REVISTË STUDIMORE - SHKENCORE INTERDISCIPLINARE

Transcription

1 REVISTË STUDIMORE - SHKENCORE INTERDISCIPLINARE Qendra Kërkimore Zhvillimore PEJA Buletini Shkencor Nr. 4 BOTIM - ONLINE DARDANIA ISSN Republika e Kosovës Tel Prill, 2016

2 BOTUËS: QENDRA KËRKIMORE ZHVILLIMORE PEJA, PEJË KËSHILLI BOTUËS: - Pro. Dr. Alba Dumi - Dekane studimeve te ciklit të dyte dhe të tretë, Ismail Qemali, Vlorë, University Albania - Pro.Asoc.Dr. Adnan Jashari - Proesor në akultetin e drejtesisë ne UEJL Tetovë, aktualisht Minister i drejtesisë në Maqedoni - Pro.Dr. Elez Osmani - Drejtor në Institutin për Kërkime Shkencore dhe Zhvillim, Mali i Zi, Ulqin - Proesor në akultetin Ekonomik në Shkodër - Kyeradaktor i Buletinit shkencor i Universitetit,,Luigj Gurakuqi,, Shkodër - Pro. Dr. Esad Dauti - Rektor në Kolegjin Dukagjini - Pro. Dr. Helena GRILLO - Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës, Departamenti i gjuhës shqipe - Dr.c. Egzona Osmanaj - Ligjëruese në Fakultetin Juridik në Kolegjin Dukagjini - Pejë - Përgjegjëse për shkencë dhe kërkime në Qendren Kerkimore Zhvillimore PEJA - Dr.c. Kastriot Blakaj - Ligjërues në akultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini - Pejë - Drejtor në Qendren Kerkimore Zhvillimore PEJA - Pro.Asoc.Dr. Artan Hoha - Fakulteti i Drejtësisë, Universiteti i Tiranës, Departamenti i të Drejtës Penale, Tiranë - Pro.Asoc.Dr. Nazmi Maliqi - Kryeredaktor i Revistes Shkencore VIZIONE Shkup - Pro.Dr. Meail Tahiri - Proesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini Pejë - Pro.Dr.Faruk Belegu - Proesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini Pejë - Dr. C. Lavdim Beqiri - Proesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini Pejë

3 - Dr.c. Enver Daci - Qendra Kerkimore Zhvillimore PEJA - Dr.c. Muhamet Kelmendi - Qendra Kerkimore Zhvillimore PEJA - Pro. Besim Avdimetaj - Drejtor i drejtoratit të Arsimit në Komunën e Pejës - Dr.c. Engelbert Zeaj - Drejtor i drejtoratit të Kulturës Komuna PEJE dhe përaqësuës i Akademisë Diplomatike Shqipëtare - Pro.Dr. Ejup Rrustemi - Proesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Kolegjin Dukagjini Pejë - Doc.Dr. Jetmire Zeqiri, Tetovë - Doc.Dr. Jusu Mustaai, Tetovë - Pro. Dr. Eija Wieri - Proesor në Fakultetin e Shkencave Kompjuterike në Finlandë - Pro.Dr. Sali Kelmendi - Proesor në akultetin e drejtesisë në Kolegjin Evropian Dukagjini - Dr.Klodjan Skënderaj - Fakulteti i Drejtësisë, Universiteti i Tiranës, Departamenti i të Drejtës Penale, Tiranë - Pro. Asoc. Dr Qamil Lireza - Universiteti "Aleksander Xhuvaani, Elbasan - Dr.c. Mentor Kaçi - Ligjërues në akultetin e drejtesisë në Kolegjin Dukagjini - KËSHILLI ORGANIZATIV - Lavdim Beqiri, Besmir Nikqi, Lirim Lani, Milot Blakaj, Blerim Hasi, Alban Dreshaj, Mirlind Mavraj, Donjeta Krasniqi, Fisnik Morina, Alberta Bujupi, Merita Sylaj, Armend Gashi, Sebastian Merdita, Dardan Blakaj, QendresaThaqi, Shlirim Krasniqi Dizajni kompjuterik; Dr.c. Lavdim Beqiri, Dardan Blakaj Shypi: Shtypshkronja DUKAGJINI

4 REVISTË STUDIMORE - SHKENCORE INTERDISCIPLINARE Teknologjia e Inormacionit dhe Komunikimit Shkenca Ekonomike Shkencat e Drejtësisë Shkenca Sociale Shkencat e turizmit dhe mjedisit Nr. 4 / 2016 Pejë, prill

5 Contents Adem Dreshaj, Arim Selimaj, Bedri Millaku - Metodologjitë e reja për planiikim strategjik dhe përitimet mjedisore në zvogëlimin e ndotjes... 6 Ahmet IMAMI - Reormat në Administratën Gjyqësore në Republikën e Kosovës Alberta Bujupi, Qendresa Thaqi - Ndikimi i përshkallëzimit të normës së tvsh-së në itimet e bizneseve ARTUR HADROJ, Ekuilibri i Përgjithshëm, Kutia Edgeworth, Ekuilibri Walrasian Atiete Thaqi, Shpresa Feraj - Sistemi i menahimit të përormancës në NVM Avni. H. ALIDEMAJ - Raporti ndërmjet politikës dhe administratës Brunilda Llatiu, Loreta Bebi, Anhela Llatiu - Zbatueshmëria e Kodit të Etikës për Ekspertët Kontabël të Regjistruar Brunilda Llatiu, Loreta Bebi, Anhela Llatiu- Implementimi i Auditimit të Brendshëm në Sektorin Publik Eldisa Cirogu - Politikat Europiane ne lidhje me emigracionin Eranda Maraj Parimi i mosdiskriminimit në punë në bazë të praktikës së gjykatës europiane të drejtësisë, paga Faruk Belegu - Analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike permes algjebres lineare Faruk Belegu - ANALIZA EKONOMIKE PERMES MULTIPLIKATORVE TE LAGRANGEIT Irsida Dinoshi Rusi - Vlerësimi perormancës ekonomike të bizneseve me aktivitet ndërkombëtar në qarkun e Tiranës Kastriot Blakaj, Faruk Belegu - Roli i teknologjise inormative ti ne lidhje me zgjidhjen e ekuacioneve dierence Kestrim Avidmetaj, Besnik Zekaj - Evoluimi i Bankave Leonita Lajçi - Sistemi i drejtësisë për të mitur në Kosovë Rezak Jakupi - Delikuenca minore-aspektet e deinimit, akti, aktori dhe publiku Skender Gojani - Kontrata për qiramardhënje ne teori dhe praktik Shqipe Xhaerri, Flutura Domi - Rendesia e kontabilitetit per njesite ekonomike Zeliha Perquku - Kutllovci - Menahimi dhe Standardet e Udhëheqjes ne Shkolla Zenel Gashi, Besnik Hoti - Menahimi i riskut te likuiditetit dhe ndikimet e tij periudha e analizes

6 Adem Dreshaj, Arim Selimaj, Bedri Millaku - Metodologjitë e reja për planiikim strategjik dhe përitimet mjedisore në zvogëlimin e ndotjes Pro. Ass. Dr. Adem Dreshaj Pro. Ass. Dr. Arim Selimaj Pro. Ass. Dr. Bedri Millaku University o Hahi Zeka, Pejë, Kosovë Abstrakt Një metodë sistematike e planiikimit strategjik është parashikuar që të kuptohet lehtë dhe e drejtpërdrejtë; bazuar në bazat që janë të zbatueshme në mënyrë universale për çdo lloj të biznesit. Prandaj, kjo metodologji është krijuar më qëllim të grumbullimit dhe shkëputjen e ideve të çrregullta në proceset dhe teknikat në strategjinë dhe zhvillimin e biznesit, për të zhvilluar një metodologji sistematike që është e kuptueshme dhe e zbatueshme. Si shumë burime që nitin menaherët të "mendojnë në mënyrë strategjike", ose të përshkruajnë " lidership strategjik" me taktikat të menahimit. Mjetet strategjike analiza janë shpjeguar, kjo është bërë më shpesh koncepteve më tepër se praktikisht se si të shrytëzojnë mjetet për planiikimin strategjik. Për më tepër, si ajo mund të tingëllojë, është një qasje e saktë apo të menduarit sistematik mbi këtë çështje; qëllimi është për të sjellë një perspektivë të re për leuesin, dhe më e rëndësishmja, për të siguruar një përitim nga aplikimi i kësaj metodologjie sistematike. Planiikimi strategjik sistematike SSP përbëhet nga një kuadër i azave nëpër të cilat kalon çdo projekt, një model i procedurave për planiikimin e drejt, dhe bazat e përshirë në ndonjë projekt të planiikimit strategjik. Keywords: strategji, planiikim, plani i biznesit Hyrje Para se të illojmë me planiikimin strategjik, bizneset duhet të ketë artikuluar misionet dhe vizionet e tyre, dhe të identiikojmë politikat e tyre themelore. Për këtë arsye, ormulimi i duhur i misionit, politikave themelore do të luajë një rol përcaktues për suksesin e një plani strategjik. Misioni, dhe politikat themelore janë elementet që ormojnë identitetin e përbashkët të një biznesi. Një biznes nuk mund të identiikohet vetëm me emrin e saj, logo të punës. Përvoja dhe ekspertiza e biznesit, dhe qëndrimi korporatave që ka zhvilluar do të krijojnë një identitet të veçantë të korporatave. Një nga unksionet e planiikimit strategjik është që të krijojë një lidhje

7 të ortë në mes të identitetit të korporatave të biznesit dhe të produkteve dhe shërbimeve që ato orojnë. Plani strategjik përcakton rrugën në mes të statusit aktual të biznesit dhe të arriturat në statusin e dëshiruar. Kjo ndihmon biznesin për të vendosur objektivat e saj, qëllimet, si dhe vendimet për të arritur këto objektiva dhe synime. Ajo përshin një aat të gjatë dhe perspektivën ardhshëm. Plani strategjik oron udhëzime për përgatitjen e planeve unksionale dhe buhetin e biznesit në një mënyrë të tillë që ata të relektojnë objektivat, qëllimet dhe strategjitë të planit strategjik gjatë azës së zbatimit, si dhe duke u bazuar alokimin e burimeve më prioritetet. Planet unksionale na ndihmojnë në zbatimin e planeve strategjike duke organizuar dhe aktivizuar nën njësinë të veçanta të biznesit të marketingut, inancave, e prodhimit, mbrojtje të mjedisit, etj, për të ndjekur strategjinë e biznesit në aktivitetet e përditshme. Përgjegjësitë më të mëdha janë në zbatimin ose ekzekutimin e një plani strategjik edhe për mbrojtjen e mjedisit nga mbetjet dhe zhvillimin e qëndrueshëm. Kështu, planet unksionale të adresuara drejtpërdrejt në çështje të tilla si në eikasitetin dhe eektivitetin e prodhimit dhe marketingut duke përshij edhe cilësinë e prodhimeve te mbrojtura nga toksiciteti,dhe shtrirjen e shërbimit të klientit, si dhe suksesi i produkteve të caktuara duke e rritur pjesën e tyre në treg. Koha është kritike në zbatimin e një strategjie të biznesit për dy arsye. Së pari, ai okusohet vëmendja e menaherëve unksional në atë që duhet të bëhet tani për të bërë punën strategjike të biznesit. Së dyti, horizonti shkurtër, koha lejon menaherët unksional të njohin kushtet aktuale dhe të përshtaten me ndryshimin e kushteve në zhvillimin e planeve unksionale. Planet unksionale janë më speciike se sa një strategji të biznesit për të udhëzuar veprimet unksionale të marra në pjesë të rëndësishme të shoqërisë për të zbatuar strategjinë e biznesit. Strategjia e biznesit siguron drejtimin e përgjithshëm. Planet unksionale japin udhëzime të veçanta të menaherëve përgjegjës për arritjen e objektivave vjetore për të siguruar që menaherët për të përmbushur objektivat vjetore. Planet speciike unksionale për të përmirësuar gatishmërinë e menaherëve operativ për zbatimin e vendimeve strategjike, kur këto vendime paraqesin ndryshime të mëdha në strategjinë aktuale të irmës. Planet unksionale janë deleguar nga menaherët e nivelit të biznesit me vartësit kryesorë të ngarkuar me drejtimin e zonave operative të biznesit. Menaherët operativ të vendosin objektivat vjetore dhe planet operative që ndihmojnë për të arritur objektivat e biznesit dhe strategjive. Përshirja e menaherëve operativ kontribuon për një zbatim të suksesshëm. Më kritike, përshirja aktive e rrit përkushtimin ndaj strategjive të zhvilluara. Është e vështirë për të përgjithësuar për zhvillimin e planeve të gjitha zonave unksionale. Brenda çdo zonë unksionale, rëndësia e variablave kryesorë ndryshon.

8 Planiikimi Strategjik Në përmbledhjen e planiikimit strategjik ndihmon një biznes ti përgjigjet katër pyetjeve të mëposhtme : Ku jemi ne? Ku duam të shkojmë? Si mund të arrinim synimin e destinacionin tonë? Si mund të monitorohet dhe vlerësohet suksesi jonë? Përgjigjet në pyetjet e mësipërme përbëjnë procesin e planiikimit strategjik. Përgjigja në pyetjen "Ku jemi ne?", Bën të mundur një analizë statusore që përshin një rishikim të plotë dhe vlerësimin e mjedisit të brendshëm dhe të jashtëm, në të cilin operon biznesi. Përgjigja në pyetjen Çarë duam të arrijmë" "?. Përcakton : objektivat strategjike, të cilat përaqësojnë rezultatet koncepteve drejt të cilit përpjekjet dhe veprimet do të jenë të dizajnuara, si dhe qëllimet, të cilat paraqesin rezultate të matshme dhe të nevojshme për të arritur deri sa objektivat mund të arrihen, në dritën e misionit, i cili është një shprehje e shkurtër e arsyes për të qenë i biznesit. Vizioni e cila është një shprehje konceptuale, realiste, dhe e shkurtër në të ardhmen e dëshiruar dhe parimet bazë që udhëheqin operacionet e biznesit. Strategjitë kryesore, të cilat janë vendimet që do të përdoren për të arritur objektivat dhe synimet strategjike. Përgjigjet në pyetjen "Si mund të arritur destinacionin tonë të synuar?". Së undi, përpilimi i menahimit të inormacionit, monitorimi për raportimin e planit të implementimit, vlerësimi i shkallës në të cilën rezultatet e arritura janë në përputhje me të vendosur më parë. Vizioni, politikat themelore, objektivat dhe qëllimet d.m.th, vlerësimet të përormancës, dhe vlerësimin sistematik të planiikimit strategjik SSP. Planiikimi strategjik apo SSP është modeli i procedurave me të cilën një organizatë përcakton statusin e saj aktual, mundësitë, qëllimet aatgjata, dhe strategjitë për arritjen e tyre. Qëllimet e SSP janë: për të detyruar një vështrim në të ardhmen, dhe për këtë arsye, jep një mundësi për të ndikuar në të ardhmen, ose të marrë një qëndrim pro-aktiv; për të siguruar ndërgjegjësimin më të mirë të nevojave dhe mbrojtjes së mjedisit ; për të ndihmuar, përcaktuar dhe të përqendrohet në objektivat e organizatës; për të siguruar një drejtim, vazhdimësisë dhe udhëheqjes eektive; dhe siguron standardet e përgjegjësisë për njerëzit, programet, dhe mjeteve të ndara. Teknikat që do të përdoren për planiikimin strategjik nuk duhet të perceptohet si një procedurë sistematike, dhe duhet të jenë vazhdimisht të përsëritshme dhe të ndryshohet, në

9 varësi të karakteristikave të rasteve individuale. Disa orma të punës në ormat e dokumenteve kryesore, janë përdorur në aplikimin e teknikave në çdo seksion ose hapat e modelit SSP. Version sistematike në planiikim të plotë strategjik përbëhet nga një kuadër të azave nëpër të cilat kalon çdo projekt, një model të seksioneve për planiikimin e drejtë, duke përshirë edhe bazat në ndonjë projekt të planiikimit strategjik. Fazat e planiikimit strategjik Çdo projekt planiikimi strategjik ka katër aza. Këto janë: 1. Orientimi; 2. Plani strategjik; 3. Planet strategjike të hollësishme; 4. Plani i zbatimit, të kontrollit dhe monitorimit të mjedisit. Në aza II dhe III, specialisti i planiikimit ndjek një metodë të procedurave për të arritur planet alternative strategjike. Në pronat apo bizneset e mëdha, specialisti i planiikimit përdor aza II në versionin e plotë SSP për të zhvilluar planin e përgjithshëm strategjik. Specialisti i planiikimit mund të përsërisë azën III të versionit të plotë për të zhvilluar plane të detajuara strategjike të çdo biznesi, apo ndarje të mbajtjes ose të biznesit të madh, ose mund të përdorim versionin e shkurtuar të SSP nëse biznesi është i vogël. Orientimet e planiikimit strategjik Planiikimi është qartësuar, cili është përgjegjës për të bërë atë deri kur, ku për të punuar, të tjerët janë të përshirë, në çdo aspekt të detyrueshme të detyrës ose ndonjë kuizimi në të cilat planiikimi është për t'u bërë. Qëllimi është përcaktuar në shtrirjen dhe kuijtë e planiikimit. Për më tepër, pyetje për të nitur të menduarit krijues në lidhje me organizatën nën shqyrtim janë të përgatitur. P.sh, këto pyetje mund të jenë të destinuara për të identiikuar ndryshimet në pritjet dhe prioritetet e klientëve për të njerrë një pamje të ardhmen e organizatës, mjedisin konkurrues, dhe tendencat e brendshme dhe në industrinë ndërkombëtare. Është e rëndësishme që pyetjet janë të përgatitur në mënyrë të tillë që një mjedis i stuhi mendimesh ku do të krijohet në masën e mundshme. Vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet për të siguruar një ambient të rehatshëm dhe inormal të punës, i çliruar nga procedurat që është krijuar ditë-për-ditë,. Në mënyrë objektive duke mbledhur inormacion në lidhje me organizimin në shqyrtim, me përvojë të individëve jashtë organizatës, por nga radhët e palëve të interesuara p.sh. urnizuesit, klientët, shitësit, etj, janë identiikuar. Përveç kësaj, individët më njohuri përkatëse dhe pjesëmarrës janë identiikuar nga organizata pavarësisht hierarkisë.

10 Plani i zbatimit dhe kontrolli Plani i zbatimit është një mjet që merr planet strategjike të korporatave dhe duke u zhvilluar bizneset. Kjo është një grup i aktiviteteve të dizajnuara për të arritur objektivat e projektit. Plani i zbatimit është se si organizata arrin objektivat që janë të përcaktuara në planet strategjike. Në planin e implementimit, organizatat vendosin se ku, si, kur dhe për të cilin janë bërë veprime. Biznesi ka të bëjë me prioritete gjatë kësaj aze të zbatimit. Pas përshkrimit të qëllimeve prioritare, të caktuar për njësi përgjegjëse, aktivitetet dhe projektet e nevojshme për të arritur këto qëllime do të shpjegohet mënyrën e përparësive. Kjo azë përshin edhe përgatitjen e buheteve për shrytëzimin e burimeve të nevojshme për realizimin e planeve të veprimit. Qëllimi kryesor këtu është që të jetë në gjendje për të matur koston e çdo aktiviteti, duke përcaktuar burimin dhe strukturën e kostos gjatë procesit të përgatitjes së buhetit, buhet shtesë monitorimin e mjedisit dhe trajtimi i mbetjeve, si dhe për të ndihmuar procesin e përparësive të shpenzimeve. Për më tepër, kriteret e përormancës janë të monitoruara në këtë azë, për të identiikuar devijime nga qëllimet duke analizuar arsyet e këtyre devijimeve. Monitorimi është i rregullt dhe raportimi i progresit drejt qëllimeve të përcaktuara në planin strategjik. Vlerësimi është matja e rezultateve të implementimit në kundër të objektivit strategjik duke përshij qëllimet dhe analiza e konsistencës dhe rëndësinë e këtyre objektivave. Matja e përormancës është matja e rezultateve të implementimit duke përdorur treguesit e përormancës. Një tregues i përormancës është shprehur në terma të kohës, sasisë, cilësisë, dhe koston për të siguruar masën e saj. Treguesit e përormancës janë kategorizuar si input, output, produktivitetin, rezultatin, dhe cilësinë. Devijimet nga qëllimet duhet të identiikohen duke ndjekur deri të treguesit e perormancës dhe duhet të analizohen shkaqet e këtyre devijimeve. Në qotë se ndryshimet janë vërejtur, për sa i përket konsideratat e mësipërme, rezultatet e papritura dhe të padëshiruara do të vijnë në lidhje me, ose objektivat strategjike ekzistuese dhe qëllimet nuk janë realiste, atëherë plani i rishikuar, rivlerësuar, dhe vazhdon të zbatohet me versionin e saj të përditësuar. Pyetje themelore në monitorimin dhe vlerësimin janë: Çarë të bëjmë? Si ne e kuptojmë se kemi arritur? Sa eektive është zbatimi? Çarë duhet të ndryshohet?

11 Bazat e planiikimit strategjik Bazat e planiikimit strategjik, baza mbi të cilën çdo planiikim strategjik duhet të jenë Avantazhet konkurruese, skenarët, dhe strategjitë. Avantazhet konkurruese- është avantazhi i parë A, themelore si rezultat i hetimit të aktorëve të brendshëm dhe të jashtëm, dobësitë dhe pikat e orta të organizatës janë përcaktuar. Në bazë të krahasimeve të orta me kushtet e tregut, pikat e orta të veçanta d.m.th përparësitë konkurruese të organizatës, janë përcaktuar. Skenarët - është themelore analiza B. Skenari është bërë në aktor të jashtëm makroekonomik, analizë të industrisë, etj. Me këtë analizë, skenarët negative dhe pozitive janë të vendosur. Këto skenarë do të ndihmojnë për të parashikuar të ardhmen e industrisë. Strategjitë - Strategjitë është C. Është themelore që ndihmon organizatën për të përcaktuar se si për të arritur mundësin që kanë sjellë nga përputhjet themelor A, d.m.th përparësi konkurruese, me B themelore, d.m.th skenarëve. Kjo strategji themelore e karakterizon procesin që organizata duhet të ndjekin në mënyrë për të arritur mundësin, dhe e drejton organizatën se si ajo duhet të bëhet. Planiikimet sistematike seksionet strategjike Ajo përbëhet nga një model më pesë seksione për planiikimin e thjeshtë për të përcaktuar tri bazat e përshirë në ndonjë projekt të planiikimit strategjik. Hetimin e brendshme të mjedisit dhe kushtet të qartësimit të statusit aktual. Që nga illimi vitit, pjesa e parë e SSP është të përgjigjet në pyetjen "Ku jemi ne?", Kjo kërkon një analizë të plotë të statusit. Analiza mbulon kryesisht vlerësimet e mëposhtme: Analiza e strukturës së brendshme të organizatës detyrave dhe autoriteteve, shaqje, problemet, potencialet, kulturës institucionale, burimeve njerëzore, të nivelit të teknologjisë, etj; Mjedisit të jashtëm, si dhe mjedisin, në të cilin operon organizata dhe palët e lidhura grupin e synuar të organizatës dhe palëve të prekura negativisht ose pozitivisht nga aktivitetet e organizatës; Analiza e zhvillimeve, gjatë dhe pas analizës së statusit, pikat e orta dhe dobësitë e brendshme të organizatës dhe zhvillimet me origjinë nga aktorët e jashtëm që janë identiikuar. Analiza statusore illon me një histori të shkurtër të biznesit dhe përcakton politikat e ndjekur dhe përormanca e treguar nga ana e biznesit gjatë viteve të undit në kuadër të misionit të saj. Kështu, përputhshmëria e mallrave dhe / ose shërbimeve të prodhuara nga biznesi për qëllimet

12 dhe politikat e përgjithshme, si biznesi që i shërben grupit të synuar Strategjitë e përgjithshme të miratuara në këtë drejtim, etj, janë vlerësuar. Qëllimi është për të identiikuar potencialin e biznesit duke marrë parasysh përormancën e saj ekzistuese dhe problemet. Pikat e orta të identiikuara do të hedhin dritë mbi qëllimet e ardhshme të biznesit, ndërsa dobësitë e saj do të ormojnë bazën e masave që do të merren nga biznesi. Qëllimet e analizës së mjedisit janë: Për të përcaktuar zhvillimet dhe trendët në mjedisin makroekonomike demograike, ekonomike, juridike politike, teknologjike dhe social-kulturor, që ndikon në biznes dhe industrinë e saj më së shumti; Për të kuptuar uqitë që ndikojnë konkurrencën në industrinë e bizneseve të reja, klientët, urnizuesit, zëvendësuesit, konkurrentët, qeverinë, institucionet inanciare, etj; Të parashikojnë tendencat që këto kompetenca do të krijojnë për industrinë cilat organizata mund të përballet dhe të ndikuara nga e ardhmja. Krahasimi i statusit dhe identiikimi i avantazheve konkurruese anët e orta dhe dobësitë e organizatës janë krahasuar me aktorët kyç në aza të zhvillimit të tregut, kapacitetet dhe burimet e konkurrentëve kryesorë dhe aktorët e suksesit të industrisë, për të identiikuar përparësitë konkurruese. Një aktor është konsideruar si një avantazh konkurrues në qotë se ajo është diçka që biznesi ka ose ka atësinë të ardhmen për të bërë, veçanërisht mirë në lidhje me atësitë e konkurrentëve ekzistues ose potencialë. Firma iton përparësi konkurruese duke kryer këta aktorë strategjike të rëndësishme me kosto më eektive apo më eikase se konkurrentët e saj. Identiikimin e aktorëve konkurruese kërkon një okus të jashtëm. Kur aktorët kryesorë të brendshëm përmes analizës së përormancës së kaluar dhe të tanishme janë të izoluara, hapi tjetër është për të identiikuar kushtet e industrisë apo trendët dhe krahasimin e tyre me konkurrentët. Ndryshimi i kushteve të industrisë mund të çojë në nevojën për të ri shqyrtuar pikat e orta dhe të dobëta të brendshme në përcaktimin sapo dalin të sukseset industriale. Rezultati duhet të jetë një përcaktim nëse aktorët kryesorë të brendshëm janë: Faktorët e avantazhit konkurruese të siguruar për të bizneset me një avantazh ndaj konkurrentëve të saj, si dhe aktorët kyç për këtë arsye rreth të cilit për të ndërtuar strategjinë e biznesit. Kërkesat e aktorëve bazë të biznesit që janë të rëndësishme për atësitë e biznesit për të pasur çdo konkurrent të qëndrueshëm: nuk paraqet burim potencial të ndonjë avantazhi strategjik. Faktorët në të cilën biznesi aktualisht mungon është e nevojshme në atësi, njohuri, ose burimet për të konkurruar në mënyrë eektive. Ky vlerësim është një input i rëndësishëm për shkak se bizneset do të duan për të shmangur zgjedhjen e strategjive që varen nga aktorë në këtë kategori. Dhe bizneset zakonisht synojnë dobësitë kryesore si zona për vëmendje të veçantë në mënyrë që të ndreqin dhe për të ndryshuar këtë situatë.

13 Supozimet nënkuptojnë aktorët e jashtëm që nuk janë nën kontrollin e drejtpërdrejtë të biznesit përgatitur planin strategjik, por që mund të ndikojë në progresin dhe suksesin e planit strategjik. Pas shqyrtimit të aktorëve socio-kulturore, aktorët teknologjike, kushtet politike mjedisore ligjore, aktorët makro-ekonomike, dhe variablave që vijnë nga sistemi ndërkombëtar në analizën e mjedisit, tendencat e palëve të lidhura të tilla si konkurrentët, klientët dhe urnizuesit duhet të relektojnë mbi sistematiken strategjike të planiikuar si supozime. Supozimet janë bërë në bazë të këtyre variablave, p.sh, përmes qasjes se stuhive të mendimeve. Statusi shqyrtohet në bazë të supozimeve dhe rezultateve të përtuara që janë vlerësuar. Është e rëndësishme që ky hap është përsëritur vazhdimisht, duke marrë në konsideratë kushtet në zhvillim dhe inovacione. Kështu, supozimet janë grupuar nën skenarë të ndryshëm, ndikimet e tyre të mundshme pozitive dhe negative në industri janë identiikuar, dhe statusi i mundshëm në industrinë është përcaktuar : Pikëpamjet e brendshëm në përputhje të së ardhmes; Fokusimi në mungesë lidhjeje logjike dhe ndryshim; Eksplorimi i ndikimit të aktorëve në ndryshimet kryesorë, dhe se si ata reagojnë për mjedisin; Pikët për t'u marrë parasysh gjatë zhvillimit të skenarët: Cilat do të jenë kuijtë e industrisë 5 vjet më vonë? Cilat janë kuijtë aktuale dhe zinhirët me vlerë të shtuar,të lidhura me industrinë në të cilën ju konsideroni të bashkuar? Cilat aktorë mund të ndikojnë dukshëm në zhvillimin e skenarëve? Kush, dhe në çarë mase, do të ndikohet nga zhvillimet në industri? Cilët janë aktorët e dhënë në drejtimin për të ardhmen e industrisë? Cilët janë aktorët kritik të panjohur, në vend se aktorët e mundshëm për të parashikuar? Cili është ndryshimi më i rëndësishëm që do të ndodhë në bilancin e kompetencave të sektorit? Derisa skenarët janë shkruar në detaje, ata duhet të lirohen nga mospërputhjet e brendshme? Skenarët e hollësishme nuk duhet të përshkruajë gjendjen e pesë vjet më vonë, por në lidhje me zhvillimet që do të marrë gjatë këtyre pesë viteve? Strategjitë janë instrumente që sigurojnë arritjen e objektivave aatgjata. Kjo është një kurs i veprimit përzgjedhur nga një seri e opsioneve për të arritur një qëllim të vendosur kundër pasigurive. Për organizata për të arritur një përparësi të qëndrueshme konkurruese në industrinë e vet dhe tregjet, që kërkon përgjigje për pyetjen "çarë duhet të bëhet?" dhe zhvillon strategjitë alternative. Pra, është e nevojshme për të analizuar se çarë duhet bërë dhe si duhet ata të bëhen për të arritur mundësitë dhe qëllimet, si dhe për të identiikuar strategjitë alternative. Përcaktimi i një strategjie të përshtatshëm për një biznes illon në identiikimin e mundësive dhe rreziqeve për mjedisin. Kjo ka të bëjë me identiikimin e një sërë strategjive alternative, ngushtimin e këtij rangu duke njohur kuizimet e imponuara nga atësia e biznesit, si dhe përcaktimin e një ose më shumë strategjive në nivele të pranueshme të rrezikut. Duke vlerësuar

14 mundësitë e përcaktuara në bazë të analizave të kryera, strategjitë e ndryshme që mund të zbatojë janë: Duhet të ketë vetëm një strategji e vetme për një mundësi të vetme. Nëse ka mundësi të shumta, strategjitë e shumta mund të vendoset. Këtu plani strategjik më të përshtatshme për organizimin që është zgjedhur. Për ta bërë këtë, ne kemi bërë një vlerësim të alternativave të bazuara në aktorë cilësorë. P.sh: Bashkëpunimi; Përparësitë konkurruese; Struktura leksibile e organizimit; Orientimi i tregut aktorët e suksesit kritike, etj. Vetëm duke bërë një vlerësim sa më objektive dhe të paanshme që është e mundur, ne mund të dalim me vendimin më të mirë. Teknika që mund të aplikohen në të njëjtën kohë për të zgjedhur strategjinë më të mirë alternative janë: Opsioni i rrjetit strategjik ; Rrezikimi i drejtuesve ; Vlerësimi inanciar. Për më tepër, është e nevojshme për të vlerësuar rentabilitetin e strategjisë alternative dhe elementeve të rrezikut nga të cilat mund të preken kryesisht orcën e punës, menahimin, klientit, etj, dhe për të identiikuar probabilitetin e aktualizimin e saj në kuadër të planit. Edhe në qotë se strategjia më e mirë është zgjedhur, nga ndonjë prej këtyre teknikave, planet e emergjencës janë ende të nevojshëm për strategjinë e zgjedhur në një mjedis të rrezikshëm për mjedisin nga veprimtarit e dëmshme. Një analizë e ndjeshmërisë duhet të kryhet, duke marrë parasysh mundësinë se supozimet themelore dhe parametrat mos dalin ashtu siç pritej dhe masat që duhen marrë parasysh në këtë drejtim duhet të identiikohen. Përundim Nevoja për një metodë sistematike të planiikimit strategjik është, sa më shumë thirrje menaherëve të "mendojnë në mënyrë strategjike" dhe kjo është bërë më shpesh koncepteve në vend që tregon se si të përdorin mjete për planiikim strategjik. Prandaj, kjo metodologji sistematike është sjellë në mënyrë që të mbledhë idetë shkëputur dhe konlikteve, proceset dhe teknikat shkruar në strategjinë dhe zhvillimin e biznesit, nën të njëjtën çati, dhe të jenë lehtësisht të kuptueshme dhe të aplikuar. Qëllimi i planiikimit sistematik strategjik SSP, është për të detyruar një vështrim në të ardhmen dhe, prandaj, oron një mundësi; për të ndikuar në të ardhmen, ose të marrë një qëndrim pro-aktiv; për të siguruar ndërgjegjësimin më të mirë të nevojave dhe mjedisit; për të ndihmuar të përcaktohet dhe të përqendrohet në objektivat e organizatës; për të siguruar një sens drejtimi, vazhdimësisë dhe udhëheqjes eektive; dhe për të vendosur të gjithë në sistem dhe siguron standardet e përgjegjësisë për njerëzit, programeve, dhe mjeteve të ndara.

15 Literatura 1 Abrams, R. M., & Kleiner, E The Successul Business Plan: Secrets and Strategies 3rd ed.. Running R. Media. 2 Adem Dreshaj : Menahimi i cilësisë se produkteve dhe ndikimet mjedisore ne biznes Bütüner, H Stratejik Yönetim: Neden, Nasıl? [Strategic Management: Why, How?] 1st ed.. Rota Yayın. 4 Harrison, J. S., & St. John, C. H Foundations in Strategic Management 2nd ed.. South-Western Publications. Ha, A. C., & Majlu, N. S. The Strategy Concept and Process: A Pragmatic Approach 2nd ed.. Prentice Hall. 5 Hill, C. W. L., & Jones, G. R Strategic Management: An Integrated Approach 5th ed.. Houghton Milin College. 6 Hitt, M. A., Ireland, R. D., & Hoskisson, R. E Strategic Management: Competitiveness and Globalization 6th ed.. South-Western Thomson. 7 Muther, R Planning by Design 1st ed.. Institute or High Perormance Planners. 8 Pearce, J., & Robinson, R Strategic Management: Formulation, Implementation and Control 12th ed.. McGraw-Hill. 9 Pietersen, W Reinventing Strategy: Using Strategic Learning to Create and Sustain Breakthrough Perormance 1st ed.. John Wiley & Sons. 10 Porter, M. E Competitive Strategy: Techniques or Analyzing Industries and Competitors. The Free Press. Wheelen, T. L., & Hunger, J. D Strategic Management and Business Policy 8th ed.. Prentice Hall. Wickham, P. A Strategic Entrepreneurship 3rd ed.. Pearson Education Limited. 11 Wright, P., Parnell, J., & Kroll, M Strategic Management: Concepts 4th ed.. Prentice Hall.

16 Ahmet IMAMI - Reormat në Administratën Gjyqësore në Republikën e Kosovës Mr.sc. Ahmet IMAMI 1 1. HYRJE Administrata gjyqësore ka rëndësi të veçantë në sistemin gjyqësor të shteteve demokratike. Për këtë arsyeje në secilën gjykatë të Republikës së Kosovës ajo duhet të zhvillohet dhe të unksionoj në mënyrë sa më eikase dhe sa më transparente duke e respektuar legjislacionin e vendit. Me administratën gjyqësore nënkuptojmë rregullimin e punëve që kanë të bëjnë për të krijuar kushtet për punë më qëllim të unksionimit sa më të mirë të një gjykate, duke e sistemuar tërë sistemin administrativ nëpërmjet kryetarit apo administratorit të gjykatës së caktuar. Pasi që në Republikën e Kosovës janë bërë disa reorma administratën gjyqësore, atëherë kam parë të rrugës që të bëjë një punim shkencor lidhur me këto reorma, të titulluar: Reormat në administratën gjyqësore të Republikës së Kosovës Në këtë punim do t i trajtojë reormat të cilat janë brenda administratës gjyqësore në Republikën e Kosovës, përkatësisht kuptimin e kompjuterizimit të administraës, kuptimin e administratës gjyqësore dhe rëndësinë e saj, projektet që kanë pasur rëndësi të madhe të cilat janë bërë me rastin e reormimit të ksaj administrate si dhe normën të cilën duhet ta përmbushin gjyqëtarët për marrjen e vlerësimit pozitiv të përormancës së tyre me qëllim të itimit të statusit të gjyqëtarit deri në moshën e pensionimit. Vlenë të ceket se unksionimi i administratës gjyqësore ka qenë side e madhe pasi që në vitin 2013 janë bërë reorma të thella në organizimin dhe unksionimi jo vetëm të gjyqësorit por të tërë sistemit të drejtësisë në Republikën e Kosovës. Do të mundohem ta bëjë një punim sa me të qartë për leuesit e këtij punimi, me qëllim që të gjithë të interesuarit të kenë mundësi që të marrin njohuri themelore lidhur me administratën gjyqësore në përgjithësi si dhe me reormat që janë bërë në këtë administratë të Republikës së Kosovës. Prandaj, në një pjesë të konsiderueshme do të përdorë metodën krahasimore, metodën analitike, metodën sociologjike, metodën normative, metodën historike, metodën e intervistës dhe metodën komparative gjyqësore juridike. 1 Autori është asistent në Fakultetin Juridik të Universitetit Publik të Gjilanit KADRI ZEKA, në Gjilan.

17 2. Kuptimi dhe procesi i kompjuterizimit i administratës gjyqësore ONLINE - ISSN Me administrimin e gjykatave merret Këshilli Gjyqësor i Kosovës, nëpërmjet komisionit për administrimin e gjykatave. Ky komision ka për qëllim: Të përgatisë dhe rekomandojë politikat për administrim të gjykatës përshirë ato të menahimit të rrjedhës së lëndëve, teknologjisë inormative të menahimit të lëndëve, objekteve, qasjes së publikut, logjistikës dhe sigurisë; të krijojë dhe bashkërendojë programet dhe projektet që kanë për qëllim përmirësimin e administrimit të gjykatave; të mbikëqyrë zbatimin e akteve normative lidhur me administrim të gjykatave; të udhëzojë aktivitetet e njësisë për shqyrtimin e perormansës së Gjyqësorit; si dhe në rast të kërkesës së Këshillit, të adresojë çështje tjera lidhur me administrim të gjykatave. 2 Secila gjykatë ka administratorin e vet. Administratorët e gjykatave menahojnë unksionet administrative të asaj gjykatë që i takojnë. Ato unksione janë: regjistrimin, hartimin dhe monitorimin e statistikave dhe raporteve të gjykatës; regjistrimin dhe arkivimin e dosjeve të gjykatës dhe lëndëve të mbyllura; mirëmbajtjen e dosjeve; sigurimin e gjykatës, menahimin e stait administrativ të gjykatës; mirëmbajtjen e sakt të llogarive inanciare; të siguroj qasjen e publikut në regjistrat e gjykatës dhe inormacionin që mund të zbulohet për publikun; të sigurojë zbatimin dhe përputhshmërinë me rregullat dhe procedurat e themeluara nga këshilli; ndërmarrjen e detyrave dhe përgjegjësive të tjera siç mund të caktohen nga kryetari i gjykatës apo gjyqëtari mbikqyrës. 3 Sa i përket kompjuterizimit të administratës gjyqësore, ajo nënkupton krijimin e një menahimi eikas të lëndëve, me administrimin e gjyqësorit, përmes vendosjes të sistemit elektronik. Shpërndarja e shpejtë e inormacioneve, nëpërmjet sistemit elektronik, suksesi i lutës kundër korrupsionit, rritja e eikasitetit, rritja e proesionalizmit, konsolidimi i integritetit moral dhe itimi i besimit të publikut, janë disa nga sidat kryesore. Procesi i kompjuterizimit të gjykatave përshinë: 1. Menahimin elektronik të lëndëve; 2. Menahimin elektronik të dokumenteve; 3. Automatizimin e zyrave dhe 4. Qasjen në internet. 1. Menahimi elektronik i lëndëve me menahimin elektronik të lëndëve nënkuptojmë regjistrimin e lëndëve të reja dhe palëve të përshira në to. Ky proces i menahimit të lëndëve është një substituim apo zëvendësim i regjistrave manual të gjykatave me një sistem elektronik. Ky sistem, çdo herë, përmbanë të dhëna për datën dhe kohën e regjistrimit e të dhënave, kush i ka regjistruar ato dhe llojin e dokumenteve të regjistruara. Në këtë rast paraqitet mundësia e krijimit të një liste të veçantë të çështjeve gjyqësore. Me anë të kësaj orme të kompjuterizimit, lëndët menahohen nga momenti i regjistrimit e deri në momentin e ekzekutimit. 2 Rregullore mbi organizimin dhe veprimtarinë e Këshillit Gjyqësor të Kosovës, e datës 2 nëntor 2012, neni 23, paragrai Sadik Hahiu Flamur Hyseni, Sistemi Gjyqësor në Republikën e Kosovës, Gjilan 2013, q. 38.

18 2. Menahimi elektronik i dokumenteve nënkupton regjistrimin e të gjitha dokumenteve në programe të kompjuterit, si dhe ruajtjen në dosje të veçanta. Pas regjistrimit të këtyre dokumenteve, atëherë i shtohen për menahimin e lëndëve, si pjesë e dosjes së lëndës për secilin rast Automatizimi i zyrave nënkupton që të gjithë gjyqtarët, prokurorët si dhe stai ndihmës i tyre të pajisen me kompjuterë. 4. Qasja në internet në kuadër të procesit të elektronizimit të zyrës është edhe qasja e kompjuterëve të tillë në internet. Pjesa dërmuese e menahimit të gjykatave bëhet përmes internetit për personat e autorizuar Kuptimi i reormës së administratës gjyqësore dhe procesi i reormimit të saj në Republikën e Kosovës Funksionimi i administratës nëpër gjykatat e Republikës së Kosovës është njëra ndër çështjet me tematike në ditët e sotme dhe njëkohësisht është edhe sidë për sistemin gjyqësor të Kosovës, përkatësisht për unksionimin e mirëilltë të gjykatave. Këtë ka bërë edhe me interesante edhe akti që gjyqësore në Kosovë ka kaluar nëpër një reorme thelbësore të organizimit të tij, ku është bërë reormimi jo vetëm i gjyqësorit por i tërë sistemit të drejtësisë. 6 Vlenë të theksohet se në shtetet demokratike ekziston edhe kontrolli gjyqësor i administratës, e cila nënkupron rrugën gjyqësore për menjanimin e kundërligjshmërisë në ushtrimin e administratës, që mund të aplikohet tek, pasi paraprakisht të konsumohet rruga administrative për evitimin e kundërligjshmërisë në ushtrimin e administratës, ose kur me ligje është parashikuar që përjashtimisht, ligjshmëria e ushtrimit të administratës nuk mund të shqyrtohet në rrugë administrative. 7 Në shtetin e Republikës së Kosovës, deri në vitin 2000, administrata gjyqësore e Republikës së Kosovës, ka unksionuar në mënyrë manuale si në menahimin e lëndëve, si në menahimin e dokumenteve si dhe në shkrimin e shkresave të cilat janë bërë brenda gjykatave, e të cilat kanë qenë aktgjykimet, aktvendimet si dhe procesverbalet e ndryshme. Pas vitit 2000, administrata gjyqësore në Republikën e Kosovës, është pasuruar me disa kompjuterë të ndryshëm, ku ata kompjuterë u kanë shërbyer vetëm sekretarëve juridik për shkrimin e aktgjykimeve, aktvendimeve si dhe procesverbaleve të ndryshme, ndërsa menahimi i lëndëve dhe menahimi i dokumenteve akoma ka vazhduar me sistem manual, deri në vitin 2006, pra kemi pasur vetëm zëvendësimin e makinave manuale të shtypit me kompjuterë. Në vitin 2006, është realizuar projekti i quajtur me emrin SMIL - Sistemi Inormativ për Menahimin e Lëndëve, i cili kishte për qëllim krijimin e sistemit elektronik në administratën gjyqësore të Republikës së Kosovës, domethënë krijimin e sistemit elektronik për unksionimin e punës së të gjitha gjykatave të Republikës së Kosovës, ku menahimi i lëndëve dhe menahimi i dokumenteve të bëhet në mënyrë elektronike. 4 Esat Stavileci Agur Sokoli Mirlinda Batalli, E drejta administrative, Prishtinë 2010, q Po aty, q Fejzulla Berisha, E drejtë administrative, Pejë 2013, q Agur Sokoli, Kontrolli i punës së administratës dhe përgjegjesia e saj politike, Prishtinë 2009, q. 35.

19 3.1. Sistemi inormativ për menahimin e lëndëve SMIL Ky sistem ka kaluar nëpër tri aza: Në azën e parë është përshirë implementimi i Sistemit për Menahimin Inormativ të Lëndëve SMIL, e cila është zbatuar me sukses përmes pilot-projektit në Gjykatën dhe Prokurorinë e Qarkut në Prishtinë. Ky sotuer mbulonte vetëm menahimin e lëndëve penale. Në azën e dytë janë bërë disa modiikime në sotuer dhe është zgjeruar shtrirja e tij në katër Gjykatat dhe Prokuroritë e Qarkut si dhe në të gjitha Zyrat e Prokurorive. Ndërsa, në azën e tretë, është paraparë shtrirja e SMIL sotuerit në të gjitha institucionet gjyqësore të Kosovës dhe mbulimin e të gjitha llojeve të lëndëve si civile ashtu edhe penale. 8 Funksionet kryesore të cilat i ka oruar sistemi inormativ për menahimin e lëndëve SMIL kanë qenë: regjistrimi i lëndës; dërgimi i lëndës; analiza e lëndës; kalendari dhe orari; seancat dhe procesverbali; gjykimi dhe zgjidhja; apelet dhe ankesat; mjetet e jashtëzakonshme juridike; plotuqishmëria; zbatimi; arkivimi etj. 9 Përpos aktiviteteve të shënuara më lart, SMIL ka mundësuar edhe disa aktivitete përcjellëse që janë nevojitur gjatë menahimit të lëndëve, si p.sh. bashkimin e lëndëve, krijimin e akteve dhe dokumenteve të ndryshme etj. Për tu mundësuar unksionimi i mirë i këtij sistemi, në të gjitha nivelet dhe institucionet e parapara, nevojitet një inrastrukturë e qëndrueshme dhe me shpërndarje adekuate si dhe instalimi i rrjetit kompjuterik lokal. Instalimi i rrjetit kompjuterik lokal, në të gjitha ndërtesat që është shrytëzuar nga gjyqësia e Kosovës, ka qenë një nga parakushtet kryesore për të pasur një IT inrastrukturë unksionale e që i ka përmbushë kërkesat e ndryshme. Pra, si rezultat i këtij aktiviteti, të gjitha institucionet gjyqësore të Kosovës, kanë pasur rrjetin e vet kompjuterik të instaluar. Kjo ndërlidhje, përpos që u ka mundësuar komunikim më eektiv dhe më racional, ka qenë edhe parakusht për unksionimin e plotë të sistemit SMIL. 10 Mirëpo, projekti SMIL-Sistemi Inormativ për Menahimin e Lëndëve ka dështuar. Arsyet e dështimit të këtij projekti kanë qenë: - Stai i administratës gjyqësore nuk ka qenë i përgatitur mirë për kompjuterë; - Kompjuterët të cilët kanë qenë në gjykatat e Republikës së Kosovës kanë qenë të amortizuar dhe nuk kanë mundur t i përballojnë këtij sistemi; - Nuk ka ekzistuar databaza për menahimin e lëndëve dhe të dokumenteve; - Ka pasur pengesa të mëdha në rrjet; - Nuk ka pasur kompjuterë të mjatueshëm, ku në një zyrë ka ekzistuar vetëm një kompjuterë, i cili është dashur të shrytëzohet edhe nga gjyqtari edhe nga sekretari juridik; - Gjatë regjistrimit të lëndës të regjistruesit është shaqur raksion tek data dhe nuk ka lejuar vazhdimin e punës në SMIL; - Lëndët e ish gjyqtarëve, kur janë dërguar tek gjyqtarët e rinj, kanë paraqitur problem dhe nuk kanë mundur të punojnë në to; - Ka ekzistuar mungesa e nomenklaturave lokale; - Personat juridik nuk kanë mundur të regjistrohen, gjegjësisht gjatë regjistrimit është bllokuar sistemi dhe është dashur të ristartohet kompjuteri; - Komunikimi në mes të gjykatave dhe prokurorive ka qenë i pamundur; Po aty. 10 Po aty.

20 - Përmbajtjet e akteve të ndryshme nuk kanë mundur të shënohen askund por vetëm titulli i tyre; - Te gjyqtarët e AC ankesave civile nuk është hapur are ky sistem, edhe pse lëndët janë dërguar nga regjistruesit; etj. 11 Pas dështimit të sistemit SMIL Sistemi Inormativ për Menahimin e Lëndëve, Këshilli Gjyqësor i Republikës së Kosovës, për periudhën , ka përunduar projektin lidhur me sistemin elektronik të administratës gjyqësore, me të cilin është bërë një kombinim në mes të projektit SMIL- Sistemit Inormativ për Menahimin e Lëndëve dhe projektit të ri, Strategjia e Teknologjisë së Inormimit dhe Komunikimit Strategjia e TIK-së. Ku me këtë projekt TIK-SMIL, Këshilli Gjyqësor i Republikës së Kosovës, synon të ketë një sistem gjyqësor që është eikas, transparent, llogaridhënës për punën e tij dhe i qasshëm për të gjithë. Projekti TIK-SMIL është planiikuar të realizohet në dy aza kryesore: - Faza përgatitore e cila është paraparë të zgjatë 12 muaj; dhe - Faza kryesore e cila është paraparë të zgjatë 36 muaj. Faza përgatitore - duhet të krijojë mundësitë apo kushtet për realizimin e suksesshëm të azës kryesore. Qëllimi kryesor i azës përgatitore është zhvillimi i një tërësie të dispozitave unksionale të detajuara për sistemin e menahimit të lëndëve për gjykatat. Përveç kësaj, të gjithë gjyqtarëve, prokurorëve dhe stait ndihmës do t iu orohet trajnim bazë i TIK-ut dhe i shkathtësive të shkruarit në të gjitha gjykatat dhe prokuroritë e Republikës së Kosovës. 12 Faza kryesore - illon pas përundimit të azës përgatitore dhe përshinë këto aktivitete kryesore: zhvillimin, pilotimin dhe testimin e SMIL-it për gjykatat; përgatitjen e speciikave unksionale për zhvillim, pilotim dhe testim të SMIL-it për prokuroritë; vendosjen e SMIL-it për gjykatat dhe prokuroritë; trajnim për shrytëzimin e SMIL-it nga gjyqtarët, prokurorët dhe stait ndihmës; prokurimi dhe instalimi i sotverit dhe hardverit nëpër gjykata dhe prokurori; krijimi i qasjes në internet dhe një sistemi; dhe krijimi i një web-portali Strategjia e Teknologjisë së Inormimit dhe Komunikimit TIKsë Strategjia e Teknologjisë së Inormimit dhe Komunikimit TIK-së, ka për qëllim krijimin e një sistemit gjyqësor më eikas, transparent, llogaridhënës për punën e tij, të shtohen dukshëm inormatat në lëndët gjyqësore dhe në punën e gjykatave ku nëpërmjet TIK-së, Këshilli Gjyqësor, kryetarët e gjykatave, gjykatësit si dhe gjithë stai t i kryejnë detyrat e tyre në mënyrë eikase, duke kontribuar në shtimin e përgjithshëm të eikasitetit dhe transparencës së sistemit gjyqësor. Ndërsa, qëllimet speciike të Strategjisë të Teknologjisë së Inormimit dhe Komunikimit TIK-së janë: - Transormimi i gjykatave të Republikës së Kosovës në gjykata me sisteme elektronike, të cilat do ta kenë një bazë qendrore të inormacioneve, një inrastrukturë të veçantë të TIK-së dhe do t i këmbejnë të gjitha të dhënat dhe shkresat në ormë elektronike brenda sistemit gjyqësorë të Republikës së Kosovës; 11 Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Intervistë me z. Islam Azemi - Administrator i Gjykatës Themelore në Gjilan Po aty.

21 - Menahimi proaktiv i gjykatave bazuar në të dhënat dhe raportet e atypëratyshme; - Disponueshmëria e shërbimeve online për qytetarë, përmes krijimit të një ëeb-aqe të gjyqësorit; - Krijimi e burimeve njerëzore përbrenda KGJK-së që i posedojnë njohuritë dhe shkathtësitë e nevojshme për realizimin e kësaj strategjie, si dhe orimin e trajnimeve dhe pajisje adekuate për stain e gjykatave, me qëllim të përdorimit të përditshëm dhe të papenguar të programeve kompjuterike, postës elektronike dhe internetit të Këshillit Gjyqësor të Kosovës; - Bashkëpunimi i gjerë me sistemet gjyqësore të tjera në përdorimin e TIK-së në gjyqësor, si rajonal ashtu edhe në nivelin ndërkombëtar. 14 Strategjia e Teknologjisë së Inormimit dhe Komunikimit TIK-së, për ta arritur qëllimin e saj dhe për t ia mundësuar Këshillit Gjyqësor të Kosovës t i arrijë qëllimet e saja, ka paraparë tetë shtylla kryesore të kësaj strategjie: 1. Baza ligjore dhe Rregullativa; 2. Sponsorimi dhe mbështetja e vendimmarrjes; 3. Inrastrukturë Harduerike Adekuate; 4. Platormë Adekuate Sotuerike; 5. Siguria e Sistemeve të TIK-ut; 6. Analiza Zhvillimi dhe Metodat e Implementimit; 7. Resurset Njerëzore; 8. Resurset Statistikore dhe Menaheriale Baza ligjore dhe Rregullativa Këshilli Gjyqësor i Kosovës ka siguruar shpalljen e sinkronizuar dhe me kohë të rregulloreve, për ta mundësuar realizimin e Strategjisë së TIK-së në përputhje me kornizat e legjislacionit dhe rregullores në uqi. Për ta realizuar këtë shtyllë, Këshilli Gjyqësor i Kosovës, ka iniciuar dhe realizuar këto programe: Inicimin e ndryshimeve legjislative të nevojshme për vënien e suksesshme në përdorim të TIK-së në gjyqësorin e Kosovës; Ndërmarrjen e ndryshimeve rregullatore në kuadër të përgjegjësive të KGJK-së; Krijimin e kornizës dhe procedurave për sigurimin e zhvillimit të nismave testuese Sponsorimi dhe mbështetja e vendimmarrjes kjo strategji dhe ky vizion i KGJK-së nuk do të kishte mundur të realizohet pa inancim të konsiderueshëm. KGJK-ja ka bërë përpjekje të mëdha që të siguroj onde për përmbarimin e kësaj strategjie. Gjithashtu për t i realizuar këto qëllime ambicioze, KGJK-ja ka siguruar mbështetjen dhe bashkëpunimin e stait të gjykatave. KGJK-ja ka promovuar strategjinë dhe qëllimet e saja përmes krijimit të një grupi të përdoruesve, të cilët kanë përaqësuar interesat e kryetarëve të gjykatave, gjyqtarëve dhe punëtorëve të gjykatave. Programet strategjike të cilat janë iniciuar nëpërmjet kësaj shtylle janë: Orimi i mbështetjes së vazhdueshme, me kohë dhe të plotë për operacionet nëpërmjet monitorimit të zbatimit të Strategjisë së TIK-së; Sigurimin e ondeve adekuate për përmbarimin e kësaj strategjie të TIK-së nëpërmjet ngritjeve në buhetin e KGJK-së dhe në asistencën e donatorëve; Sigurimin e bashkërendimit të projekteve të donatorëve; Angazhimin në 14 Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Strategjia e TIK-së, Prishtinë , q Po aty, q Po aty, q. 10.

22 bashkëpunimin ndërkombëtar dhe rajonal; dhe Krijimin dhe dhënien e një mandati një grupit të përdoruesve Inrastrukturë Harduerike Adekuate për ta realizuar qëllimin strategjik të shtyllës së tretë, KGJK-ja është angazhuar në këto programe: Krijimin e një dhome adekuate për server qendror; Orimin e lidhjeve adekuate midis të gjitha lokacioneve të gjyqësorit; Orimin e inrastrukturës për server; Krijimin e kapaciteteve për rikthim në rast të atkeqësive; Sigurimin e kompjuterëve adekuat të tavolinës; Migrimin nga sistemi operativ ËIN XP në ËIN 7; Zbatimin e UPS-së qendrore me gjenerator të rrymës në lokacionet e gjyqësorit; Zbatimin e sistemeve të audio incizimit; dhe Zbatimin e sistemeve të mbrojtjes së dëshmitarëve Platormë Adekuate Sotuerike në shtyllën e katërt, KGJK-ja ka përzgjedhë platormat dhe veglat sotuerike adekuate, të cilat janë përshtatur nevojave të gjyqësorit të Kosovës, duke i marrë parasysh të gjitha të metat dhe përparësitë e solucioneve të llojllojshme që kanë qenë në dispozicion në treg. Për realizimin e shtyllës së katërt janë ndjekur dy programe strategjike: është zgjedhur mjedisi adekuat për zhvillimin e sotuerëve; dhe është zgjedhur sistemi adekuat për bazën e të dhënave Siguria e Sistemeve të TIK-ut në këtë shtyllë KGJK-ja ka krijuar një arkitekturë të rrjetit të sigurtë e gjithëpërshirës për këmbimin e inormatave në tërë KGJK-në; ka krijuar atësi për gatishmëri dhe reagim në rastet emergjente; ka përorcuar shkathtësitë dhe qëndrueshmërinë e teknologjisë inormative, për t i mbështetur emergjencat, përtëritjen e skedarëve në rast të atkeqësive dhe unksionimin e pandërprerë të teknologjisë inormative dhe të komunikimeve; ka krijuar atësi për mbrojtje kibernetike për shërbimet e internetit të KGJK-së. Për realizimin e këtyre qëllimeve, nga KGJK-ja, janë marrë disa programe e të cilat janë: zbatimi i procesit të menahimit të rrezikut ndaj sigurisë; zbatimi i vlerësimit të cenueshmërisë, zbatimi i orcimit të sistemit; zbatimi i menahimit të ditarit; zhvillimi i politikave, mbajtja e trajnimit për personel dhe siguri; sigurimi i sigurisë izike në dhomat e serverëve; krijimi i dokumentit të sistemit etj Analiza Zhvillimi dhe Metodat e Implementimit për ndihmën për t u krijuar thelbi i kësaj shtylle ekzistojnë disa programe: përcaktimi i procedurave të analizimit të punës; zhvillimi i aplikacioneve sotuerike në përputhje me standardet teknike; sigurimi i metodologjive adekuate të testimit dhe pranimit; orimi i trajnimeve për shkathtësitë themelore dhe të avancuara të TIK-së; përcaktimi i metodologjive të zbatimit të cilat u përshtaten nevojave të KGJK-së, gjykatave dhe punëtorëve të gjykatave; krijimin e ëeb portalit; orimin e qasjes online në aktvendime dhe legjislacion; përdorimi i nënshkrimit digjital etj Resurset Njerëzore për ta ndërtuar këtë shtyllë dhe për ta realizuar qëllimin strategjik të kësaj shtylle, KGJK-ja ka iniciuar dhe zhvilluar këto programe strategjike: krijimin dhe ruajtjen e menahimit dhe organizimit të uqishëm të projektit; krijimin dhe ruajtjen e burimeve të brendshme të uqishme të TIK-së; krijimin dhe analizimin të burimeve të procesit 17 Po aty, q Po aty, q Po aty, q Po aty, q Po aty, q. 31.

23 të punës; ndërtimin e burimeve për trajtim; punësimin e zyrtarëve vendor për TIK; krijimin gradual të shërbimeve të ndihmës në zyrë; si dhe orimin e trajnimeve për stain e KGJK-së Resurset Statistikore dhe Menaheriale në shtyllën e tetë, KGJK-ja, ka planiikuar t i iniciojë këto programe: ngritjen e konsiderueshme të atësisë raportuese të KGJK-së, avancimin e atësisë së KGJK-së për ta menahuar sistemin gjyqësor; përmbushjen e standardeve të CEPEJit dhe standardeve të tjera ndërkombëtare të raportimit Norma që janë të obliguar ta përmbushin gjyqtarët brenda vitit dhe vlerësimi i perormancës së gjyqtarëve Normat që janë të obliguar t i përmbushin gjyqtarët brenda vitit janë të rregulluara me rregulloren e cila është njerrë para se të bëhen reormat në sistemin gjyqësor dhe ajo rregullore është duke u zbatuar edhe pas reormimit të sistemit gjyqësor. Caktimi i normave sipas rregullores dallohet varësisht prej gjykatave. Si p.sh: Normat e punës së gjyqtarëve të Gjykatës Supreme janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim: - Ankesa penale "AP" 11 lëndë mujore ose 131 lëndë në vit. - Propozim për vazhdimin e paraburgimit dhe ankesa kundër aktvendimit 110 lëndë mujore ose 1314 lëndë në vit. - Ankesë penale për të mitur "APM 10 lëndë mujore ose 119 lëndë në vit. - Ankesa penale për shkallën e tretë 8 lëndë mujore ose 101 lëndë në vit. - Kërkesë për mbrojtën e ligjshmërisë "KML" 11 lëndë mujore ose 131 lëndë në vit. - Kërkesë për zbutjen e dënimit "KZD" 17 lëndë mujore ose 202 lëndë në vit. - Ankesa civile "AC" 18 lëndë mujore ose 219 lëndë në vit. - Revizion "REV" dhe "REV II" 15 lëndë mujore ose 175 lëndë në vit. - Mbrojtje e ligjshmërisë "MLC" 15 lëndë mujore ose 175 lëndë në vit. - Përsëritje e procedurës civile "PPC" 17 lëndë mujore ose 202 lëndë në vit. - Civile të ndryshme "CN" 44 lëndë mujore ose 526 lëndë në vit. - Ankesa ekonomike "AE" 12 lëndë mujore ose 138 lëndë në vit. - Revizione ekonomike "REV E" 15 lëndë mujore ose 175 lëndë në vit. - Mbrojtje e ligjshmërisë "MLE" 15 lëndë mujore ose 175 lëndë në vit. - Administrative "A" 27 lëndë mujore ose 329 lëndë në vit. - Ankesa administrative "AA" 22 lëndë mujore ose 263 lëndë në vit. - Kërkesë për rishqyrtime administrative "KRJA" 16 lëndë mujore ose 188 lëndë në vit. - Përsëritje e procedurës administrative "PPA" 17 lëndë mujore ose 202 lëndë në vit. - Mbrojtje e ligjshmërisë administrative "MLA 17 lëndë mujore ose 202 lëndë në vit. 24 Ndërsa normat e punës së gjyqtarëve të ish Gjykatave të Qarkut dhe tani të Gjykatës së Apelit janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim: 22 Po aty, q Po aty, q Rregullore për caktimin e normave të punës së gjyqtarëve, e datës 11 nëntor 2010, neni 5.

24 - Procedura paraprake 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Konirmimi i aktakuzës 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Penale I të renda 3 lëndë mujore ose 31 lëndë në vit. - Penale I të lehta 10 lëndë mujore ose 119 lëndë në vit. - Penale I armëmbajtje pa leje 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Penale II 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Penale për të mitur para kolegjit të rënda 3 lëndë mujore ose 31 lëndë në vit. - Penale për të mitur para kolegjit të lehta 10 lëndë mujore ose 119 lëndë në vit. - Penale për të mitur-procedurë përgatitore 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Penale për të mitur armëmbajtje pa leje 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Civile I me marrëveshje 30 lëndë mujore ose 365 lëndë në vit. - Civile I të tjera 20 lëndë mujore ose 239 lëndë në vit. - Civile II 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. 25 Normat e punës së gjyqtarëve të ish Gjykatës Ekonomike dhe tani të Gjykatës Themelore në Prishtinë Departamenti për Çështje Ekonomike janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim: - Konteste ekonomike 20 lëndë mujore ose 239 lëndë në vit. - Ekzekutimet me dokument autentik 50 lëndë mujore ose 597 lëndë në vit. - Ekzekutimet të tjera 20 lëndë mujore ose 239 lëndë në vit. 26 Normat e punës së gjyqtarëve të ish Gjykatave Komunale dhe tani të Gjykatave Themelore janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim: - Procedura paraprake 37 lëndë mujore ose 438 lëndë në vit. - Konirmimi i aktakuzës 37 lëndë mujore ose 438 lëndë në vit. - Penale I të rënda 24 lëndë mujore ose 292 lëndë në vit. - Penale I të tjera 48 lëndë mujore ose 576 lëndë në vit. - Penale për të mitur para kolegjit 24 lëndë mujore ose 292 lëndë në vit. - Penale për të mitur në procedurë përgatitore 31 lëndë mujore ose 375 lëndë në vit. - Civile I mesatare 27 lëndë mujore ose 329 lëndë në vit. - Jashtë-kontestimore 50 lëndë mujore ose 600 lëndë në vit. - Ekzekutimet civile patundshmëritë 20 lëndë mujore ose 239 lëndë në vit. - Ekzekutimet civile të tjera 110 lëndë mujore ose 1314 lëndë në vit. 27 Normat e punës së gjyqtarëve të ish Gjykatave Komunale për Kundërvajtje dhe tani të Gjykatave Themelore Divizionit për Kundërvajtje janë të përcaktuar në bazë të kategorive të lëndëve si në vijim: - Procedura e rregullt 150 lëndë mujore ose 1800 lëndë në vit. - Procedura e shkurtër 249 lëndë mujore ose 2986 lëndë në vit. 28 Zgjidhja 100% e lëndëve, siç është përcaktuar në rregulloren e KGJK-së mbi normat, konsiderohet si perormancë e kënaqshme. Perormanca sistematike e një gjyqtari duhet të analizohet thellësisht. Në këtë analizë duhet të merren parasysh, kryesisht caktimi i lëndëve posaçërisht të vështira dhe të gjata. Gjyqtari i cili nuk e ka zgjidhur numrin e lëndëve të 25 Po aty, neni Po aty, neni Po aty, neni Po aty, neni 10.

25 caktuara sipas rregullores së KGJK-së mbi normat, por gjatë periudhës së caktuar kohore i ka zgjidhur të gjitha lëndët e reja të parashtruara, konsiderohet se e ka realizuar normën e tij 100%, për arsye të bazuara si: nuk ka numër të mjatueshëm të lëndëve; mungesa në punë për shkak të pushimit vjetor, pushimit mjekësor, estave dhe trajnimeve mbi pesë 5 ditë në muaj; angazhimi në grupe punuese, komisione, etj, nga KGJK apo nga autoritete tjera të përcaktuara me ligj; pengimi i mbarëvajtjes së punës në gjykatë për më shumë se pesë 5 ditë për shkak të mungesës së rrymës, ndërtimeve, vërshimeve, etj. 29 Gjyqtarët do të vlerësohen, deri sa te merret vendimi mbi emërimin e tyre të përhershëm, gjashtë 6 muaj para illimit të procedurës së riemërimit. Vlerësimi i rregullt i të gjithë gjyqtarëve të emëruar si të përhershëm duhet të bëhet çdo tre 3 vite. Kriteret e vlerësimit të gjyqtarëve janë: Integriteti personal dhe atësitë e përgjithshme proesionale: Respektimi i standardeve të sjelljes, brenda dhe jashtë zyrës, për aq sa ka të bëjë me aktivitetin proesional të gjyqtarit; gjykimi, pjekuria personale dhe mendimi praktik; etika, dinjiteti, ndershmëria, besueshmëria; uqia e personalitetit dhe vetëkontrollit; të ketë ndjenjë të përgjegjësive; atësitë komunikuese dhe dëgjuese; përshtatshmëria; pavarësia dhe paanshmëria; angazhim të ndërgjegjshëm për gjykim të drejtë; respekt për diversitetin; leksibilitet mendor dhe atësi që t i kuptojë shpejtë dhe plotësisht situatat komplekse. Atësitë ligjore dhe teknike: Atësi për të vendosur; sa është e detajuar dhe e gjerë njohuria ligjore; kapacitetet në përdorimin e njohurive ligjore; atësitë analitike dhe atësi në sintetizimin e inormacioneve; atësitë e të shkruarit; atësi për të udhëhequr seancat dëgjimore dhe seancat gjyqësore; atësi për të konstituuar dhe për të përcjellë shkresat e lëndës; njohuri lidhur me kontekstet shoqërore-ekonomike aty ku praktikohen unksionet; atësitë kompjuterike. Angazhimi proesional: Disponueshmëria dhe angazhimi, duke përshirë pajtimin me rregullat administrative; marrja e iniciativave në lëndë të tjera ku ka shërbyer si gjyqtar zëvendësues, pa paragjykim për përcaktimin e kritereve juridike apo rregullativës për zëvendësimin e gjyqtarëve; atësi për të kryer punë të kuantitetit të lartë dhe eektive në përputhje me periudhën e arsyeshme kohore brenda aatit ligjor; interesim dhe pjesëmarrje në unksionimin e përgjithshëm dhe në jetën e gjykatës; azhurnimi dhe përmirësimi i njohurive dhe metodave; atësitë e komunikimit në raport me kolegët, shërbyesit civil dhe palët; vetiniciativë; pjesëmarrja në grupet punuese proesionale dhe aktivitete të ngjashme; gatishmëri për pjesëmarrje në edukim proesional dhe angazhim për të marrë pjesë në trajnimet e rregullta; aktivitetet jashtë-gjyqësore p.sh publikimet proesionale, mbajtja e ligjëratave etj., nëse është relevante. 30 Përundimi 29 Rregullore për vlerësimin e perormancës së gjyqtarëve, e datës 10 qershor 2013, neni 5, paragrai Po aty, neni 2, paragrai 1.

26 Në Republikën e Koosvës reormat të cilat janë bërë në administratën gjyqësore, kanë shndërruar administratën nga sistemi manual në sistemin elektronik. Sot administrata gjyqësore unksionon në mënyrë të mirëilltë, pasi që reormat të cilat janë bërë kanë lehtësuar punën e punëtorëve të gjyqësisë në Kosovë si dhe kanë sjellë risi të ndryshme lidhur me unksionimin e kësaj administrate, duke unksionouar e tërë administrata në mënyrë elektronike. Çka do të thotë që menahimi i lëndëve dhe dokumenteve bëhet në mënyrë elektronike, gjë që ndikon në eikasitetin e punës së administratës të sistemit gjyqësor, njashtu ndikon edhe në shpërndarjen e shpejtë të inormacioneve, në lutën kundër korrupsionit, në rritjen e proesionalizimit, në itimin e besimit të qytetarëve në gjykatë etj. Mendoj se ka qenë i veshtirë reormimi i kësaj administrate, pasi që shumica e punëtorëve në administratën gjyqësore nuk e kanë njohur mirë punën me kompjuterë dhe sipas kësaj janë shkaktuar probleme në administratën elektronike të gjykatave të Republikës së Kosovës. Me qëllim të evitimit të këtyre pengesave dhe për implementimin e kësaj reorme brenda administratës gjyqësore, është dashur të mbahen trajnime lidhur njohjen e kompjuterëve, për ti proesionalizar punëtorët e administratës gjyqësore të Kosovës. Sa i përket numrit të pamjatueshëm të gjyqtarëve, siç duket është trashëguar nga sistemi i drejtësisë i së kaluarës në sistemin e sotëm të drejtësisë. Edhe pas reormave në sistemin e drejtësisë në Republikën e Kosovës, akoma ekzistojnë shumë lëndë të pazgjidhura, dhe për shkak të moszgjidhjes së atyre lëndëve, ato lëndë mund të parashkruhen apo vjetërsohen pa u zgjidhur are. Andaj, në Republikën e Kosovës, duhet të emërohen akoma gjyqtarë dhe nëse është i pamundur emërimi i tyre për kohë të gjatë, atëherë duhet të bëhet një projekt në bazë të cilit duhet të emërohen gjyqtarë të përkohshëm, deri në zgjidhjen e atyre lëndëve të cilat kanë mbetur të pazgjidhura. Shpresoj se ky punim shkencorë do t iu shërbejë të gjithë proesorëve, punëtorëve shkencorë, gjyqtarëve, prokurorëve, studentëve si dhe gjithë qytetarëve që merren më çështje juridike, pasi që jam munduar ta bëjë një hulumtim sa më të qartë dhe sa më të saktë.

27 Bibliograi Libra - Berisha, Fejzulla: E drejtë administrative, Pejë Hahiu, Sadik Hyseni, Flamur: Sistemi Gjyqësor në Republikën e Kosovës, Gjilan Sokoli, Agur: Kontrolli i punës së administratës dhe përgjegjesia e saj politike, Prishtinë Stavileci, Esat Sokoli, Agur Batalli, Mirlinda: E drejta administrative, Prishtinë Akte juridike - Rregullore për caktimin e normave të punës së gjyqtarëve, e datës 11 nëntor Rregullore për vlerësimin e perormancës së gjyqtarëve, e datës 10 qershor Rregullore mbi organizimin dhe veprimtarinë e Këshillit Gjyqësor të Kosovës, e datës 2 nëntor Burime të tjera - Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Intervistë me z. Islam Azemi - Administrator i Gjykatës Themelore në Gjilan. - Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Strategjia e TIK-së, Prishtinë

28 Alberta Bujupi, Qendresa Thaqi - Ndikimi i përshkallëzimit të normës së tvsh-së në itimet e bizneseve Msc Cand Alberta Bujupi N.T.P. EURO-NIKQI Administratore alberta.bujupi@gmail.com Msc Cand Qendresa Thaqi Accounting Service AS SHPK. Kontabiliste qendressa.th@gmail.com Abstrakt Ҫdo biznes ka për synim parësor që itimet e tij të jenë në nivelin sa më të lartë. Mirëpo, jo ҫdo herë mund të arrijnë itimin e dëshiruar për shkak të konkurrencës dhe ndryshimeve të vazhdueshme që ndodhin ҫdo ditë në treg. Ndryshimet në legjislacionin e vendit në ligjin për TVSH-në kanë bërë që disa biznese në muajt e parë të implementimit të normave të reja të TVSH-së të shaqin pakënaqësi, për ndryshimin e normës së TVSH-së nga 16 % në 8% dhe 18 %, si për shkak të vështirësisë së ndryshimeve në programet e tyre poashtu edhe për shkak të ndryshimit të ҫmimeve të produkteve dhe pranimit të tyre nga ana e konsumatorëve. Synimi i këtij punimi është paraqitja e përshkallëzimit të normës së TVSH-së dhe ndikimin e këtyre ndryshimeve në itimet e disa bizneseve, që operojnë në rajonin e Pejës. Shtjellimi i kësaj ҫështjeje është arritur nëpërmjet pyetjes kërkimore: Si ndikoi përshkallëzimi i normës së TVSHsë në itimet e bizneseve? Ky hulumtim është zhvilluar duke përdorur të dhënat sekondare të cilat janë rezultat i rishikimit të legjislacionit të TVSH-së të Republikës së Kosovës, si dhe rezultatet e mbledhjes së të dhënave nga disa biznese rreth asaj se si ka ndikuar ndryshimi i ҫmimit në itimet e tyre. Këto të dhëna kanë shërbyer për ndërtimin e hipotezave dhe arritjen e rezultateve të këtij hulumtimi. Rezultatet nga ky hulumtim tregojnë se në azën e parë të implementimit të këtij ligji ka disa pakënaqësi nga ana e bizneseve për shkak se është bërë ulja e cmimeve për produktet esenciale e të cilat kanë qenë në stoqe dhe duhet të shiten me normën e përshkallëzuar 8 %. Fjalët kyҫe : Norma e TVSH-së, përshkallëzimi i TVSH-së, implementim, produktet esenciale, pengesat e zbatimit.

29 1. Hyrje Tatimi mbi vlerën e shtuar është një tatim i përgjithshëm mbi konsumin e mallrave dhe shërbimeve, proporcional me ҫmimin e tyre, që i ngarkohet në ҫdo azë të prodhimit, procesit të shpërndarjes dhe ciklit jetësor të tregtisë, e që në und bartet nga konsumatori i undit. Person i tatueshëm është secili person i cili është i regjistruar për TVSH ose kërkohet të regjistrohet, dhe i cili në mënyrë të pavarur zhvillon një aktivitet të caktuar ekonomik. TVSH-ja zbatohet si një tatim në përqindje mbi ҫmimin e mallrave dhe shërbimeve dhe bëhet e kërkueshme për t u paguar pas zbritjes së TVSH-së që ka ndikuar drejtpërdrejt koston e elementeve të ndryshme që përbëjnë ҫmimin e mallrave dhe shërbimeve. Ҫdo person i tatueshëm i cili brenda vitit kalendarik e tejkalon qarkullimin prej është i obliguar që të regjistrohet për TVSH sipas Ligjit 05/L-037, nenit 6, pika 1. TVSH-në kanë të drejtë ta vjelin vetëm tatimpaguesit e regjistruar si deklarues të TVSH-së me kalimin e pragut prej ose të regjistruar në mënyrë vullnetare dhe atë në momentin e shitjes së mallrave dhe shërbimeve. Momenti i lindjes së detyrimit dhe ngarkimi me TVSH paraqitet në këto raste: Kur lëshohet atura; Kur malli i dorëzohet klientit ose kryhet shërbimi ndaj tij; Kur të merret pagesa. Në rastet kur një biznes kalon pragun 30,000, ai duhet të paraqitet në zyrën regjionale të ATKsë dhe të plotësojë kërkesën për t u regjistruar për çertiikatë të TVSH-së. Pronari ose përaqësuesi i biznesit duhet të ketë me vete dokumentet e regjistrimit të biznesit, çertiikatën e numrit iskal dhe një dokument identiikues Pasaportë, ID. Nëse ATK zbulon se tatimpaguesi nuk është i rregullt në të gjitha obligimet tatimore apo se inormatat në ormularin e regjistrimit nuk janë të sakta, ATK i dërgon njotim me shkrim tatimpaguesit se çertiikata e TVSH-së nuk mund të lëshohet, në të kundërtën nëse janë kryer të gjitha obligimet ndaj shtetit të kompanisë përkatëse atëherë mund të lëshohet çertiikata e TVSH-së. Nëse biznesi është i regjistruar për TVSH dhe urnizimet totale në vitin e undit kalendarik kanë qenë nën pragun e 30,000, mund të bëhet kërkesa për ç regjistrim, dhe kjo kërkesë hyn në uqi në momentin kur ATK vërteton se urnizimet me të vërtetë kanë qenë nën pragun 30,000.

30 2. Regjistrimi i bizneseve të reja dhe llojet e tyre Në Kosovë mund të regjistrohen lloje të ndryshme të bizneseve pranë Agjensionit për regjistrimin e bizneseve ARBK, në çdo komunë në pikat e ashtuquajtuara One Stop Shop. Llojet kryesore të bizneseve që mund të regjistrohen pranë këtyre pikave janë: Biznesi individual: Në biznesin individual, pronari ka përgjegjësi të pakuizuar për të gjitha borhet e shoqërisë. Shoqëria ka një emërtim zyrtar ose përshin mbiemrin e ligjshëm të pronarit dhe përshinë shkurtesën B.I. Ortakëri e përgjithshme: Te ortakëria e përgjithshme, të gjithë ortakët përgjigjen pa kuizim, e solidarisht për borhet e shoqërisë. Shoqëria kolektive ka një emërtim, në të cilin mund të përshihet emri i një ose më shumë ortakëve, duke vënë menjëherë pas tij shkurtesën "O.P. Shoqëria komandite: Në shoqëritë komandite, përveç ortakëve "të pakuizuar" ortakët që përgjigjen pa kuizim e solidarisht për borhet e kompanisë marrin pjesë edhe ortakët "e kuizuar" ose ata ortakë, që përgjigjen për detyrimet e kompanisë deri në kuirin e vlerës së kontributeve të tyre. Shoqëria komandite ka një emërtim, në të cilin mund të përshihet emri i një ose më shumë ortakëve, duke vënë menjëherë pas tij, shkurtesën "SH.K.M.". Shoqëritë me përgjegjësi të kuizuara SH.P.K.: Shoqëri me përgjegjësi të kuizuara janë shoqëri që janë themeluar nga një ose disa themelues, të cilët përgjigjen për të gjitha borhet e tyre dhe detyrimet tjera me tërë asetet. Shoqëria me përgjegjësi të kuizuara ka një emërtim, menjëherë pas tij, shkurtesa"sh.p.k.". ARBK mund të regjistrojë një shoqëri me përgjegjësi të kuizuara, pa pasur nevojë të sigurojë dëshmi mbi pagesën e kapitalit. Shoqëritë aksionare SH.A: Shoqëri aksionare janë ato shoqëri, kapitali i të cilave ndahet në aksione dhe që aksionarët përgjigjen për të gjitha borhet dhe detyrimet e tjera me tërë asetet dhe pasurinë e saj. Shoqëria mund të themelohet e të ketë një ose disa aksionar. Ajo ka një emërtim, prapa të cilit vihet shkurtesa "SH.A.". Shuma e kapitalit illestar të kësaj shoqërie është më së paku Kompani e huaj: Kompania e huaj është shoqëri tregtare dhe prej momentit të regjistrimit konsiderohet si dega në Kosovë që nuk ka identitet të personit juridik. Pas regjistrimit i gëzon të gjitha të drejtat dhe detyrimet e themeluara në bazë të ligjit të zbatueshëm. Pas emërtimit shkruhet DEGA NË KOSOVË. Ndërmarrjet shoqërore: Ndërmarrje shoqërore do të thotë një person juridik që shumica e aseteve dhe kapitali janë në pronësi shoqërore. Këto ndërmarrje deri në privatizim monitorohen dhe regjistrohen nga Agjencioni Kosovar i Privatizimit sipas Ligjit Nr.02/L-123 për Shoqëritë Tregtare.

31 Ndërmarrjet publike: Ndërmarrja Publike është ndërmarrje e cila kryen veprimtarinë e interesit të përgjithshëm, që është e themeluar nga shteti. Ndërmarrja publike monitorohet nga Qeveria dhe organizohen si Shoqëri Aksionare në përputhje me ligjin në uqi mbi shoqëritë tregtare. Të gjitha interesat pronësore në një ndërmarrje publike do të përaqësohen me aksione dhe të gjitha këto aksione duhet të jenë të regjistruara. Kooperativat bujqësore: Kooperativa bujqësore është një shoqëri tregtare e krijuar nga personat izikë apo juridik të cilët duhet të jenë të gjithë bujq që kontribuojnë me pronën e vet private në kapitalin aksionar. Kooperativa e Bujqëve themelohet nga së paku pesë 5 bujq, që janë nëshkrues të detyrimeve. Kooperativa nuk do të themelohet pa kapital e as nuk do të ekzistojë pa kapital. Kapitali ndahet në aksione të vlerës së barabartë me vlerë minimale prej 10. Drejtori nuk mund të jetë anëtar i kooperativës. 1 Më së shumti bizneset e reja në vendin tonë regjistrohen si biznese individuale B.I., shoqëri me përgjegjësi të kuizuara SH.P.K dhe shoqëri aksionare SH.A. Në bazë të Repertorit Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë nga Agjencia e Statistikave të Kosovës ASK, gjatë vitit 2015 deri në këtë periudhë në Komunën e Pejës numri ndërmarrjeve të reja ka qenë 405, ndërsa numri i ndërmarrjeve të shuara ka qenë 49. Për bizneset ekzistojnë një numër i tatimeve që duhet të zbatohen, varësisht nga lloji i entitetit të biznesit apo statusit, dhe qarkullimit vjetor të biznesit. Tatimi është një dhënie e detyrueshme në para të një pjese të të ardhurave ose të pasurisë shtetit, për mbulimin e të dalave të përgjitshme shoqërore dhe pa kundërshërbim të drejtpërdrejtë. 3. Pakoja e re iskale- Përshkallëzimi i TVSH-së TVSH-ja në vendin tonë nga 1 Shtatori 2015 ngarkohet me normën standarde prej 18% në krahasim me normën 16% sa ishte deri me këtë datë, me përjashtim të normës së reduktuar e cila normë është në vlerë 8% dhe përshin këto mallëra dhe shërbime: 1. Furnizimi me ujë, përveҫ ujit të ambalazhuar; 2. Furnizimi me energji elektrike, përshirë shërbimet e transmisionit dhe distribuimit, me ngrohje qendrore, mbledhjen e hedhurinave dhe trajtimin e mbeturinave tjera; 3. Prodhimet e bëra prej drithërave për qëllim të konsumimit njerëzor, sikurse janë mielli, brumërat, buka dhe prodhime të ngjashme; 4. Vajrat për gatim të bërë nga drithërat apo arërat vajore për përdorim në gatim për konsumim njerëzor; 5. Qumështi dhe produktet e qumështit me qëllim për konsumim njerëzor;

32 , 20:48h 6. Kripa e përshtatshme për konsum njerëzor; 7. Vezët për konsum; 8. Librat shkollore dhe publikimet serike; 9. Furnizimi duke përshirë huadhënien e librave nga bibliotekat, përshirë broshurat, letëpalosjet dhe materialet e ngjashme të shtypura, librat me otograi për ëmijë, librat për vizatim dhe ngjyrosje, librat e muzikës në ormë të shtypur apo të dorëshkrimit, hartat dhe graiqet hidrograike dhe të ngjashme; 10. Pajisjet e teknologjisë së inormacionit; 11. Furnizimi i barnave, produkteve armaceutike, instrumenteve dhe aparateve mjekësore dhe kirurgjike; 12. Pajisjet mjekësore, autoambulancat, ndihmat dhe aparatet tjera mjekësore me qëllim që të lehtësojnë ose trajtojnë paatësinë për shrytëzim ekskluziv të të paatëve, duke përshirë riparimin e këtyre mallrave dhe urnizimin e ulëseve të ëmijëve për vetura; Gjithashtu, sipas nenit 26, paragrai 3 i Ligjit të TVSH-së 05/L-037, Ministri i Financave sipas një akti nënligjor e ka të drejtën e zgjerimit të kësaj liste me normë të reduktuar ose edhe reduktimit të saj. Produktet dhe shërbimet të cilat mund t i shtohen kësaj liste normës së reduktuar të TVSHsë janë: Gjërat ushqimore për konsum të njeriut dhe konsum të shtazëve; kashët e gjalla, arat, bimët dhe përbërësit për qëllim të shrytëzimit në përgatitjen e gjërave ushqimore, produktet që normalisht shrytëzohen për të plotësuar gjërat ushqimore ose si zëvendësim për gjërat ushqimore; Furnizimi me ujë të ambalazhuar; Sojat dhe prodhimet me qëllim për konsumim njerëzor e që përmbajnë së paku 25% sojë dhe ekstrakteve të sojave; Sheqeri i rainuar dhe i parainuar, përshirë sheqerin pluhur me qëllim për konsumim njerëzor; Perimet e papërpunuara dhe të përpunuara, të ngrira apo në konserva, me qëllim për konsumim njerëzor, përshirë patatet dhe produktet e patateve, domatet dhe produktet e domateve, dhe perimet e ngjashme dhe produktet e tyre që përshijnë së paku pesëdhjetë përqind 50% të perimeve në produkt; Peshqit, të ngrirë, të reskët dhe të konservuar - me qëllim për konsumim njerëzor; Mishi, përshirë mishin e lopës, pulës, qengjit dhe derrit dhe produkteve të tyre me qëllim për konsumim njerëzor, përderisa prodhimi përkatës përmban minimum pesëdhjetë përqind 50% të mishit në produkt; Pijet, përjashtuar pijet alkoolike dhe të gazuara, me qëllim për konsumim njerëzor; Pemët dhe produktet e pemëve me qëllim për konsumim njerëzor përderisa produkti i pemës përmban minimum pesëdhjetë përqind 50% të pemës apo pemëve. Transporti i pasagjerëve dhe valigjeve shoqëruese; Leja për hyrje në shaqje, teatër, cirqe, panaire, parqet për zbavitje, koncerte, muze, kopshte zoologjike, kinema, ekspozita dhe ngjarje te ngjashme kulturore dhe shërbimet; Furnizimi i shërbimeve nga shkrimtarët, kompozitorët dhe artistët ose të drejtat pronësore

33 lidhur me to; Furnizimi, ndërtimi, renovimi dhe ndryshimi i banimit, si pjesë e politikave sociale; Furnizimi i mallrave dhe shërbimeve të llojit që normalisht janë për qëllim në prodhimtarinë bujqësor, mirëpo, duke përjashtuar mallrat kapitale si makineritë ose ndërtesat; Akomodimi i oruar në hotele dhe institucione të ngjashme duke përshirë orimin e akomodimit të pushimit dhe dhënien e hapësirave për kamping dhe karvanë; Hyrja në ngjarjet sportive; Shrytëzimi i rekuizitave sportive; Furnizimi i mallrave dhe shërbimeve nga organizatat e njohura që i kushtohen mirëqenies sociale që nuk janë të liruara sipas këtij ligji; Furnizimi i shërbimeve nga ndërmarrësit e shërbimeve të varrimit dhe kremacionit dhe urnizimi i mallrave të lidhura me këto; Orimi i kujdesit mjekësor dhe dentar dhe trajtimi termal derisa këto shërbime nuk janë të liruara sipas këtij ligji; 2 4. Metodologjia e hulumtimit Për realizimin e këtij punimi janë përdorur metodat adekuate të cilat kanë ndihmuar për të trajtuar temën Ndikimi i përshkallëzimit të TVSH-së në itimet e bizneseve. Në këtë punim janë përdorur të dhënat sekondare të cilat janë rezultat i rishikimit të legjislacionit të TVSH-së të Republikës së Kosovës, si dhe rezultatet e mbledhjes së të dhënave nga disa biznese rreth asaj se si ka ndikuar ndryshimi i çmimit në itimet e tyre. Si material pune janë përdorur të dhënat e grumbulluara në 15 biznese të cilat veprimtarinë e tyre e zhvillojnë kryesisht në Komunën e Pejës, e të cilat biznese tregtojnë edhe produktet esenciale siç janë mielli, vaji, qumështi, buka, vezët, ajka, kripa, orizi dhe është bërë krahasimi i çmimeve për produktet e lartëcekura kur norma e TVSH-së ka qenë 16% në muajin gusht të vitit 2015 dhe pasi që norma e TVSH-së është përshkallëzuar në 8% në muajin shtator për 8 produkte të cilat janë produkte esenciale të cilat janë marrë si mostër, dhe janë përpunuar duke përdorur programin statistikorë të SPSS. Hapi i parë në procesin e hulumtimit është përcaktimi i pyetjes kërkimore në lidhje me Ndikimin e përshkallëzimit të normës së TVSH-së në itimet e bizneseve. Duke pasur parasysh se së undi janë bërë ndryshime në normën e TVSH-së për produktet esenciale të cilat kanë shkaktuar 2 Ligji i TVSH-së 05/L-037, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës Nr.23, 17 Gusht 2015 ndryshime të dukshme në itimet e bizneseve. Shtjellimi i kësaj ҫështjeje është arritur nëpërmjet pyetjes kërkimore:

34 Si ndikoi përshkallëzimi i normës së TVSH-së në itimet e bizneseve? 5. Testimi i hipotezave dhe interpretimi i rezultateve Në bazë të rezultateve të njerrura nga të dhënat e grumbulluara për realizimin e testimit të mostrave janë arritur rezultatet e vërtetimit të hipotezave të cilat kanë ndihmuar në interpretimin e pyetjes kërkimore. Hipoteza 1: Përshkallëzimi i TVSH-së në ҫmimin e produkteve esenciale ka ndikuar negativisht në itimin e bizneseve në illimin e implementimit të saj. Paired Samples Statistics Std. Std. Error Mean N Deviation Mean Pair 1 GjithsejÇmimetGush t GjithsejÇmimetShtat or Paired Samples Correlations N Correlation Sig. Pair 1 GjithsejÇmimetGusht & GjithsejÇmimetShtator

35 Duke analizuar vlerën e signiikancës, e cila është një vlerë më e vogël se 0.05, atëherë rezultati si përundim ka rëndësi statistikore, sepse nga të dhënat e grumbullara është arritur përundimi se vërtetimi i kësaj mostre është i vërtetë. Pra, hipoteza zero reuzohet, ndërsa hipoteza e parë pranohet. Interpretimi i këtij rezultati është se përshkallëzimi i normës së TVSH-së në çmimin e produkteve esenciale ka ndikuar negativisht në itimin e bizneseve në illimin e implementimit të saj. Është me rëndësi të theksohet se pakënaqësitë e bizneseve rreth përshkallëzimit të normës së TVSH-së për produktet esenciale kanë qenë më të shprehura vetëm në azën e parë të implementimit të kësaj pakoje për shkak të urnizimeve që këto biznese i kishin bërë më herët mirëpo duhej të bëheshin dalje me normën e përshkallëzuar 8%, pra deri në harhimin e këtij malli në stok mallit në depo. Ndërsa, më pas ky ndryshim nuk do të ketë edhe aq ndikim në itimet e bizneseve, sepse urnizimet dhe mallërat që bëhen dalje do të balancohen dhe gjendja do të normalizohet. Hipoteza 2 : Përshkallëzimi i TVSH-së ka ndikuar në uljen e ҫmimit të produkteve esenciale. Paired Samples Statistics Std. Std. Error Mean N Deviation Mean Pair 1 Çmimet.Mesatare.Gush t Çmimet.Mesatare.Shtat or

36 Paired Samples Correlations N Correlation Sig. Pair 1 Çmimet.Mesatare.Gush t & Çmimet.Mesatare.Shtat or Ne testimin e kësaj mostre vlera e signiikancës është 0.000, kjo do të thotë që është një vlerë më e vogël se Në këtë rast hipoteza zero nuk merret parasysh, ndërsa hipoteza H1 pranohet, sepse përshkallëzimi i normës së TVSH-së ka ulur çmimin e produkteve esenciale. Gjithashtu, vlen të theksohet se ndryshimi i normës së TVSH-së për produktet esenciale është mirëpritur nga ana e konsumatorit, mirëpo ngritja e normës standarde të TVSH-së nga 16% në 18% është ajo që ka shkaktuar më shumë pakënaqësi tek konsumatorët, pakënaqësi e cila është shprehur ndaj bizneseve të cilat domosdoshmërisht është dashur të ngrisin ҫmimet për produktet tjera proporcionalisht me ngritjen e normës së TVSH-së. 6. Përundimi dhe rekomandimet Në vendin tonë, mund të bëhet regjistrimi i bizneseve të reja në ҫdo komunë në pikat One Stop Shop pranë ARBK-së MTI, që është bërë një ormë tejet e lehtësuar për individët të cilët duan të hapin një biznes të ri, dhe e veҫanta e pikave One Stop Shop është se pajisja me ҫertiikatë bëhet në mënyrë shumë të lehtë dhe të shpejtë. Në bazë të Repertorit Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë nga Agjencia e Statistikave të Kosovës ASK, gjatë vitit 2015 deri në këtë periudhë në Komunën e Pejës numri ndërmarrjeve të reja ka qenë 405, ndërsa numri i ndërmarrjeve të shuara ka qenë 49.

37 Për bizneset ekzistojnë një numër i tatimeve që duhet të zbatohen, varësisht nga lloji i entitetit të biznesit apo statusit, dhe qarkullimit vjetor të biznesit. Tatimi është një dhënie e detyrueshme në para të një pjese të të ardhurave ose të pasurisë së shtetit, për mbulimin e të dalave të përgjithshme shoqërore dhe pa kundërshërbim të drejtëpërdrejtë. TVSH-ja zbatohet si një tatim në përqindje mbi ҫmimin e mallrave dhe shërbimeve dhe bëhet e kërkueshme për t u paguar pas zbritjes së TVSH-së që ka ndikuar drejtpërdrejt koston e elementeve të ndryshme që përbëjnë ҫmimin e mallrave dhe shërbimeve. TVSH-në kanë të drejtë ta vjelin vetëm tatimpaguesit e regjistruar si deklarues të TVSH-së me kalimin e pragut prej ose të regjistruar në mënyrë vullnetare dhe atë në momentin e shitjes së mallrave dhe shërbimeve. Ky lloj tatimi në vendin tonë nga 1 shtatori 2015 ka pësuar ndryshime duke u bërë përshkallëzimi i normës së TVSH-së në 8% për produktet esenciale, dhe ngritja e TVSH-së në 18% për të gjitha produktet dhe shërbimet tjera. Ky ndryshim në pakon e re iskale ka dhënë sinjalet e para në illim të implementimit të saj tek rezultati inanciar i bizneseve në vendin tonë. Në illim të zbatimit të pakos së re kishte pengesa si nga rregullimi i pasjisjeve iskale gjithashtu edhe me mosinormimin e saktë të tatimpaguesve rreth listës së plotë e cila e përshinte normën e përshkallëzuar 8%. Interpretimi i këtij rezultati është se përshkallëzimi i normës së TVSH-së në çmimin e produkteve esenciale ka ndikuar negativisht në itimin e bizneseve në illimin e implementimit të saj. Është me rëndësi të theksohet se pakënaqësitë e bizneseve rreth përshkallëzimit të normës së TVSH-së për produktet esenciale kanë qenë më të shprehura vetëm në azën e parë të implementimit të kësaj pakoje për shkak të urnizimeve që këto biznese i kishin bërë më herët mirëpo duhej të bëheshin dalje me normën e përshkallëzuar 8%, pra deri në harhimin e këtij malli në stok mallit në depo. Ndërsa, më pas ky ndryshim nuk do të ketë edhe aq ndikim në itimet e bizneseve, sepse urnizimet dhe mallërat që bëhen dalje do të balancohen dhe gjendja do të normalizohet. Rekomandohet që bizneset të ruajnë nivelin e njejtë të itimeve të tyre dhe që të mos shrytëzojnë këto hapësira të ndryshimeve në ligje dhe të luajnë me ҫmime në treg dhe në këtë mënyrë të krijojnë pakënaqësi tek konsumatori. Poashtu, sa i përket ndryshimeve në ligje nga ana e Ministrisë së Financave, dhe implementimit nga Administrata Tatimore e Kosovës, rekomandojmë që para se të pasojë ndonjë ndryshim në pakot iskale të ketë një periudhë më të gjatë inormuese dhe edukuese si për sektorin e bizneseve ashtu edhe për konsumatorët, në mënyrë që të mos ketë ngecje në zbatim të ligjeve nga ana e tatimpaguesve.

38 Literatura Ligji i TVSH-së 05/L-037, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës Nr.23; Ligji Nr. 03/L-114 Për tatimin mbi vlerën e shtuar, Administrata Tatimore e Kosovës; Ligji Nr. 04/L-108 Për ndryshimin dhe plotësimin e ligjit mbi vlerën e shtuar Nr.03/L-146, i ndryshuar dhe i plotësuar me ligjin Nr. 03/L-197, Administrata Tatimore e Kosovës; Repertori Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë TM Agjencia e Statitstikave të Kosovës; Repertori Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë TM Agjencia e Statitstikave të Kosovës; Repertori Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë TM Agjencia e Statitstikave të Kosovës; Vendimi shpjegues public Nr. 03/2015, Administrata Tatimore e Kosovës, Gusht 2015 Doracaku: Tatimi mbi vlerën e shtuar- TVSH, Administrata Tatimore e Kosovës, Nëntor 2011; - Agjencia e Regjistrimit të Bizneseve të Kosovës; Administrata Tatimore e Kosovës.

39 ARTUR HADROJ, Ekuilibri i Përgjithshëm 31, Kutia Edgeworth, Ekuilibri Walrasian 32. ARTUR HADROJ FAKULTETI BIZNESIT UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS. DURRËS, ALBANIA artur.hadroj@yahoo.com Abstrakt Shkenca ekonomike i përgjigjet problematikave të ekonomisë nëpërmjet dy llojeve të analizave: Analiza Pozitive dhe Analiza Normative. Analiza pozitive na shërben për të zbuluar mënyrën se si është realiteti. Ndërsa analiza normative lidhet me mënyrën se si duhet të jetë realiteti. Pikërisht në analizimin e ekuilibrit të përgjithshëm, bazohemi në analizën normative dhe konkretisht në një degëzim të ekonomiksit që është ekonomiksi i mirëqenies duke marrë në konsideratë një ekonomi të thjeshtë me dy konsumator dhe dy të mira, të cilën e trajtojmë me ndihmen e kuadratit Edgeworth. Ekuilibri i përgjithshëm lidhet me studimin se si mund të përshtatet ekonomia për të pasur kërkesën të barabartë me oertën në të gjitha tregjet në të njëjtën kohë. Pra, ne mund të përcaktojmë çmimet relative të të mirave, duke u bazuar në ligjin Walras, sipas të cilit shuma e vlerave të kërkesave të tepërta në të gjitha tregjet është e barabartë me zero, në këto kushte ekonomia është në ekuilibër të përgjithshëm. Kjo nënkupton se nëse ekziston tepricë pozitive e kërkesës në një treg, atëhere do të ekzistojë një tepricë negative e kërkesës në një treg tjetër, pra n.q.se ka n tregje dhe në n-1 janë në ekuilibër, atëhere tregu i undit duhet të jetë në ekuilibër. Fjalë Kyçe: Ekonomiksi Mirëqenies, Kuadrati Edgeworth, Kurba Indierence, Drejdëza Buhetit, Kurba Kontrate, Përmirësim Pareto, Eiçencë Pareto, Ekuilibër Walrasian. 31 Në qotë se sasia e përgjishme që secili agjent do të blejë nga secila e mirë me çmimet e dhëna, është e barabartë me sasinë e përgjithshme në dispozicion. Themi se tregu në këtë rast është në ekuilibër tregu ose ekuilibër konkurues ose ekuilibër Walrasian. 32 Leon Walras , ndër studiuesit më të hershëm të teorisë se ekuilibrit të përgjithshëm.

40 Hyrje. Nga njohuritë mbi shkencën ekonomike, dimë se Mikroekonomia është ajo pjesë e shkencës ekonomike që studion anën ekonomike të sjelljes së agjentëve ekonomik 33. Si pjesë e sjelljes në tërësi, ekonomiksi studion edhe anën sociale të shoqerisë, pra ajo shikon sjelljen njerëzore si një marrëdhënie midis nevojave të pakuizuara dhe pamjtueshmërisë së burimeve për t i plotësuar ato. Pikërisht këtë sjellje sociale e analizon Ekonomiksi i Mirëqenies 34. Shkenca ekonomike i përgjigjet problematikave të ekonomisë nëpërmjet dy llojeve të analizave: Analiza Pozitive dhe Analiza Normative. Analiza pozitive na shërben për të zbuluar mënyrën se si janë gjërat pra realitetin. Ndërsa analiza normative lidhet me mënyrën se si duhet të jenë gjërat. Pikërisht në analizimin e ekuilibrit të përgjithshëm, duhet të bazohemi në analizën normative dhe konkretisht në një degëzim të ekonomiksit që është ekonomiksi i mirëqenies. Ekuilibri i përgjithshëm lidhet me studimin se si mund të përshtatet ekonomia për të pasur kërkesën të barabartë me oertën në të gjitha tregjet në të njëjtën kohë. Ekonomiksi i mirëqenies shërben për të bërë dallimin midis kushteve në të cilat tregjet priten të japin rezultate të kënaqshme, nga ato të cilat priten të dështojnë. Ekonomia e shtëpisë me dy persona si ekonomi këmbimi. Për të analizuar ekonominë e mirëilltë të këmbimit, do marrim në konsiderate gjendjen në të cilën u ndodh dy ëmijëve, Besari dhe motra e tij Sara, të dënuar për të qëndruar të vetëm në shtëpi gjatë kohës që prinderit e tyre janë në punë. Në shtëpi, ata kanë vetëm një burim ushqimi dhe vetëm një burim argëtimi y. Të dy këto të mira janë me oerta ikse. Në këtë rast kemi të bëjmë me një ekonomi shumë të thjeshtë që përbëhet nga dy persona, të cilët konsumojnë këto dy të mira me oertë ikse. Problemi ekonomik është përndarja e sasive të dy të mirave, midis Besarit dhe motrës së tij Sara. Megjithëse ky model është i thjeshtë, rezultatet e tij shërbejnë edhe për ekonominë me shumë individ. Për të shpjeguar përndarjen e X dhe Y, midis Besarit dhe Sarës është përdorimi i mjetit graik që njihet si Kuadrati Edgeworth 35. Kuadrati Edgeworth na lejon të përshkruajmë zotërimet illestare dhe preerencat e të dy individëve në një graik të vetëm. Para se të illojmë analizimin e këtij modeli duhet të bëjmë disa supozime. 1. Ekonomia e shtëpisë përbëhet nga dy individ Besari dhe Sara dhe dy të mira. 2. Struktura e tregut është plotësisht konkurenciale. 3. Oerta e të mirave është ikse. 33 Individi amilja, njësitë ekonomike private dhe qeveria. 34 Mbi Teoritë e Ekonomiksit të Mirëqenies kanë studiuar shumë economist, si: Lionel Robins, Hiks & Nikolas Kaldor, Ian Litell, Keneth Arow & Zherar Debrën, Ricard Lips & Kelvin Lankast, etj 35 Kuadrati Edgeworth quhet kështu për nder të Franscis Ysidro Edgeworth

41 Figura 1.1 Kuadrati Edgeworth. Y O y a y O X Në igurën e mësipërme, gjatësia OX dhe lartësia OY, në kuadratin Edgeworth përaqësojnë respektivisht numrin total të sasive ikse X dhe Y që disponohen në shtëpi. Sasitë e konsumuara nga Besari maten me distancën nga O drejtë X dhe Y, ndërsa sasitë e konsumuara nga Sara maten me distancën nga O drejtë X dhe Y. Për shembull në pikën a, Besari konsumon O nga e mira X dhe Oy nga e mira Y, ndërsa Sara konsumon O nga e mira X dhe O y nga e mira Y. Pra, çdo pikë brenda Kuadratit Edgeworth përaqëson përndarjet e X dhe Y midis Besarit dhe motrës së tij Sarës. Nga shpjegimi i përndarjes së dy të mirave në Kuadratin Edgeworth njerrim konkluzionin se, ekonomia e shtëpisë me dy persona është një ekonomi e mirëilltë këmbimi. Meqenëse përballemi me nevojat e pakuizuara dhe me pamjatueshmërinë e burimeve për t i plotësuar ato, atëhere Besari dhe Sara duhet të zgjedhin, ku secila zgjedhje e tyre shoqërohet me kostot oportune përkatëse. Duke i u reeruar teorisë ordinale të zgjedhjes konsumatore, tërësia e kombinimeve që konsumatorët bëjnë midis dy të mirave paraqiten nëpërmjet kurbave të indierencës, ku secili kombinim i jep të njëjtin nivel dobie. Tërësinë e kurbave të indierencës i vendosim në kuadratin Edgeworth. Kurbat e indierencës së Besarit i shenojmë me B dhe kurbat e indierencës së Sarës me S dhe përkatësisht me numrat 1,2,3,4. Kurbat e indierencës me numra më të mëdhenjë përaqësojnë nivele më të larta të dobisë. Figura 2.1 Kurbat e indierencës në Kuadratin Edgeworth. Y Sara e Besari X

42 Konkretisht në bazë të vetive që gëzojnë kurbat e indierencës konkludojmë se Besari është më i kënaqur në kurbën e indierencës B 4 se sa në atë B 3, B 2, B 1, po ashtu edhe Sara është më e kënaqur në kurbën e indierencës S 4 se sa në atë S 3, S 2, S 1. Pozicionohemi në igurën e mëposhtëme dhe zgjedhim rastësisht pikën b. Kjo pikë tregon shpërndarjen e të mirave X dhe Y midis Besarit dhe Sarës. Gjithashtu në këtë pikë kalojnë kurbat e indierencës B b dhe S b, që u përkasin respektivisht Besarit dhe Sarës. Figura 3.1 Përmirësimi i gjendjes së Besarit pa keqësuar gjendjen e Sarës. Y S b b c e Sara B e B c B b Besari X Qëllimi ynë është të përmirësojmë gjendjen e Besarit, por pa keqësuar gjendjen e motrës së tij. A është e mundur që të përndahen të mirat X dhe Y midis Besarit dhe Sarës, në mënyrë të tillë që, ai të jetë mirë, ndërsa gjendja e motrës së tij të mos përkeqësohet? Në përgjigje të kësaj pyetje, zhvendosemi në pikën c. Në këtë pikë Besari është më mirë sepse kurba e indierencës B C, përaqëson një nivel më të lartë dobie se kurba e mëparshme B B. Njëkohësisht edhe Sara nuk është më keq, sepse ajo vazhdon të qëndrojë në kurbën e saj illestare S B. Vazhdojmë të këmbëngulim në mundësitë e rritjes së mëtejshme të mirëqenies së Besarit, por pa keqësuar gjendjen e Sarës. Këto mundësi ekzistojnë deri në momentin kur kurba e indierencës së Besarit të jetë tangent me kurbën e indierencës së Sarës, S B, që është pika e në igurën e mësiperme. Nga intepretimi i deritanishëm, njerrim konkluzionin se zhvendosja nga b në c është Përmirësim Pareto dhe ky proçes vazhdon deri në pikën e, ku B B është tangent me S E. Nëse Besari do të kërkonte një gjendje akoma më të mirë, ai duhet të vendoset në një kurbë më të lartë se B E dhe motra e tij, të vendoset në një kurbë më të ulët se S B. Përndarja e të mirave për të bërë një person më mirë, duke keqësuar gjendjen e personit tjetër është një pikë tjetër eiçencë pareto. Nëse do të vazhdonim të rrisnim dobinë e Besarit, duke keqësuar gjendjen e motrës së tij, do të shikojmë se pika e nuk është përndarja e vetme e eiçencës pareto. Pra, në mënyrë të përmbledhur mund të themi: a. Përmirësimi Pareto është një përndarje burimesh që përmirëson gjendjen e një personi, pa keqësuar gjendjen e një personi tjetër. b. Eiçenca Pareto përdoret si standard për të vlerësuar dëshirën e një përndarje optimale burimesh, dmth nuk ka asnjë mënyrë për të përmirësuar gjendjen e një personi, pa keqësuar gjendjen e një personi tjetër.

43 2. Përmirësimi i njëkohshëm i Sarës dhe Besarit, Norma Marhinale e Zëvëndësimit MRS. Në igurën e mëposhtëme, shqyrtojmë ripërndarjet e të mirave X dhe Y nga pika b, që bëjnë më mirë njëkohësisht Besarin dhe Sarën. Bazuar në aktin e zgjedhjeve të rastësishme, mund të përserisim proceduren për gjetjen e përndarjeve eiçencë pareto në çdo pikë nisje tjetër. Për të vërtetuar këtë i reerohemi pikës në igurën 4.1. nga kjo pikë gjejmë përndarjet eiçente e 3 dhe e 4. Shikojmë se në Kuadratin Edgeworth, të igurës 4.1, janë evidentuar një tërësi pikash eiçencë pareto si, e 1, e 2, e 3, e 4, e 5. Bashkimi i të gjitha pikave eiçencë pareto, emërtohet kurba kontratë dhe shënohet në rastin konkret OO. Quhet kështu nga ideja se të gjitha kontratat ose marrëveshjet përundimare për këmbim duhet të ndodhen në bashkësinë Pareto, përndryshe ato nuk do të ishin përundimtare, sepse do të ishte e mundur të bëheshin përmirësime. Figura 4.1- Kurba Kontratë. Y O e 3 e 4 e 5 e 1 e 2 O X Në igurën e mësipërme, shikojmë që një përndarje të jetë eiçencë pareto dhe të gjendet në kurbën OO, duhet patjetër, kurbat e indierencës së Besarit dhe Sarës të jenë tangent në një pikë dhe pjerrësitë e tyre të jenë të barabarta. Në qotë se të dyja kurbat e indierencës nuk janë tangent në një përndarje brenda kuadratit Edgeworth, atëhere ato duhet të priten. Por në qotë se priten, atëhere është i mundur këmbimi me përparësi reciproke, pra ajo pikë nuk është pareto eiçente. Në gjuhën ekonomike, vlera absolute e pjerrësisë së kurbës së indierencës në çdo pikë të saj quhet norma marhinale e zëvendësimit MRS. MRS mat sasinë e një të mire, që individi është i gatshëm të heq dorë, për të marrë një njësi shtesë të një të mire tjetër, duke mbajtur të pandryshuar dobinë totale. MRS është raporti i dobive marhinale të dy të mirave MRS B y=, dhe MRSS y=. Kurba kontratë është vija që bashkon të gjitha pikat e eiçencës pareto. Eiçenca pareto kërkon që normat marhinale të zëvëndësimi për X dhe Y, të jenë të barabarta për Besarin dhe motren e tij Sarën. Ky konkluzion shprehet nëpërmjet ekuacionit të mëposhtëm: MRS B y = MRS S y

44 Vërtetimi i ekuacionit MRSBy = MRSSy. Për të vërtetuar ekuacionin e mësiperm ose arritjen e eiçencës pareto kalojmë nga igura 4.1 në igurën 5.1. Pozicionohemi në pikën. Në këtë pikë Besari, konsumon Oa nga e mira X dhe Oc nga e mira Y, ndërsa Sara konsumon O a nga e mira X dhe O c nga e mira Y. Për t u zhvendosur në pikën eiçencë pareto e 4, pa keqësuar gjendjen e Sarës, Besari duhet të rrisë konsumin e të mirës X nga Oa në Ob ose për distancën ab më shumë se në pikën dhe të zvogëlojë konsumin e të mirës Y nga Oc në Od ose për distancën cd më pak se në pikën. Njëkohësisht Sara duke qëndruar në kurbën e saj të indierencës, në pikën e 4 ka zvogëluar konsumin e të mirës X nga O a në O b ose për distancën a b, më pak se në pikën dhe ka rritur konsumin e të mirës Y nga O c në O d ose me distancën c d. Kjo do të thotë se në pikën eiçencë pareto e 4, Besari ka zëvëndësuar cd të mirën Y me ab të të mires X, ndërsa motra e tij, ka zëvëndësuar a b të mirën X me c d të të mire Y. Nga igura 5.1 shikojmë se, gjeometrikisht cd=c d dhe ab=a b. Besari për të kaluar nga pika në atë të eiçencës pareto e 4, duhet që MRS B y= dhe MRSS y=. Meqenëse cd=c d dhe ab=a b atëhere edhe raportet ndërmjet tyre janë të barabarta. Atëhere kemi: MRS B y= = =MRSS y, nga ku, MRS B y = MRS S y Figura 5.1 Norma marhinale e zëvëndësimit. Y c d a b e 4 O c d O a b X 3. Këmbimi i Tregut. Nga trajtimi i mësiperm vihet re se të dy konsumatorët Besari dhe Sara levizin drejtë një përndarje më të mirë, pra në kurbat e indierencës që ndodhen më largë origjinës. Por i gjithë ky proçes përcjell shumë pasiguri në vetvete lidhur me pikën se ku do përundojnë të dy konsumatorët, pra se ku është zgjedhja optimale për të dy, zgjedhje e cila të kënaq të dy palët. Prandaj ekonominë tonë të shtëpisë po e modiikojmë disi me qellim që të kemi një paraqitje më të plotë. Tani supozojmë se prinderit e Besarit dhe Sarës kthehen nga puna dhe ata vihen në rolin e drejtuesit të ankandit për të dy ëmijet e tyre. Drejtuesi i ankandit zgjedh të vendos çmime për të mirat X dhe Y dhe u a paraqet atyre, gjithashtu i u vendos në dispozicion një sasi të kuizuar parash m me të cilat do të mund të blejnë të mirat që ato deshirojnë në rastin

45 tonë të mirat X dhe Y. Në këto kushte Besari dhe Sara vlerësojnë zotërimet e tyre me çmimet p 1, p 2 dhe vendosin se sa nga secili mall do të deshironte të blinte me këto çmime. Supozojmë se çmimet e të mirave X dhe Y janë respektivisht P 1 dhe P 2. Gjithashtu supozojmë se buheti në dispozicion të secilit është m. Atëhere duke u nisur nga këto të dhëna ne mund të ndërtojmë vijat përkatëse të buhetit dhe zgjedhjet optimale për të dy konsumatorët e modelit tonë. Figura 6.1- Zgjedhja Optimale. Y Y P 2 P 2 y e E B 2 B 3 y e E S 2 S 3 B 1 S 1 0 P 1 P X 0 1 e e Besari Sara X Dimë se drejdëza e buhetit paraqet të gjitha kombinimet e mundshme të dy të mirave që mund të blejë konsumatori dhe paraqitet nëpërmjet identiteti të mëposhtëm: m=q *P + Q y *P y Atëhere duke u bazuar në identitetin e mësiperme, kemi që: Kuizimi buhetor i Besarit dhe Sarës është: m =P 1 Q + P 2 Q y, dhe zgjedhja optimale është pikërisht në pikën E, pikë në të cilën drejtëza e buhetit është tangent me kurbën e indierencës më të largët të mundshme dhe në këtë pikë, pjerësia e drejtëzës së buhetit e cila mat raportin e dy çmimeve është e barabartë me pjerrësinë e kurbës së indierencës që shprehet nëpërmjet normës marhinale të zëvëndësimit, pra në këtë pikë, =. Duke i vendosur të dy graiqet e mësiperme në kuadratin Edgeworth por me kahe të kundërta, mund të analizojmë konkretisht arritjen e ekuilibrit të përgjithshëm. Y Figura 7.1- Ekuilibri konkurues Walrasian në Kuadratin Edgeworth. S y Sara S e Ekuilibri Walrasian B y B e S Drejtëza e Buhetit Besari B X

46 Pra, në pikën ku pjerrësia e vijës së buhetit është e barabartë me pjerrësin e kurbës së indierencës, do të thotë që raporti i çmimeve çmimet relative është i barabartë me normën marhinale të zëvëndësimit. Atëhere kjo pikë është e tillë që sasia që Besari deshiron të blejë është e barabartë me sasinë që Sara deshiron të shesë. Me jalë të tjera, sasia totale që secili person do të blejë nga secila e mirë me çmimet e dhëna, është e barabartë me sasinë totale në dispozicion. Në këtë rast themi se tregu është në ekuilibër konkurues ose ekuilibër Walrasian 36. Eiçenca dhe Ekuilibri. Për të arritur gjendjen e dëshirueshme në ekonominë e shtëpisë me dy individ, do të marrim të mirëqene dy kushte: 1. Besari dhe Sara veprojnë në një treg plotësisht konkurues, që do të thotë se asnjë nuk ka uqinë e tregut, në kuptimin që nuk mund të ndikojnë në sjelljen e tjetrit. Kjo do të thotë që ata janë çmim pranues dhe jo çmim vendosës. 2. Ekziston një treg për secilën të mirë. Nga teoria e zgjedhjes konsumatore dimë se një kusht i nevojshëm që Besari të maksimizojë dobinë, duhet që: = B y Në mënyrë të ngjashme, shporta e Sarës për të maksimizuar dobinë duhet që: = S y Ekuacionet e mësiperme sëbashku nënkuptojnë që: MRS S y = B y Ky ekuacion nënkupton edhe një nga kushtet e nevojshme për eiçencën pareto. Kjo do të thotë se të gjitha ekuilibret e tregut janë Pareto eiçente, kjo është rezultat i të ashtuquajturës Teorema e Ekonomiksit të Mirëqenies, sipas Teoremës së Parë të Mirëqenies në një treg plotësisht konkurues, një përndarje ekuilibri domosdoshmërisht do të jetë Pareto Eiçente. Si dhe sipas Teoremës së Dytë të Mirëqenies, në qotë se preerencat e të dy agjentëve janë konvekse, si në rastin tonë të Ekonomisë së shtëpisë, atëhere tangentja e përbashkët nuk do të takojë asnjë prej kurbave të indierencës më shumë se një herë. Kjo do të thotë se në qotë se të gjithë agjentët kanë preernca konvekse, atëhere do të ekzistojë gjithmonë një bashkësi çmimesh, të tilla që çdo përndarje Pareto Eiçente do të jetë një ekuilibër tregu. Rrjedhimet kryesore të Teoremës së Mirëqenies. Dy teoremat e ekonomiksit të mirëqenies janë ndër rezultatet më themelore të shkencës ekonomike. Teoremat e mirqëqenies kanë disa rrjedhime serioze për përcaktimin e rrugëve për përndarjen e burimeve. 36 Leon Walras , ishte një nga studiuesit më të hershëm të ekuilibrit të përgjithshëm.

47 1. Teorema e Parë e Mirëqenies. Sipas kësaj teoreme, çdo ekuilibër konkurues është pareto-eçent a. Një supozim i kësaj teoreme është se agjentët kujdesen vetëm për atë që konsumojnë vetë dhe jo për atë që konsumojnë konsumatorët e tjerë. b. Një supozim tjetër i nënkuptuar nga teorema e parë e mirëqenies, është se agjentët në të vërtetë sillen në mënyre konkuruese. Teorema e parë e mirëqenies është e vertetë, vetëm në qotë se ekziston një treg konkurencial. 2. Teorema e Dytë e Mirëqenies. Teorema e dytë e mirëqenies pohon se, në kushte të caktuara, çdo përndarje paretoeiçente mund të arrihet si një ekuilibër konkurencial. Sipas teoremës së dytë të mirëqenies problemet e përndarjes dhe të eiçencës mund të veçohen nga njëri tjetri. Çarëdo përndarje pareto eiçente që do të dëshironit, do të mbështetej nga mekanizmi i tregut. Në këtë kontekst çmimet luajnë dy role në një mekanizëm tregu: rolin përndarës dhe rolin shpërndarës. - Roli përndarës i çmimeve është për të treguar rrallësinë relative, - Roli shpërndarës është për të përcaktuar se çarë sasie do të blejnë agjentë të ndryshëm nga mallrat të ndryshme. Konkluzione Ekuilibri i përgjithshëm lidhet me studimin se si mund të përshtatet ekonomia për të pasur kërkesën të barabartë me oertën në të gjitha tregjet, në të njëjtën kohë. Ekonomiksi i Mirëqenies studion anën sociale të shoqërisë. Ajo e shikon sjelljen njerëzore si një marrëdhënie midis qëllimeve dhe pamjatueshmërisë në kushtet alternative të përdorimit. Kuadrati Edgeworth është një mjet graik i përshtatshëm për të shqyrtuar një ekuilibër të tillë të përgjithshëm me dy konsumator dhe dy të mira. Nga shpjegimi i përndarjes së dy të mirave në Kuadratin Edgeworth njerrim konkluzionin se, ekonomia e shtëpisë me dy persona është një ekonomi e mirëilltë këmbimi. Përndarja Pareto Eiçente është ajo përndarje, në të cilën nuk ka asnjë ripërndarje të mundshme të mallrave që, duke e lënë të pandryshuar gjendjen e konsumatorëve të tjerë, të përmirësojë gjendjen e të pakten e një konsumatori. Përndarja e ekuilibrit të përgjithshëm është ajo përndarje, në të cilën secili agjent zgjedh shportën më të preeruar të të mirave nga bashkësia e të mirave që mund të përballojë. Në një sistem ekuilibri të përgjithshëm përcaktohen vetëm çmimet relative.

48 Në qotë se kërkesa për një të mirë ndryshon vazhdimisht me ndryshimin e çmimeve, atëhere gjithmonë do të ekzistojë një bashkësi çmimesh, ku kërkesa do të jetë e barabartë me oertën në çdo treg, dmth do të ekzistojë një ekuilibër Walrasian. Teorema e Parë e Ekonomiksit të Mirëqenies shpall se një ekuilibër konkurencial ose Walrasian është Pareto Eiçent. Teorema e Dytë e Ekonomiksit të Mirëqenies shpall se, për sa kohë që preerencat janë konvekse, çdo përndarje Pareto - Eiçnte mund të konsiderohet si një ekuilibër konkurencial. Bibliograia - Gul, Faruk, and Ennio Stacchetti. "Walrasian Equilibrium with Gross Substitutes." Journal o Economic Theory 87, no. 1 Korrik 1999: Bikhchandani, S. and J. W. Mamer 1997: Competitive Equilibrium in an Echange Economy with Indivisibilities," Journal o Economic Theory, 74, Leonard, H. 1983: Elicitation o Honest Preerences or the Assignment o Individuals to Positions," Journal o Political Economy, 91, Mas-Collel, Andreu, Michael D. Whinston, and Jerry R. Green. Microeconomic Theory. New York, NY: Oord University Press, Kreps, David. A Course in Microeconomic Theory. Princeton, NJ: Princeton University Press, Varian, Hal. Microeconomic Analysis. 3rd ed. New York, NY: W.W. Norton, 1992.

49 Atiete Thaqi, Shpresa Feraj - Sistemi i menahimit të përormancës në NVM ATIFETE THAQI 37 Universiteti Hahi Zeka SHPRESA FERAJ 38 Kolegji Dukagjini Abstract To optimize the perormance o employees within a company or organization, it is vital that managers and human resources department utilize monetary incentives and other incentives support, both inancial and non-inancial support. This alone, is not suicient to motivate employees, however, it is vital to use management perormance process as itmeasuresthe level o motivation employees contain. This will create an opportunity or management to evaluate employee s motivation while perorming. It is also, up to management to put in place a higher-levelstrategy when perormance is low, thus to enhance perormance. Perormance management system creates an opportunity or management and human resources department to structure the compensation system or employeesin the most eicient manner. Companies compensation system determines, what motivates employees to achieve optimum perormance and how to apply this within the company. In particular, this study aims to identiy and to analyze the relationship between perormance management system, motivation and employeescompensation. Based on the survey o SMEs, it is noticed that it really is necessary to motivate and reward employees to perorm work or an organization and it is an important part o managers. Key words: perormance management, perormance assessment, motivation, and employee compensation Abstrakt Për menaherët dhe departamentin e burimeve njerëzore për të optimizuar perormancën e punonjësve brenda një ndërmarrje apo organizatë, është e rëndësishme për të përdorur stimuj monetarë përkrah stimujvë të tjera si inanciare dhe jo inanciare. Kjo nuk mjaton vetem për të motivuar punonjësit, por është shumë e rëndësishme për të përdorur procesin e menahimit të perormancës për të vlerësuar nivelin motivues të punonjësve. Kjo do të krijojë mundësi për menahimin për të rishikuar motivimin e punonjësve në lidhje me perormancën. Kur perormanca është e ulët, menahimi duhet të vënë në vend strategji të tjera për motivimin më të madhë që do të rrisë perormancën. Sistemi i menahimit të perormancës krijon një mundësi, për menahim dhe departamentin e burimeve njerëzore 37 Master o Economice Sciences, Accounting and Finance, University Hahi Zeka - in Pejë, etja_91@hotmail.com. 38 Master o Economice Science,Management and Entrepreneurship Dukagjini College- in Pejë, shpresaaeraj-@hotmail.com

50 për të strukturuar atë sistem shpërblimi për punonjësit në mënyrë sa më eikase. Me sistemin e shpërblimit kompania përcakton se çarë i motivon punonjësit më mirë për perormancën, dhe si bëhet aplikimi i saj brenda kompanisë. Në veçanti ky studim synon të indentiikojë dhe te analizojë lidhshmërin mes sistemit të menahimit të perormancës, motivimit dhe shpërblimit të punonjësve. Ne bazë të anketimit me NVM-të, është verejtur se me të vërtetë është e nevojshme për të motivuar dhe shpërblyer punonjësit për të kryer punën për një organizatë, po ashtu kjo është një pjesë e rëndësishme për menaherët. Fjalët kyqe: Menahimi i perormancës, vlerësimi i perormancës, motivimi, sistemi i shpërblimit të punonjësve. Hyrje Studimi ka për qëllim të identiikojë dhe të analizojë mënyrën e menahimit të perormancës në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme NVM 39, pra ndikimin që ka menahimi i perormancës, i cili i motivon punonjësit që të kontribuojën në arritjen e objektivave të ndërmarrjes që për një ndërmarrje është e domosdoshme. Në veçanti ky studim synon të indentiikojë dhe te analizojë lidhshmërin mes sistemit të menahimit të perormancës, motivimit të punonjësit, dhe shpërblimit të punonjësve. Menahimi i perormancës së punonjësve është shumë e thjeshtë në disa mënyra, dhe në mënyra të tjera është shumë komplekse. Ai përbëhet nga shumë pjesë dhe kjo kërkon disa atësi. Por në qotë se është drejtuar me mendimin e duhur ajo mund, të punojë dhe të paguaj përitime të mëdha. Shumëllojshmëri të atësisë, detyrë identitetit, rëndësia e detyrës, reagime të vazhdushme, motivimi i punonjësve, shpërblimi i punonjësve këto karakteristika të punës së bashku me atësinë e punonjësit sigurojën mundësi për një perormancë të lartë. Metodologjia e hulumtimit Teoria dhe anketimi janë dy shtyllat themelore të shkencës, dhe kërkimi shkencor operon në dy nivele atë teorik, si dhe atë empirik Bhattacherjee, Është shumë e rëndësishme për të gjetur teknikat e duhura për të realizuar studimin. Një pjesë e konsiderueshme e të dhënave të siguruar nëpërmjet shrytëzimit të literaturës, e cila përshinë studime të shumta të autorëve të huaj. Ndërsa të dhënat primare janë mbledhur nëpërmjet pyetësorëve, përzgjedhja e mostrës për anketë është 200 pyetësor. Metodat e analizës përshijnë, njё anketё gjithёpёrshirёse e NVM-ve, në vendin tonë në aspektin e menahimit tё perormancёs. Anketimi i punonjësve dhe menaherëve përmes pyetësorëve është bërë me qëllim të marrjes së perceptimeve të komunitetit biznesor lidhur me menahimin te perormancës me të cilin një organizatë vlerëson, si dhe zhvillon atësitë e punonjësit të saj sjelljen, motivimin dhe shpërblimin e punonjësve për të përmirësuar perormancën organizative. Analiza e regresionti do të përdoret për të testuar hipotezën: Si perceptohet procesi i vlerësimit të perormancës per ti motivuar punonjësit në NVM-të. Kur një variabël i varur i përket dy ose më shumë kategorive dhe vlerat e secilës 39 Ndërmarrje të vogla dhe të mesme

51 prej kategorive kanë një renditje sekuencash të kuptimta, atëherë mund të përdorim regresionin. Objektivat kërkimore Në mënyrë të mbledhur studimi synon të realizojë këto objektiva I. Të bëhet një analizë e detajuar e aspektit teorik mbi menahimin e sistemit të perormancës; II. Të studiojë lidhjen ne mes perormancës dhe shpërblimit, shkalla në të cilen individet besojnë se perormimi në nivel të mirë qon në arritjen e një rezultati të caktuar për organizaten; III. Të identiikoj së motivimi i punonjësve për mjedisin e punës a lidhet drejtperdrej me perormancën, sipas perceptimeve të punonjësve dhe shpërblimit sipas rezultateve empirike aktike; Pyetja bazë hulumtuese: a Si perceptohet procesi i vlerësimit të perormancës per ti motivuar punonjësit në NVM-të? Rishikimi iliteraturës Një rishikim literaturë do të rrisë njohuritë mbi temën, do të identiikojë hapësirat në literaturë dhe do të krijojë mundësinë për të vazhduar rrugën që të tjerët kanë illuar, nga ndërtimi i teorive të reja deri në të dhënat ekzistuese Bourner, Në Kosovë sektori privat përbëhët nga ndërmarrjet mikro, të vogla, të mesme dhe të mëdha. NVM të kanë potencial që të luajnë rol të rëndësishëm në rritjën ekonomike. Botërisht është i njohur akti së zhvillimi i bizneseve e veçanërisht zhvillimi i NVM ve është i një rëndësie të madhe, sidomos për ekonomitë në tranzicion si kjo e Kosovës. Megjithatë, në aspektin global është vërtetuar së zhvillimi i bizneseve kushtëzohet nga mjedisi i caktuar biznesor, që mund të oroj një vend dhe krejt natyrshëm ky mjedis biznesor është i ndryshëm nga një vend tek tjetri. Mjedisi i biznesit është një koncept që i reerohet kuadrit institucional, mekanizmave rregullatorë, stabilitetit makroekonomik, stabilitetit të çmimeve dhe rritjës së industrisë në përgjithësi. Krijimi i një mjedisi të përshtatshëm biznesi dhe mbështetja e zhvillimit të qëndrueshëm të NVM ve, janë kushtet themelore për zhvillimin ekonomik dhe rritjen e mirëqënies sociale si dhe një burim punësimi, rinovimi dhe produktiviteti. Për këtë arsye sot objektivi kryesor i institucioneve në vendin tonë është të punojnë në drejtim të rritjes dhe mbështetjës së këtij sektori, në mënyrë që ta bëjnë sa më atraktiv për sipërmarrësit e rinj.kosova përaqëson një ekonomi të re, e cila përballët me sida të mëdha politike dhe sociale. Pavarësisht rolit të madh që kanë bizneset në zhvillimin ekonomik të vendit, ato çdo ditë përballën me një numër të madh të pengesave nga mjedisi i biznesit.vlerësimet e mjedisit të biznesit në Kosovë, raportojnë një klimë të paavorshme që pengon rritjen dhe zhvillimin e bizneseve dhe dekurajon investitorët e huaj.

52 Sistemi i menahimit të perormancës Menahimi i perormancës është një qasje strategjike dhe e integruar për të dhënë sukses të qëndrueshme për organizatat, duke përmirësuar perormancën e njerëzve të cilët punojnë në organizata. Kjo mund të bëhet duke zhvilluar atësitë e ekipeve dhe kontributeve individuale. Organizatat mund të arrijën qëllimet dhe objektivat e tyre vetëm nëpërmjet përpjekjeve të përbashkëta të punonjësve të tyre dhe kjo është detyrë e menahmentit për të marrë punën e bërë. Menahimi i perormancës se punonjësve është thelbësor për unksionimin eektiv të organizatave. Menahimi i perormancës është një pjesë integrale e marrdheniëve midis punëmarrësve dhe e organizatave. Kjo në thelb është një aktivitet i integruar që përshkon çdo akt te operacioneve të një organizate. Është e vërtetë se organizimi i suksesshëm e di se si për të ituar botën konkurruese të sotme ata duhet të tërheqin të zhvillojnë dhe të mbajë punonjësit e talentuar, si dhe produktive. Organizatat e mëdha arrijnë avantazhet e tyre konkurruese, prej sistemit të menahimit të perormancës që i ndihmon ata për të punësuar njerëz të talentuar. Mullines, 2007, q Vlerësimi i perormancës Vlerësimi i perormancës së personelit mund të shërbejë për shumë qëllime dhe nga ajo të përitojë edhe ndërmarrja edhe punonjësit, perormancë e të cilëve është vlerësuar Sherman, Bohlander & Snell, Ato qëllime mund të përmblidhen në : Që të indentiikojë nivelin e perormancës individuale, të pajisë menaherët me një mjet për identiikimin e anëve të orta dhe të dobëta te perormancës së punonjësve, që të sigurohet një ormat që i jep mundësi menaherëve të rekomandojnë një program speciik të projektuar për të ndihmuar një punonjës për përmirësimin e perormancës, që të orojë mundësi të shpërblehen punonjësit për kontributin e dhënë për qëllimet e organizatës. Metodat e reja të vlerësimit të perormancës vënë theksin në trajtimin dhe në planet për zhvillimin, si dhe rritjen e punonjësve. Trajtimi i vlerësimit synon në përmirësimin e sjelljes në punë Sherman, Bohlander & Snell,1997. Perormanca Me nocionin perormancë kuptojmë diturin dhe atësin e punonjësit që t'a kuptojë, si dhe ta kryejë në mënyrë të eektshme punën, njohuritë në analizimin dhe sintetizimin e çështjeve, si dhe përvojën e karakteristikat tjera të veçanta që i kërkon ndonjë vend pune Kutllovci, Ajo e dallon një organizatë nga konkurrentët e saj; ajo oron një organizatë me

53 përitime pozitive ekonomike, dhe kjo është diçka që nuk është e gatshme të dublohet dyishohet nga organizatat e tjera Peer, J. 1995, q.345. Është e vërtetë se perormanca e një punonjësi është më shumë unksioni i gjëra i till si trajnimi, komunikimi dhe llojit më të mirë të mbikëqyrjës sesa i motivimit të tij ose të saj. Vlerësimet e perormancës kanë tendencë të okusohen më shumë në probleme si - Cili është punonjësi që ben gabime? Duke qenë në përputhje me këtë ilozoi të menahimit të perormancës, duke e vënë okusin në reagime të vazhdueshme kolegjial dhe në ndryshimin e gjëra të tilla si trajnimi, stimuj dhe procedurat. Menahimi është një pjesë aktive jo vetëm teorike. Ka te beje me ndryshimin e sjelljes dhe bërjen e gjërave. Ajo ka të bëjë me zhvillimin e njerëzve, duke punuar me ta, arritjen e objektivave dhe arritjen e rezultateve Mullines, 2007, q.411. Motivimi Motivimi është gadishmëria e një individi që përpiqet për arritjen e objektivave të organizatës duke vënë në përdorim një sasi të madhe energjie dhe përpjekjesh, me kusht që këto përpjekje të sjellin plotësimin e objektivave. E thënë më thjeshtë motivimi është shtysa që i ben njerzit që të punojnë për arritjen e objektivave personale dhe organizatat e përdorin ate për arritjen e objektivave të tyre. Motivimi është përkuizuar si proces psikologjik që drejton sjelljet Kreitner, 1995; një predispozitë për tu sjellur në një mënyrë të qëllimshme për të arritur nevojat speciike dhe të paplotësuara Buord, Bedeian, & Lindner, Autorët sqarojnë se kur përdorin jalen motivim i reerohen kuptimit të shtytjes psikologjike që ka ky term në lidhje me reagimet e idividit. Edhe autorë të tjerë i reerohen termave psikologjikë kur duan të përkuizojnë motivimin.motivimi në punë është një grup orcash energjike që kanë zanaillën si mbrenda ashtu dhe jashtë idividit, për të inicuar sjellje që kanë lidhje me punën dhe për të përcaktuar ormën, drejtiminn intenzitetin dhe kohëzgjatjen e sajmuchinsky, Nga shumë autorë, ndër të cilët edhe ata që studiojnë menahim apo sjellje organizative, motivimi përcaktohet si një process që impikon elemente psikologjike që nisin një sjellje të drejtuar drejtperdrejtë nga objektivatkinicki & Kreinter, Shpërblimi/kompensimi Sistemi i menahimit të shpërblimit ka të bejë me dizenjimin, impementimin dhe mbajtjen e një sistemi shpërblimesh, të cilët janë të përshtatur për përmirësimin e perormancës individuale dhe organizative. Shpesh shpërblimet kur studiohen në dritën e teorive të motivimit ndërkembehen me termin incentive apo stimuj, mirëpo duhet patur shumë kujdes pasi ndërmjet këtyre dy termave ka një dierencë të madhe e cila qëndron pikërisht në aktin se shpërblimet jan një shikim në retrospective,incentive apo stimujt janë një shikim në perspective. Ky është një interpretim interesant por që mbart në vetevete dhe një të

54 vërtetë të madhe, sepse kur organizata shërblen, pra paguan dike, i reerohet të gjitha përpjekeve që ky individ ka bërë brenda organizatës për të realizuar një objektiv apo një punë të caktuar, ndersa kur organizata harton një plan incentivesh tenton të nisë individët në arritjen e një objektivi të caktuar po thjesht për rritjen e perormancësamstrong & Stephens, 2005, q.77. Analiza empirike Nga rezultatet e anketimit në këto biznese janë grumbulluar këto të dhëna: ormat e organizimit të NVM-ve të përshira në studim, orma me shpesht e organizimit në ndërmarrjet e anketura janë ndërmarrje inviduale me 94%, pastaj shoqeri me përgjegjësi të kuizuara 4% dhe ortakeri 2%. Format tjera të organizimit të biznesevë nuk kanë qenë pjesë e ketij punimi. Figura 1: Format e organizimit të NVM-ve të anketura 4%2% Inviduale 94% Shoqeri me përgjegjësi te kuizuar Ortakeri Burimi: Llogaritur nga autorët Shpërndarja e anetave nëpër ndërmarrje me veprimtari në të tre sektorët apo industritë kryesore ka qenë pothuajse e koordinuar. NVM-të e anketuara në studimin tonë i perkasin aktiviteteve: tregti, shërbim dhe prodhim këto ndërmarrje dallojnë edhe sa i përket madhësisë së biznesit. Nga rezultatet e anketimit janë mledhur këto të dhëna, nga ndërmarrjet e marra në studim tregtia përaqeson pjesën me të madhe gjithësej 75% e biznesëve të anketuara janë me veprimtari tregtare, sektori i shërbimeve përaqëson 20%, dhe sektori i prodhimit përaqëson 5% të ndërmarrjeve të anketuara.

55 Figura 2 Sektorët apo industritë ku NVM-të e anketuara operojnë 5% 20% 75% Tregti Shërbim Prodhim Burimi: Llogaritur nga autorët Metodat kryesore të përdorura nga NVM-të e anketuara për motivimin e stait të tyre është rritja e pagës, ku 30% e ndërmarrjeve janë shprehur që ata mundohen që ta motivojnë stain edhe për perormancë të mirë duke i rritur pagat e atyre punë-kryesve që tregojnë një perormancë të mirë gjatë vitit, pastaj 30% e NVM-ve të anketuar janë shprehur se edhe jalet e mira arrijn që ti motivojn punonjësit. Figura 3 Metodat për motivimin dhe perormancën e punonjësve në NVM-të e anketuara 5% 5% Rritja e pages 30% Rritja e pushimit me pages 30% Shetitje apo eskurzion Rritja e beniicioneve shtes 20% 5% 5% Fjal te mira Burimi: Llogaritur nga autorët Nga rezultatet e anketës verejmë së të anketuarit deklarojn së shperblehën apo kanë ngritje të pagës kur ata arrijn të tregojn nje perormancë te lart në punën e tyre, në krahasim me punëtoret tjerë.

56 Figura 4 A shpërbleheni për perormancën e treguar gjatë punës ONLINE - ISSN % 0 Po Jo 95% Burimi: Llogaritur nga autorët Analiza statistikore: Testimi i hipotezës Hipoteza është një ormulim i supozuar rreth një lidhje mes një apo më shumë variablave që do të testohen nëpërmjet analizës empirike. Për të realizuar këtë studim jemi nisur nga çështjet kërkimore dhe është ndërtuar hipoteza për t u testuar dhe që duhet t i jep përgjigje pyetjes kërkimore. Meqënëse në këtë studim kemi përdorur metodën e pyetësoreve për mbledhjën e të dhënave, atëherë lidhja që kërkojmë të studiojmë do të bazohet në rëndësin e perormancës së punonjësve. Si rrjedhim hipoteza që do të shtrohet në këtë studim është: Hipoteza 1: Vlerësimi i perormancës është i lidhur pozitivsht me motivimin e punonjësve ne ndërmarrjet e vogla dhe të mesme NVM. Ý = ß0 + ß1X1 Ku kemi:, Ý = variabli i varur "vlerësimi" X1 = variabli i pavarur "motivimi"

57 Model Tabela 1.1 Analiza e regresionit për variablin e varur "vlerësimi" Unstandardized Coeicients Coeicientsa Standardized Coeicients B Std. Error Beta 1 Constant Motivimi a. Dependent Variable: Vlerësimi Duke përdorur peshat e standardizuara të regresionit, ekuacioni i regresionit të thjeshtë mund të paraqitet si më poshtë: Vlerësimi = Motivimi Duke marrë për bazë nivelin e signiikancës p = 0.00 e që është më e vogël se 0.05, vërtetohet hipoteza e hedhur në shqyrëtim, se motivimi ka ndikim në rritjen e vlersimit si variabël e pavarur e marrur në studim. Një gjë e tillë e tregon edhe koeicienti I kësaj variablë të pavarur motivimi. α = na tregon se marrëdhënia në mes të variablit të varur dhe variablës të pavarur është pozitive. Që do të thotë një rritje në nivelin e variablit të pavarur "motivimi" çon në rritjen e vlerës së variablit të varur "vlerësimi. Rritja e motivimit ndikon pozitivisht në vlersim. Hipoteza e mësipërme, hipoteza 1 pranohet. t Sig.

58 CONCLUSION In conclusion we can say that perormance management systems that employees in SMEs, can help an organization to achieve cooperative outcomes. From the study conducted it was ound that despite the changes that have occurred in recent years in Kosovo, still do not have an awareness o managers about the importance o the unction o human resource management. Some o the reasons why human resource management is not developed in private companies operating in our country, we can ind and develop sta also problems that are acing SMEs during the transition period to switch to market economy. Based on the survey o SMEs, it is noticed that is really necessary to motivate employees to perorm work or an organization and it is an important part o managers.skill variety, task identity, task signiicance, the continuous eedback, employee motivation and reward, these eatures work together with the employee's ability to provide the opportunity or a highperormance enterprise. Literatura 1. Armstrong, M., Stephens, T., 2005 A Handbook o Empoyee Reward Management and Practice. Great Britain by Bell & bain. Grasgow. Fq Laurie J. Mullins: Management and Organizational Behavior, 7 ed, Financial Times/Prentice Hall, Esse, 2007, q Kinicki, A., Kreitner, R., Organizational Behavior; key concepts, skills & best practice. McGraw-Hill Irwin. q Kutllovci, E. Menahimi i resurseve humane, 29 Janar, Muchinsky, M. P., 2008 Psikologjia e Zbatuar ne pune.shtepia botuese UFO Press, q Peer, J 1998The Human Equation: Building Proits by Putting People First, Organizational Behavior Journal Harvard Business School Press, Boston, Ma, q. 345

59 Avni. H. ALIDEMAJ - Raporti ndërmjet politikës dhe administratës Avni. H. ALIDEMAJ 40 Abstrakt Administrata Publike është e pozicionuar dhe ndërvepron me nivelin politik i cili i koncipon ligjet dhe merr vendime dhe nga ana tjetër, qytetarëve, që ndikohen drejtëpërdrejt nga këto ligjet dhe vendime. Rrjedhimisht, administrata ka mundësi të ndihmojë me ekspertizë dhe punë të përditshme politikanët por edhe të ndërmarrë nisma për propozim të ligjeve dhe vendimeve; Të zbatojë ligjet e miratuara nga Parlamenti; Të mbikëqyr jetësimin e akteve ligjore dhe nënligjore; Të vlerësojë eektin e zbatimit të ligjeve dhe nevojën për ndryshimin e tyre. Me jalë të tjera, administrata publike është elementi qenësor dhe shtylla më e uqishme e cila siguron stabilitetin brenda një vendi. Punimi synon që përmes metodave empirike, analitike dhe cilësore të ndriçoj raportin mes nivelit politik dhe aparatit administrativ dhe ndërveprimin mes tyre. Mu për këtë arsye shtjellohen shkollat e ndryshme të mendimit lidhur me raportin mes politikës dhe administratës dhe praktikat e krijuara në kontekstet e ndryshme. Fokus i veçantë i është dhënë edhe gjendjes aktuale në Kosovë duke shpalosur bazën ligjore dhe praktikat e krijuara gjatë ndërveprimit mes nivelit politik dhe atij administrativ. Në këtë kontekst është gjetur se praktikat e krijuara nuk janë në harmoni të plotë me dispozitat ligjore dhe rrjedhimisht relektojnë negativisht në mbarëvajtjen e raporteve të ndërsjellta mes politikës dhe aparatit administrativ. Fjalët kyçe: administratë publike, adminstratë shtetërore, aparat administrativ, ndërveprim. Hyrje Administrata publike është mekanizëm i rëndësishëm i cili zbaton vendime politike dhe në vazhdimësi konsiderohet, me pa të drejtë si pjesë e inrastrukturës kadrovike të qeverisë dhe politikës. Ideja për një administratë të pavarur dhe jopolitike është paraqitur nga Woodrow Wilson në punimin e tij Studimi mbi administratën publike në vitin Zbatimi i kësaj ideje, në vende të ndryshme, është përcjellë me vështirësi tejet të mëdha duke u paraqitur si sidë madhore edhe sot e kësaj dite. Niveli politik i deinon detyrat e administratës mirëpo administrata duhet të mbetet jashtë rrezës së veprimit të politikës duke mos lejuar të manipulohet nga ajo. Sipas Wilson-it, qeverisja e dobët është rezultat i ndërhyrjes së politikës në ushën e veprimtarisë administrative. Ky raport mes administratës dhe politikës ka illuar së zbatuari në shtetet me demokraci të përparuar ndërsa është injoruar plotësisht nga vendet komuniste dhe centraliste. Shtetet ballkanike kanë shaqur interesim për dihotominë politikë-administratë gjatë dy dekadave të undit, megjithë intererimin e uqishëm të nivelit politik mbi aparatin administrativ. Në këto vende, në vazhdimësi ka pasur tentativa për reormimin e administratës publike dhe izolimin e saj nga politika por këto reorma, në të shumtën e rasteve, kanë qenë kozmetike dhe deklarative duke mos 40 Mr.sc., Asistent në Kolegjin AAB, Prishtinë, avnialidemaj@yahoo.com

60 arritur ndryshime thelbësore. Rrjedhimisht, politika dhe unksionarët politikë vazhdojnë të kontrollojnë administratën publike përkundër aktit se kjo ndikon negativisht në eikasitetin dhe eektivitetin e administratës dhe stabilitetin e shtetit. Andaj edhe demokratizimi i vendeve të tilla dhe proceset integruese evropiane përcillen me sida të mëdha dhe në dukje të parë të pakalueshme. Dihotomia politikë-administratë Maks Weber argumenton se administrata është mjet në duart e politikës dhe që nuk është e mundur të studiohet si aktor i pavarur i pushtetit. Mirëpo, nga ana tjetër, pushteti ushtrohet përmes administratës dhe ky akt i jep asaj uqi të madhe e cila mund të zbatohet edhe politikisht. Administrata moderne është mjet jashtëzakonisht i ortë i sundimit i cili mundëson uqi të madhe personale. Si mjet në duart e politikës, mund të mbisundojë edhe vet politikën dhe të shndërrohet në sundues. Këtu qëndron rreziku i madh për vlerat politike të demokracisë moderne duke qenë se burokracia mund të iniltrohet në partitë politike dhe jetën shoqërore në përgjithësi dhe ta nënshtroj ate. Andaj, sipas Weberit, zyrtarët administrativ nuk guojnë të merren me politikë, duhet të jenë jashtë partive politike dhe rrjedhimisht jashtë lutës për pushtet. Zyrtarët administrativ, sipas Weberit, janë shumë të ortë për politikën për shkak të njohurive dhe shkathtësive që kanë për institucionet politike dhe administrative andaj vendosja e qëllimeve politike nuk është çështje e administratës proesionale. Rrjedhimisht, administrata dhe politika duhen ndarë rreptësisht duke mos lejuar ndërhyrjet reciproke. 41 Dihotomia politikë-administratë bazohet në pikëpamje unksionale dhe strukturore, duke e ndarë autoritetin qeveritar në linja unksionale në zyrtarë të zgjedhur dhe zyrtarë administrativ. Andaj, si e tillë, qeveria është konceptuar sikur posedon dy usha diskrete dhe të ndara si politikë dhe administratë, të cilat janë të populluar nga zyrtarë të zgjedhur dhe zyrtarë administrativ. Kjo ide e Wilson-it është zhvilluar gradualisht në model të administratës publike i cili ushtroj ndikim të uqishëm në identitetin e administratës publike deri kah mesi i viteve Si pasojë e kritikave të shumta të shpëraqura pas Lutës së Dytë Botërore, dihotomia politikë-administratë illoj të humbas ndikimin e saj duke krijuar hapësirë për zhvillimin e modeleve tjera alternative. Mirëpo, dobësimi i ndikimit të dihotomisë nuk e mbylli polemikën rreth rolit të administratës publike në procesin politik. Kjo polemikë është me rëndësi të veçantë si për nivelin akademik ashtu edhe për të angazhuarit në praktikën administrative për shkak të ndërlidhjes së ngushtë me identitetin e disciplinës si dhe zhvillimin e mëtejmë të administratës publike si proesion. Gjatë dekadave që pasuan, autorë të shquar të administratës publike zhvilluan modele të ndryshme duke u përpjekur të deinojnë rolin e administratës publike në procesin politik. Kështu u zhvilluan tre shkolla të mendimit lidhur me raportin e administratës publike me politikën: shkolla e ndarjes, shkolla politike dhe shkolla e ndërveprimit. Shkolla e ndarjes dhe shkolla politike pozicionohen si ekstreme të kundërta duke shpëraqur ndryshimet undamentale të autorëve lidhur me rolin politik të administratorëve 41 Fadil Zendeli, E drejta administrative, Tetovë, 2014, aqe 30.

61 publikë. Ndërsa, shkolla e ndërveprimit pozicionohet në mes të dy të parave duke inkorporuar elemente të të dyja shkollave. 42 Shkolla e ndarjes shquhet nga autorët që kanë zhvilluar modelin e ndarjes së politikës nga administrata si në aspektin normativ ashtu edhe në ate praktik. Këta autorë e shohin veprimtarinë qeverisëse të ndarë në dy zona, në ate politike dhe administrative. Ata përdorin qasje unksionale për të analizuar raportin mes politikës dhe administratës me ç rast theksojnë se unksioni i politikës është të siguroj udhëheqje, ose siç thoshte Wilson-i të përcaktoj detyra për administratën. Ndërsa unksioni i administratës është të siguroj veprimtari neutrale në procesin e politikave. Funksionarët e zgjedhur ushtrojnë udhëheqje politike përmes drejtimit të politikave dhe mbikëqyrjes legjislative me ç rast lidershipi i politikave i ndërlidhë unksionarët e zgjedhur me qytetarët, ndërsa mbikëqyrja legjislative i ndërlidhë me administratorët publik. Në anën tjetër të procesit të politikave pozicionohet administrata publike, përgjegjësia kryesore e të cilës është zbatimi i politikave publike në përputhje me qëllimet dhe udhëzimet ligjore. Kjo shkollë e mendimit e trajton administratën publike si një ushë të pavarur me vlera, rregulla dhe metoda vetanake të cilat janë të ndara nga politika. Sipas ithtarëve të kësaj shkolle Wilson, White, Loveridge, Kohler, Kauman, Wol, vlerat më të rëndësishme të cilat e udhëheqin administratën publike janë: neutraliteti, hierarkia dhe ekspertiza të cilat janë tiparet dalluese të administratës publike kompetenca neutrale. Një nga qëllimet e administratës publike është edhe të oroj këshilla neutrale dhe kompetente të politikave për unksionarët e zgjedhur. Kompetenca neutrale deinohet si atësi për të kryer punë qeverisëse të kualiikuar në harmoni me standardet objektive dhe jo në përputhje me obligimet personale dhe partiake. Tre komponentet përbërëse të kompetencës neutrale neutraliteti, ekspertiza dhe hierarkia e ndihmojnë administratën publike të qëndroj në distancë nga politika duke e siguruar kontributin e saj në procesin e krijimit të politikave. Neutraliteti administrativ përshinë neutralitetin politik dhe neutralitetin e politikave duke nënkuptuar se nëpunësit publikë dhe aktivitetet e tyre duhet të jenë apolitike, të paanshme duke evituar agjenda apo programe konkurruese duke mbajtur qëndrim neutral në çështjen e politikave që i përkasin komunitetit. Pra, shkolla e ndarjes i jep peshë të madhe ekspertizës administrative e cila siguron kontribut proesional, kompetent dhe neutral në procesin e politikave. Sipas tyre, unksionarët administrativ duhet të kenë njohuri dhe shkathtësi të posaçme dhe pikërisht për këtë arsye ekziston tendenca që të përshihen në procesin e politikave nga ana e unksionarëve të zgjedhur. Pra, kjo shkollë e mendimit pretendon krijimin e një modeli konsensual të qeverisjes ku unksionarët politik me ndihmën e këshillave proesionale të unksionarëve administrativ marrin vendime në interes të qytetarëve. Pasuesit e kësaj shkolle janë në avor të ndarjes së autoritetit në mes të unksionarëve politik dhe atyre administrativ me qëllim të minimizimit të ndikimit politik dhe konlikteve eventuale në administratën publike. Ndikimi politik në administratë publike sjell rënien e eikasitetit të administratës duke qenë se veprimet dhe vendimet administrative bëhen në baza politike andaj edhe pretendohet se politika dhe administrata punojnë më së miri si dy usha të pavarura, të ata të përmirësohen si të izoluara por pa e rrezikuar apo intereruar në njëra tjetrën. Andaj, ndërveprimi i pakontrolluar në mes të politikës dhe administratës mund të sjell pasoja negative. Kjo shkollë e mendimit e përcakton qartë 42 Tansu Demir, Politics and Administration: A review o research and some sugestions, University o Illinois at Springield, 2007, page 2. qasur më

62 rolin e unksionarit politik dhe atij administrativ. Funksionarët administrativ janë të subordinuar në raport me unksionarët politik dhe për këtë arsye kërkohet nga ata që të marrin udhëzime për drejtimin e politikave dhe njëkohësisht të kontribojnë në procesin e politikave. Sipas kësaj shkolle, raporti ideal politikë-administratë është ai ku unksionarët politik dhe ata administrativ i kryejnë detyrat e tyre siç janë të përcaktuara me norma juridike duke rezultuar në një sistem politiko-administrativ ku administratorët publik janë kompetent por edhe përgjegjës ndaj unksionarëve politik. Pra, administrata publike kompetente, llogaridhënëse dhe e përgjegjegjshme është qëllimi përundimtar i shkollës së ndarjes. 43 Shkolla politike e mendimit përaqësohet nga autorët Long, Bosworth, Piner, Miller, Lipsky, Forester të cilët e mbështesin një rol të zgjëruar të administratës publike duke u pozicionuar kundër shkollës së ndarjes duke e reuzuar dallimin mes politikës dhe administratës. Kjo shkollë konsideron se administrata publike është pjesë e pandashme e procesit politik me ç rast unksionarët administrativ nuk duhet të kuizojnë ushën e tyre vetëm në implementimin e politikave por duhet zgjëruar edhe në ormulimin e politikave. Duke marrë parasysh se administratorët publik kanë karakter konstituiv dhe instrumental kjo shkollë e mendimit është në kërkim të agjendave politike të cilat duhen ushtruar nga administratorët publik për të përmbushur objektivat e dëshiruara. Ky pozicion e reuzon rolin e subordinuar dhe instrumental të administratës publike në raport me unksionarët e zgjedhur duke kërkuar që adminstratorët të involvohen aktivisht në krijimin e politikave. Sipas pasuesve të kësaj shkolle të mendimit, pyetja thelbësore është se si të përgaditen administratorët publik në zbatimin e detyrave politike. Raporti ideal mes politikës dhe administratës është ai ku administratorët punojnë për së aërmi me unksionarët politik në kërkim të zgjidhjeve eektive dhe politikave më të mira për të konsoliduar një shoqëri demokratike si qëllim përundimtar. 44 Së undi është paraqitur edhe shkolla e ndërveprimit e cila përaqësohet nga autorët Van Riper, Waldo, Swara, Nalbandian të cilët potencojnë domosdoshmërinë e bashkëpunimit maksimal mes unksionarëve politik dhe atyre administrativ, por duke ruajtur rolin tradicional të tyre. Andaj, sipas kësaj shkolle kërkohet një rrugë e ndërmjetme mes shkollës së ndarjes dhe asaj politike. Përaqësuesit e hershëm të kësaj shkolle ishin të mendimit se politika dhe administrata janë të ndërthurura me njëra tjetrën duke u bërë thelbësor në sigurimin e veprimit eektiv. Problemi më i madh është ndërveprimi mes tyre dhe ruajtja e pozicionin të tyre në të njejtën kohë. Shkolla e ndërveprimit e pranon dallimin mes politikës dhe administratës në pikëpamje logjike, psikologjike, në perspektivë, vlera dhe pozita ormale mes unksionarëve politik dhe atyre administrativ. Megjithate, dallohet nga shkolla e ndarjes për shkak të insistimit për bashkëpunimin e vazhdueshëm mes unksionarëve politik dhe atyre administrativ në procesin e krijimit të politikave. Kjo shkollë e mendimit kërkon zgjërimin e vlerave të administratës publike duke lejuar një rol të shtuar të administratorëve në politika për arsye të thjeshta pragmatike. Pasuesit e kësaj shkolle tërheqin vemendja për kompleksitetin e rritur në ambientin politik, social dhe ekonomik të krijimit të politikave, që rrjedhimisht, imponon domosdoshmërinë e ndërveprimit intensiv në mes të unksionarëve politik dhe atyre administrativ për të arritur objektivat e planiikuara. Kjo rymë e mendimit nuk e përkrah qasjen ormale-hierarkike të qeverisjes, siç është përcaktuar tradicionalisht raporti mes unksionarëve të zgjedhur dhe administrativ në 43 Ibid., Ibid.,. 4-5.

63 raport epror-vartës. Dallimi i kësaj shkolle të mendimit nga ajo politike qëndron në ate se e pranon rolin e unksionarëve administrative në krijimin e politikave dhe unksionarët politik dhe ata administrativ i sheh në raport të deinuar të partneritetit. 45 Dëshira për një administratë të politizuar ka të bëjë me aktin që ajo siguron një nivel të lartë besnikrie dhe angazhimi më të plotë seç kishin mundur të oronin shërbyesit civil të paanshëm. Ata që besojnë se neutraliteti politik i administratës është mit, duke argumentuar që disa paragjykime politike janë të paevitueshme brenda aparatit administrativ, zakonisht besojnë që një sistem me ngjyra politike të dukshme është më i preeruar se një politizim i maskuar. Megjithate, angazhimi politik bartë edhe disavantazhe serioze duke qenë se godet në thelb idenë për një shërbim civil proesional dhe kompetent. Është vështirë të realizosh meritokraci dhe besueshmëri politike brenda shërbimit civil. Në një kontekst të tillë, është vështirë të mbash zyrtarë administrativ me cilësi të larta në një pozitë të caktuar e cila nuk oron siguri në punë dhe kështu administrata popullohet nga punonjës më pak të kualiikuar dhe që gëzojnë besimin politik. Neutraliteti i admnistratës krijon një raport autoritar mes burokratëve dhe politikanëve, duke i lejuar të parët të shohin dobësitë dhe anët pozitive të politikës me qëllim të shqyrtimit të tyre. 46 Dihet mirëilli se administrata është nënunksion i politikës por megjithate duhen evituar situata kur niveli politik e kontrollon dhe e instrumentalizon tërësisht administratën sepse krijohet gjendje kaotike brenda aparatit administrativ i cili aktikisht e mbanë vet shtetin. Pra, raportet politikë-administratë nuk duhet të jenë osmotike por më tepër të karakterit simbiotik shkolla e ndërveprimit. Intererimet politike në administratën publike në Kosovë Mbështetur në diskutimet e vazhdueshme që zhvillohen në ushën e studimeve politike dhe administrative, nuk ekziston një ndarje e qartë mes administratës dhe politikës. Të ushtruarit e pushtetit shtetëror dhe orimi i shërbimeve janë unksione të administratës. Megjithate, administrata është e involvuar në hartimin e politikave publike dhe legjislacionit e që në një ormë janë veprime politike. 47 Nga ana tjetër, jo rrallë zyrtarët administrative përzgjidhen në pozita të larta administrative mbi bazën e besimit politik. Në disa vende këto veprime janë të legalizuara, ndërsa në disa kontekste veprohet në kundërshtim me përcaktimet ligjore duke krijuar praktika të kundërta me ligjin. Sidoqotë, në vendet me aparat administrativ të uqishëm është krijuar një izolim strategjik i administratës nga aktivitetet politike duke presupozuar se një ndarje e tillë ndikon pozitivisht në unksionalitetin e administratës publike dhe shërbimit civil rasti i Italisë, Gjermanisë, Mbretërisë së Bashkuar. 48 Administrata publike dhe Shërbimi Civil në Kosovë është, në masë të madhe, i ndikuar politikisht, marrë parasysh rekrutimin mbi baza politika në njërën anë, dhe avancimin në pozita të bazuar mbi bazën e besimit politik. Komisionet për vlerësimin e kandidatëve nuk e zbatojnë parimin e meritokracisë gjatë procesit të rekrutimit duke qenë se institucionet qeveritare e kanë jalën vendimtare në përzgjedhjen e 45 Ibid., Andrew Hewood, Politika, Dukagjini, 2008, aqe Esat Stavileci, Nocione dhe parime të administratës publike aspekte metodologjike dhe shqyrtime krahasimtare, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2005, aqe Avni H. Alidemaj, Shërbimi Civil në Kosovë në aspektin krahasimtar, Revista Regjionale e Shkencave Shoqërore REFORMA, Nr. 1/2015, Instituti për Studime Ligjore dhe Demokratike, Gjilan, 2015, aqe 93.

64 kandidatëve. Kjo nuk është në harmoni me Komisionin e Venedikut dhe Parimet Evropiane të cilat decidivisht përcaktojnë se përgjegjësit për rekrutimin e shërbyesve civil duhet të kenë pavarësi institucionale në raport me autoritetet politike. Sistemi i tanishëm në Kosovë mbështetë vullnetin politik dhe ndërhyrjen politike në shërbimin civil. 49 Politizimi i shërbimit civil në Kosovë zhvillohet në disa mënyra. Partnerët e koalicionit qeveritar i ndajnë përgjegjësitë për kontrollimin e ministrive përkatëse dhe stait menaherial brenda këtyre ministrive. Pastaj vijohet me ndërprerjen e kontratave të shërbyesve civilë të caktuar dhe punësimin, avancimin e nëpunësve tjerë në shkëmbim të lojalitetit dhe mbështetjes së tyre. 50 Sipas Këshillit të Pavarur Mbikëqyrës të Shërbyesve Civil, gjatë vitit 2013, janë paraqitur 75 ankesa kryesisht për shkak të largimit arbitrar të nëpunësve nga shërbimi civil i Kosovës. Gjatë shqyrtimit të ankesave është konkluduar se ndërprejet e kontratave ishin të pabaza dhe në kundërshtim me parimet e shërbimit civil. 51 Lidhur me depolitizimin e sistemit të shërbimit civil në Kosovë mund të thuhet se ky proces mund të jetë i vështirë kur merret parasysh numri i lartë i vendeve të punës të motivuara politikisht dhe numrin e shërbyesve civilë të promovuar përmes mbështetjes politike. Autoriteti i komisionit për vlerësimin e kritereve nuk mbron proesionalizmin dhe meritën, si parime të procesit të emërimit, duke mundësuar që vendimet përundimtare për emërime të personelit të lartë drejtues të jenë përgjegjësi e qeverisë. Kjo nuk është në përputhje me parimet evropiane, të cilat nënkuptojnë se ata që janë përgjegjës për emërimin e shërbyesve civil, duhet të kenë pavarësi institucionale nga autoritetet politike. Në Kosovë, ekziston një numër i madh i kanaleve përmes së cilave shërbimi civil politizohet edhe më shumë. Së pari, koalicion i gjerë politik i qeverisë e ka zvogëluar atësinë e Kuvendit që ta kontrollojë qeverinë. Së dyti, partnerët e koalicionit i kanë ndarë përgjegjësitë e tyre që secili ta kontrollojë një numër të ministrive, dhe si rrjedhojë, personelin e lartë drejtues në ato ministri. Së treti, partnerët e koalicionit janë pjesë e rrjetit të punës për ta ndërprerë marrëveshjen e punësimit me dikë. 52 Si rrjedhojë e Ligjit për Shërbyesit Civil në Kosovë, është paraqitur detyrimi i krijimit të një sistemi hierarkik duke organizuar katër nivele të shërbimit civil. Niveli më i lartë është niveli i nëpunësve civilë të lartë drejtues, që përshinë sekretarët permanent dhe sheat ekzekutiv të agjencioneve; niveli tjetër më i ulët krijohet niveli i nëpunësve civilë drejtues, që përshinë udhëheqësit e departamenteve dhe drejtorët e agjencioneve; niveli i radhës është niveli i nëpunësve civilë proesional, që përshinë zyrtarët me përvojë dhe këshilltarët administrativ; si dhe niveli më i ulët i shërbyesve civil e që janë nëpunësit civilë të nivelit tekniko-administrativ. 53 Secili nivel i lartëpërmendur dallon nga njëri tjetri lidhur me detyrat, përgjegjësitë dhe kualiikimet e nevojshme dhe duhet nënshtruar procesit të rekrutimit. Megjithate, standardizimi i procesit të rekrutimit të shërbyesve civil paraqitet të jetë i 49 Dren Doli, Reorma e Shërbimit Civil të Kosovës - Material Diskutues, Grupi për Studime Juridike dhe Politike, Prishtinë, 2012, aqe Op.cit. Doli, qasur më Op.cit. Doli, Ligji Nr. 03/L-149, Për Shërbimin Civil të Republikës së Kosovës, Neni 23, Prishtinë, 2010;

65 ndikuar politikisht duke mos zbatuar parimin e meritokracisë. 54 Sistemi i tanishëm i shërbimit civil është i bazuar në modelin e decentralizuar me ç`rast institucionet Njësitë e Personelit janë përgjegjëse për zhvillimin dhe menahimin e nëpunësve civil. Këto njësi, në bashkëpunim me Ministrinë e Administratës Publike, rekrutojnë nëpunësit civil për nevojat e institucioneve përkatëse. 55 Me qëllim të vlerësimit të kandidatëve potencial për shërbimin civil, krijohen komisione të mbikqyrura nga sekretarët permanent, kryetarët e komunave apo sheat ekzekutiv të institucioneve, gjë që i bën vendimtar në procesin e rekrutimit. Ndërsa nga ana tjetër, praktikat dëshmojnë se sekretarët permanent dhe sheat ekzekutiv të institucioneve emërohen kryesisht mbi bazën e vullnetit politik të qeverisë. Andaj, tërthorazi qeveria inluencon rekrutimin dhe emërimet brenda shërbimit civil. 56 Përgjithësisht, marrëdhëniet midis politikanëve dhe shërbyesve civil mund të zhvillohen në dy orma bazike. Forma e parë e kësaj marrëdhënie ka të bëjë me sistemin e shërbimit civil të dominuar prej politikanëve të cilët i shrytëzojnë nëpunësit civil për qëllimet e tyre partiake. Ndërsa orma tjetër e marrëdhënies zhvillohet në atë mënyrë që shërbyesit civilë e ruajnë një shkallë të lartë të pavarësisë dhe pushtetit, të cilin e shrytëzojnë për arritjen e synimeve të veta kundrejt atyre të politikanëve. 57 Marrë parasysh këte, në Kosovë ekziston mundësia e madhe e ndërhyrjes politike, përkatësisë partiake dhe nivelit të lartë të ndikimit të kabineteve të ministrave dhe këshilltarëve politik. 58 Me rastin e emërimit të një zyrtari të lartë, qeveria në veçanti i merr preerencat e sheit të institucionit që do ta punësojë zyrtarin drejtues. Ky obligim ligjor është në kundërshtim me parimin e meritave dhe proesionalizmit, meqë preerencat personale të sheit politik të institucionit mund të mbizotërojnë kur bie jala për emërimin e drejtuesve të lartë në kuadër të institucionit në jalë. Qeveria, si rrjedhojë, luan një rol të rëndësishëm në emërimin e shërbyesve të lartë civilë në secilin institucion ekzekutiv dhe kjo e kuizon autonominë civile të institucioneve në jalë. 59 Përgjithësisht, baza ligjore për rekrutimin e kandidatëve në shërbimin civil të Republikës së Kosovës potencon domosdoshmërinë e respektimit të parimit të meritokracisë, mirëpo praktikat e zbatuara dëshmojnë të kundërtën. Shembulli i Mbretërisë së Bashkuar dëshmon uqishëm se shërbimi civil i proesionalizuar dhe autonom inhibon zhvillimin e përgjithshëm të shoqërisë duke i dhënë atij primesa sine quo non. E tërë kjo ndikon që shërbimi civil në Kosovë të jetë jostabil dhe të perceptohet si i paqëndrueshëm, andaj vërehet një mobilitet i shtuar në drejtim të sektorëve tjerë duke ndikuar uqishëm në rënien e proesionalizmit brenda tij. Pra, duke marrë parsysh ndikimin politik në rekrutim, avancim, spastrim të radhëve dhe mobilitetin e shtuar në drejtim të sektorëve tjerë, shërbimi civil në Kosovë vuan nga mungesa kronike e proesionistëve të cilët do të ishin bartës të denjë të proceseve tejet të rëndësishëme nëpër të cilat po kalon shoqëria jonë Meyer-Sahling, J. 2012, Civil Service Proessionalisation in the Western Balkans, SIGMA PAPER No. 48, p Ligji Nr. 03/L-149, Për Shërbimin Civil të Republikës së Kosovës, Neni 18, Prishtinë, 2010; 56 Op.cit. Doli., Hacek, M., The Relationship between Civil Servants and Politicians in a Post-Communist Country: A Case o Slovenia. International Journal o Public Administration, 84 1, Fisnik Korenica, Dren Doli, and Artan Rugova The Past and Present: A Note on the Civil Service o Kosovo: Discussing its Design, Independence and Management. International Journal o Public Administration, 34: Op.cit. Doli, Op.cit. Alidemaj,.93.

66 Pra, baza ligjore për unksionimin dhe organizimin e administratës publike në Kosovë stimulon parimin e meritokracisë dhe proesionalizmit shkolla e ndërveprimit ndërsa praktikat e krijuara janë në kundërshtim me bazën ligjore duke intereruar ekstremisht në administratë me ç rast nuk vërehet dallimi mes një unksionari administrativ dhe atij politik shkolla politike. Përundim Qeverisja është problem i madh i vendeve të dalura nga luta dhe atyre në tranzicion. Në këto vende mëtohet ndërtimi i sistemeve demokratike, ngritja e transparencës dhe përgjegjësisë së administratës, mbrojtja e të drejtave të njeriut, zbatimi eektiv i ligjeve dhe inkurajimi i pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrje. Çdo vend në tranzicion përpiqet të gjej rrugën e drejtë për të rimarrë veten nga e kaluara dhe për të ndërtuar vlera të reja, sisteme qeverisjeje dhe institucione administrative që ndihmojnë për një zhvillim aatgjatë. Organizimi dhe unksionimi i administratës publike eikase, eektive dhe të paanshëm politikisht është thelbësor për unksionalitetin e shtetit, duke qenë se qeverisja demokratike qëndron mbi shtyllat e një administrate proesionale. Në Kosovë vazhdojmë të kemi probleme me ndarjen e stait civil nga ai politik si rezultat i nepotizmit dhe ndikimit politik në aparatin administrativ. Çarëdo mobiliteti i qeverisë qëndrore dhe lokale inicon procesin e spastrimit të administratës publike. Pra, sida kryesore e administratës sonë në përgjithësi është minimizimi i ndikimit politik dhe lutimi i joproesionalizimit. Andaj, pikërisht parimet e modelit gjerman dhe britanik izolimi strategjik i administratës mund të siguronin një rrugëdalje nga kjo amulli administrative në Kosovë. Në këtë mënyrë do të minimizohej eekti negative i intererimit të nivelit politik në rekrutimin dhe avancimin e shërbyesve civilë. Sigurimi i shërbimeve për të gjithë qytetarët e Kosovës, vendosja e një administrate proesionale të përgjegjshme dhe të lirë nga ndikimet politike është prioritet kyç i Integrimeve Evropiane. Kjo nuk është arritur ende në Kosovë për shkak se aparati i administratës publike vazhdon të ndikohet uqishëm nga interesat e partive politike.

67 Bibliograia: - Alidemaj, H. Avni. Shërbimi Civil në Kosovë në aspektin krahasimtar, Revista Regjionale e Shkencave Shoqërore REFORMA, Nr. 1/2015, Instituti për Studime Ligjore dhe Demokratike, Gjilan, 2015, aqe Demir, Tansu. Politics and Administration: A review o research and some sugestions, University o Illinois at Springield, Doli, Dren. Reorma e Shërbimit Civil të Kosovës - Material Diskutues, Grupi për Studime Juridike dhe Politike, Prishtinë, Hacek, M. The Relationship between Civil Servants and Politicians in a Post- Communist Country : A Case o Slovenia. International Journal o Public Administration, 84 1, Hewood, Andrew. Politika, Dukagjini, Korenica, Fisnik. Doli, Dren. et Rugova, Artan. The Past and Present: A Note on the Civil Service o Kosovo: Discussing its Design, Independence and Management. International Journal o Public Administration, 34: Meyer-Sahling, J. Civil Service Proessionalisation in the Western Balkans, SIGMA PAPER No Stavileci, E. Nocione dhe parime të administratës publike aspekte metodologjike dhe shqyrtime krahasimtare, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Prishtinë, Zendeli, Fadil. E drejta administrative, Tetovë, Ligji Nr. 03/L-149, Për Shërbimin Civil të Republikës së Kosovës, Prishtinë, Burime elektronike: pd

68 Brunilda Llatiu, Loreta Bebi, Anhela Llatiu - Zbatueshmëria e Kodit të Etikës për Ekspertët Kontabël të Regjistruar Brunilda Llatiu 1 Fondacioni Fryma e Dashurisë, Rruga Kavajës, Tiranë brunallatiu@yahoo.it Loreta Bebi 2 Fakulteti Ekonomik Universiteti Aleksandër Xhuvani Ish Shtëpia e Oicerëve, Elbasan loreta.bebi@yahoo.com Anhela Llatiu 3 Tirana Bank, L.12, Rruga Dëshmorët, Durrës anhelallatiu@yahoo.it ABSTRAKTI Etika proesionale dhe pavarësia e ekspertëve kontabël të regjistruar është një çështje mjat delikate si pasojë e skandaleve të mëdha botërore në lidhje me auditimin. Këto skandale dëmtuan reputacionin dhe besueshmërinë e audituesve. Për këtë arsye, qëllimi i këtij studimi është të vlerësohet sesi kuadri rregullator gjen përdorim si bazë për etikën dhe vlerat morale dhe nëse përdorimi i tij shpeshtë orcon sjelljen etike dhe siguron pavarësinë e ekspertëve kontabël. Ky është një studim kualitativ me një trajtim përshkrues. Të dhënat empirike janë mbledhur nga intervista me pyetje pjesërisht të strukturuara të realizuar me gjashtë ekspertë kontabël të regjistruar aktivë në Durrës, Shqipëri. Rezultatet e këtij studimi sugjerojnë se ekspertët kontabël të regjistruar në Shqipëri janë të vetëdijshëm për çështjet e pavarësisë dhe përdorin kuadrin rregullator si bazë për etikën dhe vlerat morale. Legjislacioni aktual dhe Kodi i Etikës, janë të pranueshëm nga ekspertët kontabël dhe shihen si udhëzues mjat të mirë në ushtrimin e proesionit me etikë duke gjetur përdorim të rregullt. Zhvillimi i këtij punimi përaqëson një mundësi mjat të mirë për të ndërthurur praktikën në auditim me kërkimin, duke shpresuar që të kontribuojë në dhënien e pikëpamjeve të ndryshme individuale të ekspertëve kontabël dhe të një perspektive në çështjet etike në mënyrë që kolegët të mund të mësojnë nga njëri-tjetri. Fjalët kyçe: Auditim, ekspert kontabël i regjistruar, kodi i etikës, etika proesionale, pavarësia. Hyrje Në këtë studim okusi është mbi prespektivën dhe opinionin e ekspertëve kontabël të regjistruar EKR në lidhje me kodin e etikës dhe sesi ky i undit gjen përdorim në punën e tyre. Edhe pse Shqipëria konsiderohet si një vend në zhvillim rregullat dhe ligjet kombëtare mbi kontabilitetin dhe auditimin janë të një standardi të lartë ndërkombëtar. Rëndësia e inormacionit të besueshëm dhe besnik në raportet inanciare është një variabël kyç për Shqipërinë për të vijuar zhvillimin dhe për të tërhequr kapitalin e huaj në vend. Për shkak të skandaleve besueshmëria dhe objektivitetit i EKR-ve janë vënë në pikëpyetje dhe kritikat ndaj proesionit të auditimit janë bërë një problem global. Për të rikthyer besueshmërinë e proesionit të auditimit, u krijuan rregullore të reja. Akti Sarbanes-Oley

69 ishte rezultati në SHBA, modeli i analizës në Europë dhe Kodi i Etikës KE për proesionin e EKR-ve në Shqipëri, i cili i hartuar nga IEKA hyri në uqi më 1 janar Arsyeja pse u hartuan këto rregulla etike në vendin tonë është se misioni i organizatës IEKA-ës është të sqarojë se çarë nënkupton një praktikë e mirë e auditimit dhe sepse ekzistonte nevoja për të pasur një proesion të pavarur të auditimit. Të gjitha këto rregullore theksojnë rëndësinë e pavarësisë së ekspertëve kontabël. Sipas proesionit të auditimit, rregullat etike mendohet të jenë atributi më i rëndësishëm në kuadër të proesionit dhe pavarësia pretendohet të jetë rregulli etik më thelbësor. Metodologjia Ky është një studim i bazuar në metodën cilësore me një trajtim përshkrues. Punimi bazohet si në të dhënat parësore ashtu edhe në ato dytësore. Të dhënat parësore janë mbledhur nëpërmjet pyetësorëve pjesërisht të strukturuar të realizuar me gjashtë ekspertë kontabël aktivë në qytetin e Durrësit, ndërsa të dhënat dytësore janë marrë nga burime të publikuara si librat, artikujt dhe punimet shkencore. Qëllimi nuk ishte për të testuar arsyetimin etik midis ekspertëve kontabël të intervistuar, por më tepër të merrej mendimi i tyre mbi etikën e proesionit të auditimit. Opinionet e audituesve mbi kodin etik dhe përundimet demonstrojnë një pamje përshkruese të arsyetimit të tyre në lidhje me kuadrin rregullator dhe sesi ai gjen zbatueshmëri në punën e tyre të përditshme. Rishikimi i literaturës Kodi i Etikës njihet si Bibla e audituesit. Kodet e Etikës janë të rëndësishme pasi në mënyrë implicite vendosin kuizime apo sjellje jo etike dhe kanë për qëllim të orojnë udhëzime në raste situatash të paqarta. Është përgjegjësi e EKR-ve që të njohin dhe të kuptojnë Kodin e Etikës që rregullon punën dhe sjelljen e tyre. Kur shkelin Kodin, me ose pa dëshirë, ata kompromentojnë detyrën e tyre ndaj përdoruesve të produktit të punës së tyre. Në një intervistë të tij të undit, nëntor 2015, kryetari i Bordit të Standarteve Ndërkombëtare të Etikës për Kontabilistët, Dr Stavros Thomadakis u shpreh se, Korrupsioni dhe rysheti janë një problem global që prek si ekonomitë zhvilluara ashtu edhe ato në zhvillim. Kjo është një ushë ku Kodi i Etikës për Kontabilistët Proesionistë mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në interes të publikut. Duke u mbështetur në detyrimin e tyre për të zbatuar Kodin, kontabilistët proesionistë mund të luajnë një rol të rëndësishëm në përballimin e korrupsionit dhe mitmarrjes. Manuali i Kodit të Etikës për proesionistët kontabël 2010 përmban Kodin e Rishikuar të Etikës për Proesionistët Kontabël, i cili hyri në uqi më 1 janar Ky kod përbëhet nga tre pjesë: Pjesa A- përcakton parimet themelore të etikës proesionale për ekspertët kontabël të regjistruar me një kuadër për tu përdorur për: - Identiikimin e kërcënimeve kundër pavarësisë së ekspertit kontabël të regjistruar

70 - Vlerësimin e rëndësisë së kërcënimeve të identiikuara - Aplikimin e masave mbrojtëse për të eliminuar apo reduktuar kërcënimet Pjesa B- përshkruan se si kuadri konceptual aplikohet në praktikë për ekspertët kontabël të regjistruar. Pjesa C- merret me ekspertët kontabël të punësuar në biznes. Në këtë studim okusi është në kërcënimet e ndryshme që një ekspert kontabël i regjistruar mund të hasë në proesion. Shpesh është e vështirë për një ekspert kontabël të veprojë në mënyrë të pavarur. Meqënëse roli i ekspertit kontabël shihet si një kujdestar i interesit publik, nëse ndeshet një kërcënim ndaj pavarësisë, eksperti kontabël duhet të identiikojë këtë kërcënim dhe ta eleminojë/reduktojë atë në një nivel të pranueshëm përpara se ai ose ajo të mund të vazhdojë me ose ta pranojë detyrën. Nëse eksperti kontabël nuk mund të zvogëlojë kërcënimet duke përdorur masat mbrojtëse ai ose ajo duhet të japë dorëheqjen nga angazhimi ose të zgjedhë ta reuzojë atë. Gjetjet empirike Të intervistuarit Materiali empirik i studimit është mbledhur nga intervista individuale që janë kryer me gjashtë ekspertë kontabël të regjistruar aktivë në Durrës, Shqipëri. Fakti që intervistat janë realizuar me pyetje pjesërisht të strukturuara, do të thotë se i intervistuari nuk bazohet në një ormë përgjigjeje strikte, por atij i jepet hapësirë për diskutim. Gjithashtu, lënia në anonim të të intervistuarve nuk ka gjasa të ndikojë në rezultatin përundimtar të studimit, por përkundrazi, kjo e bën të intervistuarin të ndjehet më rehatshëm për të olur lirisht, në vend se të përgjigjet në një mënyrë të ashtuquajtur politikisht korrekte. Të intervistuarit janë të përaqësuar nga ekspertë kontabël si me shumë ashtu edhe me pak përvojë proesionale në ushën e auditimit, gjë e cila i jep studimit një shtrirje më të gjerë. Meqënëse të gjithë ekspertët kontabël të intervistuar ndjekin të njëjtin legjislacion, një studim i ngjashëm me të tjerë të intervistuar ka gjasa të japë të njëjtin rezultat, që do të thotë se vleshmëria e jashtme mund të konsiderohet e lartë. Kodi i Etikës sipas perspektivës së EKR-ve 1. Dobishmëria e Kodit të Etikës gjatë punës së përditshme Është e qartë se KE-ja është një mjet i dobishëm dhe i zakonshëm në punën e ekspertëve kontabël të regjistruar, pasi të gjithë të intervistuarit bien dakord se ai qëndron i ngultur në mëndjen e tyre. Megjithatë duhet theksuar se niveli i përdorimit ndryshon në varësi të përvojës së ekspertit kontabël. Ekziston një prirje e veçantë që të intervistuarit me më pak përvojë konsultohen më shpesh me KE-në ndërsa të intervistuarit me përvojë mbështeten më shumë në përvojën e tyre dhe madje gjithashtu mund të merren me situata më komplekse të cilat jo gjithmonë janë të mbuluara nga KE-ja. Përjashtim nga kjo prirje bën vetëm një i intervistuar i cili ka shumë përvojë, por ende përdoror dhe konsultohet shpesh me KE-në. Kjo mund të shpjegohet me aktin se ai është anëtar i këshillit drejtues të IEKA-ës dhe duhet të jetë i përditësuar me të rejat e KE-së gjatë gjithë kohës.

71 KE-ja është një gur themeli për sjelljen etike të një eksperti kontabël të pavarur dhe akti që të intervistuarit e shohin atë si një udhëzues të dobishëm nënkupton se është me rëndësi të madhe për ekspertët kontabël të veprojnë të pavarur si në aparencë ashtu edhe në mënyrën e të menduarit. 2. Mjatueshmëria e Kodit të Etikës për të siguruar pavarësinë e audituesit Të gjithë të intervistuarit pajtohen me mendimin se KE-ja punon si një udhëzues i mirë, por mendimi nëse ai është i mjatueshëm për të siguruar pavarësinë e audituesit ndryshon. Ndërkohë që disa të intervistuar besojnë se ai është i mjatueshëm, disa të tjerë mendojnë se nuk është dhe shkojnë deri aty sa thonë se rregullat nuk mund të jenë kurrë të kompletuara ose të mjatueshme. Në të njëjtën kohë të intervistuarit theksojnë rëndësinë e konsultimit me kolegët, përdorimit të përvojës dhe vlerat themelore morale dhe etike individuale si plotësues të nevojshëm të KE-së. Ekspertët kontabël duket se mbështeten në kuadrin rregullor për etikën KE si një udhëzues për tu konsultuar kur kërcënimet ndaj pavarësisë nuk mund të reduktohen apo eliminohen nga përvoja apo asistenca nga kolegët. 3. Kërcënimi më i zakonshëm kundrejt pavarësisë Shumica e të intervistuarve listojnë kërcënimin e amiljaritetit si më të zakonshmin, me shpjegimin se në një qytet të vogël mund të bëhesh shpesh shumë i aërt me klientin dhe gjithashtu ndodh shpesh që të njihesh me një punonjës të klientit në një nivel personal. Ata të gjithë shprehen se është e vështirë, por në të njëjtën kohë dhe e rëndësishme që të jesh proesionist dhe të mbash marrëdhënien me klientin në një nivel të tillë, por gjithsesi është diçka që ata e menahojnë. Shumë prej tyre thonë se vështirësia qëndron në përcaktimin e kuirit midis një marrëdhënjeje private dhe asaj proesionale dhe ndoshta kjo është arsyeja pse ky risk është kaq i zakonshëm. Duke u bazuar në studime të mëparshme shpjegohet se ky kërcënim është kaq i zakonshëm sepse klienti shpesh kërkon një marrëdhënie të ngushtë me ekspertin kontabël, ndërsa ekspertit kontabël i duhet ta mbajë atë në një nivel proesional, por edhe të veprojë si një këshillues, për të kënaqur klientin. Të intervistuarit e konsiderojnë rotacionin e ekspertit kontabël një mënyrë të mirë për të trajtuar çështjen e kërcënimit amiljar, edhe nëse është e vështirë që të përcaktohet një numër vitesh për të dalluar kur një ekspert kontabël bëhet i varur. Ndërkohë që një ekspert kontabël mund të bëhet i varur vetëm pas një viti një tjetër ekspert kontabël mund të qëndrojë i pavarur për më shumë se shtatë vjet. Është e vështirë që të rregullohet një sjellje në mos e pamundur, kështu që në und ajo çka është e rëndësishme lidhet me vlerat themelore etike dhe morale të individit. Dy prej të intervistuarve u shprehën se në rastin e auditimit të kompanive të vogla dhe të mesme kërcënimi i vetë-rishikimit është kërcënimi më i zakonshëm kundrejt pavarësisë së ekspertit kontabël pasi është e vështirë që të shmanget këshillimi dhe edhe më e vështirë që të bëhet dierencimi ndërmjet udhëzimit dhe konsultimit. 4. Kodi i Etikës si udhërrëyes në rastin e një kërcënimi ndaj pavarësisë

72 Sikurse u përmend edhe më lart të intervistuarit vlerësojnë KE-në si një mjet të mirë për tu konsultuar, sidomos kur ndeshen me situata të reja dhe të ndërlikuara. Megjithatë të intervistuarit më shumë sesa të konsultohen me KE-në u drejtohen kolegëve për udhëzime dhe/ose përdorin përvojën e tyre. Prandaj KE-ja mund të konsiderohet më shumë si një mjet edukativ, që përdoret kur ekspertët kontabël mësojnë bazën e tyre teorike, pavarësisht nëse ky është apo jo qëllimi i tij. Gjatë punës, KE-ja është i ngulitur në mendjen e ekspertëve kontabël dhe eksperienca e ituar luan një rol më të madh se KE-ja. Një shpjegim i mundshëm për këtë është se shumë kërcënime ndodhin shpesh gjë që e bën të panevojshme të konsultuarit me KE-në në përditshmërinë e tyre të punës. Një risk që lind nga kjo sjellje është se masat mbrojtëse mund të bëhen shumë rutinore dhe është e një rëndësie jetike që ekspertët kontabël të jenë të përditësuar me të rejat e KE-së. 5. Plotësia e Kodit të Etikës Kuadri rregullator vlerësohet nga të gjithë të intervistuarit dhe gjen përdorim të gjerë. Ndoshta mund të konsiderohet si një hap i madh që të thuhet se është i kompletuar apo i plotë, pasi gjithmonë ka vend për përmirësime. Sipas të intervistuarve ndryshon mendimi nëse KE-ja është i mjatueshëm për të siguruar pavarësinë, ndërkohë që asnjë nuk beson se ai është i plotë, sepse, sipas mendimit të tyre nuk ka legjislacion që të mund të jetë i plotë dhe të mbulojë të gjitha çështjet. Secili prej tyre mendon se KE-ja dhe legjislacioni aktual janë udhëzues të dobishëm dhe mjatueshmërisht strikt për të parandaluar boshllëqet edhe nëse është jo i plotë. Disa nga të intervistuarit theksojnë rolin proesional të ekspertit kontabël dhe thonë se nuk ka rëndësi se sa strikte janë rregullat, sepse në und të undit gjithçka lidhet me moralin dhe etikën e proesionit të auditimit. KE-ja ndoshta nuk ka nevojë për zhvillim edhe nëse nuk është i kompletuar, ndoshta janë aktorët si vlerat themelore morale dhe etike ato që kanë nevojë për rishikim. Konkluzione Kodi i etikës i jep ekspertit kontabël të regjistruar mundësinë që të reerohet diku. Kjo nënkupton se ai ka një obligim, se nëse percepton diçka të gabuar, të veprojë. Por integriteti intelektual është gjëja më e rëndësishme që një ekspert kontabël i regjistruar duhet të ketë. Sipas përgjigjeve duket se, ekspertët kontabël në vendin tonë janë të mirë arsimuar dhe kanë një ndërgjegjësim të madh ndaj pritshmërive të publikut, kur bëhet jalë për çështjen e pavarësisë. Ata theksojnë rëndësinë e të qenurit dhe të vepruarit gjithmonë si i pavarur. Të intervistuarit besojnë se legjislacioni aktual dhe rregullat janë të mira dhe i ndihmojnë ata në punën e përditshme. Fakti se asnjë nga të intervistuarit nuk mund të sjell ndërmend ndonjë boshllëk të KE-së sugjerohet se ai është një mjet i zhvilluar mirë, por nuk është i mjatueshëm në vetvete për të siguruar pavarësinë e ekspertëve kontabël. Përveç KE-së, ekspertët kontabël duhet të mbështeten në vlerat themelore etike dhe morale, të konsultohen me kolegët e tyre dhe të përdorin përvojën për të gjetur një mënyrë eektive për të reduktuar rrezikun Kërcënimi më i zakonshëm kundrejt pavarësisë së ekspertit kontabël, sipas të intervistuarve, është kërcënimi i amiljaritetit dhe më speciikisht çështja e marrëdhënies. Duket sikur është shumë e vështirë që të përcaktohet kur një marrëdhënie shndërrohet nga proesionale në

73 private dhe se si duhet të mbrohesh ndaj këtij kërcënimi. E vetmja mënyrë për ta shmangur atë do të ishte që të shmangen të gjitha marrëdhëniet, gjë që natyrisht është e pamundur për ekspertët kontabël. Sida është që të krijohet një marrëdhënie e mirë me klientin, por në të njëjtën kohë ajo të mbahet në një nivel proesional. Meqënëse KE-ja duket se përdoret më shpesh nga ekspertët kontabël të rinj se sa nga ata me më shumë përvojë, ai mund të shihet si një mjet edukativ. Gjatë edukimit të ekspertëve kontabël i jepet një okus i madh KE-së dhe çështjes së pavarësisë, dhe kjo duket se relekton shumë vite pas edukimit. Nga kjo pikëpamje KE-ja mund të konsiderohet si jetik dhe i dobishëm. Rekomandime Pra cilat janë përgjegjësitë e veçanta të ekspertëve kontabël të regjistruar në bërjen e biznesit më etik? - Luta kundër ryshetit është një illim i mbarë. Ekspertët kontabël janë të lidhur me standarde strikte etike. Për shkak të kësaj, ata vlerësohen nga organizatat si një mburojë kundër praktikave moralisht të diskutueshme. Ata mund të jenë të dobishëm në lutën kundër zhvillimit të një kulture që normalizon pagesën e ryshetit. Megjithatë, kultura e bizneseve është e ortë dhe shpesh është e vështirë ta ndryshosh atë. Kërkohet guim për të sugjeruar bërjen e gjërave ndryshe, veçanërisht me arsyetimin se praktika aktuale është joetike. - Ekspertët kontabël duhet të shmangin marrëdhëniet që mund të shihen si konlikt interesi, si dhe të gjitha marrëdhëniet që mund të ndikojnë në objektivitetin dhe pavarësinë e tyre, në mënyrë që të mos rrezikojnë pavarësinë e tyre. Në rastet kur vërehen shkelje të kodit të etikës duhet të ndërmerren masa nga instancat përkatëse, të cilat variojnë nga masat disiplinore deri në shirjen e përhershme nga regjistri publik i EKR-ve. Shqipëria është një vend në zhvillim prandaj zbatimi i kodit të etikës, pavarësia e ekspertit kontabël dhe kërkesat për cilësinë e auditimit, duhet të jenë në mënyrë konstante nën vëzhgim dhe vlerësim. - "Së bashku të gjithë përitojmë më shumë". IEKA duhet të vlerësojë dhe rëndësinë e komunikimit në internet duke krijuar një Forum Diskutimi Online. Një qëllim i Forumit është të bashkojë përvojat kolektive të anëtarëve të Forumit për të prodhuar "praktikat më të mira" udhëzuese në ushat me interes të lartë, të tilla si etika proesionale dhe pavarësia e EKR-ve, për ata që mbledhin, ruajnë dhe përdorin të dhënat në lidhje me auditimin. Zakonisht është tepër e dobishme të rrihen ide me individë që nuk i takon, ndërsa bisedat me to do të jenë gjithmonë aty për t i rishikuar sërish në të ardhmen. Kjo do të ndihmojë me sukses në çarëdo detyre që të jeni duke kërkuar zgjidhje. Forumet janë një mënyrë e shkëlqyer për të kërkuar këshilla dhe për të diskutuar mosmarrëveshjet apo çështjet praktike me interes për ata që interpretojnë dhe zbatojnë standardet e auditimit dhe etikës në situata reale. Anëtarët do të ndajnë lirisht ide se si organizata mund të përmirësojë cilësinë e auditimit dhe të arrijë perspektiva të reja. - Sugjerohet se personave që mund t u besosh janë ata që kur përballen me zgjedhje etike, vendosin në bazë të parimeve "Unë nuk duhet ta bëj këtë" në vend të "Unë nuk mund ta bëj këtë ose mua nuk më lejohet ta bëj këtë". Vendimi ose zgjedhja varet nga individi, por është

74 përgjegjësi e institucioneve të sigurojnë kuadrin e nevojshëm dhe mjedisin e duhur per t u bërë të mundur atyre marrjen e një vendimi të drejtë. - Etika shpesh ka të bëjë me mënyrën, sesi dëshironi të mbaheni mend. Nisur nga ky këndvështrim, ky punim inalizohet duke rekomanduar një rregull të vleshëm në këtë proesion: Reerencat Ji etik për të qenë një proesionist i lirë Manuali i Kodit të Etikës për Proesionistët Kontabël, botimi 2010 Kodi i Etikës për Ekspertët Kontabël të Autorizuar, IEKA- janar 2007 Ligji Nr datë Për auditimin ligjor, organizimin e proesionit të ekspertit kontabël të regjistruar dhe të kontabilistit të miratuar, i ndryshuar Etika e Biznesit, Hysen Çela, Tiranë 2013 Pyetësorët e intervistave të realizuara me ekspertët kontabël të regjistruar në Durrës Nov2015.pd Bowen H. Buzz McCoy Living Into Leadership: A Journey in Ethics

75 Brunilda Llatiu, Loreta Bebi, Anhela Llatiu- Implementimi i Auditimit të Brendshëm në Sektorin Publik Brunilda Llatiu 1 Fondacioni Fryma e Dashurisë, Rruga Kavajës, Tiranë brunallatiu@yahoo.it Loreta Bebi 2 Fakulteti Ekonomik Universiteti Aleksandër Xhuvani Ish Shtëpia e Oicerëve, Elbasan loreta.bebi@yahoo.com Anhela Llatiu 3 Tirana Bank, L.12, Rruga Dëshmorët, Durrës anhelallatiu@yahoo.it ABSTRAKTI Aktualisht ekziston një interes i konsiderueshëm në ushën e auditimit të brendshëm dhe kontributit të tij për një qeverisje më të mirë në sektorin publik. Shqipëria illoi implementimin e auditimit të brendshëm në sektorin publik në vitin 2003 nëpërmjet miratimit të një ligji për auditimin e brendshëm, i cili hodhi bazat illestare dhe zhvilloi konceptet bazë lidhur me veprimtarinë e auditimit në sektorin publik. Dhe pas një rrugëtimi të vështirë, për herë të parë, në raportin vjetor të vitit 2014 vizioni bashkëkohor i Drejtorisë së Auditimit të Brendshëm DAB pranë Ministrisë së Financave prek termin e përsosmërisë në lidhje me auditimin, duke vërtetuar qartë rritjen e përgjegjesisë së këtij unksioni për të siguruar në të ardhmen një sistem inanciar të qëndrueshëm. Qëllimi i punimit është shqyrtimi i implementimit të auditimit të brendshëm në Shqipëri. Për më tepër, ai analizon përkuizimin, dobinë e auditimit të brendshëm dhe rolin e Standardeve Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm SNAB në zhvillimin e proesionit të audituesit të brendshëm. Ky punim është i përditësuar me zhvillimet e undit në lidhje me çështjet e auditimit të brendshëm në Shqipëri. Pas analizimit të azave të implementimit të auditimit të brendshëm në sektorin publik, mund të konkludojmë se Shqipëria është në rrugën e duhur, duke u okusuar në orcimin e kërkesave për unksionin e auditimit të brendshëm, në mënyrë që të mund të arrihet harmonizimi ndërmjet kuadrit rregullator shqiptar, direktivave të Bashkimit Europian dhe SNAB-ve. Fjalët kyçe: Auditimi i Brendshëm, Standardet Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm, Sektori Publik, Shqipëri Hyrje Teoria e auditimit të brendshëm është konceptuar illimisht nga Lawrence Sawyer, shpesh i reeruar si "babai i auditimit të brendshëm modern". Sawyer 2003 ka dhënë një përkuizim speciik të auditimit të brendshëm, duke deklaruar se ai është " një vlerësim sistematik dhe objektiv nga audituesit e brendshëm të operacioneve të ndryshme dhe kontrolleve brenda një organizate për të përcaktuar nëse 1 inormacioni inanciar dhe operativ është i saktë dhe i besueshëm, 2, risqet e ndërmarrjes janë identiikuar dhe minimizuar, 3 rregullat e jashtme dhe politikat e brendshme të pranueshme dhe procedurat janë ndjekur, 4 kriteret e kënaqshme operative janë plotësuar, 5 burimet janë

76 përdorur në mënyrë eikase dhe ekonomike dhe 6 objektivat e organizatës janë arritur në mënyrë eektive - të gjitha me qëllim të konsultimit me menahimin dhe për të ndihmuar anëtarët e organizatës në kryerjen eektive të përgjegjësive të tyre të qeverisjes ". Përkuizimi i Auditimit të Brendshëm në legjislacionin tonë është ai i dhënë nga Instituti për Auditimin e Brendshëm IIA që e përkuizon atë si më poshtë: Auditimi i brendshëm është një veprimtari e pavarur që jep siguri objektive dhe oron këshillim për menahimin e projektuar për të shtuar vlerën e për të përmirësuar veprimtarinë e njësisë publike. Auditimi i brendshëm ndihmon njësinë publike për të arritur objektivat, nëpërmjet një veprimtarie të disiplinuar dhe sistematike, për të vlerësuar e përmirësuar rytshmërinë e menahimit të riskut, si dhe proceset e kontrollit e të qeverisjes. Përitimet e aplikimit të auditimit të brendshëm janë të shumta. Auditimi i brendshëm mund të na tregojë nëse burimet e një kompanie janë përdorur në mënyrë eektive dhe eikase. Ai na drejton në mënyrë që të jemi në përputhje me ligjet dhe rregulloret. Auditimi i brendshëm mund të ndihmojë një njësi ekonomike që të reduktojë marrëveshjet e shehta dhe korrupsionin. Ai mund të sigurojë koordinimin midis departamenteve të ndryshme në një kompani. Vetëm gjatë dy dekadave të undit audituesi është bërë një proesion vërtetë i uqishëm, duke marrë rëndësinë dhe vlerësimin e duhur. Dhe Shqipëria si një vend në zhvillim është në illim të këtij transormimi, por ka atin e përdorimit të shembujve të vendeve të zhvilluara, duke i racionalizuar përpjekjet për të arritur këto nivele. Roli i SNAB-ve Në korrik të vitit 2015, Instituti i Audituesve të Brendshëm IIA publikoi një Kuadër të ri të Praktikave Proesionale Ndërkombëtare IPPF për të mbështetur më mirë praktikuesit e auditimit të brendshëm në përmbushjen e rolit evolues të proesionit me një perspektivë kuptimplotë, proaktive, dhe të okusuar në të ardhmen. Kuadri i praktikave proesionale të Auditimit të Brendshëm përmban përkuizimin e auditimit të brendshëm, kodin e etikës, standartet dhe udhëzimet këshilluese. IPPF-ja përbëhet nga tre grupe të standardeve, të cilat janë të detyrueshme: A. Standardet e atributit, B. Standardet e perormancës dhe C. Udhëzimet këshilluese. Standardet Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm SNAB rishikohen rregullisht nga Instituti i Audituesve të Brendshëm. Standardet janë të hartuara për të siguruar parimet themelore për implementimin e auditimit të brendshëm dhe ndihmojnë në përmirësimin e proceseve dhe unksioneve brenda një kompanie. Në mënyrë të veçantë, standardet përcaktojnë ushëveprimin e aktiviteteve që shtojnë vlerë në një biznes dhe krijojnë bazat për monitorimin e eektivitetit të auditimit të brendshëm. Standardet dhe kodi i sjelljes janë të hartuara për të promovuar proesionin e audituesit të brendshëm. Zbatimi i standardeve të auditimit të brendshëm mund t i sigurojë menaherëve të biznesit, aksionerëve, investitorëve që disa rregulla themelore të auditimit të brendshëm janë zbatuar me sukses.

77 Instituti i Audituesve të Brendshëm ka zhvilluar standardet e auditimit të brendshëm të pranuara ndërkombëtarisht që janë të zbatueshme, kryesisht në sektorin privat, por sektori publik ka aspekte unike - për shembull, çështje në auditimin e brendshëm të administratës tatimore, apo rolet dhe përgjegjësitë e agjencive të inspektimit në raport me unksionin e auditimit të brendshëm, të cilat duhet të mbulohen nga SNAB-të në sektorin publik. Aktualisht SNAB-të në sektorin publik ende mungojnë. Evoluimi i Auditimit të Brendshëm në Shqipëri Në vitin 1992, në vendin tonë unksionet e kontroll-revizionit i kaluan Kontrollit të Lartë të Shtetit. Deri në illim të viteve 2000 kur u shaqën dhe shenjat e para të zhvillimit të auditimit të brendshëm, nuk pati ndonjë zhvillim cilësor në këtë drejtim. Me Vendimin e Këshillit të Ministrave Nr.217, datë Për Kontrollin inanciar u krijuan Drejtoritë e Kontrollit Financiar pranë Preekturave të Qarqeve të cilat ushtronin kontroll inanciar në të gjitha njësitë publike buhetore të qeverisjes vendore dhe qëndrore brenda qarkut përkatës. Por mënyra, proçedurat dhe mentaliteti i të kryerit të këtij unksioni të rëndësishëm ishte i njëjtë si para viteve 90. Në vitin 2003, u miratua për herë të parë në vendin tonë një ligj për auditimin e brendshëm në sektorin publik, Ligji Nr.9009, datë , Për Auditimin e Brendshëm në Sektorin Publik. Ky ligj hodhi bazat dhe zhvilloi konceptet bazë në lidhje me veprimtarinë e auditimit te ne. Sipas këtij ligji strukturat e kontrollit inanciar u shndërruan në struktura të auditimit të brendshëm në sektorin publik dhe ja kaloi auditimin si unksion drejtpërdrejt nivelit më të lartë të drejtimit. Pra në këtë mënyrë u hodhën bazat e para për unksionimin në mënyrë të pavarur të strukturave të auditimit të brendshëm. Kjo reormë e sistemit të kontrollit inanciar publik solli kalimin nga kontrolli tradicional inanciar drejt një auditimi sipas standardeve ndërkombëtare. Në këtë kontekst, u përcaktua, për herë të parë në sektorin publik, nocioni i auditimit të brendshëm dhe u themeluar objekti i tij, mënyra e organizimit, atributet e ndarjes së auditimit të brendshëm dhe rruga e tij e zhvillimit. Ky ligj ka luajtur një rol të mirë, sepse për herë të parë u bë një ndarje e qartë midis kontrollit të brendshëm dhe auditimit të brendshëm. Që prej vitit 2004, kur u përgatit edhe Manuali i parë i Auditimit të Brendshëm, në strukturën dhe përmbajtjen e sistemit të Kontrollit të Brendshëm Financiar Publik ka patur përparime domethënëse. Proesionalizmi i qeverisjes, menahimi i riskut dhe inancave publike janë karakterizuar nga një transormim tërësor. Vetëm pas 3 vjetësh nga miratimi i ligjit të parë, në vitin 2006 illoi puna për disa ndryshime dhe përmirësime në këtë ligj të auditimit të brendshëm, për shkak të vetë ndryshimeve të mëdha në ushën e inancave publike, të cilat kërkonin një institucionalizim ligjor më të plotë. Meqenëse ndryshimet e propozuara dhe të mbështetura nga organizmat ndërkombëtare dhe BE-ja kishin një karakter të zgjeruar, dhe me amendim nuk mund të kryheshin u punua për një ligj të ri, i cili u miratua në illimin e tremujorit të dytë të vitit 2007 dhe njihet si Ligji Nr. 9720, datë, Per auditimin e brendshëm në sektorin publik, i cili është amenduar me ligjin Nr , datë

78 Në vitin 2015, me përmirësimet bëra në ligjin e proçedurave tatimore, në ligjin e KLSH-së dhe ato të pritshme në Kodin Penal me përmirësimet në komisione, u diskutua dhe për ndryshime në P/Ligjin për auditimin e brendshëm në sektorin publik. Si rezultat, në tremujorin e undit të vitit 2015 u miratua një ligj i ri, Ligji Nr.114, datë Për auditimin e brendshëm në sektorin publik. Qëllimi i këtij ndryshimi është orcimi i rolit të auditimit të brendshëm në sektorin publik. Nisur nga evoluimi i auditimit të brendshëm, roli dhe rëndësia që ka ai sot në zhvillimet aktuale ekonomike globale dhe veçanërisht të teknologjisë dhe inormacionit, mundësisë së mbivendosjes së llojeve të auditimit dhe mënyrës së shmangies së tyre, është e qartë pse ky ligj u përmirësua edhe në vendin tonë dhe konkretisht: Së pari, ky ligj është në përputhje me programin dhe vendosmërinë e qeverisë për një menahim gjithnjë më eektiv të ondeve publike në lutë me abuzimin e shpërdorimin, vjedhjen dhe keqpërdorimin. Së dyti, përcakton kritere të veçanta për punësimin e audituesve të brendshëm, sikurse janë çertiikimi dhe vjetërsia në punë dhe zgjidh një ndër problemet kryesore, që është punësimi i punonjësve të paçertiikuar si auditues të brendshëm, në sektorin publik. Së treti, ligji sjell një risi në lidhje me krijimin e komiteteve të auditimit me anë të të cilave u jepet e drejta njësive publike të kenë Komitet të Auditimit të Brendshëm, si organe të pavarura, monitoruese dhe këshillëdhënëse për menahimin e lartë, si dhe mbështetëse për njësinë e auditimit të brendshëm me të drejtë vendimmarrjeje. Së katërti, janë rregulluar dhe vendosur disa terma të reja në harmoni me ligjet e tjera dhe me standardet më të mira ndërkombëtare. Nga përmirësimet e ligjit mbi auditimin e brendshëm të sektorit publik, por veçanërisht nga mirëzbatimi i tij, do të përitojnë jo vetëm inancat publike, por edhe vetë ekonomia, pasi minimizohen shpërdorimet dhe keqpërdorimet e këtyre ondeve dhe rritet eiçienca e përdorimit të tyre. Organizimi i Auditimit të Brendshëm Aktualisht në Republikën e Shqipërisë veprimtaria e auditimit të brendshëm në sektorin publik bazohet në Ligjin Nr.114, datë Për auditimin e brendshëm në sektorin publik, në aktet e tjera ligjore dhe nënligjore që rregullojnë veprimtarinë e auditimit të brendshëm ne sektorin publik, Kartën e Auditimit, Kodin e Etikës për audituesit e brendshëm, Manualin e auditimit të brendshëm si dhe në standardet ndërkombëtare të publikuara nga Instituti i Audituesve të Brendshëm të Amerikës IIA. Objekti i punës i strukturave të auditimit të brendshëm janë të gjitha vendimet inanciare për të ardhurat, shpenzimet, administrimin e aseteve dhe borheve, vlerësimin e sistemeve të kontrollit të brendshëm dhe të drejtimit. Në përundim jep rekomandime për përmirësimin e unksionimit të subjekteve të audituara dhe propozon masa.

79 Procesi i auditimit të sektorit publik përshin tri përaqësi institucionale, që përshijnë secila në unksionet e tyre: auditimin e jashtëm KLSH, auditimin e brendshëm dhe kontrollin inanciar me unksione të mirëpërcaktuara dhe inspektimin inanciar. Zhvillimi i unksioneve të auditimit të brendshëm është ngushtësisht i lidhur me një menahim eektiv të institucioneve publike dhe me një sistem të duhur të kontrollit të brendshëm e veçanërisht të kontrollit inanciar. Përaqësohet dhe është përgjegjësi direkte e Ministrit të Financave dhe kryen auditimin e ondeve të buhetit të shtetit në të gjitha njësitë buhetore që unksionojnë me onde të buhetit të shtetit qoshin këto njesi të qeverisjes qëndrore apo dhe ato vendore, si dhe në të gjitha ndërrmarjet sh.a ku shteti ka 51% të aksioneve. Ministri i Financave për problemet e auditimit të brendshëm në sektorin publik merr mendime, raporte dhe sugjerime nga Komiteti i Auditimit që është organ këshëllimor i tij dhe i njohur me ligj. Drejtoria e Auditimit të Brendshëm e Ministrisë së Financave është autoriteti ligjor, i cili realizon auditime për Ministrinë e Financave me qëllim që ta ndihmojë atë në dhënien e një sigurie relative për të gjitha ushat e veprimtarive të inancave publike që mbulon, si përgjegjegjshmëri e qeverisjes në përdorimin e burimeve publike. Ajo raporton para Komitetit të Auditimit. Organizon trajnime të vazhdueshme si dhe çertiikimin e të gjithë specialisteve që punojnë në sektorin e auditimit në RSH. Sidat e Ardhshme të Auditimit të Brendshëm Është më se e vërtetë se asnjë zhvillim i rëndësishëm nuk mund të arrihet pa inancën dhe menahimin e duhur, për këtë arsye, ndërtohen sisteme të ndryshme kontrolli, ku auditimi i brendshëm është pjesë përbërëse e tyre. Në Shqipëri proesioni i audituesit nuk perceptohet akoma si duhet të jetë në të vërtetë, në këtë ndikon dhe akti që në vendin tonë ky proesion është prezantuar më vonë se në rajon dhe më gjerë. Nga diskutimet e mëparshme të specialistëve të ushës është vënë re se me gjithë ndryshimet në legjislacion, auditimi i brendshëm në sektorin publik, në Shqipëri, vazhdon ende të përshtatë qasjen tradicionale për shkak të mungesës së burimeve njerëzore të kualiikuara si dhe të njohurive të pakta që këta kanë në lidhje me ndihmesën që unksioni i auditimit të brendshëm jep për të përmirësuar sistemet e menahimit të riskut dhe të qeverisjes së korporatave, të cilat nga ana tjetër mundësojnë arritjen e objektivave të organizatës. Një tjetër shqetësim është se emërimet në auditimin e brendshëm vazhdojnë të mbeten politike. Departamenti i auditimit të brendshëm i cili është krijuar për të siguruar besueshmërinë ndaj politikës së menahimit mund të mos e realizojë objektivin e tij kryesor për shkak të ndërhyrjes dhe ndikimit të tepruar nga drejtimi i lartë. Shpesh menahimi i sektorit publik dhe unksioni i departamentit të auditimit të brendshëm shihen më tepër si kontradiktorë sesa plotësues të njëri-tjetrit. Megjithatë pas një dekade pune të palodhshme, për herë të parë, në raportin vjetor të vitit 2014 vizioni bashkëkohor i Drejtorisë së Auditimit të Brendshëm DAB prek termin e përsosmërisë në lidhje me auditimin, duke vërtetuar qartë rritjen e përgjegjesisë së këtij unksioni për të siguruar në të ardhmen një sistem inanciar të qëndrueshëm.

80 Drejtoria e Auditimit të Brendshëm është përqendruar, në respektimin e Standarteve të Raportimit për Auditimin e Brendshëm me qëllim hartimin e raporteve të besueshme, konçize, të sakta, të bazuara në akte, dhe mbi të gjitha të vleshme në ndihmë të menahimit për përmirësimin e punës dhe rritjen e eiciencës së operacioneve inanciare dhe të drejtimit. Rritja e cilësisë së raportimit do të vijojë të jetë prioritet dhe nën monitorim sistematik. Për këtë qëllim, ajo sheh nga e ardhmja duke synuar që të aplikojë metodologjitë dhe teknikat më të mira bashkëkohore për të përmirësuar planiikimin për auditim, ndryshimin e imazhit të këtij shërbimi, maksimizimin e kapaciteteve të skuadrës audituese, dhe zgjerimin e mbështetjes në arritjen e objektivave të Ministrisë dhe sektorëve në vartësi të saj. Konkluzione Auditimi i brendshëm në Shqipëri ka bërë disa hapa për të arritur ormën e tanishme. Ai ka ndjekur ndryshimet sociale, ekonomike dhe politike të cilat kanë ndodhur në botë dhe në vendin tonë. Besimi i zbehur mund të rivendoset vetëm me masa vendimtare për orcimin e kuadrit rregullator të auditimit të brendshëm. Implementimi i auditimit të brendshëm në sektorin publik është një realitet në Shqipëri dhe i ka bazat në Ligjin 9009/2003. Krijimi i Drejtorisë së Auditimit të Brendshëm ishte një hap i madh për përhapjen e konceptit të auditimit të brendshëm në vendin tonë. Kuadri rregullator ekzistues i auditimit të brendshëm është ndikuar ndjeshëm nga Standardet Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm nga Instituti i Audituesve të Brendshëm. Adoptimi i Standardeve Ndërkombëtare të Auditimit të Brendshëm është duke u bërë në mënyrë progresive. Shqipëria sipas të Direktivës së 8-të Evropiane institucionalizoi dhe ekzistencën e një komiteti auditues. SNAB-të njihen në vendin tonë si një praktikë e mirë. Mirëpo kuizimet në sasi dhe cilësi të kapaciteteve audituese kanë vonuar adoptimin e praktikave ndërkombëtare të auditimit. Aktiviteti i auditimit të brendshëm është i ndërlikuar, pasi kërkon një arsim të mirë të përgjithshëm, dhe ka nevojë për marrëdhënie të përhershme me menahimin dhe për trajnime sistematike për çdo mision të auditimit të brendshëm. Kjo është dhe arsyeja pse, audituesit e brendshëm kanë përgjegjësinë për përditësimin e njohurive të tyre, duke u detyruar që të mbajnë veten të inormuar gjatë gjithë kohës në lidhje me përparimet që janë bërë dhe për zhvillimet aktuale në ushën e normave, procedurave dhe teknikave të punës. Pas analizimit të azave të implementimit të auditimit të brendshëm në sektorin publik, mund të konkludohet se Shqipëria është në rrugën e duhur për orcimin e rolit të audituesit të brendshëm sipas praktikave më të mira të ushës, duke u okusuar në rritjen e kërkesave për unksionin e auditimit të brendshëm, në mënyrë që të mund të arrihet harmonizimi ndërmjet kuadrit rregullator shqiptar, direktivave të Bashkimit Europian dhe SNAB-ve. Pa dyshim që në të ardhmen auditimi i brendshëm në sektorin publik në vendin tonë do të vazhdojë të përmirësohet dukshëm dhe përsosmëria e këtij shërbimi mund të duket një mision i vështirë por jo i pamundur.

81 Rekomandime Në kushtet e rritjes së rëndësisë së auditimit të brendshëm si një aktor ekonomik më poshtë po japim disa rekomandime të vleshme për përmirësimin e perormances së tij: - Audituesit e brendshëm në sektorin publik përballen me presione dhe sida të vështira çdo ditë. Por ata duhet të ruajnë besimin e publikut në veprimtarinë e qeverisë, dhe në këtë drejtim praktikat më të mira theksojnë rëndësinë e të punuarit me menahimin për ta bërë procesin e auditimit të brendshëm më eektiv. - Për të ruajtur pavarësinë, shërbimet këshilluese të audituesve të brendshëm në sektorin publik nuk duhet të marrin kurrë rolin e menahimit. Për më tepër, audituesit duhet të ruajnë pavarësinë dhe objektivitetin për çdo auditim të mëvonshëm të kryer, në rastet ku shërbimet këshillimore janë oruar më parë. - Eektiviteti i auditimit të brendshëm varet nga angazhimi i qeverisë për të ndjekur objektivat e përcaktuara. Auditimi i brendshëm shton vlerën më të mirë, kur ai pranohet si një unksion që ndihmon administratën publike dhe i jepen pushteti i duhur dhe burimet e mjatueshme për të luajtur rolin e tij të dëshiruar. - Të sigurohet inrastrukutra e duhur, që nënkupton se departamentet e auditimit të brendshëm në sektorin publik duhet të jenë të pajisur me setin e duhur të mjeteve përshirë teknologjinë e analizës së auditimit për të perormuar punën e tyre. Kombinimi i njerëzve të atë me mjetet e duhura do të sjellë dhe përmirësimin e avantazheve në procesin e auditimit. - Audituesit e brendshëm duhet të kenë një pikëpamje më të gjerë dhe të interesohen për vlerësimin e eikasitetit dhe eektivitetit të sistemeve dhe unksioneve që rishikojnë, dhe jo vetëm për besueshmërinë e inormacionit inanciar. - Duhet të investohet në kapacitete dhe atësi të auditorëve që janë me të vërtetë proesionistë që kërkojnë të ndihmojnë në mbarëvajtjen e administrates publike duke pasur vizion shtimin e vlerës dhe jo thjesht të jenë në kërkim të gjetjeve për të justiikuar pozicionin tyre të punës dhe për të mbushur një raport. E ardhmja është zgjidhja e problemeve dhe jo thjesht gjetja e gabimeve. - Megjithatë, pika kyçe, është se aktivitetet e auditimit të sektorit publik duhet të jenë të koniguruar si duhet për të mundësuar entet qeveritare dhe institucionet e tjera publike që të përmbushin detyrën e tyre për të qenë të përgjegjshëm dhe transparent ndaj publikut, në arritjen e objektivave të tyre në mënyrë eektive, eikase, ekonomike dhe etike.

82 Reerencat Ligji Nr. 114, datë , Për Auditimin e Brendshëm në Sektorin Publik Ligji Nr.9720, datë Për Auditimin e Brendshëm në Sektorin Publik ndryshuar me ligjin nr datë Ligji Nr.9009, datë , Për Auditimin e Brendshëm në Sektorin Publik DSHEM/Manuali%20i%20Auditimit%20te%20Brendshem.pd orti_vjetor_2014_i_redaktuar.pd htm Sawyer's Internal Auditing: The Practice o Modern Internal Auditing Angjeli-Instituti-Studimeve-Europiane.pd

83 Eldisa Cirogu - Politikat Europiane ne lidhje me emigracionin Eldisa Cirogu Phd student La Sapienza University, Political Sciences Faculty Abstract. Abstrakti. Ky punim ka si qellim te analizoje enomenin e emigracionit ne arenen nderkombetare, duke u okusuar me se shumti tek ndryshimet e legjislacionit ne arenen e Bashkimit Europian. Bashkimi Europian nder vite ka pergatitur gradualisht sistemin ligjor nderkombetar per te rregulluar sa me qarte dhe ne detaje kete enome. Pikerisht, kete kam dashur te sjell ne kete studim, se si ka evouluar disiplinimi ligjor i kesa teme, nga Traktati i Romes tek Trakati i Maskriktit, dhe me pas do te analizohen risite e Trakatit te Amsterdamit dhe atij te Nices. Emigracioni vazhdon te qendroje nje teme aktuale dhe me shume problematika duke u shnderruar ne nje ceshtje qe vazhdon te kerkoje tranormime te metejshme legjislative, per te arritur te tuteloje ne menyren me te plote te gjitha serat jetike qe lidhen me te. Pervec te tjerave, tema e emigracionit eshte kthyer ne nje nga temat ku shtetet pjesemarrese te Bashkimit Europian, shaqin pozicione te ndryshme dhe kane qene te dukshme perplasjet politike midis shteteve qe jane ne rontin e pare te perballjes me emigracionin dhe shteteve tranzit. Fjalët kyç:traktati i Romes, Mastrikt,Amsterdam,Konventa e Dublinit, Azil kerkues, 1. Hyrje. Sot Bashkimi Evropian peraqeson një udhëkryq shumë të madh të lukseve migratore. Sipas statistikave, ne 2003, ishin 13 milione personat qe ishin emigrante ne territorin e Bashkimit Evropian. Nderkohe qe ne 2010, ky numer arriti ne 50 milione.aktualish Europa po perballet me nje luks te ri te emigranteve qe vine nga Siria dhe vendet e Arikes. Jane te shumta arsyet qe shtyjne njerzit per te nderrmare nje udhetim plot pasiguri: luajne nje rol te rendesishem te ashtuquajturit push actors,te cilet jane ekonomike, si standardet e larta të jetesës të veriut të botës, sidomos nivelet e larta të pagave dhe politike demokracia, respekti për të drejtat e njeriut. Natyra e sistemit të botës në të cilën jetojmë është një lloj i " shatit global", në të cilën liberalizimi i tregtisë dhe shërbimeve gjithashtu inkurajon lëvizshmërinë e punëtorëve. Emigracioni ze një vend gjithnjë e më të rëndësishëm në ahendën e politikës së Bashkimit Evropian dhe te shteteve anëtare. Ai është tani një nga enomenet më komplekse dhe të diskutueshme që shoqëria jonë po përballet. Nga njëra anë, jane përgjegjësitë dhe solidaritetit qe një shoqëri e civilizuar duhet ti garantojë personave,

84 pavarësisht nga kombësia e tyre, nga ana tjetër, nevojat e rendit dhe sigurisë publike. Bilanci i këtyre dy komponentëve është sida e vërtetë per Bashkimin Evropian. Nje politke supranacionale e Bashkimit Evropian, pavarësisht nga kuizimet e saj, është niveli i vetëm institucional që mund të japë përgjigje adekuate për një enomen kaq kompleks. 2. Regjimi ligjor i emigracionit para Traktatit te Mastriktit Në vitet e negociatave të Traktatit të Romës, nevoja për rindërtimin e Evropes, dhe bumi ekonomik pasues,inluencoi vendet më të zhvilluara të Evropës Perëndimore të tilla si, për shembull, Belgjika, Franca, Gjermania dhe Britania e Madhe për të krijuar programe kombëtare për të akomoduar punëtorët e huaj. Hyrja dhe rregullat e lejeqendrimit te tyre, kryesisht te punëtorët nga vendet e tjera evropiane, ishte teme, qe per nje kohe te gjate mbeti si domestic jurisdiction çështje e sovranitetit te brendshem te shtetit. Kjo është e qartë nese bejme nje analize te Traktatit të Romës, në të cilën nuk sugjerohej ndonjë dispozitë qe te mundësonte një kompetencë të veçantë te Komunitetit Europian mbi emigracionin. Art. 48 i ketijtraktai 61,i dedikuar lëvizjes se lirë të punëtorëve 62, ishte planiikuar që nga illimi si e kuizuara për qytetarët e BE-së.Qyetaret e vendeve te treta mund të përitonin nga disa aspekte të tregut të përbashkët si rrjedhim i zbatimit te parimit të mosdiskriminimit. 3. Emigracioni në Traktatin e Mastriktit Më 7 shkurt të vitit 1992 u miratua në Mastrikt Traktati i Bashkimit Evropian, i cili hyri në uqi më 1 nëntor Ky instrument ka lejuar koordinimin e bashkëpunimit mbi emigracionin në një kuadër të vetëm institucional, duke siguruar një alternative sistemit te percakturaa nga Shengen. Megjithatë, ajo që orohet nga Maastrikt është ende një ormë e bashkëpunimit ndërqeveritar, edhe pse disa çështje që lidhen me migracionin janë përcaktuar "interes të përbashkët". Traktati i Mastriktit percakton " shtetësine e BE-së ", që nga nje njëra ane u jep qytetarëve te shteteve anetare, një statut të përbashkët e nga ana tjeter në përjashton nga te drejtat qe lidhen me kete status, qytetaret e vendeve të treta. Në akt, sipas nenit. 8, par. 1, "është qytetar i Bashkimit Europian, çdo person që mban shtetësinë e një shteti anëtar ". Me anë të kësaj dispozite vihet ne dukje dallimi midis qytetareve te BE-së dhe qytetarëve të huaj të BE-së. Krijimi i shtetësisë ka për qëllim "të orcoje mbrojtjen e të drejtave dhe interesave " të qytetarëve të shteteve anëtare. Te drejtat qe u njihen ketyre qytetareve jane: 1. Liria e lëvizjes dhe qëndrimit neni 8 A. ; 2. Për të votuar dhe për t'u zgjedhur në zgjedhjet lokale dhe ato për Parlamentin Evropian në shtetin anëtar në të cilin jeton, në të njëjtat kushte si shtetasit e atij Shteti neni 8 B. ; 61 Condinanzi M., Lang A., Nascimbene B., Cittadinanza dell Unione e libera circolazione delle persone, Milano, 2006, p Adinoli A., La libertà di circolazione delle persone, in Diritto dell Unione europea, Parte speciale, a cura di G. Strozzi, Torino, 2002, p.77

85 3. të drejtën e mbrojtjes nga ana e autoriteteve diplomatike dhe konsullore të çdo shteti anëtar. Art 8 C ; 4. t'i dërgojë peticion dhe ankesa Parlamentit Evropian për aktivitetet e Avokatit të Popullit në lidhje me rastet e keqadministrimit në institucionet e Bashkimit Evropian neni 8 D. : Përitues i kësaj dispozite do të jetë "... çdo person izik me banim në... një shtet anëtar ", kështu që edhe qytetarët qe nuk jane shtetas te nje Shteti anetar të BE-se, por qe kane vendbanimin ne nje prej ketyre Shteteve. 4. Risitë e Traktatit të Amsterdamit Traktati i Amsterdamit, u nënshkrua më 2 tetor 1997 dhe hyri në uqi më 1 maj 1999, u konceptua me qëllim të tejkaluar kuijtë e Traktatit te Bashkimit Evropian, rezultatet e të cilit u vlerësuan si te pakënaqshme. Nga një perspektivë teknike - ligjore, ndryshimi më i dukshëm i bërë nga Traktati i Amsterdamit është kalimi nga Shtylla e trete ne Shtyllen e pare të disa temave, të tilla si emigracioni dhe qëndrimit të shtetasve të vendeve të treta që rregullohen në mënyrë të përshtatshme me titull " Vizat, azili, imigrimi dhe politika të tjera që kanë të bëjnë me lëvizjen e lirë të personave " ne Kapitullin 4. Kështu, shumë aspekte që lidhen me enomenin e migrimit janë " komunitarizuar", dmth qe rregullimit ligjor është i bazuar jo me në bashkëpunimit ndërqeveritar siç ishte rasti me Traktatin e Mastriktit,por ne varesi te interesave të veçanta të Komunitetit Evropian. Interesant ne kete risi, eshte analiza e art 62 te Traktatit te Amsterdamit. 1-Art. 62 pika 1, percakton masat për të siguruar se nuk ka kontrolle ne momentin e kalimit të kuijve të brendshëm kjo dispozitë vlen edhe për qytetarët e BE-së dhe per ata qe vijne nga vendet e treta ; 2- Art. 62 pika 2 percakton masat për kalimin e kuijve të jashtëm. 3-Art. 62 pika 3,shpjegon masat që përcaktojnë kushtet në të cilat shtetasit e vendeve të treta të kenë lirinë për të udhëtuar në territorin e Shteteve Anëtare për një periudhë jo më shumë se tre muaj. 4- Art. 63 pika 3, shkronja. b.,percakton masat për emigracionin dhe qëndrimin e paligjshëm, duke përshirë riatdhesimin e banorëve të paligjshëm. 5. Ndryshimet qe sjell Traktati i Nicës Pas punës së Konerencës Ndërqeveritare i cili u tmblodh në mes të dhjetorit 1999 dhe dhjetorit të vitit 2000, Krerët e pesëmbëdhjetë Shteteve miratuan, më 12 dhjetor të atij viti, Traktatin e Nicës i nënshkruar më 26 shkurt 2001 dhe hyri në uqi me 1 Shkurt 2003, e cila bën ndryshime thelbësore në traktatet ekzistuese. Inovacionet e paraqitura ne Traktati e Nicës,gjithashtu përshirjen dhe sektorin qe lidhet me politikën për vizat dhe emigracionin. Me Traktatin e Amsterdamit, këto çështje kanë qenë subjekt i procedurave të vendimmarrjes te përcaktuara në art. 67 EC, sipas të cilit,këshilli vepron unanimisht mbi një propozim të Komisionit dhe pas konsultimit me Parlamentin Europian.

86 Por, që nga viti 2004, Këshilli mund të vendosë unanimisht për të aplikuar votimin mazhoritar te kualiikuar dhe procedurat e bashkë-vendimit për sektorëve te caktura, si psh: Artikuj -agli. 62 masat për kalimin e kuijve të jashtëm dhe heqja e kuijve të brendshëm, -63 Masat në politikën e imigracionit -65 Masat në lidhje me bashkëpunimin gjyqësor në çështjet civile. Konkluzioni Politikat e Komuniteti Evropian mund të luajnë një rol kyç në nitjen e integrimit dhe respektit të ndërsjellë mes kulturave dhe identiteteve të ndryshme dhe të shumta. Shpresa është që shoqeria europiane, në akt tashmë multikulturore, ne nje kohe te shkurtër te transormohet në shoqëri "ndërkulturore. Emigracioni eshte "një nga sidat më të dukshme të globalizimit dhe është e nevojshme për t'iu përgjigjur në mënyrë eektive dhe të shpejtë. Asnjë Shtet Anëtar i BE-së vetëm nuk mund t'i përgjigjet kësaj side: Masat e marra në një vend do të ndikojnë në politikat dhe strategjitë e shteteve te tjera. Prandaj është e rëndësishme qe këtë qasje të përbashkëta te vazhdueshme për emigracionin në Evropë. Mund të jetë një përitim për vendet e origjinës, për emigrantët dhe për qytetarët e Bashkimit Evropian. Reerencat -Adinoli A., La libertà di circolazione delle persone, in Diritto dell Unione europea, Parte speciale, a cura di G. Strozzi, Torino, Bascherini G., Europa, cittadinanza, immigrazione. In Dir. pubbl., 2010, - Calaiore G., Valtimora A., Immigrati. Ingresso, soggiorno, allontanamento, lavoro, amiglia, sanità, cittadinanza. Finanze E Lavoro, L immigrazione nel contesto dell Unione Europea. Bologna Cellamare G., La disciplina dell immigrazione nell Unione Europea, Giappichelli Torino, Condinanzi M., Lang A., Nascimbene B., Cittadinanza dell Unione e libera circolazione delle persone, Milano, Delle Donne M., Melotti M., Immigrazione in Europa, Roma, Manca L., L immigrazione nel diritto dell Unione europea, Giurè, Milano, Saulle M.R., L immigrazione e l asilo nell Europa allargata. In Aari sociali internazionali, n pag.107 e ss.. - Zanghi C., Ingresso, circolazione e soggiorno dei cittadini di Paesi terzi. In Istituzioni di diritto dell Unione Europea, Giappichelli editore-torino, 2002.

87 Eranda Maraj Parimi i mosdiskriminimit në punë në bazë të praktikës së gjykatës europiane të drejtësisë, paga L.L.M Eranda Maraj Master në të Drejtën Civile Juriste, Bashkia Selenicë Parimi sipas të cilit të gjitha qeniet njerëzore kanë të drejta të barabarta dhe duhet të trajtohen njësoj, paraqet bazën e kuptimit të të drejtave të njeriut. Me hyrjen në uqi të Traktatit të Amsterdamit në vitin 1999, nitja e barazise u shndërrua në një nga detyrat themelore të KE-së. Gjykata Europiane e Drejtësise GJED, që është i vetmi institucion që interpreton në mënyrë autentike të drejtën e Bashkimit Europian, ka gjykuar shumë çështje lidhur me zbatimin e parimit për ndalimin e diskriminimit, nga të cilat shumë prej tyre i reerohen ndalimit të diskriminimit gjinor.rregulla të posacme dhe të hollësishme lidhur me ndalimin e diskriminimit janë parashikuar e përcaktuar në konventa të vecanta, kushtuar vetëm ndalimit të diskriminimit për shkaqe speciike që mbulohen prej tyre. Abstrakt Ky studim trajton parimin e mosdiskriminimit në çështje që lidhen me marrëdhëniet e punës, në bazë të praktikës së GjED.Studimi është përqëndruar në një aspekt shumë të rëndësishëm që është trajtimi i barabartë në shpërblim. Është trajtuar përkuizimi i diskriminimit sipas akteve të komunitetit dhe gjykatës që është marrë për trajtim dhe në mënyrë të veçantë i diskriminimit indirekt. Është shpjeguar se carë quhet pagë për qëllimin e zbatimit të Traktatit të KEE, të direktivave të ndryshme që kanë lindur për qëllim të zbatimit të parimit të mosdiskriminimit. Janë pasqyruar raste nga praktika e GJED, përundimet e të cilës janë kthyer në parime të mirëillta dhe që ndiqen nga gjykatat kombëtare e ndërkombëtare në procesin delikat të të provuarit të diskriminimit. Është shpjeguar rast pas rasti se si është zgjeruar koncepti i pagës, në bazë të interpretimit të kësaj Gjykate. Diskriminimi i drejtpërdrejtë dhe ai i tërthortë Në aktet ligjore të Bashkimit Europian ndalohet në mënyrë të shprehur jo vetëm diskriminimi i drejtëpërdrejtë por edhe ai i tërthortë. Diskriminimi i drejtëpërdrejtë ndodh kur një person trajtohet në mënyrë më pak të avorshme për shkak te seksit, ngjyrës, përkatësisë etare, orientimit seksual, kombësisë, origjinë racore e etnike, paatësisë, moshës, etj Legjislacioni i BE-së parashikon disa përjashtime nga përcaktimi si diskriminim i drejtpërdrejtë, si: kërkesa punësimi gjenuine për çdo shkak, masa pozitive çdo shkak, punësimi i lidhur ngushtë me besimin etar apo bindjet, punësimi në orcat e armatosura apo punë të tjera speciike, shëndetësia dhe siguria, përjashtime të lidhura me moshën

88 etj.reeruar GJED-së, mund të konsiderohet diskriminim edhe kur nuk ka viktima të identiikuara, gjë që nuk mund të realizohet para GJEDNJ-së. Diskriminimi i tërthortë është rezultat i zbatimit të një kriteri asnjanës i cili në të vërtetë vendos në pozita më pak të avorshme persona të ndryshëm për një nga shkaqet lidhur me ndalimin e diskriminimit.ky lloj diskriminimi është i lidhur me zbatimin e një dispozite, kriteri, praktike që në dukje jo vetëm është e ligjshme, por është edhe neutrale..diskriminimi i tërthortë është i justiikueshëm, nëse qëllimi është i ligjshëm, masa është e domosdoshme dhe proporcionale me rezultatet e pritshme. Ndërsa diskriminimi i drejtpërdrejtë justiikohet përmes përjashtimeve speciike bazuar në shkaqet e diskriminimit, diskriminimi i tërthortë justiikohet përmes një testi të përgjithshëm.nuk mund të ketë justiikim për diskriminimin direkt. Megjithatë, paralel me praktikën gjyqësore të konsoliduar dhe siç parashikohet në Nenin 22 të Direktivës 97/80, diskriminimi indirekt mund të justiikohet Aspektet në të cilat zbatohet parimi i mosdiskriminimit në punë Trajtimi i barabartë në shpërblim Trajtimi i barabartë do të zbatohet në te gjitha aspektet e mëposhtme: punësim, trajnim dhe kualiikim. Ne do të përqendrohemi te kushtet e punës dhe konkretisht tek trajtimi i barabartë në shpërblim. trajtimi i barabartë në shpërblim Traktati i KEE-së parashikon në mënyrë të shprehur Cdo shtet anëtar duhet të rregullojë dhe më pas të sigurojë zbatimin e parimit se burrat dhe gratë duhet të marrin pagë të barabartë për punë të barabartë. Për qëllimet e këtij neni, pagë do të thote paga e zakonshme bazë apo minimale, apo rroga dhe cdo lloj shpërblimi tjetër, që punëmarrësi e merr drejtëpërdrejtë apo tërthorazi, në lidhje me punën e tij nga punëdhënësi. Paga e barabartë pa diskriminim mbështetur në seks do të thotë se: paga për të njëjtën punë me copë do të llogaritet në bazë të së njëjtës njësi matëse paga për punë me taria kohore do të jetë e njëjtë për të njëjtën punë Gjykata Europiane e Drejtësisë deklaroi se Neni 119 i Traktatit te KEE-së parimi i pagës së barabartë midis burrave dhe grave për punë me vlerë të barabartë kishte jo vetëm qëllim ekonomik por edhe social. Më pas, kjo Gjykatë theksoi se qëllimi ekonomik është dytësor ndaj qëllimit social dhe se parimi i pagës së barabartë është shprehje e një të drejtë themelore të njeriut. Keshtu, shtetet anëtare të Bashkimit Europian duhet të mbajne mire parasysh objektivin e barazisë midis burrave dhe grave, sa herë që ato trajtojnë dhe zbatojnë ligje, politika dhe veprimtari.

89 Gjykata Europiane e Drejtësisë, pas vitit 1975, vendosi se individët mund të mbështeteshin në Nenin 119 të KEE-së më pas Neni 141 i KE-së në Traktatin e Amsterdamit në 1 Maj 1999, edhe përpara gjykatave kombëtare me qëllimin për të përituar pagë të barabartë për punë me vlerë të barabartë. Direktiva Për zbatimin e parimit të të mundësive të barabarta dhe trajtimit të barabartë të burrave dhe grave në çështje punësimi dhe proesioni parashikon edhe parimin e pagës së barabarte. Parimi i pagës së barabartë do të thotë se për të njëjtën punë, së cilës i jepet një vlerë e barabartë duhen eleminuar të gjitha ormat e diskriminimit për shkak të seksit, në lidhje me të gjitha aspektet dhe kushtet e shpërblimit.në mënyrë të veçantë, kur, për përcaktimin e pagës përdoret sistemi i klasiikimit të punës, ai duhet të mbështetet në të njëjtat kritere si për burrat ashtu edhe për gratë dhe të hartohet në mënyrë të tillë që të përjashtojë cdo lloj diskriminimi për shkaqe seksi.po kështu, Direktiva përmban dispozita në lidhje me të drejtën e inormimit të punëmarrësve lidhur me trajtimin e tyre të barabartë. Gjykata Europiane e Drejtësise GjED është i vetmi institucion që interpreton në mënyrë autentike të drejtën e Bashkimit Europian. Nën interpretimin e kësaj Gjykate: punëmarrës është një person i cili kryen sherbime për një person tjetër dhe sipas udhëzimeve të tij, në këmbin të të cilave ai merr shpërblim.nocioni punëmarrës nuk përshin siguruesit e pavarur të shërbimeve, të cilët nuk janë në marrëdhënie varësie me personin që merr shërbimet.por, edhe kur një person konsiderohet i vetë-punësuar sipas ligjit të vendit, do të zbatohet dispozita e mësipërme. Konceptit të "pagës", i është dhënë një përkuizim shumë i gjerë nga ana e gjykatave, sidomos nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë, dhe përshin të gjitha aspektet e paketës së shpërblimit. Ky seksion i reerohet disa prej rasteve në të cilat kuptimi i "pagës", është marrë në konsideratë. Le të shikojmë se si e ka trajtuar ajo këtë nocion në çështjet konkrete. Zgjerimi i konceptit Pagë Në çështjen Garland v inhinierisë hekurudhore Britanike pyetja ishte nëse lehtësirat e udhëtimit të oruara nga një punëdhënës, të cilat vazhduan për të punësuarit meshkuj pas daljes në pension pershihen brenda përkuizimit të "pagës" sipas nenit 119 tani neni 141. Zj.Garland ishte e punësuar nga Inhinieria hekurudhore britanike. Të gjithë punonjësit, bashkëshortët dhe ëmijët e tyre kishin të drejtën e koncensionit gjatë kohës së punësimit të bashkëshortëve të tyre. Pas daljes në pension, vetëm për burrat, koncesionet vazhduan të zbatohen edhe për bashkëshortët dhe ëmijët. Familjet e grave në pension, nuk e kishin këtë të drejtë. Zj.Garland pretendonte se kjo ishte diskriminuese. Gjykata Evropiane e Drejtësisë vendosi që "Paga", për qëllimet e nenit 119, përshin : çdo konsideratë, qotë në para ose në natyrë, qoshin të menjëhershme apo të ardhshme, që një punëtor merr në lidhje me punësimin e tij nga punëdhënësi i tij, edhe pse në mënyrë indirekte.në rrethanat e këtij rasti, koncensionet diskrete te udhëtimit u pershinë ne konceptin e pagës.

90 Në çështjen Barber u diskutua nëse përitimet në bazë të skemes së pensioneve sipas proesioneve përshihen brenda përkuizimit të pagës në bazë të nenit 119 tani neni 141. Gjykata Evropiane e Drejtësisë u shpreh se: një pension i paguar në bazë të një skeme pensionesh të një kontrate të një pune private bie brenda përkuizimit të pagës sipas nenit 119.Përitimet e paguara nga një punëdhënës për një punëtor në lidhje me tepricën e detyrueshme të këtij të undit janë "pagë" në kuptimin e nenit 119 të Traktatit të KE, nëse ata janë paguar në bazë të një kontrate pune, në bazë të dispozitave ligjore, ose mbi baza vullnetare. Në çështjen Arbeiterwohlahrt der Stadt v Bòtel pyetja ishte nëse perben diskriminim rregulli për të kompensuar vetëm punonjesit me kohë të plotë, por jo ata me kohë të pjesshme për periudhen kohore gjate pjesëmarrjes në kurse trajnimi. Zj. Botel ka qenë e punësuar si inermiere me kohë të pjesshme. Në vitin 1985 ajo u bë presidente e Komitetit të Stait dhe, në lidhje me këtë rol, bëri gjashtë kurse trajnimi të tregtisë. Ata zgjatën më shumë se koha normale e punës së saj part-time, por asaj nuk i ishte dhënë leje shtesë ose të paguhej për 29,5 orët përtej orarit të punës qe ndoqi kurset.znj Botel pretendonte se ajo kishte të drejtë ti pagoheshin pushimet dhe se reuzimi për të paguar atë për shkak se kishte punuar më shumë se orët e saj normale ishte diskriminim i tërthortë ndaj grave. Gjykata e Apelit të Berlinit e coi rastin në Gjykatën Evropiane të Drejtësisë. Gjykata Evropiane e Drejtësisë u shpreh se : puna e paguar jashtë orarit për pjesëmarrje në kurse trajnimi, përshihet në kuptimin e "pagës". Duke qene se anëtarët me kohë të pjesshme të stait janë zakonisht emrat, çdo legjislacion kombëtar i cili kuizon kompensimin e pagueshëm për ato qe marrin pjesë në kurset e trajnimit është në shkelje të ligjit evropian,pervec rastit kur kuizimi mund të justiikohet objektivisht pa iu reeruar diskriminimit për shkak të seksit. Në çështjen Stadt Lengerich v Helmi u diskutua nëse përbën shkelje të nenit 119 tani neni 141 pagesa per punën jashtë orarit vetëm për punen me kohë të plotë. Angelica Helmig ishte e punësuar me kohë të pjesshme si mësuese në qendrën e të rinjve ne qytetin Lengerich. Ajo kishte lidhur një marrëveshje kolektive e cila deklaronte se normat jashtë orarit të punës ishin të pagueshme vetëm për punëmarrësit që punonin me kohë të plotë ose me orar normal pune.zj.helmig solli një kërkesë duke pretenduar se,duke qenë se me kohë të pjesshme punonin më shumë emra se meshkuj, kjo përbënte diskriminim të tërthortë në bazë të seksit. Rasti iu drejtua Gjykatës Europiane të Drejtësisë. Gjykata Evropiane e Drejtësisë u shpreh se: nuk është në shkelje të nenit 119 marrëveshja kolektive që siguron pagesën për orët e punës jashtë orarit të saj,por brenda orarit normal zyrtar të punës,ndërsa puna që kryhet jashte orarit normal paguhet. Në çështjen Lewen v Denda pyetja që u diskutua ishte nëse është shkelje e nenit 119 tani neni 141 përjashtimi i një gruaje nga pagesa e bonusit të Krishtlindjeve,gjatë periudhes së lejes se lindjes.susanne Lewen ishte e punësuar nga irma Z. Denda, kur ajo mbeti shtatzënë. Ajo ishte në periudhën e lejes së lindjes e cila illoi në 16 maj 1966 dhe nuk mori bonus të Krishtlindjeve për vitin 1996, sepse ajo nuk ishte në punësim "aktiv" më 1 dhjetor 1996, edhe pse ajo kishte punuar më parë në vit. Ajo pohoi se mosdhënia e bonusit nga

91 punëdhënësi i saj ishte në shkelje të së drejtës së saj për pagesë të barabartë sipas ligjit evropian. Gjykata Evropiane e Drejtësisë u shpreh se: bonusi i Krishtlindjeve përbën "pagë" brenda kuptimit të nenit 141, edhe nëse ajo është paguar vullnetarisht nga punëdhënësi si një ndihmë e jashtëzakonshme Në çështjen Danoss u shtruan pyetjet: -Nëse cilësia e punës mund të përdoret për të justiikuar një ndryshim në pagesë. -Nëse vjetërsia mund të përdoret për të justiikuar ndryshimet në pagesë. Ky rast kishte të bënte me zbatimin e një marrëveshje kombëtare kolektive që përcaktonte një pagë bazë për të gjithë punëtorët, por për orët individuale suplementare bente rritje page duke u bazuar edhe në leksibilitetin, lëvizjen e punëmarresve jashtë ndërmarrjes, kualiikimin proesional dhe vjetërsinë në punë. Fleksibiliteti vlerësohej në bazë të cilësisë dhe vëllimit të punës. Punonjësit nuk e dinin se si ishin aplikuar kriteret e vërteta për ta. Në mënyrë të qartë rezultonte se në sistemin e pagave gratë përitonin më pak krahasuar me gjininë tjetër.gjed e ka gjetur "të pakonceptueshme" që puna e kryer nga punëtorët emra në përgjithësi të jetë e një cilësie më të ulët se ajo e punëtorëve meshkuj. Një punëdhënës nuk mund të justiikoj këtë arsye si kriter kur është parë se ai ka qenë sistematikisht diskriminues ndaj grave. Në lidhje me pagesat e vjetërsisë, gjykata deklaroi se punëdhënësit nuk kanë nevojë të japin ndonjë arsyetim të veçantë për përdorimin e vjetërsisë së punonjësit si një kriter për rritje në pagë, edhe pse nga ky kriter mund të rezultojë një trajtimin më pak i avorshëm i grave sesa i punëtorëve meshkuj. Në çështjen MacCarthys v Smith u diskutua nëse mundet një grua të kërkoje pagesë të barabartë me paraardhësin e saj mashkull në bazë të nenit 141. Zj.MacCarthys, një menahere magazinë, solli një pretendim për pagë të barabartë me paraardhësin e saj mashkull në bazë të punës si. Ajo itonte 50,00 në javë, ndërsa ai paguhej për të njëjtën punë. Gjykata Evropiane e Drejtësisë gjykoi se : Parimi i pagesës së barabartë për punë të njëjtë i garantuar me nenin 141 nuk kuizohet vetëm në situatat në të cilat një burrë dhe një grua janë duke bërë punë të barabartë për punëdhënësit e tyre njëkohësisht. Kjo gjithashtu zbatohet edhe kur një grua paguhet më pak se paraardhësi i saj në atë punë. Krahasimet me paraardhësin e saj,pra mund të bëhen Në çështjen Lawrence dhe të tjerët v Regent Oice Care Ltd & të tjerët çështja ishte nëse parimi i trajtimit te barabarte ne shperblim i përshire në nenin 141 lejon një krahasim ndërmjet të punësuarve të dy punëdhënësve të veçante: në këtë rast punëdhënësit ishin Këshilli i Qarkut dhe një kontraktues privat qe merrej me urnizimin e shërbimeve të Këshillit. Aplikantët ishin të punësuar illimisht nga Keshilli i Qarkut të Yorkshire të Veriut si asistentë urnizimi ushqimi. Pas tenderit që u zhvillua, sherbimi i mensës se shkollës u mor përsipër nga kontraktorët privatë dhe punësimi i personelit u bë po nga ata kontraktorë. Të gjithë aplikantëve iu kërkua që të punonin në kushte më pak të avorshme se ato që kishin gëzuar me NYCC. Edhe pse tani të punësuar nga një punëdhënës i ndryshem. Gjykata Evropiane e Drejtësisë konkudoi se nuk shtrihet krahasimi ne rastet kurkemi të bëjmë më dy punëdhënës të ndryshëm

92 Në çështjen Allonby v Accrington dhe Rossendale College dhe të tjerë u diskutua nëse një lektore,e punësuar nëpërmjet një agjencie punësimi në nje kolegj mund të pretendojë pagesë të barabartë me lektorët meshkuj të punësuar direkt nga i njëjti kolegj. Gjithashtu nëse ajo mund të pretendoje të drejtën për t'iu bashkuar skemës se pensioneve edhe pse, në kushtet e skemës, ajo ishte e hapur vetëm për ata që kanë një kontratë punësimi. Për çështjen e parë, GJED deklaroi se: edhe pse nuk ka asgjë në ormulimin e nenit 141 që kërkon që gratë dhe burrat te jenë punësuar nga i njëjti punëdhënës, ne këtë rast dallimet e pagave nuk mund t'i atribuohen një burimi te vetëm, prandaj në bazë të nenit nuk ka patur diksriminim. Në çështjen e dytë në lidhje me qasjen në skemën e pensioneve, GJED tha se, në mungesë të nje arsye objektive, kërkesat e vëna nga ligji kombëtar se që të jesh pjesë e skemës së sigurimeve shoqërore duhet të jesh e punësuar sipas një kontrate te drejtpërdrejtë punepërbën diskriminim, pasi eshte e dukshme se vetem një përqindje shumë e ulët e grave ne krahasim me burrat, është në gjendje për të përmbushur këtë kusht.megjithatë çështja është vlerësuar shumë komplekse për shkak të rrethanave të dyshimta dhe është kthyer përsëri për gjykim në gjykatën kombëtare. Në vitin 1999, Gjykata Europiane e Drejtësisë duhet te vendoste për çështjen austriake A.der Weiner G. Kundër Weiner G.Psikologe të diplomuar austriake të punësuara si psikoterapiste, pretendonin se marrëveshjet kolektive që përcaktonin pagat minimale për ta dhe për mjekët që merreshin me psikoterapi ishin tërthorazi diskriminuese, sepse mjekët, shumica e të cilëve ishin burra, merrnin shpërblime më të larta për punë të krahasueshme.gjed deklaroi se për të përcaktuar që puna e bërë nga njerëz të ndryshëm është punë e njëjtë, është e nevojshme që të vendoset nëse këta njerëz janë në situata të krahasueshme. Pra, aktorë të tillë si natyra e punës dhe kërkesat për trajnim janë me rëndësi.megjithëse puna mund të duket e njëjtë, në rast se kryhet nga njerëz me kualiikime proesionale dhe trajnime të ndryshme, atëherë lind nevoja të shihen: detyrat që i janë dhënë secilit grup, kërkesat për trajnim për kryerjen e këtyre detyrave, si edhe kushtet e punës në të cilat ato kryhen Në këtë rast, psikologët dhe mjekët e punësuar si psikoterapistë mbështeten në njohuri dhe atësi të ndryshme, të cilat janë përtuar në situata të ndryshme.për më tepër, mjekët janë gjithashtu të kualiikuar të kryejnë detyra të tjera në këtë ushë, të cilat psikologët nuk i kryejnë dot.si rrjedhojë, në këtë rast të dy grupet e personave nuk mund të konsiderohen se janë në situata të krahasueshme. Gjykata Europiane e Drejtësisë, në çështjen Murphy shprehet se Parimi i pagës së barabartë zbatohet për punë të barabartë por gjithashtu edhe për punë me vlerë më të lartë duke deklaruar se ndryshe punëdhënësi do e kishte të lehtë të anashkalonte parimin e pagës së barabartë, duke i caktuar punë më të vështira punonjësve të një seksi të caktuar të cilët kështu mund të paguheshin me paga më të ulëta.

93 Në çështjen Rummler, Gjykata Europiane e Drejtësise hetoi kushtet e pagës në industrinë e shtypshkronjave në territorin e Republikës Federale të Gjermanisë përmes një marrëveshje kolektive. Kjo marrëveshje parashikonte shtatë grupime pagash të cilat përcaktoheshin sipas atësive të kërkuara për punën që duhej kryer, të tilla si shkalla e njohurive, dhe kërkesa për orcë izike muskulore.gjykata Europiane e Drejtësisë duhet të përcaktonte nëse ky kriter klasiikimi ishte në përputhje me Direktivën për parimin e shpërblimit të barabartë ku parashikohej se sistemi i klasiikimit duhet të mbështetej në të njëjtat kritere si për burrat, ashtu edhe për gratë. Gjykata konstatoi se përdorimi i një kriteri objektivisht të matshëm nga ana sasiore, mbështetur në përpjekjen izike, sikurse ishte kriteri i përgatitjes muskulore, ishte në përputhje me parimin e mosdiskriminimit.fakti që një kriter lidhej me një punë të kryer kryesisht nga burrat nuk e bënte sistemin e kualiikimit drejtëpërsëdrejti diskriminues.megjithatë, me qëllimin që sistemi të mos ishte diskriminues, duhej t i kushtohej kujdes punëve që kërkonin atësi ku gratë kanë prirje të posacme.për më tepër që kriteret që përcaktonin klasiikimin e shkallëve të pagës të mos ishin diskriminues, duhet të sigurohej se puna objektivisht e njëjtë të tërhiqte të njëjtën shkallë pagese edhe nëse kryhej nga një burrë apo nga një grua. Shtetet anëtare detyrohen të marrin të gjitha masat për të ndaluar diskriminimin në mënyrë që legjislacionet e tyre të brendshme të jenë në përputhje të plotë me parimin e trajtimit të barabartë. Konkluzione Mbrojtja kundër diskriminimit në marrëdhëniet e punës është sanksionuar si nga BE edhe nga KEDNJ.Të dy këto sisteme janë gjerësisht komplementar dhe orcojnë mbrojtjen,por kanë edhe ndryshime për të cilat vepruesit e të drejtës duhet të jenë në dijeni. Në mënyrë që tu garantojnë të gjithëve barazinë në të drejtat themelore,shtetet, punëdhënësit dhe oruesit e shërbimeve mund të marrin masa të vecanta që quhen masa të veprimit pozitiv,për të përshtatur normat respektive ose praktikat personave që zotërojnë karakteristika të caktuara të mbrojtura. GJED miraton, përsa i përket ushës së zbatimit, interpretime shumë të gjera duke garantuar edhe eikasitetin e plotë të te drejtave individuale të sanksionuara nga legjislacioni I BE-së. Ajo interpreton dhe nit zbatimin e parimit të mosdiskriminimit në të gjitha aspektet e marrëdhënies së punës: punësim, trajnim dhe kualiikim. Bazuar në praktikën e GjED, paga përshin: pagën bazë; shtesat mbi pagë për orët suplementare; shpërblimet e vecanta të dhëna nga punëdhënësi; lehtësirat e udhëtimit; kompensimin për pjesëmarrje në kurse trajnimi; pagesat për ndërpreje të punës në rast të largimit nga puna Shqetësues në lidhje me garantimin e parimit të diskriminimit si një nga të drejtat themelore është edhe pamundësia që kanë disa individë për të shkuar deri në GJEDNJ për të kërkuar të drejtën e tyre pasi çështja kthehet dhe rikthehet disa herë në shkallët të sistemit të brendshëm gjyqësor dhe nuk mund të shkohet në GJEDNJ pa i kaluar një herë të gjitha shkallët e brendshme.kjo në akt është një problematikë që lidhet me të gjitha llojet e kërkesave pranë kësaj gjykate.bëhet jalë për disa vende që kanë sistem drejtësie jo shumë të ortë dhe abuzues deri diku. Në këto raste është e këshillueshme ti drejtohemi OJF-ve.Nëpërmjet tyre mund të raportohet enomeni i abuzimit te drejtësisë, Komisionerit të të Drejtave te Njeriut që e dimë se punon dhe nit strukturat kombëtare të

94 mbrojnë të drejtat e njeriut, veçanërisht avokatët e popullit dhe institucione të tjera kombëtare për të drejtat e njeriut. Aty ku këto struktura nuk ekzistojnë, Komisioneri inkurajon ngritjen e tyre. Nuk duhet parë me sy skeptik roli i tyre,pasi po vjen gjithnje në rritje. Është e nevojshme që të besohet te drejtësia.të mos besosh tek ajo,do të thotë që të heqësh dorë nga kërkimi i të drejtave të tua. Jurisprdencë BIBLIOGRAFIA - GJED Garland v. British Rail Engineering Limited, C- 12/ GJED Barber v. Guardian Royal Echange Assurance Group, C-262/ GJED Arbeiterëohlahrt der Stadt ev Berlin v Bötel Bötel GJED Stadt Lengerich v Helmig GJED Leëen v. Denda, C-333/ GJED Danoss and Sauer-Danoss C-94/10 - GJED McCarthys Ltd v Smith 1980 IRLR 210 ECJ - GJED 10 Jan 2002 Laërence and others v Regent Oice Care Ltd and others - GJED Allonby v. Accrington and Rossendale College, Case C-256/ GjED, Angestelltenbetriebsrat der Ëiener Gebietskrankenkasse v Ëiener, C-309/97 - Gebietskrankenkasse 2002 ECR I maj GjED, Mary Murphy vs. An Bord Telecom Eireann, C-157/86 - GjED, Gisela Rummler vs. Dato-Druck GmbH Literaturë ndihmëse A.Mandro, A.Anastasi, E.Shkurti, A.Bozo, Barazia botuese Dajti gjinore dhe mosdiskriminimi, Shtëpia Komiteti Shqiptar I Helsinkit, Tiranë, 2013, Manual trajnimi për OJF-të

95 Faruk Belegu - Analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike permes algjebres lineare Pro.Dr.Faruk Belegu Kolegji Dukagjini, Peje drbelegu@gmail.com ABSTRAKT Analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike, ne menyre moderne, mund te realizohet edhe permes metodologjise se Algjebres Lineare. Duke i aplikuar operatoret perkates lineare si edhe njehsimin korrenspondent matricor, me shume sukses dhe ne menyre eikase mund te analizohen proceset dhe ciklet ekonomike. Nje problematike e tille nderlidhet ngushte edhe me programimin linear dhe jolinear, perkatesisht ne lidhje me deinimin e ushes operacionale konvekse. E gjithe kjo ka te beje me modelimin optimal, ashtu qe zgjidhjet e perituara te jane optimale. Fjalet kyçe: Procesi ekonomik, Cikli ekonomik, Analiza ekonomike, Algjebra lineare, Njehsimi matricor, Modelimi optimal HYRJE Transormimet perkatese ndaj metodologjise se Algjebres Lineare, te analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike, do te percjellen te diagrami i gjendjes ekonomike Q,P, ku çdo pike ne diagram ne realitet na jipet si gjendja ekonomike perkatese. Me Q- eshte shenuar prodhimtaria perkatesisht produktiviteti ekonomik, ndersa me P- çmimi i produktit perkatesisht çmimi i te mires ekonomike, apo te sherbimit ekonomik. Ne illim do te shtjellohet rasti i translacionit te sistemit koordinativ, ku lidheshmeria ndermjet koordinatave te reja Q 1,P 1 dhe atyre te vjetra Q,P na jipet sipas: Q 1 0 ; 1 P0 Q Q P P 1 Marrim qe per shembell cikli ekonomik ABC, permes operatorit linear, transormohet ne ciklin ekonomik MNP igura 1. Gjendjet A,B dhe C te ciklit ABC respektivisht jane te dhenura me koordinatat: AQ A,P A, BQ B,P B, CQ C,P C. Pas transormimit linear, per kete rast, koordinatat e ciklit ekonomik MNP respektivisht jane: MQ A -Q 0,P A -P 0, NQ B -Q 0,P B -P 0, PQ C - Q 0,P C -P 0.

96 Beneitet peritimet te cilet realizohen te ciklet ekonomike ABC dhe MNP respektivisht jane te barabarte, çdo te thot qe edhe rendimentet ekonomik per ciklet e potencuare jane te barabarte ndermjet vedi: 2 2 ; ] [ 2 1 B A A B A B C C A B B C A MNP E ABC E B A C A C B C B A MNP ABC P P Q Q P P Q P P Q P P Q P P Q P P Q P P Q B B Figura 1: Ciklet ekonomike ABC dhe MNP. Per shembell, per pikat gjendjet ekonomike A3,2, B8,7, C5,6, me transormimin linear permes operatorit linear ne lidhje me translacionin e sistemit koordinativ, sipas 1, per Q 0,P 0 = 2,1, peritohet cikli ekonomik I transormuar M1,1, N6,6, P3,5. Ne iguren 2 graikisht eshte prezentuar rendimenti ekonomik per ciklet e analizuara ekonomike ABC dhe MNP, ku eshte marrur: P C = QA-Q. Verehet nje gje shume e rendesishme: me transormimin linear ndaj translacionit te sistemit koordinativ, rendimenti ekonomik i ciklit nuk ndryshon.

97 Figura 2: Rendimenti ekonomik per ciklet ekonomike ABC dhe MNP. SHTJELLIMI I RASTEVE TJERA KARAKTERISTIKE TE TRANSFORMIMEVE LINEARE Me tutje do te analizohet rasti i transormimit linear permes rotatimit te sistemit koordinativ per kendin Ѳ. Koordinatat e gjendjeve ekonomike pas transormimit linear mund te caktohen sipas: Q Qcos Psin ; P1 Qsin cos 3 1 P Kjo do te thot qe matrica korrenspondente ndaj operatorit linear te transormimit tani jipet ne ormen: M cos sin 4 sin cos Ciklet ekonomike ABC dhe MNP pas transormimit linear me rotatimin e sistemit koordinativ per kendin Ѳ=30 0 graikisht jane prezentuar ne iguren 3. Tani mund te konstatohet nje gje e rendesishme: me rotatimin e sistemit koordinativ per kendin Ѳ rendimenti i ciklit ekonomik nuk ndryshon.

98 Figura 3: Ciklet ekonomike ABC dhe MNP pas transormimit linear te rotatimit te sistemit koordinativ per kendin Ѳ. Ne iguren 4 graikisht eshte prezentuar rendimenti ekonomik per ciklet ekonomike ABC dhe MNP per matricen e operatorit linear te transormimit sipas 4, per kushtin projektiv: Q C = PB-P, P C = P Me tutje do te analizohet rasti i transormimit linear kur sistemi koordinativ translohet sipas transormimit linear 1 dhe njekohesisht transormohet sipas operatorit linear te rotatimit te deinuar me matricen korrenspondente 4: Q Q Q0 cos P P0 sin ; P1 Q Q0 sin P 0 cos 1 P 5 Ne lidhje me transormimin linear te kombinuar nga translacioni dhe rotatimi i sistemit koordinativ, duhet te ceket nje gje tejet e rendesishme: rendimenti ekonomik i ciklit ekonomik nuk ndryshon me transormin linear te kombinuar nga translacioni dhe rotatimi. Ne iguren 5 jane prezentuar ciklet ekonomike ABC dhe MNP pas transormimit linear te kombinuar nga translacioni dhe nga rotatimi.

99 Figura 4: Rendimenti ekonomik per ciklet e analizuara ABC dhe MNP. Ne iguren 6 graikisht eshte prezentuar rendimenti ekonomik per ciklet ekonomike ABC dhe MNP, per rastin kur operatori linear I transormimit eshte I kombinuar me translacion dhe me rotatim. Me tutje do te analizohet usha operacionale konvekse ABCD e deinuar sipas: 3Q 2P 12 2Q 3P 12 Q 2 P 2 Q 0 P 0 6

100 Figura 5: Ciklet ekonomike ABC dhe MNP pas transormimit te kombinuar te translacionit dhe te rotatimit. Me kusht qe usha operacionale konvekse ne jale transormohet permes operatorit linear te Algjebres Lineare, I cili kombinohet nga translacioni dhe rotatimi i sistemit koordinativ sipas 5, atehere peritohet usha operacionale konvekse A B C D sipas igures 7. Operatori linear I translacionit eshte i deinuar me parametrat Q 0,P 0 =2,1, ndersa operatori linear i rotatimit eshte i deinuar me kendin e rotatimit Ѳ=30 0. Fusha operacionale konvekse ABCD ne realitet na jipet si nje cikel ekonomik, i cili tani perbehet nga dy lakore te kerkeses AB dhe AD, demand curves AB & AD, nga drejtimi BC per vleren konstante te çmimit te produktit te mires ekonomike, apo te sherbimit ekonomik, dhe nga drejtimi CD per vleren konstante te prodhimtarise se produktit ekonomik perkatesisht te produktivitetit te mires ekonomike, apo produktivitetit te sherbimit ekonomik.

101 Figura 6: Rendimenti ekonomik per ciklet ekonomike ABC dhe MNP per rastin e transormimit linear me translacion dhe rotatim. Rendimenti ekonomik per ciklin ekonomik ABCD tani eshte: E 3 ABCD A' B' C' D' 0,60 60% 7 5 Edhe per kete rast veriikohet nje gje tejet e rendesishme: rendimenti ekonomik i ciklit ekonomik ABCD mbetet i njejt para dhe pas transormimit te kombinuar linear.

102 Figura 7: Ciklet ekonomike ABCD dhe A B C D para dhe pas transormimit linear. Figura 8: Rendimenti ekonomik per ciklin ekonomik ABCD.

103 Ne iguren 8 graikisht eshte prezentuar rendimenti ekonomik i ciklit ekonomik ABCD, i cili per kete rast jipet sipas: E Q 45Q ABCD A' B' C' D' Q KONKLUDIM Ne punim shtjellohet analiza e proceseve dhe cikleve ekonomike permes aplikimit te operatorve lineare te Algjebres Lineare, te cilet jane konsenkuent me njehsimin matricor. Kjo do te thot qe çdo operatori linear i perket matrica perkatese e transormimit. Eshte veriikuar nje gje tejet e rendesishme: rendimenti i ciklit ekonomik nuk ndryshon pas transormimit permes operatorit linear te Algjebres Lineare. Analiza ne jale eshte me rendesi te posatçme jo vetem ne lidhje me zgjidhjen e problemeve konkrete ne Ekonomi, por kjo analize e thellon problematiken ne aspektin proessional dhe shkencore. LITERATURA [1] Allen, R.D.G.: Mathematical Analysis or Economists, Macmillan Co [2] Baumol, W.J.: Economic Theory and Operations Analysis, Prentice-Hall, Englewood Clis, [3] Chiang, A.: Fundamental Methods o Mathematical Economics, McGraw-Hill, [4] Johnston, J.: Econometric Methods, McGraw-Hill Book Co., New York, 2007 [5] Belegu, F.: Probability and Statistical Analysis or Business, Pejë, [6] Belegu, F.: Econometric Analysis and Operational Research, Pejë, [7] Belegu, F.: A Modern Treatment o Economic Processes and Cycles, Pejë, 2013.

104 Faruk Belegu - ANALIZA EKONOMIKE PERMES MULTIPLIKATORVE TE LAGRANGEIT Pro.Dr.Faruk Belegu Kolegji Dukagjini drbelegu@gmail.com ABSTRAKT Multiplikatoret e Lagrangeit e gjejne nje perdorim te gjithanshem ne deget e ndryshme shkencore, çdo te thot qe me plot sukses mund te aplikohen edhe per analizat me te ndryshme ekonomike. Metoda sipas Lagrangeit, me aplikimin e multiplikatorve perkates, parimisht eshte e lidhur me kerkimin e te ashtuquajturave ekstremumeve te lidhura, dhe kryesisht perdoret per analizen e problemeve jolineare, ku unksioni kriterial eshte me karakter jolinear, ndersa multiplikatori nderlidhet me relacionin kushtezues me karakter linear, por me sukses mund te analizohen edhe rastet tjera me kombinime me te ndryshme. Fjalet kyçe: Analiza ekonomike, Metoda sipas Lagrangeit, Multiplikatoret sipas Lagrangeit HYRJE Metoda sipas Lagrangeit, me aplikimin e multiplikatorve sipas Lagrangeit, parimisht eshte e lidhur ketu me analizat me te ndryshme ekonomike, ku unksioni kriterial parimisht eshte me karakter jolinear, ndersa kushtezimi i multiplikatorit te Lagrangeit parimisht eshte me karakter linear, por jane te mundshme edhe kombinimet tjera me te ndryshme, mvaresisht nga natyra e problemit ekonomik i cili duhet te zgjidhet. Ne illim do te shtjellohet rasti kur unksioni kriterial FK eshte me karakter jolinear, ndersa lagranzhiani multiplikator i kushtezimit LM eshte me karakter linear: FK LM PQ AQ BP C 1, ku Q- eshte sasia e prodhimit, P- çmimi i produktit apo te mires ekonomike, λ- multiplikatori sipas Lagrangeit, A,B,C- parametrat ekonomike, te cilet per problemin konkret ekonomik, percaktohen sipas analizes statistikore te popullimit statistikor A,B,C > 0. Me kerkimin e dierencialeve parciale sipas 1 ndaj parametrave Q, P dhe λ, peritohet: C C C Q ; P ; 2A 2B 2AB 2.

105 Figura 1: Zgjidhja graike e problemit sipas 1. Per vlerat konkrete te parametrave ekonomik A=4, B=3, C=12, peritohet: 3 1 P 2 ; Q ; ; BMAX Verehet qe per kete rast beneiti maksimal eshte I barabart me B MAX = 3 njesi monetare p.sh, Euro. Multiplikatori sipas Lagrangeit λ ne realitet e shpreh intensiikimin e arritjes se vleres ekstreme te unksionit kriterial. Zgjidhja graike e problemit eshte e dhene sipas igures 1. SHTJELLIMI I PROBLEMEVE TJERA EKONOMIKE Me tutje do te analizohet problemi ekonomik sipas Lagrangeianit: Q P AQ BP C 4, ku α eshte parametri i cili jipet ne kuijte: 1 1 Per kete rast respektivisht peritohet:

106 5 1 1 ; 1 ln ep ; 1 ; 1 A C B C B B A C B C P A C Q MAX Figura 2: Zgjidhja graike e problemit sipas 4. Zgjidhja graike e problemit eshte e dhene ne iguren 2. Tani do te analizohet Lagrangeiani i ormes: 6 C BP AQ Q P Per kete rast peritohet: ; 1 ln ep ; 1 ; 1 A C A C B A B C B C P A C Q MAX

107 Figura 3: Zgjidhja graike e problemit sipas 6. Zgjidhja graike e problemit eshte prezentuare ne iguren 3. Me tutje do te analizohet rasti sipas Lagrangeianit: 8 1 C BP AQ P Q Per kete rast peritohet: ; 1 ln ep 1 ; 1 ; B C A C B C B B B A B C P A C Q MAX Zgjidhja graike e problemit eshte dhene sipas igures 4.

108 Figura 4: Zgjidhja graike e problemit sipas 8. Me tutje do te analizohen ciklet ekonomike ABC dhe A' B' C ' sipas igures 5, ashtu qe ciklet ekonomike ne jale permbahen prej dy linjave te oertes dhe nje linje te kerkeses. Pikat gjendjet ekonomike P,Q dhe R jane zgjedhur ne ate menyre qe te plotesohen kushtet: BP CQ AR ; ; 10 PC QA RB Keshtu,per rendimentin ekonomik te ciklit ekonomik A ' B' C ' respektivisht peritohet: E 2 A' B' C ' 1 11 ABC [1 1 ][1 1 ][1 1 ] Zgjidhja graike e ketij problemi eshte dhene ne iguren 6, ku eshte prezentuar diagrami perkates topologjik. Diagrami ne jale eshte konstruktuar per parametrin ekonomik ν = 2/3. Gjithashtu do te trajtohet edhe Lagrangeiani kur unksioni kriterial FK eshte linear, dhe kur multiplikatoret lagrangeian perkuizimet jane unksione lineare. Nje gje e tille eshte dhene sipas lagrangeianit:

109 B P P C R B A A Q C Q Figura 5: Ne lidhje me caktimin e rendimentit ekonomik te ciklit ekonomik A ' B' C '. Figura 6: Rendimenti ekonomik per ciklin e trajtuar ekonomik A ' B' C ' Q 3P 2Q 3P 12 3Q 2P 12 12

110 Duke I kerkuar derivatat parciale sipas 12 ndaj parametrave ekonomik Q dhe P, respektivisht peritohet: Figura 7: Zgjidhja graike e problemit ekonomik sipas Q ; P Me kusht qe per vlerat sipas 13 i kerkojme vlerat kuitare per λ,μ, atehere peritohet: Q ; P ; B MAX Zgjidhja graike e problemit eshte e dhene ne iguren 7, ku drejtimi i vleres maksimale te unksionit kriterial eshte i prezentuar me vije me te plote. Me tutje do te gjeneralizojme problemin e mepareshem, ashtu qe lagrangeiani jipet sipas: 2 C1Q C2P A1Q B1P D1 A2Q B2P D Pasi qe i caktojme derivatat parciale ndaj parametrave Q dhe P, si edhe duke i caktuar limitet per λ,μ, peritohet:

111 B2 D Q A B B MAX B1D A B C1 B A1 D ; P A B D B D C A D A B A B A2 D A B ; A D Figura 8: Zgjidhja graike e problemit ekonomik sipas lagrangeianit 15. Zgjidhja graike e problemit eshte dhene ne iguren 8, per parametrat projektues: A 1 = 3, A 2 = 2, B 1 = 5, B 2 = 7, D 1 = 12, D 2 = 16, C 2 = C 1 E-C 1 KONKLUDIM Sipas analizes se dhene ne punim verehet qe metoda e aplikimit te multiplikatorve sipas Lagrangeianit mund te perdoret me mjat sukses praktikisht ne te gjitha deget shkencore, çdo te thot kjo metode eshte shume e qelluare edhe per analizat me te ndryshme ekonomike, perkatesisht ne lidhje me zgjidhjen e problemeve me te ndryshem ekonomik. Metoda ne jale kryesisht perdoret per problemet jolineare, por mund te aplikohet edhe ne lidhje me zgjidhjen e problemeve lineare. Metodologjia ne jale jo vetem qe mundeson zgjidhjen e problemeve me te ndryshme dhe te shumeta ne Ekonomi, por mundeson qe analiza paraprake ekonomike te thellohet ne aspektin proesional dhe shkencore.

112 LITERATURA [1] Allen, R.D.G.: Mathematical Analysis or Economists, Macmillan Co [2] Baumol, W.J.: Economic Theory and Operations Analysis, Prentice-Hall, Englewood Clis, [3] Chiang, A.: Fundamental Methods o Mathematical Economics, McGraw-Hill, [4] Johnston, J.: Econometric Methods, McGraw-Hill Book Co., New York, 2007 [5] Belegu, F.: Probability and Statistical Analysis or Business, Pejë, [6] Belegu, F.: Econometric Analysis and Operational Research, Pejë, [7] Belegu, F.: A Modern Treatment o Economic Processes and Cycles, Pejë, 2013.

113 Irsida Dinoshi Rusi - Vlerësimi perormancës ekonomike të bizneseve me aktivitet ndërkombëtar në qarkun e Tiranës. PhD Cand. Irsida Dinoshi Rusi Fakulteti i Ekonomisë, Akademia Proesionale e Biznesit, Tiranë Abstrakt Qëllimi i studimit të këtij punimi qëndron në analizën në nivel mikroekonomik të impaktit që ka patur luhatja e kursit të këmbimit në perormancën e përgjithshme ekonomike të bizneseve me aktivitet ndërkombëtar në qarkun e Tiranës. Mostra e rastësishme e zgjedhur për anketim iu përgjigj një pyetësori i cili synonte që të evidentonte aktorë të rëndësishëm cilësorë që kanë ndikuar në aktivitetin operativ të këtyre bizneseve gjatë peridhës Drejtuesit e bizneseve kanë vlerësuar ndjeshmërinë e perormancës ekonomike të biznesit të tyre bazuar në impaktin që ka luhatja e kursit të këmbimit Lek/Eur gjatë kësaj periudhe. Qëllimi ynë ishte që struktura e pyetësorit të përmbante pyetje që lidhen me: llojin e aktivitetit që ushtrojnë, qëndrimin që kanë për monedhat e huaja dhe cila është më të përdorur gjatë aktivitetit tregtar, mbi tregun valutor në kryerjen e transaksioneve, mbi ndjeshmërinë e luhatjeve të kursit të këmbimit në përitueshmërinë e tyre, politikat e kreditimit në kompanisë. Rezultatet evidentuan aktorët që kanë lidhje me njëri-tjetrin si: monedha e përdorur më shpesh në transaksione, monedha që mbahen më shumë kursimet, monedha më e qëndrueshme, përitueshmëria dhe aatet e pagesës ndërmjet klientëve e urnitorëve, dhe rëndësia e këtyre lidhjeve u vlerësua nëpërmjet metodës së korrelacionit me qëllim vlërësimin e hipotezave të ngritura që në illim të analizës. Nga analiza e variablave kryesore dhe lidhjeve të përcaktuara midis tyre, u vu re një korrelacion i ortë pozitiv ndërmjet monedhës më të përdorur në transaksione dhe monedhës që këto biznese kursenin. Po ashtu,në vlerësimet e bizneseve mbi qëndreshmërinë e monedhave në raport me nivelin e kursimeve në monedhë të huaj, rezultoi se këto dy variabla kishin një lidhje pozitive dhe me rëndësi të lartë statistikore. Në und, në vlerësimin e politikës së kreditimit të kompanisë, menahimit të marrëdhënieve likujduese ndërmjet urnitorëve dhe klientëve, ka rezultuar lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme, e cila shkon në një linjë të drejtë aate të gjata në blerje shoqërohen me aate të gjata në shitje. Keywords: Kursi i këmbimit, Aktivitet tregtar ndërkombëtar, Përitueshmëri, Korrelacion.

114 Rëndësia e kursit të këmbimit Kursi i këmbimit është i rëndësishëm sepse ka një ndikim thelbësor në çmimet relative të të mirave vendase dhe atyre të huaja. Kursi i këmbimi mat pikërisht vlerën e një monedhe në njësi të një monedhe tjëtër të huaj. Dhe me ndryshmin e kushteve ekonomike në vend sjell edhe ndyshimin në normat e këmbimit të monedhave. Një rënie e vlerës së monedhës quhet zhvlerësim i saj, si për shembull, nëse monedha e huaj Euro zhvlerësohet ndaj monedhës vendase Lekë, kjo do të thotë se Leku është uqizuar ndaj Euros. Ndërsa rritja e vlerës së monedhës quhet vlerësim. Kur monedha e një vendi vlerësohet pra rritja e vleres së saj krahasuar me monedhat e tjera të huaja, të mirat vendase jashtë bëhen më të shtrenjta dhe të mirat e atij vendi bëhen më të lira duke supozuar çmimet e të mirave vendase konstante në të dy vendet. Nga ana tjetër, kur monedha e një vendi zhvlerësohet, të mirat e tij bëhen jashtë më të lira dhe të mirat e atij vendi bëhen më të shtrenjta 63. Pra, i rëndësishëm është momenti i zhvlerësimit të monedhës vendase pasi lehtëson shitjen e prodhimeve vendase jashtë dhe në këtë mënyrë produktet e huaja bëhen më pak konkuruese brenda vendit. Nga ana tjetër, lëvizjet e kursit të këmbimi ndikojnë në vlerën e kompanive me aktivitet ndërkombëtar, sepse ky kurs ndikon në sasinë e mjeteve monetare hyrëse nga eksporti ose nga degët e saj jashtë vendit, dhe ndikon në sasinë e mjeteve monetare dalëse të nevojshme për pagesat e importeve. Vitet e undit kanë dëshmuar se ka patur përparime të ndjeshme në kërkime teorike dhe empirike mbi përcaktimin e kursit të këmbimit. Një nga karakteristikat e përqasjeve modern ëstë se kursi i këmbimit shihet si një variabël inanciar i përcaktuar në një ekulibër të përgjithshëm në varësi në ambjentit makroekonomik dhe, ashtu si të gjithë variablat e tjerë inanciarë, vlera aktuale e tij ndikohet shumë nga pritshmëritë e politikave dhe ngjarjeve të ndryshme inanciare në vend 64. Ka shumë metoda për llogaritjen e kursit real të këmbimit duke përdorur të dhënat e tregëtisë me jashtë. Sipas Larance dhe St-Amant 1999 tregues bazuar në nivelin e importeve mat pozicionin konkurues të vendit në tregun e tij të brendshëm, ndërsa niveli i eksporteve mat pozicionin konkurues të vendit në tregjet e huaja. Përgjithësisht analistët janë të interesuar për konkurueshmërinë e vendit në tregjet ndërkombëtare. Për të studiuar lidhjen e kursit të këmbimit me veprimtarinë ekonomike të irmave, më speciikisht aktorëve inanciarë që përcaktojnë rrjedhën e aktivitetit tregtar të tyre, janë marrë në konsideratë rreth 50 irma 65 në qarkun e Tiranës të cilat janë studiuar për periudhën 5-vjecare të undit Përzgjedhja e irmave është bërë rastësore dhe është synuar kryesisht sipërmarrje me zgjerim të aktivitetit brenda dhe jashtë vendit ose kanë si mjet pagesë / arkëtimi monedhat e huaja përveç monedhës vendase. Qëllimi ynë ishte që struktura e pyetësorit të përmbante pyetje që lidhen me: llojin e aktiviteti që ushtrojnë, qëndrimin që kanë për monedhat e huaja dhe cila është më të përdorur gjatë aktivitetit tregtar, mbi tregun valutor në kryerjen e transaksioneve, mbi 63 Mishkin & Eakins, 2012, p Sipas komenteve të Jacob A. Frenkel në studimin e Mussa, Pyetësori iu është shpërndarë më shumë se 100 irmave me adresë elekronike dhe disa në takime të drejtpërdrejta por 47 është numri i pyetësorëve të plotësuar.

115 ndjeshmërinë që kanë lidhur me luhatjet e kursit të këmbimit në përitueshmërinë e tyre, politikat e kreditimit në kompanisë. Analiza e të dhënave përshkruese Në pyetjet që japin një prezantim të biznesit mbi llojin e aktivitetit që ushtron, në mënyrë të speciikuar dhe grupmallrat që tregton me jashtë, përgjigjet përmblidhen si më poshtë; Numri i bizneseve sipas llojit tw aktivitetit Industri Ndërtim Imp-Ep Ino&Komunikim Akomodim&Shërbim Të tjera Lloji i aktivitetit Figura Bizneset sipas llojit të aktivitetit që ushtrojnë Pjesa më e madhe e bizneseve të anketuar, aktivitetin e tyre e kanë të përqëndruar në Industri në 21 raste, në Importe Eksporte 6 raste dhe nga aktivitetet e tjera kemi patur një numër pothuaj të njëjtë me 5 raste që janë përgjigjur pyetësorit tonë. Ndërsa në pyetjen mbi tregëtinë e jashtme, se aktiviteti i biznesit ishtë përqëndruar me shumë në Import, Eksport apo të dyja, 24 biznese ishin përqëndruar në import, 14 biznese punonin me të dyja dhe vetëm 8 biznese eksportonin. Edhe pse mostra jonë e studimit nuk është shumë e madhe, ky rezultat dëshmon natyrën e zhvillimit të tregëtisë së jashtme të vendit në këto vite studimi, ku niveli i importeve është më i lartë se ai i eksporteve Ushqime,pije, duhan Minerale, lëndë djegëse, en-el. Prod.kimike e plastike Prodhim druri dhe letre Makineri,pajisje e pj.këmbimi Tekstile dhe këpucë Të tjera Materiale ndërtimi dhe metale Figura Natyra e aktivitetit të bizneseve në studim Këto biznese më së shumti tregëtojnë Materiale ndërtimi dhe metale 11 biznese dhe Ushqime, pije e duhan. Ashtu si edhe në nivel makroekonomik sektori i biznesit në vendin tonë ushtron aktivitetin e tij në këto usha.

116 Numri bizneseve Tregëtia me jashtë Importe Eksporte Të dyja Figura Klasiikimi i bizneseve sipas zhvillimi të tregtisë së jashtme Ndërsa sa i përket vendeve partnere me të cilët ata tregëtojnë më shumë janë Italia, Kosova, Greqia, Gjermania 66. Sa i përket grupit të pyetjeve mbi vlerësimet që kanë për monedhat e huaja, bazuar në aktivitetin e tyre gjatë 5 viteve të undit, këto biznese vlerësuan monedhën europiane më të përdorurën në transaksionet e tyre krahasuar me dollarin amerikan. Ndërkohë, 28 biznese përdorinin vetëm monedhën euro, 14 biznese zgjodhën opsionin një kombinim i të dy monedhave dhe vetëm 4 biznese pohuan se përdornin dollarin amerikan. Gjithashtu të njëjtin trend ndoqi edhe pyetja se në çarë monedhe preeroni të mbani kursimet, në të cilin 30 biznese pohuan në monedhën europian dhe të tjerët në usd ose kursenin në të dy monedhat. Numri i bizneseve Kursimi në monedha të huaja Përdorimi i monedhave të huaja 0 Euro Usd Të dyja GBP Monedhat e huaja Figura Përdorimi i monedhave të huaja nga bizneset në transaksione dhe mbajtjen e kursimeve Sipas igurës 1.5, pëdorimi dhe kursimi në monedhë të huaj kanë ecur normalisht me të njëjtin trend, vetëm se vihet re se këto biznese kanë përdorur më shumë monedha por kanë preeruar ruajtjen e rezervave në monedhën europiane. Kjo lidhet edhe me rekuencën vendeve europiane me të cilët ata zhvillonin tregëtinë e jashtme dhe përdorin monedhën europiane si monedhë zyrtare. Nga ana tjetër, akti që këto biznese zgjedhin të kursejnë më 66 Sipas të dhënave të Instat

117 shumë monedhën euro, tregon se zgjedhin një strategji të mbrojtjes nga likuiditeti dhe nga luhatjet që pëson kursi i këmbimi Lek/Eur në tregun valutor. Si e tillë janë biznese që e njohin mirë tregun në të cilin operojnë. Në vijim, grupi i pyetjeve lidhet me vlerësimet që ata japin mbi përitueshmërinë si rezultat i luhatjeve të kursit të këmbimit në tregun valutor. Në konceptin e përitueshmërisë, ne nuk insistuam në përcaktime të raporteve speciike, tregues apo vlera speciike, por në konkluzionet e tyre mbi ndjeshmërinë e marzhit të itimit vjetor gjatë 5 viteve të undit, nëse kishte pësuar rritje, rënie apo kishtë qëndruar pothuaj në të njëjtat nivele. 24% 37% Në rritje Në rënie Ecuri e qëndrueshme 39% Figura Vlerësimi i përitueshmërisë së bizneseve ndikuar nga luhatja e kursit të këmbimit Sipas igurës 1.6 numri i bizneseve të anketuar nëse kanë patur rritje apo ulje në itime nga luhatjet e kursit të këmbimit ka qënë pothuaj i njëjtë. Më speciikisht, 18 biznese e vlerësojnë rënie, 17 biznese e vlerësojnë se këto vite kanë patur rritje në biznesin e tyre dhe 11 pohojnë se kanë qëndruar pothuaj në të njëjtat nivele si edhe më parë. Ky rezultat na tregon se luhatjet e kursit të këmbimit këto vitet e undit nuk kanë qënë shumë të vleshme për të ndihmuar sektorin privat të shënojë rritje në transaksione monetare, në zgjerim tregu jashtë vendit, apo ndërmarrjen e politikave të reja më të duhura. Në mbështetje të vlerësimeve të tyre, shumica e bizneseve kanë pohuar se uqizimi monedhës europiane nuk ka ndikuar në zgjerim të aktivitetit por kanë mbajtur të njëjtin ritëm zhvillimi e në disa raste në tkurrje të tij. Rreth 20 % e bizneseve kanë menduar për gjetjen e politikave të reja ndërsa për 21 % e mostrës së studimit nuk ka ndikuar në veprimtarinë e aktivitetit të tyre Luhatja e Lek-Eur Luhatja e Lek-Usd 0 Zgjerim aktiviteti Ngushtim aktiviteti Politika të reja Nuk ka ndikim Figura Ndikimi i luhatjeve të monedhave të huaja

118 Ndërsa këto biznese kanë shprehur një qëndrim tjetër rreth luhatjeve që ka pësuar dollari amerikan, sepse për 41 % të bizneseve nuk ka patur asnjë ndikim, dhe për pjesën tjetër të bizneseve këto luhatje kanë sjellë ulje të aktivitetitit ose ndërmarrjen e politikave të reja për zhvillimin e veprimtarisë ekonomike të tyre. Grupi i undit i pyetjeve lidhet me atësinë likujduese të kompanisë, në kreditimin e kompanisë dhe marrëdhëniet me klientët dhe urnitorët e tyre. Bizneset e vlerësojnë aksesin e kredimarrjes si leksibël, 26 prej tyre, ndërsa 18 biznese janë përgjigjur se kanë vënë re rritje të kritereve në kreditim nga sektorit bankar. Ndërsa në një raport pothuaj të njëjtë ishin përgjigjet se ata ishin duke shlyer një kredi, ishin në proces aplikimi dhe madje nëse kishin apo jo plane të kreditoheshin serisht në vijim. Kjo tregon për një mbështjetje të vazhdueshme që ka sektori i bizneset për likuiditet shtesë. Ndonëse zhvlerësimi i monedhës vendase këto 5 vitet e undit këtyre bizneseve nuk i ka sjellë nivele të larta përitueshmërie dhe zgjerimi të aktivitetit, kërsesa për likuiditet vjen edhe nga politika që kanë bizneset me njëri tjetrin në marëdhëniet urnitor klient Kredimarrja në sektorin bankar Nuk kam parashikuar kredi të re Jam në proces aplikimi Jam në shlyerje kredie Tjetër Figura Mbi marrëdhënien e biznesit me sektorin privat Ndërsa marëdhënien me urnitorët dhe klientët këto biznese e shohin përgjithësisht në një tendencë përkeqësimi gjatë kësaj periudhe sepse 23 prej bizneseve pohojnë se është ulur atësia paguese e klientëve ndërsa 20 biznese pohojnë se marrëdhënia ka vijuar njësoj por klientët kanë dashur më tepër ditë në likujdimin e aturave. E ndërsa vetëm 3 biznese e shohin se klientët dhe urnitorët me të cilët punojnë kanë patur një rritje të atësisë paguese Pagim i menjëhershëm Deri në 30 ditë Deri në 45 ditë Deri në 60 ditë Më shumë se 60 ditë Aatet e pagesës me Klientët Aatet e pagesës me Furnitorët Figura Aatet e pagesës së bizneseve me klientët dhe urnitorët e tyre.

119 Analiza statistikore në nivelin mikroekonomik Në analizën statistikore të vlerësimit të pyetësorit mbi eektet e luhatjeve të kursit të këmbimit në aktivitetin e bizneseve gjatë 5 viteve të undit, jemi bazuar në katër lidhje të rëndësishme të variablave për të cilat janë ngritur dhe hipotezat përkatëse; H 1 : Monedha me të cilët kryen shumica e transaksioneve të bizneseve nuk ka lidhje të rëndësishme me monedhën me të cilën bizneset mbajnë kursimet e tyre H 2 : Vlerësimi që kanë bizneset për qëndreshmërinë e monedhës së huaj nuk ka lidhje të rëndësishme me monedhën me të cilën bizneset mbajnë kursimet e tyre. H 3 : Përitueshmëria nga luhatja e kursi të këmbimit nuk ka lidhje të rëndësishme me vlerësimet që bizneset japin mbi monedhën më të qëndrueshme në tregun valutor. H 4 : Ka lidhje të rëndësihme statistikore ndërmjet aateve që vendosin bizneset për arketimet e klientëve dhe pagesat ndaj urnitorëve Në testimin e lidhjeve të shprehura si më sipër, kemi përdor rezultatet e koeicientit të korrelacionit të Pearson Chi-Square për të vlerësuar lidhjen ndërmjet tyre më një rëndësi statistikore 5 %. Tabela1: Lidhja midis variablave mikroekonomikë Variablat Chi-Square p-value Hipoteza Monedha në tranaks - Monedha e kursimeve Vërtetohet Vlerësimi i qëndrueshmërisë Monedha e Vërtetohet kursimeve Përiteshmëria Vlerësimi i qëndrueshmërisë Vërtetohet Spearmans p-value Aati i pagesës nga klientët Aati i pagesës së Vërtetohet urnitorëve Burimi: Llogaritjet e autores Duke iu reeruar vlerave të tabelës 1, konstatojmë se vlerat e Chi-Square janë pozitive dhe me rëndësi statistikore më të vogël se 5 %. Kjo tregon se dierencat ndërmjet lidhjeve të variablave të përcaktuara janë statistikisht të rëndësishme dhe na çojnë në pranimin e hipotezave bazë të ngritur që në illim. Për lidhjen e dy variablave të undit përdorëm koeicientin e Spearsman s i cili rezultoi dhe rëndësia statistikore < Kjo do të thotë se ka lidhje korrelative të ortë e statistikisht të rëndësishme ndërmjet aateve që aplikohen për klientët dhe aateve që vendosen për urnitorët. Aatet më të gjata në blerje shoqërohen me aate më të gjata në shitje. Rezultatet e analizës në nivel mikroekonomik Në realitet studimi në nivel mikroekonomik i luhatjes së kursit të këmbimit në aktivitetin operativ të bizneseve që operojnë në vend, nuk ishte qëllimi primar i studimit por një pikë mbështetëse e analizës makroekonomike që zhvilluam mbi impaktin që kishte RER në disa

120 aktorë ekonomiko inanciarë në vend. Dukeqënëse sektori privat është sektori me rëndësi të veçantë dhe peshë kryesore në zhvillimin ekonomik në vend, vazhdimisht i duhet kushtuar rëndësi dhe mbështetje si gjatë procedurave administrative po ashtu dhe në mbeshtetje inanciare, përshirjen në procese vendim-marrëse etj. Pyetësori u hartua me përmbajtje pyetje cilësore që përshinin një vërshtrim të përgjithshëm të ecurisë së aktiviteti operativ të bizneseve të cilët operonin edhe në tregun ndërkombëtar gjatë periudhës Qëllimi kryesor i pyetësorit ishte që këto biznese të shprehnin eksperiencën e tyre për nivelin e përitueshmërisë si eekt i luhatjes së kursit të këmbimit, marëdhëniet dhe vlerësimet që kishin për monedhat e huaja më të përdorura në transaksionet e tyre dhe pjesën e menahimit të atësisë likujduese të tyre. Nga analiza e variablave kryesore dhe lidhjeve të përcaktuara midis tyre, u vu re një korrelacion i ortë pozitiv ndërmjet monedhës më të përdorur në transaksione dhe monedhës që këto biznese kursenin. Nga rezultatet 82 % e bizneseve vlerësojnë Euron si monedhën më të përdorur si rrjedhojë kjo edhe e përqëndrimit të tregëtisë së jashtme vitet e undit kryesisht në vendet e Eurozonës, dhe kanë mbajtur kursimet e tyre në këtë monedhë. Monedha e dytë më e përdorur ishte dollari amerikan por që transaksionet me kursimet në Usd nuk ishin në një lidhje shumë të ortë mes tyre. Së dyti, në vlerësimet e bizneseve mbi qëndreshmërinë e monedhave si edhe raportit të tij me nivelin e kursimeve në monedhë të huaj, rezulton se sërisht këto dy variabla kanë një lidhje pozitive dhe me rëndësi të lartë statistikore. Rreth 76 % e tyre rezulton se vlerësojnë monedhën Euro më të qëndrueshme gjatë 5 viteve të undit dhe kanë preeruar që kursimet i mbajnë në Euro. Së treti, në vlerësimin e përitueshmërisë që kanë patur bizneset nga luhatjet aatshkurtra të kursit të këmbimit dhe lidhjes me vlerësimin që ata kanë për monedhën më të qëndrueshme në treg, serisht ka rezultuar një lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme. Rreth 41 % e bizneseve që kanë patur rritje nga luhatja e RER, kanë vlerësuar si më të qëndrueshme monedhën Euro. Po ashtu, 61 % e bizneseve që kanë pësuar rënie kanë vlerësuar Euron dhe të gjithë bizneset që kanë pohuar se ecuria e aktivitetit ka qënë e qëndrueshme, pamvarësisht luhatjeve të RER në tregun valutor, janë vlerësues të monedhës Euro si monedha më e qëndrueshme. Në und, në vlerësimin e politikës së kreditimit të kompanisë, menahimit të marëdhënieve likujduese ndërmjet urnitorëve dhe klientëve, ka rezultuar lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme, e cila shkon në një linjë të drejtë aate të gjata në blerje shoqërohen me aate të gjata në shitje. Reerenca: Larance, R., & St-Amant, P "Real Echange Rate Indees or the Canadian Dollar". Canada: Bank o Canada Review. Mishkin, F., & Eakins, S Financial markets and Institutions. Pearson Education, Inc. Mussa, M "The Theory o Echange Rate Determination". In J. Bilson, & R. Marston, Echange Rate Theory and Practice pp Chicago: University o Chicago Press.

121 Kastriot Blakaj, Faruk Belegu - Roli i teknologjise inormative ti ne lidhje me zgjidhjen e ekuacioneve dierence Ligj.Mr.Sc. Kastriot Blakaj, Dr.c. ProDekan, Fakulteti I Shkencave Kompjuterike, Kolegji Dukagjini Pro.Dr.Faruk Belegu Dekan, Fakulteti i Menahmentit, Kolegji Dukagjini drbelegu@gmail.com ABSTRAKT Ndermjet ekuacioneve dierenciabile dhe ekuacioneve dierence jane te vleshme shume analogji, por ka edhe dierenca te dukshme. Dihet qe ekuacionet dierenciabile ne realitet e pershkruajne natyren e procesit i cili studjohet, ndersa ekuacionet dierence veprojne ne menyre te njejt, por me shume anojne kah natyra rekursive e procesimit te procesit. Si ekuacionet dierenciabile, ashtu edhe ato dierence, e gjejne nje perdorim tejet te rendesishem dhe te gjithanshem ne lidhje me zgjidhjen e problemeve konkrete ne Teknike, Ekonomi, si edhe deget tjera shkencore. Ndoshta deinimi me i sakte i ekuacioneve dierence do te ishte qe ato perdoren paralelisht me ekuacionet dierenciabile. Ne lidhje me aplikimin e ekuacioneve dierenciabile dhe atyre dierence rol te pazavendesueshem ka aplikimi i Teknologjise Inormative TI. Fjalet kyçe: Teknologjia Inormative TI, Ekuacioni dierenciabil, Ekuacioni dierenc, Analiza Ekonomike Ekuacioni I ormes: HYRJE n F[ ;,,, ] 0 1, ku eshte unksioni i panjour, i cili duhet te caktohet, dhe ku - tani eshte ndryshorja ekonomike, eshte ekuacioni dierenc i rendit n, me kusht qe pas zavendesimit permban edhe +n dhe. Nese nuk permban +n, atehere konsiderohet si ekuacion i rendit me te ulte. Nese nuk permban, dhe permban, per shembell +1, atehere pas zavendesimit me ne vend te +1 do te peritohet ekuacioni i rendit n-1. Le te merret ekuacioni dierenc i ormes:

122 Duke marre parasysh qe vlen: 1 3, respektivisht peritohet: , dhe ekuacioni e periton ormen: , perkatesisht: Me zavendesimin, t=+2, peritohet: 3 t t 1 t 2 7, dhe keshtu peritohet ekuacioni dierenc i rendit te pare. Zgjidhja e ekuacionit dierenc eshte: t 3 t 1 3 t t Zgjidhja graike e problemit, per disa vl;era te kushtit kuitar 0, eshte prezentuar ne iguren 1. SHTJELLIMI I DISA RASTEVE KARAKTERISTIKE Zgjidhja e ekuacionit dierenc 1 peritohet duke tejilluar nga: [,,, k] 0 9, apo sipas: k 1[,,, k 1] Duke i dhenur vlerat illestare : per = 0, 0 = 0, peritohet:

123 Figura 1: Zgjidhja graike e ekuacionit dierenc sipas 7. 11, 1,, k k dhe keshtu peritojme 0 +k, perkatesisht 0 + per çaredo vlere te plote. Zgjidhja mund te shkruhet ne ormen: 12,,,,, k C C C P te dhenura per nje rend te pikave = 0 +n, ku n eshte numer i plote, dhe duke i eliminuar konstantet nga ekuacionet: 13,,,,...,, 1, 1,,, k k k C C k P k C C P C C P dhe keshtu peritohet ekuacioni dierenc i rendit k. Ekuacioni dierenc linear I rendit te pare eshte I ormes: 14. Q P Ky ekuacion eshte homogjen per Q = 0, ashtu qe vlen:

124 15, , P P P dhe sipas kesaj peritohet: ] [ ] [ ] [1 1 P F P P Me multiplikim peritohet: 17, ] [1 1] 0][1 [ P P P dhe pas shkurtimit peritohet zgjidhja ne ormen: ] 9 [1 0 t t P Per ekuacionin dierenc johomogjen merret =uv, ku u dhe v ne illim jane unksione te çaredoshme. Keshtu peritohet: u v v u v u v u v u v u v u v u Keshtu vlen: 20, 1 Q v u P u v v u apo: 21. ] [ 1 Q u P u v v u Madhesia Δu zgjedhet ashtu qe anetari brenda kllapes se madhe te barazohet me zero, çdo te thot: u P u Ekuacioni 22 eshte homogjen, ashtu qe vlen: ] [1 t t P c u

125 Me tutje eshte: 24, 1 Q v u ashtu qe eshte e vleshme: 25, ] [ t t P c Q u Q v apo: 26. ] [ t t P c Q v v Sipas 26 ne menyre rekursive peritohet: 27. ] [ ] [ ] [ t t t t P c Q v v t P c Q v v t P c Q v v Shuma e relacioneve sipas 27 ka per te dhene: , 28 ] [1 1 t t P Q c c v perkatesisht: ] [1 ] [1 t t C t P Q t P Me tutje do te analizohet orma e pergjithshme e ekuacionit linear dierenc: 30, 1 1 Q a a k k k

126 ku a i, Q jane unksione te dhenura ndaj ndryshores. Duke marre ne considerate qe vlen: p p p p C 0 31, 1 peritohet: Q b k b k k Ne illim do te analizohet ekuacioni homogjen: b k b k k Me kusht qe 1, 2,, p jane zgjidhjet e ekuacionit, zgjidhja jipet sipas: C C C p p Me kusht qe 1, 2,, p jane zgjidhje e ekuacionit, ashtu qe determinanta D[ 1 0,, k 0] nuk eshte e barabart me zero, ku eshte: 35, 0], 0, [ kk k k k k k D sipas kushteve: 36, 1,, 1, ,, 1, 0 1,, 1, kk k k k k k k k k k k atehere zgjidhja e pergjithshme eshte: C C C k k Me kusht qe unksionet 1, 2,, k jane te linearisht te mvarura, atehere determinanta: 38, ],, [ k k k D k k k k

127 eshte e barabarte me zero per te gjitha vlerat. Anasijelltas, nese eshte e barabarte me zero, dhe D[ 2,, k ] 0, =0,1,, unksionet ne jale jane linearisht te mvarura dhe 1 ne menyre eektive hyne ne: 39, k C k C C çdo te thot: C 1 0. Ne menyre qe unksioni, i cili ka vlera te caktuara kuitare per =0,1,, te kenaq per vlerat ne jale ekuacionin dierenc te rendit-k, nevojitet dhe mjaton qe te vlen: 40, k k k k k per =0,1,2,, dhe te plotesohet : 41, 0 1],, [ k D per me se paku 1. Zgjidhja e pergjithshme per ekuacionin johomogjen mund te peritohet nga zgjidhja e pergjthshme ne kete menyre. Le te jete: 42, 1 1 Q P k P k k ekuacioni i dhene johomogjen, ndersa zgjidhja e pergjithshme le te jete: C C C k k Nese C i kuptohen si unksione nga, me qellim qe zgjidhja e perituar te jete zgjidhje e pergjithshme edhe te ekuacionit johomogjen, keto unksione C i pertohen nga ekuacionet: Q k C k C k C C C C k k k k Te ekuacioni linear homogjen me koeicijentat constant: 45, a k a k a k k

128 kerkohet zgjidhja ne ormen: 46. Keshtu, peritohet: 47, k k k k a a a perkatesisht: k k k k a a a Ekuacioni karakteristik eshte: k k k k a a a Me kusht qe rrenjet te ekuacionit karakteristik jane te thjeshte, zgjidhja e pergjithshme eshte: k k C C C Per rrenjet komplekse merren ne considerate: 51. sin cos ; sin cos i i q p Per renjen e shumeishte s, shuma perkatese eshte: i s C s C C C Me kusht qe ana e djathte e ekuacionit johomogjen eshte polinom i rendit n, ndersa njesia e rrenjes se ekuacionit karakteristik eshte e rendit s, atehere zgjidhja partikulare e ekuacionit johomogjen kerkohet ne ormen: 53. * s n n s s s A A A A Per Q = Pe a, ku P eshte polinom i rendit n, ndersa a-eshte rrenja e s-te e ekuacionit karakteristik, zgjidhja partikulare kerkohet ne ormen: 54. * a s n n s s s e A A A A Le te merret qe te ekuacioni homogjen linear me koeicientat konstante k,...,, 2 1 rrenjet e ekuacionit karakteristik ndryshojne perkah vlera e modulit. Merret qe eshte: k i i dhe Atehere eshte: k k C C C

129 Le te jete gjithashtu: C1 C 2 C p 1 0 ; C p 0 56, dhe atehere eshte e vleshme: lim 1 p 57. Ketu duhet te nderlidhet teorema sipas Poankarese: Nese per ekuacionin : k Pk 1 k 1 Pk 2 k 2 P0 0 58, ekzistojne limitet: ai lim Pi ; i 0,1,2,, k 1 59, dhe me kusht qe rrenjet e ekuacionit karakteristik: k a k 1 k 2 k 1 ak 2 a1 a0 0 60, dallohen perkah moduli, atehere vlen: lim 1 p 61, ku λ p eshte njera nga rrenjet ne jale. Gjithashtu ketu duhet te nderlidhemi edhe me teoremen e Helderit: Funksioni: t 1 e t dt 0 62, i cili eshte zgjidhje e ekuacionit me te thjeshte dierenc algjebrik 1, nuk e kenaq asnje ekuacion dierencial algjebrik me koeicientat polynomial. Perndryshe, unksioni njiet si integrali i Euler-it te llojit te pare. Marrim qe duhet te zgjidhet sistemi i ekuacioneve dierence: n 1 2 n y n y n 1 n 4y n ; ; 0 2 y0 1 ; 63.

130 Figura 2: Zgjidhja graike e ekuacioneve dierence sipas 63. Figura 3: Zgjidhja graike e ekuacioneve dierenciabile pandan sipas 64. Sipas metodologjise te dhene me pare peritohet:

131 n 2 3 y n 3 n n n 3 n 3 n n 64 Nese sistemi i ekuacioneve sipas 63 shtjellohet si system i ekuacioneve dierenciabile, e jo si system i ekuacioneve dierence, atehere peritohen zgjidhjet: n e y n e 3n 3n 2 3n 1 3n 64 Zgjidhja graike sipas 64 eshte e dhene ne iguren 3. Verehet qarte qe ndermjet ekuacioneve dierence dhe atyre pandan dierenciabile ekzistojne dallimet e dukshme, edhepse ka analogji ne procesimin e tyre. Ne iguren 4 graikisht eshte paraqitur madhesia e heresit raportit te vlerave ndermjet zgjidhjeve te ekuacioneve dierenciabile ndaj ekuacioneve pandan dierence. Verehet qarte qe dallimet jane mjat evidente. Figura 4: Heresi ndermjet zgjidhjeve te ekuacioneve dierenciabile ndaj ekuacioneve dierence. KONKLUDIM Ne punim shtjellohet problematika e zgjidhjeve te ekuacioneve dierence si edhe te ekuacioneve pandan dierenciabile. Edhepse ndermjet ekuacioneve dierence dhe atyre dierenciabile ekzistojne mjat analogji ne procesimin e tyre, prap se prap ekzistojne edhe dallimet e dukshme. Kjo kryesisht rezultohet nga karakteri rekursiv ne lidhje me peritimin e ekuacioneve dierence. Problematika e shtjelluare jo vetem qe mundeson zgjidhjen e

132 problemeve te ndryshme dhe te shumeta ne Teknike dhe Ekonomi, si edhe ne deget tjera shkencore, por ajo e thellon problematiken ne aspektin proessional dhe shkencore. REFERENCAT [1] Allen, R.D.G.: Mathematical Analysis or Economists, Macmillan Co [2] Baumol, W.J.: Economic Theory and Operations Analysis, Prentice-Hall, Englewood Clis, [3] Chiang, A.: Fundamental Methods o Mathematical Economics, McGraw-Hill, [4] Johnston, J.: Econometric Methods, McGraw-Hill Book Co., New York, 2007 [5] Belegu, F.: Probability and Statistical Analysis or Business, Pejë, [6] Belegu, F.: Econometric Analysis and Operational Research, Pejë, [7] Belegu, F.: A Modern Treatment o Economic Processes and Cycles, Pejë, Kestrim Avidmetaj, Besnik Zekaj - Evoluimi i Bankave Msc.C Kestrim Avidmetaj 67 kestrim.avdimetaj@unhz.eu PhD.C Besnik Zekaj 68 besnik.zekaj@@unhz.eu UNIVERSITETI HAXHI ZEKA ABSTRAKTI Qëllimi kryesor i këtij hulumtimi shkencor është të analizojë evoluimin e institucioneve inaciare siç janë Bankat, dhe transormimin e tyre në institucione innovative moderne. Me konkretisht me anë të këtij hulumtimi shkencor do të sqarojmë se si bankat tradicioanle janë shëndruar në ato moderne. Teza dhe materiali që ky hulumtim përmban është bazuar në të dhëna të cilat janë nerrur në mënyrë direkte nga institucionet inanciare, banka qendrore evropiane, studiues të bankave moderne, si dhe shumë institucione tjera prestigjioze përkatëse të vendeve të zhvilluara. Pjesa e parë e këtij hulumtimi illon me hyrje duke paraqitur karakteristikat kryesore të bankave. Duke illuar nga konceptet themelore, deri tek zhvillimi dhe organizimi i bankave që ne sot i posedojmë. Ndërsa në pjesën e dytë kemi bërë rishikimin e literaturës, tek rishikimi i literaturës kemi cituar pjesë nga autor të shumtë të cilët kanë bërë studime në lidhje me evoluimin e bankave në ekonomitë e zhvilluara. Po ashtu në këtë pjesë janë paraqitur se si bankat e kanë menahuar procesin e tranzicionit, dhe transormimin e tyre nga bankat tradicionale në ato monderne. Tek pjesa e 67 Kandidat pёr Master nё Kontabilitet dhe Financa, Universiteti Hahi Zeka Pejё, Kosovё. 68 Asistent për një grup lëndesh në Fakultetin e Agrobinesit, Universiteti Hahi Zeka Pejë, Kosovë.

133 tretë kemi bërë një hulumtim të thellë tek Banka Raiesen e cila operon në Kosovë, tek kjo pjesë kemi paraqitur se cilat teknologji i posedon banka në jalë, dhe si shrytëzohen ato nga ana e klientëve dhe shrytëzuesve të mbrendshëm. Në pjesën e undit do të bëjmë interpretimin e rezultateve të ituara gjatë ketij hulumtimi në jalë. Limitet e këtij hulumtimi shkencor janë sepse nuk janë inkuadruar edhe shumë variabla tjera të rëndëshishme që kanë ndikim tek operacionet e Bankave Moderne. Fjalët kyqe: Institucionet Financiare, Bankat, Bankat Moderne. HYRJE Paraja, bankat dhe tregjet inaciare përbëjnë procesin e alokimit të ondeve në ormë të kredisë, huave, dhe kapitalit të investuar në ato entitete ekonomike të cilat kanë nevojë për onde shtesë dhe që mund t i përdorin ato në menryë me produktive. Kur një individ udhëtonte në një qytet të madh dhe dëshironte të blinte mallra për qëllime tregtie, kjo realizohej duke këmbyer monedhën e vendit të vetë. Në shumë këto tregje të mëdha, biznesi i këmbimit të monedhave bëhej gjatë gjithë ditës nga disa individ të specializuar në këtë shërbim inanciarë 69. Një gjurmë e hershme e historisë së bankave lidhet me periudhën e unksionimit të dyqaneve të arëpunuesve mesjetar. Këta tregtar ari pranonin depozita në monedha ari ose bizhuteri të ndryshme për ruajtje. Kur një klient depozitonte monedhat e arit ai merrte një dëtesë, që tregonte shumën dhe llojin e metalit që i kishte besuar arpunuesit. Pra, arpunuesit illuan të ushtrojnë një biznes të ri që kishte si eekt krijimin e parave. Kjo shënoi lindjen e konceptit të biznesit bankar që ka për bazë përdorimin e rezervave të depozituara. Bankë quhet institucioni inaciar, themelimi i të cilit licensohet me procedurë dhe kushte të posçme, nga autoriteti monetar me i lartë i vendit, me objektiv kryesor të grumbullimit nga njëra anë të kursimeve të kapitaleve të lira të individëve, kompanive, institucioneve etj, në ormë depozitash monetare të llojeve të ndryshme, dhe nga ana tjetër, të vënies së tyre, nëpërmjet të huadhënies dhe kreditimit. Bankat Komerciale janë ndërmjetësi inanciar më i rëndësishëm, dhe mbajnë shumicën e depozitave. Atributi depozitar let për atë se këto institucione potencialet e tyre inanciare i krijojnë kryesisht në ormë të depozitave të publikut, nga idividët, bizneset dhe qeveritë 70. Gjatë trajtimit të këtij hulumtimi shkencor vend të veqant do të zëjnë trajtimi i bankave dihitale dhe bankave 69 Roger Leroy, David D. Vanhoose, Modern Money and Bankig, Third Edition, New York, Federic S, Mishkin, The economics o Money, Banking, and Financial Markets, New York, 2000.

134 moderne të shekullit 21. Me herët paraqitëm në pika të shkurtëra se si janë krijuar institucionet e para inanciare, duke iiluar nga tregjet e deri tek bankat moderne, të cilat janë temë kyqe e këtij hulumtimi shkencor që kemi realizuar. Banka moderne është institucion inanciarë me aktivitete të shumëishta, me burime njërëzore dhe me sta drejtues me shkathësi dhe kompetenca të shumishta, për kryerjen e opercaioneve në një gamë të gjerë të aktiviteteve. Bankat moderne po zhvillohen në ambient që karakterizohet nga konkurrenca në rritje si nga mbrenda sektorit bankar, po ashtu edhe nga sektori inaciar jo- bankar. Gjatë këtij hulumtimi shoim një rënie mesatare vjetore prej 4% në traikun degëve bankare gjatë 16 viteve të undit, këtë pjesë e ka karakterizuar bankingu inovativ, si dhe konkurenca mes bankave online veçanërisht Ally Bank, ING dhe Everbank. Kjo ka quar deri tek realizimi i një normë të lartë të itimit, dhe rritjes së të ardhurave në të gjitha bankat. Rritje të madhe ka pasur tek bankat e mëdha si Wells Fargo që ishte 16 %, dhe disa tjera që kanë realizuar normë prej 10%- 13%. Kjo është mbështetur nga hulumtimet e mëtejshme nga ana e AliPartners, një irmë konsultuese në New York, ku janë cituar në Wall Street 71. RISHIKIMI I LITERATURËS Njerëzit nuk ishin të gatshëm të angazhohen në institucione bankare që operojnë përmes internetit, duke pasur parasysh një gjë që ishin ende duke përdorur linjat dial-up në ato ditë. Por novacionet e undit e ndryshuam industrinë bankare në tërë botën, me më shumë se gjysma e amerikanëve sot përdorin bankingun përmes internetit, po ashtu sot një i treti në botë përdorë mobile banking. 72 Hulumtimi i bërë tregon se bankat me pakicë po kërkojnë për të harmonizuar dhe për të përmirësuar bashkëpunimin dhe qëndrueshmërinë në mes të degëve të internetit dhe të qendrës së kanaleve të thirrjeve në nivelin strategjik. Arsyja kryesore për këtë është së shitjet e degëve operuese të këtyre bankave janë në rënie, ndërsa shitjet e produkteve bankare përmes internetit janë rritur nga viti në vit. 73 Edhe pse ky enomen vlenë edhe për degët e bankave në ekonomitë e zhvilluara, kjo do të thotë për bankat që ende orojnë produkte me pakicë në aspektin tradicional ka tendencë të reniës së itimit, ndërsa okusi më i madhi është rritja e shërbimeve përmes internetit. Planeti ynë popullohet nga njerëz të cilët kanë intergruar pajisje dihitale në jetën e tyre izike. Duke ecur, duke shkruar në rrugë, duke olur, duke bërë surim në aqet e internetit, të gjitha këto janë orma të bashkëveprimit. Në të ardhmen e aërt, çdo person i vetëm në planet do të jetë i lidhur në këtë mënyrë, dhe në një të ardhme shumë të aërt, ata do të mendojnë 71 WSJ: Ater Years o Growth, Banks Are Pruning Their Branches, March % o US adults bank online, Pew Research Report, August Techonomy conerence, Lake Tahoe USA, August 2010

135 ndryshe. Faktikisht ne tashmë e bëjmë një gjë të tillë 74. Një nga gjërat e mëdha në lidhje me Bankën moderne është se ajo duhet të jetë një bankë për t iu shërbyer njerëzeve. Vetëm për shkak se banka është moderne nuk do të thotë se ajo është e automatizuar dhe robotike. Në akt, kjo do të thotë të kundërtën. Një Bankë Dihitale aktikisht duhet të jetë më njerëzore se sa një bankë me degë operative, pasi ajo duhet të iltrojë dhe inkuadrojë mirëkuptimin e konsumatorëve përmes teknologjisë. Që të realizojë sukses banka dihitale duhët të bëjë ndërveprimin mes teknologjisë dhe konsumatorëve. Ky është sekreti që e bëjnë Bankat Dihitale të shekullit të 21 të jenë më konkurruese në ekzekutimin e teknologjisë, sesa bankat që thjesht shtonin teknologjinë si një zëvendësues për operacionet e degëve të tyre. Prandaj Bankat Digitale angazhohen me konsumatorët nëpërmjet qasjeve të preeruara të konsumatorëve. Industria Bankare po kalon nëpër një azë të re të intergrimeve. Në skenarin e sotëm nga përvoja e konsumatorëve shihet qartë se me i rëndësieshmi është orimi i shërbimeve inanciare. Për të rrëmbyer një pjesë me të madhe të tregut, industria bankare duhet të kuptojë nevojat dhe preerencat papërcaktuara të klienteve, si dhe duhët të kuptojë ato të cilat nuk janë të preeruara nga klientet e tyre. Qdo ditë kemi ndryshime të shumta në teknologjinë inormative, kemi pajisje të reja, po ashtu vlentë të ceket se teknologjitë janë duke oruar pika të ndryshme për t iu oruar shërbime cilësore dhe eikase klientëve. Çdo konsumatorë ka kohë të prekë një kompjuter ose një ekran, këto teknologji dhe platoorma të reja dihitale janë duke oruar një gamë të gjerë të inormacioneve, dhe kjo është përgjegjësi e bankave për të kuptuar se si ato e përdorin këtë proces për të lëvizur vijat e tyre posht - lart. Tradicionalisht bankat kanë kaluar shumicën e kohës duke bërë përpjekje në rritjen e eikasitet të ekzekutimit transakcioneve të tyre, me konkretisht duke i siguruar përshtatshmërin, qëndrueshmerin, dhe të saktësin e përpunimit të transaksioneve. 75 Teknologjitë inovative kanë qenë në zhvillim dhe në hov të madh për më shumë dekada me radhë, por ato tani janë në azën kulminante për shkak se kanë arritur pjekurinë e duhur. Teknologjitë ndahën në katër kategori kryesore: të rrjeteve mobile, teknologjive sociale, analizimit të dhënave, rrjeteve të pakuizuara. Këto teknologji janë të eksploruara në thellësi, le të shohim shkurtimisht se çarë janë këto teknologji në tërësi. Lidhja teleonike është lidhje që bënë të mundur shaqjen e internetit në celular, dhe kombinimi i telekomunikacionit me teknologjinë e inormacionit. Teknologjitë sociale janë ndërtuar mbi këtë proces, por janë përqendruar më shumë në zhvillimet që konsumojnë përmbajtje në internet, ndihmuar kryesisht nga rrjetet sociale Twitter dhe Facebook. Faqët dhe rrjetet sociale nuk janë vetëm për këto platorma, por përdoren edhe nga Korporatat për tiu oruar inormata konsumatorëve. RAST STUDIMI RAIFFEISEN BANKË KOSOVË 74 Metro Bank s losses eceeded 100 million in May 2013, three years ater its July 2010 launch. The bank made pre-ta losses o 45.7 million in 2012 but the bank s epansion plans will not be aected as it has the backing o deep pocketed shareholders including hedge und giant Steve Cohen and the billionaire Reuben Brothers. 75 Kamra, Sumit, Happiest Minds Technologies,2014, pp 6. Happiest Minds has a sharp ocus on enabling Digital Transormation or customers by delivering a Smart,Secure and Connected eperience through disruptive technologies

136 Banka Raieisen në Kosovë është degë e Raieisen Bank International AG RBI. RBI erdhi në Kosovë në und të vitit 2002 duke blerë pjesën më të madhe të aksioneve të Bankës Amerikane të Kosovës. Në qershor të vitit 2003, Banka u riemërtua si Banka Raieisen në Kosovë. RBI oron shërbime dhe produkte bankare dhe investuese për kompanitë austriake dhe ndërkombëtare, një rrjet të gjerë të njësive bankare dhe lizing në Europën Qëndrore dhe Lindore për korporata dhe retail. Përveç kësaj, Grupi përbëhet nga shumë kompani të shërbimeve inanciare, për shembull në ushën e leasing, menahimit të aseteve si dhe në ushën e blerjeve dhe shkrirjeve.sipas bilancit të gjendjes të datës 30 qershor 2015, asetet e përgjithshme të Bankës Raieisen në Kosovë ishin 775 milionë Euro, depozitat e klientëve 631 milionë Euro, ndërsa portooli i kredive ishte 423 milionë Euro. Banka Raieisen ka një kapital prej 63 milionë Euro. Banka Raieisen oron një gamë te gjerë të shërbimeve dhe produkte bankare për të gjithë klientët: individët, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe të korporatave. Që nga illimi i punës së saj në Kosovë, Raieisen Bank është shumë e suksesshme duke përkrahur zhvillimin e të gjitha segmenteve me produkte të ndryshme, duke përshirë kreditë dhe depozitat. Ndërsa duke ju reeruar perormancës së Bankës gjatë vitit 2013, The Banker, revistë e njohur ndëkombëtare e ka vlersuar Bankën Raieisen si "Banka e vitit 2013" në Kosovë. 76 Për të përkrahur aktivitetet tona të biznesit dhe për të oruar shërbime të kualitetit të lartë për klientët tanë përmes teknologjisë më të re, ne kemi vazhduar të investojmë në Teknologji inormative dhe operacione. Si vlerësim për këtë, banka jonë arriti të bëhet kompania e parë në rajon e certiikuar për ISO nga Registered Quality Assurance LRQA SHËRBIMET ELEKTRONIKE 3.2.Banka në teleonin tuaj mobil Teleoni mobil sot është bërë një nga pajisjet më të përdorura dhe më unksionale përmes të cilit mund të kryeni shumë punë, duke kursyer në masë të madhe kohën tuaj. Që të jemi më aër jush, banka Raieisen ka krijuar një product inovativ me të cilin do të keni mundësi t'i shrytëzoni shërbimet bankare përmes teleonit tuaj mobil M-Banking Ju mundëson t'i kryeni të gjitha veprimet e e-banking përmes teleonit mobil. Klientët ekzistues të e-banking mund ta shrytëzojnë M-Banking me të njejtin emër të shrytëzuesit dhe jalëkalim, pa patur nevojë për aplikim shtesë Aplikacioni për WEB

137 Punon në të gjitha teleonat mobilë, përmes të cilëve është e mundur kyçja në internet m- Banking për Web Aplikacioni për iphone I posaçëm për iphone, i përkrahur gjithashtu nga Apple për sistemet operative IOS 7.0, ose më të lartë Aplikacioni për ANDROID I posaçëm për teleonat mobilë që unksionojnë me sistemin operativ Android, i cili përkrahet gjithashtu nga Google për sistemet operative OS 4.0 apo version më të lartë. Shkarko aplikacionin m-banking per Android Çka oron M-Banking Të kontrolloni gjendjen e llogarive tuaja. T i shikoni detajet e transaksioneve për llogarinë e zgjedhur. Të transeroni mjete në llogaritë të cilat paraprakisht i keni të regjistruara si përitues. Të ekzekutoni GIRO pagesat përmes skenimit të barkodit vetëm për Iphone dhe Android. Të inormoheni rreth lokacioneve të ATM dhe degëve. Të inormoheni rreth ratave të këmbimit dhe të shrytëzoni kalkulatorin për këmbim të valutave. Të inormoheni për detajet e kartelave që i posedoni me bankën. Të inormoheni për detajet e kredive që i posedoni me bankën. Të inormoheni për detajet e depozitave që i posedoni me bankën. Ta vlerësoni dhe ndani këtë aplikacion me të tjerët në rrjetet sociale SMS Top Up Ju mundëson mbushjen e teleonit tuaj celular, internetin dhe televizionin digjital si dhe pakot DuoTV dhe DuoFIX në mënyrë elektronike nga kudo që jeni. Ky shërbim është në dispozicion 24 orë në ditë dhe 7 ditë në javë dhe është i përshtatshëm për të gjithë ju që përdorni produktet e Operatorëve të Teleonive Mobile Çka oron E-banking Web, Banka Raieisen ju oron qasje të thjeshtë dhe të besueshme në shërbimet bankare 24 orë në ditë, 7 ditë në javë dhe ju mundëson: Kontrollimin e bilancit të llogarisë. Shikimin dhe shtypjen e gjendjes së llogarisë. 78

138 Ekzekutimin e pagesave vendore dhe ndërkombëtare për përituesit e deinuar më parë. Rishikimin e bilancit të llogarisë së bashku me transaksionet e kryera në llogarinë tuaj. Shtypjen e inormatave nga pagesat e ruajtura. Ekzekutimin e pagesave të taksave dhe kontributeve pensionale. Ekzekutimin e pagesave komunale. Shkëmbimi i mesazheve elektronike me Bankën. Inormata mbi kreditë që i posedoni në bankën Raieisen. Inormata mbi produktet dhe kampanjat. Posedues i E-Banking WEB solucionit mund të bëhet cilido individ privat i cili ka një llogari të hapur në Bankën Raieisen. Shërbimi E-Banking shrytëzon teknologjinë më të undit të sigurisë që ndihmon në: veriikimin e identitetit të secilit klient, ruajtjen e të dhënave nga leimi dhe ndryshimi trajtimin konidencial të inormatave tuaja 3.9. SMS Banking Të shihni bilancin e të gjitha llogarive tuaja dhe tri transaksionet e undit dhe Të pranoni inormata/mesazhe lidhur me llogaritë tuaja paraprakisht të cekura në aplikacion automatike të quajtura alarme, Përmes ALARM-it ju mund të pranoni inormacione për ndryshimet në llogarinë tuaj: Bilanci i të gjitha llogarive është më i lartë/më i ulët sesa një shumë speciike, Hyrjet/daljet e ondeve në të gjtiha llogaritë janë më të larta sesa shuma speciike, Inormacione mbi bilancin e të gjitha llogarive për një kohë të caktuar. Klientet tani do të kenë mundësi të pajisen me produktin me të ri të emertuar Bank ID. Bank ID është në akt një USB në të cilën paraprakisht instalohet një certiikatë digjitale dhe e cila ju mundëson klientëve të kycen dhe të perormojnë me të gjitha unksionet si në E- Banking WEB. Si dhe përmes Bank ID ju mundë: ë kontrolloni gjendjen e llogarive tuaja, t i shikoni detajet e transaksioneve për llogarinë e zgjedhur, të transeroni mjete në llogaritë brenda dhe jashtë bankës pa pasur nevojë për regjistrim të përituesve, egzekutimi i pagesave komunale, të inormoheni për kreditë që i posedoni në RBKO, të inormoheni për produktet dhe kampanjat. PËRFUNDIMI Gjatë këtij hulumtimi analizuam Bankat në përgjithësi, si dhe transormimin e tyre në institucione innovative moderne. Me konkretisht me anë të këtij hulumtimi sqaruamë se si bankat tradicioanle janë shëndruar në ato moderne dhe mjat innovative. Bankë quhet institucioni inaciar, themelimi i të cilit licensohet me procedurë dhe kushte të posçme, nga

139 e autoritetit monetar me të lartë të vendit, me objektiv kryesor të grumbullimit nga njëra anë të kursimeve të kapitaleve të lira të individëve, kompanive, institucioneve etj, në ormë depozitash monetare të llojeve të ndryshme, dhe nga ana tjetër, të vënies së tyre, nëpërmjet të huadhënies dhe kreditimit. Banka, pra shërben si ndërmjetës kryesor i grumbullimit dhe i lëvizjes së kapitaleve likuide, duke qenë njëkohësishtë në rolin e huamarrësit dhe të huadhënësit. Sistemi banker në çdo ekonomi të zhvilluar mund të jetë i organizuar sipas dy mënyrave; Sistemi bankar njënivelor, dhe Sistemi bankar dynivelor. Në kuadrin e ndërmjetësve inanciarë që realizojnë inancimin indirekt, bankat komerciale zënë një vend të rëndësisëm. Ato realizojnë pjesën kryesore të transakcioneve të inancimit indirect. Bankat Komerciale janë ndërmjetësi inanciar më i rëndësishëm, dhe mbajnë shumicën e depozitave. Atributi depozitar let për atë se këto institucione potencialet e tyre inanciare i krijojnë kryesisht në ormë të depozitave të publikut, nga idividët, bizneset dhe qeveritë. Gjatë trajtimit të këtij hulumtimi shkencor vend të veqant do të zëjnë trajtimi i bankave dihitale dhe bankave moderne të shekullit 21. Banka moderne është institucion inanciarë me aktivitete të shumëishta, me burime njërëzore dhe me sta drejtues me shkathësi dhe kompetenca të shumishta, për kryerjen e opercaioneve në një game të gjerë të aktiviteteve. Bankat moderne po zhvillohen në ambient që karakterizohet nga konkurrenca në rritje si nga mbrenda sektorit bankier, po ashtu edhe nga sektori inaciar jobankar. Po ashtu gjatë këtij hulumtimi analizuam një ndër ndërmejtësit inanciarë që ka një një shtrirje mjat të madhe në Kosovë, i cili është Raieisen Bank. Ndërsa duke ju reeruar perormancës së Bankës gjatë vitit 2013, The Banker, revistë e njohur ndëkombëtare e ka vlersuar Bankën Raieisen si "Banka e vitit 2013" në Kosovë. Për të përkrahur aktivitetet tona të biznesit dhe për të oruar shërbime të kualitetit të lartë për klientët tanë përmes teknologjisë më të re, ne kemi vazhduar të investojmë në Teknologji inormative dhe operacione. LITETATURA- REFERENCAT 1. Roger Leroy, David D. Vanhoose, Modern Money and Bankig, Third Edition, New York, Federic S, Mishkin, The economics o Money, Banking, and Financial Markets, New York, WSJ: Ater Years o Growth, Banks Are Pruning Their Branches, March % o US adults bank online, Pew Research Report, August Techonomy conerence, Lake Tahoe USA, August Metro Bank s losses eceeded 100 million in May 2013, three years ater its July 2010 launch. The bank made pre-ta losses o 45.7 million in 2012 but the bank s epansion plans will not be aected as it has the backing o deep pocketed shareholders including hedge und giant Steve Cohen and the billionaire Reuben Brothers. 7. Kamra, Sumit, Happiest Minds Technologies,2014, pp 6. Happiest Minds has a sharp ocus on enabling Digital Transormation or customers by delivering a Smart,Secure and Connected eperience through disruptive technologies.

140 ONLINE - ISSN

141 Leonita Lajçi - Sistemi i drejtësisë për të mitur në Kosovë Leonita Lajçi LL.M. E drejta Penale leonitta.l@live.com ABSTRAKT: Garantimi sa më i mirë dhe sa më i plotë i parimeve të demokracisë, i parimeve të shtetit të së drejtës dhe i të drejtave dhe lirive themelore të individit dhe ëmijëve ne veçanti, përbëjnë sot ndër problemet më kryesore dhe sidat më të rëndësishme për shtetet që janë në rrugën e demokracisë. Mirëqenia dhe mbrojtja e ëmijëve kërkon që sistemi i drejtësisë për të mitur të ketë një bashkëpunim dhe koordinim ne mes të institucioneve shtetërore më qëllim te arritjes së synimeve për parandalimin e të miturve duke i ndihmuar ne risocializimin dhe reintegrimin e tyre ne amilje dhe shoqëri. Mirëqenia e ëmijëve, zhvillimi i të drejtave dhe interesave të miturit duhet të jetë okus i çdo shoqërie demokratike. Institucionet duhet të krijoj politikë te avorshme për krijimin e shërbimeve te nevojshme për parandalimin e delikuencës së të miturve. Andaj, përpos bazës ligjore duhet të krijojnë qëndrueshmëri dhe bashkëpunim ndërmjet institucioneve kryesore si: gjykatave, prokurorive, policisë, shërbimit provues, ndërmjetësimit, qendrës për punë sociale, avokateve, qendrave korrektuese etj... të cilat janë të ndërlidhura në ushën e drejtësisë për të mitur. Kushtetuta e Kosovës ka ratiikuar Konventën për të Drejtat e Fëmijëve, nga e cila lindin detyrimet te cilat duhet të zbatohen në të gjitha vendimet të cilat prekin interesat e ëmijëve. Ky punim synon nëpërmjet njohjes me legjislacionin, strukturat, sistemin e drejtësisë për të mitur, te mundësoje edhe një mbrojtje eektive te miturve në konlikt me ligjin. Fjalët kyçe: drejtësia për të mitur, të drejtat e të miturit, organet përgjegjëse.

142 HYRJE Të gjithë njerëzit duke përshirë edhe ëmijët lindin të lirë dhe të barabarta në dinjitet dhe në të drejta. I mituri është një individ me te drejta te patjetërsueshme dhe të detyrueshme për tu respektuar nga të gjithë. Drejtësia për të mitur konceptohet si pjesë integrale e procesit të zhvillimit për secilin vend, duke kontribuar në mbrojtjen e të rinjve dhe në ruajtjen e një rendi paqësor ne shoqëri. 79 Pjesëmarrja e të miturit ne kriminalitet, sidomos pas Lutës së dytë botërore, është ne rritje e sipër. Shkalla e pjesëmarrjes se te miturve ne kryerjen e veprave penale ne Kosovë, vështruar ne kontest te përgjithshëm te kriminalitetit vlerësohet te jete midis 10-11%. 80 Kryerja e veprave penale në moshën e mitur krijon një lloj vashërie më të madhe nga kriminaliteti, duke ndikuar që përqindja me e madhe e recidivistëve te rekrutohet pikërisht nga radhët e personave te cilët ne moshën e të miturit për here të parë kanë kryer vepër penale. 81 Përvojat e mira Evropiane në lëmin e drejtësisë për të mitur bien ne tri usha kryesore: parandalimin, trajtimin edukues ne trajtimin lokal dhe qendror dhe integrimin shoqëror proesional. 82 Ne vendin tone, ne Kosovë çështja e të miturve është e trajtuar ne mënyrë të veçanta, më Kodin e drejtësisë për të mitur i miratuar me 08. korrik 2010, ne te cilin ligjvënësit kanë pasur parasysh edhe Rregullat e Pekinit 29 nëntor 1985, Rregullat e Tokios 14 dhjetor 1990, Konventa e te drejtave të ëmijës 20 nëntor 1989, me ratiikimin e Konventës për te Drejtat Fëmijëve. Pos te drejtave gjithashtu, duhet zbatuar edhe parimet e përgjithshme të drejtësisë për të mitur siç: parimi i urgjencës së procedurës penale ndaj të miturit, parimi i koidencialitetit të procedurës ndaj të miturit, parimi i mos gjykimit në mungesë i të miturit, 83 parimi i oportunitetit, mirëqenia e të miturit dhe interesi më i mirë i të miturit. Parandalimi i të delikuencës së të miturve është pjesë e domosdoshme, e cili kërkon përpjekje nga ana e tërë shoqërisë për të siguruar zhvillimin e harmonishëm të adoleshenteve. Për të realizuar këtë gjë është e arsyeshme dhe e domosdoshme që gjykimi i të miturit të behet me një trup gjyqësore të specializuar proesionistësh si: sociolog, psikolog, mësues, mjek,me qëllim që i mituritë shihet në një këndvështrim tjetër. Institucionet e posaçme duhet të zhvillojnë dhe të implementojnë. Andaj, ne çdo proces penal për të mitur operojnë një sërë garancish të pa mohueshme, për arsye se: ëmijët mund të ju përkasin pakicave raciale, etare, religjioze, e gjinive të ndryshme, me kushteve ekonomike te ndryshme, me atësi të kuizuara, ëmije pa strehë, ndaj te cilëve duhet të ushtrohen trajtime të barabarta dhe jo diskriminuese. politikën, masa dhe strategji për te parandaluar delikuencën e të miturve, duke inkurajuar edhe bashkëpunimi regjional dhe ndërkombëtar për parandalimin e çështjeve nga krimit të miturve. 79 Rregullat standard minimale të Kombeve të Bashkuara për administrimin e drejtësisë për të mitur Rregullat e Pekinit 29 nëntor 1985, q Shkathesite e praktikes gjyqësore, Hajdari Azem, Prishtine,2013, q E drejta penale për te mitur, Salihu Ismet, Prishtinë 2005, q, Konkluzioni i Komisionit Ekonomikdhe shoqëror Evropian mbi parandalimin e delikuencës së të miturve 2006/c 1101/13, Bruksel, 15 MARS 2006, q Shih: neni 40 të Kodi i Drejtsis për Fëmijet.

143 1. Mosha dhe përgjegjësisë penal Mosha e personit vlerësohet të jetë një kriter shumë i rëndësishëm në lidhje me procedurën penal. I mituri herë pas herë, mund të përitojë ne mos illimin e një procedure penal ndonëse nuk e ka arritur moshën e përgjegjësisë penale edhe pse e ka kryer një vepër penale. Fillim i moshës ne disa sisteme ligjore që e njohin përgjegjësisë e moshës duhet te kenë parasysh aktet e pjekurisë emocionale, mendore dhe intelektuale. 84 Sistemi i drejtësisë për të miturit synon që këta të mbrohen dhe të edukohen dhe jo domosdoshmërish të ndëshkohen. Metodat moderne marrin parasysh nëse një ëmijë plotëson përbërësit moralë dhe psikologjikë të përgjegjësisë penale, nëse një ëmije për shkak të perceptimit dhe konceptimit të vet individual, mund të quhet përgjegjës për sjellje anit-shoqërore. Raportet e shteteve të ndryshme tregojnë ekzistencën e variacioneve të ndryshme të moshës për përgjegjësi penale. Ato ndryshojnë nga niveli i ultë i moshës 7-8 vjeçare deri te niveli i lartë i moshës vjeçare. Në Irlandë përgjegjësia penale illon në moshën 7 vjeçare, në Suedi në atë 15, etj... Fëmijët që kryejnë vepër penale në moshën nën atë minimale nuk mund të jenë të përgjegjshëm në procedurën penale ligjore. Sipas kodit te drejtësisë për te mitur ne Kosovë i mitur përkuizohet personi ndërmjet moshës 14 dhe 16 vjet. Kodi i drejtësisë për te mitur përcakton moshën 14 vjet si kui me te ultë prej kur një person si kryerës i veprës penale ka përgjegjësi penale, qe d.m.th. se nuk konsiderohet penalisht përgjegjës personi nëse ne kohen e kryerjes se veprës penale është nen moshën 14 vjet. Ne qotë se gjate zhvillimit te procedurës konstatohet se i mituri ne momentin e kryerjes se veprës penale nuk i ka pasur 14 vjet procedura penale pushohet me aktvendim dhe për këtë njotohet organi i kujdestarisë. 85 Autoritetet ose institucionet që marrin pjesë në procedura gjyqësore ku përshihen të miturit janë të obliguar të u mundësojnë ëmijëve te drejtën në hulumtimin të besueshëm mjekësor dhe social i cili mund të përcaktojë moshën e tij. 86 Fëmijët doemos duhet te pajisen me certiikatën e lindjes për te argumentuar moshën e tij. Andaj, ndaj te miturit i cili nuk ka mbushur moshën 16 vjeç në kohen e kryerjes se veprës penale, mund të shqiptohet vetëm ndonjë mase. Procedura penale ndaj te miturit zbatohet ndaj personave te cilët kanë kryer vepër penale si te mitur te cilët ne kohen e illimit te procedurës penale nuk kanë mbushur moshën 21 vjet. 87 Edhe pse ëmijët shumë te vegjël kanë atësinë për të shkelur ligjin,ekziston parimi i pakundërshtueshëm se ata nuk mund të jenë ormalisht përgjegjës ne procedurën penale. Asnjë ëmijë nuk do të dënohet me dënim me të rëndë se ai i aplikueshëm në kohën e kryerjes së veprës penale apo në kohën e shkeljes së ligjit. 2. Zhvillimi i procedurës përgatitore për të mitur 84Rregullat standarde minimale të kombeve të bashkuara për administrimin e drejtësisë për të mitur, 29 nëntor 1985, q Shih: neni 41 i Kodit te drejtësi për te mitur. 86 Komiteti i përgjithshëm-komiteti mbi të drejtat e ëmijës nr10/2007, Gjenevë, q E drejta e procedurës penale Sahiri Ejup & Murati Rehep, Prishtinë, 2013, q 426 dhe 427.

144 Procedura penale kalon nëpër disa stade: procedurën përgatitore, shytimin gjyqësor dhe procedura me mjetet juridike. 88 Ne procedurën për të mitur ndjekja ushtrohet ekskluzivisht sipas parimit të oicialitetit, sepse për të gjitha veprat penale procedura illon vetëm në bazë të kërkesës së prokurorit të shtetit. Prokurori publik inicion procedurën përgatitore ndaj të miturit të caktuar në bazë të kallëzimit penal të policisë, kallëzimit penal nga persona të tjerë ose nga burime të tjera nëse ekziston dyshim i bazuar se i mituri ka kryer vepër penale. Procedura përgatitore për vepra penale që ndiqen në bazë të propozimit për ndjekje penale ose të padisë private iniciohet vetëm nga prokurori publik nëse pala e dëmtuar ia ka dorëzuar propozimin për illimin e procedurës prokurorit publik brenda aatit të parashikuar në Kodin e Përkohshëm të Procedurës Penale. 89 Procedura përgatitore illohet me aktvendim të prokurorit publik, ne te cilin përcaktohet i mituri ndaj të cilit zbatohet procedura përgatitore, koha e illimit të procedurës përgatitore, përshkrimi i veprës penale, emërtimi ligjor i veprës penale, rrethanat dhe aktet që arsyetojnë dyshimin e bazuar për veprën penale, provat dhe inormatat e mbledhura dhe raporti për ndonjë dënim ose masë të shqiptuar më parë ndaj të miturit. Për veprat penale të dënueshme me burgim prej më pak se 3 vjet ose me gjobë, prokurori mund të vendosë të mos illojë procedurën përgatitore edhe pse ekziston dyshim i bazuar se i mituri ka kryer vepër penale, nëse prokurori mendon se nuk do të ishte e përshtatshme të zbatohet procedura kundër të miturit për shkak të natyrës së veprës penale, të rrethanave në të cilat është kryer ajo, mungesës së dëmit apo të pasojave për të dëmtuarin, të kaluarës së të miturit dhe të karakteristikave të tij personale. 90 Prokuroi publik e pushon procedurën përgatitore kurdo që nga provat e mbledhura konstatohet se: 91 Nuk ka dyshim të bazuar se i mituri ka kryer veprën e caktuar penale; Ka kaluar aati i parashkrimit për ndjekje penale; Vepra penale është përshirë me amnisti ose alje; Ekzistojnë rrethana të tjera që pengojnë ndjekjen. Pas përundimit te procedurës përgatitore prokurori publik paraqet propozimin e arsyeshëm qe çështja penale te kaloj ne gjykate. 92 Propozimi i arsyeshëm është akt ormal procedural i cili i paraqitet gjykatës nga ana e prokurorit publik, me te dhënat personale për te miturin, përshkrimin veprës penale, emërtimin ligjor, provat, anketën sociale nga shërbimi sprovues dhe propozimin për shqiptimin e ndonjë mase apo dënimit ndaj te miturit Procedura penale për te mitur pran gjykatës Gjykata Themelore është gjykata e parë ku illon procedura gjyqësore. Gjykata Themelore ka një Departamenti për të Mitur të specializuar për të miturit, i cili ka kompetenca të merret me lëndët ku përshihen të miturit si kryerës të veprave dhe për të gjykuar personat 88 E drejta e procedurës penale, Sahiti Ejup & Murati Rrehep, Prishtinë 2013, q Shih: nenin 54 të Kodit të procedurës penale. 90 Shih: Neni 56 te Kodit te Drejtësisë për të Mitur. 91 Po aty, Neni 60 Kodi i Drejtësisë për të Mitur. 92 E drejta e procedures penale, Sahiti Ejup, Prishtinë, 2005, q E drejta e procedurës penale, Hajdari Azem, Prishtinë, 2006, q

145 madhorë për veprat penale të kryera kundër një personi të mitur. 94 Ky departament përkujdeset për mirëqenien e të miturve; që çdo masë ose ndëshkim ndaj kryerësve të veprave që janë të kësaj grup-moshe të jetë në proporcion me rrethanat e shkelësit dhe veprës dhe që të drejtat e të miturve për privatësi të respektohen në të gjitha azat për t'iu shmangur çdo dëmtimi nga publiciteti jo i duhur. Gjykimi i çështjeve për te mitur ne gjykatën e shkalles se parë dhe ne shkallen e dyte, përbehet nga një gjyqtar për te mitur dhe dy gjyqtar porotë. 95 Ndërsa ne Gjykatën Supreme kolegji për te mitur përbehet nga 3 gjyqtar duke përshirë se paku një gjyqtar për te mitur. Kur trupi gjykues gjykon ne shqyrtimin gjyqësor, përbehet nga 2 gjyqtar për te mitur dhe 3 gjyqtar porotë. 96 Për një gjykim te drejtë kërkohet që ëmija te udhëzohet për të drejtat e tij, për një gjykim eikas duke udhëzuar për të drejtat e tij te garantuara me ligj, te cilat duhet te zbatohen gjate procedurës penale. Duhet të ketë ne prezence përaqësuesit ligjor, avokatin mbrojtës, i cili duhet të ketë kohë te mjatueshme për të përgatitu mbrojtjen e tij. Komunikimi i ëmijës me mbrojtësin e tij duhet të jetë koidenciale. Prindërit ose kujdestaret duhet të jetë prezent gjatë procedurës për te oruar ndihmë psikologjike dhe emocionale për ëmijën, për arsye të moshës, kapaciteti i të kuptuarit, zhvillimit psikologjik, kohëzgjatjes se marrjes ne pyetje, rika nga pasojat e panjohura dhe paatësia për tu orientuar në mënyrë të përshtatshme drejt mbrojtjes së tij. Seanca e cila mbahet ndaj te miturit duhet te mbahet me dyer të mbyllura, për shkak të mos damkosjes dhe pasojave të mundshme në atësinë për t u arsimuar, punësuar apo për të qene i sigurt. Ne und gjyqtari duhet të japë atë masë që është më e përshtatshme për te miturin. Të drejtat kryesore të ëmijëve të përcaktuara nga instrumentet ndërkombëtare: 97 E drejta e ëmijës për t u prezumuar i paajshëm; E drejta e ëmijës për t u inormuar drejtpërdrejt për akuzat e ngritura kundër tij; E drejta e ëmijës për t u dëgjuar; E drejta e ëmijës për të mos dhënë dëshmi vete ajësuese ; E drejta për t u mbrojtur nga një avokat për një proces të rregullt ligjor; E drejta për të mos iu nënshtruar torturës. E drejta për të mos u diskriminuar; E drejta për tu ankuar pran një organi me të lartë etj Karakteristikat e së drejtës penale për të mitur: Kriminaliteti i të miturve, si dukuri e rrezikshme shoqërore,vazhdimisht e ka shoqëruar shoqërinë. Duke pasur parasysh personalitetin e kryerësit për të mitur janë paraparë disa kushtëzime dhe dispozita te veçanta për kryesit e mitur. 98 Më zhvillimin bio-psikik të miturit i cili dallon nga trajtimi i të rriturve. 94 Bazat e sistemit gjyqesor, Hajdari Azem, Prishtine 2013, q Përaqesojn brezin e gjyqtarve, por nuk është e domosdoshme te jen jurist. Gjyqtaret porot jan te barabart me gjyqtaret poesional, vota e tyre është e barasvleshme me voten e gjyqtarit proessional. 96 Shih: neni 51 paragrai 3 të Kodit te drejtësisë për te mitur. 97Shi: neni 40 nga Konventa për të Drejtat e Fëmijëve, OKB, 20 nëntor E dejta penale për të mitur, Sahiti Ejup, Prishtinë 2005, q.22.

146 Andaj, procedura penale për të mitur ka disa karakteristika themelore si ne vijim 99 : I mituri nuk mund të gjykohet në mungesë. Prindi i të miturit ka të drejtë të drejtë ta shoqëroj atë në të gjitha procedurat ndaj të miturit. Mbrojtja në procedurë për të mitur është e detyrueshme. Mbrojtësi për të mitur mund të jetë vetëm avokati i regjistruar në Odën e Avokateve. 100 Një i mitur duhet të ketë avokat mbrojtës nga illimi e deri në përundim të procedurës gjyqësore dhe atë: prej marrjes së parë në pyetje, prej aktvendimit mbi illimin e procedurës përgatitore, nëse gjyqtari për të mitur konstaton se ka nevojë për mbrojtës. Nëse i mituri, përaqësuesi i tij ligjor nuk angazhojnë mbrojtës, atë e cakton organi i cili e zhvillon procedurën për të mitur sipas detyrës zyrtare, edhe ne rastet kur mbrojtja nuk është e detyrueshme, më kërkesë të miturit, përaqësuesi ligjor i tij mund të kërkoj mbrojtje me shpenzime publike, nëse ai nuk mund t i paguaj shpenzimet e mbrojtësit. Se karakteristik kryesore për të miturin është përjashtimi i përgjegjësisë penale e kryerësve te veprave penale. Ndaj të cilave është përjashtuar ne mënyrë absolute, pa marrë parasysh çarë lloji te veprës penale kanë kryer. Pastaj, kemi shqiptimin e masave te cilat shqiptohen ndaj te miturve të cilët nuk e kanë mbushur moshën 16 vjeçare në kohen e kryerjes së veprës penale. Mundësin e shqiptimit të burgimit për të mitur e cila mundësi është paraparë përjashtimisht ne rastet kur i mituri i rritur ka kryer vepër penale për të cilën është paraparë dënimi mbi 5 vite burgim. Si karakteristik tjetër janë autorizimet që u njihen organeve të drejtësisë si prokurorisë dhe gjykatave që të zgjedhin masën e diversitetit, masën edukative apo llojin e dënimit i cili mund të iu shqiptohet kryerësve te mitur te veprave penale. Gjithashtu, pranë organeve të drejtësisë ekzistojnë organe te posaçme për delikuentet të mitur, ndërsa në gjykata ekziston gjykatësi apo kolegji i gjyqtareve për të mitur 101, te cilët gjykojnë kryerësit e mitur sipas procedurës penale të posaçme. Të gjitha procedurat gjyqësore që përshijnë të mitur duhet të jenë konidenciale. Procedura penale për të mitur duhet të zhvillohet më urgjencë. Si veçori tjetër është edhe paraqitja e organit te kujdestarisë. 4. Masat dhe dënimet që u shqiptohen të miturve Fëmijët dallohen nga të rriturit për sa i përket zhvillimit izik dhe psikologjik, nga nevojat emocionale dhe edukative prandaj edhe masat dhe dënimet ndaj te miturve dallojnë nga te rriturit. Në Kosovë, Kodi i Drejtësisë për të Mitur rregullon dhe përcakton dispozitat procedurale, masat dhe dënimet te cilat mund t i shqiptohen të miturit. Masat qe mund ti shqiptohen te miturit janë: masat e diversitetit dhe masat edukative Masat e diversitetit Qëllimi i të cilave është të parandalohet, kur është e mundur, illimi i procedurës gjyqësore kundër një të mituri i cili ka kryer vepër penale; të promovohet rehabilitimi pozitiv dhe ri- 99 E drejta e procedurës penale, Sahiti Ejup & Murati Rehep, Prishtinë 2013, q Shih: neni 6 i Ligjit për Avokatinë, 2 maj Kompetenca lëndore në procedurën për të mitur është e rregulluar me dis. nenit11 të Ligjit për Gjykata.

147 integrimi i të miturit në shoqëri duke parandaluar përsëritjen e veprës. Diversiteti masat e sjelljes më ëmijët e dyshuar, akuzuar ose të njohur se kanë shkelur te drejtën penale, pa aplikim të procedurave gjyqësorë duhet të përdoret vetëm atëherë kur ekzistojnë akte bindëse se ëmija ka kryer veprën penale të pretenduar, kur i mituri lirisht dhe vullnetarisht e pranon përgjegjësinë dhe për të marrë këtë pranim nuk është përdorur kurrarë kërcënimi apo presioni dhe në und, pranimi i veprës nuk do të përdoret kundër tij gjatë ndonjë procesi tjetër ligjor. 102 Kjo masë shqiptohet për te miturit i cili ka kryer vepër penale për te cilën është paraparë dënimi me gjobë apo me burgim deri ne 3 vite burgim, ose për veprën penale për te cilën është paraparë dënimi deri ne 5 vite burgim për përjashtim te atyre te cilat sjellin si pasoj vdekjen. 103 Ne rastet te mos zbatimit te kësaj mase prokurori për te mitur munde te vendos për riillimin e ndjekjes se rastit. Masat e diversitetit që mund të shqiptohen ndaj kryerësit të mitur janë: Pajtimi në mes të kryerësit të mitur dhe palës së dëmtuar, duke përshirë edhe kërkim aljen nga i mituri ndaj palës së dëmtuar; Pajtimi ndërmjet të miturit dhe amiljes së tij; 104 Kompensimi i dëmit palës së dëmtuar përmes marrëveshjes ndërmjet viktimës, të miturit dhe përaqësuesit të tij ligjor, në përputhje me situatën inanciare të të miturit; Vijimi i rregullt në shkollë; Pranimi i punësimi, atësimit në një proesion adekuat me atësitë dhe shkathtësitë e tij; Kryerja e punës pa pagesë në dobi të përgjithshme në pajtim me atësinë e të mitur; Edukimi në rregullat e traikut dhe Këshillimi psikologjik Masat edukative Qëllimi i të cilave është të kontribuojnë në edukimin, rehabilitimin riedukimin e të miturit dhe zhvillimin e duhur të të miturit i cili ka kryer vepër penale. Këto masa shqiptohen ndaj kryerësit të mitur interesat e të cilit më së miri përillen me një masë aatshkurtër, veçanërisht nëse vepra penale është kryer nga pamaturia apo pakujdesia. Gjykata para shqiptimit te ndonjë mase edukative merë parasysh: llojin, peshën e veprës penale, moshën, biograin, rrethanat ne te cilat jeton i mituri, nivelin psikologjik dhe atë shkollor dhe përvojën edukative. Kohëzgjatja e masës edukative nuk mund të kalojë aatin maksimal të burgimit të paraparë për veprën penale. 105 Masat edukative janë: masat disiplinore, 102 Komiteti i përgjithshëm-komiteti mbi të drejtat e ëmijës nr10/2007, Gjenevë, q Shih: neni 16i Kodit te drejtesise për te mitur. 104 Kodi i drejtësisë për te mitur i Kosovës, ka acekptuar konceptin e drejtësi restoranteve, konkretisht ne masat e diversitetit ne te cilat është paraparë pajtimin në mes te miturit të veprës penale dhe palës se dëmtuar. Ligji për ndërmjetësim ende nuk e ka paraparë ndërmjetësimin për te miturin, edhe pse Kodi i Drejtësisë për të mitur përmban dispozita lidhur me ndërmjetësimin; megjithatë Ligji për Ndërmjetësim është ne plotësim dhe ndryshim. 105 Shih: neni 20 paragrai 5 I Kodit te drejtësise për të mitur.

148 qortimi gjyqësor dhe dërgimi i të miturit në qendër disiplinore masat e mbikëqyrjes së shtuar mbikëqyrja e shtuar nga ana e prindit, nga prindi adoptues ose kujdestarit të miturit, mbikëqyrja e shtuar nga amilja tjetër dhe mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë masat institucionale janë dërgimi i të miturit në institucion edukues, dërgimi i të miturit në institucion edukues korrektues dhe dërgimi i kryerësit të mitur në institucionin e kujdesit të posaçëm. Gjykata pos këtyre masave ne konsultim me Shërbimin Sprovues mund te shqiptoj edhe masat e trajtimit te detyrueshëm si: trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim në institucionin e kujdesit shëndetësor, trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri, dhe trajtimi me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të varur nga droga ose alkooli. 106 Këtë masat e trajtimit të detyrueshëm të mund ti shqiptohen kryesit i cili nuk është penalisht përgjegjës, ka atësi esencialisht të zvogëluar mendore apo është i varur nga droga ose alkooli. Gjithashtu, shqiptohen dënimet plotësuese ne rastet kur gjykata e sheh te konsiderueshme shqiptimin e këtyre dënimeve Dënimet te cilat mund tu shqiptohen te mituritë: Sipas Kodi i Drejtësisë për të Mitur,dënimet te cilat i shqiptohen të miturit janë: dënimi me gjobë, urdhri për pune ne dobi te përgjithshme dhe burgimi për te mitur. Dënimi nuk mund t i shqiptohet te miturit i cili ka qen nen moshën 16 vjeçare ne kohen e kryerjes se veprës penale. 108 Institucionalizimi i ëmijëve duhet të jetë masa e undit dhe duhet të zgjas për periudhën më të shkurtër dhe ne interes më të mirë të ëmijëve Gjobë Gjykate do ti shqiptoj te miturit dënim me gjobe, nëse i mituri i cili ka mjete për te paguar gjobën, duke shikuar lartasin e te ardhurave personale, pasurinë dhe detyrimet nga 25 euro deri ne euro. Gjykata me aktgjykim cakton aatin për pagesën e gjobës i cili zgjat 15 ditë deri ne 3 muaj, por ne rrethana te caktuara gjykata mund te lejoj edhe pagesën me këste deri ne 2 vit. Nëse i mituri nuk ka te holla ta paguaj këtë dënim me gjobë, gjykata mund te zëvendësohet me gjobën me punë ne dobi te përgjithshme, apo me ndonjë masë edukative jo insticionale. 106 Shih: nenin 87 dhe nenin 88 i Kodit penal te Kosovës. 107 Po aty, neni 38 dhe neni Shih: neni 7 paragrai 3 I Kodit te drejtësis për të mitur. 109UNICEF, udhëzimet e Kombeve të Bashkuara për parandalimin e delikuencës së të miturve, Prishtinë, 2000.

149 4.3.2 Urdhri për pune ne dobi te përgjithshme Gjykata mund te shqipton urdhrin për pune ne dobi te përgjithshme pa pagës ne një aat kohor prej 30 deri ne 120 ore, sipas punës dhe llojit te cilin e përcakton dhe e vëzhgon Shërbimi Sprovues. Kohëzgjatja e punës ne dobi te përgjithshme duhet te kryhet brenda periudhe kohore te caktuar, e cila periudhë s mund te zgjas me shume se 1 vit. Gjykata mund te zëvendësoj masën edukative-insticionale deri ne 3 vite, burgimin për te mitur deri ne 2 vite ose urdhrin për punë ne dobi te përgjithshme Burgimi për të mitur Qëllimi të cilit është të kontribuojë në rehabilitimin, zhvillimi, edukimin, shkathtësitë proesionale, të miturit i cili ka kryer vepër penale. I cili duhet të ndikojë pozitivisht në të miturin përmes mbrojtjes, ndihmës dhe mbikëqyrjes për ta parandaluar recidivizmin. Gjykata mund të shqiptojë dënimin me burgim për të mitur i cili e ka arritur moshën 16 vjeçare dhe ka kryer vepër penale të dënueshme me burgim prej më shumë se 5 vitesh, në rastet kur shqiptimi i masës edukative nuk do të ishte adekuate për shkak të peshës te veprës penale. 110 Aati i burgimit të të miturit illon nga 6 muaj deri ne 5 vite burgim, dhe shqiptohet në vite dhe muaj të plotë. Aati maksimal i burgimit të një të mituri është 10 vite për veprat penale të dënueshme me burgim aatgjate, nëse i mituri i ka kryer se paku 2 vepra penale te dënueshme mbi 10 vite burgim. 111 PËRFUNDIME &REKOMANDIME Institucionet përgjegjëse duhet të inkurajohen që të zhvillojnë dhe zbatojnë një politikë gjithëpërshirëse për të mirën e të miturit, të parandalohet delikuenca e të miturve bazuar ne legjislacionin vendor dhe ndërkombëtar duke promovuar integrimin e standardeve dhe udhëzimeve ndërkombëtarë. Duhet të ndërmerren masa për të siguruar se të gjithë ëmijët ne konlikt më ligjin do të trajtohen në mënyrë të barabartë. Ne rastin e marrjes së çarëdo vendimi që ka të bëjë me administrimin e drejtësisë për të mitur duhet pasur parasysh interesin e të miturit, duke promovuar re-integrimin e ëmijës në shoqëri. Institucionet duhet të vazhdojnë te orojnë programe parandaluese dhe strategji për parandalimin e rrezikut duke oruar mbështetje ligjore, mbrojtje te specializuara. Personaliteti dhe sjelljet e çorientuara, varëria shoqërore ekonomike, largimi nga mësimi, papunësia, transmetimi i mazhit të dhunës, abuzimi me drogë dhe substanca toksike, janë disa nga aktorët që konspirojnë duke i bëre të rinjtë që të veprojnë në mënyrë impulsivë ose të pa menduara, te pa ndikuara nga standardet e sjelljes së pranuar shoqërore. 1. Krijimi i një kornize ligjore speciike për të miturit ne konlikt me ligjin ne përputhje edhe me standardet ndërkombëtarë. 2. Të specializohen gjyqtarët të cilët të gjykojnë vetëm të mitur. 3. Të bëhet ndërhyrje në kodin aktual te drejtësisë për të mitur lidhur me trajtimin e të miturit. 4. Të behët specializimi të avokatëve në mbrojtjen e të miturve. 5. Ti jepet përparësi aplikimit të dënimeve alternative. 110 Shih: neni 33 i Kodit te drejtesis per te mitur. 111Ligjvendesi ka paraparë mundësin e lirimit me kusht ne rast te mbajtjes se 1/3 e dënimit te shqiptuar.

150 6. Të krijohen seksione të veçanta në polici dhe prokurori në trajtimin dhe gjykimin e të miturve. 7. Monitorimi i procesit gjyqësor për te mitur dhe vlerësimi i implementimit të ligjit. 8. Orimi programeve dhe shërbimeve edukativo-arsimore të cilat do te zvogëlonin mundësin e kryerjes së veprës delikuente. 9. Bashkëpunimi i institucionet shtetërorë për parandalimin e delikuencës së të miturve 10. Krijimi i strategjisë për parandalimin e përdorimit të drogës, alkoolit, dhe substancave te tjera. 11. institucionet shtetërorë duhet te krijojnë mekanizma te nevojshme për të pastrehët apo ëmijët e rrugës. LITERATURA I. Libra dhe artikuj shkencor: Hajdari A. E drejta e procedurës penale, Prishtine, 2006; Hajdari A. Shkathëtit e praktikes gjyqësore, Prishtine, 2013; Hjadari A. Bazat e sistemit gjyqësor, Prishtine, 2013; Sahiti E.E drejta penale për të mitur, Prishtinë, 2005; Sahiti E. & Murati R. E drejta e procedurës penale, Prishtinë 2013; Sahiti E. E drejta e procedurës penale, Prishtine, 2005, UNICEF, udhëzimet e Kombeve të Bashkuara për parandalimin e delikuencës së të miturve, Prishtinë, Maj, 2000; Komiteti i përgjithshëm-komiteti mbi të drejtat e ëmijës nr. 10/2007, Gjenevë; Konkluzioni i Komisionit Ekonomik dhe shoqëror Evropian mbi parandalimin e delikuencës së të miturve 2006/c 1101/13, Bruksel, ; Rregullat standarde minimale të kombeve të bashkuara për administrimin e drejtësisë për të mitur Rregullat e Pekinit 29 nëntor 1985; II. Aktet normative: Kushtetuta e Kosovës, 15 qershor 2008; Kodi i procedurës penale i Republikës se Kosovës, nr. 37/2012; Kodi penal i Republikës se Kosovës, nr. 30/2012; Kodi i drejtësisë për të mitur, nr 78/2010; Ligjit për Avokatinë, 2 maj Ligjit për Gjykatat, nr. 28/2012.

151 Rezak Jakupi - Delikuenca minore-aspektet e deinimit, akti, aktori dhe publiku Pro.dr. Rezak Jakupi The main aims that are tend to be acomlished through this project are: -To be understood the juristical and social importance o the concepts throughdeining precisely and careuly like: minor and grown up person -To be understood the distincion betwween criminal acts and minor deliquency; -To be undestood the distincion between those who make ciminal acts and minor deliquents; -To be understood conceptualli and to be done a mutual comparison between egal deinition, deinition acording to the roles and deinition acording the societies reaction or response about the minor deliquence; -To be understood the act that vhat does the social status and the social rolemean and to be eplained in what ways can these concepts be used so we can describea young person s commitment towards his carrer as a deliquent; -To be understood how person s identiication or the identiication o a deliquent, part o wnich is also the mutual relation between the actor, act and the perception o the act rom the side o the public or audience. So, in the likes o this project, in a clear way it is emphasized the sociologikal nature o minor deliquence and the way how society deines deliquence, because we analyse the social dynamic o the act or the actors, public s and audience s act. The concepts act, actor and audience, associate us with the theatre but it can also be used as an analogy, wnich will help us to understand a main part o ou behaviour in the everyday lie. However, through this project and the concepts stressed above, we will try to identiy, notice and make a dierence, wnich preccoupy sociologists and criminologists.

152 Hyrje -Egzistojnë disa shkaqe ku jam i mendimit se shumë leues të këtij punimi do të identiikohen me temën në jalë. Si e para bëhet jalë për të rinjtë dhe si e dita duke leuar tekstin leuesi gjithnjë e më shumë iton pasqyrë për sjeljen devijante dhe destruktive të të miturve, ku me siguri do të i perkujtojë edhe aventurat e veta nga e kaluara e tij nga vitet e rinisë. Te rinjtë me siguri se do të beasohen nga të dhënat se shumica e veprave joligjore që ju pershkruhen atyre nuk vlejnë edhe për personat e ritur dhe e thyejnë ligjin vetëm në atë rast kur kryersi i veprës penale rastësisht është person i mitur. Nëpërmjet të punimit në jalë do ti ndihmohet leuesit që të arrihen këto qëllime: 1.Të kuptohet rëndësia juridike dhe shoqërore e deinimit deinicionit preciz dhe të qartë të nocioneve adolescent ose i mitur dhe personi i ritur ; 2.Të kuptohet dallimi midis sjelljes antiligjore ose penale dhe delikvencës minore së të miturve; 3.Të vërehet dallimi midis sjelljes antiligjore dhe atyre që kryejnë vepra penale dhe delikuencës së të miturve adolescentëve; 4.Të kuptohen në mënyrë konceptuale dhe në raport të ndërlidhshmërisë duke i krahasuar këto nocione sipas deinimit juridik, deinimit sipas roleve dhe deinimit sipas përgjigjes shoqërore nga ana e shoqërise, për delikuencën e të miturve; 5. Të kuptohet rëndësia e asaj se cka paraqet statusi ose pozita shoqërore dhe rroli shoqëror dhe se si ky koncept mund që të shrytëzohet për atë se si një i ri tenton të ndërtojë karierën e tij në bazë të përvojave si devijant ose delikuent; 6. Të kuptohet se si një identiikim i një individi ose sjelljeje të tij si devijante është e mundshme vetëm në kontekstin shoqëror, pjesë e së cilës është edhe relacioni i ndërsjellë midis aktorit, normës, veprës dhe percepcionit për atë vepër nga ana e publikut ose auditoriumit. -Në rrjeshtat e këtij punimi në mënyrë permanente do të potencohet natyra sociologjike e delikuencës së të miturve dhe se si shoqëria e percepton dhe deinon delikuencën, duke e analizuar dhe vendosur dinamikën shoqërore të veprës ose aktin e aktorit me publikun ose auditoriumin. Një ndër shkaqet që njerëzit i tërheq skena, aktorët dhe rrolet e tyre që i luajnë në atë skenë është edhe uqia e saj si dhe akti i pamohuar se si njerëzit sipas natyrës së vet janë imitatorë dhe kanë qejin që të imitojnë. Se është kështu dhe se njerëzit kanë tendencë të përhershme të paraqesin dhe imagjinojnë sekuenca nga jeta reale dhe imagjitative që në të kaluarën, të tashmen dhe në të ardhmen. -Këtë më së miri e hasim në veprat e shumë dijetarëve të amshëm të lëmive të ndryshme si p.sh. në veprat e dramaturgut Vilijam Shekspir 1623 v., sociologut Erving Goman 1971 v., Tomsoni dhe Hiki 2008 v. etj. Më konkretisht tentativa kryesore e këtij punimi është që të konstatojmë dhe bejmë dallimin midis deinicioneve të shumta të delikuencës së të miturve që mbisundojnë dhe egzistojnë tek sociologët dhe kriminologët.

153 Cka ështe delikuenca minore? Për të patur car do lloj komunikimi e në vecanti të suksesshëm dhe eikas, e patjetërsueshme është që të kemi gjuhë të përbashkët ose të ndajmë mendimin e përaërt dhe të ndërsjellë në kuptimin e jalëve kyce, nocioneve dhe koncepteve. Një gjë e tillë është univerzale kur bëhet jalë për komunikimin e mas mediave, të caqjeve publike skenike, për rrethin direkt, të mesuarit në klasë ku vendin e vetë e kanë mesuesit dhe nënësit, po bile nenkupton edhe bisedën ose dijalogun joormal të dy shokëve ose individëve. Principi i komunikimit eikas është tejet i rëndësishëm për qarqet akademike dhe rrethin shkencor ku terminologjia e specijalizuar dhe precize nga disciplinat e shumta dhe të ndryshme shrytëzohet për përshkrimin ose diskripcionin e enomeneve të shumta të cilat sipas karakterit të vet janë edhe komplekse. Që të illojmë me elaborimin e nocioneve sic ështe delikuenca e të miturve duhet patjetër që të japim përgjigjen: -Së pari kush llogaritet dhe është i mitur, dhe -Së dyti cka nënkuptojmë dhe cka është delikuenca. -Teoretët amerikan shpeshherë i përdorin termet i mitur dhe delikuenca, prap se prap edhe pse bëhet jalë për koncepcione relativisht të reja ato nuk kanë domethënien e njejtë për të gjithë ata që i shrytëzojnë konceptet në jaleë. Në shoqërinë amerikane të shekullit 16 dhe 17 në realitet egzistonin dy aza te jetës, ëmijria dhe pjekuria, Në shoqërinë e atëhershme tradicionale agrare amerikane të priturat normative për emijët dhe të rriturit ishin qartë të dierencuara dhe të deinuara. Nga ëmijët priteshte që ti dëgjojne prindërit e tyre dhe thënija se për emijët duhesh që të kujdesesh, por jo edhe ti dëgjojsh ata aplikoheshte dhe përdoreshte kudo në jetën e përditshme. -Në ligjet e atëhershme të shoqerisë amerikane p.sh në ligjet e vitit 1660, gënjeshtra nga ana e ëmijëve dhe mos respektimi i estave etare ishin të deinuara si vepra të cilat mund të ndëshkoheshin. Mund që në bazë të konstatimeve të shumta dhe të dhënave të ndryshme të thuhet se edhe pse atëherë në shoqërinë amerikane nuk kishte ligje të cilat në mënyrën eksplicite do ta deinonin nocionin ëmijëri, me të madhe praktikohej anashkalimi i procesit te ndëshkimit të ëmejëve nga përgjegjësia ligjore e sjelljes së tyre devijante devijuese. E drejta zakonore britanike gjithashtu përjashtonte ëmijët që kanë më pak se 7 vite nga përgjegjsia e gjyqeve penale nga arsyeja se nuk kanë patur mens rea ose qëllimin kriminal, e që ka qenë parakusht që dikush të shpallet kriminel. Duke e ditur se pjesa më e madhe e të drejtës penale amerikane është ndërtuar mbi bazat e së drejtës zakonore britanike, e njejta praktikë ka qenë dukuri e shpeshtë tradicionale në shoqerinë amerikane. Fëmijët më të moshuar se 7 vite janë trajtuar si mjat të rritur dhe që janë të atë të dallojnë cka është e drejtë, e cka e gabuar, dhe që të kuptojnë se cilat janë pasojat nga veprimet e tyre dhe prandaj janë trajtuar si të atë për të evituar sjelljen e tyre me të cilen nuk respektohet lgji. Mirëpo, prap se prap ëmija mbi 7 vite nuk është trajtuar si person i rritur. Revolucioni industrial ne SHBA i shekullit 19-te, me mehanizimin e prodhimit, urbanizimin e përshpejtuar dhe migrimin masovik të popullates rurale në drejtim të qyteteve të mëdha e gjithë kjo se bashku solli deri në implikime historike dhe traumatike për ëmijët. Fëmjët, vecanërisht ëmijët e imigrantëve dhe të varërit illuan masokvikisht të

154 shrytëzohen nga ana e punëdhënësve, duke u trajtuar ato si orca e lirë e punës, dhe kjo zgjati deri atehëre kur u zbulua realiteti i hidhur i shrytëzimit të punës së ëmijëve. Kah undi i shekullit 19, u miratuan edhe ligjet që kanë të bëjnë me punën e shrytëzuar nga ëmijët, ku qellimi parimor ishte mbrojtja e të rrinjëve nga eksploatimi i shumëllojshëm. Vetëdija për ëmijrinë si periudhë e vecantë e jetesës mundesoi që atëherë e deri më sot të jetë në okusin e interesimit të shumë mendimtarëve të mëdhenj. Në periudha të caktuara dhe grupe konkrete, ëmija trajtohej si qenie e butë dhe e paajshme. Mirëpo kishte edhe nga ato qe thonin se, citoj Fëmija eshtë krijesë e egër e cila duhet që të zbutet ose përkulet 1. Elkin i Hndel strana.62, botimi Mund të themi se ndryshimet e shpejta shoqërore të ndërlidhura me pervojën amerikane ndikuan ne zhvillimin ndaj ndikimit të krijimit të qëndrimeve në lidhje me të rrinjte. Lëvizjet për reormat në shoqëri, e ndryshuan pasqyrën e deriatëhershme për ëmijët e trajtuar si orcë e lirë pune, ëmijët në vend që të dërgohen nëpër abrika, illuan që të dërgohen nëpër shkolla të cilat i pregaditnin për punë në abrika. Fëmijët tani, citoj Njejtë si prindërit e tyre që pritnin alarmin që nëpër abrika tregonte kohën e marendës, ato ëmijët njejtë si prindërit e tyre gjatë ziles shkollore hapnin kutitë me ushqim. 2. Elkind, 1991, st.136. Ajo që u bë e dukshme në shoqërinë amerikane, ishte paraqitja e një aze të re nga jetesa, me anë të së cilës individi i ri më nuk trajtohej si ëmijë, mirëpo medjithatë ende nuk trajtohej as si i rritur. Shoqërisht u krijua, citoj Koncepti i adolescencës me anë të së cilit përshkruhej periudha e jetesës midis ëmijërise dhe pjekurisë. 3. Vajt,1992; dhe Arnet, 2007viti. Krijimi i konceptit të adolescencës krijoi edhe dilemën juridike në lidhje me atë që ka të bëjë me procedurën e personave të ri që kanë thyer ligjin. Si përgjigje e cila erdhi me kërkesën e shoqërise që ti trajtojë emijët më të moshuar se 7 vite si persona që kanë përgjegjësine juridike për sjelljen e tyre, mirëpo edhe më tej jo tërësisht me përgjegjësi si personat e rritur. Nocioni person i mitur illoi që të shrytëzohet atëherë kur shtetet e bashkuara miratuan ligjet që kishin të bëjnë me përcaktimin ligjor të moshës. Pra nocioni person i mitur ose personi jomadhor, përshinte cdo person nën moshën ligjore të madhorisë-moshë kronologjike ku personi më nuk trajtohet si i mitur dhe prej ku illon jeta e tij si person i rritur në shumicën e shteteve të bashkuara-mosha 18-vjecare. Nga kjo nenkuptojmë se ky nocion në vete pëmban një diapazon më të gjëre të moshës se sa nocioni i adolescencës për të cilën supozohet se illon me moshën e pubertetit. Megjithatë nga mosrespektimet e shumta të ligjve nga ana e të miturve të prezantuara përpara gjyqeve për të mitur, ndodhin në peiudhën e adolescencës. Pra duke u nisur nga kjo, në lidhje me delikuencën, nocionet i mitur dhe adolescent bukvalisht kanë kuptimin e njejtë dhe mund që të shrytëzohen që të dija, ku me nocionin i mitur duhet që të nënkuptojmë konceptin jurudik, kurse nocioni adolescent tregon konceptin shoqëroro-kulturologjik. Paraqitja e konceptit shoqëror për adolescencën, paralelisht me konceptin juridik të personit të mitur krijoi një problem të ri për shoqërine amerikane-delikuenca e të miturve, problem i cili edhe sot paraqet siden ne shum shtetet e botes.

155 Cka ështe delikuenca? -Në pyetjen e parashtruar mund që të illohet me përgjigjet nëse rishikojmë disa tituj ne shtipin e përditshem si : - Luta midis dy grupeve të rinistëve në pjesën qendrore të qytetit - Shkolla e mesme e vandalizuar dhe e djegur nga ana e nënësve - Të miturit malltretojnë dy bashkëshortë të moshuar në shtëpinë e tyre - Fëmija gjashtë vjecar godet të dashurin e nënës së vet - Policia në lute me një grup hajnash të mitur të spcijalizuar për vjedhje etj. -Shumica pas leimit të lajmeve të tilla dhe të ngjajshme mund që të prejudikojnë se këto tituj gazetaresk paraqesin raste tipike të delikuencës së të miturve. Mirëpo rallë herë ndodh që nerja e tyre para gjyqit për të mitur të jetë aq e lehteë dhe e thjeshtë. Sepse nga këto tituj gazetarsk nuk mund që të njerim konkluzione mbi atë se cka është ajsia, motivet, rrethanat lehtësuse ose mosha me të cilën njerëzit bëhen me përgjegjësi juridike për sjelljn e tyre dhe se në cilin shtet kanë ndodhur rastet etj. Mund që të themi se më egzistojne me qindra deinicione për delikuencën e të miturve. Midis tyre egzistojnë dallime të vogla, ku shpeshëherë shrytëzohen jalë të ndryshme për të treguar ose sqaruar idenë e ngjajshme ose të njejtë. Pra në lidhje me deinimin e nocionit në jalë, pra delikuenca e të miturve dallojmë tre kategori të deinicioneve, dhe atë: 1.Deinicioni juridik ku akcenti ose potencimi ështe mbi veprën, mbi sjelljen e mosrespektimit të normës së cakturar që ligjërisht klasiikohet si delikuenca e të miturve. 2.Deinimi sipas roleve para së gjithash akcenti ose potencimi ështe në okusin e aktorit, të miturit ku sjellja e tij tregohet si delikuente. 3.Deinimi sipas reagimit ose përgjigjes nga shoqëria ku akcenti është i koncentruar mbi mendimin e publikut, përaqësuesve të grupeve të caktuara të cilët reagojnë ndaj aktorit dhe veprave të tyre dhe të cilat përcaktojnë se a është kryer akti i delikuencës ose jo dhe se a është kryerësi i veprës penale delikuent i mitur. Deinicionet në jalë nuk mund që të përjashtohen midis vedi për nga përmbajtja dhe nuk mund që të ndahen dhe të trajtohen si të izoluara. Deinimi juridik -Mënyra më e vjetër dhe më e njohur e përshkrimit të veprimit të sjelljes jokorensponduese dhe kriminale nga ana e personit të mitur është deinimi juridik, i cili mbështetet mbi ligjet ormale te kodiikuara ku në mënyrë precize potencohen veprimet joligjore, sanksionet dhe parametrat e moshës. Deri kah undi i shekullit 19-te, jo edhe gjithac e përhapur sjellje devijante nga ana e të rrinjëve llogariteshte se është punë private që duhet të zgjidhet në suza te amiljes. Nga ana tjetër, rastet ekstreme ose përseritje e shpeshtë te rasteve jokorenponduese dhe sjellja kapricioze u shëndruan në lëndë e cila disciplinoheshte nga ana e bashkësisë dhe opinionit lokal. Fëmijët me sjellje, citoj Të tilla

156 devijante bile u nënshtroheshin vërejtjeve publike, kamshikimit po bile edhe realizimit të dënimit me vdekje. 4. Rejd, 2008, aqja 8. Delikvenca minore, Shkup, 2014, Vilijam.E.Tomson, Xhek.E Binam. Është akt i pakontestueshëm dhe i vërtetuar në praktikë se paralelisht me zhvillimin në aspektetet e ndryshme të shtetit ndodhin edhe ndryshimet që kanë të bëjnë me nocionin e vlerave shoqërore poashtu edhe në organizimin e shoqërise, ndaj këtyre proceseve nuk ngeli imune as shoqëria amerikane. Ashtu sic zhvilloheshte shteti duke e rritur orcën e tij në njërën anë, në anën tjetër vinte duke u zvogluar rroli i amiljes dhe të institucioneve etare. Mund që të thuhet se zhvillimi historik i sistemit ormal të drejtësisë minore në SHBA illoi në vitin 1899, ashtu që shteti, organi ligjdhënës i shtetit të Ilinoisit miratoi ligjin revolucionar në lidhje me delikuencën minore dhe lejoi ormimin e gjyqit të parë për personat e mitur në rrethin Kuk Cikago. Si pjesë e ligjeve të ndryshme me anë të së cilëve themelohen gjyqet për personat e mitur është edhe deinicioni ormalojuridik për nocionin e delikuencës minore. Koncepti juridik i mens rea dominon edhe mëtej në jurisprudencën e SHBA-se duke e përcaktuar kuirin minmal të delikuencës në nivelin e 7 viteve, kurse kuiri maimal i moshës është përcaktuar mbi bazën e ligjeve të shumë shteteve amerikane, ku sipas tyre personat itojnë statusin e personave të rritur në ditëlindjen e tyre të 18-të, dhe këtu mbaron juridikcioni i gjyqit për të mitur, ky kui është zvogluar më tej në 17 ose 16 vite mvarësisht prej shteteve, kurse në disa raste ky kui është 15 vite, me kushte lehtësuese. 5. Koks dhe te tjeret, viti Me këtë u rrit sistemi normativ i shoqërise dhe oroheshte një masë humane për tretmanin e dierencimit midis ëmijëve dhe te rrinjëve të cilët janë ballaaquar me ligjin në bazë të veprave të tyre joligjore. Nje nder anët më të uqishme të deinimit juridik, është prakticiteti dhe dobija për administratorët të cilët kanë për detyrë realizimin e ligjit. Prandaj deinicioni më gjithpërshirës juridik i delikuencës do të ishte se: Secila vepër e cila do të paraqeste veprën penale kur do të ishte e kryer nga ana e personit të rritur, ose cdo vepër për të cilën gjyqi për personat e mitur e konsideron si të pahijshme jokorensponduese dhe për kryerjen e së cileës personi i mitur mund që me vendimin gjyqësor të shpallet si delikuent. Problemet me deinimin juridik -Një ndër vërejtjet e shumta të ketij deinimi te delikuences janë edhe ato se për këtë qasje rrugëtimet udhëzuese shpeshëherë nuk janë të qarta. Poashtu supozohet se deinimi juridik i delikuencës është i shmangur nga qasje e unuikuar dhe objektive, prandaj edhe paraqiten mudësia e të sqarimit subjektiv të këtij nocioni nga ana e atyre që janë të thirur për këtë problematikë si: policia, dhe organet e shtetit që janë të angazhuara për të miturit. Si shembull i interpretimit të lirë të akteve ligjore për të mitur mund që të sjellë deri te vendimet kapricioze gjyqësore, do të potencojmë se ëmijët mund që të dërgohen para gjyqeve për të miturit përshkak të kooveprimit të vetëdijshëm me persona të liqur dhe amoral. Në këto raste administratori i pushtetit patjetër e ka që të jap përgjigjen në pyetjet mjat të rënda si : -Kush ështe personi jomoral? -Cilat janë kriteret e moralitetit? -Cka sakt nënkupton kooperimi me kësisoj personash?

157 -A bëhet pjesmarës vet ëmija në veprën penale përshkak kooperimit me persona te lliqur dhe amoral? etj. -Përshkak të paqartësive të shumta në lidhje me përmbajtjen juridike të deinicionit për delikuencën me decenie kriminologët, sociologët dhe organet shtetërore të angazhuara për implementimin e ligjit pohonin se matja e voluminitetit, karakterit dhe trendeve të delikuencës minore do të ishte më mirë nëse deinicionet juridike do të shëndroheshin në më të qarta dhe të sqaruara, të përpikta dhe të reduktuara në qasjen e tyre. Si arsye e kritikave të shumta te dënimit juridik të delikuencës, pas viteve te 70-ta të shekullit të kaluar shtetet ederative të SHBA-se miratuan ligje të shumta që kane të bëjnë me ndryshimin e identitetit shoqëror dhe tretmanin e kryersve të veprave penale në bazë të statusit të tyre. Stimulimin për ndryshimet ligjore solli Ligji për drejtësine minoritare dhe delikuencën minore i vitit Në vitin 1976 organet kompetente ne SHBA miratuan standarde të reja për qëllimet e drejtësisë penale për listen e gjatë të veprave jo qartë dhe precize të deinuara në bazë të statusit, që të dierencohen në pesë kategori: 1.Ikje nga orët; 2.Përsëritje e mos respektimit, per keqpërdorim të autoritetit ligjor dhe të prindërve; 3.Përsëritje e ikjes nga shtepia; 4.Përsëritje e konsumimit të opijateve; 5.Vepra delikuente të kryera nga ana e të mturit më i rri se 10 vite. 6. Vejs, 1980 v. str.9. Edhe pse tentativat për rainimin e deinimit të tyre që nuk respektojnë ligjin në bazë të statusit të tyre që të përmisohet tretmani i tyre, prap se prap nuk u plotesuan të priturat për reorma eikase në tërë teritorin e SHBA-ve. Gabimet sistematike ndaj të miturve dhe gabimeve tek të dhënat për delikuencën janë kronike dhe në kontiuinitet. Se është kështu tregon reimi i një të riu të dhëne në një radio statcion i cili që në moshën 12 vjecare ka illuar ti vjedh gratë e moshuara: citoj Isha i rri dhe e dija se nuk mund të më dënojnë me dënim të gjatë. Dhe ashtu mendoja, përse të mërzitem? Nëse bën punë të këqija, bëri deri sa je i rri sepse atëhere nuk mund që të marish dënimin e madh. 7.Tajm, 1977 v. Str.19. Deinimi sipas rolit -Sikur të aplikohej si kriterium i vetëm për përcaktimin e sjelljes delikuente dhe statusit të personit të mitur, deinicioni jurdik do të j ua përkeqësonte administratorëve të autorizuar për implementimin e ligjit të marin parasyshë car do lloji variablash të tjera ndryshuese përvec moshës dhe veprës konkrete joligjore që caqet para atyre. Sepse okusohetet në raport me aktorin por jo edhe te akti ose vepra e kryer, sepse deinimi sipas rroleve unksionon si rezulltat i rëndësishëm i deinimit juridik. Kjo qasje e deinimit sipas rrolit e zgjëron hulumtimin nga pyetja bazë cka ështe delikuenca minore ashtu që e pershinë edhe pyetjen kush janë delikuentët minor. Deinimi sipas rroleve pjesërisht e mohon deinimin strikt juridik me atë që e hudh konceptin se personi i cili rastësisht eksperimenton me sjelljen si ikja nga oret, vandalizmin, rrahjet dhe ikjen nga shtëpia, metëvërtetë është i mitur delikuent. Në pajtim me deinimin sipas rroleve, demonstron model i mituri delikuent ështe individi i cili në periudhë të gjatë kohore në mënyrë

158 permanente të caktuar të delikuencës dhe se jeta dhe identiteti i të cilit është e ndërtuar mbi bazat e modelit te caktuar të sjelljes devijante. Deinimi sipas rroleve insiston në atë se sjellja e aktorit patjetër e ka që të tregojë tendencën kah rroli devijant dhe kah mënyra e jetesës delikuente, para se të mundet vet aktori realisht të identiikohet si delikuent minor. Ky përshkrim i delikuentit qartë tregon se janë të natyrshëm dy aspekte sociologjike: Statusi shoqëror dhe roli shoqëror. Statusi deinohet si pozicion prestigjioz i personit në raport me njerëzit tjerë në grupin shoqëror ose mjedisin lokal. Egzistojne dy mënyra të itimit të statusit shoqëror. -Statusi i dhënë i cili sizakonisht i jepet individit që me lindje në bazë të kritereve të caktuara shoqërore sic janë raca, gjinia dhe statusi shoqëror i prindërve. - Mënyra e dytë e itimit të statusit shoqëror është nëpërmjet të realizimit të atësive individuale dhe mundin e dhënë ose duke kaluar nëpër situata të ndryshme të përvojes jetësore ku edhe mund të ndryshojë statusi i tij. -Socilogët kanë airmuar mendimin se amerikanët e kanë qartë dhe në mënyre precize të deinuar hijerarhinë e vendeve të punes ku secili vend i punës në vete bart nivelin e duhur të pozitës dhe statusit. Në momentin kur personi bëhet pjesë e orces puntore, egziston konsenzus i përgjithshëm në raport me nivelin e duhur te statusit shoqëror i cili bazohet sipas vendit të punës. Për shembull, te papunësuarit-vecanërisht ato të gjinisë mashkullore me atësi dhe moshë që mund të punojnë, kanë stausin e ulët në shoqëri. Statusi i të miturit ose adolescentit në shoqërinë amerikane është një status shumë i perolur dhe diskutabil. Nga shkaku se nuk është as personi i rritur, as po ëmijë, prandaj edhe thuhet se adolescenti ka statusin marginal shoqëror. Në vazhdimsi të kesaj citoj Adolescenti shpeshherë është i shkapërdredhur midis pritjeve normative dhe përgjegjësisë të cilat janë të ndërlidhura me pjekurinë nga njëra anë, dhe lirisë ga përgjegjsia që e gëzojne ëmijët nga ana tjetër. 8.Vilijam E.Tomson, Xhek E.Binam Delikuenca minore-qasja sociologjike -Ars Lamina Skopje,.13. Margjinalizimin të cilin e ndjejnë dhe e përjetojnë të rrinjtë është shumë me rëndësi nga perspektiva sociologjike si aktorë i cili më së shumti konntribuon për sqarimin e dellikuencës minore. Pyetja kontraverze: I ri ose i ritur -Se adolescenti metë vërtetë gjendet në situata të palakmueshme kur bëhet jalë për statusin e tij dhe pozitën margjinalizuese, tregon shembulli kur prindërit i thuan ëmijës së vet tani je i rri i rritur, pse nuk sillesh ashtu, ku pastaj menjëherë i mohohen pergjegjësitë dhe liria me razen shumë për tepër je i ri/e re, prandaj i mituri është i robëruar te një ngushtësi dualiste shoqërore ku njekohësisht është shumë i moshuar dhe shumë i ri për një rol real dhe të qëndrueshëm. Ja edhe disa shembuj të tjerë në lidhje me këtë pyetje, disa rëime nga autori i librit në lidhje me përvojat e tija Më kujtohet një takim si nëndrejtorë në një shkollë të mesme publike kur në byro më kishin dërguar një nënës të vitit të parë, ankesa për të ishte se sjellja e tij qenka ëmijnore gjatë orës së mësimit. Me stilin dhe tonin tim tipik dhe të disciplinuar, e pyeta : Cka është problemi? ai me një zë të riksuar mu përgjigj: nuk e di cka pret nga unë arsimtari,... ne realitet nuk e di cka pret nga unë cili do. Pra pa mos i thënë ende gjë nënësi tregoi problemet dhe situatat e palakmueshme me të cilat ballaaqohet duke vazhduar ai se një ditë të gjithë proesorët atij dhe shokëve të tij i potencojnë se është dhe janë te rri dhe te ritur dhe si i tille do të jetë i trajtuar dhe nga ai pritet që të sillet si i rri dhe i ritur. Mirëpo shpeshë ndodh që edhe pse na

159 tregojnë se si jemi dhe si duhet të sillena, shpeshherë nga ana e tyre në disa raste jemi të trajtuar sikur të jemi ëmijë të vegjël si p.sh ndalesa e përdorimit të camcakëzit gjatë orës mësimore, pyetja për të dalur dhe kryer nevojën gajtë orës mësimore etj. ku patjetër e ke të marish lejen nga arsimtari, pastaj nënësi më tha: a duket kjo si mënyra me të cilën trajtohen të rriturit?.para se unë të jepja përgjigjen në lidhje me pyetjen e parashtruar u ndërlidh përsëri me atë se si prindërit e tij poashtu kanë disa kërkesa ndaj atij të cuditshme për të sepse nga ai kërkojne që të sillet sipas viteve që i ka dhe duhet që të tregojë më shumë përgjegjësi dhe pjekuri. Mirëpo kur një ditë ka shprehur dëshirën që ai në shtëpi të ngelte vetë kur prindërit e tij ishin pregaditur për në udhëtim, ata menjëherë reuzuan dëshirën e tij se qenka i ri dhe paska vetëm 14 vite dhe nëse don që patjetër të realizojë dëshirën e tij ato janë të gatshëm ti a plotësojnë por vetëm nëse angazhojnë nje bejbi sister. Para se të përgjigjem në rëimin e tij ai përsëri u ndërlidh në disa shembuj kontradiktorë nga përvoja e tij e deriatëhershme: Kur e paska marrur provimin e duhur, ka ituar lejen ligjore që të vozis motor dhe nga ai është pritur që ti respektojë shenjat e komunikacionit si person i rritur-mirëpo ligjërisht nuk ka mundur që të vozis automobil...nësë në kinema ka dashur të shikojë ilmin që ka patur paralajmërimin me moton i lejuar për tërë publikun e kanë trajtuar si të rritur dhe e ka patur patjetër që të paguaj biletën si për të rriturit; mirëpo nëse ka bërë tentativë që të blejë bilet për të parë ilmin me paralajmërimin me moton i lejuar vetëm për publikun e rritur ose i ndaluar për personat nën moshën 17 vjecare, i kanë thënë se ilmi është vetëm për të rritur, kurse ti ende je ëmij. Këto shembuj e shumë të tjerë janë pjesë e joprincipijalitetit dhe tregojnë ballaaqimet e adolescentëve me pritjet normative shpeshherë konuze dhe kontradiktore. Shumica e adolescentëve në moshën prej vite shpeshherë gjenden në një siyuatë e njohur si tereni ose teritori i askujt duke ua potencuar atyre në mënyrë permanente se më Nuk janë ëmijë dhe se sjellja ëmijnore më nuk tolerohet, mirëpo nuk janë edhe të rritur dhe veprimet e shumta e të riturve për ata janë në mënyrë strikte të ndaluara. -Statusi shoqëror deinohet si perormansa bihevioristike që priten nga personi që ka statusin e caktuar në grupin shoqëror ose në shoqëri. Ndarja e rroleve shkon së bashku me cdo status dhe me këtë bëhet pjesë e rëndësishme e sistemit normativ të cilin e organizon shoqëria dhe i kontrollon sjelljet e pjestarëve të saj. Me kalimin e kohës, statuse të caktuara dhe rrolet që janë të lidhura me të bëhen të ngopur me traditën e shum respektuar ku lejohet ose tolerohet are pak anashkalim. Ashtu që në shoqëri pritet nga burat të jenë më burëror, kurse nga gratë edhe më tej pritet që të jenë më emrorë, nga ushtarët pritet që të jenë herojë dhe kurajues dhe nuk guojnë të jenë qyqar, për klerikët pritet të jenë më tepër etarë dhe mos bien prerë e e botës, trupit dhe satanës. Pritjet në raport me rolin e të miturve janë shumë të paqarta se sa në raport me pritjet në raport me rrolin e burave dhe grave të rritura. Si statusi, disa rrole i imputohen përaqësuesve të shoqërise dhe mund që të jetë rendë që ato të ndryshojnë. Në përgjithsi, njerëzit mund që ti realizojnë vetëm ato role të cilat janë të lejuara dhe të ndara nëpërmjet të konsensusit shoqëror..mirëpo, koh pas kohe ndodh që rrolet te mundin me sukses të manipulohen dhe të modiikohen. Për shembull levizja eministe realizoi dhe itoi shumë të mira duke i dobësuar stereotipet tradicionale të rrolit të gruas në shoqërinë amerikane, duke promovuar rrole bashkëkohore dhe alternative. Për disa rrole mendohet se janë jashte kuijve për të gjithë përaqësuesit e shoqërise. Thënë teoretikisht rrolet kriminale dhe ato delikuente nuk janë ligjore ose alternativa legjitime. Edhe pse një pjesë citoj e sjelljeve tona sipas roleve paraqesin rezultatin e socijalizimit të pavetëdijshëm dhe internalizimit të

160 pritjeve shoqërore, në momentet tjera në mënyrë të vetëdijshme i luajme ato rrole që japin pasqyrën e prezantimit dramatik të identitetit personal. 9. Goman, Nuk janë të pakta tentativat në të kaluarën dhe të tashmen që lasin për integrimin e deinimit jurudik dhe deinimit sipas roleve kur bëhet jalë për delikuencën minore. Deinimi juridik, me akcentin e vet mbi normën dhe aktit brutal, teoretikisht shkëlqyeshëm bën uzimin me deinimin sipas rroleve ku potencohet sjellja devijante e aktorit sipas modulit të caktuar. Megjithatë produkti i kombinuar, në disa raste dhe shembuj, është shumë i rëndë për operacionalizim. Në kontekst me pohimin në jalë të potencojmë deinimin e delikuencës në Nju Meksiko i cili deinim mbështetet në jalinë sizakonisht, ku citoj : Fëmije delikuent është ëmija, i cili regullisht reuzon ti dëgjojë urdhërat e arsyeshëm dhe ligjor nga ana e prindërve të tij ose persona tjerë që kanë autoritetin ligjor, ëmija i cili nuk është regullisht i kontrolluar, ëmija regullisht i padëgjueshëm dhe kokëortë, rregullisht i cili ikën nga shtëpia dhe orët mësimore 10.Kavan, 1961 v. str Problemet në lidhje me këto ligje paraqet akti se nuk egziston deinimi i qartë me atë se cka nënkuptojmë me nocionet i papërmisueshëm, rregullisht ose sjellje e pahijshme. -Kritika e dytë në llogari të dënimit të delikuencës sipas rrolit është se ajo e anashkalon aktin se roli devijant rrallë herë e okupon tërë kohën. Mund të thuhet se cdo kush, po bile edhe ëmija ka disa role të ndryshme dhe mund lehtë që të kalojë prej njërit rol në tjetrin. Delikuenti i mitur mund njëkohësisht të jetë, student i punësuar me honorar, vëlla, djaleë dhe anëtarë bande, mvarësisht prej rrethanave dhe atyre me te cilet hyn në interaksion. Kohen e vetë e kalon duke ngrënë, jetur, punuar, luajtur, vjedhje të veturave dhe aktiviteteve të ndryshme. Vetëm njëra nga krejt këto role dhe vetëm pak kohë nga koha e tij e përgjithshme, në vete përmbajnë sjellje antiligjore. Deinimi sipas përgjigjes shoqërore nga shoqeria -Deinimi i delikuencës sipas përgjigjes nga shoqëria nënkupton: që një vepër ose aktor që mund të llogariten si vepër devijante ose person delikuent, publiku e ka patjetër që ta perceptojë dhe ta vlerësojë sjelljen konkrete. Publiku paraqet grupin shoqëror ose shoqërine tek te cilët aktori është dhe takon ose po tenton që të takojë. E pamundur është ose e pa duhur që të gjith peraqësuesit e grupit shoqëror ta mbikqyrin dhe ta vlerësojne sjelljen e duhur ose jo të duhur të një personi. Në rastin me delikuencën minore, përaqësuesit e rëndësishëm të grupit shoqëror si prindërit, arsimtarët, mbykqyrësit policor dhe të tjerët mund që të luajnë rrolin e publikut me ate që do të posedojnë të dhëna për veprën ose do të jenë dëshmitarë okular me atë që kanë mundesinë të njerin përundimin dhe përgjigjen shoqërore. Koncepti kryesor sociologjik për shoqërinë në vete përshinë edhe nocionin publiku, që don të thotë se grupi shoqëror i cili i ormulon rregullat ose normat me atë njekohësisht mbykqyrë dhe bie vendimin në lidhje me sjelljen paraprake për të gjithë peraqësuesit e grupit. Në këtë kuptim sipas Bekerit citoj Grupet shoqërore krijojnë devijimin me atë që miratojnë rregulla ku thyerja ose mosrespektimi i tyre paraqet devijimin ose sjelljen devijante. 11..Beker, 1963,.9.. Me jalë të tjera, pa egzistimin e shoqërise, nuk do të egzistonin as rregullat, pa normat, nuk do të egzistonte sjellja devijante; pa sjelljen devijante, nuk do të egzistonte sistemi i sanksioneve. Prandaj në vazhdim të kësaj ose në kontekst vlen të përmendet pohimi i Koen dhe Short, citoj Ashtu si kriminaliteti

161 paraqet krijimin e ligjit penal, ashtu edhe delikuenca minore paraqet krijimin e përcaktimeve ligjore me anë të së cilëve krijohen gjyqet për personat e mitur. 12.Koen dhe Short, 1971, q.91. Problemet në lidhje me përgjigjen shoqërore, deinimi i delikuencës minore sipas reagimit ose përgjigjes shoqërore, në vete inkorporon edhe elemente nga deinimet tjera për këtë problematikë. Fokusi shoqëroro-juridik ndaj publikut, të cilën e përbëjnë dëshmitarët direkt dhe indirekt, është aktori kryesor gjatë përcaktimit të statusit delikuent ose jodelikuent të një vepre ose të një akti. Mirëpo dëshmitarët nuk pajtohen cdoherë për atë që e shohin. Deinimi integral për delikuencen -Deinimi konceptual i delikuencës, në vete përshinë aspekte dhe kategori nga ana e tre deinimeve të potencuara më lartë.. Ashtu që në të potencuarit e nocionit delikuenca minore nënkuptojmë: sjelljen joligjore nga ana e personit të mitur, që paraqet shprehjen e një rroli të përhershëm devijant si rezultat që shoqëria e llogarit mosrespektuesin e normave dhe të ligjeve si delikuent të rëndë. Mirëpo edhe pse duket unksionale ky deinim në suaza të këtij vështrimi, ky deinim integral tregon edhe problemet e ndryshme, si jouniikimin e mjatueshëm tek ligjet dhe jo principijallitetin në pjesën e asaj se cka llogaritet si sjellje e mirë shembullore dhe sjellje jo e mirë joshembullore në shoqëri. Të potencojmë disa deinicione të nocioneve ëmijë dhe mosrepektuesi minor për shembull në SHBA delikuencën e deinojnë si sjellje të ëmijëve në moshë të caktuar sizakonisht në moshën prej 7 viteve deri në 18 vite me anë të së cilës anashkalohen dhe nuk respektohen ligjet në nivelin e shtetit dhe atë lokal, në Australi me ndryshymet ligjore u bë e pamundur që si ajtorë të shpallet personi që është më i rri se 16 vite ose minimumi i moshës për përgjegjësine penale të jetë 10 vite, ne Brazil sjellja jo ligjore e personave më te rri se 14 vite ishte e dekriminalizuar dhe e përjashtuar nga cdo lloji të procesuimit ligjor, në Izrael u rriten ingerencat e gjyqeve për të mitur prej atyre 16 vjecar ne 18 vite dhe e rritën përgjegjësine penale perj 9 ne 13 vite në Jamajka me ligj përcaktohet se deinitivisht supozohet se asnjë ëmijë më i rri se 8 vite nuk mund që të jetë ajtorë për car do lloji të veprës jologjore, në Nigeri në raport me delikuencën minore me këtë edhe në raport me drejtësinë minore vlen Ligji për ëmijë dhe të rri, ku asnjë person më i rri se 17 vite që është privuar nga liria nga ana e policisë, nuk guon të niret para ligjit. 13. i Xh.Asuni ek, 1980, q.101, në Filipini mos respketuesit e ligjit llogariten ëmijët mbi 9 vite dhe më të rri se 15 vite që nuk janë delikuent, ëmijë nën 18 vite që janë delikuent mirëpo që kanë të drejtën e lirisë me kusht, te rri nën 18 vite që janë delikuent dhe që nuk kanë të drejtën e lirimit me kusht, në Poloni sipas ligjit ndëshkues penal të rrinjte klasiikohen në tre kategori persona të rri nën 13 vite, persona të rri prej vite, dhe kategoria e vecantë për mosrespektuesit në moshën vite. Fëmijët nën moshën 13 vjecare nuk mund që të bartin asnjë përgjegjësi penale, në Arbinë Saudite duke e aplikuar të drejtën islame, llojet e ndëshkimit mvaren prej moshës së kryerësve të veprave deri në moshën 7 vjecare emija nuk guon të ndëshkohet për car do lloj gabimi. Në moshën 7-18 vite përgjegjësia është e kuizuar. Faza e vetëdijes illon me mbushjen e 18 viteve ku personi i rri llogaritet si përgjegjës për veprat penale

162 Rezime Në këtë punim analizuam më shum deinicione komplekse për delikuencën minore. Deinicionet mbi delikuencën bien nën tre kategoritë e përgjithshme: deinimi juridik, deinimi sipas rrolit dhe deinimi sipas përgjigjes shoqërore nga shoqëria. Deinimi juridik mbështetet dhe okusohet mbi aktin që ka kryer i rriu. Secili shtet ose mund të themi se cdo shtet i SHBA-ve ka përcaktime juridike me anë të së cilave deinohet sjellja kriminale. Sipas deinimit juridik, delikuenca lind kur personat e mitur në moshën e caktuar me dijapazon kohor sizakonisht në moshën prej 7-18 vite do të kryejnë veprën e cila do të llogaritej si penale e kur e njejta do të ishte kryer nga ana e personit të rritur. Përcaktimet ligjore penale janë norma të cilat shoqëria ormalisht i ka kodiikuar. Këto ligje paraqesin shprehjen e atyre vlerave që dominojnë në një shoqëri dhe vendosin ndalesat për ato sjellje të cilat merren si disunksionale në raport me stabilitetin e përgjithshëm në shoqëri. Vrasja, përdhunimi, hajnia, vjedhja dhe veprat tjera joligjore paraqesin rrezikun për progresin shoqëror. Mirëpo deinimi juridik i delikuencës shkon edhe më larg nga kjo që thamë nga shkaku se disa shtete në praktikë kanë implementuar përcaktime ligjore sipas të cilave është antiligjore që personat e mitur të kryejnë disa vepra të caktuara të cilat nuk do të llogariteshin si penale sikur ato të ishin të kryera nga ana e personit të rritur. Këto vepra antiligjore në bazë të statusit juridikisht janë të deinuara si vepra delikuente sepse i thyejnë pritjet në raport me rrolet normative në shoqëri. Nga kjo del se konsumimi i alkoolit dhe pijeve alkoolike, pirja e duhanit dhe ikja nga orët nuk janë vepra penale nëse të njëjtat janë kryer nga persona madhor, mirëpo llogariten si rrezik për të miturit ose personat e rri dhe për internalizimin e suksesshëm të tyre të vlerave kulturologjike dhe të normave shoqërore në shoqëri. Sipas rolit u bë edhe analiza e deinicionit në këtë punim. Ky deinim bën preorientimin e okusit nga vepra konrete dhe e paraqet ndaj kryerësit ose aktorit. Deinimi sipas rrolit e anashkalon veprimin minor të kohëpaskohshëm kundrejt normave shoqërore dhe delikuencen e trajton si model të përhershëm dhe të qëndrueshëm nga ana e të rriut me anë të së cilës thyhet ligji. Ky deinim mbështetet mbi statusin e minorëve të miturve që vu përcaktohet në shoqëri dhe ndaj rrolit shoqëror që pritet të jetë pjesë shoqëruese e atij statusi. Edhe pse nuk ka dallime të mëdha në lidhje me atë cka don të thotë validiteti i vlerave i paraqitur në ligje me anë të së cilëve ndalohet vrasja, përdhunimi, hajnia vjedhja dhe tejaklime të tjera antiligjore me permasa dhune dhe tejkalime kundra pronës, vlerat të cilat janë të shprehura nëpërmjet ligjeve të cilët vërtetojnë veprat antiligjore në bazë të statusit nuk kanë përkrahje të uniikuar. Kategoria e tretë e deinimit të delikuencës përqëndrohet tek përgjigja që e jep dhe e manieston shoqëria në lidhje me delikuencën. Ky deinimi e trajton delikuencën si rezultat i reaksionit nga ana e një publiku të caktuar shoqëror ose auditoriumi në raport me aktorin dhe aktin konkret. Përaqësuesit e shoqërise që bëjnë mbykqyrjen kanë orcën që të sjellin gjykimin dhe të rriut ti a mveshin etiketën e delikuentit nëse llogaritet se sjllja e tij e arsyeton etiketën e tillë. Derisa realizohet veprimi i ndërsjellë midis aktit, aktorit dhe publikut sqarimet e ndryshme për atë se cka ndodhi dhe cka ndodhe, e parandalojnë realizimin e cilës do deinim të delikuencës minore.. Nga ky shkak, tentativat për realizimin e aplikimit praktik të deinimeve shpeshherë na duken sikur nuk janë mjatueshëm precize. Deinimi juridik i delikuencës minore vuan nga razeologijia mjegullore e cila len hapsirë për kriteriume subjektive në raport me atë se me të vërtet cka në esencë paraqet një akt delikuent i delikuencës. Deinimi sipas rroleve është i dobësuar dhe i shmangët me mosegzistimin e konsenzusit në lidhje me atë se sa dhe car niveli i

163 jomirësjelljes është i nevojshëm për sjelljen antisociale që të tregojë për përkushtimin drejt rrolit dhe drejt identitetit të delikuentit. Deinimi sipas përgjigjes nga shoqëria ose deinimi soqëroro-juridik mvaret prej një car lloj konsensusi midis publikut shoqëror për atë se është vërejtur devijimi dhe se duhet të bëhet dicka në lidhje me atë. Më në und u arrijtë që të konstruohet një deinim juridiko-shoqëror integral i cili do të përdoret për nevojat e hulumtimit të problematikës së delikuencës minore.. Ky deinim në vete i përmban elementet kryesore të tre deinimeve të mëparshme. Edhe pse ka disa probleme të saja dhe përkuizime, ky deinim i sintetizuar oron kornizë të qartë konceptuale për hulumtimin e suksesshëm të delikuencës. Literatura e shrytezuar: -Vilijam E.Tomson, Xhek E.Binam: Maloletnicka delikvencija-socioloski pristap, Skopje-Ars Lamina, 2014, -Binam, Xhek E., Tomson, Vilijam E.:Maloletnicka delikvencija-socijalna psihologija -Al-Athl, Abdullah Mohamed, Saudi Arabia. Vol III, Nichols, Helen. South Australia.Vol III,

164 Skender Gojani - Kontrata për qiramardhënje ne teori dhe praktik Dr.Sc. Skender GOJANI 112 Ligjerues i Drejtës Civile në Universitetin Pubilk Ukshin Hoti Prizeren dhe Ligjerues i Drejtës Detyrimore në Kolegjin Univeristar BIZNESI Abstrakti Përkuizimi i kontratës së qirasë thekson se kontrata e qirasë është kontrata me të cilën njëra palë qiradhënësi detyrohet t`i japë palës tjetër qiramarrësit një send të caktuar, në gëzim të përkohshëm kundrejt një shpërblimi të caktuar. Ky punim ka për qëllim trajtimin teorik dhe praktik të kontratës së qirasë, me anë të cilës kalohet e drejta e nëndorësisë dhe e përdorimit të një sendi. Për shkak të veçorive që paraqet kjo kontratë është e rëndësishme trajtimi i hollësishëm i saj, me qëllim që të nirret në pah natyra e veçantë juridike e kontratës së qirasë si veprim juridik, elementët e kontratës së qirasë, karakteristikat, kushtet e vleshmërisë së saj, zgjidhja, mbarimi dhe heqja dorë nga kontrata. Gjithashtu kjo temë ka si qëllim të paraqesë një panoramë të përgjithshme të llojeve të kontratës së qirasë. Ky punim nis me një vështrim të shkurtër historik të kontratës së qirasë, duke nisur nga e drejta romake, e cila përbën pikënisjen dhe bazën e studimit dhe njohjen e së drjejtës civile, pastaj kam vazhduar me të drejtën zakonore shqiptare. Një trajtim të veçantë i është bërë kontratës së qirasë, që trajton më hollësisht institutet e veçanta të së drejtës civile, ku një vend të rëndesishem zë dhe kontrata e qirasë. Fjale kyç: Kontrata, Qiramardhenja, Qiramarrësi, Qiradhënsi, sendi etj 112 Ligjerues i Drejtës Civile në Universitetin Pubilk Ukshin Hoti Prizeren dhe Ligjerues i Drejtës Detyrimore në Kolegjin Univeristar BIZNESI

165 Hyrja Në botën e Bizesit përdoret shumë jala Kontrat, këtë jalë e dëgjojmë shumë shpesh, kur ne aplikojmë dhe pranohemi në punë ne nënshkruajmë një kontratë, mirëpo jo të gjithë e dijmë arsyen pse e nënshkruajmë këtë kontratë, apo qka përmbanë ajo, per t u ikur konlikteve dhe gabimeve do të ishte mirë sikur të kishim njohuri të dinim se qka nënshkruajm, gjithashtu qdo themelim i një biznesi, japja me qira e objekteve bëhen me anë të kontrarave d.m.th., qdo veprim në biznes ndërmjet njerëzve është i bazuar në kontratë. Lindë pyetja pse është e rëndesishme? Kontratat janë pjesë e rëndësishme e jetës së biznesit, ato krijojnë një marrëveshje në mes jush dhe punonjësit tuaj, pronareve apo qiramarrësit, urnizuesit, konsumatorët dhe me biznese tjera. P.sh. nëse ju jeni shei apo personi përgjegjes për rezultatet kontraktuale, ju duhet të kuptoni mirë kontratat dhe kuptimin e tyre, d.m.th., kur ju e kuptoni se qarë do të thotë kontrata, ju do të rrisni kontrollin tuaj mbi situatën, këshilltarët tuaj, pala tjetër, këshilltarët e tyre dhe rezultatet e negociuara. Kontarat për Qiramarrëdhënie Me kontratën për qiramarrëdhënie qiradhënësi detyrohet që qiramarrësit t ia dorëzojë sendin e caktuar për përdorim, ndërsa qiramarrësi detyrohet që qiradhënësit t ia paguajë qiranë e kontraktuar. Përdorimi i qirasë nënkupton edhe banimin habitatio, shrytëzimin usus dhe shrytëzimin e ryteve ususructus. Është detyrë e qiradhënësit që, qiramarrësit t ia dorëzojë sendin e kontraktuar në gjendje të rregullt bashkë me pjesët përbërëse e përcjellëse të tij. Në anën tjetër, qiradhënësi duhet që sendin e dhënë me qira, ta mbajë në gjendje të rregullt unksionale gjatë periudhës kontraktuese dhe në atë unksion të ndërmerr veprime mirëmbajtëse për të 113. Shpenzimet e imëta të shkaktuara nga përdorimi normal i sendit me qira, bien në të dalurat e qiramarrësit. Në rastin kur për shkak të meremetimit, të adaptimit apo të riparimit të sendit me qira, nevojitet kohë e gjatë, atëherë kontrata qiramarrëdhënëse mund të modiikohet në avor të qiramarrësit, veçanërisht kur me ato rregullime atij i shkakton dëm në itim të veprimtarisë themelore Lucrum Cesans. Nëse në momentin e dorëzimit të sendit 113 SMAKA, Dr.sc. Riza, GOJANI, Mr.sc. Skender, E Drejta Biznesore, Prishtinë 2012, q. 391

166 me qira, konstatohet se sendi ka të meta që nuk mund të evitohen apo që vështirë mund të evitohen, atëherë qiramarrësi sipas zgjedhjes mund të dorëheq pa pasoja nga kontrata apo mund të kërkojë zbritjen të përpjesëtimshme të qirasë, për ç gjë, kontraktohet në kushte të harmonizuara ndërmjet tij dhe qiradhënësit. Qiradhënësi i përgjigjet qiramarrësit edhe për eviksionin apo për të metat juridike të sendit të dhënë me qira. Në rast të eviksionit qiramarrësi nuk mund të dëmtohet, por pasojat e të metave juridike të sendit me qira i vuan qiradhënësi. Në anën tjetër qiramarrësi, është i detyruar të përdorë sendin që e merr me qira si ekonom apo shtëpiak i mirë dhe atë në mënyrën e caktuar me kontratë. Ai përgjigjet për dëmin që shkakton nëpërmjet përdorimit të sendit në kundërshtim me kushtet kontraktuese apo me destinimin e tij pavarësisht se sendin e ka përdorur ai, dikush tjetër me apo pa lejen e tij apo nënqiramarrësi. Sipas nenit 602 të Ligjit Nr. 04/L-077 të Kontratës për Qiramarrëdhënie qiramarrësi ka për detyrë ta ruajë sendin e marrë me qira dhe pas mbarimit të qirasë ta kthejë të pa dëmtuar. Sendi kthehet në vendin ku është dorëzuar. Qiramarrësi nuk përgjigjet për harhimin e sendit që krijohet nga përdorimi i tij i zakonshëm, si dhe për dëmtimet që rrjedhin nga vjetrimi i tij. Në qotë se gjatë kohës së qirasë ka bërë ndonjë ndryshim në send, ka për detyrë ta kthejë në gjendjen në të cilën ndodhej kur i është dhënë me qira. Ai mund ti marre me vete shtesat që ka bërë në send, në qotë se mund të veçohen pa ndonjë dëmtim të tij, por qiradhënësi mund t'i mbajë po qe se i a shpërblen vlerën e tyre në kohën e kthimit. Kështu, rregullat e dëmtimit pamasë laesio enormis, rreziku i zhdukjes së sendit, kundërshtimi i mospërmbushjes së detyrimit eception non adimpleti contractus, rregullat e ekuivalencës së prestimeve dhe zgjidhja e kontratës për mosekzekutim, zbatohen vetëm me kontratat e dyanshme detyruese 114. Nëse qiramarrësi, edhe pas vërejtjes së qiradhënësit, e përdorë sendin me qira kundër kontratës apo destinimit të tij, atëherë qiradhënësi në dëmin e qiramarrësit, mund të prishë kontratën edhe para skadimit të aatit të saj. Në rast të tillë, sipas kërkesës së qiradhënësit kontrata mund të prishet edhe pa aplikimin revokues. Qiramarrësi është i detyruar të paguaj qiranë e caktuar me kontratë dhe poqese, atë nuk e paguan apo nuk e paguan rregullisht sipas kontratës atëherë qiradhënësi në dëmin e qiramarrësit mund të prishë kontratën. 114 Nerhivane DAUTI, E Drejta Kontraktuese Praktikum, Prishtinë 2003, q. 63

167 Gjatë qiramarrëdhënies qiramarrësi duhet të ruajë sendin me qira sipas kushteve të kontraktimit dhe destinimit të sendit, ndërsa pas ndërprerjes së qiramarrëdhënies, sendin duhet t ia kthejë qiradhënësit në gjendje të rregullt. Qiramarrësi nuk i përgjigjet qiradhënësit për amortizimin normal të sendit me qira apo për amortizimin nga përdorimi normal. Nëse nuk është kontraktuar ndryshe, sendin me qira qiramarrësi mund të jep në qira nënqira, ndërsa, kur me kontratë caktohet se për atë punë juridike nevojitet pëlqimi paraprak i qiradhënësit, nënqiraja mund të aplikohet vetëm poqese më parë sigurohet pëlqimi qiradhënësit të parë. Kontrata për qiramarrëdhënie e lidhur për kohë të caktuar menë kur skadon ajo kohë. Mirëpo, kur pas skadimit të aatit të kontraktuar për qiramarrëdhënie, raporti juridik i qiramarrëdhënies nga palët kontraktuese, vazhdohet në mënyrë heshtëse, atëherë konsiderohet se ndërmjet tyre është kontraktuar sërish për qiramarrëdhënie dhe atë në kohë të pacaktuar. Kontrata qiramarrëdhënëse e lidhur në kohë të pacaktuar menë nëpërmjet aplikimit të aatit revokues të saj. Nëse gjatësia e aatit revokues nuk është caktuar me kontratë as sipas dokeve vendore nuk mund të iksohet, atëherë ai zgjatë tetë ditë, me atë që nuk mund të jepet në kohë të pakohë apo të papërshtatshme. Edhe në rastin e shkatërrimit të sendit me qira nga uqia madhore Vis Maior, qiramarrëdhënia çartet. Në rast të vdekjes së qiramarrësit apo të qiradhënësit poqese me kontratë nuk caktohet ndryshe, qiramarrëdhënia vazhdon me trashëgimtarin respektiv. Kontrata për qiramarrëdhënie është bilaterale, oneroze, komutative, konsensuale, reale, individuale dhe me prestacione sukcesive. Një qira është një marrëveshje kontraktuale, thirrje për qiramarrësit përdoruesit për ti paguar pronarit për përdorimin e një aktivi. Në kuptimin e ngushtë termi qira mund të përdoret për të përshkruar një kontratë në të cilën pasuria është prona e prekshme. Qiramarrje është termi i ngushtë i cili përshkruanë një kontratë në të cilën prona e prekshme është toka duke përshirë, në qdo seksion vertikalë të tilla si hapesira ajrore, ndërtesa shumëkatëshe apo miniera. Një qira bruto apo qiramarrje përcakton një qira që është për shumën globale duke përshirë të gjitha pagesat e shërbimeve. Një qira mund te anulohet nderpritet vetëm nga qiramarrësi ose vetëm nga qiradhënësit padenim. Zakonisht me qira mund të nënkuptojm një kontratë që nuk mund të anulohet, ndersa marrëveshja e qirasë mund të tregojë një kontratë me qira që anulohet. Qirat ose

168 do të sigurojnë dispozita të veqanta në lidhje me përgjegjësit dhe të drejtat e qiramarresit dhe qiradhënësit, ose do të ketë dispozita automatike si pasoje e ligjislacionit në uqi. Në përgjithësi, duke paguar tarien qiramarrësi ka posedimin dhe përdorimin me qira e pronës me qira për përjashtimin e qiradhënësit dhe gjithë të tjerëve, përveq atyre me tesë të qiramarrësit. Forma më e zakonshme e qirasë së pronës vërtetë është një marrëveshje banimi me qira në mes qiradhënësit dhe qiramarrësit. Si te marrëdhëniet në mes të qiramarrësit dhe pronarit që janë quajtur qiramarrje, ky term është përdorur në përgjithësi edhe për qirat inormale dhe ato të shkurtëra 115. E drejta për posedim nga qiramarrësi është quajtur nganjëher një interes i qirasë. Një qira mund të jetë për një periudhë të caktuar kohe të quajtur aati i qirasë, një qira mund të përundoj më shpejtë se data e saj nga: Pushim/Anulim kjo varet nga kushtet e qirasë; Një vepër për të negociuar dorëzimin; Koniskimi; Me unksionimin e statusit. Një qira duhet të jetë në kontrastë me një licensë, e cila mund të jetë një person i licensuar për të përdorur pronën, por i cili është subjekt i përundimit në vullnetin e pronarit të pronës i quajtur licensori, një shembull i një marrëdhënie midis licensëdhënësit dhe licensuarit është një parking dhe një përson i cili paraqet një automjet në parking. Një licencë mund të shihet në ormën e një bilete në një lojë utbolli. Nëse një kontratë nuk ka asnjë datë që mbaron atëher ajo mund të jetë në ormë të një license të pandërprerë dhe ende nuk mund të jetë një qira. Nën rrethanat normale, pronarët e pronës janë në liri për të bërë atë që ata duan me pasurin e tyre për qëllime të ligjshme, duke përshirë edhe ata që kanë të bëjnë me dorëzimin e posedimit të pronës të një qiramarrësi për një periudhë të kuizuar kohore. Nëse një pronarë ka dhënë posedimin e pronës një qiramarrësi, atëherë qdo ndërhyrje në shrytëzimin e qetë të pronës nga qiramarrësi në posedim të ligjshëm është i paligjshëm. Parime të ngjashme zbatohen për pronarët e pronës së paluajtshme si dhe të pasurisë e pare për here të undit me

169 personale, edhe pse terminologjia ndryshon. Një traserim i një interesi të mbetur në një kontratë qiraje, është një llojë tjetërsimi që shpesh është e mundur. Ndarja apo ikja me posedim mund të jetë një shkelje e qirave të caktuara që rezultojnë në veprim për koniskim. Një kontratë qiraje mund të përshijë çdo pronë. Kontratat e qirasë së zakonshme përshijnë marrëveshje për dhënien me qira të pasurive të patundshme dhe apartamenteve, prodhimit në bujqësi, pajisjeve dhe mallrave të konsumit të tilla si automobila, televizorë, stereos, dhe pajisje të tjera. Qiratë janë qeverisur nga ligjet dhe nga Ligji Përbashkët rastet precedentiale. Shumica e qirave janë subjekt i ligjeve të shtetit. Një qiramarrje është krijuar kur një pronari pronë e tij oertuesi bën oertë tek një palë tjetër i cili e pranon oertën. Oerta duhet të autorizojë qe qiramarresit të posedojnë dhe të përdorin pronën në pronësi nga oertuesi për një periudhë të caktuar kohe por pa e ituar pronësinë. Një qira duhet të përmbajë edhe të ketë në konsideratë, se oertat duhet të japin diçka me vlerë për oruesit. Konsiderata zakonisht përbëhet nga paratë, por edhe gjëra të tjera me vlerë mund të jepen për oruesit. Së undi oertuesi duhet të dorëzojë pasurinë që i bëhet nga oerta ose të vëjë pronën në dispozicion të oertës. Kur një kontratë qiraje është ormuar, pronari i pronës quhet qiradhënës, dhe shrytëzuesi i pronës quhet qiramarrës. Në përgjithësi një qira mund të jetë me shkrim ose me gojë, por një qira për lloje të caktuara të pronës duhet të jetë me shkrim dhe nënshkruhet nga të dyja palët. Për shembull, nëse një qiramarrës kërkon të japë me qira pasuri të paluajtshme toka ose ndërtesa për më shumë se një vit, qiraja duhet të jetë me shkrim. Disa qira duhet të jenë të shkruara, të nënshkruara, dhe të regjistrohen në një regjistër të veprave. Qira të tilla zakonisht bëjnë në prona të patundshme që do të jenë me qira për një periudhë prej më shumë se tre vjet. Një term qira illon kur qiramarrësi merr një kopje të qirasë. Megjithatë, qiraja nuk ka nevojë të jepet direkt me qiramarrësit, por është e mjatueshme që qiramarrësi e di se qiraja është në duar të një personi të tretë që vepron në emër të qiramarrësit. Një qira mund të hyjë në uqi kur qiramarrësi merr kontrollin mbi pronën. Në të gjitha shtetet që kanë të bëjnë me qira të mallrave komerciale dhe shërbimeve janë të rregulluara rreptësisht nga statuti. Ligjet komerciale me qira qeverisin të drejtat dhe detyrimet e qiradhënësit dhe

170 qiramarrësit më qiratë që përshijnë mallra komerciale. Shumica e shteteve kanë miratuar Seksionin e Kodit Uniorm Tregtare, e cila është një grup i ligjeve shembullore të ormuluara nga Konerenca Kombëtare e Komisionerëve mbi ligjet e shtetit uniormë dhe nga Instituti Amerikan i Ligjit. Ligjet që rregullojnë qirat komerciale nuk zbatohen edhe për qiranë e pasurive të patundshme, të cilat janë të mbuluara nga qiradhënësit dhe ligjet e qiramarrësit. Në të gjitha shtetet një Gjykatë mund të anuloj një kontratë të qirasë së paarsyeshme. Një qira është e paalshme në qotë se ajo avorizon padrejtësisht një parti mbi tjetrin. Për shembull, supozojmë se në një biznes të vogël pronari merr me qira pronën për 30 vjet në mënyrë që të ndërtojë një stacion gazi. Qiraja përmban një klauzolë ku thuhet se qiradhënësi mund të revokojë marrëveshjen pa arsye dhe pa njotim. Një përcaktim i kontratës duhet të bëhet nga një gjyqtarë apo juri, bazuar në aktet e rastit. Gjykatësi mund të marrë parasysh aktorë të tillë si uqia negociuese relative e palëve, kushtet e tjera në qira, qëllimi i qirasë, dhe humbje të mundshme të secilës palë, si pasojë e kushteve të qirasë. Koncepti i qiradhënies Koncepti i qiradhënies ka ekzistuar në kohën e ish-jugosllavisë dhe vazhdon të ekzistojë edhe sot. Ligji më i undit për pronën që e njeh konceptin e qiradhënies është Ligji për Pronësinë dhe të Drejtat Tjera Sendore 2009/03-L-154. Nenet dhe 109 të këtij ligji e njohin konceptin e qirasë sendore, por jo edhe të drejtat e hollësishme për atë se si krijohet një qira, ose çarë duhet të përshijë ajo. Prandaj, një kontratë e qiradhënies është thjesht çështje e kontratës d.m.th. çështje e asaj për çka qiradhënësi dhe qiramarrësi merren vesh, dhe në rastet kur nuk është arritur ndonjë marrëveshje shprehimisht, udhëzues i zakonit dhe praktikës. Për shkak se një kontratë qiradhënieje është çështje thjesht kontraktuale sipas ligjit të Kosovës, kur vendos për një kontest, një gjykatë apo arbitër së pari do të shohë se për çka janë marrë vesh palët me shkrim. Kjo e bën të rëndësishëm ekzistimin e një kontrate të qiradhënies të qartë dhe eksplicite, meqë nuk ka asnjë ligj të qartë dhe standard për qiradhëniet pronësore për ta udhëzuar gjykatën apo arbitrin nëse palët nuk saktësojnë diçka.

171 Megjithatë, ka disa përjashtime ndaj kësaj mungese të udhëzimit, siç është Ligji 03-L204 për Tatimin Komunal mbi Pronën. Ky ligj e bën qiradhënësin përgjegjës për pagesat e tatimit mbi pronë dhe saktëson se qiramarrësi do të jetë përgjegjës nëse qiradhënësi nuk mund të gjendet 116. Sidoqotë, një kontratë e detajuar e qiradhënies është jetike dhe mund ta mbrojë edhe qiradhënësin, edhe qiramarrësin. Kërkesat ormale për nënshkrimin e kontratës së qiradhënies. Ligji i tanishëm i Kosovës nuk kërkon që kontrata e qiradhënies të nënshkruhet para ndonjë gjykate apo noteri. Për ta mbrojtur vetveten, palët mund të vendosin që ta bëjnë këtë për ndonjë kontratë të qiradhënies aatgjatë dhe të shtrenjtë. Veçoritë e kontratës së qirasë në përgjithësi Përkuizimi i kontratës së qirasë thekson se kontrata e qirasë është kontrata me të cilën njëra palë qiradhënësi detyrohet t`i japë palës tjetër qiramarrësit një send të caktuar, në gëzim të përkohshëm kundrejt një shpërblimi të caktuar. Procesi i vërtetimit të së drejtës së pronsimit Juristët kanë diskutuar gjerësisht për procesin e vërtetimit të së drejtës së pronësimit te kontrata e qirasë për shrytëzimin e dobive që dalin nga sendi i dhënë me qira. Kjo e drejtë vërtetohet gradualisht dhe atë varësisht nga gatishmëria e sendit të dhënë me qira, sepse edhe qiramarrësi dobinë nga sendi e shrytëzon në mënyrë graduale. Qiraja nuk detyrohet me lidhjen e kontratës, por ajo detyrohet në proporcion me shrytëzimin e dobive dhe atë pjesë. Shrytëzimi i dobisë nga sendi i marrë me qira Theksuam edhe më parë se me kontratën e qirasë bëhet e drejta e pronësimit të ndërsjellë mes palëve kontraktuese. Kjo nënkupton se qiramarrësi posedon të drejtën e shrytëzimit maksimal të dobive që dalin prej sendit të marrë me qira. Mënyra e shrytëzimit duhet të bëhet me mjete dhe metoda adekuate të e pare për herë të undit me

172 cilat toleron sendi i dhënë me qira. Nëse një njeri merr me qira një shtëpi për banim, ai ka të drejtë ta shrytëzojë atë si të donë. Ka të drejtë të banojë vetë në të, ka të drejtë ta usë dike tjetër në atë shtëpi për banim. Gjithashtu në të ka të drejtë të instaloj mjetet dhe paisjet e tija shtëpiake. Mirëpo nëse shtëpia është për banim, personi që e ka marrë me qira nuk ka të drejtë që në të të usë dike i cili dëmton shtëpinë, që të hapë ndonjë punëtori e cila e dëmton atë si psh, arkëtar apo miniabrikë tjetër që e dëmton shtëpinë. Nga tërë kjo nënkuptohet se ajo duhet të shrytëzohet në bazë të traditës së vendit për shrytëzim banimi. Meqë dobia nga sendi i marrë me qira, shndërrohet në pronë të qiramarrësit ai posedon të drejtën që atë ta shrytëzoj vetë, por gjithashtu ka të drejtë që t ia japë edhe dikujt tjetër me qira me çmim të ngjashëm apo më të vogël. Mirëpo, nuk ka të drejtë që ta japë me qira me çmim më të madh për shkak të dëmtimit më të madh të sendit të dhënë me qira. Nuk lejohet dhënia me qira e sendit të marrë me qira me çmim më të lartë, me përjashtim në këto tre raste: - Nëse në sendin e marrë me qira shton diçka nga pasuria e tij dhe bashkërisht e jep me qira në këtë rast kontrata është e vleshme. - Nëse në objektin e qirasë bënë renovime apo meremetime të dukshme që rrisin vlerën e qirasë - Që pagesa të bëhet me lloj tjetër nga kontrata e parë. Nëse personi merr me qira ndonjë makinë apo mjet tjetër transporti për të transportuar artikuj, ai ka të drejtë të transportojë mjete të ndryshme që kanë peshë të njëjtë ose më të vogël. Në këtë rast duhet theksuar se patjetër duhet të caktohet njëra prej dy elementeve, aati i përdorimit, ose vendi ku do të përdoret, sepse nëse nuk përcaktohet atëherë kontrata konsiderohet e prishur 117. Shitja e sendit të dhënë me qira Kontrata e qirasë për sendin e dhënë me qira nuk shproneson nga pronësimi pronarin e saj të parë, por gjatë kohës kur sendi është i dhënë me qira, pronari a ka te drejtë ta shesë atë? Shumica e dijetarëve janë të mendimit se pronari i sendit të dhënë me qira, ruan të drejtën e parë për herë të undit me

173 e tij për shitje të sendit personit që e ka marrë me qira, apo ndonjë palë tjetër 118. Përundimi dhe Anulimi i kontratës së qirasë: Kontrata e qirasë sado që të zgjasë kohën e saj, ajo përsëri është kontratë e përkohshme, andaj edhe sikur qdo kontratë tjetër, ajo ka illimin dhe përundimin e saj. Kontrata e qirasë sipas mendimit të dijetarëve mund të përundoj në keto raste: Me përundimin e aatit të kontratës së qirasë, Kontrata e qirasë mund të përundoj apo të anulohet me kontratë tjetër për anulimin e kontratës së arritur më parë, për ndonjë arsye apo aksident që dëmton ndonjëren palë, validiteti i kësaj kontrate varet nga pëlqimi i dy palëve kontraktuese. Shkatërrimi apo prishja e sendit të dhënë me qira nga e cila duhet shrytezuar dobitë e saja, shpien në përundimin e kontratës së qirasë, për shkak të mos arritjes së rytit nga kontrata e qirasë. Vdekja e ndonjërës nga palët kontraktuse shkakton përundimin e kontratës së qirasë, kurse sipas një mendimi tjetër vdekja e ndonjerës nga palët kontraktuese nuk shpien në përundimin e kontratës, por ajo ngelë valide nga trashëgimtarët e tij. Kontrata mund të prishet nëse për të ekzistojnë arsye. Arsye konsiderihet qdo gjë aksidentale që e dëmton palën konrtaktuese nëse kontrata ngelë në uqi, e ky dëmtim nuk evitohet pa prishjen e kontratës. Kontrata e lirë e qirasë Kontrata më e zakonshme e qirasë për një apartament banimi është ajo që quhet 4+4. Më siglën 4+4 kuptohet se periudha e qirasë nuk mund të jetë më e shkurtër se 4 vjet, e përtëritshme automatikisht edhe për 4 vjet të tjera, me përjashtim të rasteve të jashtëzakonshme të parashikuara nga ligji. Në përundim të tetë vjetëve, të dyja palët, pronari dhe qiramarrësi, kanë të drejtë të ndërpresin kontratën duke dhënë një paralajmërim prej të paktën 6 muajsh përpara datës së skadimit të kontratës. Nëse në kontratë parashikohen më pak se gjashtë muaj, kjo klauzolë nuk është e vleshme e pra brenda gjashtë muajsh është e këshillueshme që të komunikohet nëse kontrata do ndërpritet apo jo.

174 Qiradhënia mund të ndërpritet përpara 8 vjetëve, si nga ana e pronarit ashtu edhe nga qiramarrësi, por vetëm në rastet e parashikuara nga ligji. Pagesa e qirasë dhe shpenzimet e përbashkëta të godinës Qiraja është çmimi që qiramarrësi duhet të paguajë çdo muaj për të shrytëzuar banesën. Ajo vendoset në kontratën e qirasë dhe nuk mund të ndryshojë nga viti në vit. Mund të ndryshojë vetëm nëse kjo është e speciikuar në kontratën e qirasë. Nëse kontrata parashikon për shembull një rritje të qirasë pas vitit të parë, ky kusht është kundër ligjit e pra i pavleshëm. Qiraja që qiramarrësi duhet të paguajë është ajo e vitit të parë për gjithë kohëzgjatjen e kontratës. Mospagesa e të paktën dy muajve të qirasë sjell mundësinë që qiramarrësi të nirret nga banesa. Detyrimet anësore Përgjithësisht qiramarrësi duhet të paguajë detyrimet anësore, pra shpenzimet që lidhen më apartamentin dhe shpenzimet e përbashkëta të godinës. Bëhet jalë për shpenzimet e mirëmbajtjes së godinës rryma, uji, pastrimet, shpenzimet e përbashkëta etj. Këto shpenzime zakonisht janë në ngarkim të qiramarrësit, por në kontratë mund të parashikohet që disa prej tyre të jenë në ngarkim të pronarit të banesës p.sh. shpenzimet e jashtëzakonshme për rregullimin e një pjesë të godinës. Nëse në kontratë parashikohet që qiramarrësi duhet të paguajë shpenzimet siç parashikon ligji, duhet bërë një dallim. Shpenzimet e jashtëzakonshme për mirëmbajtjen e apartamentit që sipas ligjit janë në ngarkim të pronarit, janë për shembull zëvendësimi i impiantit të ujit apo gazit. Të tjera, si për shembull riparimi i një tubacioni ose e bravës së derës, është tërësisht në ngarkim të qiramarrësit. Për sa i përket shpenzimeve të përbashkëta të pallatit këshillohet që administratorit t i kërkohet një pasqyrë e shpenzimeve për të ditur se sa është shuma mujore që duhet paguar. Disa prej tyre i takojnë vetëm pronarit p.sh. zëvendësimi i motorit të ashensorit ose e derës kryesorë të godinës, disa të tjera përgjysmë me qiramarrësin p.sh. shpenzimet për portierin.

175 Kujdes: edhe mos pagimi i shpenzimeve anësore që arrijnë shumën e dy muajve qira, sjell mundësinë e njerrjes nga banesa të qiramarrësit. Dhënia me qira personave të tretë Kontrata e qirasë mund të parashikojë që qiramarrësit t i ndalohet të japë me qira një personi të tretë apartamentin ose qotë edhe një dhomë të tij. Në rast se qiramarrësi, që ka nënshkruar kontratën, me gjithë ndalimin vendos të japë më qira një personi të tretë shtëpinë, rrezikon anulimin e kontratës dhe një kërkim të mundshëm të dëmeve nga ana e pronarit të banesës. Anulimi i kontratës nga ana e pronarit Në momentin e skadimit të 4 vjetëve të parë të qerasë e jo më parë, pronari i banesës mund të mos pranojë përtëritjen për 4 vjet të tjerë vetëm nëse ekzistojnë arsyet e mëposhtme: 1 dëshiron t ia japë apartamentin si banesë ose për të zhvilluar një aktivitet tregtar personalisht ose në avor të bashkëshortit/es, të prindërve, të ëmijëve ose të aërmve deri në shkallën e dytë të lidhjes amiljare; 2 nëse qiramarrësi ka në të njëjtën komunë një apartament që nuk e ka dhënë me qira; 3 nëse banesa ndodhet në një pallat të dëmtuar rëndë që duhet të shembet ose që ka nevojë për rregullime e ndërhyrje stabilizuese, gjë që nuk i lejon qiramarrësit të vazhdojë të jetojë në apartament; 4 nëse pronari ka ndërmend të ngrejë një kat mbi apartamentin, kur ky ndodhet në katin e undit, dhe prania e qiramarrësit përbën pengesë; 5 nëse pronari ka do t ia shesë shtëpinë personave të treta, gjithnjë mëse ajo është i vetmi apartament banimi që ka në pronësi duke përjashtuar banesën e vet. Në këtë rast qiramarrësi ka të drejtë ta blejë shtëpinë përpara personave të tretë me të njëjtat kushte ekonomike të vendosura nga pronari 119. Kujdes: pronari i banesës mund të mos përtërijë kontratën e qerasë për 4 vjet të tjerë nëse qiramarrësi nuk banon në apartamentin që ka marrë me qira, pa pasur arsye të justiikueshme për shembull nëse për arsye pune është transeruar për disa muaj në një qytet tjetër. 119 Dr. Vehbe ZUHEJLI, El ikhul islamij ve ediletuhu 4/755, Darul ikr- Damask.

176 Pra nëse ekziston një prej këtyre kushteve të parashikuara nga ligji për anulimin e kontratës së qerasë pas katër vjetëve të para, pronari duhet t i dërgojë qiramarrësit një letër të porositur në të cilën duhet të përmendë arsyen e saktë që e shtyn të ndërpresë qiradhënien. Këtë duhet ta bëjnë brenda gjashtë muajsh nga data e skadimit të kontratës. Nëse nuk speciikohen hollësisht arsyet ose letra dërgohet pas respektuar aatet e duhura, anulimi i kontratës së qiradhënies nuk është i vleshëm dhe konsiderohet sikur të mos jetë bërë. Pra në këtë rast kontrata e qerasë përtërihet për 4 vjet të tjera. Anulimi nga ana e qiramarrësit Ai që merr me qira një banesë mund ta ndërpresë marrëveshjen përpara 8 vjetësh vetëm në prani të arsyeve të rënda dhe të dokumentueshme për shembull për arsye puna, është i detyruar të shkojë në një qytet tjetër përndryshe humb vendin e punës. Paralajmërimi edhe në këtë rast duhet dhënë gjashtë muaj para datës së skadimit. Pagimi i qerasë në rast anulimi të kontratës duhet bërë gjithsesi për gjashtë muajt e paralajmërimit, edhe nëse ndërkohë qiramarrësi mund të ketë gjetur një tjetër shtëpi ku të banojë. Lënia e banesës Kur kontrata e qiradhënies anulohet rregullisht ose në përundim të tetë vjetëve nuk përtërihet më, banesa duhet liruar. Nëse kur skadon kontrata qiramarrësi nuk e lë apartamentin, pronari mund t i drejtohet Autoriteteve Gjyqësore të cilat marrin masat për njerrjen e qiramarrësit nga banesa dhe të gjitha shpenzimet e procedurës do të jenë në ngarkim të këtij të undit. Kuizimi aatizimi i kohës së qirasë Është e qartë se për tu evituar mosmarrëveshjet mes dy palëve kontraktuese patjetër duhet të bëhet edhe aatizimi i kontratës së qirasë. Andaj juristët thanë se aatizimi duhet të jetë i ditur. Nëse aatizimi përcaktohet në vit apo muaj, atëherë muaji apo viti konsiderohet sipas kalendarit. Dijetarët e të gjitha shkollave juridike janë të mendimit se përcaktimi i aatit të qirasë është çështje e domosdoshme në lidhjen e kontratës së qirasë, por ata nuk u pajtuan në maksimumin e aatizimit të kontratës së qirasë. Shumica e dijetarëve janë të mendimit se maksimumi i aatizimit të kontratës së qirasë nuk është i përcaktuar, por ajo ekskluzivisht

177 varet nga sendi për të cilin bëhet kontrata e qirasë, që nënkupton se derisa të ekzistoj sendi i dhënë me qira, edhe kontrata, mundet me qenë valide. Bile kontrata e qirasë mundet me qenë edhe gjatë tërë jetës me përjashtim të kontratës së qirasë në pasurinë. Kontrata e qirasë nuk guon të jetë më e gjatë se sa tri vite. Arsyeja për këtë përkuizim qëndron me qëllim që të evitohet mundësia që qiramarrësi një ditë të pretendojë se ajo është pronë e tijë 120. Nëse në kontratën e qirasë përcaktohet koha e shrytëzimit të sendit, por nuk përcaktohet illimi i shrytëzimit, sikur ti thotë: ta dhashë shtëpinë me qira për një vit, pa e përcaktuar prej kur illon, atëherë validiteti i kontratës dhe shrytëzimit është me lidhjen e kontratës. Marrë parasysh argumentet e dy mendimeve konstatohet se mendimi i parë është më realë dhe më i argumentuar. Mirëpo nëse përcaktohet illimi, por nuk përcakton undi, sikur t i thotë: Ta dhashë këtë shtëpi me qira për çdo muaj me këtë çmim. Në këtë kontratë nuk ka përkuizim sepse muajt vinë njëri pas tjetrit pa ndërprerë. Këtë ormë të kontratës e lejuan Haneitë por vetëm në muajin e parë, që nënkupton se nëse përundon muaji çdonjëra prej palëve ka të drejtë ta anuloj kontratën. Përundimi Kontrata është veprim juridik me anë të cilit një ose disa palë krijojnë ndryshojn ose shuajnë një marëdhënie juridike. Ajo është elementi kryesor i marëdhënieve biznesore. Ajo duhet të mbështetet në një shak të ligjshëm. Objekt i kontratës duhet të jetë i përcaktuar dhe i përcaktueshëm. Kontrata duhet të ketë ormën e saj ligjore. Qiraja është kontrata me të cilën njëra palë detyrohet ti japë palës tjetër një send të caktuar me gëzim të përkohshëm kundrejt një shpërblimi të caktuar. Qiraja lidhet me marreveshje dhe me ligj. Qiraja regjistrohet kur ka objekt sende të paluajtshme me aat mbi 9 vjet. Uzuritki duhet të regjistohet gjithmonë uzurikti është e drejtë reale e përdorimit të një aktivi apo jo, si në rastin e qirasë, një e drejtë e padisë kundër pronarit. Një ndër aspektet dhe të drejtat e qiramarrësit në kontratën e qirasë është e drejta e preerencës që konsiston në të drejtën e tij, që në und të aatit në rast se qiradhënësi do të 120 Dr. Muhamed ZUHEJLI, El ukudul musemat-el beju- elmukajida el ihare,.537, matbaa Halid b. Velid- Damask 1983.

178 lëshojë përsëri në qira sendin, të preerohet në raport me personat e tjerë, në lidhjen e kontratës së re të qirasë. Flasim për të drejtën e preerencës, vetëm pasi të ketë mbaruar aati i kontratës. Mendoj se e drejta e preerencës mund të ushtrohet edhe kur kontrata nuk është lidhur me aat dhe ushtrohet me mbarimin e aatit ligjorë. Nuk mund të lasim për të drejtën e preerencës, në rast kur një palë përdor të drejtën e heqjes dorë nga kontrata. Një aspekt tjetër i rëndësishëm i kontratës së qirasë, ku ligji i ka dhënë uqi juridike heshtjes së palëve dhe mosveprimit të tyre, është e drejta e përtëritjes në heshtje e kontratës së qirasë. Ligji, në kontratën e qirasë i ka dhënë rëndësi sjelljes së qiramarrësit që vazhdon të mbajë sendin dhe sjelljes së qiradhënësit që lejon qiramarrësi të përdorë sendin edhe mbas mbarimit të kontratës. Por, nuk do kuptohet se me pranimin e pagesave të qirasë, pas mbarimit të kontratës, ai ka shprehur vullnetin për përtëritjen e kontratës. Kontrata e përtërirë në heshtje rregullohet në të njëjtat kushte si kontrata e parë, por do të konsiderohet e lidhur si kontratë me aat të caktuar. Mendoj se me shprehjen kohëzgjatja e saj caktohet si për qiratë me aat të caktuar, kuptohet se kontrata e re e ripërtëritur do të ketë të njëjtën aat si kontrata e qirasë së ripërsëritur. Por rekomandoj që ashtu si Kodi Civil italian dhe ai rancez, kontrata e ripërtërirë të quhet e lidhur me aat të pacaktuar, pasi dihet se aati në kontratën e qirasë caktohet shprehimisht nga palët, ndërsa kontrata e përtërirë konsiderohet si e lidhur në heshtje. Rëndësi në kontratën e qirasë, paraqet dhe marrëdhënia midis palëve kontraktore dhe vazhdimi i kësaj marrëdhënie edhe pas tjetërsimit të sendit objekt i kontratës së qirasë. Në rastet kur kundrejtimi i kontratës është i kuizuar në kohë, aati do të illojë të llogaritet në momentin e lidhjes së kontratës dhe jo nga momenti i tjetërsimit të sendit. Kontrata e qirasë që nuk ka një datë të saktë para tjetërsimti të sendit nuk mund t i kundrejtohet të tretit, pasi bazohet në prezumimin se ajo është lidhur mbas tjetërsimit të sendit personi i tretë nuk është i detyruar të respektojë një kontratë qiraje, e lidhur nga personi që nuk ka të drejtën e administrimit të sendi. dhe

179 LITERATURA GOJANI, Skender, FJALOR I TERMINOLOGJIS JURIDIKE, Prishtinë 2013 SMAKA Dr.Sc. Riza., GOJANI Mr. Sc. Skender., E Drejta Biznesore, Prishtinë 2012 DAUTI, dr. Nerhivane, E Drejta Kontraktuese Praktikum, Prishtinë 2003, Ligji Nr. 04/L-077 të Kontratës për Qiramarrëdhënie të Republikës së Kosovës MUHAMED, dr. Zuhejli, El ukudul musemat-el beju- elmukajida el ihare,, matbaa Halid b. Velid- Damask ZUHEJLI, dr. Vehbe, El ikhul islamij ve ediletuhu 4/755, Darul ikr- Damask, rm&cid=

180 Shqipe Xhaerri, Flutura Domi - Rendesia e kontabilitetit per njesite ekonomike Dr. Shqipe Xhaerri shqipehaerri@yahoo.com Lecturer, Aleksander Moisiu University Durres Albania Msc. Flutura Domi domilutra@yahoo.com Lecturer, Aleksander Moisiu University Durres Albania Abstrakt Në ekonominë e tregut ku ka hyrë vendi ynë, rregullimet ligjore dhe metodologjike kanë ndryshuar thellësisht. Shumëllojshmëria e njësive ekonomike, marrëdhëniet e tregut të lirë, roli i ndryshëm i kontrollit ekonomik, reduktimi i ndërhyrjes së shtetit dhe karakteristika të tjera, bënë që të ndryshojnë objektivat, roli dhe unksionet e kontabilitetit. Fakti që kontabiliteti luan një rol të rëndësishëm në plotësimin e nevojave për inormacion të vërtetë dhe të saktë nga të gjithë sektorët e ekonomisë, bëri që pas rrëzimit të sistemit socialist, reormat në kontabilitet të ishin jetësore. Marrja e vendimeve ekonomike varet në një masë të madhe nga cilësia dhe niveli i inormacionit që zotëron. Inormacioni cilësor dhe i besueshëm inanciar që merret nga pasqyrat inanciare të përgatitura nga standardet kombëtare të kontabilitetit. Shqipëria eshte perballur me ndryshime të mëdha duke shkuar nga një ekonomi e centralizuar tek një treg i lirë, i cili natyrisht kërkon ndryshime të mëdha në ushën e kontabilitetit. Ky akt bëri të nevojshëm reormën e kontabilitetit dhe nevojën për legjislacionin iskal. Kjo reormë luajti nje rol te rendesishem duke pasur parasysh nevojën që kishte qeveria dhe të gjithë sektorët ekonomikë, për inormacionin e saktë dhe të besueshëm, si një aktor kyç për proçesin e marrjes së vendimeve. Fjale kyce: kontabilitet, reorme, inormación, besueshmeri

181 1. Një vështrim i përgjithshëm mbi procesin e zbatimit të standardeve kombëtare të kontabilitetit në shqipëri Në një ekonomi tregu, drejt së cilës është orientuar dhe po ecën tashmë ekonomia Shqipëtare, rregullimet ligjore ishin dhe vazhdojnë të jenë thelbësore dhe mjat të ndryshme nga ato të një ekonomie të centralizuar. Këto rregullime kontabël synojnë gjithashtu përmiresimin e kontabilitetit si një mjet në shërbim të nevojave të përdoruesve të brendshëm dhe të jashtëm të inormacionit kontabël e inanciar. Ashtu si çdo vend tjetër edhe Shqipëria ka kaluar periudhën e saj të tranzicionit në ushën e kontabilitetit. Reormat në sistemin kontabël, nisen nga illimi i vitit 1993 dhe kishin si objektiv vendosjen e një sistemi kontabël në përputhje me kërkesat e ekonomisë së tregut duke marrë parasysh direktivat e Bashkimit Europian. Këto reorma në mënyrë graike paraqiten në tre aza si vijon Ujkani, M. 2013: Graiku 1: Reormat në sistemin kontabël Ekonomi e centralizuar Ekonomi Tregu deri në vitin 1993 deri në vitin e në vazhdim Plani Kontabël i Përgjithshëm Standardet Kombëtare të Kontabilitetit Historia e kontabilitetit në vendin tonë illon me planin e parë të llogarive të hartuara nga Jani Vreto për nevojat e biznesit të tij dhe pas ormimit të shtetit të pavarur Shqiptar ndeshen organizimet e para kontabël për evidentimin e të ardhurave dhe shpenzimeve të buhetit të shtetit. Konsolidimi i shtetit Shqiptar dhe vendosja e mbretërisë solli sanksionimin juridik të regullave kontabël dhe përdorimin në shkallë të gjerë të partisë dyishe, si parim bazë në regjistrimet kontabël. Këto regullime illuan gjatë vitit 1929 kur u ngrit dhe Drejtoria e parë e Kontabilitetit në Shqipëri. Në vitet e pasclirimit, kontabiliteti, si teknikë e regjistrimit dhe evidentimi i veprimtarisë ekonomike të ndërmarrjeve dhe institucioneve shtetërore, u modernizua dhe u zgjerua usha e zbatimit të tij. Por kontabiliteti modern në kuptimin e mirëilltë të jalës illon që në periudhën e mbretërisë, ka vazhduar në periudhën e socializmit dhe është përsosur dhe përshtatur drejt ekonomisë së tregut këto vitet e undit. Për dyzetepesë vjet i ka shërbyer ekonomisë së centralizuar. Fakti që kontabiliteti luan një rol të rëndësishëm në plotësimin e nevojave për inormacion të vërtetë dhe të saktë nga të gjithë sektorët e ekonomisë, bëri që pas rrëzimit të sistemit socialist, reormat në kontabilitet të ishin jetësore. Kështu sistemi i mëparshëm ekonomik para vitit 1993 e përdorte kontabilitetin vetëm si një mjet për të plotësuar kriteret e planiikimit dhe të ruajtjes së pronës Naço M., Gaha V.; 2008.

182 Tashmë reormat kontabël synonin dhe mundësuan që kontabiliteti të mund të siguronte inormacione të nevojshme për drejtuesit e njësive ekonomike për marrjen e vendimeve ekonomike në kushtet e një ekonomie tregu. Në këtë kuadër reormash u hartua Plani i Përgjithshëm Kontabël PPK i vitit 1993, i cili u zbatua pa shumë vështirësi dhe me kosto të ulët, të sigurojë një vazhdimësi të ortë midis teknikave të kontabilitetit para dhe pas vitit 1993, ku kontabiliteti u riorganizua mbi bazën e shoqërive tregëtare me synimin kryesor dhënien e inomacionit përdoruesve për qëllime vendimarrjeje, duke zëvendësuar kontabilitetin e prodhimit me speciikat sipas degëve të ekonomisë, e cila ishte karakteristikë thelbësore e atij sistemi kontabël. Në Janar të vitit 1993 Parlamenti miratoi Ligjin nr datë Për Kontabilitetin që shënon dhe reormën bazë të kalimit nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi tregu, duke kodiikuar parimet kontabël themelore përgjithësisht të pranuara në shkallë ndërkombëtare si dhe një sërë normash kontabël në pajtim me kërkesat dhe kushtet ekonomike të vendit tonë. PPK i vitit 1993, i cili u zbatua me qëndrueshmëri gjatë këtyre viteve shërbente si një manual kontabël për të gjithë proesionistët. Ai përmbante përkuizime, koncepte, rregulla kontabiliteti dhe rregulla vlerësimi. Pasqyrat inanciare në përgjithësi jepnin një paraqitje të strukturuar të gjendjes inanciare dhe perormancës së veprimtarisë. Po ashtu në ligjin Për kontabilitetin janë të përcaktuara për herë të parë konceptet kontabël si: vijimësia, kujdesi, kostoja historike, vlera neto e realizueshme etj, në përputhje me Direktivat e Bashkimit Europian BE për kontabilitetin. Në rrugën historike gjatë zhvillimit dhe modernizimit të kontabilitetit janë patur parasysh përvojat botërore, sidomos ajo Italiane, Sovjetike dhe dekadat e undit kryesisht ajo Franceze dhe kontinentale Europiane. Këto përvoja janë përshtatur dhe zbatuar në kushtet konkrete të ekonomisë Shqipëtare dhe kanë ormuar një traditë kontabël të pasur, mbi bazën e së cilës janë përgatitur dhe kanë punuar një gjeneratë e tërë kontabilistësh dhe inancierësh në të gjithë vendin. Proçeset e reja të transormimit të shoqërisë Shqiptare shtruan nevojën e kryerjes së reormave të thella në ushën e kontabilitetit si një disiplinë, e cila karakterizohet si gjuha e biznesit. 2. Faktorët e zbatimit të kontabilitetit Arsyeja për ndryshimet në parimet e kontabilitetit në mes vëndeve të caktuara mund të jetë ngaqë ato ndryshojnë në nivelin e zhvillimit ekonomik, në sistemin juridik, në sistemin e taksave, në intensitetin e tregut të kapitalit, në tipare politike dhe kulturore, etj. Disa nga aktorët që ndikojnë në proçesin e zbatimit kontabël evidentohen si vijon; a Sistemi ligjor Sistemi ligjor i një vendi ndikon kryesisht në parimet e kontabilitetit. Evidentohen dy grupe kryesore nga pikpamja e sistemit ligjor:

183 Sistemi i bazuar në ligj Code Law, i ashtuquajturi sistem i ligjit të përbashkët tipik pothuajse në të gjitha vëndet Europiane, përshirë edhe Shqipërinë, përveç Mbretërisë së Bashkuar dhe Japonisë. Parimet e sistemit të raportimit inanciar dhe të standardeve të kontabilitetit veçanërisht në lidhje me parimin e të qënit i kujdesshëm dallojnë shumë nga njëri-tjetri. Në sistemin e bazuar në ligj standardet e kontabilitetit janë të përcaktuara nga Parlamenti në ligje dhe Ligji i Kontabilitetit është mjat i përgjithshëm. Ai nuk përmban rregulla të veçanta, por ka një rregullim të përgjithshëm të njëjtë për të gjitha njësitë ekonomike. Prandaj në qotë se njësitë ekonomike do të përballen me probleme të veçanta, ato do të mund të kërkojnë nevojën për ligjet e tjera. Kurse sipas Sistemi i ligjit zakonor Common Law hartohen rregulla më të detajuara. Për raste të veçanta zbatohen rregullat e përbashkëta të përgjithshme zakonore vënde të tilla janë SHBA, Kanada, Australi apo Zelandë të Re. Në vëndet e sistemit të ligjit zakonor, standardet e kontabilitetit nuk varen nga ligji, por organizatat proesionale organizojnë rregullat e kontabilitetit. Prandaj është sektori privat, i cili përcakton rregullat e kontabilitetit dhe jo ligji Choi et al., Detyra e sistemit ligjor në këtë sistem është më tepër që të japë një përgjigje për një rast speciik sesa për të ormuluar rregulla të përgjithshme për të ardhmen Choi et al.,2002. Këto vënde janë shumë të orientuara drejt tregut dhe investitorët besojnë shumë më tepër në pasqyrat inanciare sesa në shtetet e tjera. Publikimi i këtij inormacioni është vendimtar dhe raportimi inanciar është i qartë dhe shumë më tepër është në mbështetjen e nevojave inormative të aksionerëve dhe të palëve të interesuara. b Sistemi i Taksave Studimi i këtij aktori lidhet me një pyetje kyçe e cila mund të ormulohet me aktin se sa legjislacioni tatimor ndikon në raportimin inanciar kontabël dhe më konkretisht në matjen kontabël të elementeve të pasqyrave inanciare. Në Francë dhe Gjermani ligjet tatimore unksionojnë duke ndikuar në rregullat e kontabilitetit Nobes and Parker, Belgjika, Italia dhe Japonia aplikojnë parime të ngjashme dhe ligjet tatimore kanë ndikim të ortë në pasqyrat inanciare. Në SHBA dhe në Mbretërinë e Bashkuar rregullat e kontabilitetit ndryshojnë plotësisht nga rregullat tatimore. Kjo vlen edhe për Holandën. Në vëndet me rregullim ligjor sipas ligjit të së drejtës zakonore, rregullimi tatimor dhe rregullimi kontabël hartohen në mënyrë të veçantë. Vëndet me rregullim ligjor sipas ligjit të së drejtës kanë tendencë të kenë rregulla të përbashkëta midis raportimit tatimor dhe raportimit inanciar Meek G. K., & Thomas W. B Ekzistojnë tri lloje të sistemeve tatimore. Sistemi i parë i reerohet atyre vëndeve ku rregullat tatimore dhe rregullat e raportimit inanciar janë të pavarura tërësisht, ose në pjesën më të madhe, të pavarur nga njëri-tjetri Miti M Në llojin e dytë të rregullimit të sistemeve të taksave, ka një sistem të përbashkët - ku më shumë dominojnë rregullat e raportimit inanciar të cilat përdoren edhe nga organet tatimore. Në këto sisteme autoritetet tatimore nuk hartojnë rregulla të detajuara për llogaritjen e të ardhurave të tatueshme. Deklarimet janë tërësisht ose kryesisht bazë e

184 llogaritjes së detyrimeve tatimore. Kjo jep nitje për menaherët e një njësie ekonomike për të zgjedhur metoda, të cilat minimizojnë detyrimet për tatimin. Sistemi i tretë përshin vëndet që kanë një sistem të përbashkët - ku më shumë dominojnë rregullat tatimore, të cilat përdoren për qëllime të raportimit inanciar. Në këto sisteme, autoritetet tatimore kanë vendosur rregulla të hollësishme, të cilat duhet të ndiqen në hartimin e pasqyrave inanciare për raportimin tatimor. Si përundim mund të themi se praktikat e kontabilitetit ndryshojnë në mbarë botën. Këto dallime kombëtare në kontabilitet janë, produkt i një sërë aktorëve të mjedisit të një natyre ekonomike, politike dhe kulturore. Tabela 1. Filozoi të ndryshme në Kontabilitet ndryshuar: Achleitner, 2000 :15 Faktorët Sistemi Ligjor Modeli Anglo-Amerikan Ligje të përbashkëta; numër i rregulloreve. Modeli Europës Kontinentale Ligji i kodiikuar; ndikuar kuizuar i shumë nga konceptet ligjore. Ligjet tatimore përcaktojnë Sistemi tatimor Ligjet tatimore janë të pavarura nga kërkesat të njesise kombëtare të kontabilitetit metodat e vlerësimit, metodat e regjistrimit të transaksioneve ekonomike dhe te paraqitjes së pasqyrave inanciare Është e kuptueshme se për çdo vënd është e vështirë që të heqi vetë dorë nga ilozoia e tij kontabël në mënyrë që të marrin pjesë në proçesin e zbatimit. Siç pritej të dy botët e kontabilitetit kanë lutuar për të mbajtur dhe për të ruajtur epërsinë e mjedisit të tyre tradicional dhe të nivelit ndërkombëtar. 3. Zhvillimi i rregullimit kontabël në disa vende të rajonit Në këtë punim, qëllimi i kësaj c ë s h t j e j e është që të japë një paraqitje krahasuese të rregullimit kontabël me vendet e tjera të rajonit me të cilat Shqipëria ka ngjashmëri ekonomike, politike, kulturore apo dhe aërsi gjeograike. Nga ky krahasim mund të gjykohet mbi zhvillimet në ushën kontabël dhe mbi koherencën e zhvillimeve të rregullimit kontabël në këto vende Nobes C.W

185 Janë përzgjedhur vendet me ngjashmëri politike ish-vendet komuniste të tilla si Maqedoni, Rumani si dhe vende jo me ngjashmëri politike, por me aërsi gjeograike dhe me objektiva ekonomike dhe integrimi ekonomik të ngjashme të tilla si Greqi, Itali, Turqi. Mund të evidentohet lehtësisht se pavarësisht nga dallimet kulturore, ekonomike apo politike, Shqipëria ka ecur me të njëjta rritme të rregullimeve në ushën kontabël në lidhje me këto vende të trajtuara. Tashmë dihet që Bashkimi Europian bëri përpjekje për harmonizimin e standardeve të kontabilitetit të shteteve anëtare përmes rregulloreve, direktivave, deklaratave zyrtare dhe rekomandimeve në vitin 1970 dhe në vitin Qëllimi i një rregulloreje të përbashkët të kontabilitetit dhe raportimit inanciar vjen nga Traktati i Romës i datës 25 Mars 1957, i cili ka përcaktuar katër liritë, domethënë lëvizjen e lirë të mallrave, lëvizjen e lirë të kapitalit, lëvizjen e lirë të personave dhe lëvizjen e lirë të shërbimeve Rahman A., Perera H. & Ganeshanandam S.; Në mënyrë që të plotësojnë kërkesat e lëvizjes së lirë të kapitalit brenda Bashkimit Europian, është e nevojshme për të siguruar transparencën dhe saktësinë e të dhënave të kontabilitetit dhe raportimit inanciar Tsalavoutas I. & Evans L., Rregullimi i zakonshëm i kontabilitetit në Bashkimin Europian është hierarkik. Rregullat themelore janë paraqitur me poshtë; Rregulloret Rregulloret janë të detyrueshme dhe ato hyjnë në uqi drejtpërdrejt, pa ratiikimin e shteteve anëtare. Lidhur me standardet e kontabilitetit një nga rregullat më të rëndësishme të Parlamentit Europian dhe Këshillit të Bashkimit Europian është 1608/2002 i 19 Korrikut Kjo rregullore përmban për shëmbull se kompanitë e regjistruara në tregun e aksioneve që nga viti 2005 janë të angazhuara që të paraqesin pasqyrat e konsoliduara inanciare të përpiluara në përputhje me SNK-të dhe SNRF- të. Është e drejta e shteteve anëtare për të vendosur nëse ata i detyrojnë kompanitë që zhvillojnë aktivitet në vëndet e tyre për të përdorur SNK-të dhe SNRF-të për hartimin e pasqyrave inanciare. Direktivat Direktivat janë përcaktuar si korniza ligjore të Bashkimit Europian, duke përcaktuar kriteret dhe kërkesat që duhet të plotësohen në ligjin kombëtar, për këtë arsye ato duhet të jenë rregullore aatgjata. Direktivat janë si më poshtë. - Direktiva 78/660/EEC 4 në lidhje me pasqyrat inanciare të njësive ekonomike; - Direktiva 83/349/EEC 7 në lidhje me deklaratën e konsoliduar inanciare; - Direktiva 86/635/EEC 8 në lidhje me procedurën e çertiikimit të operacioneve të kontabilistëve të çertiikuar publik në krye të mbikqyrjes dhe kontrollin e pasqyrave inanciare.

186 Direktivat përmbajnë inormacionin minimal të kërkuar në lidhje me raportimin inanciar, strukturën e detyrueshme të llogarisë itim - humbje dhe të situatës inanciare, kriteret e vlerësimit të aktiveve, përcaktimi i rregullave në deklaratën e thjeshtuar inanciare, si dhe mënyrën e publikimit. Direktivat e kontabilitetit synojnë sigurimin e saktësisë dhe transparencës, në përputhje me sigurimin e inormacionit të besueshëm për gjendjen inanciare të një kompanie. Në vijim do të paraqitet shkurtimisht proçesi i zbatimit të standardeve të kontabilitetit nga disa vënde të rajonit, në përputhje me Standardet Ndërkombetare të Kontabilitetit, të cilat shërbejnë për të krijuar një imazh të proçesit të zbatimit të SNK/SNRF-ve. PERFUNDIME DHE REKOMANDIME Zbatimi me korrektësi i standardeve të kontabilitetit nënkupton trajtimin në tërësi dhe jo disa prej tyre. Komuniteti i biznesit, e sidomos drejtimi i lartë i tyre duhet të kuptojë se pasqyrat inanciare nuk hartohen vetëm për zyrën e tatimeve, por edhe për shumë përdorues të tjerë. Në këtë kontekst unë mendoj se një zgjidhje shumë më eikase drejt ndërgjegjësimit të biznesit për zbatimin e detyrueshëm të Standardeve të Kontabilitetit do të ishte edhe një ndryshim shtesë në Ligjin Për Kontabilitetin dhe Pasqyrat Financiare që ka të bëjë me vendosjen e penaliteteve përkatëse në raste shkelje të tij. Fryma liberale e zbatimit të ligjit nuk ndihmon në këtë rast në proçesin e integrimit pasi mungesa e penaliteteve është një nga arsyet pse standardet nuk kanë gjetur zbatim në një pjesë të njësive ekonomike. Nën proçesin e edukimit të mësuarit e proesionit duhet të jetë një proçes i cili illon në shkollë dhe vazhdon pambarim gjatë ushtrimit të tij. Me këtë duhet të kuptojmë që arsimi universitar duhet të japë bazat teorike të proesionistëve të ardhshëm kontabël dhe për këtë duhen riparë kurrikulat dhe programet përkatëse. Organizatat proesionale trajnimin dhe kualiikimin e vazhdueshëm të hartuesve të pasqyrave inanciare duhet ta konsiderojnë si parësore në punën e tyre, duke i azhornuar programet me ndryshimet që bëhen në trajtimin e standardeve nga organizmat përgjegjëse përkatëse si dhe duke relektuar në to probleme të dala nga praktika dhe që kërkojnë zgjidhje.

187 Reerenca Achleitner A. 2000: International-Accounting-Standards: Ein Lehrbuch zur internationalen Rechnungslegung, Franz Vahlen GmbH, München, 2. Aulage. Choi F.S et.al International Accounting Prentice Hall, New Jersey, 4 th edition. KKK 2008 Sidat e aplikimit për herë të parë të SKK dhe SNRF dhe problematikat e tyre, Tryeza e Rrumbullakët Meek G. K., & Thomas W. B A review o market-based international accounting research. Journal o International Accounting Research, 31, Naço M., Gaha V.; 2008 Implementation o national accounting Standards and its problems in Albanian Reality MIBES Nobes C. W., & Parker, R Comparative international accounting 8th ed.. London: Prentice Hall. Nobes C.W Towards a general model o the reasons or international dierences in inancial reporting. Abacus, 34, Rahman A., Perera H. & Ganeshanandam S.; Measurement o Formal Harmonization in Accounting: An Eploratory Study Accounting and Business Research, 264: Tsalavoutas I. & Evans L Transition to IFRS in Greece: inancial statement eects and auditor size, Managerial Auditing Journal, vol. 25, no. 8: Ujkani-Fakulteti-i-Ekonomise-Departamenti-i-Kontabilitetit.pd

188 Zeliha Perquku - Kutllovci - Menahimi dhe Standardet e Udhëheqjes ne Shkolla Zeliha Perquku - Kutllovci - Master i Udhëheqjes ne Arsim, Fakulteti i Edukimit Universiteti i Prishtinës - Kosovë Shkolla Fillore,,Naim Frashëri Vushtrri zelihaperquku@live.com Abstrakti Shkolla në Kosovë, për at të keq, është në një gjendje jo mirë të organizuar dhe për pasojë pritjet dhe rezultatet nuk janë të nivelit të dëshirueshëm dhe nuk premtojnë. Shkolla si një sistem që është krijuar nga shoqëria, për interesa të vet shoqërisë për shumë shkaqe e për pasojë është larg shkollës që ne synojmë shkollën cilësore. Përkundër aktit se vendet e Evropës Juglindore, por edhe Kosova, janë në proces të reormave undamentale të sistemit të arsimit akoma ka dallime të mëdha në mundësi për pjesëmarrje në arsim, si dhe në cilësinë e rezultateve të arsimit. Korniza e re ligjore në Kosovë, synon që të krijoj një autonomi më të madhe për udhëheqësin/drejtorin e shkollës, dhe një nga komponentët më të rëndësishëm të këtij decentralizimi është autonomia inanciare e shkollës. Për qëllim të ndryshimit të gjendjes në arsim, dhe përshtatjes së arsimit me nevojat e komunitetit, reorma në arsim synon të përcaktoj qartë edhe rolin e aktorëve tjerë jashtë ministrisë të cilët janë të përshirë drejtpërdrejt në ndryshimet që duhet të ndodhin në arsimin në Kosovë. Për këtë arsye, kjo kornizë e re ligjore ka përcaktuar bazën e veprimit, rolin edhe përshirjen në procesin e mësimit të qeverisjes lokale, Drejtori i Shkollës, Këshilli Drejtues i Shkollës, Mësimdhënësit, Këshilli i nënësve dhe Këshillit të prindërve. Të gjithë këta aktorë, janë një risi në sistemin e arsimit në Kosovë dhe për këtë përbëjnë atë që ndryshe njihet si agjentët e ndryshimit në arsim. Fjalët kyçe: Shkolla, Këshilli drejtues, Udhëheqja, Menahimi

189 HYRJE Qëllimi i këtij punimi është i lidhur me identiikimin e aktorëve më të shpështë që sjellin ndryshime në procesin mësimor, mirëpo edhe në udhëheqjen dhe meanahimin e shkollës si një organizatë e tërë e cila merret me edukimin e brezave të ri. Arsimi mbart dhe relekton vlerat e shoqërisë që jemi, dhe të asaj që duam të jemi. Shoqëria e sotme është gjithmonë në lëvizje, gjë e cila kërkon atësi aplikimi e adaptimi të dijeve. Shoqëria që duam të jemi është e bazuar në dije. Objektivi i shkollës është ti orojë nënësit në kombinim, si mundësinë për të mësuar me sukses edhe atë për zhvillim moral e kulturor. Kështu që standardi i kërkuar i të nënit arrihet kur mësimi e aplikimi i njohurive përshijnë komunitetin dhe kur arrihet që udhëheja në shkollë të përshijë nevojat e komunitetit ku ajo është e vendosur. Shkolla në Kosovë, për at të keq, është në një gjendje jo mirë të organizuar dhe për pasojë pritjet dhe rezultatet nuk janë të nivelit të dëshirueshëm dhe nuk premtojnë. Shkolla si një sistem që është krijuar nga shoqëria, për interesa të vet shoqërisë për shumë shkaqe e për pasojë është larg shkollës që ne synojmë shkollën cilësore. Përkundër aktit se vendet e Evropës Juglindore, por edhe Kosova, janë në proces të reormave undamentale të sistemit të arsimit akoma ka dallime të mëdha në mundësi për pjesëmarrje në arsim, si dhe në cilësinë e rezultateve të arsimit. Korniza e re ligjore në Kosovë, synon që të krijoj një autonomi më të madhe për udhëheqësin/drejtorin e shkollës, dhe një nga komponentët më të rëndësishëm të këtij decentralizimi është autonomia inanciare e shkollës. Për qëllim të ndryshimit të gjendjes në arsim, dhe përshtatjes së arsimit me nevojat e komunitetit, reorma në arsim synon të përcaktoj qartë edhe rolin e aktorëve tjerë jashtë ministrisë të cilët janë të përshirë drejtpërdrejt në ndryshimet që duhet të ndodhin në arsimin në Kosovë. Për këtë arsye, kjo kornizë e re ligjore ka përcaktuar bazën e veprimit, rolin edhe përshirjen në procesin e mësimit të qeverisjes lokale, Drejtori i Shkollës, Këshilli Drejtues i Shkollës, Mësimdhënësit, Këshilli i nënësve dhe Këshillit të prindërve. Të gjithë këta aktorë, janë një risi në sistemin e arsimit në Kosovë dhe për këtë përbëjnë atë që ndryshe njihet si agjentët e ndryshimit në arsim. Të arriturat e reja në të gjitha ushat shkencore kërkojnë adaptim dhe përpunim didaktik të tyre nëse dëshirojmë që ato të gjejnë vend në planet dhe programet mësimore. Aktualizimi i

190 mësimit është domosdoshmëri e kohes determinante e mësmit bashkëkohor. Në të kundërtën shkolla do të ngel mbara kohës, ajo do të vendnumëroj dhe nuk do të jetë në gjendje që ti pergatis të rinjët për tu ballaaquar me sidat e kohes dhe jetës. UDHËHEQJA DHE NOCIONI I SAJ Në praktiken arsimore ne përdorim, përpos menahimit edhe nocionet drejtim dhe qeverisje. Qeverisja mund të deinohet si bashkësi e masave dhe e aktivitetev për sigurimin e një shkalle më të lartë të organizimit me qëllim të arritjes së sezultatev më optimale, ose edhe si mënyrë e zgjedhjes se alternativave qeverisëse që mundësojnë arritjen e synimeve vizioneve. Qeverisja realizohet me marrejen e vendimeve me të cilat përmbushet misioni i përcaktuar i shkolles. Qeversija është një proesion që kërkon atësi të lartë proesionale sidomos atësi organizuese dhe vendimëmarrëse 121. Udhëheqja është pjesë e qeverisjes. Ndryshe nga qeverisja e cila merr vendime strategjike udhëheqja merr vendime operative. Qeverisja, pra, është strategji, ndërsa udhëheqja është taktikë. Njerëzit nuk dëshirojnë të qeverisen, ata dëshirojnë që dikush t i udhëheq. Nëse dëshironi të drejtoni dikë, drejtojeni veten tuaj. Bëjeni atë mirë dhe do të jeni të gatshëm të ndërpritni drejtimin dhe ti kushtoheni udhëheqjes 122. Në vazhdim po japim edhe një mundësi për të relëktuar për udhëheqjen: Të dishë të bësh një punë është rezultat pune; T u tregosh të tjerëve është arritje e mësuesve; Të kujdesesh që mundet të bëjnë të tjerët, është arritje e menaherit; T I rymëzosh të tjerët që punën ta bëjnë më mirë është arrije e udhëheqësit; 123 Mendoj se është plotësisht e qartë se qeverisja dhe udhëheqja janë qelës dhe instrument kryesor për një shkollë të eektshme. 121 Shih Qeverisja dhe udhëheqja në arsim nga autori: Dukagjin Popovci, Prishtinë 2003; 122 Hyseni H., Mita N., Salihaj J., Pupovci D. : Qeverisja dhe udhëheqja në arsim, KEC, Prishtinë, Po aty

191 Dallimet ndërmjet qeverisjes dhe udhëheqjes QEVERISJA Fuqia sociale në vendmimatrrje strategjike Udhëheqja Fuqia sociale në vendmimatrrje operative Qeverisja, shikuar nga aspekti hiarerkik është unksion kryesor i organizimit. Me të sigurohet lidhshmëria dhe unksionimi i organizates me mjedisin e jashtëm. Te qeverisja, uqia sociale përdoret në procesin e vendimëmarrjes, ndërsa te udhëheqja, orca dhe uqia sociale përdoret për realizimin e vendimit.si konkluzion, raporti i qeverisjes me udhëheqjen do të mund të përcaktohej si raport ndërmjet strategjisë dhe taktikes 124. MENAXHIMI I NDRYSHIMEVE NE SHKOLLË Gjendja aktuale e të rinjëve tanë vazhdon që të mbetet gjithnjë nga problemet më shqetësuese, është një çështje në rend të dites, arsye për të cilen është e udhes dhe e domosdoshme që institucionet përkatëse, si shkollat organizatat apo qendrat arsimore të tregohen të vëmendshme ndaj problemeve, me të cilat po përballen të rinjtë e vendev tona, sepse përmes këtyre institucioneve educative arrihet më lehtë sjelljet negative të të rinjëve. Nëse ndalemi pak rreth institucioneve shkollore dhe bëjmë krahasime me vitet e mëparshme, raportet mësimdhënës nënës kanë ndryshuar në kahe pozitve ndonëse rritja e pavarsisë tek nënësit shpeshherë duket se po i kalon kuijtë e normales. Si rrjedhoj e këtij ndryshimi pozitiv në raportet mësimdhënës nënës janë raportet e aërta bashkëpunuese, bashkëvepruese, të hapura qka le të kuptohet se kjo reorm, që po i bëhet arsimit në tërsi ka nisur të japë orientimet e qarta aktuale dhe prioritete strategjike për të ardhmen, qka përbën bazen zhvillimore dhe garanton prioritete dhe objektiva konkrete të shoqëruara me aktor të ndryshëm, të cilët kanë ndikuar ndjeshëm me vendosjen e një raporti të ri në ripërtritjes të mardhënive mësimdhënës nënës Po aty 125 Shih. Plani Strategjik I Arsimit ne Kosovë

192 Punëtorët e arsimit-udhëheqësit e shkollës duhet të shohin veten të shihen nga të tjerët si njohës e specialist të dinamikës së ndryshimit. Në këtë kuadër, udhëheqësit e shkollës apo drejtorët kan rolin kryesor prijetar të procesit të ndryshimeve që ndodhin në shkollë. Andaj nga cilësitë dhe atësitë e drejtorit të shkollës varet edhe procesi i implementimit të ndryshimeve në shkollë. Udhëheqësit e shkollës duhet të jenë të pajisur me njohuri për të implementuar strategji bashkohore të duhëheqjes së shkollës. Meqë strategjitë janë mjetet dhe mënyrat e arritjes së misionit, vizionit dhe qëllimeve të shkollës drejtt përcaktimit të rrugës dhe vlerave të caktuara shkollës. Për këto arsye udhëheqësi i shkollës duhet të cilësohet me disa atësi 126 : Të menduarit strategjik Vetëdije strategjike Atësi të planiikimit strategjik Udhëheqja bashkëkohore në shkollë duhet të ndryshoj konstrukcionin e tyre, të jenë më pak të varur nga imponimet, më shum të orientuar në studimin e situatave të përshtatshme për të zhvilluar potencialet në drejtim të të nënit autonom, konstruktivist, kontekstual, social, shumëunksional dhe të nënit global. Kjo do të ndikoj që shkolla të transormohet në një institucion bashkëkohor në të cilat maniestohen raporte të ndryshme dhe potenciale zhvilluese. Nënësit kanë ide dhe mendime shumë të mira për të ndryshuar dhe përmirësuar shkollen. Ata janë burim që mund të shrytëzohen gjerësishtë për sjelljen e ndryshimeve. Pjesmarrja e prindërve janë agjentë e jashtëm të ndrysimit të ndryshimit të shkollës. Pjesmarrja e tyre në ndryshimin dhe përmirësimin e shkollës është në interes të tyre, por edhe në interes të shkollës. Prindërit janë të interesuar që ëmijët e tyre të përparojnë sa më mirë në shkollë, por edhe shkolla është e interesuar që të ketë mbështetjen e tyre në veprimtarinë e saj 127. Prindërit nuk i pengojnë ndryshimet në shkollë, por, përgjithësishtë, ata nuk thirren në rolin e agjentit të ndryshimit. Në shkollat shtetërore unksioni drejtues gjendet në komuna ose në MASHT. 126 Shih. Aerdita Mulla, Ligjerata të autorizuara, 2010/ Pjesëmarrja e Prindërve në Jetën e Shkollës në Kosovë-një rrugë drejt ndryshimit. Qendra për Arsim e Kosovës.

193 STANDARDET E DREJTUESIT TË SHKOLLËS Në hartimin e standardeve të drejtorit të shkollës janë pasur parasysh disa momente të rëndësishm si: Përvoja e krijuar për hartimin e standardeve në usha të tjera të reormës arsimore, veçanërisht të atyre të mësuesit në arsimin parauniversitar. Boshëlloku i madh në ushën e drejtimit dhe administrimit të shkollës Konsulidimi i mendimit se nëpermjet standardeve sigurohet rruga më e mirë për përmirsimin e ushave të ndryshme, qe lidhen me drejtimin e shkollës si liçensimi, programet e ormimit dhe vlersimi i nënsëve etj. Në mënyrë që standartet t i sherbejnë perspektivave të reja mbi drejtimin e shkollës, metodologjija e hartimit të tyre u okusua në dy drejtime: Në njohjen dhe studimin e varësive ndërmjet drejtimit të shkollës dhe rezultateve të saj, e veçanërisht në lidhje me arritjet e nënsve. Në studimin e tendencave të pranishme në shoqërinë e sotme dhe në arsim, të cilat lidhen me pikëpamjet mbi drejtimin e shkollës. Drejtimi eektiv i shkollës Synimi kryesor i drejtuesit të shkollës është që të sigurojnë drejtim dhe menagjim proessional, me synim rritjen e përmisimit dhe suksesit për shkollën.drejtuesi është përgjegjës për krijimin e një mjedisit edukativ, nitës, motivues e produktiv për stain dhe të gjithë nënsit.drejtuesi është udheheqësi proessional në shkollë dhe bashkë më të gjitha institucionet qo veprojnë në shkollë. Udhëheqja me resurse inanciare të shkollës Një nga aspektet e reormës së sistemit të arsimit illor në Kosovë është edhe autonomia inanciare e shkollës. Kjo nënkupton se shkollës i ndahet buhet i caktuar nga Drejtoria Komunale e arsimit sipas kushteve dhe kritereve të parapara me ligjin për arsimin illor. Në mënyrë që udheqëja me resurse inanciare të shkollës të jetë eektive dhe në unksion të ndrysnhimeve në shkollë, në kuadër të këtij koncepi duhet të përsnhihet 128 : Udhëheqja me resurse materiale-inancimi Udhëheqja e shpenzimeve Udhëheqja me rezultate 128 Aerdita Mulla, Ligjerata te autorizuara 2010/11

194 Për të unksionuar si duhet dhe për të përmbushur misionin e saj, shkolla duhet të ketë resurse materiale e inanciare. Ndërsa udhëheqësi i i shkollës dunhet të ketë kompetenca po njohuritë e mëposhtme 129 : Të posedoj njonhuri dhe shkathtësi bazike për zbatimin e politikës inanciare Të përcjellë zhvillimin e nocioneve inanciare dhe të njejtat ti plikoj gjatë menahimit Transparencë dhe qartësi të udhëheqësit në inanca Arsimim dhe edukim plotësues në ushën e inancave etj. Qëllimi i standardve të shkollës. Qëllimi i standardve të drejtuesit të shkollës është të : Përcaktojnë komponentët e përgjithësisë dhe të spëciikojnë pritshmëri nga të gjithë aktorët e shkolles. Inormojnë dhe nisin drejtuesit në shërbim dhe ata që aspirojnë të jenë të tillë. Të sigurojnë një mjet për përdorim nga drejtuesit në punën e përditëshme dhe ato që punojnë me to. Të sigurojnë një platormë për zhvillim proessional dhe veprime konkrete. Përdorimi i standardeve të drejtuesit te shkollës në praktikë Duke pasur parasysh qëllimet e standardeve, duket qartë se ato kanë një sërë mundësish zbatimi dhe mund të përdoren nga institucionet: Nga MASH për të realizuar strategjinë përkatëse në përcaktimin e drejtorit të shkollës si proesion. Nga IKT për të hartuar programet të përgatitjes dhe trajnimit të drejtuesit të shkollave, në mënyr që të minimizohet spontaniteti që aktualisht ekzistonë në këtë drejtim. Nga institucionet publike e private, vendase apo të huaja që orojnë shërbime në drejtim të realizimit të kërkesave të standadeve. Nga universitetetqë përgatisin mësues, për përshirjen në kurrikulë të ushave të caktuara të standardve. Nga drejtorët e shkollav për të ballaaquar punën e tyre, duke I konsideruar standardet si objektiva. 129 Po aty

195 PARAQITJA E REZULTATEVE TE HULUMTIMIT Më poshtë po ju prezantojmë përpunimin e të dhënave te nerruara përmes programit të statistikave SPSS Statistical Package or the Social Science ku janë nerrur te dhënat me anë te pyetësorit hulumtues te bërë nepër shkolla te Repubilës se Kosovës kryesisht ne Komunën e Vushtrris. Në këte pyetësor janë përshirë gjashtë shkolla të nivelit të ulët dhe dy shkolla të mesme me nga nënës.pyetësori i është dedikuar Drejtorit të Shkollës, i cili është përgjigjur në pyetjet tona. Pytësori përmban ka këtë ormë dhe përmbanë këto pyetje si në vazhdim: 0% A është themeluar Këshilli Drejtues i Shkollës? Po Jo 100% Graiku 1. Themelimi i Këshillit Drejtues të Shkollës Pyetja e parë e pyetësorit ka të bëjë me themelimin e Këshillit të Shkollës, si një mekanizëm i ri dhe një ndryshimi paraqitur me legjislacionin e ri, e që ka për qëllim përshirjen e prindërve ne procesin mësimor. Nga hulumtimi që kemi bërë, me shkollat e qytetit të Vushtrrisë, rezulton se në të gjitha Shkollat është themeluar Këshilli i Shkollës në përputhje me ligjin mbi arsimin illor te Kosovës. Kjo pasqyron një përmirësim në ngritjen dhe cilësinë e shkollës. Ky përmirësim mund të ketë eekt pozitiv në zhvillimin e mëtjejmë të shkollës. Sa ndihmon në drejtimin e shkollës tuaj Këshilli Drejtues i Shkollës? Kënaqshëm 100% Jo kënaqshëm 0% Ka konlikt kompetencash 0%

196 Graiku 2. Sa ndihmon në drejtimin e shkollës tuaj Këshilli Drejtues i Shkollës? Në pyetjn në vazhdim, Drejtorët e shkollave janë përgjigjur në lidhje me ndihëm që i oron atrye Këshilli Drejtues i Shkollës në menahimin e shkollës. Në të gjitha shkollat e anketuara rezulton se drejtorët e konsiderojnë këtë ndihmë si të kënaqshme dhe sipas përgjigjeve të anketës tonë, nuk ka konlikt të kompetencave në mes të Drejtorit të Shkollës dhe Këshillit Drejtues të Shkollës. Rezulton pra se ka një ndarje të qartë të përgjegjësive, por edhe në praktikë, gjithnjë sipas përgjigjeve të marra, ka kuptim të qartë të detyrave dhe përgjegjësive nga drejtorët dhe anëtarët e Këshillit Drejtues. A janëtë ndara qartë kompetencat në menahimin në mes të drejtorit të shkollës dhe Këshillit Drejtues? 100% Po Jo 0% Jan konuze 0% Graiku 3. A janë të ndara qartë kompetencat në menahimin në mes të drejorit të shkollës dhe Këshillit Drejtues? Pyetja në vazhdim, ka qenë vazhdimësi e pyetjes paraprake. Qëllimi ka qenë që të marrim përgjigje sa më të sakta në hulumtimin tonë për kuptimin e rolit të Këshillit Drejtues të Shkollës dhe përgjegjësive të Drejtorit të Shkollës. Sipas përgjigjeve të anketës tonë, të gjithë Drejtorët mendojnë se se janë të ndara qartë kompetencat në menahimin e shkollës në mes të drejorit të shkollës dhe Këshillit Drejtues. Këtu duhet të sqarojmë se në pyetësor nuk janë përshirë anëtarët e Këshillit Drejtues, pra nuk mund të themi me saktësi nëse edhe ata i kuptojnë qartë kompetencat e Këshillit dhe Drejtorit të Shkollës. Nga përgjigjet, mund të vijmë deri te konstatimi se ekziston një ndarje e qartë, së paku për drejtorët e shkollave, e kompetencave për menahimin e shkollës në në mes të Këshillit Drejtues de Drejtorit të Shkollës. Sdo mend se kjo ndihmon në menahimin më të mirë dhe më eikas të shkollës dhe organizimit të procesit mësimor në shkollë.

197 Cilat janë pesë rekomandimet tuaja për menagjimin më eikas të shkollës dhe procesit mësimor? Pyetja në vazhdim, është përpiluar në atë mënyrë që të ju jap mundësinë Drejtorëve të shkollave të shprehin me gjerësisht opinionin e tyre duke dhënë 5 sugjerime a rekomandime për menahimin më eikas të shkollës dhe të procesit mësimor. Nga përgjigjet që kemi marrë dominon sugjerimi për shtimin e trajnimeve dhe ngritjes së vazhdueshme proesionale të personelit. Pastaj që procesi i vendimmarrjes të bartet plotësisht në shkollë, të avancohet bashkëpunimi me prindërit, ministrinë dhe drejtorinë e arsimit. Një rekomandim tjetër që e kemi hasur në përgjigjet e drejtorëve është mos përzierja e politikës në menahim dhe respektimi i ligjit nga të gjithë pjesëmarrësit në procesin arsimor. Dy rekomandime tjera që i kemi njerrë nga përgjigjet e marrë nga drejtorët janë për hapjen e gjirollogarisë bankare për shkollë dhe licencimi I drejtorëve për menahim të shkollës dhe procesit mësimor. Nga këto përgjigje mund të konstatojmë se kemi një angazhim të drejtorëve për menahim sa më cilësor të shkollës dhe procesit mësimor, duke identiikuar edhe sidat apo rekomandimet se si të përmirësohet menahimi I shkollës. A i është deleguar shkollës tuaj buheti? 13% Po Jo 87% Graiku 4. A i është deleguar shkollës tuaj buheti? Pyetja në vazhdim ka të bëjë me zbatimin e një dizpozite tjetër të ligjit për arsimin parauniversitar, që ka qenë një nga aspektet themelore te reormës, pra autonomia buhetore e shkollës. Sipas ligjit në uqi, neni, të gjitha shkollat ësaj dispozite, drejtorit komunale të arsimit janë të obliguara të bartin buhetin për shkolla, ku si kritere themelor është numri I nënësve në shkollë.

198 Nga përgjigjet që kemi marrë në pyetësorin tonë, vetëm në një shkollë ende nuk është deleguar buheti i paraparë, ndërsa në të gjitha shkollat tjera është deleguar buheti. Pra në pyetjen se a I është deleguar shkollës buheti 90% prej tyre janë përgjigjur me po, ndërsa vetëm njëra shkollë ose 10% është përgjigjur se buheti është ende në proces. A i plotëson nevojat e shkollës suaj buheti i ndarë? 38% Po 62% Jo Graiku 5. A i plotëson nevojat e shkollës suaj buheti i ndarë? Sipas rezultateve të anketës sonë, 37.5% e drejtorëve të shkollës përgjigjen se buheti i ndarë për shkollën e tyre nuk ju mjaton, pra nuk I plotëson nevojat e shkollës. Ndërsa 62.5% e tyre theksojnë se buheti I ndarë për shkollën e tyre është I mjatueshëm dhe i plotëson nevojat e shkollës. Buheti është një element tepër i rëndësishëm për unksionimin e shkollës dhe unksionimin normal të procesit mësimor. Mund të konstatojmë se është e domosdoshme të bëhet alokimi I buhetit sipas nevojave të shkollës duke e ndarë atë në kohë sipas kritereve të përcaktuara, por edhe duke vlerësuar në cdo rast nevojat speciike të secilës shkollë. Trajnimet për menahimin inancave të shkollës kanë oruar njohuri të mjatueshme? 38% 62% Po Jo Graiku 6. Trajnimet për menahimin e inancave të shkollës kanë oruar njohuri të mjatueshme?

199 Në pyetjen në vijim, 62.5% e drejtorëve të shkollës përgjigjen se trajnimet për menahimin e inancave janë të eektshme dhe kanë oruar njohuri të mjatueshme për menahimin e buhetit të shkollës. Ndësa, 37.5% e tyre mendojnë se trajnimet e mbajtura nuk ju kan oruar njohuri të mjatueshme për menahimin e inancave të shkollës. Duke parë përqindjen relativisht të lartë të atyre që mendojnë se këto trajnime nuk kanë qenë të mjatueshme për menahimin e inancave, mund të konkludojmë se duhet të rishikohen materialet e oruara në këto trajnime si dhe të rritet numri i trajnimeve për menahimin e inancave të shkollës. A keni kërkuar ndonjëher buhet shtesë nga komuna dhe a i'u është plotësuar kërkesa? Po 0% Jo 100% Graiku 7. A keni kërkuar ndonjëher buhet shtesë nga komuna dhe a I u është plotësuar kërkesa? Përkundër asaj se në pyetjën e 7 të pyetësorit tonë, 32.5% e drejtorëve theksojnë së buheti I ndarë nuk mjaton për unksionimin normal të procesit mësimor në shkolla, nga përgjigjet në këtë pyetje rezulton se asnjëri nga drejtorët nuk ka kërkuar buhet shtesë. Ne nuk kemi hulmutuar shkaqet pse drejtorët nuk kanë kërkuar buhet shtesë, nga pamundësia ligjore për një gjë të tillë,sepse këtë nuk ja u lejon ligji, apo nga mosnjohja e procesit me drejtorinë e arsimit. Kjo mbetet për tu hulumtuar në ndonjë punim të radhës. Cilat janë pesë sidat kryesore që keni hasur në menahimin e buhetit të shkollës numëro së paku tri? Në pyetjen e radhës, respodentët janë pyetur të numëroj së paku 3 sidat që kanë hasur në praktikë në menahimin e shollës. Nga përgjigjet, kur analizojmë përgjigjjet e përaqësuesve të shkollave shohim se sidat më të mëdha në menagjimin e shkollave janë procedurat e prokurimit të cilat zhvillohen në kuader të drejtorisë për prokurim publik të komunes, mos

200 realizimi i kërkesave të parashtruara nga ana e drejtorëvë të shkollav nga DKA-ja, mos rrespektimi i përpikët i ormules për ndarjen e buhetit nëpër shkolla sipas numrit të nënsve sepse drejtorija komunale e arsimit gjatë shperndarje së buhetit nuk I respekton obligimet e dala nga ministrija e arsimit për shperndarjen e buhetit nëpër shkolla, procedurat e tepërta burokratike etj. Cilat janë procedurat eikase te prokurimit? 38% 37% Po Jo Deri dikun 25% Graiku 8. A janë eikase procedurat e prokurimit? Duke pasur parasysh ligjin mbi prokurimin publik te Kosoves i cili njeh të vetmin instucion për prokurim publik, drejtorine komunale të prokurimit, shkollave u është pamundësuar që të zhvillojn qarë do procesi të prokurimit-urnizimit me materiale të domosdoshme per zhvillimin e procesit nërmal mësimor, andaj nga kjo rrjedh se mos planiikimi I mirëillt edhe nga aspekti kohëor dhe sasior për shkolla paraqet një problem të konsiderushum sepse procedurat e prokurimit publik duke pas parasysh prej paraqitjes së kërkeses e deri te realizimi I saj kërkon kohë të konsiderueshme shpallja,perzgjedhja,urnizimi etj., për drejtust e shkollave është një nga sidat kryesore sepse mund të ndodh që shkolla të mos urnizohet me materialet e nëvojshe në koh dhe sasi të kërkuara. Sipas hulumtimeve rezultatet janë me sa vijon: 37.50% të anketuarve kanë dhënë përgjëgjjen se procedurat e prokurimit nuk janë eikase, 25% të të anketuarve kanë dhënë përgjiegjje se procedurat e prokurimt janë eikase deri diku, dhe 37.50% te të anketuarve kan dhënë përgjigjje se procedurat e prokurimit janë eikase.

201 KONKLUZIONE Sipas të dhënave të ankets sonë rezulton se në të gjitha shkollat e qytetit të Vushtrrisë është themeluar Këshilli Drejtues i Shkollës. Ky është hapi I parë I duhur për të implementuar ndryshimet që I parasheh legjislacioni I ri për arsimin illor. Nga kjo rrjedh se një aspekt i përshirjes së agjentve të ndryshimit në arsim është duke u implementuar me sukses nga shkollat e qytetit të Vushtrrisë. Nga përgjigjet e anketës tonë vërejmë se të gjithë Drejtorët mendojnë se janë të ndara qartë kompetencat në menahimin e shkollës në mes të drejorit të shkollës dhe Këshillit Drejtues. Kjo nuk mund të thuhet edhe për anëtarët e Këshillit Drejtues, pasi ata nuk jan intervistuar, pra nuk mund të themi me saktësi nëse edhe ata i kuptojnë qartë kompetencat e Këshillit dhe Drejtorit të Shkollës. Autonomia buhetore e shkollave, si një elëent tjetër i rëndësishëm i reormës në arsimin illor, ende nuk është implementuar plotësisht, sepse ende nuk ju është ndarë buheti të gjitha shkollave që ne kemi anketuar, ndonëse shumica e shkollave e kan marrë buhetin sipas legjislacionit në uqi. Sipas rezultateve të anketës sonë, 37.5% e drejtorëve të shkollës përgjigjen se buheti i ndarë për shkollën e tyre nuk ju mjaton, pra nuk i plotëson nevojat e shkollës. Ndërsa 62.5% e tyre theksojnë se buheti I ndarë për shkollën e tyre është I mjatueshëm dhe I plotëson nevojat e shkollës. Shumica e drejtorëve mendojnë se procedurat e prokurimit ose nuk jan eikase ose janë ëderi dikun eikase. Vetëm 37.50% te të anketuarve kan dhënë përgjigjje se procedurat e prokurimit janë eikase. REKOMANDIME Të implementohet në plotni autonomia buhetore e shkollës, ashtu siq është përcaktuar me ligj, duke ndarë në kohë buhetin e shkollës dhe duke respektuar në përpikëmri ormulën për ndarjen e buhetit për shkollë. Të sqarohen kompetencat për prokurim publik në mes të Drejtorit të Shkollës dhe DKA, të thjeshtësohen procedurat burokratike të prokurimit, mënyrë të qartë këto kompetenca. duke sqaruar në

202 Të rriten trajnimet dhe të përmirësohet cilësia e materialeve të trajnimeve aktuale në lidhje me menahimin inanciar të shkollës. Të mos ketë ndrhyrje të politikës në udhëheqjen e shkollës dhe procesit mësimor. LITERATURA 1. Pupovci D., Shala A. : Mjetet për Planiikim në Arsim, EU Education SËAP Project, Prishtinë, maj Hyseni H., Mita N., Salihaj J., Pupovci D. : Qeverisja dhe udhëheqja në arsim, KEC, Prishtinë, Sylhasi V.: Plani Zhvillimor i Shkollës, udhëzues, MASHT, Pjesëmarrja e Prindërve në Jetën e Shkollës në Kosovë-një rrugë drejt ndryshimit. Qendra për Arsim e Kosovës. 5. Ligji Nr. 04/L-032 Për Arsimin Parauniversitar në Republikën e Kosovës 6. Ligji Nr. 03/L-068 Për Arsimin në Komunate Republikës së Kosovës A2008_03_L068_al_ars.e_kom.pd 7. Strategjia për zhvillimin e arsimit parauniversitar në kosovë mit_parauniversitar_ne_kosove.pd 8. Standardet e drejtuesit të shkollës botues republika e shqipërisë instituti i zhvillimit të arsimit, tiranë, Edukimi parashkollor dhe ndryshimet ne te ardhmën, ww.mashtgov.net/standardet_parashkollore 10. Menahimi i ndryshimeve në shkollë, ëëë.izha.edu.al

203 Zenel Gashi, Besnik Hoti - Menahimi i riskut te likuiditetit dhe ndikimet e tij periudha e analizes Zenel Gashi kandidat per Msc Besnik Hoti - kandidat per Msc Universiteti Hahi Zeka, Pejë Abstrakti Në këtë punim shkencor do të shtjellohet një tëme shumë me rëndësi për sistemin bankar dhe unksionimin normal të ekonomisë kombëtare në përgjithesi.kjo temë në të njëjten kohë paraqet edhe një problem shumë serioz për bankat dhe gjithë sistemin bankar.duke marrë parasysh se sistemi inanciar në vendin pra në Kosovë bazohet plotësisht në ekzistimin dhe unksionimin e mirëillt të sistemit bankar,atëherë edhe tema jonë e qe është risku i likuiditetit ka të bëjë me këtë qeshtje e cila është mjat e nderlikuar dhe e ekspozuar ndaj këtij risku.i tëre ky punim shkencore bazohet anën teorike rreth riskut te likuiditet dhe ndikimi i saj,unksionet e saj,rendesia e saj per sistemin bankare si dhe në pjesen praktike duke illuar nga raportet e bankes qendrore që na kanë mundesuar te realizojme rezultatet e arritura në orme empirike.ky punim shkencor ështe realizuar në perpikmeri dhe më një studim te thëlle mbi qeshtjet më rëndesishme duke u bazuar në te dhenat sekondare te marrë nga banka qendrore e kosoves.në ne kete punim shkencore arritem të zgjidhem polemnikat e hipotezat te parashtruar me larte më ane të programit stata ku arritem të realizojme inormacione te reja qe mund të jene shume keshilluese per audiencen e mirepritur.jemi munduar që nepermjet rekomandimeve të zgjidhem problemet apo të metat e ketyre enomeneve dhe masat përzgjidhjen me adekuate.në gjate ketij punimi shkencor mesuam shume qeshtje qe nderlidhen me pjese aktike dhe realitetin e sistemit bankar.gjitha pikat qe ne kemi deshiruar per kete punim shkencor jane arritur dhe jane shpjeguar ne menyre propocionale me nje studim të thelle esenciale. 1.Hyrja Në këtë punim shkencor do të shtjellohet një temë shumë me rëndësi për sistemin bankar dhe unksionimin normal të ekonomisë kombëtare në përgjithsi.kjo temë në të njëjten kohë paraqet edhe një problem shumë serioz për bankat dhe gjithë sistemin bankar. Duke marrë parasysh se sistemi inanciar në vendin pra në Kosovë bazohet plotësisht në ekzistimin dhe unksionimin e mirëillt të sistemit bankar,atëherë edhe tema jonë e qe është risku i likuiditetit ka të bëjë me këtë qeshtje e cila është mjat e nderlikuar dhe e ekspozuar ndaj këtij risku. Likuiditeti paraqet nje tregues inanciar i cili tregon atesine e shlyerjes se

204 borheve.kur i reerohemi punimit tone ateherë ne po hulumtojme likuiditetin e bankave komerciale te cilat operoin ne kosove dhe ndikimin i ketij treguesi inanciar ne gdp e vendit si dhe ne proitin e ketyre bankave. Likuiditeti shpreh raportin e permbushjes se obligimeve te cilat dalin gjatë zhvillimit te aktivitetit bankar ne bankat e nivelit te dyte. Ecenca e likuiditeit është që të kemi para kur të na nevojiten ato apo në mënyrë më ormale atësia që të sigurohen mjete të mjatueshme inanciare për të kryer obligimet me një cmim të arsyeshëm në cdo kohë..rendesia dhe unksionet e likuiditeteit qendrojne ne aktin qe te oroi sigurine dhe besimin e kreditoreve,atesine per pagimin e borheve,sigurimin e atesise per te dhene hua dhe shmangia nga shitja e detyruar e mjeteve.andaj duke illuar nga problemi qe paraqet likuiditet i tepert pershkak te kostos oportune qe ka, ne kemi pare si te arsyeshem te jepin inormacione te reja rreth ketij enomeni. Qe nga illimi i krijimit te bankave ne kosove te cilat thujse gjitha jane ne pronen e huaj kane qene stabile ndaj likuiditetit duke mos pesuar ndryshime apo krize ne sistemin bankar Një çështje shumë delikate për menahmentin e bankës është mbajtja e sasisë optimale të mjeteve likuide.në këtë punim poashtu rëndësi të veqantë do t i kushtohet sistemit bankar në Kosovë,harmonizimit mes depozitave dhe kredive dhe likuiditetit të bankave ndikimi i likuiditetit ne gdp e vendit si dhe proitit te bankave ne likuiditet. Përpos kësaj punimi seminarik do të përmbaj edhe mënyrën e menahimit të riskut të likuiditetit nga bankat. Pra pytja e hulumtimi eshte se qare ndikimi ka likuiditeti i tepert per bankat dhe ne qare menyre te menahojne kete risk te likuiditet si dhe a ka ndikimi ne emonene makroekonomike te vendit. Per ti dhene pergjigje kesaj pytje hulumtimit ne kemi vene hipotezat siq jane ne vijim: H1/1 Likuiditeti ndikon ne menyre negative ne GDP e ekonomise se vendit H2/1 Likuiditeti tepert ndikon negativisht ne proitin e bankes. 1.1Qëllimi punimit Qëllimi kryesor i këtij punimi seminarik është që ta kuptojmë se si arrijnë bankat të mbrohen nga ndikimi i riskut të likuiditetit dhe se sa ndikon edhe ne seren makroekonomike te vendit.duke marrë parasysh se riskut të likuiditetit i ekspozohet i gjithë sektori bankar,rëndësia e menahimit të tij është shumë e madhe dhe shumë prezente edhe ne tregun bankar në Kosovë.

205 1.2Metodologjia e punës Metodologjia për realizimin e këtij punimi përbëhet nga tri pjesë kryesore dhe ato janë: Pjesa e parë përbëhet nga e gjithë ajo qe ne këmi arritur ti mbledhim nga literaturat e ndryshme qoshin ato izike apo elektronike,lidhur me sistemin bankar,unksionimin e bankave,riskun e likuiditetit,mënyrat e menahimit të këtij risku etj etj. Pjesa e dytë është pjesa hulumtuese e cila shtjellon gjithë problemin e riskut të likuiditetit në industrinë bankare në Kosovë nepermjet rezultateve te realizuara me programin e njohur si stata 12. Pjesa e undit është ndërlidhje mes dy pjesëve të lartpërmendura nga e cila kemi arritur t i njerrim disa konkluzione lidhur me këtë temë. 2. Shqyrtimi i literaturës Ne kete hulumtim ne do te analizojme evidencen empirike te likuiditetit te tepert dhe ndikimin e tij.sa i perkeet temes se likuiditetit,ekspertet e ushes se mikroekonomise nuk kan mundur te japin shum analiza se qare ndikimi kane likuiditetin e tepert ne sistemin bankare apo konkretisht cili eshte risku i likuiditetit.andaj ka shume mendime te ndryshme apo kendveshtrime rreth menyres se menahimit te likuiditetit te tepert.ne do te mundohemi te analizojme ne menyre empirike likuiditetin e tepert te bankave komerciale.kjo nit nevoje qe ne duhet te dime se qare aekton likuiditeti i bankave ne kosove ne gdp per shkak kostos oportune qe ka per moshrytezimin e ketyre mjeteve. Si mbeshtetes te literatures sone kemi vene mendime te eksperteve ekonomise edhe autoreve te ndryshme mbi likuiditetin e bankave te vendeve tjera dhe ndikimit te tyre ne Gdp. Sipas Gatev, Schuermann, dhe Strahan, 2007 Boston College, Ëharton Financial Institutions Center & NBER theksojne se rreziku i likuiditetit te nje banke eshte se si te veprojne banka per krijimi e likuiditetit.studimet e tyre konstatojne shkakun e rezikshmerise se likuiditetit, dhe nepermjet metodave te tyre hulumtuese tregojne qe bankat paraqiten me mire inanciarisht nese dine te shrytezojne ato mjeteve inanciare qe do te kete perparesi ne gdp e vendit ku operojne por edhe ne proitin e vete bankes. Prandaj,sipas nje konstatimi tjeter ngaacharya, Shin, dhe Yorulmazer, 2009 London Business School, NYU-Stern, Princeton University theksojne se ne periudhen e krizes bankat që mbajnë më shumë likuiditet do të jetë në gjendje për të rritur biznesin e ri dhe të marrë përsipër biznesin e bankave të tjera, duke blerë asetet e tyre me çmime të ulëta. Me blerjen e aseteve,çmimet e shitjes per bankat që janë blerës qëndrojnë për të bërë një marrëveshje e madhe e itimit. Andaj themi se hdo likuiditetet i larte ne sistem bankar te nje vendit ndihmon ekonomisht atij vendit ku operon si rasti i Bankave Indiane ne vitin 2005 gjysmen e reservave te bankes apo me mire te them rreth 5 trillion dollar investon ne ekonomine e vendit ku realizohet nje proitabilitet me larte si agrobujqesiboard o director in India. Mirepo jo hdo autor kane mendimin e njejt qe likuiditetit o pozitive apo negative ka edhe kenveshtrime tjera si rastin e një studim i bankave Britani të Madhe nga sipas

206 Aspachs, NIER, dhe Tiesset, 2004konstatojne se një rritje përaërsisht 1% në PBB të çojë në një rënie aërsisht 2% në likuiditetin e bankave. Ata konstatojne se për të siguruar likuiditetin e vet, bankat nuk orojnë likuiditet në treg. Kjo gjithashtu do të thotë kur shumë kompani kanë nevojë për atë shumica e bankave nuk veprojnë si orues të likuiditetit. Mirepo ne dallim nga Kosove shuma e përgjithshme e tërheqjes së depozitave do të arrinte në 34 përqind të gjithsej depozitave, ndërsa shuma e mjeteve shtesë për tejkalimin e problemeve me likuiditet do të arrinte në 11.0 milionë euro 0.21 përqind e PBB-së ne vitin 2011 po sistemi bankar perseri mbetet i qendrushem.njekohesisht ndikimi i aktiveve likuide ne proitabilitetin mund te ndikohet nga aktoret tjere si modeli i biznesit te bankave ose kushteve ekonomike ekzogjene,kjo ide eshte agrumentuar edhe ne zhvillimin e ekonomise tregut bankare nga Aizenman dhe Marion 2003,Stiglitz 2006 Bank o Argjentina. Në vitin 2006, një analizë mbi një panel të bankave angleze SAES-Escorbiac, 2006 kanë raportuar një përcaktues me korrelacion negativ me likuiditetin e rritjes reale të PBB-së dhe gjithashtu, të marzhit neto nga interesat,nga kjo shihet si një kosto mundësi për mbajtjen e aktiveve likuide. Acharya,Shin dhe Yorulmazer 2009 Bank o India kane konstatuar nepermjet nje hulumtimi qe akt balancues per bankat mes rrezikut te likuiditeti dhe te krijimit gjithashtu mund te jete nje vendim strategjik ne vend te njerit vetem per te permbushur kerkesat dhe per te parandaluar banken nga deshtimi qe mund te ndjek bankat tjera si shkak i panikut te konsumatoreve. 3.Koncepti i bankës dhe i sistemit bankar Bankë quhet institucioni inanciar,themelimi i të cilit licencohet me procedure dhe kushte të posaqme,nga autoriteti monetarë më i lartë i vendit,me objektiv kryesor të grumbullimit nga njëra anë të kursimeve e të kapitaleve të lira të individëve,kompanive,institucioneve etj,në ormë depozitash monetare të llojeve të ndryshmeme një interes të caktuar,dhe nga ana tjetër,të vënies së tyre,nëpërmjet të huadhënies dhe kreditimitpor me një interes tjetër,në shërbim të veprimtarisë ekonomike të atyre qe kanë nevoja për kapitale shtesë. Pa institucionin e bankës do të ishte e pamundur kthimi i numrit të madhë të kursimeve të vogla të individëve dhe të kapitaleve likuide të lira,në onde për inancimin ose kreditimin e veprimeve dhe projekteve që kanë nevojë për kapitale të mëdha.banka,pra,shërben si ndërmjetës i grumbullimit dhe i lëvizjes së kapitaleve likuide,duke qenë njëkohësisht në rolin e huamarrësit dhe të huadhënësit. Në tërësinë e bankave vendin kryesor e zënë bankat komerciale.por në hdo vend gjenden edhe banka të llojeve të tjera qe kryejnë unksione të ndryshme në ekonomi ose në degë të veqanta të saj.tërësia e llojeve të ndryshme të bankave me lidhje të ndërsjellta dhe me unksione të caktuara përbën sistemin bankar të një vendi.

207 Sistemi bankar Sistemi bankar mund të jetë i organizuar sipas dy mënyrave: Sistem bankar njënivelor,dhe Sistem bankar dynivelor. Sistemi bankar i hdo vendi zakonisht përbëhet nga dy hallka kryesore,nga Banka Qendrore ose e emisionit dhe nga bankat e nivelit të dytë të specializuara.130 Sistemi bankar njënivelor,ose sistemi monobankar është sistem në të cilin unksionon vetëm një bankë e cila luan disa nga rolet e një banke qendrore qe emeton monedhën dhe kartmonedhën kombëtare,harton dhe zbaton politikën monetare,etjsi dhe disa nga rolet e një banke komerciale duke pranuar depozita dhe duke kredituar ekonominë ose publikun. Sistemi bankar dynivelor,është sistem në të cilin ekzistojnë dy lloje bankash.në nivelin e parë,unksionon jo vetëm mbi baza tregtare,banka qendrore si bankë emetuese e parasë,si bankë e bankave dhe si bankë e qeverisë.në nivelin e dytë,unksionojnë mbi baza tregtare,një tërësi institucionesh inanciare qe kryejnë veprimtari bankare,pra bankat komerciale 4.Risku dhe ndikimi i tij Me risk nenkuptojmë shancen për të humbur,apo volalitetin e devijimit standard të rrjedhjës së pasurisë neto,pra ne këndvështrimin tonë kjo ka të bëjë me mundesinë e humbjes që mund ta pershijë banken.risku është prëzent në të gjitha bankat andaj duhet ti kushtohet një vëmendje e veqantë.të gjitha bankat komerciale janë të pershira nga risqet e ndryshme andaj edhe riskun e klasiikojmë ne riskun sistematik dhe riskun individual. Risku sistematik ështe risk qe ka te bëje me reziqet brënda nje sistemi bankar dhe qe nuk mund te ndermërren masat parandaluese por qe duhet lëne vet procesit te rrjedhjës se saj. Risku individual është risk i parashikueshëm mund te parandalohet dhe te merrën masat ndaj tij zakonisht ky është risk qe pershinë vetem nje subjekt.risku dallon nga pasiguria perarsyjë se risku mund te matët nderkaq pasiguria nuk mund ta kuantiikojmë, dhe nuk e dimë se qka do te ndodhë.zakonisht risku matet me anë te koeicientit te variacionit,devacionit standard,kthimit te pritur dhe distribuimit te probabilitetit. 130 Pro.dr.Fadil Govori Ekonomia bankare,prishtine botimi 2011 aqe 63

208 Pra parimi themelore i hdo bankës është ta parandalojnë zgjedhjen e keqe dhe riskun e ndergjegjshem perndryshe banka nuk do te realizoj asnje itim.risku eshte shumpershirëse, risku mund te jëte per nje sistem bankar ne ormë te kredive ne ormë te depozitave,sovran brenda nje vendit apo edhe operacional.te gjitha ketu janë dukuri negativë ne te cilen duhet ditur mënahuar nga ana e bankës apo sistemit bankar të nje vendi.131 Kur lasim per menahimin e riskut vlën te përmendet se parimet bazë janë: Analiza e imët e inormacionit dhe mbikëqyrja Specializimi në huadhënie Mbikëqyrja dhe vendosja e klauzolave kuizuese Marrëdhëniet aat gjata me klientët Linjat e kreditit Kolaterali dhe bilanci i kompensimit Racionimi i kreditit Nepermjet këtyrë parimeve banka komerciale duhet te jëte ne gjendje te realizoj menahimin e riskut.riskun në përgjithësi mund ta ndajmë: Risku i likuiditetit Risku i normës se interesit Risku i aseteve dhe detyrimev Risku i përshtatshmerisë se kapitalit Risku kreditor Risku i valutave Risku sovran Risku i tregut dhe risku opercional. Risku ka ndikim negativ në sistemin bankar te vendit që mund ta dergoj drejt alimentimit apo kolapsit ekonomik të sistemit ekonomik te vendit,dhe mos te harrojmë te përmendim se departamenti i riskut duhet te jetë i ndarë nga linjët e biznesit per shkak te konlikt interesit dhe qe vete departamenti i riskut duhet përkujdesur qe risku te mbetet brenda limiteve te caktuara nga banka dhe mbikëqyërsit e sistemit bankar Risku i likuiditetit Risku i likuditetit është nje ndër llojët e risqeve me te rëndesishme andaj duhet ditur te menahohet nga bankat aariste.me likuiditet kuptojmë atësinë e bankës komerciale për të plotësuar kërkesat e depozituesve në çdokohë që dëshirojnë të tërheqin depozitat e tyre ose të bëjnë pagesa nëpërmjet lëshimit të çeqeve.mund te thuhet se likuiditeti që ështe i 131 Pro.dr.Gazmend Luboteni Menahment Bankar botimi 2008 aqe Menahment Bankar Pro.dr.Gazmend Luboteni botimi 2008 aqe 73

209 barabartë me shumën 1 ështe likuiditeti margjinal,ndersa po që eshte me i vogel se 1 atëhere ky ështe nje likuiditet i pamjatueshem,dhe ne raste kur likuiditeti ështe me i madhe se 1 atëhere mund te themi se banka apo ndermarrja ështe likuide pra që duhet dalluar edhe nga likuiditeti i tëpert qe varet nga koeicienti i likuiditetit optimal. Realizimi i këtij qëllimi nuk është ort i lehtë sepse ai bie ndesh me interesat e saj për itime sa më të mëdha.banka komerciale mbështetet në një parim të njohur empirik,sipas të cilit, plotësimi i nevojave mesatare për tërheqje depozitash realizohet duke mbajtur vetëm një pjesë të depozitave si rezervë, kurse pjesa tjetër mund të jepet hua. Problemi është se sasia e tërheqjeve të depozitave mund të luhatet nga mesatarja dhe, në kushte të caktuara, luhatja mund të jetë mjat e lartë.në qotë se banka komerciale nuk i përballon kërkesat për tërheqje, kjo mund të shndërrohet edhe në panik bankar, që çon në alimentimin e bankës.prandaj, bankat komerciale janë tepër të ndjeshme ndaj nivelit të besueshmërisë që kanë depozituesit ndaj tyre.banka mban një pjesë të aktiveve në ormën e rezervave parësore të cilat mund të jenë të detyrueshme dhe të tepërta.rezervat e tepërta banka komerciale i mban pikërisht për tësiguruar një shkallë të lartë likuiditeti me një kosto sa më të ulët.në qotë se bankës nuk i mjatojnë këto rezerva për të përballuar tërheqjet atëherë ajo ka disa mundësi të tjera për të siguruar likuiditetin që i nevojitet Likuiditeti i bankave Esenca e likuiditetit ështe që të kemi para kur të na nevojiten ato,ose në mënyrë më ormale atësia që te sigurojmë mjetet e mjatueshme inanciare për të kryer obligimet me një qmim të arsyeshem hdo kohë.për të shqyrtuar implikimet e këtij deinicioni do të ndalemi te unksionët te likuditetit. Funksionet krysore të likuiditeti janë : siguria dhe besimi i kreditorëve atësia për pagimin e borheve sigurimi i atësisë për të dhënë hua shmangia nga shitja e detyruar e mjeteve Siguria dhe besimi i kreditorëve Banka illojnë punën me një kapital të caktuar dhe pastaj perpiqen që ta rrisin atë,dukë marrë depozita dhe duke huazuar si dhe duke investuar kapitalin e vet,depozitat dhe mjetet e huazuara më normë mesatare,me shpresë se kjo normë do të kalojë normën me të cilën 133 Pro.dr.Stean Likvidacija botimi 2006,Kroaci aqe 73

210 ajo i pranon depozitat dhe i ka huazuar mjetet inanciare.funksioni i pare dhe vendimtar i likuiditetit ë shtë që te orojnë sigurinë dhe besimin ndaj kreditoreve te bankës.me jalë te tjera,të orojë kushte të tilla,në te cilën kreditoret do të jene plotësisht të sigurt se depozitat apo parat e tyre qe i kanë dhë në banke do të iu kthehen. Atësia për pagimin e borheve Një unksion tjeter i likuiditetit është sigurimi i kreditorëve të bankës se ajo është në gjendje ti paguajë të gjitha borhet e veta,kështu që ata të vazhdojnë ti deponojnë mjetet e tyre në bankë.nje unksion tjetër i ngjashëm me këte por edhe mjat i ndryshëm është të sigurohet vetë banka se gjithmonë do të jëtë në gjendje ti paguaj borhet e veta ashtu si arrijnë për pagesë pa kerkuar shtyrjen e aatit të pagesës.134 Sigurimi i atësisë për të dhënë hua Banka punon me komitentët e vet dhe nëse reuzon tu japë kredi,atëherë do ti humbë ata.banka po ashtu duhet të jëte e gatshme edhe në rast të rritjes së papritur të kërkesave për kredi.qe të jetë e gatshme për nje gjë të tillë,ajo duhet ta ketë gjithmonë likuiditetin adekuat. Shmangia nga shitja e detyruar e mjeteve Nëse banka bie në pozitë jolikuide dhe nuk është në gjendje ti kryejë obligimet ashtu si arrijnë ato,nje nga opcionet është që ti shesë letrat me vlerë edhe në kushte të pavolitshme.kjo shkakton humbje të medha,të cilat në instancën e undit,rrezikojnë edhe kapitalin e vetë bankës aariste.për te mirëmbajtur likuiditetin dhe solvenitetin,politika e bankës duhet të orientohet drejt sigurimit të ardhura plotësuese ne portolin e bankës ne menyre qe te mbulohen shpenzimet e veprimtarisë dhe banka aariste te vazhdojë te punoj me itim. Me jalë të tjera struktura e mjeteve të bankës,duhet të bëjne te mundur sigurimin e një baraspeshe delicate midis likuiditeti,solvenitetit dhe të ardhurave. Poashtu likuiditetin mund ta ndajmë edhe në: Likuiditeti statik nenkupton atësia e bankes apo ndermarrësit që ti përmbush detyrimet që arrijnë gjatë viti. Likuiditeti dinamik nenkupton atësia e bankes apo ndermarrësit që ti disponojë të gjitha mjetet e veta përkatesisht kërkohet qëndrueshmëria inanciare. 134 pro.dr.ivan Drejtimi Bankar botimi 2010, aqe 48

211 6.Si e menahojnë bankat riskun e likuiditetit Është plotësisht e qartë se kriteri i likuiditetit bie ndesh me atë të itimit.zgjidhja e kësaj dileme bëhet nga banka komerciale duke optimizuar nivelin e rezervave me atë të kredive.ato nuk synojnë itime tepër të larta por itime të harmonizuara me plotësimin e nevojave të likuiditetit. Me menahim të likuiditetit kuptojmë atësinë e bankës komerciale për të plotësuar kërkesat e depozituesve në hdo kohë qe dëshirojnë të tërheqin depozitat e tyre ose të bëjnë pagesa nëpërmjet lëshimit të qeqeve.realizimi i këtij qëllimi nuk është ort i lehtë sepse ai bie ndesh me interest e saj për itime sa më të larta. Banka komerciale mbështetet në një parim të njohur empirik,sipas të cilit,plotësimi i nevojave mesatare për tërheqje depozitash realizohet duke mbajtur vetëm një pjesë të depozitave si rezervë,kurse pjesa tjetër mund të jepet hua.problemi është se sasia ë tërheqjeve të depozitave mund të luhatet nga mesatarja dhe në kushte të caktuara,luhatja mund të jetë mjat e lartë..prandaj bankat komerciale janë tepër të ndjeshme ndaj nivelit të besueshmërisë qe kanë depozituesit ndaj tyre. Banka mban një pjesë të aktiveve në ormën e rezervave parësore të cilat mund të jenë të detyrueshme dhe të tepërta.rezervate tepërta banka i mban pikërisht për të siguruar një shkallë të lartë likuditeti me një kosto sa më të ulët.në qotë se bankës nuk i mjatojnë këto rezerva për të përballuar tërheqjet atëherë ajo ka disa mundësi të tjera për të siguruar likuiditetin qe i nevojitet Pakësimi i kredive Banka komerciale mund të mos ripërtërij një kredi aatshkurtër qe i ka ardhur aati i maturimit në momentin qe ajo ka nevoj për likuiditet,duke rritur në këtë mënyrë rezervat e saj parësore.kjo metodë i siguron bankës likuiditet,por ka një kosto qe përaqësohet jo vetëm nga interesi qe humbet për kredinë qe nuk jep,por edhe nga humbja e mundshme e klientëve.kjo ndodhe sepse kreditë u ndërpriten klientëve që nuk e meritojnë sepse ata kanë qenë korrekt me bankën Shitja e kredive ekzistuese bankave të tjera Banka mund të sigurojë rezerva shtesë nëpërmjet shitjes së kredive të pamaturuara bankave të tjera.kjo shitje realizohet me një skonto e cila kushtëzohet nga akti se bankat që i blejnë këto kredi kanë inormacion shumë të pakët rreth huamarrësit dhe,për rrjedhojë nuk janë ort të gatshme të bëhen kreditorë të klientëve që nuk i njohin.kjo kompenzohet me skonton e lartë që i bëhet kredisë që shitet,e cila përaqëson një humbje për bankën qe e shet. Rezervat dytësore Banka komerciale mban aktive likuide në ormë të rezervave dytësore.ajo mund të plotësojë nevojat për rezerva shtesë duke shitur në tregun sekondar këto aktive likuide.edhe kjo

212 teknik ka koston e saj për shkak të luhatjës së qmimit të letrave me vlerë të treun sekondar.përveq kostos së transaksionit qe është relativisht e ulët dhe humbjes së intereist,banka mund të pësojë edhe humbje që vijnë nga ulja e qmimit në treg.sidoqotë,kjo përaqëson rrugen më pak të kushtueshme për banken,për të marrë likuiditetin qe i nevojitet. Huat me skonto Banka komerciale mund të sigurojë mjete inanciare nëpërmjet huave më skonto qe merr nga Banka Qendrore.Këto hua merren sipas një procedure të caktuar dhe kanë një kosto qe varet nga normat e skontos që përaqëson normën e interesit qe paguan banka për këto hua. Huat ndërbankare Teknika tjetër ka të bëjë me huatë ndërbankare.banka komerciale mund të sigurojë likuiditetin qe i duhet duke marrë hua në tregun ndërbankar nga bankat qe kanë tepricë likuiditeti.edhe kjo teknik ka koston e saj që përaqësohet mga normat e interesit qe paguhet për këto hua.norma e interesit lëviz në përputhje me kushtet e tregut.kur kërkesa për likuiditet është relativisht e lartë kjo normë është e lartë dhe anasjelltas. Siq e vëmë re,të gjitha teknikat e mundeshme qe mund të përdor banka komerciale kanë një kosto.është e qartë se banka komerciale zgjedh altërnativen me kosoto me të ulët të mundshme.në këto kushte,në varësi të kostos së alternativave të tjera,banka komerciale përcakton edhe nivelin optimal të rezervave të tepërta qe ajo mban për qëllim likuiditeti duke maksimizuar dierencen midis përitimeve qe ka nga mospagimi i interesit të mundshem,kur përdor një nga teknikat e mësipërme,me koston që përaqësohet nga interesat e humbura nga mosdhënja e kredisë Sistemi bankar në Kosovë Sektorit bankar në Kosovë iu shtua një bankë e re në und të vitit 2012, duke ngritur kështu numrin e bankave komerciale në nëntë. Sipas pronësisë,struktura e sektorit bankar mbeti ë ngjashme me periudhat paraprake, ku dominojnë bankat me pronësi të huaj.nga gjithsej nëntë banka që operojnë në tregun bankar, shtatë kanë pronësi të huaj dhe përbëjnë 89.0 % të gjithsej aseteve të sektorit bankar,ndërkaq dy kanë pronësi vendore dhe menahojnë pjesën e mbetur të aseteve prej 11.0 %. Rritja më e shpejtë e aseteve të bankave të vogla krahasuar me bankat e mëdha ka ndikuar në rënien e shkallës së koncentrimit të tregut bankar. Në qershor 2013, pjesëmarrja e aseteve të tri bankave më të mëdha ka zbritur në 67.9 % të gjithsej aseteve të sektorit bankar, krahasuar me pjesëmarrjen prej 72.1 % në periudhën e njëjtë të vitit paraprak. pro.dr.fadil Govori Financa dhe Ekonomia Bankare,Prishtine botimi 2011 aqe 47.\dhe aqe 56

213 Ekspozimi i sektorit bankar të Kosovës ndaj sektorit të jashtëm mbetet i ulët si në kuadër të aseteve, ashtu edhe të detyrimeve. Në qershor 2013, 19.1 % e gjithsej aseteve të sektorit bankar dhe 5.4 % e gjithsej detyrimeve të sektorit bankar ishin investuar në sektorin e jashtëm. Varësia e sektorit bankar të Kosovës ndaj burimeve të jashtme të inancimit mbetet e kuizuar, përderisa depozitat e jorezidentëve vazhdojnë të kenë pjesëmarrje më të lartë në gjithsej detyrimet ndaj sektorit të jashtëm 51.2 % në qershor 2013 krahasuar linjat kreditore të marra nga jashtë 45.6 % në qershor Pjesëmarrja e linjave kreditore që bankat kanë marrë nga jashtë në gjithsej detyrimet e sektorit bankar në qershor 2013 ishte vetëm 2.5 %. Mbështetja e ulët e sektorit bankar të Kosovës në inancimin nga jashtë ka kuizuar rrezikun nga tkurrja e kreditimit nga bankat amë me të cilin po ballaaqohen shumë vende aktualisht kryesisht si pasojë e presioneve aktuale të bankave evropiane për zvogëlimin ë kreditimit ndërkuitar Pjesa hulumtuese rezultatet emipirke Shkalla e likuiditetit në sektorin bankar të Kosovës vazhdoi të qëndrojë në nivel të lartë gjatë vitit Megjithëse me ritëm më të ngadalshëm, depozitat vazhduan rritjen dhe mbesin burimi kryesor i inancimit të aktivitetit bankar. Treguesit kyç të likuiditetit u karakterizuan me rritje, duke qëndruar në nivel mjat më të lartë se niveli minimal i kërkuar me rregulloren perkatëse.hendeku i likuiditetit është ngushtuar lehtë për pothuajse të gjitha kategoritë ë maturimit, duke sugjeruar rënie të ekspozimit ndaj rrezikut të likuiditetit si rezultat i mospërputhjes së aatit të maturimit mes aseteve dhe detyrimeve. Ekspozimi i ulët ndaj rrezikut të likuiditetit të sektorit bankar të Kosovës i atribuohet kryesisht modelit tradicional të sektorit bankar, ku struktura e burimeve të inancimit dominohet nga depozitat e mbledhura brenda vendit të cilat karakterizohën me kosto më të ulët dhe qëndrueshmëri më të lartë se burimet tjera të inancimit siç janë inancimi i jashtëm dhe inancimi me shumice. Depozitat e sektorit bankar përbëjnë mesatarisht 80 % të detyrimeve të sektorit, dhe shumica e tyre 74% në qershor 2013 janë depozita të ekonomive amiljare të cilat karakterizohen me shkallë të ulët të koncentrimit.shkalla e koncentrimit të gjithsej depozitave është në përgjithësi e ulët, ku pjesëmarrja e shumës së njëzet depozitorëve më të mëdhenj të secilës bankë në gjithsej depozitat e sistemit është 15%. Për më tepër, gjysma e gjithsej depozitave janë depozita të aatizuara dhe atë kryesisht me aat maturimi mbi 6 muaj gjegjësisht 6 muaj deri në 1 vit, ku aatizimi i depozitave mund të konsiderohet si relektim i besimit të lartë të depozitorëve në sistem dhe nivelin të qëndrueshmërisë së depozitave të cilat janë vazhdimisht në rritje. Huazimet aatshkurtëra kanë pjesëmarrje të vogël në strukturën e detyrimeve, gjë që e bënë sistemin të ketë ekspozim të ulët ndaj qasjes në burime aatshkurtëra dhe lëvizjes më të shpeshtë të çmimeve me të cilat karaktërizohen tregjet e jashtme të inancimit aatshkurtër. Detyrimet ndaj bankave amë gjithashtu kanë pjesëmarrje shumë të ulët, gjë që e bënë sektorin të jetë i mbrojtur nga rreziku i mundshëm i tkurrjes së huazimit nga bankat

214 amë për shkak të presioneve aktuale të bankave evropiane për uljen e borheve dhe kreditimit ndërkuitar Raporti kredi/depozita Raporti kredi/depozita, si një indikator i rëndësishëm i likuiditetit të sektorit qëndroi në 83 % në qershor 2013, që sugjeron një nivel të kënaqshëm të likuiditetit. Sidoqotë, zhvillimet në aktivitetin e kreditimit dhe depozitave në sektorin bankar karaktërizohen me sezonalitet që relektohet edhe në trendin e raportit ndërmjet kredive dhe depozitave. Ky indikator arrin nivelin maksimal në mes të vitit 2013 dhe ka tendencë rënëse në pjesën tjetër të vitit, që kryesisht lidhet me aktin se kreditë e reja shënojnë nivelin më të lartë në tremujorin e dytë, ndërsa depozitat rritjen më të shpejtë e shënojnë në gjysmën e dytë të vitit. Sektori bankar i Kosovës konsiderohet të ketë pozitë të avorshme të likuiditetit gjithashtu për aktin se raporti i aseteve likuide ndaj gjithsej aseteve të sektorit, si dhe krahas detyrimeve aatshkurtra qëndron në nivel të lartë. Në qershor 2013, asetet likuide themelore përbënin 27.9% të gjithsej aseteve 28.3% në qershor 2012, ndërsa raporti i mjeteve likuide gjithëpërshirëse, ndaj gjithsej aseteve qëndroi në 29.3% krahasuar me 28.9% në vitin paraprak. Krahas rritjes vjetore të gjithsej aseteve, bankat janë përkujdesur që në strukturën e tyre të mbajnë asete të mjatueshme likuide, dhe atë kryesisht përmes rritjes së aseteve me shkallë më të lartë likuiditeti siç janë paraja e gatshme dhe bilanci me BQK-në. Llogaritë rrjedhëse dhe plasmanët me bankat tjera, që gjithashtu bëjnë pjesë në mjetet themelore likuide, kanë shënuar rënie të pjesëmarrjes, por rritja më e lartë e parasë së gatshme dhe rezervave ka ndikuar që asetet likuide themelore të rriten në përgjithësi dhe të ruajnë raportin e tyre krahas gjithsej aseteve. Bankat gjithashtu kanë rritur investimet e tyre në letra me vlerë, dhe atë kryesisht në letrat me vlerë të Qeverisë së Kosovës. Rritja e pjesëmarrjes së parasë së gatshme dhe letrave me vlerë të Qeverisë së Kosovës në kuadër të strukturës së aseteve konsiderohet si zhvillim pozitiv për likuiditetin dhe stabilitetin e sektorit bankar. Rritja e këtyre kategorive të aseteve, megjithatë, mund të relektojë hezitimin e bankave për rritjen e kreditimit drejt ekonomisë vendore si dhe në investimin në tregjet e jashtme. Në dhjetor 2012, Banka Qendrore e Republikës së Kosovës aprovoi rregullore të re për menahimin e rrezikut të likuiditetit, sipas së cilës bankat duhet të sigurohen që të mbajnë raportin e mjeteve likuide ndaj detyrimeve aatshkurtra në nivel minimal prej 25%.Sistemi bankar i Kosovës tejkalon dukshëm kërkesën rregullative, ku në qershor 2013 raporti i mjeteve likuide ndaj detyrimeve aatshkurtra ishte 38.5%. Andaj, vlerësuar përmes këtij indikatori, mund të cilësohet që sektori bankar i Kosovës ka atësi të mjatueshme për

215 shlyerjen adekuate të detyrimeve aatshkurtra si dhe për ballaaqimin me rreziqe potenciale të likuiditetit. Rezervat e likuiditetit të sistemit bankar gjithashtu vazhdojnë të qëndrojnë në nivel mjat më të lartë se kërkesat rregullative. Në qershor 2013, vlera e gjithsej rezervave ishte milionë euro, që është 64 % më shumë se rezerva e detyrueshme prej milionë euro. Në aspektin e ekspozimit ndaj rrezikut të likuiditetit, mbajtja e nivelit të lartë të rezervave mund të konsiderohet si pozitive ngase zvogëlon ekspozimin e sektorit ndaj zhvillimeve të mundshme me rrezik për likuiditetin, sidomos për aktin që ekonomia e Kosovës është e euroizuar dhe Banka Qendrore e Kosovës ka mekanizma të kuizuar për injektim të likuiditetit në treg. Sidoqotë, mbajtja e rezervave mbi nivelin e obliguar paraqet kosto oportune për bankat si dhe mund të ketë implikime në koston e shërbimeve bankare, andaj dhe menahimi i mirë i mjeteve likuide për të minimizuar koston oportune dhe njëkohësisht për të mos rrezikuar likuiditetin është i rëndësishëm. Modeli i biznesit të sektorit bankar kryesisht bazohet në menahimin ë transormimit të maturitetit të mjeteve, ku burimet aatshkurtra të inancimit shrytëzohen për përmbushjen ë kërkesave aatgjata për onde nga klientët. Aktiviteti i tillë ngërthen në vete rrezik strukturor të likuiditetit, dhe analiza e hendekut të likuiditetit dierenca ndërmjet aseteve dhe detyrimeve të bankës në bazë të intervaleve të maturitetit është metodë e rëndësishme në vlerësimin e këtij rreziku. Dierenca apo mospërputhja më e madhe e maturitetit në mes të aseteve dhe detyrimeve paraqet rrezik më të madh, dhe menahimi i likuiditetit pritet të mbështetet mbi parimin e minimizimit të hendekut të likuiditetit. Në përgjithësi, hendeku kumulativ për mjetet dhe detyrimet me maturitet deri në 90 ditë është negativ dhe relekton aktin që kreditë, si kategoria dominuese e aseteve, kanë kryesisht maturitet më të gjatë se tre muaj, ndërsa depozitat, si kategoria dominuese në anën e detyrimeve, kanë maturitet të shkurtër. Dierenca kumulative për këtë periudhë deri në 90 ditë është ngushtuar në milionë euro krahasuar me milionë euro në qershor 2014, dhe ngushtimi i mëtutjeshëm i hendekut kërkon kryesisht përpjekje në zgjatjen e maturitetit të depozitave të sektorit që njëkohësisht do të ngushtonte hendekun pozitiv në intervalet më të gjata të maturitetit dhe do të ulte ekspozimin ndaj rrezikut të likuiditetit strukturor që e karakterizon sektorin. Gjithashtu, kjo do të lehtësonte rritjen ë kreditimit me aat më të gjatë të maturimit.vlerësuar nga indikatorët e mësipërm të likuiditetit, pozita e likuiditetit të sektorit banker mund të konsiderohet mjat ë avorshme. Qëndrueshmëria që ka karakterizuar depozitat deri më tani, si dhe rritja e vazhdueshme e tyre sugjerojnë për besimin e lartë ndaj sektorit përkundër krizës globale inanciare. Në periudhat në vazhdim, avancimi i mëtejshëm i rregullave në ushën e mbrojtës së depozitorëve si dhe zhvillimet e pritshme në drejtim të hapjes dhe unksionalizmit të tregut sekondar të letrave me vlerë të Qeverisë së Kosovës pritet që të kenë eekt pozitiv në uljen e ekspozimit ndaj rreziqeve potenciale dhe përorcimin e mëtejmë të pozitës së likuiditetit.

216 8.2Analiza empirike mbi testimin e eektit te riskut te likuiditetit ONLINE - ISSN Ne gjate hulumtimit tonë kemi bërë disa veshtrime empirike mbi ndikimin e gdp dhe proitabilitetin e bankës ne riskut të likuiditetit, duke i larguar medyshjet e mëndimeve të autorëve të ndryshëm në lidhje me këtë qeshtje,tani nepërmjet një modeli ekonometrik do të testojme eektet e këtyre variablave te cilët janë paraqitur si më poshtë.së pari do ta caktojme modelin ekonometrik dhe mëtoden se si ta vlëresojme atë model,ne do të mundohëmi ti analzojmë të gjitha të dhënat e marrë per bazë,të bëjme përllogaritjet dhë se undi edhe interprëtimin e rezulltatëve të arritura nga ky model ekonometrik.gjithashtu nga kontrollimi i bëre do të testohën edhe vleshmeria e hipotezave të deinuar në illim të punimit tonë. Speciikimi i modelit ekonometrik dhe vlersimi i katrorëvë të vegjël Nëpermjet metodës se regresionit dhe aplikimit të metodave të vleresimit ne do te testojmë ndikimin e likuiditetit të tepërt në proitin e bankës si dhe në GDP e Kosovës,ku ky variabel i undit tregon edhe rendesin e temes në nivel vëndi ku egjith kjo bëhet për te vertetuar sa më hollsisht këtë temë. Modeli i ekonomitrikë paraqitet si në vijim: Y B B X B X 2 u i 8.3 Y - paraqët variablën e varur variabla që sqarohet, regresant, endogjenës, e parashikuar etj, në rastin tonë të hulumtimit si variabël e varur është likuiditeti. X - paraqet variablën e pavarur regresor, eogjen, që parashikon etj, në rastin tonë si variabël e pavarur është B1, B2 dhe B3 thiren prametra ose koeicientët e vlersimit; ku B1 është parametri i konstantës, kurse B2 dhe B3 janë parametrat e vleresimit të variablës së pavaur ku ne rastin ton kemi gdp dhe proitin ebakave në kosovë.. ui është variabla stokastike ose erorr term, përmban të gjitha aktorët ose variablat që nuk janë paraparë në model dhe është variabël random e pa obzervuar mer vlera pozitive dhe negative.

217 Burimi:bqk burimi:bqk Burimi:Bqk 8.4Interpretimi i rezulltateve te arritura ne Stata 12 Tani do të vleersojmë modelin ekonometrik te cilin e deinuam më siper e i cili parqet ndikimin e proitabilitetin e bankës dhe gdp e Kosovës ne likuiditetin bankar.nepërmjet analizës së regresionit kemi për qëllim të kontrollojmë validitetin e hipotezave të parashtruara në illim të ketijë punimi.me qëllim qe punimi të arrijë besushmeri dhe të jetë sa më adekuat në rastin tonë ne të dhënat me shuma natyrore i kemi shprehur në perqindje% vetëm per të ju pershtatur të dhënave në variabel.ne model pershihën dy variabla,të cilat janë variabla të pa varura,egzogjene siq është proitabiliteti dhe gdp,dhe variabla e n varur,regresanti në rastin tone kemi likuiditetin.në vijim do të speciikojmë modelin si regresion i shumishtë për të bëre perllogaritjen e tij. Modelin ekonometrik mund ta shkruajm si: Likuiditeti=B1+B2proitabiliteti+B3gdp+ui

218 ku Y- përaqëson likuiditetin ose regresanti:b1-koicienti i konstantes:b2, B3, B4-koicientet parcial te vlersimit,proitabilitetin dhe gdp regresoret dhe u-gabimi standard Përllogaritjen e koeicientëve të vlerësimit në ekuacionin e unksionit të mostrës së regresionit e bëjmë me anë programit kompjuterik STATA_12. Me zgjedhjen e tyre ne itojmë vlerësuesit B1, B2 dhe B3, të cilët njihen si vlerësuesit e katrorëve të vegjël. Pas përllogaritjes së koeicientëve të vlerësimit B1,B2 dhe B3, mund t a rishkruajmë ekuacionin e regresionit tredimenzional, duke i bërë zëvendësimet e vlerave përkatëse edhe atë: Likuiditeti= proitabiliteti gdp se t Rezultatet e kërkimit empirik,sygjerojnë ndikimin e proitabiliteti te bankes dhe gdp ne likuiditetin e sistemit bankar.nga rezultatet e regresionit,ne gjetëm që rritja eventuale e proitabilitetit per 1%,do te shkaktonte rritjen e likuiditeti për 3.56 % me qe t-testi është 3.68 me e madhe së 2 mund të konstatojmë se koicienti ka signiikance të mirë si dhe standard error-i është shumë më i vogël pra që e mbeshtetë signiikancën e t testit për variabël, po ashtu më rritjën e gdp per 1% ndikon në rritjën e likuiditet për 1.004% duke e analizuar t testi-n shohim se është më e madhe se 2 pra,32.64 që do të thotë edhe ky interpretim ka signiikancë si variabel, po ashtu ne mund të verejmë se edhe koeicinetit i determinit është që do të thotë se pjesa derrmuese mos të themi absolute e shpjegojnë variablat e pavarura, variablen e varur pra ka mungës shumë të vogel të ndonjë variabel qe mund ta aekton më shumë likuiditetin. Përveq kësaj nepërmjet përllogaritjes se testit që shpjegon signiikancen e modelit si teresi,qe dallon nga t testi që shpjegon variablat nje nga nje shohim se edhe testi ka signiikance pra është Andaj nëpërmjet ketijë rezultati ne vërtetojmë hipotezat e parashtruara qe në illim të punimit tonë.hipoteza bie për arsyje se H1/1 Likuiditeti ndikon në menyrë pozitive në GDP e ekonomise së Kosovës si dhe. H2/1 Likuiditeti ndikon pozitivisht ne proitin e bankës. Me rastin e rezultatit të lartë përmendur,ne jemi konsistent dhe në pajtushmeri të plotë me teorinë e shumicen e studimeve të bëra në vëndet e lartë permendura,prandaj sipas një konstatimi ngaacharya, Shin, dhe Yorulmazer, 2009 London Business School, NYU-Stern, Princeton University themi se hdo likuiditetet i lartë në sistem bankar të nje vendi nese përdoret ndihmon ekonomisht atë vend ku operon si rasti i Bankave Indiane ne vitin 2005 ku gjysmen e reservave të bankës apo më mire të themi rreth 5 trilion dollar investon në ekonomine e vendit ku me që rast realizohet një proitabilitet më i lartë board o director in India.Mirepo pjesa e autorëve tjerë nuk duket se e absorbojne këte mëndim për shkak të kushteve dhe rrethanave në vëndet në tranzicion sepse mungon kredibiliteti i autorëve. Synimet tona në lidhje me prezantimin sa më të mire të temës në jale janë vertetuar më ngritjen lartë të hipotezave dhe në bazë të kësaj ne marrim parasyshë karakteristikat e kosovës :si ekonomi e vogel e hapur,mungesa e eportit ne ekonominë botrore,importin e lartë dhe me shkallë të lartë rreth 40% të papunsisë.andaj sygjerim i yni do te ishte që mbajtja e likuiditetit apo mos investimi i këtyre mjeteve ndikon në mënyrë negative si në

219 proitin e bankës ashtu edhe të ekonomisë se vëndit duke inluencuar në keto karakteristika qe ne i përmendem më lartë dhe qe mund të krijohën tema tjera të hulumtimit. 9.Konkluzionet Qëllimi ynë gjatë realizimit të ketijë hulumtimi apo kesaj teme është që të analizojmë ndikimin e gdp dhe proitabiliteti ne likuiditetin ë sistemit bankar nga periudha Ku se cila nga keto variabla përshin të dhëna në kuartale që mund ti shikoni edhe në Apendi. Rezultatet tona empirike nga modeli i regresionit të realizuar tregojnë se si proitabiliteti ashtu edhe gdp kanë ndikim të qëndrushem në Likuiditetin e vëndit qe na lëne të kuptojmë se modeli ekonometrikë nuk i mbeshte hipotezat tona të parashtruara që në illim te punimit.nga të gjithë autoret me studimet e tyre të realizuara, janë të një mëndimi po thujse të njejtë.pra rezultatët emipirike tregojnë siq e cekëm edhe më lartë hdo rritje për 1% e proitabiliteti dhe gdp ndikon në mënyre pozitive në likuiditetin duke mos harruar se variablat shprehin signiikancë të lartë me likuiditetin në të dy raste qe i kemi shpjeguar edhe më lartë.mos harrojmë të cekim se punimi yne ka mundesi të mira të jep inormacione adekuate për perdorim të likuiditetit të tepërt sepse për ndryshe shpreh kosto oportune që mund të themi se ështe shpenzim po ashtu ky punim ka edhe limite për arsyje së nuk përshine shumë variabla tjera që ndikojnë në likuiditet si:cmimi,normat interesit,ndikimi i tatimeve në gdp andaj ne edhe në model ekonometrik kemi pershire Ui- që nënkupton se ka variabla tjera qe ndikojnë në likuiditet dhe qe nuk janë të përshira në ketë punim.ne mendojmë që për hulumtimet tona të ardhshme qotë në ormë grupore apo individuale mund të pershihen nje sere hulumtime te reja siq i cekëm edhe më lartë. Pra gjitha këto janë probleme ekonomike që kërkojnë zgjidhje qe mund të realizohën nëpërmjet një hulumtimi adekuat si ky duke perllogaritur modelet në programin e avancuar per kerkime dhe hulumtime ekonomike STATA 12.

220 10.Rekomandimet Sipas analizave të realizuara rekomandimet tona sa i perket ndikimit të likuiditetit në proitin e bankave dhe gdp është qe hdo herë bankat të kenë kujdes në teprice të likuiditetit gjë që mund të ndikoj si koston për shkak të mbajtjës së tyre dhe që mund të ndikojnë në demtimin e proitabiliteti të bankës. Rekomandim tjeter është qe pse jo banka qendrore të rrisë rezervat ndaj bankave të nivelit të dytë pasi qe likuiditeti është i tepërt, si dhe likuiditeti i tepërt të cilin ne si student e analizuam gjatë gjithë këti hulumtimi vie nga ana e bankave të cilat janë me origjine të huaja dhe kanë gjetur kosovën si vënd stabil për të mbajtur një pjesë të itimeve të tyre. Rekomandim tjeter i yni është qe kët likuiditet që ndikon në proit të bankave ta investojnë në projekte që mund të gjenerojnë proite edhe më të mëdhaja duke mos harruar konceptin vlera në kohë e parase. Rekomandim tjeter me i thellë është sa më shpejtë të ketë illim të zhvillimit të tregjeve inanciare në mënyre që edhe bankat më keto proite që i kanë të investojne në aksione dhe kjo do të ndikoj në mënyre të drejtperdrejtë në uljen e normave të interesit pasi qe mund të kenë edhe orientime tjera të veprimtarive të tyre se siq e dimë normat për kredi janë shumë të larta edhe pse likuiditeti eshte i larte. Rekomandim i undit është qe pse jo në qotë se raportet e bqk jane reale të ndikoj shteti në thithjen e këtyre rezervave që kalojnë normën e likuiditeti që është mbi 25% ti përdorin direkt në investime për qytetar në një kohë të caktuar pasi qe ato para qëndrojne të paqarkulluara dhe që do të ishte interes i dyanshëm qote për banken ti vë në qarkullim qotë për shtetin që ndikon në rritjen e gdp apo rritjen në mireqenien ekonomike sipas kontraktimeve.

221 11.Literatura 1.Aizenman, J., and Marion, N2003 The High Demand For International Reserves In the Far 2.Journal o The Japanese and International Economies Anderson, T.Ë Estimating linear restrictions on regression coeicients or multivariate normal distributions Annals o Mathematical Statistics, 22, Arellano, M. 1987Computing Robust Standard Errors or Ëithin-Groups Estimators Oord,Bulletin o Economics and Statistics, Vol. 49, pp Aspachs, O. E. Nier, M. Tiesset Liquidity, Banking Regulation and the Macroeconomy:Evidence on bank liquidity holdings rom a panel o UK-resident banks. Unpublished manuscript. 6.Bates, T., Kahle, K., and Stulz, R Ëhy Do U.S. Firms Hold so Much More Cash than They Fisher College o Business Ëorking 7.BCBS 2010Basel III: International rameëork or liquidity risk measurement, standards and monitoring, Bank or International Settlements. December Berger, A. N. 1991Market Discipline in Banking" Proceedings o a Conerence on Bank Structure and Competition Federal Reserve Bank o Chicago, Berger, A.N The relationship betëeen capital and earnings in banking Journal o Money, 10.Bernanke, B. S Liquidity Provision by the Federal Reserve, Risk Transer Mechanisms and Financial Stability Ëorkshop, Basel, Sëitzerland, on May 29, Bordeleau, E., Craëord, A. and Graham, C Regulatory Constraints on Bank Leverage: Issues and Lessons rom the Canadian Eperience. 12.Calvo, G. A Capital Floës and Capital-Market Crises: The simple economics o Sudden Stops Journal o Applied Economics, Vol. 1, No. 1, Demirguc-Kunt, A., and Huizinga, H Determinants o Commercial Bank Interest Margins and Proitability 14.Demirguc-Kunt, A., and Huizinga, H Financial Structure and Bank Proitability Policy Research

222 15.Foley, F., Hartzell, J., Titman, S., and Tëite, G Ëhy do irms hold so much cash? A tabasedeplanation Journal o Financial Economics 86, Gauthier, C., He, Z., Souissi, M Understanding Systemic Risk: The Trade-Os betëeen Capital, Short-Term Funding and Liquid Asset Holdings Bank o Canada Ëorking Paper Gilbert, R. A. 1990"Market Discipline o Bank Risk: Theory and Evidence." Federal ReserveBank o St. Louis Revieë 72 January/February 1993, Van der Vose-Mangmaned and liquidity o Bank 21. Likvidacija 1- Likvidacija 2 Banking o Croatia

223 Per pjesen teorike ne illim te punimit jemi koncentru ne keto libra me shume Ekonomia dhe Financa Bankare pro.dr. Fadil Govori 2008,2011 Drejtimi Bankar pro.dr.ivan Apendi :Perllogaritjet ne STATA Gdp proitabiliteti likuiditetin miliar milion milion tm1 800 milion tm1 35milon tm1 16 milion tm2 700milion tm2 20milon tm2 14 milion tm3 1 miliard tm3 40milon tm3 15 milion tm4 1,1miliard tm4 35 milion tm4 16milion miliard milon milion tm1 900 milion tm1 40milion tm1 25 milion tm2 1 miliard tm2 30 milion tm2 30milion tm3 1.1 miliard tm3 25milion tm3 15 milon tm4 800 milion tm4 45 milion tm4 10milion milion milion tm1 1 miliard tm1 30 milon tm1 14milion tm2 850 milion tm2 25 milion tm2 15milion tm3 1.5 miliard tm3 35 milion tm3 20 milion tm4 1 miliard tm4 35 milion tm4 15 milion miliard milion milion tm1 1.1miliard tm1 25 milion tm1 17 milion tm2 1 miliard tm2 35 milion tm2 10milion tm3 900 milon tm3 30 milion tm3 20milion tm4 1.2 miliard tm4 35 milion tm4 10milion

224 miliard milion milion tm1 1.3 milard tm1 45 milion tm1 16 milion tm2 1.2 miliard tm2 30 milion tm2 10 milion tm3 1miliard tm3 35 milion tm3 8milion tm4 1.2 miliard tm4 35milion tm4 12milion milard milion milion tm1 1.4 miliard tm1 50 milion tm1 10 milion tm2 1.3 miliard tm2 30 milion tm2 8milion tm3 1 miliard tm3 35 milion tm3 7 milion tm4 1,2 miliard tm4 35 milion tm4 15 milion milard milion milion tm1 1.5 milard tm1 30 milion tm1 9 milion tm2 1.3 miliard tm2 30 milion tm2 11milion tm3 1.1milard tm3 30 milion tm3 12milion tm milard tm4 30 milion tm4 13 milion milard milion milion tm1 1.5 milard tm1 30 milion tm1 9 milion tm2 1.3 miliard tm2 30 milion tm2 11milion tm3 1.1milard tm3 30 milion tm3 12milion tm milard tm4 30 milion tm4 13 milion

225

226

227