаат 56,2% од вкупниот финансиски потенцијал, 48,1% од вкупната кредитна активност и 67,3% од вкупните депозити, што укажува на релативно висока концентрација. Степенот на приватизираност на банкарскиот капитал во Република Македонија изнесува 86,3%, односно 90,7% доколку при анализата се исклучи Македонска банка за поддршка на развојот, која е во целосна државна сопственост и според своите функции 87

92 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА е повеќе извозно - гарантна институција. Притоа, процентот на учество на странски капитал во вкупниот банкарски капитал во Република Македонија изнесува 45,9%. Анализата по поодделни банки покажува дека странскиот капитал е присутен во 16 банки, со процентуално учество кое се движи од 0,2% до 100%. Позначајните инвеститори во македонскиот банкарски систем се од Грција (Националната банка од Грција и Алфа Кредит банка од Атина), а потоа следуваат од Словенија (Нова Љубљанска банка), Германија (LHB IH од Франкфурт), Швајцарија и Турција. Исто така, Меѓународната финансиска корпорација (IFC) се јавува како стратегиски инвеститор во една од најголемите банки, Европската банка за обнова и развој (EBRD) е стратегиски инвеститор во двете најголеми банки, а воедно EBRD има и доминантно учество во една од помалите банки Анализа на ризиците во банкарското работење на трите водечки банки во Република Македонија Според извештајот за банакрскиот систем во минатата година, усвоен од Советот на Народната Банка на РМ, добивката на банките во 2011 година изнесувала 1,183 милијарди денари, односно за 48,7 отсто пониска споредено со претходната година. Падот на добивката се должи најмногу на исправката на вредноста на одобрените кредити, како и нефункционалните кредити, кои фирмите не можеле на време да ги вратат. Во овој извештај исто така е констатирано и дека во услови на турбулентно надворешно опкружување и неизвесност во врска со натамошниот развој на должничката криза во евро-зоната, банките во Република Македонија ја задржаа својата стабилност, одржувајќи висока солвентност и ликвидност. Влезот на странски капитал во македонскиот банкарски сектор, особено во поголемите банки, веќе даде првични резултати во однос на подобрување на менаџерското управување, зајакнување на кредитните процедури, како и пренос на знаење и нови финансиски услуги. Истовремено, банките со странски капитал бележат и подобрено реагирање на импулсите на Централната банка. Така, една од основните карактеристики на банкарскиот систем се високите и ригидни каматни стапки. Паралелно со натамошното јакнење на банкарскиот систем продолжуваат реформите и во другите сегменти на финансискиот систем. Така, веќе во Република Македонија успешно функционира реформираниот платен систем (преку банките и 88

93 ГЛАВА 3 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА НБРМ), во тек е реформата на пензискиот систем, осовременување и развој на осигурителниот сектор, како и развој на пазарот на капитал и емисија на краткорочни државни обврзници. Се очекува развојот на финансикиот сектор соодветно да го поддржи и да го стимулира идниот економскиот развој на земјата. Oвој труд има за цел да го опфати македонскиот систем на справување со ризиците, како и банките и другите институции во Република Македонија и нивните мерки за заштита од ризиците кои што се јавуваат во процесот на деловно работење. Во изминатите неколку години, развојот на банкарскиот систем во Македонија бележи значителен прогрес. Сепак, нивото на развој, мерено преку степенот на финансиско посредување е пониско во однос на останатите земји од транзиција (земјите од Централно Источна Европа ЦИЕ) и значително заостанува зад земјите од Европската Унија (ЕУ). Ефектите од глобалната криза кај банкарскиот систем на Република Македонија се почувствуваа со задоцнување. Тие беа повеќе изразени кај реалниот сектор, а оттука, индиректно и во комбинација со изразената неизвесност од кризните случувања, се одразија и врз работењето на банките. Сепак, банкарскиот систем во нашата земја успева да ја одржува својата стабилност и сигурност. Кон тоа придонесуваат повеќе фактори, како зголемената претпазливост на банките при преземањето ризици при работењето, мерките на централната банка за намалување на ризиците коишто произлегуваа од високиот кредитен раст и мерките за зајакнување на ликвидноста на банките, високата затвореност на банкарскиот систем и негова ориентираност кон активности со резиденти (особено на страната на изворите на средства), вршење на традиционалните банкарски активности, непостоење изложеност кон т.н. токсични продукти. Земајќи го во предвид фактор дека банките се предмет на сигурносна мрежа, чија основна цел е да се избегне ризикот евентуална финансиска криза во една банка да ја поткопа стабилноста на финансискиот систем во целина и во Република македонија, како и во повеќето економски напредни земји, таквите сигурносни мрежи се базираат на функцијата на кредитор во крајна инстанца што се спроведува од стрaна на централната банка во случаите на ликвидносна криза и на системот на осигурување на депозити. 89

94 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Банкарскиот систем на Република Македонија има улога на главен и најразвиен сегмент од финансискиот сектор, и покрај минималното намалување на неговото учество во вкупните средства на финансискиот сектор. Како најзначајни банки кои делуваат во овој сектор во Републикa Македонија се: 1. Стопанска Банка АД Скопје, 2. Комерцијална Банка АД Скопје 3. НЛБ Тутунска Банка АД Скопје Стопанска банка АД Скопје 29 е најголема банка во Република Македонија според вредноста на капиталот и мрежата на филијали. На почетокот на 2000 година Стопанска банка АД - Скопје беше преземена од Националната Банка на Грција најголемата банкарска групација во Југоисточна Европа. Стопанска банка АД - Скопје има најголема мрежа на филијали во земјата чиј број на филијали е постојано во раст. По преземањето од НБГ, Стопанска банка АД - Скопје ја зајакна својата конкурентност преку интензивно реструктуирање. Банката воведе софистициран информационен систем и нова организациона структура, го исчисти своето кредитно портфолио, воведе стандардизирани процедури за кредитно одлучување, управување со ризиците и набавките, го намали вишокот вработени и стана водечка компанија во земјата во корпоративното управување. Стопанска банка АД Скопје е банка која е во состојба да врши online извршување на сите банкарски операции на целата територија на земјата и да обезбеди брзи и целосни информации во реално време. Како членка на голема меѓународна групација, Стопанска банка АД - Скопје има клучна улога во зајакнувањето на финансискиот систем на Република Македонија. Таа им нуди на македонските компании и граѓани широка лепеза на најсовремени банкарски услуги. Комерцијална банка АД Скопје е универзална банка со широк спектар банкарски активности, почнувајќи од прибирање депозити, одобрување кредити на правни и физички лица, услуги во домашниот и во меѓународниот платен промет, па се до активности како посредување во купопродажба на девизи, хартии од вредност, форфетирање и друго. НЛБ Тутунска банка АД Скопје е банкарска институција во Република Македонија со постојан тренд на пораст и позитивни резултати од основањето до 29 Годишен извештај Стопанска Банка АД Скопје 90

95 ГЛАВА 3 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА денес. Банката спаѓа во групата на големи банки и според вкупната нето актива е трета по големина банкарска институција во Република Македонија. Успехот на НЛБ Тутунска банка се должи на имплементацијата на висококвалитетни стандарди во работењето, модерната инфраструктура на информатичката технологија, успешната пазарна стратегија, како и на професионалниот менаџмент, зајакнати со брендот на НЛБ. Најголем приоритет на секоја банка во едно макроекономско окружување полно со предизвици и стремеж на раководниот тим за стабилен и умерен профил на ризици, претставува солидното и ефективно управување со ризиците. Што се однесува до управувањето со ризиците, секоја од овие водечки банки во РМ има дефинирано своја деловна политика, но секоја од нив се темели на методологија која обезбедува усогласеност на средствата во активата и изворите на средства во пасивата на банките, при што крајна цел на таквата активност е да се изврши елиминирање на секаков вид ризик кој може да настане заради евентуална нерамнотежа меѓу тие две големини. Во Стопанска банка АД Скопје се применува конзистентна и ефикасна рамка за идентификација, оценка, следење и контрола на ризиците, врз основа на сеопфатна рамка на управување со ризици која редовно се прегледува и усогласува со целокупната толеранција и профил на ризици што се применува во целата Групација, а која е во согласност со внатрешните и надворешните норми и најдобри банкарски практики. Во Комерцијална Банка АД Скопје 30 постојано се врши унапредување на системот за управување со ризик со цел да се овозможи целосна и доследна имплементација на регулативата, со едновремено унапредување на моделите за идентификација, следење и избор на методи за минимизирање на ризиците, како и навремено проследување на информации до менаџерскиот тим, во функција на донесување на квалитетни и навремени одлуки за управување со истите. Современиот концепт на банкарско работење во услови на пазарна економија не може да се замисли без адекватен пристап кон ризикот како универзална категорија. Успешното управување со ризикот претставува еден од основните предуслови за успешно работење на секоја банка. Стратегијата за преземање и управување со 30 Годишен извештај Комерцијална Банка АД Скопје 91

96 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА ризиците на Комерцијална банка АД Скопје е изработена врз основа на Законот за банките, подзаконските акти и Деловната политика и развојниот план на Комерцијална банка АД Скопје. НЛБ Тутунска Банка 31 применува висококонзервативна политика на антиципирање на ризиците во работењето, преку одржување на ефикасен систем на интегрирано управување со ризиците. На тој начин се овозможува остварување на висока наплатливост на пласманите, задоволително ниво на адекватност на капиталот, заштита од непредвидени случувања и евентуални закани за неостварување на планираната политика. Секоја банка има своја организациона структура за управување со ризици, што обезбедува јасно разграничување на одговорноста, ефикасна поделба на должностите и спречување на конфликт на интереси на сите нивоа. Управувањето со ризиците во секоја од овие три банки се врши со цел да се обезбеди заштита на угледот на самата банка, да се изврши транпсарентност на ризиците со поддршка на процесот на донесување на одлуки на ниво на банката и да се изгради соодветно ниво на одоговорност за управуање. Функцијата на управуавање со ризици придонесува кон подобрување на користењето и распределбата на капиталот и кон зајакнување на повратот на капитал прилагоден според ризиците на ниво на самата банка со инкорпорирање на ризиците во мерките за ивршување на работата. Како што повеќе пати беше спомнато во овој труд, кредитниот ризик се дефинира како ризик каде што договорната страна нема да може да ги исполне своите финансиски или други договорни обврски. Во согланост со оваа кратка дефиниција секоја од трите горенаведени банки во РМ на свој начин ја дефинира политиката на управување со кредитен ризик и кој изградува квалитетот на своето кредитни портфолио. Што се однесува до управувањето со кредитен ризик во Стопанска банка АД Скопје постојано се врши ревидирање на кредитните политики со понатамошно зголемување на и така робусната рамка на процеси и интерни контроли наменети за мерење, управување, следење и ублажување на кредитниот ризик. Кредитната политика на СБ за прудентно кредитирање става акцент на деталната проценка на ризиците пред да се донесе каква било кредитна одлука и општи минимум 31 Годишен извештај НЛБ Тутунска банка АД скопје 92

97 ГЛАВА 3 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА стандарди за евалуација на кредитниот лимит, одобрување, обновување и следење на кредитните изложености. Процесот на оценка на ризици за кредитокорисници правни и физички лица е стандардизиран и олеснет со користење на посебни системи за рангирање на ризици и модели за статистичко бодирање. Примената на овие алатки за управување со ризици, кои се базираат на разни квантитативни и квалитативни влезни податоци и анализи, придонесува за систематизација на процесот на утврдување на ризик и пораст контролиран од аспект на преземен ризик на специфичните под-портфолија. Формирани се овластени одбори за одобрување на кредити и продолжување на кредитни изложености. По одобрување на кредит, настапува процес на тековно следење на ризиците со оценка на нови информации за кредитокорисниците, како финансиски, така и нефинансиски. Банката ги следи кредитната способност и однесување на кредитокорисниците на постојана основа и ги планира своите идни движења. Во случај да се откријат отстапувања, управувањето со кредитот ќе се зајакне со почесто и построго следење на сите договорени услови. Како дополнение на утврдената рамка на кредитен ризик воведен е и нов концепт на интерна класификација во согласност со практиките на НБГ Групацијата. Интерната класификација е индикатор на кредитната способност и кредитното однесување на кредитокорисникот и содржи соодветна стратегија на следење. Освен тоа, проширената рамка на кредитен ризик вклучува примена на систем на рано предупредување со цел за продуцирање листи на клиенти, кандидати за класификација, врз основа на нивното трансакциско однесување и финансиска состојба, овозможувајќи за Банката понатамошно преземање мерки и стратегии за управување уште во раната фаза на неизвршување кај клиентите. Ако постои веројатност должникот да не е во можност да ги исполни сите свои договорни обврски, овие изложености се предмет на оценка на оштетување и се издвојува надоместок кој се евидентира во билансот на успех. Проценката на оштетувањето е дел од процесот за ублажување на ризиците на Банката. Имплементирана е и нова, проширена методологија за пресметка на износот на резервацијата, воведувајќи учество од разни нивоа на Банката во оценката на оштетувањето и проекциите на очекуваните готовински текови на кредитокорисниците 93

98 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА кон Банката. Новата методологија е поддржана со софтверска алатка што придонесува кон автоматски и точни пресметки на резервацијата. И покрај влијанието на глобалната економска криза што се одрази и врз македоснкото стопанство, Стопнаска банка АД Скопје успева да ги задржи во своето портфолио изложеностите со А и Б категорија на ризик, и да го намалува учеството на високоризичниот долг од Г и Д категориите, кои остануваат да сочинуваат само 5% од кредитното портфолио на Банката. Во делот на управувањето со кредитниот ризик во Комерцијална банка АД Скопје се превземаат активности за доследна примена на Политиката за превземање и управување со кредитниот ризик, Политиката и постапките за оштетување на финансиски инструменти и Процедурите за идентификување, проценка, мерење, следење и контрола на кредитниот ризик и Методологијата за утврдување на исправка на вредност и на посебна резерва на групна основа. Исто така, се врши и класификација на активните билансни и вонбилансни ставки на Банката според степенот на ризичност, како и електронски пренос на класификацијата на активата на Банката по кредитна партија во унапредениот Креедитен регистар на НБРМ. Во рамки на процесот на управување со кредитниот ризик се врши следење на веќе воспоставените процеси и ситеми, како што се: - идентификување, мерење, следење и контрола на кредитниот ризик и процес на оштетување на кредитните изложености на поедниечна и групна основа; - идентификација, мерење и следење на ризикот од концентрација; - анализа на матрици на миграции на кредитните изложености по ризични категории; - имплементација на ризик на земја во рамки на кредитниот ризик; - идентификување на кредитниот ризик на ниво на клиент преку развиениот систем з интерно рангирање (scoring систем) и на ниво на кредитна изложеност и - анализа на кредитното портфолио на Банката, како и на одделните портфолија. Според критериумите на НЛБ Тутунска Банка АД Скопје управувањето со кредитниот ризик вклучува постојана анализа на кредитното портфолио на банката, во поглед на секторската диверзификација и концентрацијата на портфолиото, анализа и оценка на финансиските перформанси на клиентите, следење на редовноста во 94

99 ГЛАВА 3 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА исполнувањето на обврските и издвојување на задоволително ниво на резервациите за пласманите. Управувањето со кредитниот ризик вклучува постојана анализа на кредитното портфолио на Банката во поглед на секторската диверзификација и концентрацијата на портфолиото, анализа и оценка на финансиските перформанси на клиентите, следење на редовноста во исполнувањето на обврските и издвојување на задоволително ниво на резервации за пласманите. Секоја година Банката ја зголемува својата вкупна изложеност, при тоа внимавајќи порастот на изложеноста да настанува кај високобонитетни клиенти во сегментот население со што значително се подобрува диверзификацијата на портфолиото. Како резултат на прифатената конзервативна политика при пресметката на резервациите, како и на влијанието на економската криза, стапката на покриеност на пласманите со издвоените резервации постојано е во пораст. Се врши зголемување на учеството на А и Б пласманите во вкупното портфоло, за сметка на Г и Д ризичните категории, за кои пак се издвојуваат резервации во износ од 100%. Но, како резултат на влошеното економско окружување се зголемува и учеството на нефункционалните во вкупните кредити. Кредитните портфолија на анализираните банки се широкодисперзирани по различни видови на кредитокорисници, категории на средства и број на дејности и на тој начин банките вршат спречување на ризици од конценрација. Секоја од овие банки има утврдено лимити со кои се контролира изложеноста на банката кон различни видови на кредитокорисници, индустриски сектори, географски локации и видови на колатерал. Лимитите на изложеност се следат на редовна основа и сите заклучоци се поддржуваат со адекватни активности од соодветно ниво на секоја од наведените банки. Банките воспоставуваат политики за следење на некредитните ризици, како што се ликвидносниот, валутниот, каматниот, оперативниот, правниот, стратегискиот, репутацискиот ризик и сл. Исто така се врши и следење и управување на информативниот систем. Прудентното управување со ризиците во банките, во комбинација со динамичкиот раст на активностите, претпоставува капитал потребен при зададено ниво на ризик, претставен преку адекватноста на капиталот. Во зависност од профилот на ризичноста, согласно барањата на законската регулатива, банката треба да воспостави 95

100 УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА процес на интерно утврдување и оценка на потребната адекватност на капиталот. При тоа, банката ги утврдува интерните цели за нивото на адекватност на капиталот во согласност со профилот на ризичност, големината и сложеноста на финансиските активности на банката и континуирано врши анализа на тековните и идните потреби од сопствени средства, во согласност со стратегиските цели на банката. Стопанска банка АД Скопје постојано врши зголемување на капиталот со обезбедување на можности за понатамошен развој на своето работење и создавање на поширока основа за исполнување на законските лимити. Банката, при управување со капиталот има за цел да биде усогласена со условите за капитал поставени од страна на регулаторот, да ја заштити способноста на Банката да продолжи да функционира за да може да продолжи да обезбедува приноси за акционерите и бенефиции за останатите заинтересирани субјекти и да одржува силна капитална база за поддршка на равојот на своето работење. Оваа Банка активно е вклучена во напорите на својата групација за поставување на основа за целосна усогласеност со барањата на Basel II Capital Accord. Во врска со ова, согласно Столб 2 ( Pillar II), Банката има утврдено генерална рамка за интерен процес на оценка на адекватноста на капиталот (ИПОАК). Имајќи го во предвид тоа, условите на пресметаниот интерен капитал укажуваат дека Банката има доволно капитал за да ги покрие сите материјални ризици на кои е изложена во своите деловни активности. Коефициентот на адекватност на кпиталот според податоците од 2010 гоиднаа, изнесува 17,81%, и е порпилично над законски пропишаниот лимит од 8%, односно интерниот лимит од 12%. 2 Вo рамките на целoкупниoт прoцес на управување сo кредитниoт ризик на Комерцијална Банка АД Скопје, какo пoсебен, гoлем и значаен прoцес претставува управувањетo со капиталoт на Банката, oднoснo утврдувањетo на адекватнoста на капиталoт. Банката врши oцена на адекватнoста на капиталoт и гo oпределува пoтребнoтo нивo вo зависнoст oд нејзиниoт прoфил на ризичнoст. Кoефициентoт на адекватнoст на капиталoт утврден какo oднoс меѓу сoпствените средства на Банката и активата пoндерирана спoред ризиците, сo сoстoјба година изнесува 11,05% и е вo рамките на закoнски утврдениoт лимит oд 8%. o 96

101 ГЛАВА 3 - УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Табела. Стапка на адекватност на капиталот, презвемено од годишен извештај на КБ за 2010 година Што сешто се однесува до НЛБ Тутунска банка АД Скопје, во текот на 2011 година капиталната адекватност ја одржувала на нивото над 12,0%. Добивката од претходната година ја распределила во резервен фонд, со што ги зголеми сопствените средства и на тој начин придонесе и за зголемување на коефициентот на капитална адекватност на 13,48%. Табела за адекватност на капиталот, извор: Годишен извештај на НЛБ Тутунска Банка АД Скопје 3.2. Методи за управување со ризиците во македонските банки Банките во Република Македонија работат со зголемена претпазливост при преземањето на кредитниот ризик и тоа како резултат на влијанието на неизвесноста во глобални рамки поврзани со случувањата со јавните финансии на некои земји од еврозоната и нивното влијание врз македонската економија. Воздржувањето на банките од преземање дополнителен кредитен ризик од претпријатијата и речиси апстиненција од кредитирањето на населението најдобро се согледува преку годишните и кварталните промени во секторската структура на изложеноста на кредитен ризик. 97