Sisteme informacioni të menaxhmentit

Transcription

1 Përgatitur dhe redaktuar nga: Prof. dr. Edmond Beqiri Sisteme informacioni të menaxhmentit Përmbledhje punimesh të studentëve në Programin Master në Marketing Menaxhment Universiteti Shtetëror i Tetovës Fakulteti Ekonomik Studimet pasdiplomike Master në Marketing Menaxhment 2010/2011 Përgatitur dhe redaktuar nga: Prof. dr. Edmond Beqiri Shkurt 2011

2 Universiteti Shtetëror i Tetovës Fakulteti Ekonomik Studimet Pasdiplomike Master në Marketing Menaxhment Përpunuar dhe redaktuar nga Dr.sc. Edmond Beqiri Sisteme informacioni të menaxhmentit Punime të realizuara nga studentët Master Udhëheqës dhe përgjegjës i Programit: Dr.sc. Seadin Xhaferi Vërejtje: Ky material paraqet një përmbledhje punimesh të studentëve të cilët marrin përgjegjësinë për autorësinë e punimeve. Për çfarëdo rasti të kontestueshëm në lidhje me autorësi, përgjegjësia nuk bjen mbi USHT, radaksinë apo udhëheqësinë e Programit Master. Tetovë, 2011 Tema të zgjedhura në MIS 2 Master në Marketing Menaxhment

3 Përmbajtja Agon Skeja: Sistemet kontabël të kompjuterizuara... 5 Ajshe Bekteshi: Teoria e Përgjithshme e Sistemeve Arbër Ajazi: Roli i Sistemit Informativ në menaxhimin e biznesit Arbënor Veliu: Sistemi Informativ ne Marketing Argjenda Fejza: Pagesat elektronike Elhami Haziri: Sistemi i informacionit në ISP-Internet Ekrem Isufi: Banka elektronike si formë e biznesit elektronik Ermira Abduli: Sistemi i informacionit në transaksionet finansiare Fitim Maqani: Sistemi TIMS (Trade Information Management System) Ibadete Ismaili: Sistemet e informacionit në menaxhimin e cilësisë Ilir Haziri: Web shërbimet, gjendja aktuale Januz Rexhepi: Sistemi I Informimit te Njehsorët Elektrikë Multifunksional Kushtrim Canolli: Fazat e zhvillimit të Sistemit të informacionit në Regjistrin Civil të qytetarëve Labinot Preniqi: NDIKIMI I TEKNOLOGJISË INFORMATIVE NË BIZNES Luan Ramadani: E-Commerce (Tregtia elektronike) ne Maqedoni Mimoza Rakipi: Sistemi i informacionit në banka E-Banking Nuridin Halili: Powerpointi si program ndihmës në zhvillimin e procesit mësimor Rexhep Gërbeshi: Ndikimi i shërbimeve të internetit në Marketing Shenazije Mustafai: Pagesat Elektronike Kredit Kartat Shkelzen Jakupaj: Menaxhimi i Sistemëve të Barkodeve Verime Zimberi-Beluli: BANKAT ONLINE NË R.M Tema të zgjedhura në MIS 3 Master në Marketing Menaxhment

4 SHTOJCË: PUNIME JASHTË TEMATIKËS SË MENAXHMENTIT TË SISTEMEVE TË INFORMACIONIT Abdyl Islami: Shkalla e papunësisë Lazam Sherifi: Seleksionimi i kuadrove ne ndermarrjen TRINITY Tema të zgjedhura në MIS 4 Master në Marketing Menaxhment

5 Agon Skeja: Sistemet kontabël të kompjuterizuara Abstrakt Punimi përfshin një ilustrim të një sistemi të thjeshtë bazash të dhënash kontabël. Duke u munduar që me anë të kësaj teme studentët do të mendojnë se si janë automatizuar funksionet kontabël bazë dhe se si kompjuterët lehtësojnë procesin kontabël. Regjistrimi i transaksioneve dhe përgatitja e raporteve financiare me sistemin e tashëm financiar është një punë intensive dhe e ngadaltë. Ajo na merr shumë kohë për të regjistruar transaksionet dhe për të përgatitur raportet. Prandaj me shtimin e vëllimit të punës dhe me rritjen e ndërmarrjes gjithnjë kemi nevojë për një sistem të kompjuterizuar kontabël. E dimë se në tregje janë disa sisteme të mira që nuk janë të shtrenjta dhe që i përmbushin nevojat e çdo kompanie, qoftë ajo e vogël, e mesme apo edhe e madhe. Por gjithnjë paraqitet pyetja sa të ndryshëm janë këto sisteme dhe a është vështirë që të mësohen. Sistemet e kompjuterizuara përdorin koncepte të njëjta me ato manuale që janë përdorur deri më tani. Përparësia kryesore e një sistemi të kompjuterizuar është se sistemi mund të bëj shumicën e punës për ju, duke përfituar në kohë. Pasi të dhënat regjistrohen, sistemi përmirëson automatikisht bilancet e llogarive dhe përgatisin raportet financiare. Hyrje Me kënaqësi e kam shtjelluar punimin SISTEMET KONTABËL TË KOMPJUTERIZUARA, me të vetmin qëllim që ky punim të ndihmojë që të shikohet kontabiliteti si një proces teknologjik dinamik. Disa njerëz nganjëherë kanë përshtypjen që kontabiliteti është një proces zyreje pa shumë teknologji brenda apo më mirë të them një sistem kontabël i mbajtur me laps dhe me letër dhe i cili gjithnjë bëhet më i papërshtatshëm. Numra të mëdha të transaksioneve, me shumë klientë dhe prodhime dhe më shumë veprimtari komplekse tregtare nënkuptojnë që kompanitë kanë mundësi Tema të zgjedhura në MIS 5 Master në Marketing Menaxhment

6 të përfitojnë nga një sistem i kompjuterizuar kontabël. Pra nga kjo nënkuptohet që sistemi manual ka nevojë të zëvendësohet nga një sistem i kompjuterizuar. Në pjesën e parë të punimit është trajtuar Teoria e përgjithshme e sistemeve (TPS). Sistemet moderne kontabël kërkojnë një njohje bazë të rrjeteve kompjuterike dhe sistemeve të menaxhimit të të dhënave. Bota në të cilën punojnë kontabilistët nuk është më ajo e ditarëve dhe e librave tradicionalë. Ajo tani është një botë në të cilën sistemet kompjuterike janë të rëndësishme për përpunimin dhe analizimin e informacioneve, prodhuesve dhe tregtare. Në këtë punim do i shtjellojmë çështjet kyçe që janë të rëndësishme për të kuptuar sistemet kontabël të kompjuterizuara. Objektivi ynë është që këto çështje të rëndësishme ti përshkruajmë dhe ti shpjegojmë, prandaj këto çështje i kanë ndarë në tri objektiva. 1. Përbërësit e një sistemi të kompjuterizuar kontabiliteti, 2. Përpunimi i të dhënave në një sistem të kompjuterizuar, 3. Modulet e sistemit kontabël. Teoria e përgjithshme e sistemeve (TPS) Sistemi paraqet një bashkësi të objekteve dhe relacioneve në mes atributeve te objekteve qe funksionojnë si një tërësi për arritjen e qëllimit te caktuar. Diciplina e kibernatikës e cila merret me studimin e sistemeve quhet teoria e përgjithshme e sistemeve (TPS). -Teoria e përgjithshme e sistemeve, si metodologji është e aplikueshme ne sfera të ndryshme te veprimtarisë dhe ekzistencës njerëzore. Detyrë e teorisë së përgjithshme se sistemeve është të formojë, zhvillojë dhe te aplikojë përmes matematikës dhe diciplinave tjera metodologjike, ligje absolute te sjelljes së sistemeve në kohë nëpër degë te ndryshme te shkencës dhe në lidhje me lëndën dhe paraqitje të ndryshme. -Në sistemet organizative, siq është ndërmarrje, element i pazëvendësueshem eshte njeriu.njeriu ne këtë rast është një sistem i rëndësishëm apo më mirë te themi i domosdoshëm ku këmbimi i vazhdueshëm i përmbajtjeve materiale dhe informative në ambientin përbën një kusht të rëndësishem të funksionimit të ndërmarrjes. Njëri nga sistemet më të komplikuara është njeriu i cili e ka rolin vendimtar apo më të rëndësishmin në hulumtimin, zhvillimin dhe nëpër fitimin apo të arrituart qofshin matriale apo financiare. Duke marrë parasysh faktin se njeriu paraqitet si element i sistemit real dhe abstrakt patjetër nevojitet një njohuri sa më e mirë e njeriut si sistem kompleks në zgjedhjen e qfarëdo problemi qofshin ato shkencore apo profesionale. Tema të zgjedhura në MIS 6 Master në Marketing Menaxhment

7 Informacioni Fjala informacion rrjedh prej fjalës latine information që do të thotë kuptim,parafytyrim, porosi. Për një lajm thuhet se sjell informacion, nëse ai tregon diç të panjuhur deri në ate cast. Sasin e informacionit që na sjellin lajmet e vlerësojmë në mënyrë subjective, në bazë të ndjenjave. - Bashkësia e të dhënave, kuptimeve ose shenjave të cilat pranuesit ja zvogëlojnë ose ja eliminojnë, papritshmerinë ose pacaktueshmerinë dhe e cila mundëson veprimin duke bërë zgjedhjen më optimale nga ngjarjet e mundshme me qëllim të ngritjës së kapacitetit të njohurive njerzore për ngjarjen e zgjedhur quhet informacion. - Që informacioni të jetë i rrjedhshëm duhet ti ketë edhe të ekzistojnë dy objekte: dhenësi dhe pranuesi i informacionit. Shprehja informacion dhe lajm merren si të njejta, karakteristikë e informacionit është kuptimi i qëllimit dhe ndikimi te pranuesi gjatë ndërrimit të gjendjes së tij. Lajmi i cili te pranuesi nuk e ndërron gjendjen informative të tij nuk ka kurrfar vlere. Vlera i rritet në qoftë se janë më të mëdha ndikimet e gjendjes informative të shkruara nën ndikimin e përmbajtjës së lajmit. Informacioni në të vërtetë paraqet përmbajtjen e një lajmi. - Me kuptimin e informacionit është i lidhur ngusht edhe koncepti i të dhënave ang. (data), lat.(fakt). Fjalët informacion dhe të dhëna shpesh herë përdore si sinonime, mirëpo, ndërmjet, tyre ekziston dallimi esencial. Të dhënat ose mesazhet mund të jenë varg i shkronjave, numrave dhe simboleve të tjera, ndërsa domethenja e tyre paraqet informacionin. - Mirpo duke pasur parasysh se në jetën e përditshme bëhet shkëmbimi i të dhënave (së paku tentohet) me kuptim të caktuar, atëher informacioni dhe të dhënat shpesh herë identifikohen. - Prandaj nga këto që i cekëm më lartë mund të konstatojmë se informacioni, lajmi dhe të dhënat kanë ngjajshmëri, por në të vërtetë ka në dallime esenciale dhe shkencore, sepse lajmi në të vërtetë e informon një të dhënë, por e rëndësishme është brendia apo bërthama e atij lajmi apo asaj të dhëne ku me plot kuptimin e fjalës mund të themi se është informacioni. - Çdo ngjarje ka një gjasë (besueshmëri) të caktuar që të ndodhë apo të mos ndodhë. Kjo gjasë sillet nga 0% (ngjarje e pamundur) deri në 100% (ngjarje e sigurtë). Një ngjarje sjellë sasi të informacionit në përpjestim të zhdrejtë me gjasën e realizimittë saj. Sa më të vogël ta ketë gjasën një ngjarje aq më shumë do të sjellë informacion realizimi i saj. Matja e informacionit - Të gjitha madhësitë fizike e kanë madhësinë e vet për matjen e tyre, njëherit edhe informacioni e ka madhësin ë e vet matëse e cila është shkalla e zvogëlimit të përsosëshmërisë së ndarjes së ndonjë ngjarjeje pas pranimit të informacionit të caktuar. Tema të zgjedhura në MIS 7 Master në Marketing Menaxhment

8 - Ekzistojnë informacione të mëdha dhe të ndryshme: p.sh. nëse marrim lajmin se nesër në ora 12 do të jetë mesditë, atëherë kemi marrë një informacion të vogël të cilin të gjithë e dimë, por nëse e marrim lajmin se nesër në ora 12 do të ketë termet, atëhetrë kemi pranuar një informacion të madh (sepse është informacion i papritur). - Pët tu përcaktuar njësia mesatare për informacionin atë do ta zbërthejmë në pjesë elemntare përbërese të quajtura informacione elementare. Informacione të tilla janë ato që nuk mund të zbërthehen më tutje, e në jetën e përditshme informacione elementare janë fjalët: PO dhe JO. Në elektronik rastet po dhe jo janë analoge me rastet ka sinjal dhe s ka sinjal. Në matematikë është zhvilluar një diciplinë e quajtur sistemi i numrave binar. Te sistemi numerik binar secila shenjë mund të paraqitet me kombinimin e shifrave binare O dhe 1. Mund të merren si analoge me raste PO (shifra binare 1) dhe JO (shifra binare 0). Përkundrej sistemit të numrave dekad i cili bazohet në 10 shifra (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9). - Njësia për matjen e informacionit elementar duke u bazuar në këto konstatime është marrë shifra binare të cilën në gjuhen angleze e quajm BINARY digit (BIT). Në jetën e përditshme paraqitja e shenjave simboleve me anë të vargjeve të caktuara sipas marrëveshjes quhet KODIM. A ( )PO-JO-JO-PO-PO-JO-JO-JO Në këtë rast kodi binarë i shkronjës A sipas marrëveshjës, në të cilën fjala JO Është analoge me O kurse fjala PO me 1 është: A ( ) _ Në gjuhën shqipe në jetën e përditshme përdoren :36 shkronja të mëdha, 36 shkronja të vogla, 10 shifra, rreth 30 shenja të ndryshme të pikësimit, rreth 30 shenja të ndryshme matematikore që gjithësejt paraqesin 142 shenja të ndryshme. - Mjetet bashkohore sistemet kibernatike, as që mund të mendohen pa procesin e kodimit, i cili bazohet në kodin binary të përpiluar prej dy varriablave O dhe 1 me kombinimin e këtyre dy varriablave bëhen të gjitha opsionet matematikore, logjike dhe analogjike. - Numri i kombinimeve të mundshme të biteve llogaritet sipas formulës: У = 2 n у - paraqet numrin e kombinimeve, ndërsa п paraqet numrin e biteve. Sipas kësaj formule duhet për të gjetur numrin e biteve (п) ashtu që numri i kombinacioneve ( у ) të jetë më i madh ose i barabartë me 142. Me (2) bitë (n = 2) fitohen 4 kode (y = 4). У = 2 n = 2 2 = 2.2 = 4 Tema të zgjedhura në MIS 8 Master në Marketing Menaxhment

9 Këto katër kode dy bitëshe janë : 00, 01, 10, 11 Ndërsa me 4 bitë (n = 4) do të fitohen 16 kode (y = 16) Y = 2 n = 2 4 = = 16 Kodet katër bitëshe të mundshme janë: 0000, 0001, 0011, 0111, 0010, 0101, 0100, 0110, 1000, 1001, 1100, 1101, 1010, 1011, 1110, Në të dyja rastet, në të parin ku me 2 bitë fitohen katër kode, ku me 4 kode do të mund të paraqesim 4 shkronja të ndryshme si p.sh. A,B,C,Ç. Ndërsa në rastin e dytë me 4 bitë fitohen 16 kode ku mund t i paraqesim 16 shkronja të ndryshme, ku edhe 16 kode janë shumë më pak se 142 të nevojshme, pandaj nuk mjaftojnë për paraqitjen e shenjave me të cilat komunikohet. - Nëqoftë se kështu vazhdohet, mund të konstatohet se me 3 bitë fitohen 8 kode 2 3 = 8, me 5 bit fitohen 32 kode 2 5 = 32, me 6 bië fitohen 64 kode 2 6 = 64, me 7 bitë fitohen 128 kode 2 7 = 128, me 8 bitë fitohen256 kode 2 8 = 256 kode të ndryshme. Pra me 8 bitë mund të mbulohen të gjitha shenjat nga jeta e përditshme në gjuhën shqipe sepse vetëm numri 256 është më i madh se 142 me qka është parashtruar kushti në fillim. Kjo ndikoi në aprovimin edhe një njësi për matjen e informacionit të gjuajtur bajt (bytë) e cila është ekuivalente me një shenjë që përdoret në jetën e përditshme. Nga shembujt e lartëpërmendur mund të konstatohet se një bajtë është i barabartë me 8 bitë ( 1b = 8 bitë ). Sistemi Fjala sistem e ka prejardhjen prej gjuhës greke sistema, që do të thotë një tërësi e përberë prej pjesësh. Diciplina shkencore e kibernatikës e cila merret me studimin e sistemeve quhet teoria e përgjithshme e sistemeve TPS. Sistem pra edhe mund të konkludojmë se është një grumbull elementesh të botës reale materiale apo i ideve logjike- filozofike të vëna në lidhshmeripër të kryer një funksion dhe si të tillë formojnë një tërësi funksionale të botës reale materiale të cilën mund ta përshkruajmë në çdo moment. - Në teorinë e sistemeve dhe të kibernatikës sistemi paraqitet si një terësi si kompleks elementesh që gjenden në korelacion funksional për t iu kundërvenë çrregullimit respektivisht ligjeve të entriopisë, në funksionin e vet aktiv atje ku është prezent intelegjenca e njeriut për dallim nga funksioni i sistemeve të tjera që janë produkt i ligjeve të natyrës pra, këtu është për sistemet logjikë që për bazë kanë informaten. Tema të zgjedhura në MIS 9 Master në Marketing Menaxhment

10 Termi sistem sot ka një përdorim të gjerë dhe të shpërndarë në të gjitha shkencat, shkathtësitë, veprimtaritë dhe dukuritë. - Sistemet për nga aspekti burimor, mund ti ndajmë në dy grupe: SISTEMET E BURIMIT NATYROR SISTEMET E BURIMIT ARTIFICIAL - SISTEMET E BURIMIT NATYROR:- Formohen nga vet natyra, në bazë të ligjeve të natyrës dhe aty njeriu është vetëm vështrues i cili anon të inkuadrohet në ato sisteme, bie fjala në sistemin diellor njeriu është vështrues, por njëkohësisht ka pasur sukses edhe të inkuadrohet përmes satelitëvë artificial. - SISTEMET E BURIMEVE ARTIFICIALE:- Nga ana tjetër janë produkte të nivelit të zhvillimit dhe organizimit të materies pikërisht në trurin e njeriut, ku e ka edhe burimin informata, dhe në saje të kësaj njeriu paraqitet me mundësi kreative, duke depërtuar në të gjitha sferat e jetës dhe të veprimtarisë. Sistemet e burimeve artificiale janë të shumta dhe të llojllojshme, porn ë esencë në krijimin e tyre pikënisja është në dy parime: REALE FIZIKE dhe ABSTRAKTE IDEORE - Të dy këto parime nisen në komponenten e tretë të botës reale materiale në informatë. Prandaj sa më korrekte të jetë struktura e informatës e cila i ve në dispozicion elementet e një sistemi, aq më real do të na duket aisistem, e kjo vjen nga fakti se edhe informata është madhësi fizike e cila ka formën dhe strukturen. Elementet e sistemit -Sistemet pa marrë parasysh burimin dhe llojin, mund t i përshkruajmë dhe t i definojmë në bazë të numrit të elementeve, korelacioneve në mes te elementeve dhe të sjelljes së elementeve brenda sistemit, respektivisht të sjelljës se sistemit në ambient. - Karakteristikat themelore të sistemit janë: mënyra e formimit, forma e ekzistimit, stabiliteti, lidhja strukturale, forma e qarkullimit të elementeve, sjellja e sistemit, aktiviteteve të elementeve dhe forma e këmbimit të sistemit me ambientin. Elementet apo pjesët e sistemit në literaturë, quhen edhe nënsisteme, segmente apo komponentet e sistemit. Sistemet e të gjitha niveleve karakterizohen edhe sipas volumit dhe numri i madhësive hyrëse dhe i atyre dalëse të cilat i gjejmë të emërtuara në gjuhën angleze: INPUT HYRJE dhe OUTPUT DALJE. Tema të zgjedhura në MIS 10 Master në Marketing Menaxhment

11 Dalja SISTEMI Input Output F ig. 1. paraqitja skenike e sistem it m e m adhësitë hyrëse dhe dalëse - Mund të dallojmë dy lloje të madhësive hyrëse: të kontrolluara (ose që udhëheqin), dhe të pakontrolluara ( te rastësishme ose pengesa). Inputet e kontrolluara (që udhëheqin) zakonisht janë autopute të disa objekteve të rrethinës së sistemit të cilat në shqyrtimet e përgjithësuara mund të konsiderohen si pjesë përbërese të sistemit. Inputet e pakontrolluara ( të rastësishme ose pengesë) ndikojnë nga rrethina e sistemit. Këto janë madhësi tek te cilat sistemi nuk ka kurrfarë ndikimi të drejtpërdrejt. - Inpute të ndërmarrjes janë: makinat, materialet, paratë, puntorët, informacvionet etj. Kurse autoput janë: produktet, sherbimet, informacionet, etj. Lidhjet që formohen ne mes elementeve të sistemit apo në mes sistemeve të ndryshme mund të jenë: materiale, energjetike dhe informatike. Llojet e sistemeve - Sistemet mund të ndahen në katër kategori kryesore: sistemet natyrale, sistemet organizative, sistemet teknike dhe sistemet shoqërore. SISTEMET NATYRALE janë të bazuara në ligjet natyrore të këmbimit të materies dhe të energjisëdhe janë të veqanta(unike) në terë botën. Tema të zgjedhura në MIS 11 Master në Marketing Menaxhment

12 SISTEMET ORGANIZATIVE janë të ndërtuara në principe dhe doktrina të caktuara dhe funksionimi i tyre është i bazuar në këmbimin e informacioneve të ndryshme. Karaktristika kryesore është hapja e këtyre sistemeve ndaj sistemeve tjera. SISTEMET TEKNIKE Krijohen nga njeriu duke i shfrytëzuar njohuritë e ligjeve fizike. Me anë të këtyre sistemeve njeriu përpunon natyrën dhe bënë ndikim në natyrë, duke i përshtatur veprimet e proceseve natyrore, nevojave dhe qëllimeve të tyre. SISTEMET SHOQËRORE Formohen nga njerëzit si sisteme të raporteve në mes njerëzve. Ato formohen dhe funksionojnë sipas koncepcioneve dhe lidhjeve të shkencave shoqërore dhe natyrore. Sistemet shoqërore mund të jenë të ndryshme: ekonomike, sociale, politike, juridike, kulturore etj. - Për nga forma këmbimi i materies dhe i informacionit në rrethinë mund të ndahen në dy kategori: sisteme të hapura dhe në sisteme të mbyllura. - Sistemi i cili e ndërron formen, i cili e bënë këmbimin e materies dhe informacionit me rrethinen në vellimin i cili ndikon në karakteristikat e sistemit quhet SISTEM I HAPUR. - Sistemi i cili nuk e ndërron formën, nuk e benë këmbimin e materies apo të informacionit me rrethinën e tij në vëllimin i cili ndikon në karakteristikat e sistemit quhet SISTEM I MBYLLUR. Lidhja rivepruese në sistem Sistemet afariste gjithmonë duhet që të kenë elemente të cilat realizojnë funksionin e udhëheqjes. Udhëheqja është veprim i sistemit, respektivisht i elementeve të tij, nën ndikimin e lidhjeve rivepruese, dhe të masës së përsosëshmërisë duke përfshirë këtu fundamentin-informatën, sepse pa informatë nuk ka udhëheqje lidhje rivepruese në ngritje të masës së përsosëshmërisë. Lidhjet rivepruese janë domosdoshmëri, sepse proceset e udhëheqjes te njeriu- shoqëria dhe mjetet kibernatike bazohen në impulset e informative të cilat inicojnë kryerjen e një pune. Në një mjet kibernatik-memorje të një kompjuterilidhjet kthyese janë fundament i përceptimit dhe i ndërtimit të saj në proceset vijuese prej emitimit ndërmjëet të transmetimit e deri te apsorbimi i informatës e cila duke e ngrite masën e përsosshmërisë, kthehet si reaksion i një aksioni, por kuptohet duke e kthyer një operacion në sistem ku është lidhur funksioni isaj. Lidhjet kthyese nuk janë të pa kufizuara, gjenden çdo kund, marrin pjesë në çdo aksion, pra janë pjesë përbërese inicuese në punën e çdo sistemi sit e njeriu, shoqëria dhe mjetet kibernatike. Tema të zgjedhura në MIS 12 Master në Marketing Menaxhment

13 Pjesa udheheqëse e sistemit F ig.2. K thim i i daljes përsëri në hyrje - Për tu realizuar udhëheqja duhet që të bëhët planifikimi, realizimi, dhe organizimi i aksioneve udhëheqëse. Një fazë e funksionit të udhëheqjes paraqet faza e krahasimit të hyrjes së planifikuar dhe të realizuar që quhet kontroll. Në literaturë shpesh mund të haste në prezentimin grafik vijues të sistemit ( me udhëheqje-kontroll). 1 Kontrolli Sistemi Fig.3. Sistemi me kontroll ( udhëheqje) Mënyrat e lidhjes së elementeve në sistem Elemente në sistem lidhen në mes vet varësisht nga algoritmi i cili i referohet strukturës së sistemit. Mënyrat më të shpeshta janë: 1 www. Bazat e informatikës. Com Tema të zgjedhura në MIS 13 Master në Marketing Menaxhment

14 LIDHJA NË VARG (SERIKE) LIDHJA PARALELE LIDHJA RIVEPRUESE E DREJTPËRDREJT LIDHJA RIVEPRUESE E TËRTHORTË. Lidhja në varg (serike) e elementeve të sistemit Përbëhët nga elementet e lidhura të cilat formojnë një zingjirë në mes tyre dhe ekziston te elementet e udhëhequra në formë piramide, ku te gjitha elementet e një sistemi qëndrojnë në lidhje serike njëra ndaj tjetrës, ku secili veprim i elementit varet nga elementi i nivelit hierarkik më i lartë se ai. E1 E2 E3 F ig.4. L idhja në varg (serike) e elem enteve të sistem it. Lidhja paralele e elementeve të sistemit Përbëhet nga elementet me rëndësi të njejtë për sistem. Është atëher kur elementet qëndrojnë në lidhje paralele ndaj njëra tjetrës. Në këto sisteme nuk ekziston udhëheqja nga ndonjë element më lartë, por elementet bashkpunojnë në mes veti. E1 E3 E2 E4 F ig.5. L idhja paralele e elem enteve të sistem it. Tema të zgjedhura në MIS 14 Master në Marketing Menaxhment

15 Lidhja rivepruese e drejtpërdrejtë Ekziston tek elementet të cilat riveprojnë drejtpërdrejt në mes tyre si reaksion ndaj lidhjes fillestare. Është kur elementet lidhen në mes veti në lidhje kthyese të drejtpërdrejt. Te këto lidhje elementi i parë vepron ashtu që është drejtpërdrejt i varur nga veprimi i elementit tjetër dhe anasjelltas. E1 E2 E3 F ig.6. L idhja rivepruese e drejtpërdrejt e elem enteve te sistem it. Lidhja rivepruese e tërthortë Realizohet në sistemët në të cilat elementet janë të varura nga veprimi i elementit tjetër, jo në mënyrë të drejtpërdrejt, por me ndërmjetsimin e elementit të tretë. Është lidhje e përbërë sepse kemi lidhje kthyese të dy elementeve me ndërmjetsim të elementit të tretë. Lidhje të këtillë kanë pothuajse të gjitha supersistemet apo sistemet e rangut të lartë. E1 E2 E4 E3 Fig.7. Lidhja rivepruese e tërthortë e elementeve të sistemit Tema të zgjedhura në MIS 15 Master në Marketing Menaxhment

16 2 Sistemi informativ Ekzistimi i sistemeve të organizuara njëkohësisht nënkupton edhe ekzistimin e sistemit për përpunim të të dhënave apo sistemit informative i cili siguron shkëmbimin e informative Brenda sistemit të organizuar. Pra, sistemi informative paraqet një bashkësi të veprimeve të ndryshme të informative të domosdoshme që sistemi i organizuar të funksionojë si terësi. Fig.8. Paraqitja skenike e sistemit informativ - Sistemi i cili është në marrëdhënie dhe intereaksion me rrethinën në të cilën këmbehen madhësitë hyrëse dhe dalëse quhet sistem informative. Sistemi informativ shërben për planifikim, shvillim, dhe menaxhimin e të gjitha punëve dhe detyrave duke u bazuar në veglat e IT-së. - Teknologjia e informacionit (IT)paraqet çdo paisje e bazuar në kompjuter që njerëzit e përdorin për të punuar, prodhuar dhe transmetuar informata për nevojat e organizatës. Fig.9.Paraqitja e sistemit informativ në një organizatë www. Bazat e informatikës.com Dr. Sali Doçiçi, Kibernatika, Prishtinë, 1984 Tema të zgjedhura në MIS 16 Master në Marketing Menaxhment

17 Sistemi informatik i biznesit paraqet sistemin informatik i cili ka për detyrë të siguroj informata te sakta relevante dhe me kohë për strukturën menaxheriale, të cilat do të ishin bazë në procesin e marrjes se vendimeve. Vetit e sistemit informatik janë se është kompleks, dinamik dhe artificial. Resurset kryesore të sistemit informatik Sistemi informativ bashkëkohorë i bazuar ne komjuter është sintezë e resurseve të tij me anë të cilave me sukses kryhen aktivitetet e mbledhjes, përpunimit dhe të dhënjës së informacioneve për shfrytëzuesit. - Informatat si resurs bazik - Të dhënat - faktet, simbolet - Informatat - të dhënat që kanë ndonjë kuptim të caktuar në ndonjë kontekst specifik. Teknologjia e informacionet si resurs kryesor paraqet çdo pajisje e bazuar ne komjuter dhe njerëtiz e përdorin për të punuar informata për nevojat e organizatës. Resurset apo elementet kryesore teknike dhe fizike të sistemit informativ janë : HARDVERI (HARDWARE): Që përfshinë të gjitha pajisjet për mbledhje, përpunim dhe ruajte të informacioneve si dhe pajisjet komunikim me të parët. SOFTVERI (SOFTWARE) që përfshinë programet dhe institucionet për udhëheqje për vet sistemin kompjuterik dhe kryerjen e aplikacioneve të ndryshme; LAJFVERI (LIFEWARE) Që përpunohet nga njerzit ekspert, shfrytëzuesit, operatorët kompjuterit, programerët dhe organizatorët dhe analitikët e sistemit; ORGVERI (ORGWARE) Ku përfshihen veprimet organizative, metodat dhe mënyrat e përshtatjes dhe ndërlidjes së tri komponenteve të para në një tërsi harmonike funksionale dhe ekonomike. Të gjitha elementet e sistemit kompjuterik duhet të jenë funksionale në nivel, të përshtatshme dhe të zbatueshme, sepse nese një personel është i përgaditur mirë dhe profesionist i ngritur për të arritur rezultate të kënaqshme, duhet të disponoj dhe të jetë i çasëshem në sistem bashkëkohor të paisjeve informative. 3 Sistemet kontabël të kompjuterizuara 1. - Përbërësit e një sistemi të kompjuterizuar të kontabilitetit Shumë funksione mekanike në një sistem kontabël - ( kalimi në llogaritë e librit të madh, përditësimi i bilanceve të llogarive dhe përgatitja e afateve dhe raporteve për bilancet e llogarive ) - mund të automatizohet. Kompjuterët janë të aftë të përpunojnë të dhëna nëpërmjet disa hapave Prof. Mr. Arjanit Kurti, Sistemet informative tw menaxhmentit Dr. Edmond Beqiri, Bazat e informatikws, ribotimi 1999 Tema të zgjedhura në MIS 17 Master në Marketing Menaxhment

18 për të prodhuar të dhëna standarde si raportet. Prandaj, disa funksione kontabiliteti janë automatizuar në pjesën më të madhe të kompanive. Sistemet e kompjuterizuar të kontabilitetit, si në kompanitë e mëdha ashtu edhe në kompanitë e vogla janë të përbërë nga MODULET. Secili modul jep një mekanizëm për regjistrimin dhe raportimin e llojeve të caktuara të veprimtarive të biznesit. Modulet e zakonshme janë ato të lidhura me pjesën më të madhe të veprimeve të zakonshme të biznesit siç janë: shitjet dhe lidhjet me konsumatorët, blerjet dhe menaxhimi i inventarit, prodhimi (për kompanitë prodhuese), burimet njerëzore, menaxhimi i aseteve dhe menaxhimi financiar. Një modul i veçuar është zakonisht i lidhur dhe përgjegjës për librin e madh dhe është i lidhur me funksionet e raportimit të jashtëm financiar çka do të thotë jep raporte financiare pronarëve, kreditore dhe aksionarëve të tjerë. Në fig. 1 po japim një ilustrim të një sistemi kontabël si një grumbull modulesh: FIG. 1. Përbërësit e një sistemi informacioni kontabël. Të gjithë përbërësit në sistem janë të lidhur, kështu që ata ndajnë të dhënat me njeri-tjetrin. Disa biznese përdorin një program i cili i integron të gjithë këto funksione. Shumë kompani të mëdha kanë zbatuar këto sisteme edhe kompanitë e vogla bazohen në sisteme që mbajnë shumicën e këtyre funksioneve. Prandaj sistemet e kompjuterizuar të kontabiliteti mund të jenë sisteme të vogla bazë si Quick Books ose Simply Accounting, sisteme mesatare si: MICROSOFT ose sisteme të mëdha siç janë: SAP-i dhe ORACLE FINANCIALS që përdoren në SHBA. Por pa marrë parasysh për çfarë sistemi bëhet fjalë këto sisteme përbëhen prej moduleve që i cekëm më lartë. Tema të zgjedhura në MIS 18 Master në Marketing Menaxhment

19 Secili përbërës apo modul e ka një role të veçantë. Ky rol varet nga aksionarët që ndërveprojnë me përbërësin. Moduli i shitjeve - merr të dhënat e porosive të shitjeve nga klientët dhe mban informacionin e llogarive të arkëtueshme. Moduli i blerjeve dhe inventarit - jep të dhënat e porosisë së blerjes shitësve. Shitësit janë ata që furnizojnë me produkte të veçanta kompaninë. Ky modul mban informacionin e llogarive të pagueshme dhe të inventarit. Moduli i burimeve njerëzore - mban të dhënat mbi punonjësit, duke përfshirë orët e punës dhe normën e pagave. Ai përdoret për të përgatitur pagesat dhe informacionin mbi taksën e pagës. Moduli i prodhimit - ndjek rrjedhën e kostove gjatë procesit të prodhimit. Moduli i menaxhimit të aseteve - identifikon kostot e aseteve afatgjata, jetën e pritshme të tyre dhe ku janë vendosur këto asete në kompani. Moduli i menaxhimit financiar - ndjekë borxhin, afatet e pagimit, normat e interesit dhe informimin aksionarëve. Moduli i raportit financiar ( Libri i madh) - jep informacione për përdorimin e jashtëm dhe nga rregullatorët qeveritar. Procesi i kontabilitetit në një sistem të kompjuterizuar përfshinë të gjitha modulet. Çdo modul përmban të dhëna për veprimtari të veçanta. Sistemet e kompjuterizuara regjistrojnë të dhëna financiare mbi hyrjet individuale me rëndësi për një kompani në llogaritë vartëse. Këto llogari përfshijnë veprimet për klientët individual, furnizuesit ose prodhimet. P.sh. kompani Elkos Pejë i shet mallra një klienti me kredi, ajo përdor sistemin për të regjistruar klientin dhe të dhënat për identifikimin e mallit, kështu që ajo mund të përcaktojë se çfarë u shit dhe kujt iu shit. Një llogari e veçantë vartëse mbahet për këtë klient për të shënuar shitjet dhe pagesat e këtij klienti. Pra të gjithë llogaritë vartëse të klientëve mbahen në një libër vartëse. Në një libër vartës i llogarive të arkëtueshme do të konsistonte në të gjitha llogaritë individuale të klientëve, me të dhënat mbi pagesat për çdo klientë. Në një sistem kontabël të kompjuterizuar, një libër vartës është një skedar qe jep të dhëna për një lloj të veçantë aktiviteti. Prandaj, një skedar klienti do të përmbaj të dhënat për shumat qe detyrohet ai klient dhe kur duhet të bëhen pagesat. Një kompani mban në llogari vartëse me qëllime menaxhimi. P.sh. kompania Elkos duhet të jetë e aftë të përgjigjet kur një klient I caktuar kërkon të dijë balancimin e llogarisë së tij ose dëshiron të diskutoj mbi një raport fature. Të gjitha të dhënat që kërkojnë klientët mbi llogarit e tyre gjinden në llogarit e kontrollit qe japin totalin për të gjitha. Llogaritë vartëse të një lloji të veçantë: p.sh. bilanci i llogarisë së kontrollit të llogarive të arkëtueshme është shuma e bilanceve për të gjitha llogaritë e arkëtueshme të llogarive vartëse për klientët e kompanisë. E njëjta është edhe për llogaritë e inventarit për prodhime që shet një kompani dhe për llogaritë e pagueshme, për shumat qe u detyrohet shitësve. Për pos këtyre kompania duhet të raporton për balancën e llogarisë së kontrollit në raportet financiare për përdoruesit e jashtëm dhe raportet për vendimet e menaxherëve dhe nivelit të lartë. Të gjitha balancat e llogarisë vartëse dhe balancat e llogaris së kontrollit mbahen në Librin e Madh të kompanisë. Moduli i Librit të Madh (Raporti financiar) shënon çdo llogari kontrolli dhe bilancet në Tema të zgjedhura në MIS 19 Master në Marketing Menaxhment

20 atë llogari. Moduli i Librit të Madh përdor këto të dhëna për të përgatitur raportet financiare për qëllimin e përgjithshëm të një kompanie Përpunimi i të dhënave në një sistem të kompjuterizuar Çdo përbërës i një sistemi informacioni merr, ruan dhe përpunon të dhënat për të krijuar informacione të dobishme dhe e raporton atë informacion sikurse tregohet në fig.2. FIG.2. Përpunimi i të dhënave në një sistem informacioni të kompjuterizuar Hyrjet (inputet) rrjedhin në veprimtarin e biznesit dhe mund të vine nga shumë burime. Ato mund ti nxjerrim me disa dokumente në letër, ai porositë për shitje të përgatitura për-ose nga klientët ose fatura shitjesh që tregojnë shitjet e mallrave te klientët. Të dhënat mund të futen në sistemin kompjuterik. Futja e të dhënave mund të vendoset kur personeli zyrtar cakton të dhënat duke shtypur ose duke vendosur kodet, informacioni nga dokumentet në letër kalon në skedarë të kompjuterit. Si rrjedhojë të dhënat futen drejtpërdrejt në sistemet kompjuterike. P.sh. kompania Elkos nëpër shumë Hipermarketet e tyre që merren me shitje me pakicë përdorin skaner për të lexuar shiritat e koduar të dhënave nga prodhimet. Shiritat e koduar janë të lidhur me të dhënat e inventarit të kompanisë kështu që çmimet e shitjes, kostot dhe shumat e inventarit (mallit) janë të regjistruar pa qenë e nevojshme të dhënat të identifikohen. Shumë kompani japin sisteme, hyrje të bazuara në rrjete që lejojnë klientët të vendosin porosi drejtpërdrejt duke përdorur INTERNETIN. Si p.sh. kompanitë e mëdha si AMAZON.COM, SOUTHWEST AIRLINES dhe BANANA REPUBLIC japin blerje online ( në linjë) rezervime dhe shitje. Tema të zgjedhura në MIS 20 Master në Marketing Menaxhment

21 Të dhënat e futura nga klientët përditësojnë porositë e kompanisë dhe skedarët e inventarit. Klientët gjithashtu mund të gjejnë informacionin mbi porosit e tyre nga këto sisteme. Këto janë programe të posaçme që përfshijnë programet e kompjuterit që lejojnë të dhënat për t u regjistruar dhe përpunuar. Nëse një klient bën një porosi duke përdorur një faqe të internetit, është i nevojshëm programi i veçantë për të mbledhur atë të dhënë, ta regjistroj atë në skedarët e kompanisë dhe ta përpunojë të dhënën për të siguruar që janë marrë masat e duhura. P.sh. një porosi klienti duhet të regjistrohet, departamenti i ngarkuar me dërgimin duhet të njoftohet kështu që mallrat mund të dërgohen, duhet të përgatitet një faturë dhe ti dërgohet klientit dhe llogaritë e shitjeve dhe llogaritë e arkëtueshme duhet përditësuar. Këto të dhëna të veçanta kalojnë në bazën e të dhënave. Një bazë e të dhënave është një komplet skedarësh të kompjuterizuar në të cilat të dhënat e kompanisë janë vendosur në një formë që lejon gjetjen dhe përditësimin e të dhënave. Një sistem i menaxhimit të bazës së të dhënave kontrollon funksionet e bazës së të dhënave për të siguruar që të dhënat janë regjistruar në mënyrë të duhur dhe i jepen vetëm përdoruesve të autorizuar. Sistemet e kompjuterizuara të informacionit kanë shumë kontrolle të brendshme. Këto kontrolle janë të rëndësishme për mbrojtjen e të dhënave dhe për të ndihmuar në parandalimin e gabimeve. Kontrollet e ndërtuara në sistemet e menaxhimit të bazës së të dhënave parandalojnë me shumë se një përdorues nga përditësimi i një regjistrimi të veçantë në të njëjtën kohë dhe sigurojnë që pjesët e duhura të një baze të dhënash të përditësohen kur regjistrohet një veprim. Kontrollet e tjera kërkojnë veprimin e bordit menaxhues. P.sh. bazat e të dhënave duhet të ruhen rregullisht kështu që të dhënat të mos humbasin ose të zhduken në rast se një sistem i kompjuterit prishet. Mos ruajtja e sistemit mund të shkaktoj që një kompani të mos jetë e aftë të kryej biznes nëse sistemi i saj kryesor është i pa përdorshëm. Rezultatet nga sistemi i informimit shpesh janë në formë raportesh. Këto raporte mund të mbajnë informacione të paracaktuara dhe mund të përgatiten në mënyrë automatike nga një sistem. Ato mund të jenë të shtypur ose dokumente elektronike që u janë dërguar përdoruesve. Shumë raporte rezultatesh mund të modifikohen dhe të gjenden nëse nevojiten nga përdoruesit. P.sh. menaxheri i kompanisë Elkos ka nevojë të dijë se cilat llogari klientësh janë më të vjetra se 30 ditë. Ai ka nevojë për një raport që ta shohë një renditje të përditësuar të depove ushqimore që janë dhënë në pagesat e llogarive të tyre. Menaxheri i shitjes ka nevojë të dijë p.sh. sa biskota nga secili lloj ka shitur kompania në muajin e fundit. Pavarësisht nga cili modul i sistemit kontabël të një kompanie është i përfshirë, të dhënat rrjedhin nëpërmjet sistemit nga hyrjet në daljet. Se si përpunohen të dhënat kjo varet nga moduli. Sistemet e kompjuterizuar bazohen në rrjete për përpunimin e të dhënave. Një rrjet kompjuterik është një komplet pajisjesh kompjuterike të lidhura me njëra tjetrën kështu që mund të shkëmbejnë te dhënat midis tyre nëpërmjet programeve. Pajisjet hyrëse si skedarët dhe Workstation të klientëve lejojnë hyrjen e të dhënave si dhe marrjen e tyre. Tema të zgjedhura në MIS 21 Master në Marketing Menaxhment

22 Programet zakonisht qëndrojnë në një ose më shumë serverë aplikimi në një rrjetë. Serverët e aplikimit lidhen me serverët e të dhënave të cilat ruajnë dhe menaxhojnë të dhënat. Kompanitë shpesh përdorin serverët e internetit për të dhënë programin e nevojshëm për të ndërvepruar në internet. Interneti jep një rrjet në të cilin po thuajse çdo kompjuter mund të lidhet me një kompani për të kryer biznese. Rrjetet paraqesin probleme sigurie, veçanërisht kur ato janë të lidhura me internetin. FIREWALL ( mur zjarri ) zakonisht është një program që vepron në një kompjuter që e bënë të vështirë për përdoruesit e pa autorizuar të hyjnë në rrjetin e brendshëm të një kompanie. Të dhënat mund të kalojnë nëpërmjet FIREWALL-it, ku studiohen dhe filtrohen për të përcaktuar nëse ato duhet të kalojnë në rrjetin e brendshëm. FIREWALL mund të vendohet në shumë vende në një rrjetë. Zakonisht ato vendosen midis pajisjeve që ofrojnë shërbime përdoruesve të jashtëm dhe rrjetit të brendshëm për të parandaluar marrjen e të dhënave dhe pajisjeve brenda Firewall-it Modulet e sistemit kontabël Seleksionimi në vijim studion secilin nga modulet kryesore në një sistem kontabël. Secili modul përmban, përpunon dhe raporton informacionin për një lloj te veçantë veprim teorie biznesi. Moduli i shitjeve Sistemet kontabël janë hartuar për të plotësuar nevojat e informacionit te lidhur me veprimtaritë e biznesit. Këto nevoja ndryshojnë nga kompania ne kompani. Për mallrat drejtpërdrejt klientëve me paratë gatshme varet në sistemet e pikave te shitjeve qe japin për mbledhjen e të dhënave mbi mallrat e shitura dhe shumat e marra nga klientët. P.sh, një kompani si Elkos Pejë nuk ka nevojë të mbajë të dhëna për klientët e saj nëpër hipermarketet sepse shet mallrat me pakicë. Por kjo kompani qe shet mallrat me shumicë prej depove duke përdorur një sistem urdhëresash duhet të mbaje te dhënat për klientët për të identifikuar klientët, adresat, informacionin e faturave dhe informacionin e dërgesave. Në figurën 3. po e ilustrojmë një shitje dhe lidhjet me modulin për klientin të një kompanie që merr një porosi nga klientët dhe shet mallrat me kredi. Tema të zgjedhura në MIS 22 Master në Marketing Menaxhment

23 FIG.3. Moduli i përpunimit të shitjeve Për të ilustruar figurën 3. po e marrë këtë shembull: Kompania Elkos Pejë lejon klientët e saj tregtar, dyqanet ushqimore, të paraqesin porositë me telefon ose . Kur një dyqan ushqimor dorëzon një porosi ajo porosi merret nga divizioni i shitjes së kompanisë Elkos. Divizioni i Shitjes kontrollon për të qenë i sigurt, nëse produkti është në gjendje të rregullt. Gjithashtu, divizioni i shitjes kontrollon me Departamentin e Kredisë për të siguruar që dyqani ushqimor nuk ka kaluar kufirin e saj të kredisë dhe që pagesat e saj nuk janë tejkaluar. Nëse shitjet aprovohen, divizioni i shitjes mjafton divizionin e dërgesave në kompaninë Elkos e cila dërgon mallin klientit. Divizioni i Shitjes njofton gjithashtu departamentin kontabël për porosi. Kontabiliteti përditëson skedarët e klientit për skemat që detyrohet klienti. Veprimi regjistrohet në të hyrat nga shitja dhe llogaritë e arkëtueshme. Llogaritë e librit të madh vendosen ose në kohën kur regjistrohen veprimet ose mbi bazat periodike. Skedarët e inventarit përditësohen për mallrat e dërguara klientit. Llogaria dërgon një faturë klientit për shumën e shitjeve. Fatura njofton dyqanin ushqimor për shumën që i detyrohet dhe kërkesën e pagesës. Kur dyqani ushqimor paguan për një porosi, Departamenti i Kontabilitetit përditëson llogarinë e klientit dhe llogaritë e arkëtueshme në librin e madh. Paratë kalohen në bankë. Tema të zgjedhura në MIS 23 Master në Marketing Menaxhment

24 Kontrolli i mirë i brendshëm kërkon një personel i cili është përgjegjës për paratë, por nuk duhet të bëjë fizikisht me paratë. Prandaj këto funksione duhet të ndahen brenda Departamentit të Kontabilitetit. Se sa nevojitet ndërhyrja njerëzore në përpunimin e këtyre të dhënave varet nga kompania dhe sa i sofistikuar është sistemi i saj kompjuterik. Në shumë kompani sistemi kompjuterik përballon shumicën e këtyre veprimeve. Funksionet e shitjes, kontabilitetit dhe dërgimit janë të gjitha burime të dhënash në Modulin e Shitjeve. Një rol i rëndësishëm i këtij sistemi është aftësia e tij për të marrë informacion nga vendimmarrësit. Skedarët e bazës të të dhënave japin të dhëna të përditësuar mbi veprimtaritë e shitjeve. Departamenti i Shitjeve merr të dhëna mbi klientët e veantë si p.sh. çfarë kanë blerë dhe sa kanë blerë. Këto të dhëna drejtojnë vendimet mbi reklamat dhe fushatat nxitëse dhe mbi bonuset e shitjeve. Kompania mund të përdorë gjithashtu këto të dhëna për të vlerësuar ecurinë e saj. P.sh. Kompania mund te monitorojë se sa kohë i duhet të përpunojë të dhënat dhe të dërgojë mallrat. Vonesat e panevojshme mund të ndihmojnë në shpjegimin e uljeve të shitjeve dhe klientëve të pakënaqur. Kontabiliteti për transaksionet është një pjesë e rëndësishme e çdo moduli sistemesh. Departamenti i Shitjes njofton kontabilitetin për porosinë e një klienti. Departamenti i dërgesave njofton kontabilitetin për mallrat e dërguara klientëve. Kontabiliteti krahason të dhënat nga shitja, dërgesat dhe faturat e klientëve. Këto transaksione përditësojnë bilancet e llogarive në skedarët e librit të madh. Moduli i blerjes dhe menaxhimi i inventarit Funksionet e blerjes dhe menaxhimit te inventarit janë përgjegjëse për marrjen e mallrave dhe furnizimeve. Në një kompani prodhuese, këto funksione tregojnë kur të blihen materialet që përdoren në prodhimet që prodhon kompania. Menaxhimi i inventarit përfshinë ndjekjet e shumave dhe vendeve të inventarit dhe sigurimin që këta inventarë të jenë të gatshëm kur të nevojiten. Figura 4 ilustron modelin e blerjes dhe menaxhimin e inventarit. Tema të zgjedhura në MIS 24 Master në Marketing Menaxhment

25 FIG.4. Moduli i blerjeve dhe i menaxhimit të inventarit Blerja është përgjegjëse për caktimin e porosive me shitësit kur nevojiten mallra ose materiale shtesë. Skedarët e shitësve identifikojnë shitësit e pranuar për secilin lloj malli ose materiali. Kompania Elkos blen disa mallra të ndryshëm. Nëse nevojiten mallrat shtesë për t iu shitur pastaj ushqimoreve, porositë i kalojnë fabrikave të atyre mallrave. Skedarët e shitësit identifikojnë emrat, vendet dhe kontaktet për çdo shitës apo më mirë të themi për çdo fabrikë ku kompania furnizohet me mallrat e tyre. Gjithashtu ato shënojnë shumat që i detyrohen secilit shitës dhe kur kalohet koha për pagesë. Skedarët e inventarit identifikojnë çdo lloj malli dhe sasinë e atij malli që ka kompania në dispozicion për shitje. Kur niveli i inventarit (mallit) bie poshtë minimumit të përcaktuar, departamenti i blerjes kontakton shitësin dhe porosit mallra shtesë. Shitësi dërgon një faturë departamentit kontabël. Kontabiliteti krahason faturën me informacionin nga departamenti i marrjes për të verifikuar që mallrat u morën. Pasi informacioni i faturës verifikohet, regjistrimet e shitësit përditësohen. Kontabiliteti përdor gjithashtu informacionin nga Departamenti i Marrjes për të përditësuar regjistrimet e inventarit për të treguar sasinë e mallit që tani është në gjendje për tu shitur. Kur llogaritë e pagueshme janë gati për shitësit, paratë i kalohen shitësve në formën e çeqeve ose transfereve të ndryshme në llogaritë bankare të shitësit. Sistemi lejon personelin e duhur të përcaktoj sasinë në gjendje të secilës hyrje inventari, kostove e këtyre hyrjeve dhe shumat që u detyrohet çdo shitësit. Tema të zgjedhura në MIS 25 Master në Marketing Menaxhment

26 Moduli i burimeve njerëzore Funksioni i burimeve njerëzore në një biznes është përgjegjës për punësimin dhe trajnimin e punonjësve. Të dhënat e nevojshme për të llogaritur veprimtaritë e punonjësve përfshinë orët e punës dhe pagat e punonjësve. Se si merren këto të dhëna dhe përpunohen varen nga lloji i kompanisë dhe lloji i punës që kryejnë punonjësit. Në fig.5. shihet një ilustrim i përpunimit të pagave të punonjësve në një fabrikë prodhimi. FIG.5. Moduli i burimeve njerëzore Për të ilustruar fig.5. po e marrim një kompani apo fabrikë që merret me prodhim, si p.sh. fabrika e lëngjeve,,frutti. Orët e punonjësve mblidhen nga fletët e punës ose futen automatikisht nga punonjësit, kur punonjësit futen në sistemet kompjuterike për të marrë të dhëna dhe për të kryer detyra. Kontabiliteti i pranon të dhënat kohore nga divizioni i prodhimit dhe informacionin për normën e pagës nga personeli për të përcaktuar se sa ka fituar secili punonjës për çdo periudhë të pagueshme. Të dhënat e pagave janë të rëndësishme për disa veprimtari. Shumat e nxjerra nga dhe që u detyrohen secilit punonjës janë në një skedarë të punonjësit. Këto të dhëna përdoren për të përpunuar informacionin e listës së pagesave dhe për të përgatitur çek-pagesat ose për të kaluar paratë në llogaritë bankare të punonjësve. Listë-pagesa e taksave, si taksat mbi të ardhurat dhe përfitimet si sigurimet e pensionit dhe të shëndetit, gjithashtu janë të lidhura me shumat e nxjerra nga punonjësit. Një kompani duhet të dokumentoj taksat dhe shumat tjera të lidhura me taksat dhe që japin informacionin mbi këto shuma qeverive dhe organizatave tjera. Tema të zgjedhura në MIS 26 Master në Marketing Menaxhment

27 Informacioni i pagës është gjithashtu i rëndësishëm për përcaktimin e kostos së prodhimit. Kostoja e punës bëhet pjesë e kostos së prodhimit, sikurse do të studiohet në modulin e prodhimit në seksionin tjetër. Shumat e paguara punonjësve dhe qeverisë ndikojnë në llogaritë e pagave dhe taksave të pagueshme dhe paratë në llogaritë e librit të madh të kompanisë. Moduli i prodhimit Kompanitë prodhuese kryejnë shumë veprimtari dhe transaksione komplekse. Këto kompani mund të prodhojnë shumë lloje produktesh dhe secili prej tyre mund të kërkoj shumë lloj materialesh dhe veprimtari përpunuese për prodhimin e produkteve. Shumë kosto duhet të regjistrohen dhe shumë ngjarje duhet të ndiqen nga sistemi i informimit të një kompanie prodhimi. Fig.6. ilustron përbërësit bazë të një moduli prodhimi. Procesi i prodhimit zakonisht i përgjigjet kërkesës së tanishme dhe asaj të arkëtueshme për prodhimet e një kompanie. Porositë e shitjeve ose parashikimet janë hyrje për procesin e planifikimit të prodhimit. Funksionet e planifikimit të prodhimit përcaktojnë se cilët produkte sa nga secili dhe kur do të prodhohen produkte të ndryshme. FIG.6. Një modul i prodhimit Një funksion kontabël i veçantë i njohur si kontabiliteti i kostove, ndjek kostot e burimeve të përdorura në procesin e prodhimit. Materialet punuar dhe kostot e burimeve të tjera që përdoren në prodhimin e mallrave duhet të identifikohen dhe të ndiqen gjatë procesit të prodhimit. Materialet dhe furnizimet merren nga dyqanet ( ose magazinat e prodhuesit) dhe futen në prodhim. Kostot e Tema të zgjedhura në MIS 27 Master në Marketing Menaxhment

28 këtyre materiale duhet të identifikohen në lidhje me punët e veçanta ose me mallrat që po prodhohen. Pagat e nxjerra nga punonjësit që punojnë në këto punë ose mallrat duhet të identifikohen. Kostot e tjera janë të lidhura me aktet e fabrikës të përdorura në procesin e prodhimit duke përfshirë shpenzimet e domosdoshme, sigurimet dhe burimet tjera të përdorura gjatë një periudhe prodhimi. Pasi mallrat të jenë plotësuar ato dërgohen te klientët ose kalohen në magazine për tu magazinuar derisa ato të shiten. Kontabiliteti i kostove identifikon dhe i regjistron këto kosto. Ato përdoren për të përcaktuar koston e mallrave të prodhuara gjatë një periudhe ose koston e plotësimit të një porosie të veçantë. Këto të dhëna bëhen kosto mallrash të shitura pasi mallrat të plotësohen dhe tu shiten klientëve. P.sh. fabrika e lëngjeve FRUTTI shënon të gjithë përbërësit e përdorur për përgatitjen e një porosie p.sh. nga kompania ELKOS. Për dërgesën e mallit të porositur e merr për sipër Departamenti i Shitjes por Departamenti i Prodhimit shënon koston e punës të lidhur me atë prodhim. Këto kosto së bashku me kostot tjera të prodhimit janë përdorur për të identifikuar koston e prodhimit të ati mallit të porositur nga kompania ELKOS. Këto kosto janë të rëndësishme për fabrikën FRUTTI për të u siguruar që ka pasur një fitim nga ajo porosi. Secili modul në sistemin e kontabilitetit është përgjegjës për të dhënat e lidhura me disa veprimtari të caktuara të biznesit. Sikurse u tha edhe me sipër, secili modul mbledhë, regjistron dhe përpunon te dhënat dhe jep informacione për vendimmarrësit. Përfundim Në këtë punim është paraqitur roli që kanë pajisjet e teknologjisë së informacionit në shumë aspekte të ndryshme duke përfshirë këtu edhe limitimet që kanë sot këto pajisje. Përzgjedhja se cila teknologji dhe cilat shërbime të përdoren në hapësirat mobile është një çështje me rëndësi për anën e zhvilluesve të aplikacioneve mirëpo nga ana e shfrytëzuesit ky aspekt nuk ka fare rëndësi. Për shfrytëzuesit e domenit mobil është me rëndësi që ndërfaqja të jetë e thjeshtë dhe e kuptueshme për tu përdorur si dhe të jetë e qasshme dhe sa me e shpejtë. Që të jetë në nivel të akceptueshëm komunikimi përmes pajisjeve mobile është me rëndësi teknologjia që përdoret në mes të aplikacionit dhe bazës se shënimeve apo asaj qe njihet ne gjuhen angleze Middleware. Caku kryesor i këtij punimi ka qenë pikërisht kjo shtresë ku bëhet ky komunikim dhe e gjithë kjo është zgjedhur mjaft mirë me anë të ueb shërbimeve të cilat janë adaptuar mjaft mirë për pajisjet mobile, një teknologji e cila po zhvillohet dita ditës mirëpo janë disa fusha ku mbetët të punohet tutje. Tema të zgjedhura në MIS 28 Master në Marketing Menaxhment

29 Literatura: 1. Beqiri, Dr.sc. Edmond, Bazat e informatikës, Universiteti i Prishtinës, Beqiri, Dr.sc. Edmond, Interneti-komunikimet kompjuterike, IOM, Prishtinë, James Maguire, Starting your own e-business, Marketing on a Shoestring, Washington 93052, 6393, Copyright Dr. Ralph F. Wilson, Elements of a Web Marketing Philosophy, Que Publisher, Copyright James A. O Brien, Introduction to Information Systems -Second Alternate Edition, McGraw-Hill, Deitel, Deitel and Nieto, E-Business & E-Commerce: How to Program. Prentice Hall, Ingram, Robert & Albright, Thomas& Baldwin, Bruce... Linqet: Tema të zgjedhura në MIS 29 Master në Marketing Menaxhment

30 Ajshe Bekteshi: Teoria e Përgjithshme e Sistemeve Abstrakti Punimi i lartëpërmendur si problematikë kryesore e ka definimin e sistemit si një tërësi e përbërë nga një numër i caktuar elementesh të ndërlidhura ndërmjet veti, te cilat elemente kane një interkasion me rrethinën e cila është dinamike dhe sistemet ndryshojnë me ndikimin e dinamizmit të saj. Sistemi haset çdo kund në jetën e përditshme, prandaj qartë kuptohet struktura e tij dhe nderveprimi i elementeve të tij. Psh e marrim ndërmarjen si një system në tërësi dhe departamentet e ndryshme si nënsiteme, në qoftë se departamentet nuk kanë ndonjë lidhshmëri ndërmjet veti njëfarë bashkëpunimi dhe të ruajnë vetitë e sistemit, atëherë ndërmarrja nuk mund të sendërton qëllimin e saj. E njëjta është edhe me sistemet në teknologji dhe shkencë. Hyrje Ekzistojnë përkufizime të ndryshme mbi shkencën e Kibernetikës, një definicion I përgjithshëm I kësaj shkence mund të jetë se KIBERNETIKA është shkencë që meret me aspekte të qeverisjes dhe rregullimit të të gjitha sistemeve dinamike të strukturave nëpërmjet informatave komunikative. Më saktë disiplina shkencore e kibernetikës e cila meret me studimin e sistemeve quhet TEORIA E PËRGJITHSHME E SISTEMEVE TP. Sipas kësaj teorie sistemi trajtohet si pjesë e një tërësie më të madhe, në kontekstin e një tërësisë së tij dhe të marëdhënieve të tij me rethinën që I përket, gjithmon në kushtet e dinamizmit dhe të zhvillimit të tij. Sistemi si një tërësi e përbërë nga nënsisteme, të gjitha nënsistemet duhet ti ruajnë vetit e sistemit si tërësi. Tema të zgjedhura në MIS 30 Master në Marketing Menaxhment

31 Konceptet e sistemit kanë gjetur zbatim në të gjitha fushat e jetës së njeriut, posacërisht në shkencë dhe teknologji. Edhe vetë njeriu si qenie paraqet nje sistem I cili është I përbërë nga një sërë nënsistemesh. Edhe ndërmarja si tërësi paraqet një system I përbërë nga disa nënsisteme varësisht prej madhësisë së biznesit, ndërmarjet e mëdha kanë numër me të madh të nënësistemeve, ku si nënësistem mund të quhen departamenetet e ndryshme, si psh. Departamenti I marketingut, departamenti I financave, etj. Gjatë këtij punimi më së tepërmi do të përqëndrohem në aplikimin e sistemit në teknologji dhe shkencë, ku do të cekim për elementet e sistemeve, llojet e sistemeve, paraqitjen e tyr etj. Teoria e përgjithshme e sistemeve Shkenca të ndryshme kanë dhënë përkufizime të ndryshme mbi shkencën e kibernetikës varësisht nga cfarë aspekti e kanë vështruar. Si përkufizim më I përshtatshëm mund të jetë përkufizimi I Pol Dubach I cili ka thënë: Kibernetika është shkencë që meret me aspektet e qeverisjes dhe rregullimit të të gjitha sistemeve dinamike të strukturuara nëpërmjet informative komunikative. 4 Qëllimi dhe detyra e kibernetikës është zbulimi I metodave dhe parimeve të përgjithëshme si dhe I metodave sa më efikase për qeverisjen dhe rregullimin e sistemeve dinamike. Metoda e studimit të kibernetikës është Teoria e Përgjithshme e Sistemeve (TPS). Teoria e përgjithëshme e sistemeve I ndërlidh dhe I përgjithëson njohuritë nga shkencat e ndryshme. Në këtë mënyrë ajo jep bazën dhe konceptin e përbashkët për studimin e sistemve të ndërlikuara dinamike, duke sqaruar koncepte që kanë të bëjnë me formimin, organizimin, zhvillimin dhe qeverisjen e tyre. Kjo përbën objektin e studimit të teorisë së përgjithëshme të sistemeve. 4 Mr. Mefail Tahiri, Ligjerata të autorizuara, Tetovë, 2006 Tema të zgjedhura në MIS 31 Master në Marketing Menaxhment

32 Me këtë rast sipas kësaj teorie, sistemi trajtohet si pjesë e një tërësie më të madhe, ne kontekstin e tërësisë së tij dhe të marëdhënieve të tij me rrethin që I përket gjithmon në kushtet e dinamizmit dhe të zhvillimit të tij. E gjtihë kjo mundëson që zhvillimi I sitemeve të analizohet në kushtet konkrete të egziztimin të tij, në rethinën përkatëse më qëllim që të optimalizohet funksionimi I tij në kuadër sendërtimit të qëllimeve të përcaktuara. Sistemi Nocioni system daton që nga koha antike. Koncepti system ka gjetur zbatim në të gjitha fushat e jetës së njeriut, mirëpo posacërishtë në shkencë dhe teknologji. Ndërkaq në jetën dhe komunikimin e përditshëm fjala system ka gjetur përdorim të gjërë. Kështu që vazhdimisht ndeshim shprehjet sistemi ekonomik, sistemi politik, sistemi arsimor, sistemi I qarkullimit të gjakut, sistemi I përpunimit elektronik të të dhënave, sistemi informatik, sistemi kreditor, sistemi I sigurimit penzional etj. Sistemi Sistemi I qarkullimit të gjakut Sistemi shkollor Sistemi kompjuterik Sistemi I kontabilitetit Përshkrimi Zemra dhe enët e gjakut nëpër të cilat gjaku qarkullon në organizëm Godinat, mësimdhënësit, administratorët, tekstet, programet mësimore Pajisjet, operatorët, programet Pajisjet, plani kontabël, rregullat, kuadrot Për shkak të përdorimit të gjërë dhe multidisiplinar është vështirë të jepet një përkufizim I përgjithshëm I sistemit. Një përkufizim I përgjithshëm I sistemit mund të jetë sistemi mund të përkufizohet si një bashkësi e elementeve dhe atributeve të tyre të lidhura për sendërtimin e një qëllimi të caktuar. Tërësia e cila paraqet një system nuk mund të ndahet ose të dekomponohet në elemntet e saja pa I humbur vetit kryesore të tërësisë. 5 Vetëm bashkësia e caktuar e elementeve, me ndërlidhje reciproke të aksionit-interaksionit, siguron qëllimin konkret te 5 Dr. Beqiri Edmond,, Sisteme informacioni të menaxhmentit, Teovë, 2010/2011, faq 11 Tema të zgjedhura në MIS 32 Master në Marketing Menaxhment

33 egzistimit të sistemit. Psh. Të gjitha departamente e ndërmarjes kryejnë detyrat e tyre për të realizuar qëllimin e ndërmarjes si tërësi. Elementet e sistemit Duke pasur parsyshë se sistemi është një tërësi, e këtë tërësi e përbëjnë elemnetet e caktuara të cilat quhen objektet e sistemit. Këto elemente të sistemit mund të quhen edhe nënsisteme. Kur një system e përbëjnë një numër më I madh I nënsistemeve ai quhet supersistem. Efakti I secilit element në system varet nga ajo se në cfarë mënyre është ai I lidhur dhe I përshtatur ai me rethinën. Siatemi komunikon me rrethinën nëpërmjet madhësive hyrëse inputeve dhe madhësive dalëse autputeve. Në këtë mënyrë ai krijon një marëdhënie të ndërsjelltë e cila mundëson funksionimin e sistemit. Rrethina vepron ne system nëpërmjet inputeve, kurse sistemi në rrethinë vepron nëpërmjet outputeve. Elementet e sistemit duhet të jenë të lidhur dhe bëjnë ndikimin e një elemnti në tjetrin, dhe varësishtë se si funksionon secili element vec e vec dhe si janë të lidhur ato për të realizuar qëllimin e caktuar, nga ajo do të varet edhe efekti I tërësisë së caktuar. Psh elemntet e marketingut miks produkti, cmimi, distribuimi dhe promovimi në qoftë se nuk bëhet kombinimi I të gjitha këtyre elementeve 4P nuk ka efektin e duhur. Në rastin e promovimit në qoftë se ndërmarja nuk I ka produktet kualitative, me një cmim të përshtatshëm për konsumatorët, si dhe me kanalet më të përshtatshme për të aritur produkti deri te konsumatori, vetëm promovimi pa kombinimin e elementeve tjera, vetëm promovimi eshtë I kotë dhe shumë shpejtë do të dështoj. Llojet e sistemeve Qëllimi kryesor I klasifikimit të sistemeve është njohja më e përafërt e vetive të grupeve të caktuara të sistemeve, në mënyrë që këto të përdoren për qëllime praktike dhe teorike. Tema të zgjedhura në MIS 33 Master në Marketing Menaxhment

34 Klasifikimi I sistemeve mund të bëhet sispas: Marëdhënieve me rethinën; Sistemet e hapura- kanë komunikim të përhershëm me rrethinën e tyre. Sistemet e mbyllura- janë sisteme te vetëmjaftueshme, kështu që nuk kanë kurfarë komunikimi dhe këmbimi me rethinën e tyre. Sisteme relativisht të mbyllura- nuk janë të vecuar nga rrethina në kuptim fizik, por nga mekanizmat që të mbrohen nga ndikimet e caktuara të rethinës. Klasifikimi i sistemeve sipas Reaksionit të tye ndaj veprimit të rrethinës: Sistemet statike Nuk ndryshojnë pozitën dhe strukturën e tyre Brenda kohës së caktuar dhe përkundër veprimit të rrethinës. Sisteme dinamike kanë një reaksion shumë aktiv ndaj veprimeve të rrethinës. Klasifikimi I sistemeve sipas Mënyrës së paraqitjes: Sistemi abstract- paraqet një konstruksion mendor të njeriut dhe shprehet me simbole të ndryshme. Sistemi konkret- janë ato të cilat njeriu I përdor si instrumente qeverisëse. Sistemet apsolute- jane sisteme reale te cilat paraqiten në tërësinë e tyre. Sistemet e reduktuara- përfshinë vetëm vetite thelbësore të sistemeve konkrete. Sistemet hierarkike- janë karakteristike për nga pozita e elementeve në strukturën e tyre. Klasifikimi I sistemeve sipas bazës së krijimit të tyre: Tema të zgjedhura në MIS 34 Master në Marketing Menaxhment

35 Sitemet natyrore përfshinë të gjitha objektet dhe dukuritë natyrore, të cilat janë të lidhura ndër veti dhe sit ë tilla sajojnë një system unik. Sistemet artificial- janë sisteme të krijuara nga ana e njeriut që ti shërbejnë si mbështetje dhe instrumente për të sendërtuar më lehtë qëllimin e tij. 6 Përpos këtyre formave të klasifikimit të sistemeve, sistemet mund të ndahen në katër kategori kryesore:sisteme natyrale, sistemet organiztive, sistemet teknike dhe sisteme shoqërore. Sistemet organizative- janë të ndërtuara në principe dhe doktrina të caktuara dhe funksionimi I tyre është I bazuar me këmbimin e informacioneve të ndryshme. Sistemet teknike- krijohen nga njeriu duke I shfrytëzuar njohuritë e ligjeve fizike. Sistemet shoqërore- formohen nga njerëzit si sisteme të raporteve në mes të njerëzve. Sistemet natyrale- janë të bazuar në ligjet natyrore të këmbimit të materies dhe të energjisë dhe janë të vecanta në tërë botën. Lidhja rivepruese në sistem Varësisht nga algoritmi që I referohet strukturës së sistemit elementet mund të lidhen në mënyra të ndryshme. Sistemet afariste kanë gjithmonë elemente që kanë funksionin e udhëheqjes. Për tu përcjellur vazhdimisht madhësië e udhëhequra, duhet të ekzistojë lidhja në mes daljes dhe hyrjes së sistemit. Lidhja e këtillë quhet lidhje rivepruese. Mënyrat më të shpeshta të lidhjes së elementeve në sitsem janë: Lidhja në varg Lidhja paralele Lidhja rivepruese e drejtpërdrejtë dhe Lidhja rivepruese e tërthortë 6 Dr. Mefail Tahiri, Ligjerata të autorizuara, Tetovë, 2006 Tema të zgjedhura në MIS 35 Master në Marketing Menaxhment

36 1. Lidhja në varg formon një strukturë që është karakteristike për sistemet që qëndrojnë në një hirarki ndaj nënsistemeve të tyre. Psh prodhimi nëpër faza. 2. Lidhja paralele e elementeve në strukturën e sistemeve është karakteristike për strukturat ku egziston një hierarki e nivelit të njejtë. 3. Lidhja rivepruese e drejtpërdrejtë është karakteristike për strukturat ku njëkohësisht me kanalin fillestar të lidhjes midis elementeve egziston lidhja e sërishme midis tyre, si një reaksion I drejtpërdrejtë ndaj lidhjes fillestare. 4. Lidhja rivepruese e tërthortë kanë karakteristikë për strukturat e sistemeve ku nuk egziston ndërvarësi e drejtpërdrejtë, por ajo është e tërthortë. 7 Paraqitja e sistemeve Për të analizuar strukturën e sistemit dhe mënyrën e funksionimit të tij nevoitet të bëhetparaqitja sa më e qartë e sistemeve. Egzistojnë forma të ndryshme të paraqitjes së sistemeve, sic janë: Paraqitja grafike Paraqitja nëpërmjet bllokskemës Paraqitja nëpërmjet formës së transformimit të përgjithshëm, Paraqitja tabelare, Paraqitja nëpërmjet amzës kaluese, Paraqitja kinematike; a) Paraqitja grafike e sistemit shfrytëzon një hapësirë të caktuar Brenda vijës rrethore e cila e ndan nga rrethina e tij. Elementet e lidhura ndremjet veti në mënyrë të anasjelltë, të paraqitura në rrathë e shigjeta, shprehin interaksionet e tyre. b) Paraqitja me ane të bllokskemës dallohet për nga qeverisja. Këtu përdoren katror dhe katërkëndësh për të paraqitur elementet ndërsa shigjetat paraqesin interaksionin e tyre. c) Paraqitja nëpërmes formës së transformimit të përgjithshëm behat duke I rrënditur elementet në dy rende. Në rendin e parë paraqiten elementet të cilat e inicojnë procesin e transformimit, ndërsa në rendin e dytë elementet mbi të cilat veprohet dhe të cilat këtë proces e përcjellin më tutje. d) Paraqitja tabelare përdoret për të psqyruar procesin e transformimit dhe të gjendjes së sistemit në interval të caktuar kohore. 7 Dr Beqiri Edmond, Sisteme informacioni të menaxhmentit, Teovë, 2010/2011, faq 14 Tema të zgjedhura në MIS 36 Master në Marketing Menaxhment

37 e) Paraqitja në formë të amzës kaluese bëhet duke marë si gjendje fillestare shtyllat, kurse si gjendje vijuese rreshtat, ndërsa marëdhëniet e ndërsjellta të elementeve shënohen me 1, por kur nuk egziston marëdhënie shënohet me 0. f) Paraqitja kinematike ka të bëj me paraëitjen lidhshmërisë së elementeve nëpërmjet shigjetave sispas drejtimit të lëvizjes së procesit të transformimit. 8 Përfundimi Gjatë këtij punimi e sqaruam përkufizimin e sistemit, e kuptuam se sistemi ishte një tërësi e përbërë nga element të ndryshme të cilat ishin të ndërlidhuar njëra me tjetrën dhe duke vepruar mbi to duke ruajtur veteit e tërësisë, Shkenca e cila meret me studimine të gjitha sistemeve dinamike ishte Kibernetika. Metoda e studimit të kibernetikës ishte teoria e përgjithëshme e sistemeve. Në vazhdimsi përmendem edhe klasifikimin e sistemeve, cekem përbërjen e sisteme, ku përmendëm se ato sisteme të përbëra prej më shumë nënsistemeve quhen supersisteme. Poashtu e rëndësishme ishte edhe lidhja rivepruese në system duke pasur parasysh se prej cfarë elementesh përbëhet sistemi. Më në fund sqaruam format e mundëshme të paraqitjes sa më të qartë të sistemeve. Nga ky punim erdhën në përfundim se sistemi haste cdo kund në jetën e përditshme njerësore duke u nisur nga vetë njeriu si qenije e gjalle njerëzore, por me së tepërmi ajo gjen aplikim në shkencë dhe teknologji. Literatura e shfrytëzuar Dr. Edmond Beqiri, Sisteme informacioni të menaxhmenit, Tetovë, 2010/2011 Dr. Mefail Tahiri, ligjerata të autorizuara, Tetovë, 2006 Informacione nga interneti google-elementet e teorisë se sistemeve. 8 Dr. Mefail Tahiri, Ligjerata të autorizuara, Tetovë, 2006 Tema të zgjedhura në MIS 37 Master në Marketing Menaxhment

38 Arbër Ajazi: Roli i Sistemit Informativ në menaxhimin e biznesit HYRJE Zhvillimi i hovshëm i Sistemit Informativ në Kosovë paraqitet në kohën e pasluftës fillimisht tek institucionet qeveritare e më pas edhe në firmat private dhe publike. Duke ditur rëndësinë e sistemit informativ, iu qasën edhe ngritjes dhe aftësimit të kuadrove për një shfrytëzim sa më racional të këtij sistemi. Këto trende edhe pse jo në përmasa të nevojshme u shfaqën edhe në sektorin shoqërorë; shkolla, fakultete institucione joqeveritare e gjetiu. Organizatat biznesore në kohën moderne janë duke u varur shumë e më shumë prej sistemeve të tyre informative. Sepse mospasja e sistemeve informative të zhvilluara paaftëson përballjen ndaj konkurrencës dhe ndryshimeve të tregut, në të cilin ata operojnë. Informatat dhe të dhënat komplete dhe të besueshme janë bërë të domosdoshme për të ekzistuar në konkurrencën e madhe, të nivelit botëror. Kërkesat e biznesit për sisteme informative janë rritur shumë. Nga ana tjetër zhvillimi i shpejtë i teknologjisë informative jep mundësinë për aplikimin e llojeve të ndryshme hardverike dhe softverike, të cilat thjesht para disa viteve nuk kanë ekzistuar, dhe ndihmojnë në zhvillimin dhe plotësimin e kërkesave për sistemet informative. Zhvillimi i hovshëm i teknologjisë informative ka bërë të mundur që sasi të mëdha të të dhënave të sistemohen dhe përdoren me lehtësi nga shfrytëzues si individ, institucione e kompani të ndryshme. Sistemi informativ financiar mund të jetë i përshtatur në bazë të preferencave të shfrytëzuesit kompanisë apo kompanive dhe sa më i avancuar të jetë ky sistem aq më i vogël do të jetë edhe risku. Teknologjia informative ka arritur në shkallë të lartë të zhvillimit, infrastruktura elektronike e ka shkrirë botën në një vend ku idetë, informacioni dhe kapitali qarkullojnë me një shpejtësi të pa imagjinuar më herët. Një biznes apo ndërmarrje duke shfrytëzuar mundësitë e teknologjisë informative do të jetë e informuar dhe me këtë do të përmirësojë shitjen, zvogëloj koston dhe do ta ulë riskun. Tema të zgjedhura në MIS 38 Master në Marketing Menaxhment

39 Softverët e sofistikuar sot ofrojnë mundësi sistemimi të informacioneve online në hartimin e raporteve të detajuara periodike dhe ditore në bazë të të dhënave nga sistemi duke e bërë vendimmarrjen apo menaxhmentin më të lehtësuar në marrjen e vendimeve. Sistemi informativ në financa kompjuterët dhe automatizimi në afarizmin e një ndërmarrje apo të ndërmarrjeve të mëdha shumëkombëshe do të mundësojë përcjelljen ashtu siç kërkohet evidencën e e përditshmërisë të secilit transaksion veq e veq, informimin me kohë për ushtrimin e veprimtarisë së saj prodhuese apo tregtare, shërbimet e ofruara për konsumatorët apo klientët, aksionarët dhe mundësinë e raportimit në çdo kohë për të gjithë te interesuarit apo palët e treta. Për të paraqitur dukurinë e rrjedhës së informacioneve, është e nevojshme që të kuptohet në fillim struktura organizative e ndërmarrjes, në aspektin funksional dhe në aktivitetin e menaxhmentit. Sipas punës dhe aktiviteteve që zhvillohen në një organizatë, janë të krijuara edhe funksionet brenda saj (prodhimi, marketingu, kontabiliteti, financa, logjistika, etj.), dhe nivelet e qeverisjes (niveli i ulët, i mesëm dhe i lartë i qeverisjes). Secili prej këtyre funksioneve dhe aktiviteteve të menaxhmentit ka nevoja dhe kërkesa të ndryshme për informata. Këto informacione rrjedhin në të dy drejtimet, horizontale dhe vertikale. Ndërtimi i sistemit informatik të kompjuterizuar është i zhvilluar në formën piramidale dhe siguron mbështetje për menaxherët dhe marrësit tjerë të vendimeve. Përparësitë teknologjike të komunikimit dhe përsosja e aplikacioneve të bazave të dhënave krijojnë mundësinë për mbledhjen enorme të informacioneve. Ndërmarrjet përdorin sistemet informatike të specializuara për sigurimin e informacioneve të sakta dhe në kohën e duhur të nevojshme për të arritur qëllimet e tyre. 1. INFORMATIKA DHE INFORMATIKA E BIZNESIT Fjala informatikë paraqitet për herë të parë në Francë në vitin 1960, ndërsa më vonë e përvetësojnë edhe vendet tjera në Europë dhe në botë. Vetë fjala është nxjerë nga fjalët informacion (Information) dhe automatikë (Automatique) dhe paraqet shkencën për informatat dhe lajmërimet 9. Informacioni, në aspekt më të gjerë përfshin të gjitha faktet, të komunikuara, të mësuara apo të mbajtura mend. Teoria e informacionit është shkencë adekuate e cila merret e Tema të zgjedhura në MIS 39 Master në Marketing Menaxhment

40 studimin e përpunimit dhe rruajtes së shënimeve. Informatika si shkencë është krijuar nga shkaqe praktike me bashkimin e shkencës së kompjuterëve (computer science) dhe shkencës së informatave (information science). Sot në përdorim janë emërtimet Informatikë, Shkenca Kompjuterike, Teknologji informative, etj. Kërkesa gjithnjë e në rritje për informacione, sidomos, informacione më të përbëra, si dhe shpenzimet e larta të pranimit të pranimit të tyre në formë natyrore (joelektronike), krijoi kërkesat për zhvillim të shpejtë të kompjuterëve. Informatika përjetoi zhvillim të fuqishëm në vitet e gjashtëdhjeta të shek XX. Suksesi që pati e çoi në vetë majën e të gjitha degëve të tjera industriale. Informatika sot është shkencë mjaft e zgjeruar dhe e diversifikuar në disa lëmi, e ndër më të zëshmet janë: Teoria e Algoritmeve, Struktura e të dhënave, Përpunimi i të dhënave, Bazat e të dhënave, Arqitektura e kompjuterëve, Kodet dhe kodimet, Logjika kompjuterike, Komunikimi dhe lidhjet, Udhëheqja e proceseve, etj. Mes viteve të gjashtëdhjeta dhe të shtatëdhjeta, informatika gjen zbatimin e saj në të gjitha veprimtaritë komerciale dhe shoqërore. Zbatimi i gjithanshëm i saj në vitet e shtatëdhjeta, sjell ndarjen e saj në diciplina të veçanta që përpunojnë tërësi të ndryshme, mes të cilëve është edhe informatika e biznesit. Informatika e biznesit merret me informata komerciale. Informata komerciale është e dhënë që ka vlerë (informative) për marrësin në kuptimin e vendimeve biznesore. Të dhënat biznesore siç është për shembull oferta, mund të kenë përmbajtjen e një komunikimi biznesor, mund të kenë formën e lajmërimit siç janë për shembull proces verbalet e ndryshme, regjistrimet, dhe të ngjajshme por mund të jenë edhe dokumente siç janë faturat etj. Informatika e biznesit mbështetet në teknologjinë kompjuterike dhe telekomunikuese, dhe mundëson një qasje të re të punës, zhvillimit dhe jetës në përgjithësi. Ajo ndryshon në tërësi mënyrën e punës, gjatë së cilës, kultin e punës fizike, e zëvendëson me dijeni dhe automatizim të punës. Zbatimi i informatikës biznesore është posaçërisht i rëndësishëm për drejtimin e sistemeve biznesore dhe automatizimin e tyre. Në qoftë se janë të përcaktuara qëllimet dhe kriteret, atëherë në bazë të tyre organet e udhëheqjes dhe të kontrollit mund të marrin vendime afariste, të cilat së bashku me resurset kadrovike, materiale dhe financiare hyjnë në proces të afarizmit. Rezultat i Tema të zgjedhura në MIS 40 Master në Marketing Menaxhment

41 procesit të afarizmit janë produktet, shërbimet, të ardhurat, shitja etj. Këto autpute (madhësi dalëse), për shkak të kontrollit, krahasohen me ato të planifikuara - planet. Mbyllja e rrjetit informativ në bazë të krahasimit të planit dhe të realizimit bëhet me anë të sistemit informativ. Rrethina e sistemit paraqet destinimin e resurseve të tij dhe të autputeve (madhësive dalëse). Të gjitha këto janë integruar në skemën e paraqitur në figurën e mëposhtme. Figura 1. Bllok skema e ndërlidhjes së sistemit informativ me rrethinën Në skemën e paraqitur, figurativisht janë të prezentuara ndërlidhjet e aktiviteteve të caktuara informative pa të cilat nuk është e mundur që në mënyrë kualitative të kryhet procesi i reproduksionit. Sipas kësaj, detyrat e sistemit informativ kanë tre nivele: sigurimi i organeve të udhëheqjes me informacione para marjes së vendimeve, futja e informacioneve të nevojshme në procesin e afarizmit, ndërlidhja informative e sistemit afarist me rrethinën e tij. Autputet e sistemit afarist dhe të sistemit informativ janë inpute të sistemit rrethina, kurse autputet (hyrjet nga rrethina e sistemit) e sistemit rrethina janë inpute të sistemit informativ, Tema të zgjedhura në MIS 41 Master në Marketing Menaxhment

42 sistemit të udhëheqjes dhe të kontrollit dhe të sistemit afarist. Nga të gjitha këto konstatime mund të vërehet ndërlidhja e sistemit afarist të ndërmarrjes me sistemin informativ të rrethinës. 2. SISTEMI INFORMATIK 2.1. KUPTIMI I SISTEMIT INFORMATIK Sistemi informativ (IS) është sistemi i përbërë prej njerëzve, të dhënave të ruajtura dhe aktiviteteve të cilat i përpunojnë të dhënat dhe informatat, duke përfshirë përpunimin me dorë apo në mënyrë mekanike. Si disiplinë e shkencave kompjuterike, studimi i sistemeve informative bën orvatje për të kuptuar dhe arsyetuar dobitë e administrimit të punëve brenda në ndërmarrje me anë të teknologjisë informative. Sot teknologjia informative dhe informata janë bërë një ndër burimet më me rëndësi për ekzekutivin gjatë formimit dhe udhëheqjes së një organizate, krahas njerëzve, parave, materialit apo makinerisë. Studimi i sistemeve informative e ka zanafillën tek shkencat kompjuterike. Sistemi informatik i menaxhmentit mund të definohet si një grumbull i komponentëve të ndërlidhura të cilat mbledhin, procesojnë, ruajnë dhe shpërndajnë informata për marrje të vendimeve, për koordinim dhe kontrolle në ndërmarrje. Figura 2. Bllok skema e inputeve dhe outputeve të sistemit informativ Tema të zgjedhura në MIS 42 Master në Marketing Menaxhment

43 Përveq kësaj sistemi informatik i menaxhmentit mund tu ndihmojë menaxherëve dhe punëtorëve në ndërmarrje të analizojnë problemet dhe të krijojnë produkte të reja. Roli kryesor i sistemit informatik është se menaxherëve të të gjitha niveleve u siguron informata të duhura në kohën e duhur me anë të të cilave ata mund të marrin vendime. Në sistemin informatik tri aktivitete prodhojnë informata të cilat i nevoiten menaxherëve. Këto aktivitete janë: inputet, procesimi dhe autputet. Me inpute nënkuptojmë futjen e të dhënave në sistem. Këto të dhëna kanë formë më të vrazhdë. Me procesim këto të dhëna marrin një formë më kuptimplotë ndërsa autputet transferojnë dhe i bartin informatat te njerëzit të cilët këto informata do ti perdorin për vendimmarrje. Sistemi informatik po ashtu krijon një lidhje prapavajtëse që paraqet autputin i cili kthehet prapë në fazën fillestare (input) për tu përpunuar apo përmiresuar. Mënyra tjetër që përshkruan një sistem informatik është me anë të funksioneve procesuese siç janë: procesimi i transaksioneve, manipulimi me fajllat kryesor, formimi i raporteve, procesimi i kërkesave dhe procesimi i aplikacioneve të mbështetjes interaktive. Ekziston edhe një mënyrë për të përshkruar sistemin informatik e ajo është nëpërmes autputit për shfrytëzuesin. Përcaktimi i shfrytëzuesit për sistemin informatik varet nga lehtësia e dhënies së inputeve, por më tepër bazohet në përdorshmërinë e autputit, të cilin e pranon shfrytëzuesi. Autputet në këtë mënyrë formojnë një përshkrim të sistemit informatik dhe mund të klasifikohen në pesë tipe themelore: 1. Dokumentet nga transaksionet 2. Raportet e planifikuara 3. Përgjigjet e planifikuara ndaj kërkesave specifike 4. Raportet ad hoc dhe përgjigjet ndaj kërkesave 5. Rezultatet e interaksionit njeriu-makina PËRPUNIMI I TË DHËNAVE Disa të dhënave nuk mund t'ju qasemi drejtpërdrejtë. Kështu, për shembull, nota mesatare e një nxënësi përmbahet në tërësinë e të gjitha notave të veçanta të tij dhe për të ardhur deri te ajo, është e domosdoshme të kryhen disa operacione të caktuara llogaritëse, të përpiqet, të harxhohet një energji të caktuar. Ashtu siç është e nevojshme që minerali i hekurit të përpunohet që të arrihet Tema të zgjedhura në MIS 43 Master në Marketing Menaxhment

44 deri te hekuri, ashtu shpesh herë është e nevojshme që të dhënat "bazë" të përpunohen me qëllim që të fitohen të dhëna ose informata të tjera. Aktiviteti i tillë quhet përpunim i të dhënave. Përpunimi i të dhënave të ndryshme është një nga aktivitete më të rëndësishme të secilit njeri të biznesit pa marrë parasysh llojin e veprimtarisë që e kryen sepse informatat janë të një rëndësie fundamentale në mënyrën bashkohore të punës. Gjatë asaj, edhe më tutje mendohet për të gjitha llojet e të dhënave (numerike, tekstuale, figurative, akustike...). Përpunimi i të dhënave mund të bëhet në mënyra të ndryshme, mënyra këto që po i paraqesim në vazhdim Përpunimi manual Është forma më e vjetër e përpunimit të të dhënave, që përdoret edhe sot. Paraqitet dhe zhvillohet me zhvillimin e tregtisë dhe shteteve. Është e njohur se si Egjiptianët, Fenikasit, Kinezët, dhe pjestarët e kulturave të tjera i kanë shkruar tekstet dhe numrat. Llogaritëset e drurit me toptha përdore mbi 5000 vjet, ndërsa shifrat arabe përdoren në Europë që prej shekullit II-të. Letrat tregtare dhe dokumentet tjera i kanë përpunuar kaligrafët dhe noterët që shkruanin me pendë pate deri në shekullin XIX. Në zhvillimin e përpunimit të të dhënave luan rol edhe paraqitja e institucioneve që përcjellnin njohtime me shkrim (posta) dhe për këtë arsye organizojnë komunikacion të rregullt. Përpunimi manual i të dhënave ka shumë mangësi: i ngadalshëm, çmim të lartë gabime etj. Për këtë arsye tentohet që ajo të zëvendësohet me mënyra të tjera të përpunimit Përpunimi mekanik i të dhënave Bazohet në mjete mekanike dhe ndihmëse me të cilat njeriu drejtpërdrejt i përpunon proceset biznesore. Përdoret që nga fundi i shekullit XIX e deri më sot. Megjithëse makina e parë e shkrimit është zbuluar në vitin 1817, prodhimi serik në SHBA filloi në vitin 1874, ndërsa në Europë në vitin Makinat llogaritëse mekanike paraqiten në të njejtën kohë. Rëndësi të veçantë kanë zbulimet për transmetim të të dhënave me përçues dhe me vale elektromagnetike. Në vitin 1843 është konstruktuar telegrafi (Morse), ndërsa në vitin 1876 është konstruktuar telefoni (Bell) me ç'ka u mundësua transmetimi i të dhënave në largësi Përpunimi mekanografik (Byroteknik) Mbështetet në pajisje elektromekanike të cilat procesin e përpunimit e mekanizojnë dhe automatizojnë. Pajisjet e këtilla gjejnë përdorim të madh në mes të shekullit të kaluar. Për Tema të zgjedhura në MIS 44 Master në Marketing Menaxhment

45 përpunimin e të dhënave numerike shfrytëzohen makina të ndryshme për kontabilitet, për faturim dhe për përpunim elektromekanik të të dhënave. Gjatë përpunimit të teksteve shfrytëzohen makina elektromekanike për shkrim, pajisje për adresim, pajisje për kopjim, për detektim, teleprinterët, etj. Pajisjet për përpunimin elektromekanik mundësojnë përpunimin programabil në bazë të kartelave të shpuara të cilat në atë kohë kanë qenë medium ideal për memorimin e të dhënave dhe informatave Përpunimi elektronik Mbështetet në zbatimin e kompjuterëve elektronik. Gjatë kësaj, të dhënat e formave të ndryshme (shkronjë, zë, figurë, etj.), duhen të paraqiten në formë të përshtatshme për përpunim elektronik. Kjo do të thotë se të gjithë të dhënat shëndrohen në formë numerike (vargje numrash, gjegjësisht vargje njëshash dhe zerosh), dhe vetë udhëzimet për përpunim (programet), janë gjithashtu në formë numerike. Për transformimin e të dhënave në formë të këtillë egzistojnë pajisje speciale (skanerë, mikrofonë, etj). Kompjuterët e krahasojnë përpunimin e të dhënave në bazë të një plani të punës të pregaditur që më parë të ashtëquajtur program. Për ndryshim nga pajisjet elektromekanike që gjithashtu mund të punojnë me një plan të dhënë paraprakisht, kompjuterët mund të sjellin vendime në bazë të të dhënave që i përpunojnë, të sjellin vendim mbi të cilin do të vazhdojnë përpunimin nga disa mënyra të ndryshme të mundshme (të ofruara) Resurset kryesore të sistemit informativ Sistemi informativ bashkëkohor i bazuar në kompjuterë është sintezë e resurseve kryesore të tij me anë të të cilave me sukses kryhen aktivitetet e mbledhjes, përpunimit dhe të dhënies së informacioneve për shfrytëzuesit. Resurset apo elementet kryesore teknike dhe fizike të sistemit informativ janë: Hardveri (hardware) që përfshinë të gjitha pajisjet për mbledhje, përpunim dhe ruajtje të informacioneve si dhe pajisjet per komunikim me të parat; Softveri (software), që përfshinë programet dhe instruksionet për udhëheqje me vetë sistemin kompjuterik dhe kryerje të aplikacioneve të ndryshme; Lajfveri (Lifeware), e përbëjnë njerëzit ekspertë: shfrytëzuesit, operatorët kompjuterik, programerët, organizatorët dhe analitikët e sistemit; Tema të zgjedhura në MIS 45 Master në Marketing Menaxhment

46 Orgveri (Orgware), ku përfshihen veprimet organizative, metodat dhe mënyrat e përshtatjes dhe të ndërlidhjes së tri komponentave të para në një tërësi harmonike, funksionale dhe ekonomike. Të gjitha elementet e sistemit kompjuterik duhet që të jenë të përshtatura (kompatibile) dhe në nivel të njëjtë me qëllim të arritjes së rezultateve sa më të mira, P.sh. në qoftë se personeli është shumë profesionalisht i ngritur dhe i përgatitur mirë, por nuk disponon me sistem bashkëkohor të pajisjeve informative, rezultatet nuk do të jenë ato të pritura Sistemi i informacioneve dhe mundësitë e komunikimit Nevoja për të komunikuar për ushtrimin biznesit ka ekzistuar edhe më herët por forma e komunikimit sot është shumë e sofistikuar edhe atë falë kompjuterëve ku edhe brenda momentit në ekonominë e re përmes të programeve dhe ndërlidhjes së kompjuterëve në rrjet, mund të dallojmë tre lloje të rrjeteve kompjuterike: 1) LAN rrjeti lokal kompjuterik (ang. Local Area Network), 2) MAN- rrjeti kompjuterik i qytetit (ang.metropolitan Area Network), 3) WAN- rrjeti i gjerë kompjuterik (Wide Area Network). Komunikimi realizohet me lehtësi përmes kompjuterit nga zyra në zyrë, komunikimi intern nga shtëpia në zyre dhe nga zyra e kompanisë jashtë vendit komunikimi ekstern. Perveq komunikimit interneti sot ofron edhe mundësi relaksimi dhe argëtimi nga multimediumet që përmbajnë softverët e ndryshëm. Në ekonominë e re qe ndryshe mund ta quajmë edhe globale është bërë e mundur që interneti si pjesë e sistemit informativ të jetë edhe ndërmjetësues në mes të konsumatorit dhe tregtarit apo prodhuesit, në mes të institucionit që merret me veprimtari të ndryshme pa pasur nevojë që të udhëtoje larg duke ndikuar edhe në uljen e kostos se një produkti që blejmë dhe në rritjen e fitimit të produktit që shitet Komunikimi dhe konkurrenca Ballafaqimi me konkurencen është sfide për secilën ndërmarrje, sidomos tani kur ekonomia e tregut po imponohet për herë e me shumë. Teknologjia informative ka bërë të mundur që përmes rrjeteve kompjuterike kompanitë e ndryshme të kenë shërbime 24 orësh për transformimin e kerkesave nga një zone në tjetrën nga një konsumator në tjetrin. Këto rrjete i aftësojnë firmat e vogla që të bashkëpunojnë për të arritur ekonominë e vëllimit. Tema të zgjedhura në MIS 46 Master në Marketing Menaxhment

47 Zhvillimi i softvereve mund të udhëhiqet në rrjete pavarësisht nga lokacioni. Zyra më nuk është lokal pune ajo është sistem global. Kompanitë e ndryshme me ndihmën e teknologjisë informative nganjëherë janë të detyruara të gjejnë forma bashkëpunimi për të përballuar konkurrencën përmes ndërlidhjes kompjuterike i aftëson konsumatorët që të parashikojnë kërkesën për produktet e tyre si dhe për të ndihmuar rrjetin e tyre shitës që të zvogëlojë stoqet në anën tjetër të rrisin sigurinë e disponimit me produktet e nevojshme. Figura 3. Skema e komunikimit dhe konkurrenca 3. ROLI I SISTEMIT INFORMATIK NË NDËRMARRJE Sistemi informatik në ndërmarrje paraqet një mbështetje shumë të rëndësishme për vendimmarrjen e menaxherëve në situata të ndryshme, në shumicën e rasteve është edhe faktor kyç për prodhimin e produkteve dhe shërbimeve. Duke pasur parasysh natyrën e veprimtarisë së ndërmarrjes, ndërtimi i sistemit informatik bëhet në përshtatje të nevojave të organizimit dhe funksionimit të saj, si një tersi dinamike në sistemin e përgjithshëm shoqëror. Roli i sistemit informatik në ndërmarrje është sigurimi dhe ekzistenca e vetë ndërmarrjes në rrethinën konkurruese, e cila mund të arrihet vetëm nëse disponohet me të dhënat relevante siç janë: zhvillimi tekniko-teknologjik, politikat ekonomike, planifikimet buxhetore, financiare etj. Në këtë mënyrë ndërmarrja, harton respektivisht formulon strategjinë afatgjate, që ndërlidhet me Tema të zgjedhura në MIS 47 Master në Marketing Menaxhment

48 faktin se këto parashikime, a do të mund te realizohen nëpërmjet sistemit informatik aktual, apo ndoshta paraqitet nevoja për projektimin e një sistemi më të përsosur informatik. Prandaj roli kryesor i sistemit informatik është në: Ndryshimin dhe transformimin e biznesit në rrethinën e gjerë. Mbështetjen e menaxherëve gjatë marrjes së vendimeve. Krijimi i përparësive strategjike. Gjatë periudhës së kaluar sistemet informatike kanë luajtur një rol të veçantë në organizimin dhe zhvillimin e ndërmarrjeve. Në fillim tek sistemet informatike paraqitej nevoja për ndryshimet e mundshme tekniko-teknologjike, të cilat nuk ishte vështirë të plotësohen, ndërsa më vonë kërkesat ishin të orientura më tepër tek qeverisja dhe kontrolli SISTEMI INFORMATIK I MENAXHMENTIT Sistemi Informatik i Menaxhmentit është një rrjetë e procedurave të procesimit të të dhënave të bazuara në kompjuterë, që janë të zhvilluara në një organizatë, dhe të integruara në procedurat manuele si dhe me procedurat tjera, me qëllim të sigurimit të informimit me kohë dhe në mënyrë efektive, për të mbështetur marrjen e vendimeve, dhe funksionet tjera të menaxhmentit. Nga përkufizimi i Sistemit Informatik të Menaxhmentit të cekur më lartë, mund të kuptojmë rëndësinë që ka ky system në ndërmarrjet dhe në institucionet e ndryshme shoqërore, i cili duke vepruar së bashku me sistemet tjera informatike individuale ndikon në ngritjen rapide të përformancës, me rastin e vendimmarrjes nga ana e menaxherëve të ndryshëm. Për të kuptuar më mirë Sistemin Informatik të Menaxhmentit është e nevojshme që të bëhet përshkrimi i tij në aspekte të ndryshme. Sistemi Informatik i Menaxhmentit përbëhet nga: Elementet operative Mbështetja e vendimeve Aktiviteti i menaxhmentit Funksioni organizativ Tema të zgjedhura në MIS 48 Master në Marketing Menaxhment

49 3.2. ELEMENTET OPERATIVE TË SISTEMIT INFORMATIK Në kuadër të elementeve operative përfshihen: Komponentet fizike Funksionet procesuese Autputet për shfrytëzuesit Komponentet fizike Përfshijnë të gjitha elementet prej të cilave përbëhet Sistemi Informatik i Menaxhmentit siç janë: Hardveri Softveri Baza e të dhënave Procedurat Personeli HARDVERI Hardveri paraqet një element shumë të rëndësishëm që mundëson kryerjen e funksioneve procesuese në sistemin kompjuterik dhe i cili është ndërtuar prej disa pjesëve, siç janë: 1. Procesori qendror - që manipulon me të dhënat e ndryshme, si dhe kryen kontrollimin e pjesëve tjera të kompjuterit. 2. Memorimi parësor - mundëson memorimin dhe programimin sipas nevojave dhe instrukcioneve të ndryshme. 3. Memorimi dytësor ka për detyrë memorimin dhe transmetimin e të dhënave dytësore në forma të ndryshme. 4. Inputet mundësojnë mbledhjen e të dhënave dhe instrukcionet tjera të nevojshme për futjen e tyre në procesim. 5. Autputet- shëndrrojnë të dhënat e procesuara në formën e kuptueshme-informatën. 6. Komunikimet të cilat mundësojnë transmetimin e informatave nëpërmjet lidhjeve ndërrjetore. SOFTVERI Softveri paraqet formën tjetër të ashtuquajtur programi i instruksioneve detale, që bënë të mundur kontrollimin e operacioneve në sistemin kompjuterik. Zgjedhja dhe aplikimi i softverit Tema të zgjedhura në MIS 49 Master në Marketing Menaxhment

50 adekuat për një ndërmarrje, është një hap shumë i rëndësishëm dhe esencial për menaxherët me rastin e marrjes së vendimeve. Softveri kryesisht ndahet në dy lloje: 1. Softveri sistemor që mundëson funksionimin e softverit aplikativ me kompjuterin si element i ndërlidhjes interaktive në mes të shfrytëzuesit dhe kompjuterit, andaj kemi disa lloje të këtyre sistemeve softverike, si shembull të përmendim Windows 98, Windows NT, OS/2, Unix, Macintosh etj. 2. Sofveri aplikativ paraqet programin e caktuar dhe të specifikuar si aplikacione, për të rritur performancën e shfrytëzuesve, si p.sh. gjuhët programore, dhe gjenerata e katërtë e prodhimit te kompjuterëve të cilët nëpërmjet softverit sistemor operojnë duke përdorur s pari softverët aplikativ. PROCEDURAT Procedurat janë rregulla dhe instruksione të përshkruara për shfrytëzuesit e sistemit informatik të menaxhmentit, gjatë përdorimit të softverëve, hardverëve, dhe bazave të të dhënave. Këtu përfshihen udhëzimet e ndryshme të përshkruara në formën manuale nga të gjithë specialistët e kompjuterave, e që kanë të bëjnë me rregullat e përdorimit gjatë punës dhe mundësitë e ofruara nga këto sisteme, për shembull instrukcionet e Windows-it, Lotus it etj. PERSONELI Personeli ka një rol të veçantë në organizimin dhe funksionimin e sistemit informatik, dhe është instrument i ndërlidhjes së aktiviteteve operuese, analitike dhe monitoruese të procesimit të të dhënave, pastaj si programues të programeve të ndryshme, të softverëve të ndryshëm për nevoja të veçanta, si administrator i sistemit, dhe si projektues të sistemeve informatike etj. BAZAT E TË DHËNAVE Sistemi informatik gjatë organizimit të punës, njëkohësisht kryen edhe ruajtjen e të dhënave në fusha të caktuara të cilat integrohen në bazat e të dhënave. Të dhënat e tilla të memoruara qeverisen pastaj nëpërmjet sistemit të softverëve të caktuar nga shfrytëzuesit e ndryshëm gjatë marrjes së vendimeve. Tema të zgjedhura në MIS 50 Master në Marketing Menaxhment

51 Sistemi kompjuterik mundëson mënyrën e krijimit dhe strukturën e funksionimit të bazave të të dhënave, qasjen e shpejtë dhe ndërlidhjen e tyre në forma të caktuara varësisht prej nevojave aktuale të ndërmarrjes. Zhvillimi i teknologjisë informatike në kohën më të re, ka bërë të mundshëm qasjen më të shpejtë, ndërlidhjen dhe transmetimin e informatave të ruajtura në bazat e të dhënave, kështu që tani administratorët e bazave të të dhënave, janë duke përdorur gjuhët programore të gjeneratës së katërt si për shembull SQL, QBE, etj. të prodhuara si pako të sistemeve softverike (DBMS-Database management system). Organizimi i bazave të të dhënave realizohet në formën e këtyre modeleve: Modeli hierarkik është karakterisikë e përdorimit të hershëm dhe përdor formën subordinimit të strukturës së vargjeve të entiteteve si për shembull, niveli hierarkik i një korporate multinacionale që merret me rezervimin e tiketave të aeroplanëve. Modeli rrjetor- po njashtu përdor formëm hierarkike, por në të njejtën kohë shfrytëzon më shumë drejtime për të depërtuar deri te të dhënat e caktuara apo ndryshe një fëmijë mund të ketë shumë prindër. Modeli relacional është i organizuar në atë mënyrë, që të dhënat janë të stukturuara në tabelat e ndryshme ku kemi rendet të cilat paraqesin enitetet, ndërsa kolonat paraqesin atributet, dhe kështu pastaj krijohet një ndërlidhje e cila mundëson qasje më të lehtë deri tek informatat për nevojat e shfrytëzuesve të ndryshëm. siç janë: FUNKSIONET PROCESUESE Sistemi Informatik i Menaxhmentit mund të përshkruhet edhe sipas funksioneve procesuese Procesimi i transaksioneve që nënkupton aktivitetet që kanë të bëjnë me realizimin e funksioneve procedurale gjatë kryerjes së punëve të ndryshme, mënyrën dhe formën e realizimit te transaksioneve dhe transmetimin e rezultatit të arritur në fund si autputet të dëshiruara. Manipulimi me fajlla përshkruan mënyrën e memorimit të të dhënave të procesuara nëpërmjet manipulimit me fajlla kryesor të krijuar më parë për nevoja të ndryshme, dhe të plotësuara vazhdimisht me të dhënat e reja dhe të cilat fajlla tani teknikisht janë shumë më Tema të zgjedhura në MIS 51 Master në Marketing Menaxhment

52 të avansuara, si shembull mund të marrim këtu pagesën e kredisë në periudha të ndryshme kohore, etj. Pregaditja e raporteve është një përmbledhje e detyrave të parashtruara në formë tabelare, që njëherit përshkruan edhe aktivitetet e kryera më parë dhe rezultatet e përfituara gjatë transaksioneve të ndryshme, të nevojshme për të gjitha nivelet e menaxhmentit. Procesimi i kërkesave paraqet regjistrimin e këtyre kërkesave në formën e vazhdueshme nëpërmjet bazave të të dhënave, në mënyrë që më pastaj këto të dhëna të procesohen dhe te transmetohen si përgjegjëje për shfrytëzuesit e interesuar, duke u kombinuar me formën e raporteve të gatëshme. Procesimi i transaksioneve për mbështetjen interaktive tregon rëndësinë që kanë aplikacionet e ndryshme të disejnuara në formën e përshtatjes së nevojave të vetë karakterit të funksionimit të sistemit informatik të ndërmarrjes, me rastin e marrjes së vendimeve, planifikimit dhe formulimit të strategjisë, etj. Procesimi këtu realizohet nëpërmjet komunikimit interaktiv me shfrytëzuesit duke u përgjigjur në pyetjet dhe kërkesat për të dhënat e caktuara, dhe duke marrë rezultatet e menjëherëshme në ç mënyrë ndryshohen inputet vazhdimisht, deri sa të arrihet një rezultat i përkryer AUTPUTET PËR SHFRYTËZUESIT Përshkrimi i Sistemit Informatik të Menaxhmentit mund të bëhet edhe nëpërmjet autputeve të prodhuara për shfrytëzuesit. Klasifikimi i autputeve për shfrytëzuesit bëhet në pesë lloje kryesore: Dokumentet nga transaksionet janë rezultatet e përfituara nga aktivitetet e procesuara sipas urdhëresave të ndryshme të blerjes, vërtetimet e urdhëresave të shitjes, payrollet që kanë të bëjnë pagesën e të ardhurave personale të punëtorëve, etj. Raportet e planifikuara rezultojnë me informacionet e monitoringut që kanë të bëjnë me gjendjen financiare, identifikimin e problemeve të ndeshura, krahasimet në mes të alternativave të ndryshme në ndërmarrje, që shërbejnë gjatë marrjes së vendimeve në nivelet menaxheriale. Raportet e planifikuara si përgjigjëje ndaj kërkesave paraqesin një përshkrim me përmbajtëje dhe format të rregullt të pasqyrës tabelare dhe zakonisht përfshin një periudhë të caktuar në të cilën regjistrohen të gjitha analizat e shitjes, gjendja e stoqeve, dhe raportet e ndryshimit të buxhetit në fund të vitit. Tema të zgjedhura në MIS 52 Master në Marketing Menaxhment

53 Raportet ad-hoc si përgjigje ndaj kërkesave të ndryshme paraqiten po ashtu në disa periudha jo të rregullta kohore, të cilat kanë nevojë për disa të dhëna dhe analiza të ndryshme të paraqitura aty për aty d.m.th. formati i të cilave nuk është planifikuar. Këtu kërkesat mund të shqyrtohen nëpermjet përdorimit të qendrës informative duke analizuar kërkesat e tilla në mënyrë më specifike, apo duke përdorur terminalin on-line. Dialogu njeriu makina është një formë më e zgjeruar e përfitimit të autputeve për kërkesat e nevojshme, në realitet është një mënyrë e komunikimit në mes të shfrytëzuesit dhe modelit të paraqitur nëpërmjet displayit apo formës vizuele të kompjuterit për analiza të ndryshme të nevojshme për vendimmarrje si për shembull modelet portfolio të menaxhmentit, modelet e planifikimit alokativ, etj. 4. PËRFUNDIMI Periudha kohore e ndërlidhjes së biznesit ndërrjetor është duke u përshpejtuar çdo ditë e më shumë, sidomos kjo vjen si rezultat i zhvillimit të teknologjisë telekomunikative, që njëherit bën të mundur funksionimin dhe bashkëveprimin e kompjuterëve, pajisjeve të ndryshme teknologjike dhe shërbimeve telekomunikuese në tërë rruzullin tokësor. Aktivitetet e biznesit nëpërmjet lidhjeve ndërrjetore mund të realizohen në çdo vend dhe lokacion, kështu që ndërmarrja do të mund të funksionojë me një efikasitet dhe kreativitet më të lartë, ndërsa të punësuarit nëpërmjet këmbimit elektronik të të dhënave dhe informatave të ndryshme do të punojnë së bashku sikurse të ishin një grup efektiv. Interneti dhe lidhjet tjera të brendshme rrjetore në ndërmarrje, sikurse që janë Intraneti dhe lidhjet me partnerët tjerë afarist të ndërmarrjes nëpërmes mail serverit, po luajnë rolin kryesor në projektimin e strukturës organizative në të gjitha ndërmarrjet dhe operatorët e ndryshëm ekonomik. Duke përdorur lidhjet ndërrjetore subjektet e tilla koordinojnë punën dhe të gjitha aktivitetet tjera të ndërmarra, menaxhojnë proceset biznesore, dhe ndryshojnë strukturën organizative të brendshme në pajtim me funksionimin sipas kërkesave të ekonomisë së re globale. Subjektet e ndryshme nuk mund të mbijetojnë pa kyçje dhe ndërlidhje rrjetore të kompjuterëve, të cilët procesojnë të dhëna të nevojshme dhe shpërndajnë informata për njësitë e ndryshme, në formë të zërit, tekstit, grafikës, fotografisë,etj. apo ndryshe të quajtur multimediale. Struktura e përgjithshme e ekonomisë sot ka ndryshuar rrënjësisht, sepse tregjet janë duke funksionuar gjithnjë e më tepër në formën elektronike, kompanitë multinacionale Tema të zgjedhura në MIS 53 Master në Marketing Menaxhment

54 tani kanë nevojë për aplikimin e një strategjie të re, që është rezultat i konvergjencës në mes të kompjuteristikës, komunikimeve dhe relaksimit, përmbajtja e dijes në produkt është duke u rritur, dhe informata gjithnjë po bëhet në formën digjitale, të memoruar në kompjuter dhe të lëvizshme nëpër rrjetë me shpejtësinë e dritës. 5. LITERATURA 1. Dr.Sc. Edmond Beqiri Interneti-Komunikimet kompjuterike, Prishtinë Dr.Sc. Edmond Beqiri Bazat e Informatikës ribotimi i dytë, Prishtinë, Grup autorësh Struktura e sitemit informativ të menaxhmentit, Prishtinë Tema të zgjedhura në MIS 54 Master në Marketing Menaxhment

55 Arbënor Veliu: Sistemi Informativ ne Marketing Hyrje Sot në tërë botën është zhvilluar marketingu dhe mund te themi se ABC e biznesit është marketingu. Në SH. B. A. janë të punsuar rreth vet të cilët janë specialist të marketingut. Marketingu është kudo. Në mënyra formale dhe jo formale, njerzit dhe organizatat angazhohen në shumë aktivitete që mund të quhen marketing. Marketingu është fusha magnetike për çdo ndermarje. Sistemi i informacionit në marketing është një rrjet kompleks mardheniesh ku marrin pjesë njerëz, makinerit dhe procedurat përkatëse, që ka për qëllim përfëshirjen e një fluksi të drejtuar të të dhënave të vazhdushme që merren nga burime te brendshme e të jashtme të ndërmarrjeve dhe të shërbejnë për vendimet e marketing. Facebook Kemi marrur ne studim facebook se si ndikon në sistemin informativ në marketing. Facebook është një faqe interneti për edukim, argëtim dhe marketing, që i përket kompanisë Facebook, me qendër në Palo Alto, Kalifornia. Më 15 Korrik 2009, platforma e kishte sipas të dhënave të veta saktësisht 500 milionë përdorues në mbarë botën. Facebook është një social netëorking ëebsite qe filloi në shkurt 2004 dhe operohet privatisht nga Facebook. Përdoruesit mund të shtojn njerëz si miqtë dhe për të dërguar mesazhe e tyre, dhe përditësimin personale te profilit e tyre për të njoftuar miqtë për veten si dhe për të bërë marketing. Përveç kësaj, përdoruesit mund të bashkohen me rrjetet e organizuar nga puna, shkolla, apo kolegji. Emri i faqes së internetit rrjedh nga emri i gjuhës së folur të librave të dhënë për studentë në fillim të vitit akademik nga administrata e universitetit në SHBA me qëllimin për të ndihmuar nxënësit për të njohur njëri-tjetrin më mirë. Çdokush mbi moshën 13 mund të bëhet një përdorues i Facebook-i Tema të zgjedhura në MIS 55 Master në Marketing Menaxhment

56 Facebook edhe në shqip Mesatarja e miqve të një anëtari është 120. Në fillim, njerëzit ishin pak të shqetësuar për të treguar identitetin e tyre në internet, por tani një pjesë tregojnë detaje nga më të ndryshme të jetës së tyre, sot përveq të gjitha këtyre Facebook-u shërben për të bërë edhe marketing. Megjithëse me një vlerë prej 15 miliardë dollarësh "Facebook" i duhet të punojë shumë për t'iu përshtatur teknologjisë dhe për të pasur fitime financiare. Sot shumë ndërmarje e shfrytëzojn Facebook-un për ta parë veten se ku janë, cilët janë konsumatorët e tyre. Sot ndërmarjet i publikojnë te rejat e tyre, qka ka, qfarë risije ka në ndermarjen e tyre për ta parë ndikimin e publikut për ta studjuar tregun të cilin synojn ta kenë. Webfaqja Komercial? Tipi i faqes Gjuhë e gjendshme Pronari Krijuar nga www. Facebook. com Po Social software Në 74 gjuhë Facebook Inc. Mark Zuckerberg, Dustin Moskovitz, Chris Hughes, Eduardo Saverin Tema të zgjedhura në MIS 56 Master në Marketing Menaxhment

57 Lëshuar më Shkurt 2004 Të ardhura 150 Million US-Dollar Facebook". Kjo shpallje ngjalli një interesim të madh për bashkësinë e zhvilluesve programorë. Brenda javësh, shumë aplikime u ndërtuan dhe disa kishin tashmë miliona përdorues. Sot janë më shumë se zhvillues programorë në mbarë botën që ndërtojnë aplikime për "Facebook Platform". Vetëm më 23 korrik 2008, Zuckerberg shpalli "Facebook Connect", një version të "Facebook Platform" për ndërtimin e aplikimeve sociale në faqe të tjera. Sot kemi edhe shumë faqe të ndryshme të cilët janë të specilizuara për ti ndihmuar marketingut si psh ebay, Ikea etj. Krahasimi i facebook dhe twitter Sot facebook e ka një konkurent shumë të fortë siq është twitter. Facebook ka mbi përdorues ndërsa twitter ka rreth përdorues. Literatura Prof. Dr. Bardhyl Ceku Drejtim Marketingu 2007 Prof. Dr. Liljana Elmazi Drejtim Marketingu wikipedia. org/wiki/facebook Tema të zgjedhura në MIS 57 Master në Marketing Menaxhment

58 Argjenda Fejza: Pagesat elektronike Hyrje Pagesa është kurorë e çdo pune, prandaj edhe e atyre që bëhen në mënyrë elektronike. Në tregtinë tradicionale është zhvilluar një numër i madh i mënyrave të pagesës për mallin e blerë ose shërbimin, kurse biznesi elektronik ato të gjitha i përkrah, por hap edhe mundësi tjera. Tridhjetë vite më parë, disa parashikuan se ishim në prag të një shoqërie pa cash. Paratë e letrës dhe çeqet duhej t u bashkangjiten Edsel dhe televizorëve bardh e zi si simbole prapambetëse të së kaluarës. Konsumatorët duhej të përvetësonin një alternativë të re për kryerjen e pagesave: pagesat elektronike (epayment). Me ardhjen e saj, konsumatorët nuk ishin të gatshëm të heqin dorë nga paratë-letra (keshi) dhe çeqet.. Në kohët e fundit, megjithatë, konsumatorët duket sikur ndryshuan mendje. Keshi dhe çeqet kanë akoma përdorim të gjerë. Dhe zgjedhja e pagesës me çeqe është 10 përqind e transaksioneve çdo vit. Por përqindja e transaksioneve të kryera në mënyrë elektronike rritet jashtëzakonisht shpejt. Rëndësia e rolit të pagesave elektronike mund të shihet prej vlerës së transaksionit të kryer. Pagesat elektronike përbëjnë më shumë se 90 përqind të vlerës së dollarit të transaksioneve. Pra, kur është fjala për opsionet e pagesave elektronike asgjë s është më e përshtatshme se këto lloj pagesash. Nuk ke nevojë të shkruash çek ose të mbash para-letra, gjithçka që duhet të bësh është të japësh disa informata në Web brouser dhe të klikosh me miun. Nuk është çudi që më shumë dhe më shumë njerëz kalojnë në pagesa elektronike ose e-pagesa, si një alternativë për të dërguar çeqe përmes mail-it. Ky zhvillim është bërë i mundur prej rrjetit të pagesave elektronike, i cili zhvendos fonde brenda dhe jashtë kontove duke shfrytëzuar mesazhe elektronike. Sistemi i pagesës elektronike shtrihet prej te ATM makinat e automatizuara deri te pagesat e faturave në Internet. Kjo detyrë shtjellon tipe të ndryshme të sistemeve të pagesave elektronike dhe shikon në ardhmërinë e parave elektronike. Tipet kryesore të transaksioneve Një pagesë elektronike është çfarëdo pagesë jo-kesh e kryer që nuk përfshin çeqe(letra). Metodat e pagesave elektronike përfshijnë kredit kartat, debit kartat dhe ACH rrjetën. Sistemi i ACH përfshin depozitimin direkt, debitin direkt dhe çeqet elektronike (eçeqet). Për të gjitha këto metoda të pagesave elektronike, janë tre tipe kryesore të transaksioneve: Tema të zgjedhura në MIS 58 Master në Marketing Menaxhment

59 1. Pagesa të njëhershme (one-time) konsumator-shitës është në përgjithësi e përdorur kur blen online në një e-commerce faqe, siç është Klikon në ikonën e shportës së shopingut, shkruash informata të kredit kartës dhe klikosh në butonin shqyrtues ose arkën (checkout button). Faqja përpunon informatat e kredit kartës tuaj dhe të dërgon një duke të lajmëruar se pagesa është pranuar. Në disa web faqe, mund të përdoret e-çeku në vend të kredit kartës. Për të paguar përmes e-çekut, shkruan numrin e kontos dhe numrin e kursit (routing number) të bankës tuaj. Shitësi e autorizon pagesën përmes bankës të konsumatorit, e cila mandej ose inicon një electronic funds transfer (EFT) ose printon një çek dhe ia dërgon me shitësit. 2. Ti kryen pagesë periodike konsumator-shitës kur ti paguan një faturë nëpërmjet një debiti direkt regular të listuar prej kontos tënde çekore ose nga një kredit kartë me mbushje automatike. Ky tip i realizimit të pagesës është zakonisht i ofruar nga kompanitë e sigurimeve të automobilave, kompanitë e telefonave dhe kompanitë e menaxhimit me qira. Disa kontrata afatgjate (si ata të palestrave ose fitnes qendrave) e kërkojnë këtë tip të pagesës automatike të listuar. 3. Që të përdorësh pagesë automatike bankë-shitës, banka jote duhet të ofrojë shërbime të quajtura online bill pay ose pagesë online e faturave. Kyçesh te web faqja e bankës, shkruash informatat e shitësit (tuaja) dhe autorizosh bankën tënde që të kryejë transferimin elektronik të parave prej kontos tënde për të paguar faturën. Në të shumtën e rasteve, ti mund të zgjedhësh nëse dëshiron që këtë ta bësh manualisht për çdo faturë veç e veç apo ti kesh të paguara automatikisht çdo muaj në të njëjtën ditë. Metodat kryesore të kryerjes së pagesave ATM dhe Debit Sistemet Forma më e rëndomtë e transferimit të parave elektronike është ATM, ang. Automated Teller Machine shqip Makinë Treguese Automatike, që lehtëson konsumatorët t i qasen llogarisë së tyre dhe depozitojnë, marrin kesh, dhe transferojnë fonde ndërmjet kontove. Që t i qases një kontos prej një ATM, konsumatori duhet që së pari të merr një ATM kartelë nga banka e tij ose e saj ose nga një institucion financiar. Disa lloje tjera të kartave, siç janë kredit kartat dhe disa karta të ruajtura me vlerë, mundet poashtu të shfrytëzojnë ATM-të të tërheqin keshin. Konsumatori vendos ose fut kartelën në makinë, shkruan PIN-in (Personal Identification Number) me tastierë dhe atëherë mund të kryhen transaksione. Kur kryhet transaksioni, konsumatori pranon faturën që tregon datën, sasinë e parave dhe tipin e transaksionit. Një tip i ri i ATM-së është inkuadruar duke ofruar shërbime që mund të jenë të përdorshme për njerëz që nuk kanë konto me çeqe. Ajo është e lejuar në disa lokacione siç janë dyqanet Tema të zgjedhura në MIS 59 Master në Marketing Menaxhment

60 që përdorin këtë mënyrë të pagesës. Këto makina i lejojnë konsumatorit mundësi të ndryshme si p.sh: të kthejë në para çeqet dhe të paguajë faturat me vlerë në mënyrë elektronike. Një variantë e ATM sistemeve është me anë të rrjetit ose PIN debit. Me PIN debit, konsumatorët përdorin një kartë-qasje (zakonisht ATM kartë) që të transferojnë fonde drejtpërdrejt prej kontos së tyre në konton komerciale. Në këtë mënyrë, një transaksion PIN debit është i ndryshëm prej transaksioneve me kredit kartë ku pagesa shkon më gjatë. Për të kryer një PIN debit pagesë, konsumatori thjesht futën kartën e debitit në lexuesin e kartës dhe shkruan PIN-in me tastierë. Pas kryerjes së transaksionit konsumatori pranon një faturë të printuar. Disa debit transaksione janë offline. Këto transaksione përmbahen në rrjetin e kredit kartave më saktë tek ATM rrjeta. Për këtë arsye, konsumatori nënshkruan pagesën, siç bëhet me kredit kartat ose më saktë me PIN-in e tyre. Tregtari parashtron shitjet në debit kartelë që shkojnë tek instituti financiar (bankë) së bashku me pagesat e bëra. Sasia e transaksionit tërhiqet prej institutit financiar të konsumatorit kur lëshimi i shitjes pranohet, ose më saktë kur transaksioni kryhet dhe paraqitet në konton e konsumatorit. Gjatë viteve 1990, numri i shitësve të cilët pranonin PIN debitin u rrit aq shumë saqë i përfshiu tregjet me shitje me pakicë si dyqanet ushqimore e deri tek kinematë e filmit. Në fakt, shumica e atyre që pranonin kredit karta pranonin edhe debit kartela. Niveli i pagesave elektronike dhe bankimi elektronik është rritur mjaft kohët e fundit. Një sferë ku vërehet ky përparim është pagesa përmes debit kartelave, që morën hov kah mesi i 90-ve kur shitësit me pakicë filluan instalimin dhe vënien në përdorim të debit teknologjisë. Tema të zgjedhura në MIS 60 Master në Marketing Menaxhment

61 Kur ATM dhe PIN debit u shfaqën për herë të parë, konsumatorët mundeshin të përdorin vetëm në makinat që mbanin logon e rrjetit të shfrytëzuar nga institucioni financiar i tyre. Kjo tani më nuk është e vërtetë! Të gjitha ATM rrjetat tani janë të lidhura sëbashku dhe konsumatori mund të përdorë kartën e ATM-së ose të debitit në cilëndo makinë. Sidoqoftë, ka disa tatime që janë të lidhura me këto transaksione të kryera në këtë mënyrë. Kjo varet prej marrëveshjes midis bankave. Deri më tani, rrjeta e kredit kartave kërkonte prej shitësve të pranojnë debit karta të verifikuara nëse pranojnë kredit karta. Përderisa shitësit tanimë nuk duhet të pranojnë debit karta të nënshkruara, shumica ende e bëjnë atë. Shitësit (merchants) duhet të paguajnë tatime institucionit financiar të tyre që të zhvillohet procesi i transaksionit në kartë dhe tatimet me PIN debit janë tipikisht më të ulta se ata me debit të verifikuar ose pagesat me kredit karta. Për këtë arsye shumica e shitësve po përpiqen t i shtyjnë blerësit drejt PIN debitit, derisa institucionet financiare i nxisin blerësit të përdorin debit të verifikuar (kredit karta). Debit kartat janë alternativë e mirë sepse ato mundësojnë transfer të menjëhershëm të fondeve në mes blerësit dhe shitësit. Shitësi s ka nevojë të merakoset për çekun bounced (të kapërcyer). Për blerësin, debiti mund të jetë më i favorshëm sesa shkruarja e çekut dhe është më e sigurtë se mbajtja e keshit. Disa konsumatorë poashtu e pëlqejnë debitin sepse të jesh i kufizuar me sasinë e parave u ndihmon që të kontrollojnë shpenzimet më mirë. Qeveria federale e SHBA-ve është përkrahës i madh i kësaj teknologjie. Shumica e të ardhurave shtetërore dhe federale, siç janë Mbrojtja Sociale dhe pullat e ushqimeve janë të distribuara (shpërndara) në mënyrë elektronike. Për shembull, shumë shtete lëshojnë pullat e ushqimeve si vlera të ruajtura në kartë që punon si debit kartë dhe Mbrojtja Sociale dhe të ardhurat për ndihma sociale janë tipikisht të paguara me depozit direkt. Mënyra elektronike e shpërndarjes së të ardhurave është e favorshme edhe për qeverinë edhe për pranuesit. Është më e lirë sesa përdorimi i çeqeve të letrës dhe zvoglon mundësitë e mashtrimit. Është më e sigurtë për pranuesit sepse ato nuk duhet të merakosen në qoftë se u vidhet çeku dhe shmangin mosmarrëveshjet me realizimin e çeqeve. Depozitimi Direkt dhe Pagesa Automatike e Faturës Dy format e pagesave elektronike janë depoziti direkt dhe pagesa automatike e faturës. Të dyja zakonisht realizohen përmes Automated Clearing Houses (ACH), e operuar nga Federal Reserve System ose nga një provajder privat. Depozitimi Direkt është krediti i automatizuar apo ngritjet që bëhen në konton e konsumatorit. Pagesa Automatike e Faturës është debiti i automatizuar ose zbritjet. Ndryshe nga ATM dhe debit kartë transaksionet, nuk nevojitet kartelë qasëse. Depozitimi Direkt është rregullisht i shfrytëzuar nga punëtorët, agjencitë qeveritare dhe organizata të tjera që bëjnë pagesa të rregullta, si rrogat. Duke u bazuar në të dhënat nga National Automated Clearing House Association (NACHA) rreth 68% e familjeve në SHBA i marrin rrogat përmes depozitimit direkt. Tema të zgjedhura në MIS 61 Master në Marketing Menaxhment

62 Qeveria e SHBA është përdoruesi më i madh singular i depozitimit direkt. Përafërsisht 98% e qeveritarëve përdorin depozitimin direkt. Dhe shumica e të ardhurave qeveritare janë të paguara në mënyrë elektronike. Administrata e Mbrojtjes Sociale në vete përdor depozitimin direkt të kryejë pagesat të afërsisht 37 milion pranuesve çdo muaj. Numri i pagesave të të ardhurave në mënyrë elektronike u rrit dramatikisht pas kalimit të EFT 99, që kërkonte që shumë pagesa federale të kryhen në mënyrë elektronike pas 2 janarit të vitit Është lehtë të dërgosh fonde me Depozitimin Direkt. Konsumatori së pari duhet ta autorizojë depozitin. Personat që bëjnë pagesa, zakonisht një punëtor, mandej krijon një mesazh elektronik. Ky mesazh përcakton sasinë e pagesës dhe identifikon institucionin financiar (bankën) dhe konton që duhet kredituar (atribuar). Kjo e dhënë transmetohet prej institutit financiar tek ACH, që grumbullon dhe sorton informacione. ACH mandej transmeton konton dhe informacionin e pagesës tek instituti financiar i konsumatorit. Në kthim, ai institut krediton (fut apo tërheq) konton e konsumatorit. Pagesa Automatike e Faturave përdorën të njëjtin sistem, por anasjelltas. Në një aranzhman të pagesës automatike, konsumatori autorizon faturuesin, që mund të jetë një kompani e çfarëdoshme, të bën tërheqjen e fondeve automatikisht nga kontoja e konsumatorit për pagesë regulare të faturave. Pagesa automatike e faturave mundet poashtu të përcillet si pagesë direkte ose debit direkt. Konsumatori së pari regjistrohet në programin automatik të pagesës të faturave të faturuesit, zakonisht me mbushjen e një formulari në faturë ose në faqen e internetit të faturuesit. Ky formular tregon kur duhet të bëhen pagesat, sasinë e caktuar të të hollave ose bilancin e mbetur dhe kontoja prej ku do të tërhiqen fondet. Ky formular mandej i dërgohet faturuesit, i cili bën marrëveshje me institutin financiar të konsumatorit. Para se të tërhiqen të hollat nga kontoja e konsumatorit, faturuesi do t ja dërgojë njoftimin e pagesës konsumatorit, zakonisht brenda një ose dy javëve. Ky njoftim është specifikuar si një faturë regulare. Konsumatori mund t i kontrollon pagesat dhe të kontakton Tema të zgjedhura në MIS 62 Master në Marketing Menaxhment

63 faturuesin nëse ka ndonjë gabim. Nëse konsumatori dëshiron, ai ose ajo mund ta ndalë pagesën elektronike me njoftimin e kreditorit dhe institucionit financiar. Pagesa Automatike është më shumë e përdorur për pagesa periodike siç janë hipotekat ose qiratë, faturat e ndryshme, huat dhe këstet e sigurimit. Që kur Pagesa Automatike e Faturës u popullarizua si depozitimi direkt, 54% e familjarëve e përdornin atë së paku një herë në muaj gjatë Një studim i kohëve të fundit tregon se numri i pagesave automatike i bërë nga konsumatorët është dyfishuar ndërmjet viteve 1997 dhe 2002 dhe ka arritur numrin 2.8 bilion pagesa në vit. Avantazhi i kësaj metode për bizneset është rritja e efikasitetit. Transaksionet elektronike kushtojnë më pak për t u përpunuar sepse nuk nevojiten letra çeku që duhet të transportohen, ruhen, ose koordinohen. Efikasiteti i pagesave elektronike mund ta redukton kostot për të dyja edhe bizneset edhe bankat që përpunojnë transaksionet. Për konsumatorin, kjo d.t.th. përpunim më i shpejtë, që çon në pagesa dhe pranime (transaksione) të shpejta e të sigurta. Avantazh tjetër për konsumatorin është se ai nuk ka nevojë të brengoset për pagesë të hershme apo dërgesës me vonesë. Konvertimi i çeqeve Konvertimi i çeqeve është thjesht një metodë të cilën e përdorin kompanitë për të përpunuar në mënyrë elektronike pagesat e kryera me çeqe. Kur shkruan një çek ai mund të konvertohet në një pagesë elektronike dhe të procesohet (përpunohet) përmes ACH rrjetës, disa informata emri yt, ID (routing) numri i bankës tuaj dhe numri i kontos tuaj kapet (merret) nga çeku jot, dhe bëhet një one-time electronic payment (pagesë njëherësh) prej kontos tuaj. Për pjesën më të madhe, kur çeqet janë konvertuar, nuk do të nevojitet të bësh diçka të re ose të ndryshme. Ndryshimi më i madh është si kompania e përpunon pagesën. Janë disa mënyra të ndryshme të konvertimit për ACH procesimin, varësisht ku e shkruan çekun. Format më të rëndomta të konvertimit të çeqeve që do ti ndeshësh përfshijnë: Tema të zgjedhura në MIS 63 Master në Marketing Menaxhment

64 Pagesa e faturave përmes mail-it Çeku konvertohet në mënyrë elektronike prej sistemit të mbrojtur. Çeku origjinal prishet dhe arkivohet një imazh. Debiti elektronik në konton e bankës tuaj do të jetë një HDK (Hyrja e Dërgesave në Konto) transaksion. Kryerja e blerjes në një dyqan Çeku konvertohet në mënyrë elektronike në regjistrim kesh. Çeku origjinal zbrazet dhe kthehet tek ti. Debiti elektronik në konton e bankës tuaj do të jetë PEP (Pikë e Pagesës) transaksion. Si edhe me pagesat elektronike tjera, duke përfshirë Depozitimin Direkt dhe Pagesën Automatike të Faturave, konvertimi i çeqeve shpëton të holla me reduktimin e letrës dhe kohës së nevojshme për të përpunuar çeqet-letra, derisa rrit sigurinë e infromacionit të kontos suaj. Bankimi në Internet dhe Pagesa elektronike e faturave Konsumatorët poashtu mund të bëjnë pagesa elektronike të faturave përmes Internetit. Ky tip i pagesës së faturave mund të kryhet edhe në web faqen e faturës ose edhe në konsoliduesin e faturës si institucioni financiar. Konsumatori shpesh mund të zgjedh që ta pranojë faturën e tij në mënyrë elektronike, gjithashtu edhe përmes ose online. Që të paguash faturën në mënyrë elektronike në web faqen e shitësit që ofron këtë opcion, konsumatori duhet që së pari të viziton web faqen e shitësit. Aty konsumatori mund të regjistrohet në sistem, që tipikisht d.t.th. të sigurosh disa informata të identitetit personal dhe zgjedhjen e username-it dhe password-it. Sapo të verifikohet identiteti i tyre konsumatorët munden të logohen në faqe, të rishohin faturën e tyre dhe paguajnë atë në mënyrë elektronike. Disa faturues ofrojnë disa rrugë për të paguar faturën në mënyrë elektronike. Metoda më e rëndomtë është one-time apo një-herë transaksion që çon sistemin e njëjtë që bën procesin automatik të pagesave dhe direkt depozitim. Konsumatori mbush formularin online që përfshin informacione si sasia sa duhet të paguhet dhe numri i kontos prej ku do të paguajnë faturën, zakonisht numri i shkruar në fund të çekut të letrës. Kur konsumatori bën një blerje online, informacioni prej web faqes duhet të dërgohet përmes payment gateway para se të merret autorizimi. Konsumatori mandej autorizon shitësin të heq sasinë e parave prej kontos të konsumatorit. Pasi të sigurohet autorizimi, Procesori i Pagesës duhet të transferojë fonde përmes payment gateway. Tema të zgjedhura në MIS 64 Master në Marketing Menaxhment

65 Mënyrë tjetër e pagesës së faturave online është me kredit ose debit të verifikuar (që nuk kërkon PIN), ndonëse jo gjithë faturuesit e kanë këtë opsion. Konsumatorët duhet së pari të vizitojnë faqen e internetit që të regjistrojnë dhe verifikojnë identitetin e tyre. Ku ata caktojnë metodën e pagesës, tipin e kartës me të cilën do të paguajnë, numrin e kontos dhe datën e skadencës. Disa faturues poshtu kërkojnë nga konsumatori të shtyp kodin sigurues (security code) me tre apo katër shifra zakonisht i shkruar në shiritin e nënshkrimit në pjesën e prapme të kartës. Shumica e institucioneve të mëdha financiare dhe shumë të tjera të vogla ofrojnë bankimin online dhe bankimin me telefon, që u mundësojnë konsumatorëve të tyre opcione të ndryshme si shikimin e informacionit të kartës, pra, bilancin aktual dhe transaksionet e fundit, bilancin e transferëve prej një kontoje në tjetër, pagesën e faturave dhe madje edhe aplikimin për hua. Shumë institucione financiare dhe kompani të tjera poashtu ofrojnë shërbime që i mundësojnë konsumatorëve të paguajnë ca ose të gjitha faturat në një web faqe. Që të regjistrohen në bankimin online, konsumatorët zakonisht shkojnë tek web faqja e institucionit financiar dhe shtypin emrin dhe informatat e kontos. Disa institucione financiare u ofrojnë këto shërbime konsumatorëve të tyre pa të holla (free), por tek të tjerët kushton pak. Instituti financiar përdor metoda të ndryshme që të mban sekret informacionet bankare të konsumatorit dhe bankimi online konsiderohet si shumë i sigurtë. Tani për tani më shumë se 60 milion amerikanë paguajnë fatura online dhe shumë ekspertë mendojnë që ky numër do të rritet dukshëm në vitet e ardhshme. Një procedurë e cila demonstron blerjen online të një artikulli është dhënë në web faqen Pagesat Internacionale Shumë njerëz në SHBA regullisht u dërgojnë para familjeve shokëve në shtete tjera. Në vitin 2002, dërgesat në Amerikën Latine shënuan gjithsej më shumë se $32 bilion. Deri më tani, gati të gjitha këto pagesa ishin të kryera në mënyrë elektronike përmes kompanive me agjencive të vendosur afër dërguesit dhe marësit. Më shumë dhe më shumë, kompanitë e tjera janë duke ofruar shërbime të ngjajshme. Disa institucione financiare kanë futur programe që u mundësojnë disave në SHBA që të vendosin të holla në konto dhe mund të aksesohen nga ATM makinat në shtetet tjera prej marësve. Këto shërbime janë shpesh për çdokënd, madje edhe për njerëzit që nuk kanë ndonjë llogari të hapur në institucionin financiar. Në vitet e fundit, numri i kompanive që konkurrojnë në këtë biznes është rritur dhe kostoja e dërgesës së parave ndërnacionale ka filluar të bjerë. Bankat qendrore të SHBA-ve dhe Meksikës kohët e fundit shpallën planet për një sistem ACH ndërmjet dy shteteve, që duhet t i bën dërgesat e parave në Meksikë edhe më të lira. Tema të zgjedhura në MIS 65 Master në Marketing Menaxhment

66 Stored-Value Cards (Kartat me vlerë-vendosje) Një metodë elektronike e pagesës që është duke u popullarizuar mjaft është Stored- Value Cards. Kartat e Vlerë-Vendosura sigurojnë zëvendësim të përshtatshëm për kesh pagesat dhe çeqet. Karta përmban shiritin magnetik që regjistron balancin e parasë. Ndryshimi te këto sisteme është smart karta, e cila përmban një çip kompjuterik që regjistron informacion për bilancin e kartelës, shfrytëzimin e saj dhe të dhëna të tjera. Bilanci i kartelës është i paracaktuar ose i vendosur prej kur e ka blerë konsumatori. Vlera e parasë gjatë çdo transaksioni hiqet derisa arrihet bilanci zero. Disa kartela të tilla mund të rimbushen në vende speciale dhe janë të ripërdorshme. Shumica e këtyre kartelave referohen si karta sisteme-mbyllura. Kjo d.t.th. që karta mund të përdoret për transaksione të caktuara në vende të veçanta. Sistemet publike transite në shumë qytete të mëdha përdorin këto kartela, siç bëjnë disa universitete dhe disa tregje me pakicë. Konsumatorët mund të nxjerrin kartela me vlerë-vendosje në shumë lokacione për përdorim në telefonat publik. Kjo teknologji është poashtu e shfrytëzuar në pagesat e taksave rrugore dhe në autostrada që mundësojnë kalim më të shpejtë të makinave. Jo të gjitha kartat me vlerë-vendosje funksionojnë në sisteme të mbyllura. Disa, siç janë kartat listpagesa dhe kartat e dhuratave, funksionojnë si debit kartat dhe mund të përdoren kudo ku pranohen debit kartat. Sa herë që konsumatori blen duke përdorur kartën, ose nxjerr të holla nga bankomatët, paratë hiqen nga kontoja për konsumatorin. Variety Cash apo Kesh i Shumëllojshëm është një sistem i ri i parave elektronike që zbulon bilancin e funksionalitetit, sigurisë dhe privatësisë së user-it (përdoruesit). Sistemi përmbyll edhe rrjetën edhe mekanizmat e bazuar tek pagesat stored-value cards, me aftësi të transferimit ndërmjet tyre. Kompanitë që ofrojnë shërbime të e-pagesave Kompanitë që operojnë sisteme që kujdesen për lëvizjen (zhvendosjen) e të hollave në mënyrë elektronike, pjesërisht në nivelin e konsumatorit janë: ebay Inc., First Data Corporation, Visa International, Fiserv, Inc., Metavante Corporation, The Western Union Company, DST Systems, Inc., CheckFree Corporation, PayPal, Inc., Total System Services, Inc. etj. Ardhmëria e e-pagesave Rezistenca e Konsumatorit Paratë elektronike janë duke u zhvilluar hovshëm. Megjithatë, shumë konsumatorë nuk janë të gatshëm të heqin dorë nga keshi dhe çeqet. Tema të zgjedhura në MIS 66 Master në Marketing Menaxhment

67 Disa konsumatorë ngurrojnë të përdorin bankimin elektronik sepse çeku i realizuar (shfrytëzuar) dëshmon pagesën. Sidoqoftë, çeqet nuk janë dëshmia e vetme e pagesës. Fatura e dhënë nga tregtarët si pjesë e transaksionit elektronik poashtu paraqet një funksion të ngjashëm. Si rrjedhim, shumë institucione financiare tani ofrojnë shërbime ku ata do të mbajnë një kopje elektronike të të gjitha çeqeve të realizuara në kompjuterët e tyre. Kjo eliminon nevojën e konsumatorit që t i ruan çeqet e vjetra. Në këtë tip të sistemeve, imazhi i një çeku të realizuar është shpesh i kthyer me paraqitje në një copë letre. Kjo zvogëlon problemet e deponimit për konsumatorin dhe mbajtjen e pagesave për institucionet financiare. Dhe nëse konsumatorit i nevojitet një kopje e çekut të realizuar si dëshmi për pagesën, institucioni financiar mund t i sigurojë një kopje legale, që funksionon si një çek i realizuar. Transaksionet elektronike poashtu paraqiten në formulime regulare që konsumatori i pranon prej institutit financiar të tij. Depozitet automatike dhe pagesat, ATM dhe debit transaksionet, të gjitha paraqiten në faturë. Ajo duhet të kontrollohet për saktësi, njëlloj si çeqet që verifikohen. Gabimet duhet tu dërgohen në vëmendjen e institucionit financiar, që duhet të bashkëpunojë me konsumatorin që të zgjidh problemet. Shkak tjetër që disa individë preferojnë çeqe është float (notimi)- intervali në mes kohës kur çeku pranohet dhe depozitohet dhe kohës kur fondet minusohen prej kontos të konsumatorit. Por notimi ngushtohet. Në shumicën e rasteve, sapo prezantohet çeku i konsumatorit tek institucioni financiar prej tregtarit apo kreditorit, pagesat janë të hequra (fshira) në mënyrë elektronike brenda 24 orëve, dhe arritjen e çekut më vonë. Në disa raste, vetëm një kopje e çekut është aktualisht e transferuar ndërmjet institucioneve financiare të përfshira. Pa marrë parasysh notimin, shumë njerëz thjesht e pëlqejnë përdorimin e çeqeve. Ata e ndjejnë se kanë më tepër kontroll rreth financave të tyre me depozitimin dhe shkruarjen e çeqeve personale që të paguajnë fatura. Këto njerëz të ngjajshëm shpesh ndjejnë se humbin kontroll me përdorimin e metodave si depozitimi direkt dhe pagesa e automatizuar. Shqetësimi i tyre shtohet nga çështja e sigurisë dhe privatësisë të bankimit elektronik. Disa frikohen se kriminelët kanë mundësi të lidhen me linjat telekomunikuese dhe t i vjedhin paratë e tyre. Të tjerët brengosen se i huaji mund të ketë mundësi t i qaset informacionit personal. Disa thjesht duan të shmangin përdorimin e teknologjisë që e ndeshin dita ditës më shumë, prej te VCR programabile deri tek valët elektromagnetike. Dhe disa që ndjehen komod me teknologjinë por thjesht nuk kanë patur kohë që të kalojnë në pagesa elektronike. Ata i dinë avantazhet e pagesave elektronike por nuk kanë qenë të motivuar mjaft për ta kryer kalimin tek ato. Pranimi nga Konsumatori Përderisa janë në rezistencë të vazhdueshme, shumë konsumatorë kënaqen me beneficionet e pagesave elektronike. Lehtësia dhe siguria e pagesave elektrike janë mjaft atraktive tek shumica. Dhe notimi që mund të jetë një avantazh për ata që paguajnë Tema të zgjedhura në MIS 67 Master në Marketing Menaxhment

68 fatura mund të kthehet në dizavantazh për ato pagesa të shpresuar. Askush nuk pëlqen t i thuhet: Çekun e ke në . Konsumatorët që përdorin pagesat automatike s kanë nevojë të mërziten për pagesën e interesave shtesë ose tarifës së vonshme nga pagesa e vonshme. Gjithashtu, konsumatorët me depozitim direkt s duhet të bëjnë ndonjë rrugë të veçantë që të depozitojnë çekun pagues me qëllim që të rruajë pagesat tjera nga kërcimi. Rezistenca e parave elektronike mund të jetë zvogëlues sa më shumë që konsumatorët janë të vetëdijshëm për hollësitë e sigurisë. Një evidencë që përkrah këtë është p.sh.: numri i çeqeve të shkruara në SHBA ka qenë në rënie viteve të fundit dhe numri i transaksioneve elektronike rritet hovshëm. Përpjekjet fillestare në këtë drejtim erdhën kur institucionet financiare filluan t i rruajnë informacionet në kompjuter, shumë përpara kur Internet bankimi ishte madje ëndër. Institucionet kanë rritur sigurinë e të gjitha informatave me themelimin e procedurave të caktuara që kërkon identifikim të veçantë për futjen në hapësirat e kompjuterit. Siguria poashtu ka përparuar përmes kontrollit financiar të veçantë dhe electronic encryption, që i bën mesazhe të pakuptimta nëse ata janë të ndërprerë nga ndonjë pengesë. PIN-i siguron një siguri shtesë paraprake. Rregullorja poashtu siguron mbrojtje për konsumatorin. Në 1978, Kongresi zhvilloi Aktin e Transferimit të Fondeve (EFT Act), duke drejtuar Federal Reserve Bank të shtjellojë një strukturë legale për të identifikuar të drejtat dhe përgjegjësitë e konsumatorit dhe të institucionit financiar që përdor EFT. Rezultati i Federal Reserve Regulation kërkon nga institucionet financiare të sigurojnë: Faturë të shkruar të të gjitha transaksioneve Procedurat për ndalim të pagesave të paraautorizuara Informata adekuate në lidhje me gabimet e faturave, transferove të paautorizuara dhe humbja ose vjedhja e debit kartave Limiti i çmimit që do t i shkaktojë konsumatorit në rast të një heqjeje të paautorizuar. Federal Reserve merr në konsideratë rregulla të reja që zgjerojnë këto masa mbrojtëse në vegla të reja të bankimit elektronik. Rregullat poashtu zgjerojnë mbrojtjen në programet federale të pagesave elektronike. Programet shtetërore për transfer të të ardhurave në mënyrë elektronike janë të lejuara të zhvillojnë rregullat e tyre përkatëse dhe masat mbrojtëse të veta. Faktor tjetër kurajues i pëlqimit të konsumatorëve është kostoja e vogël e përpunimit të transferove elektronike për dallim nga kostoja e madhe e realizimit të çeqeve. Në përfshirje më të madhe kjo diferencë reflekton çmim më të lartë të dorëzimit fizik dhe ruajtjes së çeqeve përkundër transmetimit të një impulsi elektronik. Për shembull, National Automated Clearing House Association vlerëson ae është 10 herë më shtrenjtë të nxjerrësh dhe përpunosh fletpagesën se sa me pagesa të depozitimit direkt. Në të kaluarën, kur shumë institucione financiare ofruan shërbime free për konsumatorët, këto pagesa nuk i dëmtuan direkt depozitorët. Tani, sidoqoftë, shumë konsumatorët u Tema të zgjedhura në MIS 68 Master në Marketing Menaxhment

69 kushtojnë rëndësi depozitimit me çeqe duke paguar një pjesë të madhe të kostos aktuale të çekut. Kjo është shpeshherë e bërë nga shërbimet për mbushje, minimumi më i lartë i balancit, ose për-çek tarifat shtypëse. Sa më shumë që konsumatori bëhet i kujdesshëm ndaj kostove të procesimit dhe lëvizjes së letrës, avantazhet e bankimit elektronik mund të bëhen më të dukshme. Sidoqoftë, bankimi elektronik nuk është shërbim i lirë (free). Bankimi elektronik kërkon investim të konsiderueshëm në teknologji. Dhe do të kushtonte shumë mbajtja dhe zhvillimi i bankimit elektronik në veprimet e bazave. Si pasojë, institutet financiare mund t i kalojnë kostot e asocuara me Internet bankimin dhe pagesat elektronike. Për shembull, konsumatorët mundet të mos kenë të paguajnë tatime për tërheqje prej ATM-ve nëse makina është e asaj banke ku konsumatori ka kartën, por mund të jetë detyrim nëse konsumatorët përdorin një ATM të krijuar nga institucioni financiar ku ata nuk janë konsumatorë. Pikërisht si me shërbimet bankare, konsumatori duhet të shëtisë për oferta më të mira. Ata duhet të zgjedhin shërbime të ofruara nga institucioni financiar për nevojat e tyre. Më në fund, faktor që kontribuon në pranimin nga konsumatori të kësaj teknologjie është intimiteti. Thjesht, sa më shumë që njerëzit rriten dhe marrin njohuri për pagesat elektronike, aq më shumë ndjehen si në shtëpi me këtë ide. Çështja e intimitetit është në relacion me kuptimin e kthesës së teknologjisë. Mikro valët dhe VCR-të ballafaqohen me të njëjtën pengesë. Por me përfshirjen e njerëzve në teknologji, ata filluan të shohin avantazhet. Pikërisht siç është rasti kur njerëzit refuzojnë të përdorin VCR-të dhe mikro valët, çdoherë mund të ketë disa njerëz që ngurrojnë të përdorin pagesa elektronike. Çka Ndodh Me Letrat e Çeqeve? Më shumë dhe më shumë letrat e çeqeve janë duke u përpunuar në mënyrë elektronike. Një rrugë pse ndodh kjo është kur tregtari fut çekun e konsumatorit nëpër lexuesin special që lexon informacionet e kontos dhe e kundërvë në listën e kontove që kohën e fundit kanë patur çeqe të shkruara keq kundër tyre. Lexuesi i ndihmon tregtarit të vendosë nëse çeku është për të paguar dhe nëse është për t u pranuar. Kohëve të fundit, disa faturues kanë filluar të skanojnë letra çeqesh duke i kthyer ato në transaksione elektronike. Faturuesit e bëjnë këtë sepse e bën çekun më pak kushtues dhe përpunues më të shpejt. Çeqet mund të kthehen në transaksione elektronike edhe kur janë të lëshuara me mail tek faturuesi edhe në momentin e shitjes. Sapo çeku kthehet në transaksion elektronik në momentin e shitjes, ai mund të kthehet prapa tek konsumatori. Çeqet e përpunuara në mënyrë elektronike mund të tregohen në seksion të ndryshëm të formulimit mujor në konton çekore mujore të konsumatorit, por përndryshe janë si edhe çeqet tjera. Legjislacioni, i quajtur Check 21, ishte i miratuar në mënyrë që do të rriste vetinë e përpunimit të letrave të çeqeve në mënyrë elektronike. Përpunimi elektronik duhet të rrisë dukshëm efikasitetin e sistemit, por kjo d.t.th që konsumatori nuk do të ketë mundësi t i Tema të zgjedhura në MIS 69 Master në Marketing Menaxhment

70 rikthejë çeqet pasi ato të jenë realizuar. Në vend të saj konsumatorët duhet t ju jepet një kopje speciale e realizimit të çekut që duhet legalisht të jetë sikurse origjinali. Kalimi në pagesat elektronike ofron të ardhura të pastra për shoqërinë. Përpunimi i çeqeve është një punë intensive, relativisht proces joefikas. Konsumatorët amerikanë dhe bizneset tani shkruajnë afërsisht 40 bilion çeqe çdo vit, më pak se 50 bilionët e Kalimi në elektronikë duhet të mundësojë që paratë të nevojshme për të përpunuar këto çeqe të përdoren në rrugë më produktive. Me intensifikimin e iniciativave për ndryshime në ekonomi dhe me familjarizimin më të madh të konsumatorëve me sistemet e reja elektronike, pagesat elektronike mundet eventualisht të barazohen madje të kalojnë kesh pagesën dhe çeqet si kuptime të përshtatshme për pagesat e të mirave materiale dhe shërbimeve. Pagesat elektronike janë duke bërë një hov të madh. Por një sistem financiar pa kesh dhe pa çeqe akoma nuk është në të ardhmen e afërt. Përfundim Përveç disa dyshimeve të vazhdueshme, konsumatorët duket sikur e pëlqejnë komoditetin e pagesave elektronike. Përdorimi i gjerë i ATM-ve hap rrugën e pranimit të gjithmbarshëm të formave të ndryshme të parave elektronike si debit dhe kredit kartat. Depozitimi direkt dhe në një pjesë më të vogël pagimi elektronik i faturave, janë duke u popullarizuar. Gjatë 2002, gjysma e gjithë përdoruesve të Internetit paguanin fatura online. Të gjithë këto faktorë ndikojnë në procesin e pagesave. Tashmë përqindja e transaksioneve të parave të bëra në mënyrë elektronike është duke u rritur hovshëm, duke ndikuar në ndryshimin e zakoneve paguese të konsumatorit. Legjislacioni i Check 21 mundet edhe më tepër të popullarizon pagesat elektronike. Referencat Beqiri Dr.Edmond; Sisteme informacioni te menaxhmentit democracy/councils/online_payme nt/default.asp Tema të zgjedhura në MIS 70 Master në Marketing Menaxhment

71 Elhami Haziri: Sistemi i informacionit në ISP-Internet Abstrakti Informacioni paraqet kuptimin i cili përdoret shumë shpeshë, si në jetën e përditshme ashtu edhe në lemit e shum disiplinave shkencore, teorive dhe teknologjike të ndryshme. Me fillimin e zgjerimit te rrjetës së internetit dhe fillimin e instalimit te internetit në ndrëmarjet dhe në shtëpit private, u shfaq problemi i sistemimit të informacit për çdo klient tek kompania e cila administronte rrjetën e internetit. Në fillim nevojitej për qdo klient ne mënyr manuale te mbahen shenimet për çdo klient për afatin e pagesës, për profilin e shërbimit, për adresën në rast intervenimi etj. Pasi kërkesa ishte e madhe nga konpanit që ofronin shërbime te internetit, që të prodhohet një sistem i cili në mënyrë automatike i kryen këto punë, si psh: ndërprerjen e shërbimit në momentin e skadimit të afatit të pagesës, caktimin e profilit të shërbimit në baz të pagesës dhënjen e informacionit se ku gjendet klienti etj. Atëher disa programer filluan që të punojnë në këtë drejtim dhe si rezultat ofruan një program aplikativ, i cili i kryen këto shëebime dhe që ne edhe sot e përdorim atë, aj quhet Radius Manager. Hyrje Programi aplikativ Radius Manager është nje program i cili punon me ndihmën e sistemit operativ Linux. I cili pas startimit të hardwerit dhe startimit të sistemit operativ Linux në mënyr automatike fillon punën edhe sistëmi informacionit, në këtë rast programi aplikativ Radius Manager. Radius Manager-i në ditët e sotme ka lehtësuar ne mas të madhe punënën e shërbyesve të ndërmarjeve të internetit, ku tani më nuk ka nevoj që për secilin klient në mënyr manuale të caktohen profilet e internetit ndërprerja e shërbimit apo kërkimi i dokumenteve se ku gjendet adresa apo inforamcionet e klientit. Një rrjet më shumë në dispozicion gjithashtu mund të ulë shpenzimet operative në mënyrë drastike. Radius Manageri është i lehtë për t'u përdorur në administratën tuaj përdorues dhe zgjidhje të faturimit për Mikrotik, Cisco etj. Ajo mund të përdoret me dialup Tema të zgjedhura në MIS 71 Master në Marketing Menaxhment

72 pa tela, dhe sistemet e kabllove, për të parë klientin online, trafikun e deri tanishëm etj, dhe mund të shikohet me ndonjë webbrowser. Radius Manager siguron një të lehtë për ta përdorur sistemin e administratës për Routers Mikrotik, sistemeve telefonike dhe wireless Acces Points. Me një ndihmë të sistemit të kontabilitetit të centralizuar (i cili është siguruar nga një server Radius) menaxhimit të përdoruesit për ISP-së të bëhet një detyrë e thjeshtë. Në vazhdim ne do ta shpjegojmë punën dhe mundësitë që Radius menagjeri na i ofron neve. Menyja e Radius Manager-it Në menynë e Radius Managerit kemi këto opcione: 1. Systems 2. Users 3. Services 4. Managers 5. Nas 6. Financials 7. Card system 8. IAS 9. Raports Systems Opcioni systems Në opcionin systems kemi këto aplkacione: 1. Home 2. System Setings 3. Send for all users 4. logout Në aplikacionin Home kur klikojme na hapet faqja e parë ku tregon versionin e programit dhe gjendjen e tij se a është sistemi ne gjendje operuese apo jo, gjithashtu na tregon për datën si dhe Manager userin i cili është qasur për të monitoruar. Tema të zgjedhura në MIS 72 Master në Marketing Menaxhment

73 Në aplikacionin System Setings kemi sistemin e pagesës, ku në të cilin rregullohet çmimi i çdo profili të sherbimit, norma e tatimit gjegjësisht TVSH, Gjuha forma e pagesës, në kesh apo përmes kartelave etj. Në aplikacionin Send all users kemi nje mundësi ku për nje moment mund të shkruajm një me nje text dhe të njejtin tja dërgojmë të gjithë klientëve në të njejtin moment. Gjë e cila në të kaluarën ka marrë shumë kohë ose ka qen shum herë edhe e pa mundur, pasi që për qdo klient është dashur të shfletohet nga dokumentacioni dhe të gjinden -at e çdo klienti. Në aplkacionin Logout ky aplikacion na mundeson qe ta mbyllim web radiusin d. m. th: të dalim nga faqja monitoruse. Users Opcioni Users Në opcionin Users kemi këto aplikacione: 1. List Users 2. Finde Users 3. New user Në aplikacionin List Users kur klikojmë atëher na shfaqet pasqyra e të gjithë klientëve të cilët jan të regjistruar ne sistemin e informacionit Radius. Në këtë opcion kemi të gjithë userat dhe mundemi të hymë në qdo users dhe të shikojm tërë profilin e tijë dhe mundë të ndryshojmë, qoftë profilin e pagesës, adresën, in, numrin e telefonit apo diqka tjeter Në opcionin Find Users kur të klikojmë na hapet mundësia për të kërkuar një klient të caktuar. Ky aplikacion të lehtëson punën në masë të madhe, pasi qe në momentin kur nje kliet dëshiron të bëjë pagesën për të vazhduar shërbimin, neve tani nuk na duhet shumë kohë të shpenzojmë, që ne menyr klasike të kërkojmë se ku gjendet emir i tij. Në fillim të aplikacionit kemi fushën e zbrazur ku na kërkonë, që të shkrujamë qoftë emrin e klientit, qoftë mac Adresen e paisjes që e ka në shtëpi gjithashtu adresen apo ndonje koment që ka klienti, dhe në mënyrë automatike me klikimin e butonit Search Users neve na shfaqet emri i klientit, dhe hymë ne profilin e tijë dhe i bëjmë ndryshimet që neve na nevoiten. Gjiashtu ky aplikacion neve na shërben që edhe shërbimin ndaj konsumatorit të kemi më të shpejtë p. sh: në momentin kur një klient lajmërohet përmes telefonit në qendrën Tema të zgjedhura në MIS 73 Master në Marketing Menaxhment

74 monitoruese dhe rekalmon ankesën, ne në mënyra automatike me shpejtësi të madhe me aplikacionin find users mund ta gjemë se klienti ku gjidhet, në cilën Anten është i kyqyr qfar limiti të shpejtësis ka dhe se a është online apo jo. Ndoshta këtë aplikacion mundë ta quajm si më të rëndësishmin në sistemin e informacionit. Pasi që informatën për konsumatorin na kthen në shpejtësi të madhe dhe në mënyrë të përkryer. Në aplikacionin New Users kur klikojmë na hapet mundësia që të krijojmë një user apo nje klient të ri. Fillimisht në fillim të aplikacionit kemi fushën për të shkruar userin e klientit psh: filanfistëku. Më poshtë kemi fushën përzgjedhëse se useri në cilin system operativ do të funksionoj, kjo varet se ndërmarja me qfar sistemi operativ punon në teren,. Psh: Regular user Mikrotik Hotspot MAC user Mikrotik access list entry StarOS access list entry Më poshtë kemi mundësinë që të shkruajmë passwordin (fjalëkalimin) e userit të klientit që në momentin kur aj kërkon që të lidhet në internet të shkrujë fjal kalimin, më poshtë kemi mundësinë që te shkruajm adresën numrin e telefonit, in, qytetin, numrin postar, Profili i shpejtësië, transferi maksimal data e skadimit etj. Në përgjithësi këtu regjistrohen të gjitha infromatat e klientit dhe çdo gjë që kërkojmë përmes butonit të lartë përmendur Search users neve na duhet qe të shkrujmë njërën nga këto informata që i kemi regjistruar ne aplikacionin Neë Users. Opcioni Services Në opcionin Services kemi këto aplikacione 1. List Services 2. New Service 3. Service change history Në aplikacionin List Services kur të klikojmë na hapet mundësia që ti shohim profilet e caktuara nga administratori për limitin e përgjithshëm, i cili në momentin e krijimit të userit të rijë caktohet edhe ky profil se sa shpejtësi do të shfrytëzojë klienti, se qfar transferi Tema të zgjedhura në MIS 74 Master në Marketing Menaxhment

75 do te ketë, a do të jetë profili qe ne menyr automatike pas skadimit të afatit të pagesës ti ndërprehet shërbimi apo të mos i ndërprehet as një her etj. Në momentin që hyme ne këtë faqe ne mundë të klikojmë ndonjërin prej profileve apo Servisi p. sh: servisi (1M). Kur hymë ne këtë servise ne fillim kemi emrin e servisit 1M, më poshtë kemi butonin enable dhe disable servise, që na mundëson që të mbyllim kët servise që mos të funksion por jo ta fshijmë të tërin. Më posht kemi Type of service që tregon tipin se a do të jet tip që do tia ndërprej shërbimin pas skadimit të afatit apo jo. Më poshtë kemi fushen ku e caktojmë së qfar shpejtësie do të ketë ky servise 512kbps, 1024kbps, 2048 kbps etj, sikur doënload apo upload. Në këtë apcikacion kemi shumë mudësi më këtë lidhet thuaj se tërë shërbimi që i ofrohet klientit. Në aplikacionin New Servise kur klikojmë na hapet dritarja që te krijomë nje sërvis të ri të cilin e përmëndëm me lart në këtë aplikacion kur të klikojmë na ipet mundësia që të bëjmë nje servise që nga fillimi. Në Aplikacionin Service change history na tregon për historin që është bërë në qdo user në datë në kohë të caktuar për qdo klient të cilin kemi ndryshyar qfar do qoftë aj ndryshim. Opcioni Manager Në Opcionin Manager kemi këto aplikacione 1. List Manager 2. New Manager Në Aplikacionin List Manager kur klikojmë na shfaqet lista e menagjerave. Të cilët jan të autorizuar që të bëjë ndryshime dhe futje të informacioneve në sistemin e informacionit. P. sh. : Në fillim kemi Manager Name tregon emrin e ati menagjeri. Këtu kemi mudesin që te hymë në qdo menagjer dhe të shikojmë se qfar mundësi të limituar ka ky Manager name. Fillimisht në krye të këtyra menagerave egziston një administrator Manager i cili i limiton menagjerat e tjerë se qfar mundë të ndryshojnë në sistemin e infromacionit. Kur hyjmë në një menager shohim ne fillim userin e këtij menageri, më poshtë kemi fjalkalimin, emrin mbiemrin, adresen, dhe të gjitha informatat e këti menagjeri. Më poshtë kemi mundesit që ja cakton administratori këti managjeri psh: vazhdimin e pageses, ndryshimin e profilit, mundesin e krijimit të klientit të ri etj. Tema të zgjedhura në MIS 75 Master në Marketing Menaxhment

76 New menager është një aplikacion i cili mundëson krijimin e një manageri të ri për të cilin folëm më lart. Në opcionin Nas kemi dy aplikacione Opcioni Nas 1. List Nas 2. New Nas Opcioni Nas është nje opcion i cili bënë lidhjen në mes sistemit të informacionit në këtë rast Radius Manager-it me sistemet operative në teren. Në rastin tonë sistemi Radius Manger lidhet me sistemin operativ Mikrotik, i cili është i instaluar në të gjitha pikat transpetuese. Ku në momentin që klienti i kyqyr ne një pikë transpetuese dhe kërkon të lidhet me internet në menyr automatike sistemi operativ Mikrotik kërkon informatë nga sistemi informacionit Radius Manager se klienti i cili po kërkon të kyqet në internet a është mac adresa reale apo është dikush duke u kyqyr ilegalisht, gjithashtu kërkon se useri dhe fjalëkalimi a janë të sakta njëkohësisht dhe kërkon afatin e pagesës, në rast se klientit i ka skaduar afati i pagesës radius manageri nuk e lejon që të useri të lidhet me internet. Përmes Opcionit Nas Radus Manageri komunikon ne menyr të vazhdushëm me të gjithë sistemet operative në këtë rast me Mikrotik-un në qdo kohë në gjuhën e teknoligjit ONLINE 24h. Në aplikacionin List Nas kemi listën e të gjithë pikave transmetuesë gjegjësisht sistemet operative mirkrokit që komunikon Radiusi ne mënyr të vazhdueshme. Në figurin ne vazhdim do të shihet se si funksionin sistemi në tërësi Tema të zgjedhura në MIS 76 Master në Marketing Menaxhment

77 Në aplikacionin New nas kur klikojmë na hapet mundësia që të shtojmë numrin e antenave transmetuese të cilat i kemi vendosur në teren. Opcioni Reports Në opcionin Repors kemi disa aplikacione të cilat na ndihmojnë shumë në procesin e monitorimit. Në këtë opcion kemi këto aplikacione: 1. Online users 2. Traffic report 3. Find traffic data 4. Traffic summary 5. System log 6. System informations Aplikacioni Online është një aplikacion i cili na tregon të gjithë klientat të cilët jan online, dhe në cilën antenë transmetuese jan të kyqyr. Në aplikacionin Traffic report kur klikojm na ipet mundësia që të shikojmë trafikun total në qdo vitë apo muaj apo ditë, sikur doënlodin sikur uploadin. Në aplikacionin Find traffic data kur klikojmë kemi mundësin që të shkrujamë cilin do user apo ip adresë dhe në mënyrë automatike na jep informacionin se ky user sa ka shpenzu në çdo kohë që deshorojmë ne apo nvaret nga ankesa e klientiti që na vie. Në aplikacionin Traffic summary mundë të shikojmë prej datës në datë se sa usera kan qarkulluar në total. Në aplikacionin System log kemi detajet mbi userat që jan ndryshuar nga agjentat tanë apo menagjerat e autoriuar. Në aplikacionin System informations kur klikojmë na ipen të dhënat mbi numrin total të userave të cilët jan të regjistruar në Radius manager, numrin e klientave aktiv, numrin e klientave inaktiv dhe numrin e online klientave. Ky është edhe aplikacioni i fundit i Radius Managerit. Përfundim Radius menagjeri me të vërtetë është një sistem shum i përsosur për menagjimin e informacionit në ISP, megjithatë edhe ky i ka komplikimet e veta dhe dobësitë e veta, me këtë kuputojmë se shkenca nuk mbaronë me zbulimin e nje programi apo nje maqine. Radius menagjeri ka disa probleme të cilat nuk kan mundur projektusit e tijë që ti evitojnë deri në versionin aktual psh: Radius menagjeri në të njejtën kohë nëse dy klient me një Mac adresë të njejtë me një user dhe fjalkalim të njejtë mundë të qasen dhe ti shfrytëzojnë Tema të zgjedhura në MIS 77 Master në Marketing Menaxhment

78 shërbimet e internetit apo vpn e diq tjeter. Ky komplikim na shkaktonë probleme tek inkasimi i mirëfillt i pagesave dhe pirateria, pasi që klientët të cilët hulumtojnë në kompjuterin e tyre dhe janë më të avansuar se të tjerët mund ta keqë përdorin këtë komplikim të radiusit. Në fundë shpresojmë që versionet e reja të radius menagjerit do të evitojnë këtë problem dhe do të na zgjidhin këtë brengë. Literatura CCNA 2 Routers and Routing Basics v3. 1 Copyright 2003, Cisko Systems, inc Sisteme Informacioni të Menaxhmentit Tetovë, 2010/2011, Dr. Edmond Beqiri filebuzz. com/findsoftware/prepaid_globe_card_generator/1. html shareit. com/product. html radius-manager. com/about. html ISP Orange Net Gjilan Tema të zgjedhura në MIS 78 Master në Marketing Menaxhment

79 Ekrem Isufi: Banka elektronike si formë e biznesit elektronik Historiku i shkurtër i internetit Interneti është rrjet (ang.: network, lexo: network) me mundësin për kyçje publike të rrjetave të ndërlidhura kompjuterike,që transmetojnë të dhëna. Me fjalë të tjera interneti është i rrjetave që përmban miliona pjesëza të vogla rrjetash rajonale,akademike,të biznesit e qeveritare, të cilat në vete përmban informata dhe shërbime të ndryshme, siç janë posta elektronike format e kontaktit, transferuesit e dokumenteve të tjera nga e gjithë bota. Fillet e internetit datojnë nga vitet e 60,kur aj filloj si përpjekje e ushtrisë Amerikane për t i lidhur me rrjet / Networks bazat e saj nëpër Amerikë. Më pas këtë filluan ta bëjnë universitetet, duke u lidhur me njëra - tjetrën dhe më vonë universitetet shërbyen si isp për studentët dhe profesorët, me qëllim që të bëhet një shkëmbim sa më i madh informacionesh. Rreth viteve 70 filloi komercializimi i internetit, por atë botë mund të përdorej vetëm posta elektronike dhe ishte shumë i shtrenjtë. Në vitet e 90 interneti bëri boom me komercializmin e plot të tij. Rruga e krijimit te internetit-(rrjeti ARPA ) Zanafilla idesë për ndërtimin e rrjetit,që për ne është i njohur me emrin internet rrjedhë nga koha e luftës së ftohtë në vitet 60. Si iniciatorë të një rrjeti të tillë janë qarqet ushtarake të SHBA-ve,të cilat sot nga disa prezantues të internetit kritikohen për mbajtjen sekrete të internetit. Nevoja e dallimit të botës shkencore dhe asaj ushtarake të lidhur në ARPANET,Për shkak të sekreteve ushtarake solli që në fillimin e viteve të 80 nga ARPANET të ndahet rrjeti ushtarak MIL- NET ndërsa ARPANET mbetet në duart e shkencëtarëve. Në pjesën civile te këtij rrjeti në vitet e 80 bëhet katapultomi i numrit te kompjuterëve të lidhur në të. Shkaktarë i rritjes së numrit të lidhjeve, merret organizata Amerikane NSF (national science Foundation). Kjo organizatë arriti që të gjithë llogaritësit e qendrave të rëndësishme shkencore në SHBA ti lidh në këtë rrjetë. Kështu me këtë lidhje u bë e mundshme që nga rrjete të vogla të kyqen në rrjetin e madh dhe nga ai në ndonjë rrjet apo kompjuter tjetër.me këtë edhe u krijua rrjeti i rrjetave për të cilin për një kohë të shkurtër merr dheun fjala internet. Me këtë edhe fjala ARPA-NET u largua nga kokat e njerëzve rreth viteve 80-ta. Në vitet e 90-ta u arrit një hapë shumë i madh drejtë një rrije globale. Në vitin 1991 Berners-lee e inovoi në institutin Cern në Gjenevë sistemin e Hyperlinkut, me të cilën u mundësua që përmbajtja e një dokumenti, e cila mund të ishte interesant për grupe të ndryshme shkencore-kërkimore, të ishte i arritshëm në të njëjtën kohë për të gjithë të interesuarit. Tani u arrti që nëpërmjet një kliku të bëhej transferimi i dokumenteve e fajllave tjerë si dhe lundrimi nga faqja në faqe të internetit pa marrë parasysh distancën fizike në mes të faqeve. Kështu lindi WWW-ja (world wide web). Tema të zgjedhura në MIS 79 Master në Marketing Menaxhment

80 Revolucioni i vërtetë në internet filloi në vitet 1993 kur u zbulua Browser-I Netscape. deri te paraqitja e Netscape-it duhej pasur shumë njohuri në kompjuterizim për ta përdorur internetin. Në ditët e sotme interneti nuk përdoret vetëm ne kompjuterizim por ai nga dita në ditë po arrin të ketë një rol shumë të rëndësishëm në jetën bashkohore. Nga shtëpitë virtuale të mallrave ku mund të blihej çdo gjë nga banesa,në mënyrë elektronike duke përdorur internetin të cilin e bën një pjesë të pandashme të përditshmërisë së njeriut bashkohor. Këtë e dëshmon edhe shifra e lartë e rreth 160 milion shfrytëzuesve.sot kur themi Internet,atëherë nënkuptojmë jo vetëm thjeshtë një rrjetë,por sistemin,lidhjen e rrjeteve të ndryshme e të vogla (organiztave, institucioneve etj). -World wide web- Serviset e internetit Me rëndësi të veçantë për ndërmarrjen dhe menaxherët është aftësia e internetit e njohur si World Wide Web (www) e cila ofron mundësi të mëdha për kryerjen e biznesit. World Wide Web është një rrjetë kompjuterik e bazuar në internet e cila lejon që individët nga një kompjuter të qasen në informatat e deponuara në ndonjë kompjuter tjetër. Kështu,ata mund të shikojnë Web-sajtet, përkatësisht grupin e dokumenteve të cilat prezantojnë informatat me të cilat disponohet. World wide Web ka filluar të përdoret në vitin 1989 dhe është një sistem me standarde të pranuara universale për gjetjen, furnizimin dhe paraqitjen e informatave në një rrethinë të re të kompjuterizuar. WWW paraqet servisin e rrjetit për organizimin e të dhënave të cilat ju ofrohen shfrytëzuesve të internetit në formë të dokumentit të hipermediave (angl.web Pages). Dokumentet e hipermediumeve kanë dy karakteristika të rëndësishme. Nuk prezantojnë ndonjë rradhitje specifike ose hierarkike të informatave Mundësojnë që disa informata të jenë në lidhje të dyfishtë me informata të tera. Dokumentet e hipermediumeve (faqeve) krijohen duke përdorur gjuhë të veçantë programore të quajtur HTML (angl. Hyper text markup language).kjo gjuhë përcakton se si do të duket ndonjë informat ose si do të paraqitet kur ta kërkon shfrytëzuesi në internet, përkatësisht krijon lidhjen në dokumente të grafikës,zërit dhe video-fajllave. Shfrytëzuesi mund të kalojë nga një dokument në tjetrin duke shtypur klik në ndonjërën nga fjalët e nënvizuara ose nga fotografitë. Përmes world wide web-it informata paraqitet si një pako elektronike e cila mund të përmbaj text, grafikë,animacione,zë dhe video të organizuara në seksione të quajtura web-faqe. Përmes Web-faqeve ndërmarrjet promovojnë veten përmes lidhjes në distancë. Web-faqja mund të lidhet në mënyrë elektronike me web-faqet tjera dhe mund të shikohet nga çdo lloj i Tema të zgjedhura në MIS 80 Master në Marketing Menaxhment

81 kompjuterit, duke klikuar në fjalët e nënvizuara që paraqesin web-faqet.web-faqja e lidhur mund të paraqet informata shtesë, program softverikë apo lidhje me ndonjë web-faqe tjetër. Ndërmarrjet dhe kompanitë i përdorin web-faqet me qëllim që te ofrojnë prezencën e tyre në internet, përkatësisht kualitetin e mallrave që posedojnë dhe shërbimeve që ofrojnë. Qasja në www mund të bëhet përmes aplikacioneve të quajtura brousver të web-it. (angl.web browswer). brouvsverët më të njohur janë netscape, navigator dhe microsoft internet explorer. Në kuadër të www servisin përdorët protokolli HTTP (angl. hypertext Transfer Protocol) për transmetimin e web faqeve respektivisht dokumentit të hipermediumeve. Shembulli: Urdhëresa për hulumtimin dhe paraqitjen e Web-faqes së internetit të youtube është: Mund të konstatojmë se World Wide Web servisi mundëson: -hulumtimin e web faqeve, -parapagimin në Web përmbajtje si dhe -krijimi i Web faqes personale. Tema të zgjedhura në MIS 81 Master në Marketing Menaxhment

82 Posta elektronike Posta elektronike (angl. electronic Mail)ose së bashku me www paraqet formën më të shpeshtë të afarizmit informatikë në rrjetë. Posta elektronike ka eliminuar dërgimin klasik të porosive dhe bisedave telefonike duke mundësuar komunikimin me pjesë të ndryshme të ndërmarrjes, me individ,partner afarist, dhe institucione në pjesë të ndryshme të rruzullit tokësorë. Adresat it zakonisht kanë prapashtesat:.com- për organizatat komerciale dhe profitabile.org- për organizatat e përziera dhe joprofitabile.net- për infrastrukturën dhe dhënësit e shërbimeve të internetit.edu- për fakultete dhe universitete.gov- për institucionet qeveritare Shembull: Shfrytëzuesi me emrin Ekrem i cili punon në fakulltetin ekonomik do te ketë adresën elektronike: -Lista dërguese- ekrem@edu.org Lista dërguese (angl. Mailing list) është adresë e veçan në postën elektronike. Serveri i listës dërguese (angl. Mailing list server) vërteton përmbajtjen e postes elektronike dhe kur ndonjë shfrytëzues dërgon porosinë në atë adresë serveri do të t ua përcjell të gjithë shfrytëzuesve të cilët më parë kanë kërkuar përfshirjen në listën dërguese. Ekzistojnë disa lloje të listës dërguese: Lista dërguese e bashkëpunimit (angl. Collaboration mailing list) Lista dërguese e përgjithshme e bashkëpunimit (angl. Genderal mailing list) Lista dërguese moderatorë (angl. Moderated mailing list). Biznesi elektronik Biznesi elektronik filloi në vitin 1996, kur kompania Amazon.com, filloi të sjellë në internet industrinë e librave elektronik,duke mundësuar prezantimin e katalogëve, broshurave, kryerjen e pagesave etj. Modeli i biznesit ishte një shitës me shumë blerës(1 më shum). I njohur si e- comerce ose ecomerc, konsiston në blerjen ose në shitjen e produkteve ose shërbimeve duke përdorur një sistem elektronik siç është interneti. Tema të zgjedhura në MIS 82 Master në Marketing Menaxhment

83 Kuptimi i termit Biznes elektronik ka ndryshuar me kalimin e kohës. Në fillim i referohet transaksioneve komerciale në formë elektronike,në përgjithësi bazohej mbi një teknologji të quajtur EDI (elektronik data interchange) e cila përdorej për të dërguar dokumente komerciale në formë digjitale. Në vijim do të shtohen edhe funksione të tjera, që nga blerja e produkteve ose shërbimeve duke përdorur www ( world wide web) duke përdorur servera të sigurt,dhe me shkëmbimin e pagesave online (siq janë pagesat me kartela të kreditit). Biznesi elektronik është biznes i cili zhvillohet me ndërmjetësimin e teknologjisë informatike komunikues, e sidomos teknologjisë së internetit. Biznesi elektronik vazhdimisht gjeneron modele të reja afariste, lloje të reja të partneritetit afaristë dhe mënyra të reja të afarizmit. Biznes elektronik nënkupton : optimizmin e proceseve afariste (prodhimin,marketingun, distribuimin, shitjen, pagesat etj) përmirësimin e marrëdhënieve (me publikun, me klient, furnizues, distributor etj). përmirësimin e shërbimeve afariste (në banka, agjensione të advokimit, të kontabilitetit etj). Biznesi elektronik ka ndryshuar në mënyrë rapide ekonomin, shoqërinë dhe politikën. Kjo është arsyeja kryesore sepse sot interneti dhe zhvillimi i afarizmave përmes rrjetave kompjuterik dhe në mënyrë elektronike i kushtohet kaq shumë rëndësi viteve të fundit. Pa marr parasysh se çfarë biznesi zhvillon është kuptuar se përmes internetit mund të sigurohen të hyrat e përgjithshme dhe të zvogëlohen shpenzimet. Definimi i biznesit elektronik Biznesi elektronik mundëson afarizëm efikas, duke mos përdorur dokumentet e letrës dhe kontaktet e drejtpërdrejta ndërmjet pjesëmarrësve në procesin e komunikimit afarist. Afarizmi në të cilin transaksionet afariste realizohen në mënyrë elektronike njihet me emrin afarizëm elektronik (angl. Elektronic business). Biznesi elektronik ose biznesi-e (nga gjuha angl.electronic business,ose e-business ) në kuptim të gjër mund të definohet si proces afarist i cili realizohet me ndihmën e sistemeve informatike të automatizuara. Biznesi elektronik nënkupton atë formë të biznesit në të cilën transaksionet afariste realizohen kryesisht në mënyrë elektronike. Në përgjithësi biznesi elektronik mund të definohet në disa aspekte: 1. Nga aspekti i komunikimit-nënkupton dërgimin e informatave, produkteve, shërbimeve, ose pagesat përmes telefonit, rrjeteve kompjuterike ose mjeteve tjera. Tema të zgjedhura në MIS 83 Master në Marketing Menaxhment

84 2. Nga aspekti i afarizmit- nënkupton përdorimin e teknologjisë digjitale në proceset e automatizuara afariste. 3. Nga aspekti i shërbimeve paraqet një vegël e cila shfrytëzuesve të shërbimeve i siguron të dhëna më të shpejta lidhur me ofertën e shërbimeve. Nga aspekti i perspektivës on-line siguron mundësin e blerjes dhe shitjes së produkteve dhe informatave për mes internetit dhe serviseve tjera on-line. Prandaj, në përgjithësi themi se biznesi elektronik nënkupton blerjen dhe shitjen e informatave,produkteve dhe shërbimeve përmes rrjetave kompjuterike dhe përkrahjen e të gjitha llojeve të transaksioneve afariste përmes infrastrukturës digjitale. Në përgjithësi arsyet e përdorimit të biznesit elektronik jan arsye ekonomike. Modelet e biznesit elektronik Me përdorimin e internetit biznesi elektronik është bërë realitet dhe janë krijuar mundësit për zhvillimin e afarizmit midis ndërmarrjeve pavarësisht se ku ndodhen ato. Si rezultat i komunikimit me rrjeta janë zhvilluar disa modele të tregtisë elektrike siç janë: modeli B2B (business to business) modeli B2C (business to customer) modeli C2C (customer to customer) modeli C2B (customer to business) Modeli B2B (business to business) paraqet modelin e afarizmit i cili zhvillohet midis ndërmarrjeve të cilat shkëmbejnë mallrat, shërbimet ose informatat njëra me tjetrën. Modeli B2C (business to customer) paraqet modelin afarist i cili zhvillohet ndërmjet ndërmarrjeve dhe konsumatorëve. Kemi një lidhje direke ndërmjet ndërmarrjeve dhe konsumatorëve. Konsumatoret e porosisin mallin dhe shërbimet në mënyr elektronike nga ndërmarrja. Ekzistojnë edhe modele tjera të tregtisë elektronike të cilat janë kombinim i formave të përmendura më lartë. B2B2C (business to business to customers) C2B2C (customers to business to customers) Tema të zgjedhura në MIS 84 Master në Marketing Menaxhment

85 Afarizmi bankar elektronik Aplikimi i teknologjisë informative dhe komunikuese në banka manifestohet përmes kryerjes së punëve bankiere në mënyrë elektronike (angl.elektronik Banking). Përmes internetit dhe web servsit bankat ju ofrojnë mundësi komuniteteve të kryejnë transaksione financiare në distancë. Interneti ka mundësuar edhe zhvillimin e një forme të re të institucioneve financiare të quajtura banka elektronike. Këto janë banka virtuale të cilat në emër të klientëve kryejnë transaksione në internet duke përdorur paran elektronike. -Pagesat përmes internetit- Dy mënyrat kryesore të pagesave përmes internetit janë: 1) Cash-like,paraqet sistemin i cili nënkupton parapagesën. Në këtë sistem shuma e caktuar e parave merret nga blerësi para se të zhvillohet tregëtia dhe transaksionet financiare. Në këtë model bëjnë pjesë: smart cart, paraja e gatshme elektronike (electronic cesh ose ecah) dhe çeqet bankare. 2) Check-like, paraqet sistemin i cili nënkupton parapagesën në momentin e blerjes (angl.pay-now), ose pasi të bëhet blerja(angl. Pay-later). Shembulli i sistemit të pagesave në momentin e blerjes (pay-now) është bankomati ose makina AMT (angl. Automated teller machine), kurse shembull i sistemit të pagesave pasi të bëhet blerja (paylater) është pagesa përmes kartelave kreditore (angl. Credit cards). Bankomati ( AMT ) Afarizmi bankarelektronik fillon me përdorimin e bankomatit ose makinës AMT (angl. Automted teller machine ). Ndonëse pagesa me para të gatshme është në kundërshtim me biznesin elektronik, automatizimi i pagesave me para të gatshme ka filluar me përdorimin e automatëve: -transferimin e mjeteve në xhirollogari, -pagesat nga llogarit tjera, -depozitat etj. Mekanizmat e sigurisë në internet Nënshkrimi elektronik- Paraqet një mekanizëm të identifikimit të palës e cila kryen transaksione afariste dhe financiare. Porosia dhe identiteti dhe përmbajtja e prorosis mund të identifikohet në mënyra digjitale: Certifikatat digjitale- certifikata identifikimit të klientit në cyber hapësirë e cila përmban; emrin e organizatës,të dhënat shtesë për identifikim Tema të zgjedhura në MIS 85 Master në Marketing Menaxhment

86 Çelësin publik, Datën deri kur është i vlefshëm çelësi publik, Emrin e bankës e cila e ka dhanë certifikatën, Numrin unik serik, Këto të dhëna në fund shifrishohen me çelësin e mësheft. Përparësitë e e-banking Banka elektronike është një instrument bankar e cila kryen shërbime të ndryshme si p.sh transferimin e parave nga një xhirollogari ne tjetrën, tërheqjen e parave etj, duke përdorur teknologjinë elektronike e cila mundëson transferin e parave, dokumenteve ne mënyrë te sigurt në distanca të ndryshme. Përparësitë e bankës elektronike janë: kanë siguri, fleksibilitet, shpejtësi, qasje në pagesa 24 orë etj. Literatura e shfrytëzuar Prof.Dr.Edmond Beqiri Menaxhimi i sistemeve të informacionit ligjerata të autorizuara, Tetovë Informatika e biznesit (dr.sc Muhamet Mustafa,profesor ordinar i fakulltetit Ekonomik të Universitetit të Prishtinës) 2004, Dr.sc Mihane Berisha-Nimani Biznesi elektronik (skriptë, prof.dr.mihane Berisha) Dr.Fadil Govori Tregu Financiar Rinivest Prishtinë 1998 Tema të zgjedhura në MIS 86 Master në Marketing Menaxhment

87 Ermira Abduli: Sistemi i informacionit në transaksionet finansiare Abstrakti Problemin që do ta parashtrojmë në këtë temë ka të bëjë me sistemin e informcionit në transaksionet finansiare. Ku në përgjithsi kam shtjelluar rreth procesit të transaksionit në sistemin e informacionit nëpërmjet një figure, çështe një transaksion finansiar dhe gjithashtu çeshtë një transaksion jo finansiar, lidhjen në mes tyre, ciklet e transaksionit, ku kam shpjeguar veçmas të tre llojet e cikleve si: cikli i shpenzimeve, cikli i konvertimit dhe cikli i të ardhurave, pastaj mardheniet midis këtyre cikleve poashtu nëpërmjet një figure dhe në fund fare një përfundim për gjithë këtë. Hyrje Procesi i transaksionit është njëri nga aktivitetet e sistemit të informacionit. Procesi i transaksioneve finansiare mbështetet në operacionet e përditshme të bisnesit me raporte të shumta, dokumenta dhe mesazhe për përdoruesit e të gjithë organizatës. Sistemi i transaksionit regjistron dhe përpunon të dhënat që rezultojnë nga procesi i transaksioneve të bisnnesit. Njëherit qëllimi i sistemit finansiar është që të lehtësoj planifikimin dhe transaksionet e bisnesit ne sektorin e financës. Sistemet e informacionit ndihmojnë në organizimin e buxheteve, menaxhimin e rrjedhës së parasë, analizimin e investimeve dhe marjen e vendimeve që të mund të reduktoj pagesat e interesit dhe rritjen e të arrdhurave nga transaksionet finansiare. Tema të zgjedhura në MIS 87 Master në Marketing Menaxhment

88 Procesi i transaksionit në sistemin e informacionit Një transaksion finansiar është një ngjarje ekonomike që ndikon në organizatë, që është e pasyruar në llogari dhe e matur me terma monetar. Shitja e produkteve për konsumatorët, blerjet e inventarit nga shitësit, pagesat kesh dhe faturat janë shembuj të transaksioneve finansiare. Çdo organizatë bisnesi është e detyruar me ligj të zbatojë këtë lloj të transaksioneve. 10 Figura 1. Procesi i transaksionit në sistemin e informacioni Informacioni Transaksionet finansiare Sistemi I informacionit Përdorimi Transaksionet jo finansiare -Transaksionet jo-financiare janë ngjarjet që nuk plotësojnë përkufizimin e ngushtë te një transaksioni financiar, për shembull, duke shtuar një furnizues të ri të lëndëve të para në listën e furnizuesit te vlefshme është një ngjarje që mund të jenë e përpunuara nga sistemi i informacionit si një transaksion. Transaksionet finansiare dhe ato jo finansiare jan të lidhura ngushtë me njëra tjetrën dhe shpesh të përpunuara nga sistemi i njëjtë fizik. Për shembull, marë në konsideratë një 10 Accounting Information System, James A. Hall, fq, 7. 3 Tema të zgjedhura në MIS 88 Master në Marketing Menaxhment

89 portfol finansiar të sistemit të menaxhmentit që ndjek dhe mbledh çmimet e aksioneve (transaksion jo financiar). Kur stoqet arijnë në një çmim prag, sistemi në mënyr automatike blen dhe shet (transaksion finansiar). Blerja e lartë dhe shitja e ulët nuk është kundër ligjit por ajo është e keqe për bisnesin. Tani ligji kërkon që drejtuesit e kompanisë të hartojnë rregulla të blerjes dhe shitjes në sistemet e tyre. Njëherit rregulla e shitjes dhe e blerjes është vendi, por përpunimi i këtij transaksioni finansiar duhet të përputhet me udhëzimet ligjore dhe profesionale. 11 Transaksionet me te zakonshme ekonomike (finansiare) kane te bejne me shkembimet ekonomike me palet e jashtme. Këto përfshijnë shitjen e mallrave ose shërbimeve, blerjen e inventarit, shkarkimin e detyrimeve financiare dhe marrjen e parave të gatshme në llogari të klientëve. Transaksionet finansiare gjithashtu perfshijne edhe ngjarje te caktuara te brendshme te tilla si amortizimi i aseteve fikse ; zbatimit i punes te lëndet e para dhe procesit te prodhimit si dhe transferimi i inventarit nga nje departament ne tjetrin. Transaksionet financiare te bisneseve te zakonshme jan ngjarjet qe ndodhin rregullisht. Për shembull, mijera transaksione te nje lloji vecanerisht (shitje per konsumatoret) mund te ndodhin cdo dite. Fimat e bisneseve te llojit te ngjashem futen ne menyre shume efiskase dhe me nje volum shume te madh ne ciklin e transaksionit. Ciklet e transaksionit Tri ciklet e tranksasionit ne procesin e aktiviteteve ekonomike te firmave te shumte: - cikli i shpenzimeve, - cikli i konvertimit dhe 11 Accounting Information System, James A. Hall, fq. 8 Tema të zgjedhura në MIS 89 Master në Marketing Menaxhment 4

90 - cikli i te ardhurave. Këta cikle egzistojne në të gjitha tipet e bisneseve duke kërkuar fitim. Për shembull: - cdo bisnes bën shpenzime në kerkim të burimeve (cikli i shpenzimeve), - jep vleren e shtuar me produktet ose sherbimet e veta (cikli i konvertimit), - merr te ardhura nga burimet e jashtme (cikli i te ardhurave).. Fig. 2 Marrëdhëniet midis cikleve të transaksionit Lenda e pare Konsumatorët Materialet Puna fizike Mallrat e përfunduar Paratë Cikli i shpenzimeve Cikli i konvertimit Cikli i të arrdhurave Mallrat e perfunduar Paratë Tema të zgjedhura në MIS 90 Master në Marketing Menaxhment

91 Ndërsa çdo cikël kryen detyra të ndryshme specifike dhe mbështet ne objektiva të ndryshme, ata ndajnë karakteristika të përbashkëta. Per shembull, të tre ciklet e TPS: kapjen e transaksioneve financiare ( përfshijn transakcionet financiare), rregjistrojnë efektet e transaksioneve në regjistrat e kontabilitetit, dhe sigurojë informacion në lidhje me transaksionet për përdoruesit në mbështetje të aktiviteteve të tyre ditore të përditshme. Përveç kësaj, ciklet e transaksionit prodhojnë shumë nga të dhënat e papërpunuara nga të cilat raportet e menaxhimit dhe pasqyrat financiare kane rrjedhur (jane perfituar). Për shkak të ndikimit të tyre financiare në firma, ciklet e transaksionit urdherojn shumë vëmendje profesionale te kontabilistit. Cikli i shpenzimeve Aktivitetet e biznesit fillojnë me blerjen e materialeve, të pronës, dhe të punës në këmbim të mjeteve monetare të ciklit të shpenzimeve. shumica e transaksioneve shpenzuese janë të bazuara në një marrëdhënie të kredisë ndërmjet palëve tregtare. Disbursimet aktuale të parave të gatshme bëhen në një pikë, pas pranimit të mallrave ose shërbimeve. Dite ose edhe javë mund të kalojnë në mes të këtyre dy ngjarjeve. Kështu nga një perspektivë e sistemeve, ky transaksion ka dy pjesë: një pjesë fizike (blerjen e mallrave) dhe një komponent financiar (disbursimit të te hollave për furnizuesit). Një nënsistem i veçantë i ciklit proceson çdo komponent. Këtu hyjnë: -Blerje / llogaritë e pagueshme të sistemit, -Sistemi I pagesave kesh, -sistemi I aseteve fikse. Cikli i konvertimit Cikli I konvertimit është I përbërë prej dy nënsistemeve të mëdha: -sistemi i prodhimit -sistemi kostos së kontabilitetit Tema të zgjedhura në MIS 91 Master në Marketing Menaxhment

92 Sistemi I prodhimit përfshin: planifikimin, programin dhe kontrollin fizik të produktit përmes procesit të prodhimit. Kjo përfshin përcaktimin e kërkesave të lëndeve të para, autorizon punen që do të kryhet, lëshon ne prodhim lëndën e parë dhe drejton këtë nëpër faza të ndryshme të prodhimit deri në atë përfundimtare. Sistemi I kostos së kontabilitetit monitoron rrjedhen e informacionit në lidhje me koston e prodhimit. Informacioni që prodhon sistemi, është përdorur për vlersimin e inventarit, buxhetit, kontrollit të kostos, raportimit të performances, vendimit të administratës etj. Firmat e prodhimit kthejnë lëndën e parë në produkte të gatshme nëpërmjet operacioneve formale të ciklit të konvertimit. Cikli I konvertimit zakonisht nuk është I dukshëm dhe formal në shërbim dhe në qendrat e shitjes me pakicë. Megjithatë firmat e angazhuara në aktivitetet e ciklit të konvertimit rezultojnë në zhvillimin e një produkti apo shërbimi të mirë. Këto veprimtari përfshijnë leximin e produkteve dhe shërbimeve për treg dhe shpërndarjen e burimeve të tilla si amortizimi, ndërtimi I amortizimit dhe shpenzimeve të parapaguara në periudhën e duhur të kontabilitetit. Megjithatë ndryshe nga firmat prodhuese, firmat e shitjes nuk e procesojne këtë aktivitet përmes sistemit formal të ciklit të konvertimit. Cikli i të ardhurave Firmat I shesin mallrat e tyre të përfunduar tek konsumatorët përmes ciklit të të ardhurave, e cila përfshin përpunimin e shitjes kesh, shitjen e kredisë, dhe marrja e parave pas një shitjeje të kredituar. Transaksionet e ciklit të te ardhurave gjithashtu kan një komponent fizik dhe financiar, të cilat janë përpunuar veçmas. Procedura e shitjes: Shumica e shitjeve të biznesit janë bërë në kredi dhe përfshijnë detyra të tilla si përgatitja urdhërave te shitjes, dhënien e kreditit, (dhënien e një shërbimi të konsumatorit), Tema të zgjedhura në MIS 92 Master në Marketing Menaxhment

93 faturat e konsumatorëve, si dhe regjistrimin e transaksioneve në llogaritë (llogarive te arkëtueshme, inventarin, shpenzimet, dhe shitjet). Te hyrat ne arke: Për shitje të kredisë, një periudhë kohore (ditë ose javë) kalon në mes të pikës së shitjes dhe pranimit te parave të gatshme. Procesi i pranimit në arkë përfshin mbledhjen e parave të gatshme, depozitimin të hollave në bankë, dhe regjistrimin e këtyre ngjarjeve në llogaritë (llogaritë e arkëtueshme dhe të holla). 12 Përfundimi Për fund mund të konkludojme se menaxherët financiar po përmirësojnë aftësitë për performansën e operacioneve dhe transaksioneve financiare, edhe përmes komunikimit të avancuar elektronik, përpunimit kompjuterik të informacionit, dhe strukturimit institucional. Këto funksione janë karakteristike për të gjithë agjentët e sistemit financiar. Ndërmjetësit financiarë janë tip special i agjentëve që mbledhin informacion mbi entitetet ekonomike, vlerësojnë informacionin financiar, dhe bëjnë paketimin e pretendimeve financiare (inxhinjeringu financiar). Nëpërmjet institucioneve financiare realizohet sistemi i pagesave dhe kalimi i fondeve nga huadhënësi tek huamarrësi në një vend të përcaktuar, që siguron mundësinë e informacionit si për huamarrësin ashtu edhe për huadhënësin. Dhe në fund fare këtë temë mund ta përfundojmë duke thënë se pa sistemin e informacionit nuk do të mund të funksiononin transaksionet finansiare aq shpejtë dhe ne mënyre efikase. Literatura e shfrytëzuar James A. Hall, Sixth Edition, Accounting Information System, 2008 Cengage Learning. 12 Accounting Information System, James A. Hall, fq. 45, 46, Tema të zgjedhura në MIS 93 Master në Marketing Menaxhment

94 Fitim Maqani: Sistemi TIMS (Trade Information Management System) Shkurtesat SHD Shërbimi Doganor TIMS Trade Information Management System DTI Direct Trader Input Futja e drejtpërdrejtë e të dhënave nga tregtari BE Bashkimi Evropian CAMK Misioni i Asistencës për Doganat - Kosovë KE Komisioni Europian OBD Organizata Botërore e Doganave OBT Organizata Botërore e Tregtisë EAR- Europian Agency for Reconstruction SOAP- Simple Object Access Protocol UDDI- Universal Description, Discovery and Integration WSDL- Web Services Description Language XML- extensible Markup Language Hyrje Duke u përqëndruar në vlerësimin e procedurave doganore, të shkallës së përputhshmërisë së tyre me standardet ndërkombëtare dhe angazhimeve në Shërbimin Doganor për të përkrahur biznesin duke u ofruar lehtësime në procedura doganore, studimi synon të jetë një kontribut në fushën e automatizimit të procedurave doganore përmes të arriturave më të reja të teknologjisë informative për të përkrahur krijimin e një mjedisi më të përshtatshëm për zhvillimin e ndërmarrjes private dhe të tregtisë në vend. Procesi i realizimit të studimit dhe aktivitetet e organizuara me grupet e ndryshme të interesit në kuadër të tij, synojnë të ndihmojnë në rritjen e qartësisë për problematikën që ekziston në sistemin doganor dhe në përmirësimin e situatës, nëpërmjet nxitjes së përpjekjeve si për lehtësimin e procedurave doganore përmes automatizimit, ashtu edhe për evitimin e procedurave të panevojshme administrative të cilat ndihmojnë evazionin fiskal dhe korrupsionin. Në këtë studim bëhen përpjekje për të ballafaquar procedurat doganore të SHD në Kosovë, me praktikën botërore dhe standartet e BE-së. Në secilën nga çështjet e trajtuara, Tema të zgjedhura në MIS 94 Master në Marketing Menaxhment

95 studimi ofron edhe rekomandime për përmirësimin e procedurave dhe të praktikave administrative me zgjidhje të reja më të sofistikuara. Aspekte teorike të lehtësimit të tregtisë Lehtësimi i tregtisë është shkenca dhe arti i përmirësimit të mjedisit të tregtisë ndërkombëtare. Teoria ekonomike sugjeron një lidhje relativisht të thjeshtë të faktorëve: zhvillimi i shoqërisë mbështetet në rritjen e të ardhurave; sa më shumë të ardhura do të thotë aq më shumë tregti mes vendeve; ndërsa tregtia zgjerohet dhe zhvillohet nëpërmjet masave për lehtësimin e saj. Fillimisht, vëmendja lidhur me lehtësimin e tregtisë kufizohej vetëm në masat që lidheshin me logjistikat e lëvizjes së mallrave nga doganat. Ndërsa tani ajo ka marrë një kuptim më të gjërë, duke përfshirë të gjithë mjedisin në të cilin kryhen transaksionet tregtare. Sipas Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT), lehtësimi i tregtisë është thjeshtim dhe harmonizim i procedurave të tregtisë ndërkombëtare. Në procedurat tregtare përfshihen aktivitetet, praktikat, dhe formalitetet lidhur me grumbullimin, komunikimin dhe përpunimin e të dhënave që kërkohen për lëvizjen e mallrave në tregtinë ndërkombëtare. Derisa Raundi i Uruguajit i Organizatës Botërore të Tregtisë e përqëndroi vëmendjen në reduktimin e barrierave jo tarifore ndaj tregtisë, në Raundin e Dohas të OBT-së një vëmendje e veçantë i kushtohet lehtësimit të tregtisë. Procedurat doganore janë më restriktive dhe më të kushtueshme për tregtinë dhe biznesin në vendet në zhvillim, por procesi i lehtësimit të tregtisë është një proces multilateral, që ka përfshirë edhe vendet e zhvilluara. Komisioni Evropian së fundi po shqyrton një projekt-ligj për një Kod të ri Doganor, që synon veçanërisht në lehtësimin më tej të transaksioneve tregtare. Masat që lidhen me lehtësimin e tregtisë janë me efekte të rëndësishme për rritjen e tregtisë dhe krijojnë efekte pozitive në të ardhurat e qytetarëve, për shkak të reduktimit të kostove të transaksionit. Në këtë kuptim, reduktimi i kostove të transaksionit është funksion si i eliminimit të procedurave të panevojshme dhe joeficiente, ashtu dhe i minimizimit të korrupsionit. Në këtë kuptim të ngushtë, lehtësimi i tregtisë mund të përmblidhet në katër fjalë: (i) Racionalizim shqyrtim i procedurave ekzistuese doganore dhe eliminim apo modernizim i masave të vjetëruara ose penguese; (ii)thjeshtëzim masat që mbeten të jenë lehtësisht të zbatueshme, pa ulur efektivitetin e tyre; Tema të zgjedhura në MIS 95 Master në Marketing Menaxhment

96 (iii)harmonizim tregtarët ndërkombëtarë përballen me rregulla të njëjta loje për të gjithë tregjet e eksporteve dhe burimet e furnizimit, domethënë veprojnë në kushte qartësie, konsistence dhe sigurie; (iv)automatizim përdorim efektiv të teknologjisë moderne të telekomunikimit dhe të përpunimit të informacionit. Lehtësimi i procedurave tregtare, pra ulja e kostove të transaksionit, do të sillte përpjestimisht më shumë përfitime për bizneset e vogla dhe të mesme, pra edhe për ekonomitë e vogla dhe në zhvillim, siç është rasti i ekonomisë kosovare. Ky supozim është shumë i arsyeshëm duke patur parasysh se një shifër prej 5 për qind e kostove mund të llogaritet zakonisht për vendet me ekonomitë më të zhvilluara, ndërsa për vendet e pazhvilluara këto kosto llogariten deri në 15 për qind. Administrata doganore në lehtësirat tregtare Procedurat doganore janë atribut i administratës doganore. Përmirësimi i administrimit doganor dhe i marrëdhënieve të administratës doganore me biznesin, janë parakusht për të siguruar lehtësimin e tregtisë. Doganat mund të kontribuojnë në lehtësimin e tregtisë, duke: reduktuar ose eliminuar kërkesat dhe procedurat e tepërta dhe të panevojshme; hartuar dhe zbatuar procedura të saktësisht të definuara, duke marrë në konsideratë si procesin e biznesit, ashtu dhe kontrollin e bazuar në analizën e rriskut; standardizuar rregullat dhe procedurat ndërmjet administratave doganore brenda vendit dhe me vendet e tjera; promovuar përdorimin e teknologjive të informacionit, nëpërmjet krijimit të mundësive që biznesi të realizojë përgatitjen dhe paraqitjen elektronike të deklaratave doganore DUD-it. Automatizimi i procedurave doganore në shërbimin doganor Nga viti 1999 deri më 30 qershor 2004 të gjitha deklaratat doganore për zhdoganimin e mallrave në Kosovë janë bërë me anë të dokumentit të shtypur zakonisht me makina të shkrimit. Kjo ka bërë që kualiteti i të dhënave në këto deklarata të jetë vërtetë i ultë, ka krijuar shpenzime të shumta, humbje kohe së pari për përpilimin e deklaratës dhe Tema të zgjedhura në MIS 96 Master në Marketing Menaxhment

97 pastaj edhe për sjelljen dhe dorëzimin e saj në sportelet e SHD. Gjithashtu përmes mënyrës së këtillë të deklarimit të mallit janë lënë edhe mundësi të shumta manipulimi dhe me këtë edhe nxitje të korrupcionit. Në këtë kohë të dhënat nga deklaratat e shtypura në letër janë evidentuar pastaj në sistemin BRICO, por për shkak të problemeve të përmendura më lartë me kualitetin e të dhënave dhe për arsye se ky system kishte për qëllim vetëm gjenerimin e raporteve statistikore nga të dhënat e importit dhe eksportit, por jo edhe kontrollimin dhe validimin e kualitetit të të dhënave, praktikisht të dhënat dhe raportet e gjeneruara nga sistemi BRICO kanë qenë shumë pak të besueshme. Fillimi i implementimit të sistemit TIMS më 1 Korrik 2004, shënon dhe zhvillimin më të rëndësishëm në kalimin drejt sistemeve elektronike të përpunimit të informacionit doganor dhe përdorimit të tij për qëllime të menaxhimit. Për rrjedhojë, ky kërcim kualitativ ka shkaktuar thellimin e reformave në administratën doganore në drejtim të lehtësimit të kohës së zhdoganimit përmes zbatimit të sistemeve të automatizuara dhe thjeshtimit të dokumentacionit të kërkuar. Në këtë mënyrë, koha e nevojshme mund të reduktohej më tej duke kaluar nivelet e vendeve të tjera të rajonit. Aplikacioni për automatizimin e procedurave doganore - TIMS TIMS - (trade information management system) është zhvilluar nga kompania angleze Crown Agents. TIMS në të vërtetë është një bazë e të dhënave e cila si platformë e shfrytëzon softverin Oracle Server, që është shumë i njohur në botë për shkak të besueshmërisë, sigurisë dhe mundësive të mëdha që ofron kjo bazë e të dhënave për manipulim. TIMS-i funksionon si tërësi e tri pjesëve kryesore, si: TIMS Qëndror softveri i cili funksionon në qendër TIMS Lokal softveri i cili funksionon në degët doganore, dhe TIMS DTI(Direct Trader Innput) softveri i cili u mundësonë agjentëve doganor krijimin e DUD-it elektronik dhe bartjen e tij në bazën e të dhënave të Shërbimit Doganor. TIMS-i Qëndror Radhitja e këtillë e pjesëve të TIMS-it është bërë në bazë të rëndësisë që kanë ato për bazën e të dhënave, ndërsa nëse i shikojmë këto pjesë në bazë të rrjedhës logjike të shënimeve atëherë radhitja do të ishte krejt ndryshe: Tema të zgjedhura në MIS 97 Master në Marketing Menaxhment

98 Procesi fillon në TIMS DTI ku krijohen DUD-at nga secili agjent veç e veç, TIMS Lokal i pranon DUD-at nga agjentët përmes DTI, dhe në fund TIMS Qëndror i pranon të gjithë DUD-at nga degët doganore pasi të jenë përfunduar procedurat e zhdoganimit. TIMS Qëndror është truri i bazës së të dhënave. Prej këtu kontrollohet puna, mirëmbahen të dhënat dhe në fund kur përfundojnë të gjitha procedurat në degë doganore arkivohen shënimet dhe prej tyre gjenerohen raportet periodike financiare, statistikore, kryhen kontrollat e ndryshme pas procedurale etj. TIMS Qëndror ka këto module Siguria Mrëmbajtja Profilet e Riskut Siguria - Për shkak të sigurisë në çasje bazës së të dhënave në TIMS Qëndror krijohen shfrytëzuesit e softverit të cilët mund të hapin programin me anë të emrit të shfrytëzuesit (user name) dhe fjalëkalimit (pasword) i cili është shumë me rëndësi për të penguar çasjen e paautorizuar shënimeve në bazën e të dhënave. TIMS-i gjithashtu ofron mundësi edhe të ndarjes së detyrave për secilin vend të punës kështuqë në kuadër të programit krijohen grupet e shfrytëzuesve me funksione të veçanta. Si psh pranimi, shikimi, administrata, etj. Mirëmbajtja - Në TIMS Qëndror mirëmbahen të dhëna të ndryshme të cilat shfrytëzohen nga të gjithë shfrytëzuesit e sistemit. Këto të dhëna ne i quajmë tabela referuese që do të thotë se ato krijohen në mënyrë që të tjerët ti gjejnë të dhënat e gatshme aty. Të këtilla janë Lista e Importuesve/ Exportuesve të rexhistruar, Lista e Agjentëve Doganor, kurset e këmbimit të valutave, lista e bankave ku kryhen pagesat, lista e shteteve dhe kodet e tyre ndërkombëtare, dhe të gjitha tabelat tjera të cilat i përmbajnë të dhënat që dalin nga kodeksi doganor si regjimet, procedurat doganore, përjashtimet nga pagesa e taksës doganore, akcizës dhe TVSH-së etj. TIMS ofron mundësi të mëdha për mbledhjen, mirëmbajtjën dhe analizimin e informatave të ndryshme për subjekte të ndryshme të procedurave doganore. Profilet e Riskut - Me ligjin e ri doganor praktika e vjetër e kontrollimit të secilës ngarkesë me rastin e hyrjes në kufi është tejkaluar. Tani kontrollimi dhe shikimi i mallrave dhe çfardo ngarkesë e cila deklarohet për zhdoganim bëhet në bazë të kritereve të selektimit. Që do thotë se paraprakisht përgaditen profilet e rrezikut dhe në bazë të kritereve të përcaktuara bëhet zgjedhja e ngarkesave të veçanta të cilat do ti nënshtrohen kontrollimit. Tema të zgjedhura në MIS 98 Master në Marketing Menaxhment

99 TIMS-i lokal TIMS-in lokal duhet ta kuptojmë si pjesë të bazës së të dhënave e cila u mundëson doganierëve në kufi dhe në zyret doganore që të funksionalizojnë procedurat e tyre përmes kompjuterit. Secila degë doganore e cila kryen procedurat e zhdoganimit të mallrave ka TIMS-in e vet lokal i cili ka pavarësinë e vetë dhe shkëmbenë të dhënat me TIMS-in qëndror. Të dhënat për DUD-at e përfunduar nga TIMS-i lokal barten në TIMS qëndror të dhe në këtë mënyrë kemi një arkivë qëndrore të shënimeve. TIMS-i lokal ushqehet me të dhëna nga TIMS qëndror. Këto të dhëna kanë të bëjnë me shënimet të cilat duhet të iu referohemi gjatë punës si janë kompanitë e licencuara për import / export, lista e agjentëve doganor, kurset e këmbimit të valutave, lista e shteteve, kodet nga kodexi doganor si kodet e procedurave doganore, kodet e degëve doganore, kodet e lirimeve dhe preferencave etj. Pra si shihet kemi një komunikim të pandërprerë në mes të TIMS-it qëndror dhe TIMS-it lokal që realizohet përmes një softveri të quajtur CAAS Serveri i cili mund të konfigurohet në mënyra të ndryshme për dërgimin dhe pranimin e të dhënave. Në kuadër të TIMS-it lokal ekzistojnë dy module: TIMS-i lokal në kufirin doganor TIMS-i lokal në terminalin doganor TIMS-i lokal në kufirin doganor në këtë modul bëhet vetëm procesimi i zhdoganimeve me procedurë të shkurtuar apo i mallit të udhëtarëve që është i limituar në vlerë, kurse TIMS-i lokal në terminalin doganor në këtë modul bëhet procesimi i të gjitha zhdoganimeve tjera kur kërkohet që për mallin e caktuar të përpilohet DUD-i. Funksionet kryesore të TIMS-it lokal lidhen me përpunimin e DUD-it. Të gjitha funksionet e TIMS-it i janë përshtatur procedurave doganore sa ka qenë e mundur teknikisht. Prandaj edhe funksionet e TIMS-it kanë rrjedhë të ngjajshme me fazat nëpër të cilat kalon DUD-i në procedurë të rregullt doganore. Këto faza janë: Krijimi i DUD-it Pranimi Vlerësimi Llogaritja e taksave Tema të zgjedhura në MIS 99 Master në Marketing Menaxhment

100 Ekzaminimi shikimi Lëshimi i fletëpagesës Pranimi i fletëpagesës Lirimi i DUD-it (Zhdoganimi i DUD-it) Mbyllja e DUD-it ( për rastet e e exportit dhe tranzitit ) DTI DIRECT TRADER INPUT DTI u mundëson importuesve, eksportuesve ose agjentëvë të tyre që të bëjnë deklarimin e mallrave të tyre për zhdoganim import ose eksport përmes transferit elektronik të DUD-it Dokumentin Unik Doganor (SAD - Single Administrative Document) në sistemin elektronik të Shërbimit Doganor, pa pasur nevojë që paraprakisht të bëjë një deklarim tjetër në letër. Shfrytëzuesit e DTI modulit pastaj e krijojnë një fajll elektronik të cilin e dërgojnë pastaj për futje në sistemin TIMS. Sistemi TIMS punon 24 orë 7 ditë në javë dhe pothuaj sot të gjitha deklaratat doganore në SHDU bëhen përmes modulit DTI. DTI, është një masë për lehtësimin e tregtisë dhe procedurave dognaore, e cila shfrytëzon teknologjinë moderne dhe ndihmon uljen e shpenzimeve duke shpejtuar dhe përmirësuar efikasitetin e procedurave doganore te importit dhe eksportit. Shpenzimet administrative për evidentimin, dërgimin dhe regjistrimin e DUD-it do të ulin shpenzimet e importuesit apo përfaqësuesit të tij. TIMS DTI APLIKACIONI Ky aplikacion është i destinuar për palët në procedurën doganore. Përmes këtij softveri të gjitha palët e interesuara mund të krijojnë DUD-in elektronik në kompjuterin e tyre dhe përmes mediumeve elekronike mund që të bëjnë paraqitjen elektronike të tij para shërbimit doganor. Kjo pako softverike është zhvilluar nga kompania e njejtë që ka bërë edhe zhvillimin e TIMS-it pra Crown Agents. Si bazë e të dhënave për aplikacionin DTI është shfrytëzuar Microsoft Access, pasiqë kërkesat për ruajtjen e të dhënave janë shumë më të vogla se sa TIMS-i dhe për shkak të përhapjes së madhe të MS Access-it te ne, ndërsa Aplikacioni ëshë zhvilluar në Borland Delphi. Kjo pako softverike është pronë e shërbimit doganor ndërsa palëve të interesuara u ipet falas pa kurfarë kompenzimi, por me rastin e pranimit të tij shërbimi doganor dhe pala e interesuar nënshkruajnë kontratën për kushtet e shfrytëzimit të tij dhe me këtë rast pala Tema të zgjedhura në MIS 100 Master në Marketing Menaxhment

101 merr obligim për shfrytëzimin e tij në pajtim me rregullat për përpunimin atutomatik të shënimeve. Në të kundërtën shërbimi doganor rezervon të drejtën për revidimin e kontratës dhe marrjen e së drejtës së shfrytëzimit të aplikacionit dhe marrjen e masave të tjera për mbrojtjen e intereseva të veta. DTI Moduli si aplikacion ka për qëllim krijimin e DUD-it në kompjuterin e palës dhe krijimin e fajllit i cili dërgohet përmes ndonjë mediumi elektronik ( , LAN, floppy etj) në degën doganore për procesimin e tij në procedurat doganore. Modulet kryesore të DTI Aplikacionit janë: Mirëmbajtja Procesimi i DUD-it dhe Mirëmbajtja ky modul ofron mundësi për rregullimin e të dhënave referuese të cilat shfrytëzohen për punë të aplikacionit. Këto të dhëna kanë të bëjnë me tregtarët e regjistruar, kurset e këmbimit, kodet e procedurave, tarifa, taksat etj. Shërbimi Doganor respektivisht ekipi i TIMS-it në periudha të caktuara kohore dërgoj këto të dhëna te palët e interesuara dhe pastaj ato mund të importohen në mënyrë automatike. Gjithashtu në këtë modul ekziston edhe funksioni për futjen manuale të kurseve të këmbimit kur nuk do të ketë mundësi që të bëhet marrja e tyre përmes importimit të tabelave referuese. Procesimi i DUD-it është moduli kryesor ku bëhet krijimi i dud-it dhe përgatitet fajlli i cili dërgohet në degën doganore për procesim. Funksionet kryesore të këtij moduli janë: Krijo DUD të ri DTI Paraqit DUD DTI Paraqit përsëri DUD DTI Kopjimi i DUD-it ekzistues Përmirëso DUD-in Krijo DUD të ri DTI ky është funksioni kryesor i aplikacionit ku fillon të krijohet DUD- I futen të gjitha të dhënat e nevojshme për krijimin e deklaratës doganore. Kur të keni zgjedhur funksionin për krijimin e një DUD-I të ri DTI atëherë dritarja e parë që paraqitet kërkon që të zgjedhni regjimin për të cilin dëshironi të krijoni deklaratën si dhe të shkruani datën dhe kohën e krijimit të DUD-it. Krijimi bëhet përmes dy pjesëve: Kreu i DUD-it dhe Emërtimet e DUD-it Tema të zgjedhura në MIS 101 Master në Marketing Menaxhment

102 Në dritaren e parë Kreu i DUD-it futen të dhënat gjenerale për tërë deklartën si eksportuesi, importuesi, identiteti i mjetit transportues, pariteti etj Në dritaren emërtimet e DUD-it futen të dhënat specifke për secilin emërtim veç e veç te deklratës si janë numri tarifor, përshkrimi i mallit, procedurat, kodet e lirimeve, pesha bruto dhe neto, vlera e emërtimit dhe baza doganore nga dokumenti DV1. Aplikacioni ka të integruar funksionin e kontrollimit dhe verifkimit të të dhënave që do to thotë se përderisa nuk plotësoni fushat të cilat duhet patjetër për tu plotësuar ju nuk mund të ruani dhe të dërgoni DUD-in. Të gjitha dokumentet e krijuara përmes DTI Modulit ruhen në kompjutern tuaj dhe në këtë mënyrë do të keni arkivën e të gjitha dokumenteve të përpunuara. Pasi të keni krijuar dhe ruajtur DUD-in duhet të krijoni fajllin për dërgim përmes e- mailit ose ndonjë mediumi tjetër elektronik. Krijimi i DTI fajllit bëhet përmes funksionit Paraqit DUD-in DTI ku përmes dritares për këtë funksion konfigurohet adresa e it ku do ta merrni përgjigjen nga dega doganore për marrjen e fajllit dhe zgjedhni folderin ku dëshironi të krijoni fajllin në fjalë. Pasiqë të ketë krijuar fajllin, hapi tjetër është që përmes një llogarie valide të it tregtari apo përfaqsuesi i tij të dërgon fajllin në degën ku duhet të kryhen procedurat e zhdoganimit dhe prej këtij momenti konsiderohet se është bërë deklarimi i mallit për zhdoganim. Aplikacioni DTI ka filluar që të përdorët nga tregtarët dhe përfaqsuesit e tyre që nga shtatori i vitit 2004 dhe sot kemi arritur në nivelin kur pothuaj 95 % të deklaratave të procesuara në SHD arrijnë përmes këtij moduli. Këtë apliakcion sot e shfrytëzojnë 157 kompani importuese ose agjencione doganore, të cilat e kanë të instaluar apliakcionin në mëse 300 kompjuter personal ose laptop. Ky aplikacion është shfrytëzuar shumë që nga fillimi i implementimit të tij dhe deri më sot janë bërë më shumë se 1 milion deklarime elektronike të mallrave përmes tij. Mirëpo përkundër kësaj gjatë këtyre viteve të përdorimit të këtij aplikacioni në kemi hasur në shumë probleme të natyrave të ndryshme: 1. Problemet me mënyrën e shfrytëzimit të tij nga palët si: mungesa edukimit dhe trajnimit të tyre, vështirësitë në freskimin e aplikacionit me të dhëna të reja, moskujdesi i shfrytëzuesve në ruajtjen dhe mirëmbajtjen e softverit, Tema të zgjedhura në MIS 102 Master në Marketing Menaxhment

103 mungesa e mirëmbajtjes së kompjuterëve në të cilët instalohet aplikacioni, etj 2. Problemet me teknologjinë në të cilën është zhvilluar dhe funksionon aplikacioni si: instalohet lokalisht në kompjuterin e shfrytëzuesit kështu që edhe dëmtimet e tij janë të mundshme, si database e shfrytëzon ms access-in kështu që vetvetiu nënkuptohen kufizimet në sasinë e të dhënave që mund të ruhen në të dhe në funksionalitetin e aplikacionit; 3. Problemet me bartjen e të dhënave në bazën e SHD: si teknologji për bartje shfrytëzohet i që na bënë të kuptojmë se nuk kemi siguri se të dhënat do të transferohen në të gjitha rastet sepse kjo varet nga faktori i jashtëm - interneti (shih Fig 1), nuk kemi mundësi të bëjmë kontrollin e procesit prej momentit të krijimit të deklaratës në kompjuterin e shfrytëzuesit e deri në momentin kur të dhënat barten në databazën e SHD DTI fajlli E mail Validimi Ne rregull Jo E mail: Refuzimi Po E mail: Pranimi Importo të dhënat TIMS Fig. 2 Rrjedha e të dhënave dhe informacionit në aplikacionin TIMS DTI. Tema të zgjedhura në MIS 103 Master në Marketing Menaxhment

104 Të gjitha këto probleme të cekuar më lartë, na detyrojnë të fillojmë të mendojmë për implementimin e një zgjidhje tjetër softverike e cila do jetë e bazuar në të arriturat e reja teknologjike në lëminë e IT-së. Pothuaj shumica e vendeve në EU por edhe në botë tanimë kanë filluar ose kanë identifkuar nevojën për modernzimin e sistemeve të tyre me teknolgjinë e web serviseve. WEB DTI teknologjia Teknolgjia e Web-it është zhvilluar me hapa gjigant viteve të fundit. Web serviset janë një teknologji e re që mundësojnë qasjen e funksioneve në largësi përmes internetit. Teknologjia e Web serviseve është duke u bërë teknologjia me e rëndësishme për komunikim ndërmjet aplikacioneve të platformave dhe funksionalitetit të ndryshëm, por edhe brenda vetë aplikacioneve të të njejtit funksion apo platformë. Përparësia e web serviseve dhe ajo çka i bënë më të përdorshme web serviset është se mund te ekzekutohen në platforma të ndryshme dhe gjuhë programuese të ndryshme. Komunikimi përmes web serviseve është si rezultat i përdorimit të protokolleve SOAP, WSDL dhe UDDI të bazuara në teknologjinë e XML fajllave. WEB DTI portali Për të evituar problemet me dërgimin e fajllave DTI përmes it është e domosdoshme të zhvillohet një WEB Portal i cili në të vertetë do të jetë web hapsirë e vendosur jashtë rrjetit të doganës, për shkaqe sigurie dhe në të cilin të gjithë shfrytëzuesit e apliakcionit të DTI-së do të mund të logoheshin përmes procedurës adekaute të qasjes dhe autentifikimit nga aplikacioni përmes emrit dhe fjalëkalimit. Administrimin e web portalit do ta bëjnë administratorët e SHD duke iu dhënë qasje shfrytëzuesve dhe duke i organizuar strukturën e folderëve dhe fajllave. Funksionet e WEB DTI aplikacionit: o WEB DTI është një aplikacion i cili do të mundësojë agjencioneve doganore ( diku prej 300 deri në 500 usera) vendosjen e fajllave përmes të cilëve ata bëjnë deklarimin elektronik. Fajllat do të jenë në madhësi prej 20 kb deri në 100 kb. Mbrenda ditës mund të ketë deri në 2000 fajlla. Duhet të mundësohet arkivimi i këtyre fajllave në web server deri në 6 muaj. WEB portali duhet të jetë on-line 24 orë x 7 ditë në javë. o Shërbimi Doganor do ti merr përmes një web servisi fajllat e vendosur në web nga agjencionet doganore dhe të dhënat nga këta fajlla do ti fusë në sistemin TIMS për procesim të mëtutjeshëm. o WEB Portali do të shfrytëzohet edhe nga Shërbimi Doganor për të vendosur fajlla të cilët i marrin agjencionet doganore për freskimin e aplikacionit të tyre si fajllat për kurset e këmbimit, për tregtarët e rinj etj. Numri i këtyre fajllave është shumë më i vogël se sa i fajllave qe vendosen nga agjencionet por mund të jenë Tema të zgjedhura në MIS 104 Master në Marketing Menaxhment

105 të madhësisë së ndryshme, varësisht prej sasisë së të dhënavë që duhet të transferohen. Specifikat teknike të WEB DTI aplikacionit: WEB DTI aplikacioni do të jetë i zhvilluar në ASP. NET 2. 0 Si databazë do të mund të shfrytëzojë databazen MySQL Web serveri duhet të ketë të instaluar SMTP protokolin sepse aplikacioni duhet të dërgojë automatikisht për shfrytëzuesit në raste të caktuara. Web Serveri duhet të ketë të instaluar edhe FTP servisin dhe për qëllime të sigurisë në web server duhet të instalohen edhe SSL certificates. Konkluzionet Me paraqitjen e tendencave bashkëkohore për integrimet rajonale dhe globale, vërehet rënie e ndikimit të tarifave doganore në kostot e tregtisë dhe të zhvillimit të biznesit. Tani kostoja e transaksioneve dhe procedurave doganore merr një rëndësi në rritje në kuadrin e masave për promovimin e tregtisë ndërkombëtare si një nga burimet e rritjes ekonomike të vendeve. Masat për lehtësimin e tregtisë janë tashmë pjesë e axhendës së raundit të ri të negociatave të OBT-së si dhe e përpjekjeve të OBD dhe organizatave të tjera të karakterit global apo rajonal. Lehtësimi i tregtisë merr një rëndësi të posaçme veçanërisht për vende të vogla dhe me një dominim të biznesit të vogël dhe të mesëm, siç është rasti i ekonomisë kosovare. Përfitimet ekonomike që realizohen janë të ndjeshme. Në nivel global ato llogariten në 9. 7 për qind të tregtisë botërore, ndërsa në rastin e vendit tonë ato kontribuonin në gjenerimin e të ardhurave shtesë duke ulur koston e procedurave doganore dhe duke luftuar efektet negative si evazionin fiscal dhe korrupsionin. Në tërësinë e masave të lehtësimit të tregtisë, lehtësimi i procedurave doganore zë peshën më të rëndësishme dhe është me efekte të ndjeshme për uljen e kostove të tregtisë dhe të biznesit. Procedurat doganore dhe aplikimi i tyre, shtojnë ose pakësojnë kostot e operimit të kompanive dhe ndikojnë drejtpërdrejt në nivelin e konkurrueshmërisë së firmave, pra dhe të ekonomisë kombëtare. Për këto arsye, lehtësimi i procedurave dhe përmirësimi i mënyrës së aplikimit të tyre duhet të jenë në fokusin e përpjekjeve të Qeverisë Kosovare. Në nivelin e proceduave administrative në SHD dhe kuadrit rregullator të tij, ky studim sugjeron përmirësimet e mëposhtme. Tema të zgjedhura në MIS 105 Master në Marketing Menaxhment

106 1. Të zhvillohet me prioritet mënyra elektronike e procesimit dhe krijimi i mundësisë së kryerjes së aplikimeve të ndryshme on-line si për shembull zhdoganim elektronik pa letra, procedurat me ndikimi ekonomik, depot doganore, etj, dhe përdorimin më të gjërë të web teknologjisë dhe internetit jo vetëm për pranimin e të dhënave dhe informative por edhe ofrimin e informatave me rëndësi për biznesin me qëllim të tërheqjes së vëmendjes së biznesit ndaj administratës dhe administrimin objektiv të këtij informacioni. 2. Të vendosen objektiva të qarta në fushën e trajnimit dhe edukimit të personelit të shërbimit doganor dhe të palëve në procedura doganore. Kualifikimet duhet të vazhdojnë në perfeksionimin e përdorimit të sistemit TIMS dhe përdorimit të sistemeve të tjera të DTIsë në fushën e doganave si dhe krijimin e kulturës së përgjithshme informative me qëllim të përballjes më të lehtë me sfidat e së ardhmes. 3. Të bëhet zhvillimi i strategjisë për projektin edogana i cili do të mundësojë automatizimin e procedurave doganore dhe implementimin e projekteve të cilat Bashkësia Europiane i konsideron objektiva strategjike si MIK Menaxhimi i integruar i kufinjëve (IBM ) dhe Single Window (dritarja e vetme). 4. Zhvillimi i sistemit elektronik për procedura doganore duhet të bëhet në pajtim me të arriturat më të reja teknologjike dhe duhet të trajtohet me prioritet më të madh nga autoritetet doganore të vendit. Vlera e investimeve do të jetë shumë më e vogël në raport me përfitimet ekonomike të realizuara. Prandaj qeveria duhet të konsiderojë me prioritet sigurimin e burimeve të mjaftueshme financiare për përkrahjen e projektit të modernizimit të sistemit kryesor doganor. Web faqet. Literatura e shfrytëzuar 70/2008/EC Parlamenti Europian dhe Këshilli Europian TAXUD/477/2004-rev 8 22 Nëntor 2007 TAXUD /1064/2002 Rev Mars 2005 Sistemi Doganor në Kosovë Ylber Rraci COM(2003)567 - Brussels COM (2005) Brussels o wto. org o wco. org o itaide. org o unece. org o europa. eu Tema të zgjedhura në MIS 106 Master në Marketing Menaxhment

107 Ibadete Ismaili: Sistemet e informacionit në menaxhimin e cilësisë Hyrje Kohës së fundit një theks të veçantë i jepet menaxhimit të cilësisë, dhe shumë kompani që të kenë një shërbim të mirëfillt patjetër duhet që ti respektojnë hapat të cilët hapa çojnë deri tek zhvillimi i cilësisë së shërbimit. Standardi ndërkombëtar ISO ka zhvilluar mbi Standardet Ndërkombëtare të një shumëllojshmëri të subjekteve dhe disa standarde të reja. ISO 1100 janë publikuar çdo vit. Gamën e plotë të fushave teknike mund të shohim nga lista e Standardeve Ndërkombëtare. Përdoruesit mund të kërkojnë dhe të listojnë informacione bibliografike mbi çdo standard dhe në shumë raste, një abstrakt të shkurtër online ISO Standards ku integrohen 2 katalogje të standarteve ISO dhe ate ne standartet e prodhuara ne programin teknik të dhe standardeve ISO në zhvillim. Çfarë paraqesin standartet ISO? Bizneset duhet të ndërgjegjësohen në kërkesat e përdorimit të standardeve, pasi kështu mund të përballohet konkurrenca me produktet e importit tek prodhuesit vendor. Standartet e familjes ISO janë krijuar me qëllim që të ndimojnë organizatat e çdo lloji tipi dhe madhësie që të zbatojnë dhe drejtojnë sistemet efektive të Menaxhimit të cilësisë. ISO 9000 (Bashkim Ruseti, Kozeta Sovrani, Sistemi i Informacioni për Menaxhim):është një standard për menaxhimin e cilësisë, por në kundërshtim me standardet tjera, të cilat paraqesin kërkesa mbi produktin, ISO 9000 vendos kërkesa mbi sistemin. Kur ndërmarrja merr certifikatën ISO 9000, nuk dëshmon asgjë sa i përket cilësisë së prodhimeve të institucionit, por dëshmon vetëm aftësinë e tij për të kontrolluar dhe përcaktuar nivelin e cilësisë. Qëllimi themelor i ISO 9000 është të krijoj besimin ndërmjet blerësit dhe furnizuesit, kështu që blerësi të jetë absolutisht i sigurte për pranimin e produkteve sipas marrëveshjes, dhe që kjo të mund të vërtetohet përmes dokumentacionit. Sipas (Liljan Elmazi, Drita Kruja, fq114 Menaxhimi e Marketingu i Shërbimeve): Tema të zgjedhura në MIS 107 Master në Marketing Menaxhment

108 Standartet ISO 9000:2000 përshkruajnë parimet themelore të sistemeve të Menaxhimit të cilësisë, si dhe përcaktojnë fjalorin dhe terminologjinë e sistemeve të menaxhimit të cilësisë. Standarti ISO 9001:2000:ISO 9001 është standard më i gjerë që përdoret dhe atë për sigurimin e kualitetit në projektim, dizajnim, zhvillim, prodhim, instalim dhe servisim, specifikon kriteret e një sistemi Menaxhimi cilësie në rastin kur një organizatë dëshiron të tregoj aftësinë e saj për të ofruar produkte që plotëojnë kërkesat e konsumatorëve dhe rregulloreve përkatëse, si dhe synon rritjen e kënaqësisë së konsumatorit. istemi për Menaxhim të Cilësisë- Standardi qe specifikon kërkesat për një sistem të drejtimitmenaxhimit të cilësisë ku organizata tregon zotësinë e saj për zbatimin e kërkesave dhe siguron qëndrueshmërinë e produktit që merr klienti si dhe kënaq në vazhdimësi kërkesat e klientit nëpërmjet zbatimit efektiv të sistemit të cilësisë si dhe në përmirësim të vazhdueshëm të tij për të siguruar konformitetin në zbatimin e kërkesave. Përdorimi i standardeve është një domosdoshmëri për ata që synojnë të krijojnë një pozitë të qëndrueshme në treg. Standardet përfshinë metoda analizash të sigurta të cilat orientojnë prodhimin drejt një cilësie e cila është gjithnjë e njëjtë. Standarti ISO 9004:2000 jep udhëzimet e nevojshme që marrin parasysh si efektivitetin ashtu edhe efiçencën e sisteit të menaxhimit të cilësisë. qëllimi i këtij standarti është përmisimi i performancës së organizatës, kënaqsisë së konsumatorit dhe grupeve tjera të interesuara. Qasja e deritanishme e ISO 9000 ka për bazë modelin për udhëheqje me kualitetin perms 20 elementeve të cilat janë përzierje e qasjeve procedural dhe funksionale, me detyra dhe përgjegjësi në lidhje me kualitetin. Një qasje e këtillë në ndërmarrje impononte një qasje artificial, duke mos e respektuar rradhitjen natyrale, i cili është i përkufizuar me rrjedhat e proceseve. Më saktësisht është imponuar nevoja natyrale e udhëheqjes së proceseve të kualitetit. Qëllimi kryesor që paraqitet është të sigurohet kualiteti i proceseve kryesore afariste-prodhuese, siç është dhënë me ISO 8402 në këtë mënyrë proceset janë mjetet dhe aktivitetet të cilët qëndrojnë në mardhënie reciproke dhe të cilat për të shënimet e dhëna kryesore hyrëse prodhojnë rezultate dalëse. Çdo aktivitet i cili pranon hyrje dhe i shëndron në dalje është proces, ashtu që të gjitha aktivitetet dhe operacionet prodhuese dhe/ose shërbyese janë procese. Qasja e deritanishme e lidhur me ISO 9001:1994 bazohet ne parimin puno ate qe ke dokumentuar, dokumento ate qe e punon dhe argumento te gjita. Tema të zgjedhura në MIS 108 Master në Marketing Menaxhment

109 Qasja e re ISO 9002:2000 percjell rrjedhen logjike te aktiviteteve ne organizate dhe me ate rast insiston ne permisimet permanente. Insiston qe udheheqja te jete e kushtuar ndaj zhvillimit dhe permisimit te sistemit dhe me ate rast ka concept nkryesore te ashtuquajtuajturin koncept te perjashtimeve te lejuara. Me kete koncept percillet kenaqja e bleresve si mase e permbushjes se sistemit tekualitetit. Kualitet i vecante eshte i lidhur me zvoglimin e vellimit te dokumentacionit, si dhe me teknologjine ne nderrim e siper. Parimet e udhëheqjes me cilësinë Duke pasur parasysh teorinë e sistemeve, e cila është bazë si për zhvillimin e udhëheqjes me kualitetin ashtu edhe për zhvillimin e sistemeve informative, vijmë tek moment i cili pajton të dy qasjet. Në këtë pik është me rëndësi të theksohet ndërlidhja me tetë parimet e udhëheqjes me kualitetin që janë (Edmond Beqiri, Sisteme informacine të menaxhmentit fq. 40): Organizata duhet të jetë e orientuar kah blerësi, pra, organiztat varen nga blerësit dhe për hir të kësaj duhet të: o Kuptojnë nevojat e tanishme dhe të ardhshme të blerësve, o Përmbushin kërkesat e tyre o Aspirojnë të tejkalojnë pritjet e tyre. Insistojnë mbi lidership, ku liderët themelojnë unitetin e qëllimeve dhe drjtimeve të organizuara dhe mirëmbajnë ambientin e brendëshëm në të cilën personeli mund të jetë plotësisht i kyçur në arritjen e caqeve të vendosura. Duhet inkuadruar të punësuarit në të gjitha nivelet:ky është thelbi i organizimit, sepse angazhimi i plotë i tyre mundëson që aftësitë etyre të përdoren në të mire të organiatës. Zhvillimi i qasjes sistemore, që dtth se rezultatet e dëshiruara realizohen me efikasitet nëse janë të ndërlidhura me resurse dhe aktivitete të drejtuara në formë të proceseve.. Aplikimi i qasjes sistemore në udhëheqje, pra të bëhet identifikimi kuptimi dhe udhëheqja me sistemin e proceseve të ndërlidhura në drejtim të realizimit të qëllimeve të përmisimit të efikasitetit dhe rritjes së efikasitetit të organizatës. Përmisimet e vazhdueshme duhet të jenë qëllimi i përgjithshëm i organizatës. Marrja e vendimeve në bazë të fakteve, pra vendimarrja efektive bazohet në analizën e shënimeve dhe informatave. Tema të zgjedhura në MIS 109 Master në Marketing Menaxhment

110 Themelimi i mardhënieve bilateral me furnizuesit, për shkak se organizata dhe furnizuesit e saj janë të varur nga njëri tjetri dhe mardhëniet e mira për të dyja anët e rrisin aftësinë e krijimit të vlerave. Duke i pasur parasysh te gjitha elementet e dhena me siper, ne vazdhdim vlen te permendim apo te shqyrtojme edhe keto elemente tjera si: Percaktimin e pergjegjsive te udheheqsit, Udheheqja e resursev, Realizimi i produktit, Matja, analiza dhe permisimi. Hapat për zhvillimin e menaxhimit te cilësisë Hapat te cilat do ti shqyrtojme ne vazhdim jane me rendesi te posacme per zhvillimin e cilesise edhe ate jane: Hapi 1: Percaktimi i pergjegjesive per mbykqyrjen e planit per permisimin total te cilesise (TQIM). Pergjegjesite e mbykqyrjes perfshijne dizajnimin e planit TQI, krijimin e pergjegjesive per permisimin e cilesise dhe vendosjen e prioriteteve strategjike per vlersimin dhe permisimin e cilesise. Plani TQI perfshine detajet se si subjekti/tema e monitorimit ne vazhdim do te zgjidhet, se si feedback perdoret per te identifikuar mundesite per permisim se si jane vendosur prioritetet per vlersimin dhe permisimin, si perdoren mjetet per vlersimim dhe permisim dhe si shperndahen informacioni i mbledhur. Hapi 2: Percaktimi i qellimit te kujdesit shendetsor. Plani TQI identifikon funksione kyce perfshire ato menaxheriale, mjeksore dhe funksionet mbeshtetese te departamenteve te ndryshme. Jane bere perpjekje me qellim qe te behet gjithperfshires. Funksionet kyce zakonishte kane impaktin me te madh ne cilesine e sherbimit qe merr pacienti. Plani poashtu identifikon gjith aktivitete e kryera, duke perfshire tipet e pacienteve te sherbyer, nje game aktivite te perfshira ne sherbim ndaj pacientit, tipet e stafit te perfshira ne keto aktivitete, vendodhjet ku zbatohen aktivitetet dhe kohen ku kryhen ato. Hapi 3: Identifikimi i aspekteve te rendesishme te kujdesit shendetsor. Aspektet më të rëndësishme të kujdesit dhe shërbimeve që do monitorohen janë identifikuar. Prioritetet janë vendosur ndërmjet këtyre aspekteve të rëndësishme të kujdesit dhe shërbimeve që do monitorohen në çdo moment. Tema të zgjedhura në MIS 110 Master në Marketing Menaxhment

111 Hapi 4: Identifikimi i indikatorëve. Identifikohen indikatorët më të përshtatshëm për një aspekt të dhënë të shëndetit. indikatorët janë mates më të përshtatshëm që përdoren pë kujdesin shëndetsor. Këto indikatorë duhet të jenë objektiv dhe ato janë më produktiv dhe kupimplotë nëse identifikohen dhe krijohen nga skuadrat. Hapi 5: Vendosja e kufijve. Kufijtë vendosen kur duhet të fillohet vlersimi, sidoqoftë vlersimi mund të vazhdohet edhe kur kufitë nukarrihen. Mund të dëshirojmë të vlersojmë një aspekt të kujdesit për të përcaktuar nese një variacion duhet të reduktohet ose nëse performanca duhet të përmisohet. Kufitë përcaktohen nga studime të mëparshme, eksperienca e stafit, performance e kaluar dhe nevojat dhe pritjet e klientëve. Kufitë përcaktohen sin ë terma pozitiv ashtu edhe negative. Hapi 6: Mbledhja dhe organizimi i të dhënave. Identifikohen burimet e të dhënave të lidhura me secilin nga indikatorët. Përcaktohen se si do të mblidhen të dhënat dhe kush është përgjrgjës për mbledhjen e tyre. Duhet të merren vendime nëse natyra e të dhënave të mbledhura duhet të jetë perspektive dhe retroperspektive. S Hapi 7: Fillimi i vlerësimit. Prioritetet për vlersim janë përcaktuar. Vlersimi nga e njejta skuadër që zgjedhi indikatorët dhe kufitë më i përshtatshëm dhe efektiv. Opurtunitete për përmisimin dhe metodat për arritjen e këtyre përmisimeve janë identifikuar. Hapi 8: Ndërmarrja e veprimeve për përmisimin e shërbimit shëndetsor. Kur vlersimi identifikon një opurtinitet për përmisim, veprimet skicohen për përmisimin e shërbimit ndaj pacientit. pastaj identifikohen personat përgjegjës për implementimin e veprimeve. Rekomandimet duhet të implementohen në mënyra koherente. Hapi 9: Vlersimi i efektivitetit të veprimeve. Monitorimi i aspekteve të shërbimit shëndetsor është i vazhdueshëm. Gjetjet rishikohen më pas për të pare nese veprimet e ndërmarrura aktualisht e kanë përmisuar shërbimin shëndetsor. Ndërmerren vendime të mëtejshme nëse duhen të bëhen më shumë vlersime dhe veprime për të arritur një qëllim të vendosur. Tema të zgjedhura në MIS 111 Master në Marketing Menaxhment

112 Hapi 10: Komunikimi i rezultateve tek individët ose grupet e rëndësishme. Konkluzionet, rekomandimet, veprimet dhe pasuesit raportohen tak individet ose grupet e pershtatshme. Ky raportim përfshin komunikimet tek antaret e stafit përgjegjës për sigurimin e shërbimit shëndetsor, kryetarit të stafit, komisionit për përmisimin e cilësisë dhe menaxherë të tjerë të përshtatshëm. Përfundimi Standartet ISO u krijuan, duke e pa të arsyeshme ndihmesën e organizatave e çfardo lloj tipi e madhësie qofshin ato, me qëllim që të zbatojnë sisteme efektive të menaxhimit, duke filluar nga standarti ISO 9000, i cili standart dëshmon një lloj sigurie mes furnizuesit e blerësit, në rastin kur ndërmarrjeve u jepet një çertifikatë e tillë ata dëshmojnë aftësinë e tijë për kontrollin e nivelit të cilësisë. Qajsa e deritanishme e ISO 9000ka për bazë modelin për udhëheqjen me kualitetin perms 20 elementeve të cilat janë përzierje e qasjeve procedurale dhe funksionale me detyra dhe përgjegjësi në lidhje me kualitetin. Organizatat njëkohësisht duhet të jenë të orientuara kah blerësi, pra organizatat varen nga blerësi. Kompanitë që i kushtojnë një rëndësi të posaçme ISO standarteve, duhet edhe ti ndjekin hapat, të cilat hapa janë me rëndësi të posaçme për zhvillimin e cilësisë. Literatura e shfrytëzuar 1. Beqiri, dr. Edmond, Sisteme Informacione të Menaxhmentit, Tetovë 2010/ Ruseti, dr Bashkim;Sovrani, dr. Kozeta, Sistemi i Informacioneve për Menaxhim 3. Elmazi, dr. Liljana, Menaxhimi e Marketingu i Shërbimeve, Tiranë Tema të zgjedhura në MIS 112 Master në Marketing Menaxhment

113 Ilir Haziri: Web shërbimet, gjendja aktuale ABSTRAKT Web shërbimet (Web Services) janë një teknologji e re që mundësojnë qasjen e funksioneve në largësi përmes internetit. Web shërbimet janë aplikacione kyçe në komunikimin e bizneseve me biznese (B2B) dhe biznesit me konsumator (B2C). Web shërbimet janë të bazuara në një bashkësi XML-standardesh, të cilat janë WSDL (Web Services Descritpion Language), SOAP (Simple Objekt Access Protocol) si dhe UDDI (Universal Descripption, Discovery and Integration). Përmes këtyre standardeve Web shërbimet mundësojnë që nga një Windows klient ti qasemi një funksioni në largësi, i cili ofrohet nga një sistem në Linux dhe anasjelltas. Komunikimi në mes të shfrytëzuesit të Web shërbimit (klientit) dhe ofruesit te Web shërbimeve behet përmes HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokollit. Komunikimi përmes HTTP (portit 80) protokollit nuk implikon ndërrimin e konfiguracionit të rrjetës, meqenëse zakonisht porti 80 është në çdo organizatë i hapur, çka e ka rritur shkallen e pranueshmerisë së kësaj teknologjie te konsumatori. Në pjesën e parë të këtij punimi është analizuar koncepti, krijimi dhe konsumimi i Web shërbimeve. Esenciale në këtë punim është krahasimi i teknologjive.net dhe J2EE ne kontekst të Web shërbimeve, ku do të studiohen për së afërmi arkitekturat që përdorin këto teknologji dhe do të shohim rezultatet që kanë bërë që këto teknologji të jenë më të avancuarat në ketë drejtim. Ne pjesën e fundit është analizuar tregu i Web shërbimeve. Fjalë kyçe: XML, SOAP, WSDL, UDDI, HTTP,.NET J2EE 1. Hyrje Web shërbimet janë një teknologji e re që shërbejnë për qasjen e funksioneve në largësi përmes internetit. Web shërbimet janë aplikacione kyçe në komunikimin e bizneseve me biznese (B2B) dhe biznesit me konsumator (B2C). Web shërbimet janë të bazuara në një bashkësi XMLstandardesh, të cilat janë: WSDL bën përshkrimin e Web shërbimit dhe metodat e tij, SOAP përmban një bashkësi rregullash që lejojnë dërgimin dhe pranimin e informatave, si dhe UDDI është një regjistër ku ruhen Web shërbimet e publikuara dhe informatat në lidhje me ato Web shërbime [BCG+01]. Përmes këtyre standardeve Web shërbimet mundësojnë integrimin e aplikacioneve të ndryshme në aplikacione të Web-it. Teknologjia e Web shërbimeve e prezanton një rrugë të rëndësishme dhe të përshtatshme për bizneset që komunikojnë ndërmjeti veti dhe me konsumatorë. Ky komunikim mundësohet me anë të HTTP protokollit. Web shërbimi identifikohet në bazë të një URL-je, ngjashëm sikurse kur i qasemi çdo Web sajt në internet (p.sh Ajo çka i bën Web shërbimet të veçanta apo mund të them më ndryshe nga Web sajtet, është se Web shërbimet kanë tip te bashkëveprimit reciprok që ato vetë e sigurojnë, kjo do të thotë se p.sh një klient bën një kërkesë përmes HTTP-së, ndërsa përgjigja i kthehet si XML. Shumica e Web sajteve dizajnohen në atë mënyre që klientit i cili bën kërkesë në atë Web sajt ti sigurohen përgjigje apo informacione të kënaqshme mbi kërkesën e bërë. Këtë kërkesë klienti Tema të zgjedhura në MIS 113 Master në Marketing Menaxhment

114 e bënë ose duke shkruar një URL në brouser1 ose duke klikuar në ndonjë linç2 të ndonjë Web faqe përkatëse në internet. Në Figurën 1 është paraqitur komunikimi i klientit me serverin Figura 1: Komunikimi i klientit me serverin Një Web shërbim është i ngjashëm me një Web sajt vetëm për nga qasja, çka do të thotë se edhe Web shërbimit edhe Web sajtit ne i qasemi me anë të një URL-je. Mirëpo diferenca qëndron në përmbajtjen e dokumentit se çka dërgojmë në kërkesën e bërë prej klientit në Web server përmes një Web shërbimi apo Web sajti. Klienti i Web shërbimit dërgon XML dokumente të formatuara në mënyrë te veçantë duke u përputhur me rregullat dhe specifikat e protokollit të SOAP-it. Për SOAP më gjerësisht do të flasim në kapitullin e dytë. Përparësia e SOAP it është se dërgohet përmes HTTP protokollit. Web shërbimet veprojnë në portin 80 që është i dedikuar për protokollin HTTP, dhe në portin 443 që është i dedikuar për protokollin HTTPS që e bëjnë Web shërbimin të sigurtë gjatë përdorimit në Web. Komunikimi i një klienti me një Web shërbimin është paraqitur në Figurën 2. Figura 2: Komunikimi i klientit me Web shërbimin përmes një Web server Kuptimi i Web shërbimeve Web shërbimet janë një teknologji e re që bazohen në XML standardin. Teknologjia e Web shërbimeve bazohet në shumë softverë të aplikacioneve të ndryshme që ekzekutohen në largësi dhe në sisteme te ndryshme operative qe lidhen përmes internetit [BRX04]. Web shërbimet nuk janë shfaqur në mënyre të rastësishme, por ato janë rezultat i zhvillimit të arkitekturës tri shtresore3 dhe integrimit të platformave të aplikacioneve te ndërmarrjeve ku kanë provuar me e nxit WWW [AP04]. Për ti kuptuar Web shërbimet është më rëndësi ta kuptojmë arkitekturën e Web shërbimeve (SOAP, WSDL, UDDI si dhe XML gjuhën), dhe zhvillimin e Web shërbimeve deri më sot. Me rëndësi të kuptohet janë edhe raportet e Web shërbimeve me teknologjitë tjera ekzistuese. Ky raport është i paevitueshëm nga ky aspekt që është e mundur të kuptojmë se çka po ndodh në botën e Web shërbimeve [AP04]. Web shërbimet janë njëra ndër teknologjitë që kanë tërheq vëmendjen e shumë Tema të zgjedhura në MIS 114 Master në Marketing Menaxhment

115 kompanive dhe shitësve. Web shërbimet luajnë një rol te rëndësishëm në këtë drejtim sepse janë aplikacione kyçe në komunikimin e bizneseve me biznese (B2B) dhe biznesit me konsumator (B2C). Është më rëndësi të veçantë të ceket se për Web shërbime nuk është e nevojshme të bëhet re-konfigurimi i rrjetës dhe po ashtu Web shërbimet janë platforme e pavarur dhe nuk varen se në çfarë sistemi operativ dhe çfarë gjuhe programuese ekzekutohen ose ndërtohen Web shërbimet, për ketë arsye kanë gjetur zbatim të madh tek ndërmarrjet dhe kompanitë më prestigjioze në botë. 3 Middleware softver qe i lidh dy aplikacione te ndara dhe te ndryshme (p.sh bazën e te dhënave me serverin) Ajo çka i bënë edhe më të fuqishme Web shërbimet është se ato ekzekutohen përmes protokollit HTTP në portin 80 dhe protokollit HTTPS në portin 443. Përdorimi i tyre është në rritje e sipër dhe kjo është një ndër arsyet pse unë kam zgjedhur pikërisht Web shërbimet. Objektivat Web shërbimet janë njëra ndër teknologjitë më të përhapura në ditët e sotme të cilat e prezantojnë një rrugë të rëndësishme për komunikim ndërmjet bizneseve me konsumatorë (B2C) dhe bizneseve me biznese (B2B). Termi i Web shërbimeve përshkruan një rrugë të standardizuar të integrimit të aplikacioneve, duke i përdorur standardet XML, SOAP, WSDL dhe UDDI mbi protokollin e hapur te internetit HTTP (portin 80). Objektiv e këtij punimi është kuptimi dhe përshkrimi detal i Web shërbimeve dhe përdorimi i atyre në situata të ndryshme. Gjatë punimit të këtij tpunimi do të bëjmë analiza të ndryshme, do të diskutohet se cila prej teknologjive që sot përdoren janë më të avancuara, cilat e kanë tregun në duart e tyre, cila është dominontegjithashtu do të krahasohet në hollësi arkitektura e Web shërbimeve.net dhe J2EE. Arkitektura e Web shërbimeve Në këtë pjesë të punimit do të flasim për arkitekturën e Web shërbimeve si dhe protokollet që përdorë kjo teknologji. Web shërbimet sigurojnë aftësi të komunikimit ndërmjet sistemeve të ndryshme të aplikacioneve softverike, të cilat ekzekutohen në platforma të ndryshme dhe në sisteme operative të ndryshme. Arkitektura e Web shërbimeve na tregon një koncept gjeneral për kuptimin e Web shërbimeve si dhe marrëdhëniet ndërmjet komponentëve të këtij koncepti. Më gjerësisht për komponentët e arkitekturës do te flasim në vazhdim të këtij kapitulli. Arkitektura e Web shërbimeve është e bazuar në dërgimin e XML mesazheve. XML-ja mund të prezantohet thjeshtë edhe më anë të karaktereve ASCII e cila mund të transferohet në mënyrë më të thjeshtë prej një kompjuteri në kompjuterin tjetër. Kuptimet e kësaj janë shumë te rëndësishme [PK03]. Nuk ka rëndësi se ç farë lloj i kompjuterit e dërgon SOAP mesazhin, ose në ç farë sistemi operativ po ekzekutohet. Tema të zgjedhura në MIS 115 Master në Marketing Menaxhment

116 Nuk është më rëndësi të dihet se nga cili vend i botës klienti po e dërgon mesazhin. Nuk ka nevojë që klienti ta dijë se ç farë tipi i SOAP procesorit po ekzekutohet në server. Pra ajo çka është më rendësi tek Web shërbimet është se nuk ka ndonjë platformë dhe gjuhë programuese që nuk mund të komunikojnë me Web shërbime, kjo është paraqitur në Figurën 3. Figura 3: Modeli i integrimit e Web shërbimi Shtresat e Web shërbimeve Arkitektura e Web shërbimeve është e implementuar përmes pesë pjesëve kryesore (shtresave), të cilat janë të organizuara në shtresa njëra pas tjetrës ashtu siç janë ndërtuar [TK01]. Në figurën 4 është paraqitur steku i teknologjisë se Web shërbimeve. Figura 4: Shtresat e teknologjisë se Web shërbimeve Steku i Web shërbimeve është shumë i ngjashëm me stekun e TCP/IP modelit. Në figurën 5 janë paraqitur shtresat e TCP/IP modelit. \ Tema të zgjedhura në MIS 116 Master në Marketing Menaxhment

117 Figura 5: Steku i modelit TCP/IP Tek Web shërbimet shtresat themelore janë: Discovery, Description dhe Packaging. Shkurtimisht çka paraqesin këto shtresa: Discovering Kjo shtresë mundëson që konsumatori të njoftohet me përshkrimet që ka dhënë furnizuesit mbi Web shërbimin e tij. Një ndër mekanizmat më të njohur që kryen këtë funksion është UDDI (Universal Description, Discovery and Integration). Description Kjo shtresë shërben për të përshkruar Web shërbimet. Kur dëshirojmë të ndërtojmë Web shërbime, njëra ndër gjuhët më adekuate dhe më të famshme për përshkrimin e Web shërbimeve është WSDL (Web Services Description Language). 4 Eng. Firewall Packaging Që të dhënat e aplikacioneve të udhëtojnë nëpër rrjetë nga shtresa e transportit ato duhet të jenë të paketuara packaged në asi lloj formati që të jetë i kuptueshëm për çdo pjesë [TK01]. XML është format bazik në shumicën e Web shërbimeve aktuale, sepse mund të përdoret për ta treguar kuptimin e të dhënave para se të transmetohen ato të dhëna. Edhe SOAP është format shumë i njohur i paketimit te të dhënave dhe është e bazuar në gjuhën XML. Transport Shtresa e transportit përfshin teknologji të ndryshme të cilat mundësojnë që në mënyrë të drejtpërdrejte të lejojnë komunikimin e aplikacioneve me aplikacione. Këto teknologji përdorin protokollet si TCP, HTTP, SMTP [TK01]. Parësore për shtresën e transportit është bartja e të dhënave ndërmjet dy apo më shumë lokacioneve në rrjetë. Web shërbimet përdorin HTTP protokollin (porti 80) sepse është gjithnjë në disponim, dhe e përkrah murin mbrojtës4. Network Kjo shtresë është po e njëjta shtresë me TCP/IP modelin e rrjetës. Kjo shtresë siguron komunikimin themelor, adresimin dhe aftësitë e rrugëtimit. Komponentët kyçe të Web shërbimeve - PLATFORMA Siç e cekëm edhe më lartë se thelbësore për Web shërbimet është XML me standardet tjera SOAP, WSDL dhe UDDI, në ketë pjesë do të shpjegohen mënyrat e përdorimit te këtyre komponentëve një nga një duke filluar me platformën bazike të Web shërbimeve e cila është: XML + HTTP HTTP është një protokoll që është prezent kudo, që praktikisht ekzekutohet kudo në Internet ndërsa XML gjuha markuese përshkruan strukturën dhe kuptimin e dokumentit mirëpo nuk përshkruan formatizimin e elementeve në dokument. Tema të zgjedhura në MIS 117 Master në Marketing Menaxhment

118 Uebi ka nevojë që të rritet me disa platforma tjera të shërbimeve, te cilat përmbajnë prezencën në çdo kohë dhe vend si dhe thjeshtësinë e Webit, në mënyrë që të krijohet një platforme funksionale dhe mjaft e përdorshme. Funksioni më komplet i Web shërbimeve do të mendohej si[vv01]: XML + HTTP + SOAP + WSDL + UDDI Në vazhdim do të flasim gjerësisht për secilën nga elementet e platformës së Web shërbimeve. 4 Eng. Firewall Definicioni i Web shërbimeve Çka kuptojmë me Web shërbime? Definicion: Web shërbimet (Web Services) janë një teknologji e re që mundësojnë qasjen e funksioneve në largësi përmes internetit. Web shërbimet janë aplikacione kyçe në komunikimin e bizneseve me biznese (B2B) dhe biznesit me konsumator (B2C). Web shërbimet janë të bazuara në një bashkësi XML-standardesh, të cilat janë SOAP (Simple Objekt Access Protocol), WSDL (Web Services Descritpion Language) si dhe UDDI (Universal Descripption, Discovery and Integration). MICROSOFT Në vitet e fundit nevoja për ti lidhur njerëzit, informacionet, dhe proceset ka ndryshuar rrugën e softverit që ka filluar me u zhvillu. Me sukses sistemet e IT-ve në mënyrë të rritshme kanë nevojë për bashkëveprim (interoperability5) përmes platformave dhe shërbimeve fleksibil që munden në mënyrë të lehtë me u zhvillu mbi kohën. Kjo e ka shty përhapjen e XML-it si gjuhë universale për interpretimin dhe transmetimin e të dhënave të organizuara që janë të pavarura nga gjuha programuese, platforma softverike, dhe hardveri. Duke pasur pranim te gjerë të XML-it, Web shërbimet janë aplikacione që përdorin standarde të transportit, enkodimit6, si dhe protokolle për shkëmbimin e informacioneve. Me mbështetjen e gjerë përmes shitësve dhe biznesmenëve, Web shërbimet i lejojnë sistemet kompjuterike që të komunikojnë në çdo platformë si në intranet të përbashkët, ekstranet dhe përmes internetit me mbështetje për end-to-end sigurinë, dërgimin e besueshëm të mesazheve, transaksionet e shpërndara etj. Web Shërbimet janë bazuar në qendër të një bashkësie standardesh që e përshkruajnë sintaksën dhe semantiken e komunikimit të softverit: XML siguron sintaksën e përbashkët për përfaqësimin e të dhënave, SOAP7 siguron semantikën për shkëmbimin e të dhënave, dhe WSDL8 siguron një mekanizëm për përshkrimin dhe aftësitë e një Web shërbimi. [MC06]. W3C Web shërbimi është sistem softverik i cili është dizajnuar për të mbështetur komunikimin ndërmjet dy sistemeve të ndryshme pra bashkëveprimin makinë-makinë në një rrjetë. Ka një interface të dizajnuar në një makine-procesueshme të formatit (veçanërisht WSDL-së). Sistemet tjera bashkëveprojnë me Web shërbime në një mënyrë të komanduar nga përshkrimi i vet duke përdorur SOAP mesazhet, në mënyrë tipike të transportuara duke përdorur HTTP dhe një XML serializim në bashkëveprim me standarde tjera të Web-it. [W3C04] 5 Interoperability d.m.th aftësia e dy kompjuterëve qe te komunikojnë dhe te punojnë se bashku 6 Ang. Encoding 7 SOAP - Simple Object Access Protocol Tema të zgjedhura në MIS 118 Master në Marketing Menaxhment

119 8 WSDL - Web Services Description Language IBM Web shërbimi është një interface që përshkruan një koleksion të operacioneve që janë për rrjetën të pranueshme dhe të standardizuara përmes XML mesazheve. Një Web shërbim kryen një detyrë të veçantë ose një bashkësi detyrash. Web shërbimi përshkruhet duke përdorur standardin formal XML-it, te njohur si përshkrim i shërbimit (service descritpion), që siguron të gjitha detajet e nevojshme për bashkëveprim me shërbimin, duke përfshirë formatin e mesazheve, protokollet e transportit dhe lokacionin. Përshkrimet e Web shërbimeve janë folur në WSDL. [GGK + 02]. SUN Një Web shërbim është thjeshtë një aplikacion funksional i cili është bërë i realizueshëm në Web (WWW9). Web shërbimi përbëhet nga shërbimi i qasjes në rrjete, plus nga një përshkrim formal se si ti qasemi dhe si ta përdorim shërbimin. Gjuha që përdoret për përshkrim formal tek Web shërbimet është XML gjuha [BRX04]. Konsumimi i ASP.NET Web shërbimeve Në ASP.NET, konsumimi i Web shërbimeve nuk paraqet ndonjë vështirësi të madhe. Për të konsumuar një Web shërbim duhet të plotësohen pikat e mëposhtme: Duhet gjetur Web shërbimin Duhet të krijohet Proxy klasa për Web shërbim (kur përdorim SOAP) Qasja e Web metodës përmes Proxy klasës Ti plotësojmë këto pika me radhë duke filluar me gjetjen e Web shërbimit. Si ilustrim në Figura 37 marrim shembullin e krijuar në kapitullin tre. Nëse shfrytëzuesi e din URL-në e Web shërbimit atëherë është shumë thjeshte shtimi i një Web reference. Këtë proces e tregon Figura 37.. Figura 6: Dialogu për shtimin e Web referencës Si rezultat në këtë adresë është shfaqur vetëm Web metoda (funksioni) i Web shërbimit Llotaria. Për shtimin e një Web reference aty ku na është propozuar emri localhost (ky emër gjenerohet Tema të zgjedhura në MIS 119 Master në Marketing Menaxhment

120 automatikisht ne bazë të emrit të serverit, në rastin tonë e kemi localhost sepse po i referohemi Web shërbimeve qe i kemi në kompjuter) vendosim emrin e referencës LlotariaProxy. Me ç rast kur shtojmë Web referencë në projektin tonë, Visual Studio.NET në mënyrë automatike dhe transparente e krijon Proxy klasën. Figura 38 e tregon shtimin e Web referencës, në fakt krijimin e Proxy klasës. Figura 7: Shtimi i Web references Tani kemi mundësinë e përdorimit të Proxy klasës në projekt. Nëse bëjmë ndonjë ndryshim në Web shërbimin e krijuar, gjithmonë duhet që ta bëjmë update referencën e krijuar në mënyrë që të merren ndryshimet e bëra. Nën referencën e shtuar LlotariaProxy në mënyrë automatike Visual Studio.NET i shton edhe tre fajlla tjerë që mbajnë informacione për Web shërbimin, këto fajlla kanë kësi lloj ekstensionesh. Se çka paraqesin këto ekstensione në Tabelën 1. Tabela 1: Përshkrimi i ekstensioneve qe i përmban Web referenca Në C# instancimin e klasës mund ta bëjmë në këtë mënyrë të paraqitur në Figurën 39: Tema të zgjedhura në MIS 120 Master në Marketing Menaxhment

121 LlotariaProxy.Llotaria LlotariaIns = new Test.LlotariaProxy.Llotaria(); Figura 8: Instancimi i klasës Ndërsa qasjes së Web metodës të Web shërbimit i referohemi në këtë mënyrë, si në Figurën 40. for (int i = 0; i < c;i++) { numri[i] = LlotariaIns.ShfaqKombinimin( int.parse(this.txtkposhtem.text), int.parse(this.txtksiperm.text), int.parse(this.numri.text)); } Figura 9: Përdorimi i klasës se instancuar Ndërtimi i një klienti - Web Based Hapim Visual Studio.NET, në menynë file zgjidhim New Web Page ASP.NET Web Site. Projektin e emërojmë sipas dëshirës, në këtë rast Shfrytezimi_USH_Llotaria. Projektit të krijuar ja shtojmë Web referencën të cilën e emërojmë Llotaria_USH. Me anë të kontrolleve që na i ofron Visual Studio.NET, e bëjmë dizajnimin e formës, si dhe i kodojmë këto kontrolla. Instancimi dhe përdorimi i Web referencës së shtuar më lartë, bëhet në këtë mënyrë: : Llotaria_USh.Llotaria Lloto = new Llotaria_USh.Llotaria(); for (int i = 0; i < c; i++) { numri[i] = Lloto.ShfaqKombinimin( int.parse(this.txtkposhtem.text), int.parse(this.txtksiperm.text), int.parse(this.numri.text)); } Tema të zgjedhura në MIS 121 Master në Marketing Menaxhment

122 Nëse e ekzekutojmë kodin e krijuar atëherë do të na hapet Web brouseri me URL në ( me përmbajtje si në Figurë. Figura 10: Pamja e ASP.NET forms Pas plotësimit të këtyre fushave me vlera adekuate (p.sh nëse marrim kufijtë prej 1 39 duke i zgjedhur nga 7 kombinime) Web faqja do të duket kështu Tema të zgjedhura në MIS 122 Master në Marketing Menaxhment

123 Sa herë që të shtypim butoni Shfaq kombinimin, do të na shfaqet nga një kombinim i ri, varësisht prej kushteve që ne i caktojmë në fushat e sipërme. 42 Ndërtimi i një klienti Windows Based Po të njëjtin shembull që e ndërtuam më lartë do ta ndërtojmë edhe këtu, mirëpo tani në Windows Based në c#. Hapim Visual Studio.NET, në menynë file zgjidhim New Project Windows Application. Projektin e emërojmë sipas dëshirës, në këtë rast KlentiWindowsApp. Projektit të krijuar ja shtojmë Web referencën te cilën e emërojmë LlotariaProxy. Me anë të kontrolleve që na i ofron Visual Studio.NET, e bëjmë dizajnimin e formës, si dhe i kodojmë këto kontrolla e formës. Instancimi dhe përdorimi Web referencës e bëjmë sikurse me lartë. Pasi të përfundojmë me dizajnim dhe kodim, e ekzekutojmë kodin e krijuar dhe si rezultat i punës së bërë do të na paraqitet forma që është treguar në Figurë. Figura 11: Formë e ndërtuar në Windows Based Tema të zgjedhura në MIS 123 Master në Marketing Menaxhment

124 Kjo formë për momentin nuk është e plotësuar, mirëpo nëse i plotësojmë (Figura 43) fushat me vlerat sikurse në shembullin e Web faqes atëherë si rezultat do të kemi: Figura 12: Përdorimi i formës së ndërtuar në Web Based Krahasimi i teknologjive të Web shërbimeve Microsoft.NET vs. Java Web shërbimet janë të bazuara në Web aplikacione që përdorin XML standardin dhe protokollet e transportit për të shkëmbyer informata në mes të klientit dhe serverit. Kjo teknologji është shumë e rëndësishme për komunikimin e ndërmarrjeve në largësi. Pasi që teknologjia e Web shërbimeve është duke u zhvilluar me një vrull mjaft të shpejtë, është më rëndësi të madhe për një ndërmarrje qe ti dijë përformansat dhe karakteristikat e këtyre teknologjive. Në këtë kapitull kemi zgjedhur krahasimin e teknologjive.net vs. J2EE..NET dhe J2EE janë teknologjitë që janë duke i udhëhequr nivelet e aplikacioneve të ndërmarrjeve, gjithashtu janë platforma për zhvillimin e Web shërbimet..net ofron faza të ndryshme të zhvillimit të Web shërbimeve, gjersa platforma e Java arrin me librari të reja. Këto dy platforma sigurojnë karakteristika të mira për zhvillimin e Web shërbimeve. Ne do të diskutojmë se cila prej këtyre dy teknologjive është me e zhvilluar në aspektin e Web shërbimeve. Java siguron platforme të pavarur, kjo teknologji punon në platforma të pavarur, në çfarëdo arkitekture hardverike apo në çfarëdo sistemi operativ. Më poshtë janë paraqitur arkitekturat e këtyre teknologjive, J2EE dhe.net. Java është e përkrahur nga shumë kompani të mëdha (IBM, ORACLE etj.) ndërsa.net është e përkrahur vetëm nga një kompani e madhe (Microsoft). Në Figurën 44 është paraqitur arkitektura e J2EE. Tema të zgjedhura në MIS 124 Master në Marketing Menaxhment

125 Figura 13: Arkitektura e J2EE [KG00] Teknologjia.NET është vazhdimësi e sukseseve të teknologjive të Microsoft-it si COM dhe DCOM. Teknologjia.NET ka këto veti të rëndësishme: 1. Gjuhë të pavarur kjo na tregon se për zhvilluesit e aplikacioneve,.net siguron një mori gjuhesh programuese (C#.NET, VB.NET, C++ etj.). 2. Përkrah integrimin e Web shërbimeve me anë të.net mund ti ndërtojmë Web shërbimet, ti gjejmë dhe publikojmë ne mënyrë shume te thjeshte. Në Figurën 45 është paraqitur zhvillimi i platformës.net. Figura 14: Arkitektura e Microsoft.NET [KG00] Në tabelën 2 janë paraqitur dallimet në mes të arkitekturës J2EE dhe.net duke filluar nga shtresa e ekzekutimit të kodit deri tek shtresa e aplikacionet Tema të zgjedhura në MIS 125 Master në Marketing Menaxhment

126 Tabela 2: Kuptimi i arkitekturës së teknologjive.net dhe J2EE [KG00] NET përkrahë më shumë gjuhë programuese dhe ka veglat më të mira. Ekzekutohet vetëm në sistemin operativ Windows. Ndërsa të Java është e kundërta, sepse Java përkrah shumë sisteme operative, mirëpo është i limituar vetëm në gjuhen programuese Java, poashtu veglat e J2EE nuk janë më të pasura se ato të.net. Tabela 3 i paraqet disa karakteristika të.net vs. J2EE. ( Tabela 3: Microsoft.NET vs. J2EE26 Tema të zgjedhura në MIS 126 Master në Marketing Menaxhment

127 Nëse i krahasojmë Web shërbimet për nga kodimi në Java dhe në C# na duken njëjtë. Mirëpo për të zhvilluar një shërbim në Axis server, duhet ta shkruajmë një XML dokument që i përshkruan metodat e klasave të Javës, për me u shfaq si Web shërbim. Ndërsa nëse zhvillojmë shërbimin me C#, në server nuk është e nevojshme të shkruajmë kod sepse.net teknologjia përmban atributet WebMethod dhe WebService (për të cilat kemi folur me lartë), me anë të këtyre identifikohet metoda që do të përdoret. Në anën tjetër Axis, na lejon me i shfaq metodat e fshehura pa bërë ndryshime në kod, kjo nuk është e mundur në.net. Për të testuar një Web shërbim me Axis, duhet të krijojmë program që i përkrah libraritë e Axis. Web shërbimi mund të testohet përmes shfletueseve të internetit (Internet Explorer, Mozilla etj.). Në aspektin e Web shërbimeve mund të themi se Microsoft.NET është përfundimisht fitues kundër J2EE. Siç dihet Microsoft është babai i SOAP të bazuar në Web shërbime. Ndërtimi i Web shërbimeve me.net është shumë lehtë dhe thjesht 26 Tregu dhe e ardhmja e Web shërbimeve Web shërbimet kanë bërë një ndryshim të madhe në industrinë e sotme softverike. Shumë kompani janë orientuar dhe po e rrisin shumë tregun e Web shërbimeve. Viteve të fundit kemi një numër të madhe të shitësve dhe poashtu edhe të blerësve të Web shërbimeve. XML dhe SOAP kanë bërë një shtytje përpara botës kompjuterike. Falë këtyre protokolleve sot shumë kompani dhe organizata të mëdha përdorin dhe i përkrahin në tërësi Web shërbimet duke përfshirë këtu edhe kompanitë 1. E sistemeve operative 2. E mjediseve zhvilluese për aplikacione si dhe 3. E sigurisë se të dhënave të cilat barten nëpërmjet rrjetës. XML Web shërbimet e kanë ndryshuar shumë politiken e sigurisë së ndërmarrjeve [BRX04]. Sistemet e më hershme të shpërndara e dimë që kanë qenë më të mbyllura pra çdo shfrytëzues që ka ardhur nga një intranet është konsideruar i besueshëm dhe të tjerët që kanë ardhur nga interneti nuk kanë qenë të besueshëm. Në krahasim me Web shërbimet shfrytëzuesit të gjithë vijnë nga interneti dhe pra janë të pabesueshme për këtë arsye ka qenë e nevojshme siguria e qasjes së të dhënave të këtyre ndërmarrjeve. Tregu i Web shërbimeve Web shërbimet kanë filluar të përdoren në vitin 2000 me shpresa shumë të mëdha. Web shërbimet në përgjithësi llogariten si hapi i ardhshëm në zhvillimin e integrimit të aplikacioneve dhe të ndërveprimit të tyre. Kjo teknologji është akoma e re për shumë zhvillues të aplikacioneve dhe industri profesionale. Në hapa shumë të shpejt teknologjia e Web shërbimeve po inkorporohet nëpër kompani të ndryshme. Komunikimi biznes me biznes B2B përmes Web shërbimeve ka zgjedhur shumë çështje dhe ka kursyer shumë kohë dhe para si dhe shumë kokëçarje që janë hasur Tema të zgjedhura në MIS 127 Master në Marketing Menaxhment

128 në teknologjitë e mëparshme. Rritja e zhvillimit të Web shërbimeve ka marr përmasa dhe dimensione të ndryshme. Web shërbimet kanë gjetur aplikim të madhe edhe në telefona celular, PDA, automjete si dhe në shumë aspekte tjera të jetës sonë të përditshme. Përdorimi kaq i gjerë i Web shërbimeve ka hapur një treg të ri për funksionalizimin e aplikacioneve dhe shërbimeve brenda dhe jashtë kompanive dhe bizneseve te ndryshme. Sipas një analize të bërë nga komiteti i IDC (International Data Corporation), në vitin 2003 janë shpenzuar afro 1.1 miliardë dollar ndërsa në vitin 2004 janë shpenzuar me shumë se dyfishi i vitit 2003, pra 2.3 bilion dollarë. Parashihet që deri në vitin 2009 tregu i Web shërbimeve të arrij shifra drastike rreth 14.9 bilion dollarë amerikan [IDC05]. Në Figurë është paraqitur një diagram ku shihet evoluimi i Web shërbimeve në vite. Ky diagram është si rezultat i kërkimeve dhe analizave të bëra nga komiteti i IDC-së. Figura 15: Tregu i Web shërbimeve (ne miliardë) Periudhat e zhvillimit dhe e ardhmja e Web shërbimeve Web shërbimet janë duke u zhvilluar në një rrugë të shpejt dhe të sigurtë. Edhe pse teknika e Web shërbimeve është avancuar mjaft si për nga siguria ashtu edhe për nga funksionaliteti pritet që në një të ardhme të afërt kjo teknike të zhvillohet edhe më tutje. Periudha e viteve ka qenë periudha fillestare e zhvillimit të Web shërbimeve. Në ketë periudhë përpos që janë ndërtuar protokollet për komunikim janë ndërtuar edhe vegla për ndërtimin e Web shërbimeve nga kompani të ndryshme siç janë: Microsoft, IBM, Software AG, Sun, Oracle etj. Periudha e viteve ka qenë një periudhë e përmirësimeve të infrastrukturës së Web shërbimeve [BRX04]. Në këtë periudhë është përmirësuar dukshëm siguria dhe kualiteti i Web shërbimeve dhe është rritur shumë komunikimi i shfrytëzuesve me biznese (B2C) dhe bizneseve me biznese (B2B). Për tu realizuar ky komunikim është kërkuar autorizimi i shfrytëzuesve, enkriptimi i të dhënave në mënyre që të kemi transaksione sa me të sigurta dhe të suksesshme. Në ketë periudhë Tema të zgjedhura në MIS 128 Master në Marketing Menaxhment

129 poashtu është rritur shumë adaptimi i UDDI regjistrave si për regjistrat privatë ashtu edhe për ata publik. Periudha e viteve 2005 e tutje është një periudhe ku ndërmarrjet jo vetëm qe kanë ndryshuar dhe po ndryshojnë proceset e bizneseve të tyre mirëpo kanë ndryshuar edhe modelin e biznesit pra kanë filluar bashkëpunimin dhe integrimin e proceseve në kohë reale (real-time) si brenda kompanive ashtu edhe jashtë tyre. Sot ndërtohen aplikacione te ndryshme pavarësisht platformës, gjuhëve programuese që përdoren dhe ato pastaj shpërndahen si Web shërbime. Përdorimi i tyre konsiston me gjetjen e bizneseve dhe partnerëve në mënyre dinamike Përfundimi Web shërbimet janë duke u bërë teknologjia me e rëndësishme për komunikim ndërmjet aplikacioneve të ndërmarrjeve të ndryshme si dhe aplikacioneve brenda vetë ndërmarrjeve. Ajo çka i bënë më të përdorshme Web shërbimet është se mund te ekzekutohen në platforma të ndryshme dhe gjuhë programuese të ndryshme. Komunikimi përmes Web shërbimeve është si rezultat i përdorimit të protokolleve SOAP, WSDL dhe UDDI të bazuara në gjuhen e sotme të internetit pra në XML. Përmes këtyre protokolleve Web shërbimet kanë arritur kulminacionin në teknologjinë e sotme informative dhe përdorimi i tyre po shtohet dita ditës. Esenca e këtij punimi ka qenë analiza e gjendjes aktuale të Web shërbimeve. Nga kjo analizë e bërë është arritur si përfundim se Web shërbimet përdoren mjaft shumë në tregun e teknologjisë informative, për komunikim në largësi. Mirëpo si rezultat i këtij punimi ka qenë edhe krahasimi i teknologjive.net dhe J2EE. Si përfundim që është arritur nga ky punim themi se teknologjia e Web shërbimeve me.net është teknologjia më e përdorur dhe kjo është sepse protokolli SOAP është pikërisht puna disa vjeçare e Microsoft-it e cila e ka zbuluar e para dhe është babai i këtij protokolli. Fillet e Web shërbimeve kanë filluar nga kjo kompani prandaj.net është teknologjia me e përdorshme sot për sot në botë, pra mbizotëron si për nga numri i shfrytëzuesve që i përdorin Web shërbimet me.net ashtu edhe për nga cilësia e ndërtimit të Web shërbimeve që ofrohen nga kjo teknologji. Lista e shkurtesave ASCII - American Standard Code for Information Interchange ASP.NET- Active Server Pages.NET B2B- Business-To-Business B2C- Business-To-Consumer CLR- Common Language Runtime CORBA- Common Object Request Broker Architecture DCOM- Distributed Component Object Model DTD- Document Type Definition DTD- Document Type Definition GUI- Graphical User Interface HTML- Hyper Text Markup Language HTTP- Hyper Text Transfer Protocol HTTPS- Secure HTTP IBM- International Business Machine IDC - International Data Corporation IDE- Integrated Development Environment IIOP- Internet Inter-ORB Protocol IIS- Internet Information Server Tema të zgjedhura në MIS 129 Master në Marketing Menaxhment

130 IP- Internet Protocol ISP- Internet Service Provider J2EE - Java 2 Enterprise Edition PC- Personal Computer RMI- Remote Method Invocation RPC- Remote Procedure Calls SMTP - Simple Mail Transfer Protocol SOA- Service-Oriented Architecture SOAP- Simple Object Access Protocol SSL- Secure Sockets Layer TCP- Transmission Control Protocol TCP/IP- Transmission Control Protocol/Internet Protocol UDDI- Universal Description, Discovery and Integration URI- Uniform Resource Identifier URL - Universal Resource Locator VS- Visual Studio WAP- Wireless Application Protocol WS- Web Services WSDL- Web Services Description Language XML- extensible Markup Language XSD - XML Schema Definition LITERATURA [AP04]- Gustavo Alonso and Cesare Pautasso, Computer Science Department, ETH Zurich, alonso@inf.ethz.ch, Web Services - Concepts, Architecture and Applications, May 2004 [BCG+01]- Ashish Banerjee, Aravind Corera, Zach Greenvoss, Andrew Krowczyk, Brad Maiani, Christian Nagel, Chris Peiris and Thiru Thangarathinam. C# Web Services - Building Web Services with.net Remoting and ASP.NET. Wrox Press Ltd, ISBN , [BRX04]- Dr. Techn. Blerim Rexha, Securing Web Services in a User-to Application Model Based on Certificate Private Extensions and Smartcard Technology, 2004 [DEF06] - Definition, 02 May DEF&topic= [DEFF06] - WSDL Definition 09 June DEF&topic= [IDC05] - IDC: Web Services Use to Greatly Increase Through 2009, July 18, [KBW03]-.NET Web Services: Architecture and Implementation by Keith Ballinger, Publisher Addison Wesley, and Pub Date: February 14, 2003, ISBN: [MC06]- Microsoft Corporation, June 2006 Payam Shodjai [PK03]- Stephen Potts and Mike Kopack, Sams Teach Yourself Web Services in 24 Hours International Standard Book Number: May Tema të zgjedhura në MIS 130 Master në Marketing Menaxhment

131 Januz Rexhepi: Sistemi I Informimit te Njehsorët Elektrikë Multifunksional Abstrakti Deri më tani ne kemi pasur disa problem të menaxhimit dhe të kontrollimit të energjis elektrike. Gjatëanalizave të shumta të cilat janë bërë në teren kemi ardhur në përfundim se menaxhimi më I lehtë mund të bëhet nëse ne instalojm një sistem të ri të menaxhimit të enerxhis elektrike e cila menaxhohet dhe kontrollohet nga distance. Hyrje ISKRAEMECO është ndër ofruesit e botës kryesorë të pajisjeve dhe sistemeve për regjistrimin elektrike matëse të energjisë, dhe faturimit. Për gjashtë dekada, ne kemi kombinuar me sukses përvojë me risitë dhe teknologjitë e reja në mënyrë që të plotësojnë nevojat e ndryshme në fushën e matjes dhe faturimit të konsumit të energjisë elektrike. Ekspertiza skraemeco dhe risia Shtysë kryesore të hulumtimit tonë dhe të zhvillimit janë zhvillimet e fundit në teknologjitë e matjes: elemente të reja matëse dhe sistemet, të komunikimit të integruar, lexim automatik meter, me telekomandë ngarkesës dhe mbikëqyrjen dhe kërkesat e zgjuar shtëpi. Duke përdorur zhvillimet më të fundit në Mikroelektronika, ne kemi zhvilluar "inteligjente" produkte fleksibile me funksionalitete të shumta. Me fokus në nevojat e konsumatorëve, ne kemi zhvilluar sistemin kompjuterik për mbështetjen e faturimit të energjisë elektrike dhe të menaxhimit të kërkesës për të dy konsumatorëve industriale dhe banimi. MT372-D1 3x230/400V, 5(85)A NJEHSORI ELEKTRONIK MULTIFUNKSIONAL Me integrimin e GSM/GPRS modemit Ndërprerësi Për kyqje dhe qkyqje lokale të njehsorit nga distanca Aplikacioni I leximit të paisjes Për leximin lokal dhe parametrimin e njehsorit Ky njehësor multifunksional ka nje kartel elektronike I cili komandohet nga distanca kontrollohen harxhimet si dhe mundet të qkyqet dhe të rikuqet nga distanca. Tema të zgjedhura në MIS 131 Master në Marketing Menaxhment

132 Strategjia klient/server. Kjo u ofron punëtorëve qasje në informacione dhe aplikime kompjuterike sa here të që kyqen (log in) në rrjet. Në përgjithësi kjo bazohet në autentifikimin e kompjuterit që përdoret përdoret për t u kyqur, që zakonisht është një laptop mobil ose PC desktop i vendosur në ndonjë zyre. Udhëzime për instalim: E përgjithshme: Vetëm personat e autorizuar mund t i qasen instalimit! Ndrrimi i njehsorit duhet të bëhet sipas të gjitha rregullave në fuqi; Në punë duhet të merren në konsideratë të gjitha rregullat e sigurisë; Në vendin e matjes të instalohet njehsori gjegjës (adekuat); Në rastin e shumë problemeve duhet të konsultohet serviseri i autorizuar. Rregullativa e sigurisë Instalimin mund ta bëjë vetëm personi I kualifikuar për këtë, të cilët janë të informuar për rregullat e mbrojtjes në punë. Siguria në rend të pare duhet të jetë për çdo instalues, gjatë punës duhet të shfrytëzohet paisja adekuate. INFORMATAT TEKNIKE TË NJEHSORIT (SHKURT) Përshkrimi I Njehsorit: Numër Përshkrimi 1 LCD-displej 2 Lloji (tipi) I njehsorit 3 Numri serik I njehsorit 4 Vendi për kyçjen e antenës së jashtme 5 Legjenda e regjistrit të cilat çfaqen në displej 6 Vendi për pllombimin e kapakut të njehsorit 7 Kapaku I terminaleve kyçëse 8 Vendi për pllombimin e kapakut të terminaleve 9 IR (infra-i kuq) interfejsi optik 10 Të dhënat teknike të njehsorit 11 Tasti për manipulim me njehsorë 12 Numri i SW paketit 13 LED treguesi impulsiv 14 Logotipi Tema të zgjedhura në MIS 132 Master në Marketing Menaxhment

133 Tema të zgjedhura në MIS 133 Master në Marketing Menaxhment

134 Dimenzionet e njehsorit Tabela 1 Tema të zgjedhura në MIS 134 Master në Marketing Menaxhment

135 Skema e lidhjes Lidhja trefazore: Tema të zgjedhura në MIS 135 Master në Marketing Menaxhment

136 Tema të zgjedhura në MIS 136 Master në Marketing Menaxhment

137 Terminali kyçës I njehsorit E përgjithshme: Tema të zgjedhura në MIS 137 Master në Marketing Menaxhment

138 Të dhënat teknike: 2. INSTALIMI I NJEHSORIT Njehsori duhet të kyçet sipas skemës së lidhjes e cila është në anën e mbrendshme të kapakut. Kyçja e degëve (çarçeve) të tensionit dhe rrymës Kyçja të bëhet pa prezencën e tensionit; Për kyçje të përdoren kabllot adekuate (të pregaditura me gëzhoja); Bulonat në terminale lirohen me vegël adekuate dhe moment (sipas tabeles 2); Qarqet (degët) e rrymave dhe tensioneve kyçen sipas rregulles së rënditjes fazore; Pas kyçjes kontrolloni a është lidhja në rregull; Tema të zgjedhura në MIS 138 Master në Marketing Menaxhment

139 Njehsori kyçet në tension vetëm pas kompletimit të instalimeve të përshkruara si në vazhdim. Kyçja e terminaleve ndihmëse Kyçja realizohet në gjendjen pa tension; Për kyçje shfrytëzohet kablli adekuat për kyçje me fundoret e kabllove (gëzhojave); Buloni me terminale lirohet me vegël adekuate dhe me vlerë të momentit (sipas tabelës 2) Në rast të shfrytëzimit të hyrjeve ose daljeve, kyçeni funksionin e dëshiruar në shtrëngueset adekuate sipas skemës së lidhjes; Në rast të shfrytëzimit të M-Bus (M-linjë ose M-zbarrë) duhet njohur kanalin komunikues: - Në një hyrje mund të kyçen deri 4 paisje adekuate (gjegjëse), - Për lidhje shfrytëzohet kablli petak (i shtrirë) 2x1mm 2, - Gjatësia maksimale e kabllit kyqës, e tëra (komplet), deri tek të gjithë M- Bus paisjet, duhet të jetë 50 m (shih skemën). - Në njehsorë duhet të parametrohen M-Bus kanalet sipas paisjeve të kyqura. Parametrimi I njehsorit Nëse është bërë instalimi I njehsorit sipas udhëzimeve, atëherë mund të kyqet në rrjet; Njehsori i ka të rregulluara fabrikisht funksionet (skemën tarifore, daljet, hyrjet, ); Për punë korrekte dhe të saktë duhet të rregullohet ora dhe data. Këtë e bëjmë me ipaq pocket PC përmes sondës optike dhe programit për leximin e njëhsorit (me rastin e përdorimit shfrytëzoni udhëzimin për programin MeterRead). Tema të zgjedhura në MIS 139 Master në Marketing Menaxhment

140 Skema 3. SHQYRTIMI VIZUAL DHE FUNKSIONAL I KYQJES SË NJEHSORIT Vetëm pas instalimit të njehsorit përmes udhëzimit të këtij dokumenti njehsori mund të kyqet në rrjet. Displeji pas instalimit: Tema të zgjedhura në MIS 140 Master në Marketing Menaxhment

141 Kontrollimi vizuel: Kontrollimi i korrektësisë së kyqjes së njehsorit të shfaqura në displej: - Indikatorët (treguesit) L1, L2, L3 duhet të jenë prezent (nëse janë të kyqura të tri fazat). Nëse ndonjëri nga indikatorët dridhet (driblon) dmth. në fazën e tillë është i ndryshuar kahu i rrjedhjes së energjisë. Në këtë rast duhet ndryshuar kahun e rrjedhjes së energjisë në këtë fazë. - Shigjeta për tregimin e rrjedhjes së energjisë duhet të jetë e kthyer nga e djathta. Kjo do të thotë se njehsori është i kyqur korrekt (saktësisht). Shigjeta e tregon gjendjen korrekte vetëm në rastin kur njehsori është i ngarkuar. - Shenjëza për tregimin e kyqjes së tarifave (T1, T2) duhet të jetë e kyqur përmes shqyrtimit kohor dhe skemës së përshkruar tarifore; - Kur SIM kartela instalohet në rregull, kur niveli i GSM i plotëson konditat, në kohën deri 2 min. shfaqet shenjëza përmbi mbishkrimin REG. Kjo do të thotë se njehsori është i kyqur në rrjetin GSM. Pas këtij regjistrimi mund të kemi qasje në distancë në këtë njehsorë (nëse në qendër është i instaluar programi ISKRAMATIC SEP2W ose MeterView me paisjen komunikuese përkatëse, dhe nëse i dimë të gjitha të dhënat e nevojshme); Tema të zgjedhura në MIS 141 Master në Marketing Menaxhment

142 - Në rast se është e shfaqur shenjëza përmbi mbishkrimin FF duhet që njehsori të ndrrohet me ndonjë tjetër, ndërsa këtë ta dërgoni në servisin e autorizuar. Kontrolli Vizuel Meter operation monitoring - FF additional description (kontrolli opercional I matësit FF përshkrimet plotësuese) Gjatë kohës së punës, njehsori e teston korrektësin e punës së njëhsorit dhe në rast të prishjeve në displej shfaqet shenjëza FF mbi mbishkrimin e tillë. Gjithashtu të dhënat për (mbi) gabimet mund të lexohet në displejin e njehsorit, nëse njehsorin e vendosim në punën manuale te kontrollit të regjistrit këtë e bëjmë në mënyren sa vijon: - Shtypni në tastin e kaltërt të njehsorit, ashtu që në displej të shënohet: Std data - Mbajeni të shtypur tastin e djathtë për rreth 3 sekonda ashtuqë të hyjë në kontrollin manual të regjistrit Tema të zgjedhura në MIS 142 Master në Marketing Menaxhment

143 - Shtypni në butonin e djathtë të njehsorit, derisa në displej të shfaqet regjistri: F. F Nëse vlera e regjistrit nuk është , llojin e gabimit e kërkojmë në tab. e mëposhtme: GABIM PERSHKRIMI VLERA SHENJËZA Gabimi kohor Në njehsorë nuk është koha reale Jo Memorija RAM Njehsori mund të jetë jo në rregull Po Memorija FRAM Njehsori mund të jetë jo në rregull Po ROM Checksum Gabim serioz. Gabimi në program (micro-controller internal FLASH) Po Backup Error Gabim serioz Po Checksum error në FRAM për ushqimin me të dhëna. Param. Error Gabim serioz Po Checksum error në FRAM për parametrim Data Error Gabim serioz Po 4. Ndërprerësi Në njehsorë mund të instalohet edhe ndërprerësi, i cili shfrytëzohet për kyçjen dhe çkyçjen e shpenzuesit. Ndërprerësi montohet përmes konektorit në pjesën kyçëse të njehsorit. Duhet pasur kujdes në momentin kur bëhet shtrëngimi në njehsorë ( skema në tabelën nr. 2). poashtu duhet shtrënguar bulonat në ndërprerës, të cilët janë të njëjtë me shenjat dhe karakteristikat si në njehsorë.. Ndërprerësi i ka edhe dy përques për lidhjen e M-Bus-it për komunikim. Mënyra e lidhjes shihet si në skemën e mëposhtme. Tema të zgjedhura në MIS 143 Master në Marketing Menaxhment

144 Mënyra e dirigjimit të ndërprerësit mund të bëhet nga distanca, ose në mënyrë manuale përmes sustës në njehsorë. Mënyra e punës së ndërprerësit është e definuar në projekt. Kyçja dhe çkyçja e ndërprerësit në mënyrë manuale bëhet përmes sustës së kaltërt në njehsorë. Çkyçja: shtypet susta e kaltërt deri 20s Kyçja: në displej shkruan ConnEct shtypet susta e kaltërt prej 2 deri 5s Dirigjimi nga distanca i kyçjes dhe çkyçjes bëhet përmes sustës së kaltërt në njehsorë. Mbas instalimit te njehsorit dhe kyqjes në tension, duhet të kontrollohet ndërprerësi se a është i kyçur (gjendja e kyçur e ndërprerësit është nëse në displej nuk lajmerohet shenja me mbishkrimin CB). Skema e lidhjes (njehsori me ndërprerës) Literatura Sisteme Informacioni të Menaxhmentit Tetovë, iskraemeco. si/emecoweb/eng/index. html Korporata Enerxhetike e Kosoves Tema të zgjedhura në MIS 144 Master në Marketing Menaxhment

145 Kushtrim Canolli: Fazat e zhvillimit të Sistemit të informacionit në Regjistrin Civil të qytetarëve Hyrje Qëllimi i punimit Qëllimi i këtij punimi është definimi i kërkesave për projektin Regjistri civil. Me leximin e këtij punimi, zhvilluesi i softverit, përmes kërkesave funksionale dhe jofunksionale, do duhej ta ketë të qartë projektin softverik që duhet zhvilluar. Ky dokument është i vlefshëm gjatë tërë fazës së zhvillimit të projektit Regjistrimi Civil Elektronik. Definimi i termave dhe shkurtesave RKS Republika e Kosovës RCE Regjistri civil elektronik HTML HyperText Markup Language; gjuhë skriptuese për punimin e web faqeve e pavarur nga sistemi operativ TCP/IP Transmission Control Protocol/Internet Protocol; protokol komunimi në internet përmes të cilit arrihet komunikimi i sigurt SSL Secure Socket Layer; njëra prej shtresave të ISO modelit e cila mundëson siguri në komunikim MySQL Lloj i bazës së të dhënave e cila ofrohet pa pagesë Relacioni me dokumentet e tjera Përpilimi i këtij dokumenti është bazuar në një masë në Kushtetutën e Kosovës, më saktësisht në Ligjin për librat amzë (Ligji Nr.2004/46), kështu që është e këshillueshme që të lexohet ky ligj. Tema të zgjedhura në MIS 145 Master në Marketing Menaxhment

146 Përshkrimi i përgjithshëm i sistemit Sistemi softverik i dale nga realizimi i këtij projekti duhet të jetë një sistem që do ofrojë një regjistër civil në formë elektronike. Regjistri në fjalë duhet të jetë i besueshëm, efikas dhe sa më shumë i ngjashëm me regjistrin civil ekzistues joelektronik. Regjistri elektronik duhet të jetë i ndarë në tri pjesë, në regjistrin e lindjeve, të martesave dhe të vdekjeve. Në të tre këto regjistra duhet të jetë i mundshëm manipulimi me të dhëna si dhe duhet të kenë lidhje në mes njëri tjetrit. Poashtu ky regjistër elektronik duhet t i përshtatet procedurave për regjistrim dhe të përkrahë raportimet. Ky projekt duhet të implementohet në të gjitha komunat e Kosovës. Projekti duhet të realizohet në kohë, duhet të ketë dokumentimet përkatëse dhe duhet të jetë brenda kufizimeve të buxhetit. Regjistri i dalë si produkt duhet të jetë konform Kushtetutës së Kosovës, gjegjësisht Ligjit për Librat Amzë. Deklarimi i problemit Regjistrat civilë(në vazhdim librat amzë) të përdorur deri tani kanë treguar se kanë mjaft mangësi. Një sistem i tillë i regjistrimit të lindjeve, martesave apo vdekjeve, i trashëguar nga regjimi komunist ka shumë hapësira për keqkuptim si dhe ka shumë hapësira për burokraci. Me rritjen e numrit të popullsisë komplikueshmëria e këtij sistemi bëhet gjithnjë e më e madhe. Rritja e numrit të punonjësve administrativë nuk duket si një gjë shumë e mirë dhe efektive. Kjo për dy arsye, për shkak të dëmit sado të vogël ekonomik si dhe për shkak të paknaqësisë së popullatës ndaj shërbimit publik. Mund të paramendohet se çfarë paknaqësie ndjen një qytetar i një komune të caktuar të RKS nëse i duhet që për të nxjerrë një çertificate lindjeje për shembull të udhëtojë disa dhjetëra kilometra. Nga ana tjetër shtimi i madh i numrit të të punësuarve nëpër zyrat e gjendjeve civile krijon edhe një përshtypje të keqe në përgjithësi për qytetarët dhe shtetin tonë shikuar nga aspekti i një të huaji. Me sistemin aktual të librave amzë edhe nxjerrja e statistikave të ndryshme është në njëfarë forme e mundimshme dhe jopraktike. Deklarimi i pozicionit te produktit te ri Regjistri i ri elektronik do i tejkalonte shumë nga këto probleme. Krahasuar me argumentet më lartë del se burokracia do shmanget në një masë mjaft të madhe. Pastaj, rritja e numrit të popullsisë maksimumi do çonte në zgjerimin e bazës së shënimeve gjë që shikuar nga aspekti ekonomik është një detaj gati i parëndësishëm në krahasim me rritjen e numrit të punëtorëve të administratës civile. Poashtu edhe nxjerrja e statistikave të ndryshme do jetë një gjë shumë e thjeshtë dhe shumë lehtë e realizueshme. Shikuar nga aspekti i aktorëve kryesorë përfitimet do dukeshin si në vijim: Tema të zgjedhura në MIS 146 Master në Marketing Menaxhment

147 Popullata zvogëlim i pritjeve dhe burokracive, shkurtim i distancave(në rastin kur kemi të bëjmë me tërheqje të çertifitave nga komuna të ndryshme) e rrjedhimisht edhe shpenzimeve. Administrata megjithëse do pësoj reduktim, pjesës së mbetur do i lehtësohet shumë kryerja e detyrës pasi që sistemi elektronik e ofron këtë të mirë. Shteti përmirësim i imazhit si para popullatës poashtu edhe para shtetasve të huaj që jetojnë brenda shtetit tonë si dhe shtetasve tonë të formuar në shtetet e jashtme. Përcaktimi i kufijve të aplikacionit dhe integrimi i sistemit RCE duhet të mundësojë regjistrimin e lindjeve, martesave dhe vdekjeve. RCE nuk ka të bëjë me nxjerrje raportesh që do të shfrytëzohen për qëllime jashtë kornizave kushtetuese të ligjit për librat amzë dhe rregulloreve të entit për statistika(për shembull nxjerrjen e listave votuese duke i marrë personat mbi 18 vjec). Sistemi i dalë si produkt do duhej të ketë mundësinë e realizimit të lidhjeve të ndryshme me aplikacione tjera të ndërtuara ose që do ndërtohen e që në njëfarë mënyre ndërlidhen bashkë(si për shembull komunikimi me ndonjë aplikacion për listat e votuesve që do mund të ndërtohej, ndonjë aplikacioni për e-health, për sigurinë e shtetit etj). Duhet patur parasysh që këto komunikime duhet të jenë të nivelit të lartë të sigurisë dhe portet e lëna kurdo që të përdoren ta ofrojnë këtë siguri. Poashtu duhet të kemi parasysh edhe lidhjen e mëvonshme me ndonjë aplikacion të llojit të njëjtë të ndonjë shteti tjetër(në rastin e hyrjes së RKS në Unionin Europian duhet të bëhet komunikimi në mes shteteve). Pamja e përgjithshme e funksionalitetit te kërkuar RCE duhet të realizojë në formë elektronike të gjitha procedurat e përdorura më herët (në mungesë të këtij sistemi) për regjistrin civil të shtetasve të RKS. RCE duhet të mundësojë regjistrimin e lindjeve. RCE duhet të mundësojë regjistrimin e martesave në të gjithë komunat e RKS. RCE duhet të mundësojë regjistrimin e vdekjeve në të gjitha komunat e RKS. RCE duhet të mundësojë raportimin e këtu përfshihet raportimi për cilindo regjistër për popullatën si dhe raportimin statistikor për entin e statiskave. RCE duhet të mundësojë qasje nga cilado komunë në cilindo regjistër të komunës tjetër. RCE duhet të siguroj integritetin dhe konsistencën e të dhënave të futura ne bazën e shënimeve, dhe të detektoj automatikisht ose të pamundësojë Tema të zgjedhura në MIS 147 Master në Marketing Menaxhment

148 ndërhyrjet e paautorizuara ose të paligjshme në sistem (sidomos në të dhënat e ndjeshme). Specifikimet hardverike dhe softverike Nuk është e kushtëzuar se në çfarë platforme të zhvillohet sistemi i kërkuar kompjuterik por ky sistem duhet të funksionojë në një arkitekturë normale të një kompjuteri personal(kur thuhet arkitekturë normale fjala është për një kompjuter me një procesor me frekuencë minimale 3.0GHz, 1 GB RAM, 512 MB graphic card etj). Regjistri duhet të jetë në përputhje me sistemin operativ Vista meqë për këtë sistem vetëm se janë të paguara liçensat. Duhet të ekzistoj serveri i dedikuar për bazen e shënimeve nw secilwn komunw poashtu edhe web serveri që do të shërbejë për strehimin e pjesës së aplikacionit të bazuar në web. Serverët duhet të kenë kapacitet të lartë dhe të ofrojnë siguri maksimale të të dhënave. Serverët duhet të posedojnë licenca të sistemit operativ për server Microsoft windows Server 2008, përderisa serveri i dedikuar për bazen e shënimeve posedon edhe licencen për Microsoft SQL Server 2008 DBMS. Shfrytëzuesit e sistemit të kërkuar - Zyrtarët e gjendjes civile - administrata Janë përdoruesit më të shpeshtë të sistemit. Nga kjo shtresë kërkohet të ketë njohuri elementare për përdorimin e sistemit operativ Vista dhe paketës softverike MS Office Poashtu duhet të sigurohet trajnim i posaçëm për këtë kategori. - Popullata Supozohet se kjo kategori ka njohuri të mjaftueshme për të kryer funksionet e nevojshme për ta. Për këtë kategori nuk do të ofrohet trajnim i posaçëm por do organizohen shpërndarje manualesh. - Punonjësit e entit të statistikave Kjo kategori e shfrytëzuesve duhet të trajnohet për manipulimin me statistika dhe filtra të ndryshëm që mundësojnë gjenerimin e raporteve. - Administratorët e sistemit Kjo kategori duhet të trajnohet për administrimin e shfrytëzuesve të aplikacionit dhe konfigurimin e aplikacionit. Tema të zgjedhura në MIS 148 Master në Marketing Menaxhment

149 - Kërkesat funksionale Përshkrimi i hollësishem i kërkesave RCE duhet të mundësojë regjistrimin e lindjeve të reja në të gjitha komunat e RKS. RCE duhet të mundësojë regjistrimin e martesave të lidhura në të gjitha komunat e RKS. RCE duhet të mundësojë regjistrimin e vdekjeve në të gjitha komunat e RKS. RCE duhet të mundësojë regjistrimin e lindjeve jashtë shtetit të Kosovës duke respektuar dhe duke qenë në përputhshmëri me ligjin dhe organet kompetente. Ky lloj regjistrimi duhet të dallojë nga një regjistrim i zakonshëm. RCE duhet të mundësojë regjistrimin e lidhjeve të martesave jashtë shtetit të Kosovës duke respektuar dhe duke qenë në përputhshmëri me ligjin dhe organet kompetente. Poashtu edhe ky lloj regjistrimi duhet të dallojë nga një regjistrim i zakonshëm. RCE duhet të mundësojë regjistrimin e vdekjeve të qytetarëve të Kosovës por që kanë jetuar jashtë shtetit të Kosovës duke respektuar dhe duke qenë në përputhshmëri me ligjin dhe organet kompetente. Poashtu edhe ky lloj regjistrimi duhet të dallojë nga një regjistrim i zakonshëm. Regjistrat përkatës të lindjeve, martesave dhe vdekjeve duhet të kenë lidhje logjike në mes njëri tjetrit që do të thotë që psh me rastin e regjistrimit të një vdekjeje automatikisht regjistri i lindjeve do duhej të azhurohej. RCE duhet të ketë mundësinë e çregjistrimit të martesave. RCE duhet të ketë mundësinë e nxjerrjes së çertifikatave për lindje, martesë dhe vdekje dhe këtë nga cilado komunë për cilëndo komunë. RCE duhet të ketë mundësinë e nxjerrjes së raporteve të ndryshme të nevojshme për entin e statistikave si psh. numrin total të lindjeve brenda një periudhe të caktuar kohore, numrin total të vdekjeve brenda një periudhe të caktuar etj. RCE duhet të ketë mundësinë e bërjes e kërkesës online për certificate në formë elektronike. RCE duhet të ruaj kërkesat e bëra nga personat e ndryshëm për ndonjë lloj të çertifikatave. Domeni: Regjistri Civil Elektronik (RCE) Use Case-at Use Case: REGJISTRO LINDJEN Aktori kryesor: Nënpunësi në qendrën e RCE Tema të zgjedhura në MIS 149 Master në Marketing Menaxhment

150 Aktorët kryesorë dhe interesat: Nënpunësi - në qendrën e regjistrimit civil duhet të beje regjistrimin e sakte, te shpejte dhe efikas te lindjeve. Sistemi duhet të gjenerojë të dhënat e nevojshme. Parakushtet: Nënpunësi I regjistrimit duhet të jetë i regjistruar dhe i loguar në sistemin RCE, poashtu duhet të posedoj një certifikatë valide nga materniteti. Garancia e suksesit: Lindja eshte regjistruar me sukses dhe të dhënat janë regjistruar në sistem. Skenari Kryesor: Nënpunësi logohet në sistem me smart kartelë. Nënpunësi zgjedh opcionin për regjistrimin e lindjes. Sistemi gjeneron numrin rendor unik dhe datën aktuale. Nënpunësi I regjistrimit shënon emrin dhe mbiemrin e te posalindurit, gjinine, daten,oren,vendin e lindjes dhe shtetësinë. Nënpunësi I regjistrimit kërkon të dhëna mbi prindërit e fëmiut në sistem duke përdorur numrat e tyre identifikues. Nënpunësi i regjistrimit importon të dhënat e prindërve dhe i vendos ato në regjistrin e lindjes të posalindurit duke bërë njëkohësisht ndërlidhjen logjike në mes të prindërve dhe fëmijëve në sistemin e RCE. Nënpunësi nënshkruan në mënyrë digjitale të dhënat e futura. Nënpunësi I regjistrimit kryen regjistrimin e te posalindurit. Skenari Alternativ: 1a. Nënpunësi shënon gabim njërën nga të dhenat e të posalindurit. - Nënpunësi ka mundesinë e rishikimit dhe permisimit te te dhenes se gabuar. 5a. Prindërit nuk janë të regjistruar në RCE. - Nënpunësi duhet të fut të dhënat mbi prindërit e fëmiut në bazë të ndonjë dokumenti valid të identifikimit të tyre. 5b. Fëmiu ka vetëm një prind. - Nënpunësi regjistron të dhënat vetëm mbi prindërin ekzistues. 5c. Fëmiu nuk ka asnjë prind. Tema të zgjedhura në MIS 150 Master në Marketing Menaxhment

151 - Nënpunësi shkruan kujdestarin e autorizuar të fëmiut apo ndonjë instuticion tjetër që është i autorizuar për përkujdesje ndaj tij. Tema të zgjedhura në MIS 151 Master në Marketing Menaxhment

152 Use Case : Regjistro Martesen Use Case ID: UC-2 Emri i Use Case: Regjistro martesën Domeni: RCE Data e krijimit: Krijuar nga : Flamur Shatri Përshkrimi: Aktori kryesor: Aktorë të tjerë: Parakushtet: Personi i autorizuar për regjistrim të martesës, i kyçur në sistemin e RCE regjistron të gjitha rastet e çifteve të cilat paraprakisht dhe në mënyrë legjitime kanë nënshkruar kontratë martesore. Ky është regjistrim I veçantë sepse, në të ardhen ofron mundësi të kyçjes online, pra në bazën e të dhënave mbi martesën përmes një kodi konfidencial I cili gjenerohet me rastin e regjistrimit të martesës në sistem. Personi I autorizuar për regjistrim, regjistron rastet e martesave në mënyrë të saktë dhe efikase, duke u bazuar në faktet legjitime me konfidencialitet maksimal. Regjistrimi bëhet në mënyrë sa më të kompletuar, për të ofruar efikasist të shërbimit për personat të cilët në të ardhmen do të aplikojnë online për certifikatën e tyre të martesës. Sistemi I regjistrimit të martesës duhet të ketë edhe mundësinë e fshirjes(çregjistrimit) të martesës në rastet e divorcit Nënpunësi i autorizuar për regjistrimin e martesës në sistemit 1. Personi i autorizuar i cili ofron listën e të martuarve të regjistruar në librin e dosjeve të martesave 2. Personi i autorizuar i cili verifikon emrat nga lista e ofruar nga libri i dosjeve duke u bazuar ne kopjet e dokumenteve që mbesin si dëshmi nga lidhja e martesës 1. Personi i autorizuar për regjistrim të martesëss sistemit mund t i çaset vetëm me smart kartelë 2. Personi i autorizuar për regjistrim të martesës në sistem nuk guxon të regjistrojë martesën në mungesë të dëshmive që vërtetojnë lidhjen e martesës Garancia e suksesit: Regjistrohet martesa dhe mundësohet që aplikimi për certifikatë të martesës në të ardhmën të bëhet online Skenari kryesor: 1. Nënpunësi i çaset sistemit me smart kartelë 2. Nënpunësi zgjedhë opcionin për regjistrimin e martesës 3. Sistemi automatikisht gjeneron numrin rendor 4. Nënpunësi plotëson aplikacionin e regjistrimit me të dhënat personale të bashkshortit dhe bashkshortes, pastaj të prindërve të tyre, të dhënat e dëshmitarëve si dhe vendin dhe datën e kurorëzimit Tema të zgjedhura në MIS 152 Master në Marketing Menaxhment

153 5. Në raste specifike plotësohet fusha ku kërkohen të dhëna mbi ish bashkëshortët potencial me të cilët kanë qenë të lidhur bashkëshortët qe aktualisht janë në lidhje martese. Pastaj futen të dhënat mbi divorcin në koordinim me faktet e dosjeve ose në koordinim me qendrën e sistemit për çështjet e divorcit. 6. Në hapin e fundit të regjistrimit të martesës, pas kompletimit të të dhënave, sistemi gjeneron një fjalëkalimi cili mbetet konfidencial dhe iu ipet qiftit të bashkshortëve për mundësi të çasjes online në sistem për të aplikuar për cerifikatën e tyre të martesës. 7. Përfundon regjistrimi i martesës 8. Gjatë mirëmbajtjes së basës së të dhënave të regjistrimit të martesës paraqiten raste të divorcit, atëherë regjistratori e fshinë çiftin në fjalë nga lista e martesës. Skenari alternativ: 4a. Njërit ose dyve nga bashkëshortet nuk iu dihet njëri ose të dy prindërit - 4a1. Lihet e zbrazët fusha e të dhënave për prindërit përkatës Përjashtimet: Përparësitë: Frekuenca e përdorimit: Kjo pjesë e sistemit nuk kryen shërbime të tjera përpos atyre të regjistrimit të martesës Të drejtën e çasjes e kanë vetëm personat e autorizuar për regjistrim Çdo ditë të rregullt pune Kërkesat specifike: -Lista e martesave nga libri I dosjes duhet të verifikohet para se të dorëzohet te regjistratori për futje në sistem -Sistemi I regjistrimit duhet të përkrahë të gjitha karakteret e gjuhëve zyrtare të vendit -Sistemi I regjistrimit duhet të jetë I plotë dhe të ofrojë çasje 24 orë për kandidatët që aplikojnë për certifikatë të martesës Shënime shtesë: Regjistrimi elektronik I martesës do të ofrojë shërbime efikase online ne të ardhmen për të gjithë përsonat që dëshirojnë të aplikojnë për cerifikatë të martesës e që paraprakisht janë regjistruar në këtë sistem Tema të zgjedhura në MIS 153 Master në Marketing Menaxhment

154 Use Case Diagrami Sequential Diagrami Tema të zgjedhura në MIS 154 Master në Marketing Menaxhment

155 Krijuar nga: Arben Hasimja DOMENI : Regjistri civil elektronik (RCE) USE CASE: Regjistro divorcin AKTORI KRYESOR:Zyrtari I gjendjes civile ne qendren e RCE AKTORET DHE INTERESAT: - Nenpunesi: Duhet te kete mundesine e regjistrimit te informatave rreth statutit martesor dhe shkaqeve te personave te cilet jane divorcuar se fundi. - Sistemi duhet të gjenerojë të dhënat e nevojshme. - PARAKUSHTET: Zyrtari I gjendjes civile duhet te jete I kyqur ne sistem. - GARANCIA E SUKSESIT: Informatat rreth divorcit martesor u regjistruan. SKENARI KRYESOR I SUKSESIT: 1. 1.Nenpunesi kycet ne sistem me smart kartele 2. Zyrtari I gjendjes civile zgjedh opcionin per regjistrimin e informatave per personat e divorcuar 3. Zyrtari I gjendjes civile shkruan numrin personal te te divorcuarit 4. Zyrtari I gjendjes civile konfirmon zgjedhjen e duhur te personit te divorcuar 5. Zyrtari I gjendjes civile shkruan te dhenat personale te te divorcuarit(emrin,mbiemrin,etj) 6. Zyrtari I gjendjes civile shkruan shkaqet e divorcit dhe te dhenat qe kane ardhur nga gjykata(numri dhe data e aktvendimit rreth divorcit) 7. Zyrtari I gjendjes civile shkruan daten dhe kohen e regjistrimit te te dhenave per te divorcuarin ne fjale 8. Zyrtari I gjendjes civile nenshkruan ne menyre digjitale te dhenat e regjistruara 9. Zyrtari I gjendjes civile ruan informatat e regjistruara ne sistem. SKENARET ALTERNATIVE: 3a Zyrtari I gjendjes civile ka zgjedhur personin e gabuar te divorcuar Zyrtari I gjendjes civile del nga profili i personit te divorcuar te zgjedhur Zyrtari I gjendjes civile zgjedh personin e divorcuar te duhur Zyrtari I gjendjes civile konfirmon zgjedhjen e personit te divorcuar 4a Zyrtari I gjendjes civile ka shkruar te dhenat personale te gabuara te personit te divorcuar Tema të zgjedhura në MIS 155 Master në Marketing Menaxhment

156 Zyrtari I gjendjes civile e ka mundesine e permisimit te informatave personale te te divorcuarit ÇESHTJET E HAPURA:Perkrahje per simbole te veçanta Tema të zgjedhura në MIS 156 Master në Marketing Menaxhment

157 Use Case : Regjistro Vdekjen Domeni: Regjistri Civil Elektronik RCE Aktori Kryesor: Nënpunësit e Gjendjes Civile Administrata Aktoret dhe interesat: Nënpunësit Duhet të ketë mundësi të regjistroj vdekjen e një personi në mënyrë të lehtë, efikase dhe të sigurtë. Sistemi - duhët të gjenerojë informatat paraprake mbi personin në fjalë si dhe të bëjë lidhjen e tyre me informatat e reja. Parakushtet: Zyrtari duhet të jetë i loguar në sistem, duhet të posedoj një certifikatë valide të vdekjes të lëshuar nga spitali apo organet tjera kompetente. Garancia e suksesit: Vdekja u regjistrua Skenari Kryesor i suksesshëm: Nënpunësi logohet në sistem me smart kartelë. Nënpunësi zgjedh opcionin për regjistrimin e vdekjës. Shkruan numrin personal identifikues të personit të vdekur. Importon informatat nga certifikata e tij e lindjes si dhe e martesës nëse ajo ekziston. Fut informatat e reja si vendi, data dhe koha e vdekjës duke u bazuar në certifikatën që ka lëshuar spitali. Nënshkruan në mënyrë digjitale informatat e futura. Pasi që vdekja është regjistruar sistemi automatikisht e c regjistron personin nga lista e personave të gjallë, fshin certifikatën e tij të lindjes si dhe të martesës nëse ai/ajo ka qenë i/e martuar, poashtu ndërron statusin martesor edhe tek bashkëshortja/bashkëshort i tij/saj. Skenarët Alternativ: 1a. Nënpunësi shënon gabim njeren nga te dhenat. - Nënpunesi ka mundesinë e rishikimit dhe përmisimit të të dhënes së gabuar. Tema të zgjedhura në MIS 157 Master në Marketing Menaxhment

158 Çështjet e hapura: - Përkrahje për simbole të veçanta Tema të zgjedhura në MIS 158 Master në Marketing Menaxhment

159 Krijuar nga : Fitim Guri USE CASE: Apliko për Çertifikatë të lindjes Domeni: RCE (Regjistrimi Civil Elektronik) Aktori kryesor: Aplikuesi për çertifikatë të lindjes Aktorët dhe Interesat: Aplikuesi për çertifikatë të lindjes: Duhet ta ketë mundesin që të dergoj aplikacionin për qertifikatë të lindjes. Sistemi I regjistrimit: Duhet te ofroj te dhënat e aplikuesit ne menyre sa më të shpejt dhe sa më efikase. Parakushtet: Sistemi RCE: duhet të jetë aktiv 24 h, në mënyrë që të dhënat që duhet të mirren nga sistemi të jenë sa më të freskta, dhe që të mundësoj qasjen e qendrave të regjistrimit civil, të cilat janë të shpërndara nëpër Kosovë. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes: duhet të jetë i loguar në sistem dhe duhet të jetë i regjistruar ne sistemin RCE. Garancia e suksesit: Aplikimi per çertifikatë të lindjes është kryer me sukses. Skenari Kryesor: Aplikuesi për çertifikatë të lindjes llogohet në sistem. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vëndos emrin. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vëndos mbiemrin. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vëndos Daten e Lindjes. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vëndos Vendin e Lindjes. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes dërgon të dhenat. Skenari Alternativ: 2.a Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vëndos emrin gabim. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes i mundesohet editimi i të dhënave. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vazhdon me pikat tjera a Apikusi per çertifikat te lindjes vendos mbiemrin gabim. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes i mundesohet editimi i të dhënave. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vazhdon me pikat tjera 4-6. Tema të zgjedhura në MIS 159 Master në Marketing Menaxhment

160 4.a Aplikuesi per çertifikat te lindjes vendos Daten e Lindjes gabim. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes i mundesohet editimi i të dhënave. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vazhdon me pikat tjera a Apikusi per çertifikat te lindjes vendos vendin e lindjes gabim. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes i mundesohet editimi i të dhënave. Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vazhdon me piken 6. 6.a Aplikuesi për çertifikatë të lindjes nuk i ruan të dhënat (nuk dërgon të dhënat) dhe dëshiron te del nga sistemi. Aplikuesit per çertifikatë të lindjes i del një mesazh box se a jeni i sigurt që nuk doni ti dergoni të dhenat Nese vendos per po, atëher Aplikuesi për çertifikatë të lindjes fillon që nga fillimi me hapat Nese vendos për jo, atëher Aplikuesi për çertifikatë të lindjes vazhdon aty ku ka mbet. Çështje e hapur: Kerkohet përkrahje e simboleve të veçanta. Use Case Diagrami Tema të zgjedhura në MIS 160 Master në Marketing Menaxhment

161 Sequential Diagram Use Case : Apliko per certifikatë të nënshtetësisë Domeni: - Regjistri Civil Elektronik RCE Aktori Kryesor: - Shfrytëzuesi i jashtëm i sistemit popullata. Aktoret dhe interesat: Shfrytëzuesi Duhet të kete mundësinë e aplikimit online në mënyrë të lehtë dhe efikase për marrjen e nënshtetësisë. Sistemi Duhet të përcjell kërkesen nga shfrytëzuesi deri tek Nënpunësit e administratës. Nënpunësit Duhet të shikojnë nësë kërkesa e bërë nga shfytëzuesi i jashtëm është valide dhe përputhet me të dhënat e regjistruara në RCE. Parakushtet: Personi që bënë aplikimin për certifikatë duhet të ketë mundësinë e qasjes online në sistemin e RCE dhe të jetë paraprakisht i regjistruar në RCE. Tema të zgjedhura në MIS 161 Master në Marketing Menaxhment

162 Nënpunësi I administratës duhet të jetë i regjistruar dhe i loguar në sistemin RCE. Garancia e suksesit: Cerifikata është lëshuar. Skenari Kryesor i suksesshëm: Shfrytëzuesi kyqet online në sistemin e RCE. Shfrytëzuesi bënë një kërkese për aplikim për certifikatë të nenshtetesise. Shfrytëzuesi fut të dhënat e tij të vërteta në aplikacion. Sistemi përcjell kërkesën tek nënpunësit e administratës. Nënpunësit pasi marrin kërkesën bënë verifikimin e të dhënave duke i krahasuar me të dhënat që gjenden në RCE. Nëse cdo gjë është në rregull nënpunësi shtyp certifikatën e kërkuar të nënshtetësisë. Kerkesat specifike: Shfrytëzuesi duhet të ketë opcionin që të jep in e tij nësë ai dëshiron, në mënyrë që nëse kërkesa e tij për certifikatë është aprovuar ai të ketë mundësinë e pranimit të një i automatik nga sistemi që do ta njoftonte se kur do të mundte të bënte tërhekjen e certifikatës. Poashtu të informohet nëse kërkesa e tij nuk është aprovuar. Skenarët Alternativ: 1a. Shenimi jo i sakte i njeres nga te dhenat ne aplikacion. - Sistemi duhet që të sinjalizoj përdoruesin që të verifikoj edhe njëherë të dhënat që ai ka shkruar, para se të dhënat të dërgohen në sistem, nëse është bërë ndonjë gabim t ia mundësoj atij të përmisoj atë. Në mënyrë që të dhënat për aplikim të jenë të sakta në sistem. 2a. Të dhënat e ofruara nga shfrytëzuesit nuk përputhen me të dhënat në RCE. - Anulimi i kërkesës së shfrytëzuesit. Cështjet e hapura: - Përkrahje për simbole të veçanta Tema të zgjedhura në MIS 162 Master në Marketing Menaxhment

163 Class Diagram Tema të zgjedhura në MIS 163 Master në Marketing Menaxhment

164 Përpunuarr dhe përmbledhur nga: Planifikimi i fazave dhe analiza buxhetore Dizajnimi i Sistemit Përbëhet nga: Dizajnimi Arkitekturial Dizajnimi i Nderfaqes Dizajnimi i komponenteve Dizajnimi i struktures së të dhënave Dizajnimi i Algoritmit Tema të zgjedhura në MIS 164 Master në Marketing Menaxhment

165 Përpunuarr dhe përmbledhur nga: Zhvillimi i Sistemit Kodimi Kompajllimi Integrimi dhe testimi Testimi i komponenteve Testimi i sistemeve Integrimi i Sistemit Testi i Pranueshmërisë Tema të zgjedhura në MIS 165 Master në Marketing Menaxhment

166 SISTEME INFORMACIONI Prof. f. Dr. Edmond Beqiri Permbledhje e Grantt Chartt Tema të zgjedhura në MIS 166 Master në Marketing Menaxhment

167 Menaxhimi i projektit Kërkesa e implementimit: Aplikacioni duhet të instalohet në të gjitha komunat që janë të lidhura në sistem, ndërsa ueb aplikacioni duhet të instalohet në ueb server dhe shërbimet e kryera online të ruhen në një bazë të dhënave. Komponentet e gatshme Lexuesit e smart kartelave dhe smart kartelat duhet te blihen ne kuadër te këtij projekti. Kushtet e pranimit Sistemi duhet të zhvillohet dhe të testohet sipas kërkesave funksionale të projektit. Nëse të gjitha kërkesat janë përmbushur atëherë konsiderohet se projekti është i suksesshëm. Kushtet e dorëzimit Aplikacioni softverik, duhet te dorëzohet se bashku me bazen e shenimeve, kodin burimor te projektit dhe të gjithe dokumentacion mbi përshkrimin e funksioneve të aplikacionit. Garancia dhe mirembajtja Aplikacioni dhe baza e shenimeve duhen te mirëmbahen per 6 muaj me mundësi vazhdimi sipas marrëveshjes. Pjeset hardverike te këtij projekti duhet te kene garancion 5 vjecar nga prodhuesi. Tema të zgjedhura në MIS 167 Master në Marketing Menaxhment

168 Labinot Preniqi: NDIKIMI I TEKNOLOGJISË INFORMATIVE NË BIZNES Hyrje Njohja dhe matja e përfitimeve nga teknologjia informative është vërtetuar se është detyrë mjaft komplekse, por është temë kyqe. Koncepti i ndikimit të teknologjisë informative në organizatë biznesore, në performancën dhe produktivitetin e saj ka qenë temë shumë e studiuar. Rezultatet e ndryshme kanë treguat për kompleksitetin e kësaj detyre. Rezultatet kanë variuar apo ndryshuar mbi temen nëse teknologjia informative siguron benefite financiare për firmën. Me rritjen dhe zhvillimin e organizatës, poashtu janë rritur edhe shpenzimet në lidhje me sistemet IT-së, kjo temë është bërë edhe më e rëndësishme. Implementimet e suksesshme të sistemeve të IT-së janë esenciale për zhvillimin kontinuel të ndërmarrjes. Ky punim mëton që të paraqes suksesin e IT-së si sukses të gjithmbarshëm të orrganizatës si dhe ndikimin direkt financiar të teknologjisë informative në ketë sukses. Është dëshmuar se ndikimi i IT-së dhe lidhjet e saj me proceset tjera në organizatë ka qenë vështirë të shprehet në terma matës sasiorë. Përfitimet nga IT-ja janë vërejtur në rritjen e efektivitetit dhe efiqiencës në biznes duke përmirësuar përformancën e tij. Faktorët të cilët mungojnë në disa studime ndikojnë në pozicionin e organizatës dhe objektivat e teknologjisë informative në projektin biznesor. Për më tepër, strategjia e firmës dhe roli i menaxhmentit në tërë këtë process, në shumicën e rasteve kanë hasur në mospërfillje. Sidoqoftë, disa studime tregojnë se këta faktorë luajnë rol të rëndësishëm në zbatimin e teknologjisë informative dhe ndikon në performansën e biznesit. NDIKIMI I TEKNOLOGJISË INFORMATIVE NË BIZNES Problemi i vlerësimit të teknologjisë informative ka qenë gjithnjë sfidë e madhe. Është vështirë të matësh profitin nga ndikimi i IT-së në prodhim, organizim dhe performancë. Prandaj, është vështirë dhe mjaft komplekse të dallohet se qfarë vlere biznesore siguron teknologjia informative, duke i bërë kështu edhe vendimet për investim në IT ekstremisht problematike për t u marrë me to. Këto janë qështje në lidhje me të cilat shumë menaxher biznesesh mendojnë për disa vjet me radhë. Përgjigjja përfundimtare është ende për t u vendosur, për shkak natyrës komplekse të IT-së dhe vështirësisë së matjes të atributeve të ndryshme të IT-së. Paradoksi në lidhje me ndikimin e teknologjisë informative në produktivitet Brunjolfsson (1993) në studimin e tij, ka ndërtuar tezën mbi lidhjen negative ndërmjet IT-së dhe prodhimit. Studimi i tij vë në pah burimet e informative për prodhimin e IT-së. përfundimi i thjeshtë i tij ishte se IT nuk ka lidhje dhe ndikim pozitiv në prodhim. Sidoqoftë, dritarja ishte e hapur për rezultate dhe mendime të kundërta, kjo para së gjithash nga mungesa e kërkimeve në këtë lëmi Tema të zgjedhura në MIS 168 Master në Marketing Menaxhment

169 dhe në kualitetin joadekuat nga kërkimet dhe studimet e mëparshme. Arsyeja e parë qëndronte në kalkulimin joadekuat të inputeve dhe autputeve. Benefitet nga IT-ja janë të natyrës së paprekshme, ato vërehen në aspektin e ngritjes së kualitetit, shërbimin për klientë dhe zhvillimin e proceseve efiqiente, të cilat janë vështirë për t u shprehur në terma sasiorë, prandaj nuk mund të shprehen edhe në terma statistikorë. Arsyeja tjetër është se përfitimet apo benefitet nga IT-ja mund të marrin kohë me vite për t u dëshmuar. Si arsye tjetër, e cila ndikon në ktë paradoks apo hamendje, mund të përmendet edhe fakti se aspekti përfitues nga IT mund të vërehet vetëm në një organizatë të caktuar, por jo në tërë industrinë. Arsye tjeter mund të përmendet edhe keqmenaxhimi i aspektit të teknologjisë informative në organizatë. Nëse konceptet dhe atributet e IT-së nuk kuptohen dhe menaxhohen në mënyrë të duhur, teknologjia informative nuk do të kete ndikim përfitues në outputet e organizatës. Analizë e përgjithshme e fushës së IT-së Dehning and Richardson (2002) kanë paraqitur studim të gjërë mbi temat në lidhje me kthimin e investimeve nga teknologjia informative. Qëllimi i tyre është që t i sintetizojnë kërkimet dhe studimet e mëparshme dhe të sigurojnë një model për vlerësimet e ardhshme të teknologjisë informative. Autorët në përgjithësi njohin këto mënyra të përgjithshme të vlerësimit të investimeve në IT, e ato janë: 1) Dallimet në shumën e parave të investuara në IT 2) Tippet e IT-së së blerë 3) Si menaxhohen asetet e IT-së Sidoqoftë, Dehning dhe Richardson zgjerojnë metodat e vlerësimit të investimeve në IT, duke përfshirë edhe performancën e firmës në treg. Dy autorët e lartëpërmendur ilustrojnë efektet e IT-së në performancën e biznesit dhe si e tillë edhe në performancën e përgjithshme të performancës në dy mënyrat, direkte dhe indirekte. Ata shpjegojnë lidhjet ndërmjet tri matjeve kryesore të IT-së në raport me matjet e proceseve, të cilat veprojnë si matje immediate në drejtim të performancës së firmës. Më tej, autorët ilustrojnë faktorët kontekstual të cilët afektojnë të dy aspektet, si procesin e matjes ashtu edhe atë të performancës. Indikatorët financiar të përdorur në studimin e tyre përfshijnë kthimin në asete, kthimin nga shitjet, kostot e mallrave të shitura dhe kostot e përgjithshme administrative. Rezultatet të cilat ata fitohen janë mjaft kontraverse. Disa nga studimet vënë në pah relacionin pozitiv me indikatorët e lartëpërmendur dhe disa jo. Misteri qëndron në atë se rezultatet e kundërta mund të ndodhin kur përdoren të dhënat e njëjta në studime të ndryshme. Për më tepër, ndryshimet vërehen me përdorimin e shembujve të ndryshëm, në analizën dhe rishikimin e disa provave apo fakteve duke e mbështetur njëra tjetrën. Ndryshimi i rezultateve është i habitshëm me vlerësimin e studimeve të ndryshme. Tema të zgjedhura në MIS 169 Master në Marketing Menaxhment

170 Përpunuarr dhe përmbledhur nga: Fig 1.1 Ndikimi i IT së në të gjitha aspektet e organizatës biznesore Arsyet për planifikim të resurseve të ndërmarrjes (PRN) dhe ndikimi i këtij planifikimi Sistemet e planifikimi të resurseve të ndërmarrjes (PRN) janë të përfshira në konceptin e IT- integrimin e së. Këto janë mbeshtëtëse të sistemeve të biznesit. Tiparet më të zakonshme përfshijnë gjërë të organizatës, transparencën e informatës dhe automatizimin e procesit. Disa organizata janë duke përdorur dhe implementuar sistemet e PRN-së në mënyrë që të mbështesin bizneset e tyre. Me zhvillimin e sistemeve të PRN-së, interesi për të rritur ndikimin e tyre në performancën e organizatës është rritur. Janë shpenzuar me miliarda mjete (para) në tërë botën në keto sisteme. Rezultatet përfundimtare në përfitimet e vërteta janë ende për t u dëshmuar. Menaxherët japin arsye të ndryshme në lidhje me implementimin e PRN-së. këtu përfshihet përmirësimi në prodhim, reduktimi i kostove, efiqiencë më e madhe operacionale etj. Aspekti i njohjes së përfitimeve të lartëpërmendura dhe dallimi i efekteve të planifikimit të resurseve, të cilat i përmban ky aspekt dhe ndikojnë në përformancën organizative për nga natyra janë mjaft komplekse. Janë bërë disa hulumtime në lidhje me implementimin e PRN-së dhe shumica prej tyre janë zhvilluar mbi bazën e faktit të rrjedhjes së benefiteve nga planifikimi i resurseve të ndërmarrjes. Rezultatet nga planifikimi i përmendur vijnë më vonë, së paku 5 vjet nga realizimi i projekteve në fushën e tillë. Pasi që këto sisteme janë të reja, të dhënat e fituara me sa duket ende nuk janë në dispozicion të plotë. Sidoqoftë, kërkimet e tilla japin një pasqyrë të një analize të përgjithshme në aspektin financiar dhe në atë të shtimit të vlerës si dhe poashtu ndikimit të reduktimit të kostove në performancën e organizatës. Tema të zgjedhura në MIS 170 Master në Marketing Menaxhment

171 SUKSESI i IT-së NË BIZNES Objektivat e sistemeve të IT-së njohin, implementojnë dhe integrojnë sistemet e teknologjisë informative në një organizatë, në mënyrë që të nxjerrë nga ajo outputet e caktuara. Këto objektiva janë pjesë e strategjisë së gjithmbarshme të firmës. Në mënyrë që të matët suksesi i IT-së, objektivat iniciale (primare) dhe ato intermediate duhet të reflektohen në outputin nga sistemet e këtyre sistemeve dhe ndikimet e tyre (Mooney 1996). Në bazë të natyrës së benefiteve të IT-së, rezultatet dhe ndikimet më së miri janë të njohura dhe janë më domethënëse në nivelin lokal të performancës dhe në këtë mynërë ndikon në performancën e gjithmbarshme. Duhet t i kushtohet rëndësi e veqantë sistemeve të IT-së, organizatës dhe interaksionit ndërmjet tyre. Nga kjo perspektivë, roli i përmirësimit të performancës organizative mund të jetë i njohur dhe ky segment është me rëndësi, ngase ishte me rëndësi që të dallohen aspektet e ndikimeve të IT-së. Arsyeja kryesore e vështirësive të njohjes së ndikimeve të teknologjisë informative vjen nga pikëpamja funksionale e organizatës. Shumica e menaxherëve të kompanive dhe oraganizatave të ndryshme, i shohin organizatat si njësi funksionale. Në bazë të ketij ndikimi funksional, është vështirë dhe mjaft komplekse që të kuptohet influenca e IT-së në procese dhe aktivitete të ndryshme. Ndryshimet organizative janë mjaft të kufizuara, kur organizata shikohet në pikëpamje të njësive funksionale dhe në implementimit e sistemeve të IT-së, modul pas moduli. Proceset ndryshimit të riinxhinieringut dhe ato organizative janë pika kyqe në dallimin dhe realizimin e përfitimevë nga sistemet e teknologjisë informative. 2.1 Suksesi gjatë ciklit jetësor të PRN-së Markus dhe të tjerët (2000) propozojnë tri strategji të ciklit jetësor të planifikimit të resurseve të ndërmarrjes dhe atribute të ndryshme të suksesit, të cilat mund të arrihen secilën fazë. Tri fazat e përmendura janë si në vijim: 1. Faza e projektit (Imlementimi) 2. Faza e zhvatjes 3. Faza rritëse dhe ngritëse Këta prezantojnë tre faktorë e suksesit të operojnë në këtë fazë dhe secila fazë duhet të arrihet. Në veqanti qëllimet të cilat do të arrihen në fazën e zhvatjes tregojnë se organizatat nuk janë në gatishmëri ende. Figurativisht njëri nga qellimet ceket në këtë mënyrë: kohëzgjatja para se indikatorët e performancës arrijnë nivele normale të pritura. Kjo frazë qartë tregon se performanca pritet që të jetë më e ulët se normalisht pas zbatimit fillestar dhe gjatë fazës së rënies problemet duhet të zgjidhen në mënyrë që të arrihet përformanca e pritur sa më shpejtë që është e mundur. Për më tepër Markus dhe të tjerët (2000) konkludojnë se përfitimet nga planifikimi i resurseve të ndërmarrjes janë të realizuara vetëm pas implementimit të suksesshëm dhe procesit të integrimit të biznesit. Në të tri fazat e propozuara, përfitimet do të arrihen në fazën shtytëse dhe rritëse. 2.2 Suksesi optimal Tema të zgjedhura në MIS 171 Master në Marketing Menaxhment

172 Gjatë kompleksitetit të sistemit të PRN-së, duhet të konsiderohen edhe çështjet makroekonomike në lidhje me matjen e ndikimit të PRN-së. Sistemet e planifikimit te resurseve të ndërmarrjes (PRN) sigurojnë përfitime për organizatën. Madhësia e organizatës dhe funksionaliteti i saj determinojnë edhe benefite në ndryshme të marra brenda saj. Prandaj, 13 Markus dhe të tjerët (2000) propozojnë kriter optimal të suksesit. Ky kriter konsiston në autputin më të mirë të mundshëm të cilin organizata mund të arrijë. Kriteri i suksesit mund të ndryshojë, në varësi të tipeve të ndryshme të firmave, të cilat arrijnë sukses në aspekte të ndryshme. Kriteri paraqitet si fazë për secilin nivel të arritshmërisë nga ana e ndërmarrjes. Kjo definon qëllimet reale të cilat organizata synon t i arrijë. Në rastin e suksesit apo dështimit të projekteve të teknologjisë informative, nevojitet një njohje e situatës individuale të secilës organizatë. Objektivat, resurset dhe situata e tregut, mund të japin rezultate të ndryshme të këtyre projekteve të teknologjisë informative. Prandaj, ndërmarrja mund të ketë resurse, kapacitete dhe projekte të ngjashme të IT së, kështu edhe suksesi mund të ndryshojë në varësi të objektivave te saj. Markus dhe Tanis (1999), japin shembull në studimin e tyre se ku mund të ndodhë ky fenomen; Dy organizata me përmirësime dhe shpenzime të ngjajshme mund të kenë suksese të ndryhme. Objektiva e ndërmarrjes së parë ishte zëvendësimi i sistemeve të trashëguara, ndërsa i së dytës ishte që të riisë tregun. Njëra organziatë ka arritur të përmbush suksesin e e saj, por tjetra jo. Për me tepër, organizatat me veprimtari të ndryshme mund të kenë objektiva dhe kapacitete të ndryshme për të zbatuar një projekt të teknologjisë informative. Organizatat e vogla më së shumti koncentrohen në zëvendësimin e sistemeve të trashëguara dhe në implementimin e vetëm të disa moduleve të paketës së gjithmbarshme të IT së. Për këtë arsye, do të ishte jokorrekte që të krahasohen organizatat e vogla me ato ndërmarrje të cilat kanë brenda tyre dhe implementojnë sisteme të gjëra të teknologjisë informative. Resurset, mundësitë dhe para së gjithash objektivat për dy implementime të ndryshme të IT së, do të jenë të ndryshme ashtu si është edhe suksesi i organizatave të ndryshme të cilat e fitojnë nga këto. Prandaj, është më se e rëndësishme që të koncentrohemi në faktorët e lartëpërmendur, pasi që këto kanë ndikim mjaft domethënës në rezultatin nga projektet e IT së. Vetëm pasi që të mërren parasysh rrethanat e lartëpërmendura dhe organizatat të grumbullohen rreth këtyre faktorëve, mund të krahasohet edhe sulsesi i organizatave në raport me investimet në projektet e teknologjisë informative. 3. ZHVILLIMI i KËRKIMEVE, METODOLOGJIA DHE TË DHËNAT Studimet e tanishme fokusohen në ndikimet e ndryshme të IT së,me shkallë të ndryshme të kthjimit apo njësive tjera matëse të outputit. Këto njësi matëse sidoqoftë sigurojnë një kuptim mjaft të kufizuar për vlerën konceptuake të IT së. Shumë studime kanë rezultuar me domethënie mjaft të kufizuar në këtë drejtim. Ndikimet e IT së janë studiuar me vite dhe ka qenë shumë problem që të gjenden benefitet financiare të cilat i siguron teknologjia informative, kjo parasegjithash siq kemi cekur për arsye të natyrës të këtyre faktorëve financiar. Është dëshmuar se teknologjia informative ndikon në përmirësimin e proceseve biznesore. Këto permirësime janë të drejtuara kah kualiteti më i lartë, ciklin kohor dhe efiktivitetin. 14 Mooney dhe të tjerët (1996) kornizën e proceseve të orientuara e sygjerojnë si bazë për studim. Qasja e tyre bzaohet në faktin se IT ka ndimim direkt në procese dhe nëpërmjet tyre edhe në 13 Markus dhe Tanis, Mooney et al. Tema të zgjedhura në MIS 172 Master në Marketing Menaxhment

173 mënyrë indirekte në performancën e biznesit. Pikëpamja e ndikimit direkt dhe indirekt të teknologjisë informative është konsistente me modelin e Dehning dhe Richardson (2002). Njësitë matëse të cilat mund të kuantifikohen nuk janë vlera apo shkallë kthimi, por kjo matet me reduktimin e kostove, ciklin kohor, reduktimin e punës dhe matje tjera të rezultatit. Pasi që studimet e ndryshme dështuan që të paraqesin ndikimin direkt financiar në nivele të larta, atëherë është e nevojshme që të hetohet thellë brenda organizatës dhe të njhohin efektet aktuale të teknologjisë informative në biznesin e orhanizatës. Pra, fokusi do të ishte në nivelin e mesëm të organizatës, proceset që do të precizohen, në mënyrë që të identifikohet rezultati i vërtetë i ndikimit të IT së. Me fjalë të tjera, koncentrimi në shkakun dhe efektin e marrëshënieve, siguron lidhje ndërmjet IT së dhe performancës së firmës. Mooney dhe të tjerët (1996) definojnë hapat e kornizës së proceseve të orientuara si në vijim: Proceset e definuara Ndikimet e IT së në këto procese janë të njohura Është bërë analiza në vlerën e IT së mbi këto procese duke reflektuar tërë organizatën. Metodologjia dhe korniza e proceseve të orientuara Bazuar në literaturën dhe konkluzionet nga të cilat rrjedh, korniza më logjike e zgjedhur është ajo e orientuar. Kjo kornizë, e cila shfrytëzohet si bazë për kërkime empirike është zhvilluar nga Mooney dhe të tjerët (1996). Ky model i shfrytëzuar nga të lartëpërmendurit ilustron studimin e fokusit dhe fushës aktuale. Ky identifikon faktorët të cilat ndikojnë në procesin e biznesit dhe vlerën e biznesit e krijuar nga ky process. Ku model tregon se nuk është e vetmja teknologjia informative e cila ndikon në rezultatet e biznesit, por edhe elementet tjera siq janë proceset organizative, objektivat, menaxhmenti, konkurrenca si dhe rrethanat aktuale të tregut. Për më shumë, teknologjia informative nuk krijon vlera vetvetiu, por mundëson shtytjen drejtë përmirësimeve. Këto tema si dhe shumë të tjera elaborohen gjatë një kërkimi empirik të caktuar. Modeli nga Mooney (1996) fokusohet në zbulimin e vlerës së ndikimit të IT së në process. Në mënyrë që ta bëjë këtë, duhet të zbatohen hapat e procesit sin ë vijim: 1. Formulimi i tipologjisë së biznesit 2. Formësimi i ndikimit potencial të teknologjisë informative në tipologjinë e proceseve biznesore 3. Formësimi i kornizës punuese për analizimin e vlerës në së ndikimit të IT së në tipologjitë e biznesit Formulimi i tipologjisë së proceseve biznesore kërkon kuptimin e definimit të proceseve. Në këtë aspekt duhet prapë duhet t i referohemi studimeve të Mooney dhe të tjerëve. Këta definojnë procesin me anë të kuotimit vijues të bërë nga Davenport (1993): Korniza e proceseve te orientuara (1996) Tema të zgjedhura në MIS 173 Master në Marketing Menaxhment

174 Përpunuarr dhe përmbledhur nga: Fig Tipologjitë e proceseve biznesore (Mooney 1996) Siç shihet këta zgjerojne këtë definim edhe më tej duke i ndarë proceset proceset në ato operacionale dhe ato menaxheriale. Proceset operacionale janë detyra të cilat vijnë nga aktivitetit e zinxhirit të vlerave. Në anën tjetër, proceset menaxheriale janë aktivitete me anë të administrimit, alokomit dhe kontrollit të resurseve brenda organizatës. Të dy këto procese kanë ndikim në vlerën e kërkuar të biznesit. Në këtë mënyrë njihet edhe roli i teknologjisë informative në përmirësimin e performancës së biznesit. Matja e vlerës së biznesit Teknologjia informative (IT), strategjia dhe vlera e biznesit janë të lidhura ngushtë ndërmjet veti. Teknologjia e informacionit duhet të integrohet në mënyrë të përshtatshme, brenda starategjisë organizative në mënyrë që të fitohen vlera dhe benefite nga ajo. Për këtë arsye, suksesi i IT së duhet të matet në lidhje të ngushtë me qëllimet strategjike, të cilat janë parashtruar më heret në lidhje me të. Për më tepër, resurset organizative dhe rrethi apo ambient në të cilat organizata vepron dhe zhvillon biznesin e saj, duhet të merren në organizatë. Qëllimet dhe planet duhet të përfshijnë fazat e ndërmjetme që prekin proceset individuale siq janë vlera e biznesit dhe strategjia e përcaktuar e cila kërkohet nga këto procese. Dështimi në matje ndodh atëherë kur koncentrohemi vetëm në indikatorë financiar dhe duke mos i përfshirë edhe faktorët e teknologjisë së informacionit. Fokusi kryesor është në përmirësimin e proceseve të vazhdueshme përballë qëllimeve të përcaktuara. Tema të zgjedhura në MIS 174 Master në Marketing Menaxhment

175 Vlerat matëse të bazuara në procesin e biznesit Disa vlera matëse jane rishikuar dhe vlerësuar gjatë studimeve të ndryshme. Markus dhe Tanis përpiëen ëe të identifikojnë matjet e bazuara në procese nëpërmjet kërkimeve empirike shkancore. Fokusi i tyre konsiston në faktorët inicial organizativ, objektivat dhe efektet e tyre në rezultatet e projektit të IT së. për këtë arsye fokusi i matjes në fazën post-implementuese të biznesit rezulton në krahasimin e këtyre proceseve me qëllimet e përcaktuara. Këto masa mund të ndërlidhen rezultate në terma afatgjatë të proceseve biznesore të përmendura nga Tanis dhe Markus (1999). Matjet e bazuara në procese biznesore përfshijnë: Fuqinë punëtore Shpenzimet Cikli kohor i procesit Kualitetin Nivelet e inventarit (pasurisë) EFEKTET E IT SË NË RRITJEN E BIZNESIT Korniza aktuale e ndikimit të IT së prezantohet edhe nga Chand dhe të tjerët (2005). Sidoqoftë, korniza e tyre është ende në fazat e zhvillimit dhe nuk shfrytëzohet në këto studime të tanishme. Duke i përcjellur parimet e njëjta të përdorura nga Chand, korniza e përdorur nga Mooney (1996) përdoret në studimin e tanishëm. Në bazë të autorëve, teknologjia informative ka tre efekte kryesore në proceset e biznesit. Këto janë efektet automatike, ndërkombëtare dhe transformuese. Këto efekte krijojnë vlerën e bznesit. Efektet automatike rrisen vlerën e biznesit duke se qenë se proceset janë automatike dhe kërkohet më pak fuqi punëtore. Kjo edhe fuqizon edhe objektivat për më shumë efiqiencë. Efektet informuese rrisin vlerën e biznesit me mbledhjen, përpunimin dhe procesimin e informatës. Kjo mundëson vendimmarrje më të përmirësuar, fuqizim të punëtorëve, ulje të përdorimit të resurseve dhe kualitet. Efektet transformuese rrisin vlerën e biznesit, ashtu si teknologjia e IT së mundëson proceset innovative dhe të rigjeneruese. Vlera e IT së në biznes mund edhe të prezantohet si në ilustrimin vijues grafik dhe tabelar: 1.3 Dimensioni i vlerës së IT-së në biznes Proceset e biznesit Automatike Informative Transformuese Operacionale Fuqia punëtore Besueshmëria Efiqienca Përgjegjesia Shfrytëzimi Kualiteti Lidhjet me konsumatorë Prodhimet dhe shërbimet Inovacionet Menaxhmenti Kontrolli Shpenzimet administrative standardizimi Efektiviteti Kualiteti i vendimmmarrjes Përdorim i resurseve Fleksibiliteti konkurrues Kapaciteti konkurrues Forma organizative Tema të zgjedhura në MIS 175 Master në Marketing Menaxhment

176 Përfundim Në bazë të asaj që u tha, mund të konkludohet se këto studime dhe kërkime përpiqen që të drejtojnë drejt një shkaku kryesor për ekziztimin e ndikimit të sistemeve të teknologjisë informative në proceset e ndryshme të afarizmit në organizatën e caktuar biznesore. Me fjalë të tjera, fokusi qëndron në nivelin e mesëmtë organizatës. Objektiva është që të koncentrohet në aspektin e implementimit të një platforme integrale të teknologjisë informative në proceset biznesore dhe me këtë edhe në performancën, suksesin dhe pozitën e ndërmarrjes në tregun e caktuar. Për më shumë, duhet t i kushtohet kujdes objektivave esenciale dhe primare, faktorëve organizativ dhe influencës së tyre në projektet biznesore të IT-së dhe në sukseset e tyre. Në fund, ne jemi dëshmitarë se në vëndin ku jetojmë dhe veprojmë si dhe në ambientin dhe rrethinën tonë afariste, teknologjia informative prek secilin aspekt të jetës dhe suksesit biznesor. Prandaj, gjetja e modaliteteve dhe mënyrave për futjen dhe zbatimin sa më të përshtatshëm e tekniologjisë informative është faktor i pashmangshëm në suksesin apo mossuksesin e organizatës apo institucionit tonë publik si dhe ndërmarrjes afariste. Literatura Mooney, John G.; Gurbaxani, Vijay; Kraemer, Kenneth L. Korniza e proceseve të orientura të ndikimit të teknologjisë informative në biznes, 1996 Plotkin H. Si t I bëjmë ato të punojnë, mars 1999 Dr. Edmond Beqiri. Menaxhimi i sistemit të informacionit Poston dhe Robin. Ndikimet financiare të implementimit të planifikimit të resurseve të ndërmarrjes, Ditari ndërkombëtar së sistemeve të informacionit të kontabilitetit, mars 2001 Tema të zgjedhura në MIS 176 Master në Marketing Menaxhment

177 Luan Ramadani: E-Commerce (Tregtia elektronike) ne Maqedoni Hyrje Zhvillimet më të reja në shekullin e kaluar, zhvillilmet teknologjike e posaqërishtë në lëminë e teknologjisë informatike, bënë që bota të ndryshojë në shumë aspekte, si nga stadardi jetësor, mënyrën e te jetuarit, mënyrën e zhvillimit të proceseve gjithashtu ndryshon edhe mënyra e të bërit biznes. Zhvillimi i teknologjisë informatike ne Maqedoni e lehtësoi punën pothuaj se në çdo lëmi, ajo ndryshoi gjithçka shkurtoi punën, e përparoi punën dhe çdo gjë tjetër që mund të bëhej dhe ishte shumë rëndë të realizohet. Gjithashtu siq u theksua më lartë zhvillimi i teknologjisë informative bëri që bota e biznesit të ndryshojë. Kompjuteri po transferohet nga një vegël për menaxhim në një mjet për komunikim. Epoka e intelegjencës rjetore (të ndërlidhur) nuk është thjeshtë një lidhje e teknologjisë, por ndërlidhje e njerëzve nëpërmjet teknologjisë. Ata nëpërmjet rrjetit kompjuterik mund të kombinojnë intelegjencën e tyre, diturinë dhe kreativitetin e tyre për depërtime të reja në mirëqenie dhe zhvillim shoqëror. Kjo nuk është një lidhje e thjeshtë e kompjuterëve por edhe ndërlidhje e gjenialitet njerëzor dhe kjo është një epokë e mundësive dhe shanseve të paimagjinueshme. Mirëpo qështja shtrohet se si kompanitë do ta transferojnë vetëveten në pajtim me nevojat e ekonomisë së re. Në vitet e 80 instrumenti kryesor për ndryshimet progressive ka qenë cilësia. Cilësia totale dhe një lëvizje e tërë u ka ndihmuar shumë kompanive që t i përgjigjen situates së krijuar globale. Në vitet 90 vëmendja u përqëndrua në sendimentin e reingjinjerinut të biznesit (BPRbusiness process reengiering), e cila ishte një teknikë e re menaxheriale që përfshiu organizata dhe qeveritë nëpër botë. Mirëpo edhe këtij lloji të modleit të punës iu ngushtuan rrugët. Shpëtimi është në atë që të hyret në një epoke të re në epokën e tregtisë elektronike. Tregtia elektronike apo biznesi elektronik, është një metodologji moderne e cila adreson përdorimin e teknologjive të informimit si një mundësi esenciale për bizneset ne Maqedoni. Ndikimi I biznesit elektronik në blerjet shitjet bashkëpunimin në mes bizneseve, lidhjen e marveshjeve, vendim marje dhe dërgimin e shërbimev të ndryshme, është aq gjithë përfshirës saqë nuk ka mbetur organizatë pa u prekur nga një ndikim i tillë. Tregtia elektronike po ndryshon të gjithë lëmejtë funksional të biznesit dhe qëllimet e rëndësishme të bizneseve, duke filluar nga reklamimi e deri tek pagesave e faturave. Eksistojnë disa lloje të transakcioneve të tregtisë elektronike, edhe atë: Biznesi-drejt-biznesit (B2B); Biznesi-drejt-Konsumatorit(B2C);Konsumatori-drejt-Konsumatorit(C2C); Tregtia kolaborative (c-comerce) etj. Tema të zgjedhura në MIS 177 Master në Marketing Menaxhment

178 Madhësia e Internetit Interneti as nuk posedohet e as nuk menaxhohet nga ndonjë qendër administrative. Po ashtu edhe në nivel të ndonjë shteti nuk ekziston ndonjë autoritet qendror administrativ. Për këtë arsye nuk është e mundur të dihet numri preciz i njerëzve që kanë qasje në Internet. I vetmi shënim i sigurt, i njohur për shkaqe teknike është numri i kompjuterëve që përherë janë të kyçur në internet- Serverët. Duke e përdorur këtë shënim dhe disa hulumtime të tregut, shumica e kompanive që merren me hulumtimin e tregut kanë arritur deri te këto të dhëna. Përdorimi i Internetit është duke u rritur më shpejtë se cilado teknologji tjetër në histori. Në mes të vitit 1993 dhe 1997, numri i kompjuterëve që janë lidhur në internet është rritur prej 1 milion në 20 milion.në vitet e ardhshëme ky numër rritet edhe me shumë. Një prej faktorëve me të cilin matet zhvillimi ekonomik i një vendi do të jetë edhe intensiteti i përdorimit të internetit. Përdorimi i internetit zvogëlon çmimin e komunikimeve, kohën që duhet për shitjen e mallit ose shërbimeve, mundëson dërgimin e shume llojeve të informatave në format digjitale, zvogëlon koston e transportit. Në vitin 1999 numri i ueb katalogëve ka qenë përafërsisht 6 milion ndërsa i ueb faqeve diku rreth 320 milion. Shfrytëzuesit e internetit janë rreth 65% nga SHBA, 25% në Evropë, 7% në Japoni, Australi, Zelandë të re dhe vetëm 4% në shtetet në zhvillim. 2.World Wide Web (WWW) ose Ueb Faqja Rrjeti i parë i komunikimeve elektronike është themeluar në vitin 1969, kur katër Universitete në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, së bashku me Departamentin e Mbrojtjes, zhvilluan rrjetin e kompjuterëve të njohur si ARPANET ashtu që shkencëtarët të mund të shfrytëzojnë kompjuterët dhe resurset e tyre në largësi. Me këtë rast ndodhi një e mirë e paplanifikuar e ajo ishte komunikimi në mes të shfrytëzuesve në një mënyrë mjaft të lehtë duke i përdorur grupet e diskutimeve me (postë elektronike). Shkencëtarët e përdornin rrjetin për diskutime nga kompjuteri, qasje në bazat e shënimeve dhe dërgimin e ave qysh nga Si ia arriten të gjtha rrjetat kompjuterike për të komunikuar me njëra-tjetrën? Në fillim të viteve të 80-ta për kontrollimin e mënyrës së dërgimit të informatave nëpër rrjet Ato përdorin një gjuhë të standartizuar kompjuterike e quajtur protokoll, e cila lejon rrjeta të ndryshme dhe kompjutera të komunikojnë me njëri-tjetrin. Tema të zgjedhura në MIS 178 Master në Marketing Menaxhment

179 Ky protokoll njihet formalisht si TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet Protocol), është një mënyrë standarte për të grupuar dhe adresuar të dhënat e kompjuterit (sinjale elektrike), në atë mënyrë që ato mund të transportohen në çdo vend të botës dhe të mbërrijnë pa u dëmtuar apo humbur. TCP/IP,standardizon rrjedhjen e informatave nëpër rrjet dhe identifikon shfrytëzuesit e rrjetit përmes adresave të internetit. Ky protokoll ishte edhe çelësi i cili mundësoi dhe rriti komunikimin në mes të rrjetave të para të cilat rezultuan në një rrjet gjithë botërorë të komunikimeve të cilën ne tani e quajmë Internet. Kompjuterat në Internet kanë programe të veçanta të cilat i lejojnë ata të falsin në TCP/IP.Kur ju merrni një llogari në Internet, ju thjeshtë merrni me qira hapësirë në një kompjuter i cili flet TCP/IP. Ky kompjuter lejon shumë njerëz ta përdorin atë në të njëjtën kohë. Në fund të vitit 1990, Tim Barners Lee krijoi ueb faqen e parë. Zbulimi i tij, në të cilin bën pjesë edhe protokolli HTTP (Hyper Text Transfer Protokol) dhe URL (Uniform Resource Locator), mundësoi krijimin e dokumenteve të pasura me tekst, fotografi dhe zë që quhen ueb faqe të cilat janë të lidhura nëpër rrjetin TCP/IP dhe së bashku paraqesin World Wide Web-in e njohur dhe të shpërndarë nëpër tërë botën. Në maj të vitit 1992 u promovuan programet për shfletimin e ueb faqeve të ashtuquajturit Browser. Sot më të njohurit janë Microsoft Internet Explorer dhe Netscape Navigator. E-Commerce (tregtia elektronike) Nuk ekziston ndonjë definicion gjerësisht i pranuar për termin E- commerce,e-tregtia ose tregtia elektronike. Megjithatë ky term përdoret që të mbulojë distribuimin, tregtimin (marketingun), shitjen ose dërgimin e mallrave dhe shërbimeve me mjete elektronike. Është e qartë se interneti mund të përdoret për transaksione komerciale ne mes te dy kompanive: Business to Business(B2B), kompanive dhe qeverisë: Business to Governament (B2G) ose në mes të kompanisë dhe konsumatorit të fundit: Business to Consumer (B2C). Transaksionet komerciale kalojnë nëpër tri stade kryesore: reklamimi dhe hulumtimi, porositja dhe pagesa edhe stadi I dërgimit të mallit ose shërbimit. Cili do stad ose të gjithë mund të kryhen në internet dhe mund të mbulohen me konceptin e E-tregtisë. Mjetet elektronike me të madhe janë duke u përdorur nga kompanitë komerciale dhe organizatat tjera për reklamim dhe tregtim të mallrave dhe shërbimeve nëpër të gjithë botën. Prodhuesit dhe tregtarët nga cilido shtet (edhe ato në zhvillim) tani mund të ofrojnë mallrat dhe shërbimet me informatat mbi vetitë e prodhimit, përmbajtjen, komponentët, çmimet, terminët e prodhimit, dërgimin dhe kushtet e pagesës. Këto informata gjithashtu mundësojnë konsumatorin e mallit ose shërbimit, nëse ai është kompani ose individ, të porositë atë çka të dëshirojë prej furnitorëve më konkurrent. Tema të zgjedhura në MIS 179 Master në Marketing Menaxhment

180 3.1. Definimi i B2B (Biznesi-drejt-biznesit) ne Maqedoni Shek. XX njihet si shekulli i evolucionit, evolucionit në të gjitha lëmitë, e posaqërisht në lëminë elektronikës dhe teknologjisë inforative jo vetem ne Maqedoni por edhe ne gjithe boten. Me paraqitjen e mjeteve të reja elektronike Maqedonia mori një kahje tjetër. Biznesi elektronik si një degë e re ka një zhvillim të hovshëm në të gjitha aspektet. Si një lëndë e re dhe e cila zhvillohet në kontinuitet, definimi i saj dhe i komponentave të biznesit elektronik shpesh herë ndryshojnë. Duke shfletuar literaturë të ndryshme mund të gjesh disa definicione për një lëmi. Por qka është më e rëndësishmja se esenca e të gjitha definicioneve është e njëjtë, Të bërit biznes nëpërmjet internetit. Një definicion për biznes-drejt-biznesit B2B do të ishte: Biznesi-drejt-biznesit është lëmi e cila referon transakcionet e kryera ndërmjet organizatave në mënyrë elektronike duke shfrytëzuar Internetin, Ekstranetin, Intranetin ose rjete private. B2B(Biznesi-drejt-biznesit) i referohet spektrit te gjërë të tregtisë elektonike që mund të realizohet ndërmjet dy organizatave.te B2B (Biznesi-drejt-biznesit) blersit,shitësit,dhe transaksionet e ndryshme përfshin vetëm botën e biznesit apo partnered afaristë. Nga ky definicion kuptojmë se B2B (Biznesi-drejt-biznesit) ne Maqedoni përfshin të gjtha blerjet dhe shitjet apo këmbimin e informacioneve, porosive të strukturuara, produkteve ose shërbimeve nëpërmjet internetit nga organizata afariste dhe joafariste,jo vetem ne Maqedoni por edhe jashte saj. Lloji B2B (Biznesi-drejt-biznesit) I tregtisë elektronike ne Maqedoni kohen e fundit përfshinë pjesën më të madhe të tregtisë elektronike.sipas disa studimeve B2B(Biznesi-drejt-biznesit)përfshinë deri më 85% të sasisë së përgjithshme të tregtisë elektronike. Llojet kryesore të transakcioneve në B2B (biznes-drejt-biznesit)ne Maqedoni Numri i shitësve dhe i blerësve dhe forma e participimit e përdorur në B2B determinon këta lloje të tregtisë biznes-drejt-biznesit (B2B) ne Maqedoni: a) Pala shitëse- një shitës drejt shumë blerësve; Ky model i të bërit biznes,është shumë i përshtatshëm për konfigurim(apo komercializim të produkteve),prandaj shumica e kompanive u mundësojnë klientëve të tyre që,vet në mënyrë të pamvarur ti konfirmojnë porositë e veta online në portalet korporatave,dell.com,ibm.com etj.kjo mënyrë e realizimit të porosive është shumë më Tema të zgjedhura në MIS 180 Master në Marketing Menaxhment

181 efikase,sepse ka mundësuar që të evitohen gabimet rreth asaj se çka konsumatorët duan,dhe ofron një rrugë shumë më të shpejtë të realizimit të porosive. b) Pala blerëse- një blerës shumë shitës; Teknologjia e tregtisë elektronike e këtij lloi përdoret me qëllim që të zhvillohet procesi I blerjes,kështu reduktohet:kostoja e pjesëve të blear,kostot administrative të prokurimit dhe ciklit kohor të blerjes.zakonishtë ky model vendoset në tregun elektronik privat të blerësit(e-marketplace).ankande të këtilla shumë më shumë furniture të gatshëm për veprim.p.sh.general Electric kursen 10% deri 15% nga kostot e mjeteve të vendosura për shitje në ankand,dhe 85%të kostove administrative. c) Berzë elektronike-shumë shitës tek shumë biznese; Tregjet elektronike në të cilat paraqiten një numër i madhë shitësish dhe blerësish,quhen berza elektronike; d) Bashkëpunimi biznesor- aktivite te tjera përveq blerjes dhe shitjes nëpërmjet partnerëve biznesor Llojet kryesore të tregjeve elektronike në B2B (Biznes-drejt-biznesit) Këta forma janë llojet kryesore të tregjeve elektronike në B2B: Një-ndaj-shumë dhe shumë-ndaj-një Ndërmjetsuesit Shumë-ndaj-shumë Tregtia elektronile kolaborative Biznesi-ndaj-biznesit-ndaj-konsumatorit (B2B2C) Një-ndaj-shumë dhe shumë-ndaj-një Një-ndaj-shumë dhe shumë-ndaj-një tregjet, një ndërmarrje dhe ndoshta edhe të gjitha ndërmarrjet tjera( pala-shitëse e tregut), ose të gjithë blerësit(pala-blerëse e tregut). Për shkak se tregtia elektronike është e fokusuar në nevojat e transaksioneve të ndërmarrjeve të vetme të blerjes dhe shitjes, ky lloj i biznesit i tregtisë elektronike është i referuar te Company-centrik EC. Company-centrik tregtia elektronike është pjesë e tregtisë elektronike e cila është e fokususar në nevojat për blerje ose shitje të një ndërmarrjes Tema të zgjedhura në MIS 181 Master në Marketing Menaxhment

182 Në company-centrik tregjet ndërmarrjet e palës shitëse dhe palës blerëse, individualisht kanë kontroll mbi atë se kush merr pjesë në transakcionet gjatë shites ose blerjes dhe në mbështetjen e sistemit informativ. Këta transakcione në esencë janë private. Për atë shak tregjet e palës-shitëse dhe palës-blerëse janë të mbikqyrura. Ndërmjetësuesit Shumë aktivitete të një-ndaj-shumë dhe shumë-ndaj-një të tregtisë elektronike krahen pa ndihmën e ndërmjetsuesve. Sidoqoftë kur biznesi ndodh në ankande, blerësit e përgjithshëm ose transakcionet komplekse shpesh herë përdoret ndërmjetsuesi. Shumë-ndaj-shumë Në shumë-ndaj-shumë tregjet elektronike, shumë blerës dhe shitës takohen nëpërmjet mediumeve elektronike me qëllim të basjkpunimit ndërmjet tyre. Eksistojnë disa lloje të cilat zakonisht njohen si berza elektronike. Berzat elektronike janë lloj i tregtisë elektronike shumë-ndaj-shumë, të cilat zakosisht janë krijuar dhe mirmbahen nga pala e tretë, në të cilën shumë blerës dhe shumë shitës takohen nëpërmjet mediumeve elektronike për të bashkëpunuar mes veti. Bezat elektronike janë për të gjitha palët e interesuara (blerësit dhe shitësit). Tregtia kolaborative Ndërmarjet bashkëpunojnë ndërmjet tyre edhe për qëllime tjera, përskaj shitjes dhe blerjes. Si shmebull mund të marim tregtinë kolaborative e cila ka të bjë me komunikimin, dizajnimin, planifikimin edhe shkëmbimin e informatave ndërmjet partnerëve biznesorë. Që një biznes të kualifiohet në tregtinë kolaborative, aktivitet e ndërmara patjetër duhet të prezentojnë më shumë se transakcione financiare. Për shembull mund të përfshihen proceset e dizajnimit, prodhimit ose menaxhmentit. Biznesi-drejt-biznesit-drejt-konsumatorit (B2B2C) Rast special i B2B është B2B2C (biznesi-drejt-boznesit-drejt-consumatorit). Me B2B2C ndërmarjet iu shesin ndërmarjeve por gjithashtu ju shpërndajnë vlera edhe më të vogla individëve ose ndërmarjeve të vogla (konsumaotrëve) Tema të zgjedhura në MIS 182 Master në Marketing Menaxhment

183 Sistemi elektronik i pagesave si mundesues i tregtisë elektronike ne Maqedoni Viteve të fundit, vetëm disa projekte kërkimore janë shkruar dhe realizuar përfundimisht, e që kanë të bëjnë me TIK dhe tregtinë elektronike në regjionin tonë. Sistemi i pagesave paraqet një tërësi instrumentesh, procedurash dhe infrastrukturë për transfer parashë. Ky sistem është i një rëndësie të veçantë për të gjithë agjentët ekonomikë ne Maqedoni, pasi që mundëson pagesa të shpejta dhe efikase në ekonominë nacionale. Andaj, matja e funksionalitetit të SEP(sistemin elektronik të pagesave) është i një rëndësie të veçantë, e kjo nuk është rast me vendet e rajonit. Vendet e Ballkanit duke e perfshir edhe Maqedonin radhiten në mesin e vendeve Europiane me gatishmërinë më të ulët të të bërit tregti elektronike, pjesërisht përshkak të infrastrukturës së dobët të Teknologjive të Informimit dhe të Komunikimit (TIK angl. ICT), dhe pjesërisht përshkak të politikave të dobëta të qeverive për të zhvilluar TIK. Funksionaliteti i SEP (sistemin elektronik të pagesave) matet nëpërmjet analizave të transaksioneve të realizuara, struktura e instrumenteve për pagesa elektronike mbrenda një vendi, si dhe përdorimi i instrumenteve elektronike të pagesave për pagesën e produkteve dhe shërbimeve të porositura apo blera. Tregtia elektronike ne Maqedoni pa sistemin elektronik të pagesave nuk mund të paramendohej, njejt si nuk mund të paramendohej sistemi elektronik i pagesave pa instrumentet elektronik për pagesa (IEP). IEP si mjete moderne për pagesa, përkrahen nga fjala e funditë të teknologjive të informimit dhe të komunikimit. Instrumentet elektronike të pagesave që njihen ndërkombëtarisht janë: çeqet elektronike, kartelat kreditore elektronike, kartelat për blerje, keshi elektronik, kartelat e mençura me vlerë të ruajtur, pagesat person-person, transferi elektronik i fondeve, pagesat pa tel (wireless), pagesat nëpërmjet kompjuterit personal, etj. Aktualisht në Maqedoni përdoren kartelat vendore: CASYS, MAKKARD, Private, Pro Credit, SILEKS, STBB, TKK, dhe kartelat ndërkombëtare: VISA, MasterCard, American Express, NPK, Diners, të menaxhuara nga bankat lokale. Kartelat me bazë të keshit elektronik nuk ekzistojnë në Maqedoni, ndërsa kartelat kreditore dhe debitore shpesh përdoren në pagesat në rrjet apo Internet. Nga analiza e përgjithshme e sistemit elektronik të pagesave të Maqedonisë, mund të komkludojmë se Maqedonia ka një strukturë shumë heterogjene të faktorëve influencues në sistemin e vetë të pagesave elektronike. SEP(sistemin elektronik të pagesave) të Maqedonisë është më i zhvilluar se sa që përdoret, që d.t.th. se problemi i përdorimit të tij nuk është te sistemi, por te Tema të zgjedhura në MIS 183 Master në Marketing Menaxhment

184 sjellja e aktorëve tjerë ekonomikë, fuqia blerëse e qytetarëve, dhe gatishmëria e sektorit finansiar t ju ofron më shumë shërbime qytetarëve (të shpërndan ofertat e tyre njëtrajtësisht përgjatë vendit, dhe jo vetëm në kryeqytetin e Maqedonisë Shkupin) Shitja me pakicë në tregtinë elektronike(b2c) Një shitës me pakicë është një shitës ndërmjetësues, shitës i cili operon ndërmjet fabrikës dhe konsumatorit. Edhe pse shumë prodhues shesin produktet e veta direkt konsumatorëve, ata e shtojnë shitjen e tyre nëpërmjet shitësve me shumicë dhe shitësve me pakicë. Në botë fizike shitja me pakicë bëhet në shitore të cilat konsumatori duhet që të i vizitojë për të blerë. Ndërmarjet të cilat prodhojnë sasi të mëdha të prodhimeve të veta siç është Procter & Gamble duhet që patjetër të përdorin shitësit me pakicë për distribuiim më efikas të produkteve të tyre. Sido që të jetë edhe nëse ndërmarja shet vetë disa prrodukte, ajo patjetër duhet ka nevojë për shitës me pakicë për të e ritur numrin e konsumatorëve.(1) Gjatë kohë shopingu nga shtëpia me anë të katalogjeve dhe kanalet televizive ka lulëzuar. Mirëpo me kalimin e kohës të ardhurat nga ky lloj i të bërit biznes kanë dështuar ashtu që është parë nevoja që të gjindet kanal i ri i shitjes ë produkteve. Me pranimin e gjithasnshëm të internetit është parë e kogjikshme se shitja nëpërmjet internetit mund të jetë shumë profitabile. Shitja me pakicë e cila kryhet nëpërmjet internetit, online, quhet tregtia me pakicë në rugë elektronike(e-tailing). Shitja e produkteve online me pakicë gjithashtu mund të bëhet edhe nëpërmjet ankandeve. Karakteristikë më domethënëse e B2C tegtisë elektronike është mundësia që të krijojnë lidhje direkte me konsumatorët pa mos përdorur ndërmjetësuesit, siç janë distributorët, shitësit me shumicë, ose prodhuesit me brend të mirënjohur siç është Dell, janë të gatçëm të kryejnë strategji direkte të marketingut nëse ata i japin pak më shumë vëmendje regullave bazike të marketingut direkt dhe shpërndarjes efikase dhe kualitative të mallrave gjer tek konsumatorët. Dell shet kompjuterë në vlerë reth $17 milion dollarë për çdo ditë në mënyrë dirkete bizneseve dhe individëve. Tema të zgjedhura në MIS 184 Master në Marketing Menaxhment

185 Figura 1 Pamje nga faqja Dell.com Në ditët e hershme të B2C, shitësit që janë tash nuk kanë luajtur rol kryesor në tregun B2C. Web faqet e tyre kanë pasur për qëllim që ata të i tërhekin në shitoret e tyre fizike. E-shitësit me pakicë tradicional tashmë janë duke implementuar strategji të sukseshme duke kombinuar prezencën e tyre online bashkë me shitoret e tyre fizike.(3) Karakteristikat e suksesit të shitjes me pakicë në tregtinë elektronike ne Maqedoni Suksesi i shitjes me pakicë dhe shitjes me pakicë në rugë elektronike vjen kualiteti i ofruar i mallrave me çmime të volitçme së bashku me shërbim të shkëlqyer. Në atë kuptim, kanalet e shitjes online dhe shitjes tradicionale, nuk kanë diferencë të madhe.(1) Karakteristika e prodhimeve të cilat qojnë gjer tek shitja sa më e madhe e tyre janë: Njohja e lartë e brandit Garanca ësthë e dhënë nga shitës me besueshmëri dhe me famë të madhe Prodhime digjitale, siq janë librat, këngët dhe videot Tema të zgjedhura në MIS 185 Master në Marketing Menaxhment

186 Relativisht prodhime jo të shtrejta Prodhime të cilat janë të blera shpesh Komoditete të cilat kanë specifika standarde, duke e bërë kontrollin fizik të panevojshëm Produktet të paketuara mirë, të cilët nuk mund të edhe në shitore tradicionale Pra si konsumatorët online vendosin si të blejnë dhe ku? Cili është rega nëpër të cilën kalojnë për të marë vendim dhe si shitësit me pakicë në rugë elektronike mund të ndikojnë për të vendosur se çka të blejnë? Këto pytje tash do të i spjegojmë, vendosja për blerje dhe roli i marketingut në të.(3) Procesi i blerjes së konsumatorit dhe plani i marketingut Për të e kuptuar procesin drejtues të suksesshëm në shitjen e mallrave drejtpërsëdrejti tek konsumatorët, së pari duhet shikuar në atë se cilat qmime i ndjek konsumatori gjatë blerjes. Sigurisht ky proces nuk është i njëjtë për të gjitha mallrat-konsumatorët u japin më shumë vëmendje gjatë blerjea së veturës se sa blerjes së një pakoje qumsht. Por vendmiarja gjatë procesit të blerjes esencialisht tek të gjitha produktet është e njëjtë. Procesi i blerjes fillon me hapin e parablerjes, blerjen aktuale dhe hapin pas blerjes. Konsumatorët fillojnë me një vetëdije se ata kanë nevojë për të blerë dhe i identifikojnë kërkesat e tyre kryesore të cilat atyre u nevojiten. Konsumatori vendosë kriteret vendimarëse dhe e përmison atë vendim. Në disa raste të caktuara të blerjes, kjo procedurë është shumë e shkurtër(p.sh. kur dont që të blesh kaffe). Konsumatorët mund që të kërkojnë rekomandime prej individëve ose prej burimeve vetanake, siç janë web faqja e prodhuesit, krahasimin e web faqeve, ose prej agjentëve intelegjent. Pasiqë konsumatori një herë të i kishte vendosur kriteret për kërkim dhe të e kishin determinuar se si ata do të e bëjnë zgjedhjen e blerjes, atëherë konsumatori lirisht mund që të përmbledh informacione nga të gjitha burimet e munndshme. Kjo është etapa kërkimi i informatave dhe evaluimi i alternativave Tema të zgjedhura në MIS 186 Master në Marketing Menaxhment

187 Figura 2 Procesi I vendim marjes gjatë blerjes së konsumatorit Vendimarja e konsumatorit bazohet pjesërisht në vlerën, kualitet ose çmim të cilat gjenden në produkt ose shërbim dhe pjesërisht në regullat dhe procedurat si të shitësve tradicional ashtu edhe shitësve online. Me fjalë tjera këta janë më të rëndësishme se sa qmimi ose kualiteti i produktit. Nëse një herë konsumatori ka blerë një produkt, ai shpesh prezentohet me opcionet lidhur me personalizimin e atij produkti. Këta vendimarje shpesh here mund të bëhen direkt nëpër web faqe. Konsumatorët gjithashtu kanë nevojë për ndihmë në lidhje me produktin me instalimin e produktit dhe vendosjen e tij. P.sh. konsumatori duhet që të din se si ta montojë DVD diskun e ri, të mënjanojë problemet gjatë montimit, të i përshtatë softverët e ri, ose të i përshtatë driverët për kompjuterin e ri. Me shitoret e rëndomta shpesh here kjo procedure është e përkryer nëpërmjet ndihmës telefonike ose duke e visituar shitoren e rëndomtë. E-tailers ju ofrojnë ndihmë online konsumatorëve, e cila ndihmë ju kushton konsumatorëve shum pak, pothuajse falas.(3) 5. Modelet e shitjes me pakicë të tregtisë elektronike Shitësit kanë ndërmarjet e veta dhe patjetër e kanë që edhe ata të blejnë prodhime dhe shërbime prej të tjerëve, zakonisht prej bizneseve(b2b Figura 1). Gjithashtu si është shfaqur në figurën 1, e-tailing, i cili kryesisht është i kryer në B2C (në anën e majtë të figurës), kryesisht kryhet në mes shitësve (shitës me pakicë ose prodhuesit) dhe konsumatorëve. Figura gjithashtu shfaq edhe Tema të zgjedhura në MIS 187 Master në Marketing Menaxhment

188 llojin tjetër të transkacioneve të tregtisë elektronike, sepse ata mund të ndikojnë shitjen me pakicë në tregtinë elektronike.(1) Figura 3 Modelet e shitjes në tregtinë elektroni (1) 5.1. Klasifikimi sipas kanaleve të distribuimit Shitja me pakicë në tregtinë elektronike mund të klasifikohet në disa mënyra. Për shembull, disa i klasifikiojnë shitësit me pakicë në rugë elektronike sipas fushës së produkteve të cilat i ofrojnë, ose sipas asaj se cilin region e mbulon, ndërsa të tjerët klasisifikimin e bëjnë sipas modelit të të ardhurave. Të tjerët klasifikimin e bëjnë sipas kanaleve të distribuimit, të cilin klasifikim do të e shpjegojmë. Në këtë klasifikim dallojmë 5 kategori: Shitësit me pakicë nëpërmjet porosive postare(mail-order) të cilët janë duke shkuar më në përdorimin e tregtisë elektronike. Shumica e shitësve me pakicë tradicional që punonin nëpër mjet porosive postare, tashmë kanë shtuar kanal tjetër distribuimi-interntin. Disa prej këtyre shitësve me pakiscë ende posedojnë shitore të rëndomta, por kanali i tyre kryesor i distribuimit është shitje e drejtpërdrejt. Shitja e drejtpërdrejt prej prodhuesve. Prodhuesit, siç janë Dell, Nike, Sony, shesin direct online prej faqes së ndërmarjes tek konsumatorët individual. Shumica e këtyre prodhuesve janë clic-and-mortar, gjithashtu shesin në shitoret e tyre të rëndomta ose nëpërmjet shitësve tjerë me pakicë. Sido që të jetë, këta ndërmarje mund të jenë pure-play(lojë të pastër) ndërmarje. Pure-play shitësit me pakicë. Këta shitës me pakicë në rugë elektronike nuk kanë shitore të rëndomta, por vetëm presence të tyre në internet. Amazon.com është një shembull i pureplay shitësit me pakicë. Tema të zgjedhura në MIS 188 Master në Marketing Menaxhment

189 Click-and-mortar shitës me pakicë. Këta janë shitës me pakicë tradicional, me mjet plotsues web faqqen e tyre. Qendra tregtare elektronike. Një web faqe në të cilën gjendet një numër I madh shitoresh Shitja e drejt përdrejt me kompanitë të cilët shesin me porositë-postare Në kuptim më të gjërë, shitja direkte(eng-direct marketing), përshkruat shitjet të cilat bëhen pa ndërmjetësues. Shitësit direct pranojnë porositë direkt prej konsumatorëve, duke mos përdorur shitësit tradicional me shumicë ose distributorët me pakicë Shitja e drejtpërdrejt prej prodhuesve Në shitjen e drejt përdrejt të dy palët kanë mundësi të ndikojnë tek njëri tjetri, si shitësit ashtu edhe blerësit. Shitësit mund që më mire të e kuptojnë më mire nevojën e tregut sepse ata janë të lidhur direkt me konsumatorët, gjithashtu edhe konsumatorët fitojnë më shumë informata për produktet nëpërmjet lidhjes së tyre që krijohet direct me prodhuesit Pure-play shitësit me pakicë në rugë elektronike(shitësit virtual) Shitësit virtual janë ndërmarje të cilat u shesin drejt përdrejt konsumatorëve nëpërmjet internetit, duke mos përdorur shitore të rëndomta. Amazaon.com është një shembull i vërtetë I këtij lloji të shitësve me pakicë në rugë elektronike. Shitësit virtual kanë përparsinë e hargjimeve të ulta dhe thejshtëzimin e procesit. Shitësit virtual mund të jenë qëllim kryesor ose mundn të jenë të specializuara. Shitësit virtuar zakonisht shesin DVD, VCD dhe CD mukore. Figura 2 Pamje nga Amazon.com Tema të zgjedhura në MIS 189 Master në Marketing Menaxhment

190 Click-and-mortar shitës me pakicë LLoji i katërt i online shitësve me pakicë është Click-and-mortar shitës me pakicë, të cilët janë kompani tradicionale por gjithashtu kanë edhe komponetne të web-it nëpër mjet të cilëve mund të bëjnë biznes. Shitja tradicionale me pakicë involvon kanalin e thjeshtë të distribuimit, me hapjen e shitores së rëndomtë. Sot, në epokën e ekonomisë digjitale click-and-mortar shesin nëpërmjet shitoreve, nëpërmjet telefonit, nëpërmjet internetit në veb faqe inrteraktive, edhe me telefon mobil. Njëra prej përparësive që të shtyn të punosh si shitës virtual është se zvoglohen hargjimet e larta siq janë në shitore të rëndomtë, por në këtë mund të hasim edhe në vështirësi siq janë pengesat dhe barerat për të bërë kët lloj biznesi Shitja me pakicë në qendra tregtare elektronike(e-mall) Qendrat tregtare elektronike paraqesin një web faqe në të cilën gjendet një numër i madh shitoresh elektronike. Kemi dy lloje qendrash tregtare lektronike, edhe atë: Me referim të listave të renditura(reffering Directories) Qendra elektronike me shërbime të ndara(malls with shared services) Qendra tregtare elektronike me referim të listave të renditura Ky lloj i qendrave tregtare elektronike kryesisht është i organizuar me lista të renditura në të cilen paraqitet lloji i produktit. Katalogjet e renditura ose banderolat në qendrat tregtare elektronike e reklamojnë prodhimin ose shitoren elektronike. Kur përdoruesi klikon në produkktin dhe/ose shtoren specifike, ata transferohen tek shitorja e shitësisit me pakicë, ku ata më pas e kryejnë transakcionin. Ky lloj i tregtisë elektronike kryesisht është njëfarë lloj bashkpunimi Qendra elektronike me shërbime të ndara(malls with shared services) Në shitoret elektronik me shërbime të ndara, konsumatori mund që të e gjejë produktin, të e porosisë dhe të paguajë për atë produkt, edhe të e pregadisë për dërgim. Shumica e qendrave tregtare elektronike e ofrojnë këtë shërbim, por ata zakonisht i zbaton çdo shitore veqmas. Blerësit e kanë të patjetërsueshme që të e përsëritin procesin e blerjes në çdo shitore të cilën e visiton në qendrën tregtare elektronike, por edhe pse duhet vizituar të gjitha shitoret procesi i blerjes është i njëjtë. Pronarët e shitoreve elektronike që gjenden në qendrën tregtare elektronike i paguajnë rentë dhe taksë transkacioni mbajtësit(pronarit) të qendrës tregtare elektronike. 6.Siguria në pagesat elektronike Tema të zgjedhura në MIS 190 Master në Marketing Menaxhment

191 Në këtë pjesë do të marrim parasyshë vetëm dy qështje për sa I përket sigurisë së realizimit të pagesave elektronike:çfar masash duhen ndërmarr në mëeyrë që te kemi pagesa të sigurta me rastin e të bërit tregti elektronike(ang.security requirements),dhe metoda që mund të përdoren për të siguruar të njejtat(ang,security protection). 6.1.Kërkesat e sigurisë Kërkesat e sigurisë për realizimin e tregtisë elektronike janë: 1. Vërtetimi(Authentication).Blerësi,shitësi,dhe institucionet paguese duhet të garantohen (binden)me identitetin e palve me të cilat punojnë. 2. Integriteti(integrity).Të dhënat dhe informatat e transmetuara në tregtinë elektronike,siç janë porositë,përgjigjet ndaj pyetësorve,dhe vërtetimet e pagesave,duhet të mbrohen nga ndryshimet e qëllimshme apo të rastësishme gjatë transmetimit të fondeve apo pagesave. 3. Mospranimi (Non-repudiation).Shitësit kan nevojë për mbrojtje nga rrefuzimi I pa arsyetuar I kthimit prapa të një porosie (pasi që të jetë realizuar pagesa).nga ana tjetër,konsumatori ka nevojë për mbrojtje nga refuzimi I pa arsyetuar I delivrimit të produktit apo shërbimit pasi që ai të ketë realizuar pagesën (ang.të dy keto lloj refuzimesh quhen repudiation.) 4. Intimiteti (Privacy).Shumë konsumatorë duan që identiteti I tyre të jetë I siguruar. Ate duan të jenë të siguruar se të tjerët nuk mund të dine se çka po blejnë ata.disa preferojnë anonimitetin e njëjtë komplet si tek pagesat me kesh. 5.Sigurimi apo parrezikueshmëria(safety).konsumatoret dua të jen të siguruar se është e sigurtë që të përdorim një numër karteleje kreditore në Internet. 6.2.Mbrojtja e sigurisë Një sërë metodash dhe mekanizmash mund të përdoren me qëllim që të plotësojnë apo permbushin standardet e kërkuara të sigurisë. ENKRIPTIMI (Encryption). Është mekanizmi primar për mbrojtje të ueb faqeve,i cili shpesh është pjesë e skemave më të përdorshme të sigurisë.sistemet intelegjente janë jashtëzakonishtë të dobishme në lehtësimin e sigurisë së internetit.bizneset që merren seriozishtë me tregti elektronike,duhet patjetër të implementojnë një infrastructure complete për mirëbesim bazuar në teknologjinë e enkriptimit. Enkriptimi është procesi I transformimit të informative ashtu që ti shëndrrojë ato në të pakapshme për gjithë tjerët përpos për atë kujt I dedikohen ato.enkriptimi,formaon bazat e integritetit të të dhënave dhe intimitetit të nevojshëm për tregti elektronike. Tema të zgjedhura në MIS 191 Master në Marketing Menaxhment

192 VËRTETIMI (Authentication) Edhe pse disa Autoritete Çertifikatash (CA-Certificate Authorities apo nëenshkrues të çertifikatave digjitale),mendojnë se enkriptimi është I mjaftueshëm,është imperative që faqja e internetit të jetë gjithashtu e vërtetuar. Kjo do të përmirsonte përshtypjen dhe besimin e vizitorve për ueb faqen në fjalë.vërtetimi apo autentifikimi d.t.th.që autooriteti I besuar mund të provon apo vërteton se ju jeni ai që pretendoni të jeni.për të provuar se biznesi juaj është autentik apo I vërtetë,faqja juaj ka nevojë që të jetë e siguruar me më të mirën teknologji të mundëshme për enkriptim dhe praktikat më të mira të enkriptimit. ÇERTIFIKATA DIGJITALE (Digjital Certificates). Një certificate digjitale është një fajll elektronik I cili në mënyrë unike identifikon individët dhe ueb faqet në internet dhe u lejon atyre,komunikim të sigurt dhe të besueshëm.ato shërbejnë si një lloj pasaporti digjital apo kredenical.praktika e ofrimit të një Çertifikate SSL të pa autentikuara apo pa vërtetuara I ekspozon përdoruesit në rrjet (online)ndaj një rreziku të falsifikimit të shitoreve elektronike që operojn në internet.verising është njëra nga kompanitë më të fuqishme në botë për sigurimin e ueb faqeve.deri më tash rreth ueb faqe për tregti elektronike,janë të siguruara nga kjo organizatë. Prezenca e kësaj kompanie në Maqedoni është evidente gjithashtu,pasiqë ueb faqet më të fuqishme të biznesit elektronik në Maqedoni janë të siguruara me VeriSign teknologjinë,përfshirë këtu edhe shërbimet bankare online të ProCredit Bank Komercialna banka etj. 7.Limitet dhe të metat e tregtisë elektronike ne Maqedoni Deri me tash në tekstin e mësipërm përmendëm pothuajse të gjitha anët positive të trgtisë elektronike ne te gjithe boten dhe ne Maqedoni,por si çdo lloj veprimtarie apo teknologjie në përgjithësi,edhe tregtia elektronike ka kufizimet dhe të metat e veta specifike.në mesin e këtyre mangësive mund të gjejmë limitet e të dy natyrave të ndryshme,teknike dhe joteknike,të cilat e kanë penguar rritjen e shpejtë apo kanë ngadalsuar zhvillimin e tregtisë elektronike dhe pranimin e sajë më të gjërë.këto limite apo pengesa janë rradhitur më poshtë.disa prej tyre kan qenë faktorë që kontribuan në mangësitë funksionale të shumë projekteve të tregtisë elektronike.por për fat të mirë me kalimin e kohës shumica e limiteve të përmendura janë tejkaluar apo zvogluar. 7.1.Të metat (vështirësitë) teknike ne Maqedoni: Mungesa e standardeve të pranuara përgjithësisht, Brez frekuencor I pamjaftueshëm të telekomunikimit, Mjetet për zhvillimin softverik janë në zhvillim e sipër, Vështirësitë në integrimin e internetit dhe disa aplikacioneve të vjetra të tregtisë elektronike dhe bazave të të dhënave të vjetruara(ang.legacy), Nevoja për Ueb serverë special përveç serverve të rrjetit, Aksesibiliteti I përdoruesve të internetit është I papërshtatshëm,përfshirë edhe qmime ende të larta(sipas disa përdoruesve). Tema të zgjedhura në MIS 192 Master në Marketing Menaxhment

193 7.2.Të metat (vështirësitë) joteknike ne Maqedoni: Qështjet legale të pa zgjedhura(për kualitet,siguri dhe saktësi), Mungesë e rregullativave të qeverisjes kombëtare apo ndërkombëtare,si dhe standardeve të industries, Mungese e metodologjive të provuara për matjen e benifiteve prej tregtisë elektronike, Shumica e shitësve dhe blerësve presin që tregtia elektronike të stabilizohet përpara se ato të marrin pjesë active në të, Mungesa e konsumatorëve që të kalojnë nga shitoret e vërteta në ato virtuale. Njerzit ende jo aq lehtë u besojnë transaksioneve pa letër apo pa kontakt fizik, Egzistimi I idesë se tregtia elektronike është e shtrejtë dhe jo e sigurtë, Një numër jo I mjaftueshëm (numër kritik) i blerësve dhe shitësve për operacionet profitabile të tregtisë elektronike. Përfundimi Edhe pse egzistojnë mangësitë dhe limitimet,tregtia elektronike(e-commerce) ne Maqedoni ka bërë një progres shumë të shpejtë.me kalimin e kohës eksperienca po rritet dhe teknologjia po zhvillohet,faktë ky që do të ndikojë në rritjen e përqindjes së benifiteve të tregtisë elektronike ndaj kostos së sajë,e që do të rezultojë me përkrahje edhe më të fuqishme të tregtisë elektronike në të ardhmen. Lideri në hulumtimet e internetit, kompania Forrester Research (SHBA), gjeti se kompanitë ndërmjet veti përmes e-tregtisë kanë krye transaksione në vlerë prej 43 bilion $ në vitin Gjatë vitit 2003 kjo shumë ka arritur vlerën në 1.3 trilion $. Kjo shumë paraqet vetëm një pjesë të vogël të transaksioneve të gjithmbarshme por me një tendencë rritjeje të madhe. Tema të zgjedhura në MIS 193 Master në Marketing Menaxhment

194 Mimoza Rakipi: Sistemi i informacionit në banka E-Banking Abstrakti Në kohët e sotshme zhvillimi teknologjik ka marë një hov të madh. Brenda një periudhe të shkurtër çdo gjë që është e re bëhet e vjetëruar si rezultat i këtij zhvillimi. Jeta e shpejtë dhe dinamike ka bërë që njerzit të kërkojnë mënyra më të shpejta dhe më të thjeshta për kryerjen e obligimeve. Në këto obligime hyjnë edhe pagesat e ndryshme dhe transaksionet bankare. Për këtë arsye bankat ofrojnë mundësi për pagesa të shpejta, të thjeshta me anë të shërbimeve përmes internetit të ashtuquajtura pagesa online. Në këtë punim do të shtjellojmë çështje si: çka paraqet E- Banking, kush janë funksionet e saj, mënyrat e transaksioneve online etj. Hyrje Banka paraqet një lloj të institucionit financiarë dhe paraqitet gjithashtu edhe si ndërmjetës. Banka e biznesit ose komerciale është një institucion që ofron transaksione, kursime, llogari në tregun e parave dhe që pranon depozita me afat. Bankat kanë një rol teper të rendësishëm pasi e orientojnë paranë në drejtim të atyre që kanë më shumë nevoj, pa haruar edhe kontributin e tyre në ekonominë e një shteti. Banka është krijuar në bazë të një sistemi që ka për qëllim të meret me depozitat monetare, rruajtjen e kursimeve të klientëve dhe huadhënien për qëllime financiare. Me kalimin e kohës dhe zhvillimin e shpejtë të teknologjisë po shfaqen gjithnjë e më shumë mundësi të reja veprimi të cilat i bën të mundshme banka siç janë: Veprimet nëpërmjet internetit Përdorimi i karatve të kreditit Bankomatet për tërheqjen e parave Zhvillimi dhe efektiviteti i këtyre tre elementeve është thelbësor në ecurinë e një banke në kohët e sotshme. Ndryshimet teknologjike që u bënë brenda një periudhe të caktuar aritën të deprtojnë dhe të përmirësojnë punën e bankës dhe aritën të krijojnë kushte më të mira për klientët. Pra nevojat e klientëve dhe ndryshimet e mëdha tekniko-teknologjike çuan deri në zhvillimin e pagesave online apo e ashtuquajtur E-banking. Historia e zhvillimit të E-banking E-banking mund të përkufizohet si një strukturë e ofruar nga banka dhe institucionet tjera financiare që tu ndihmoj përdoruesëve të kryejn transaksione bankare nëpërmjet internetit. Me Tema të zgjedhura në MIS 194 Master në Marketing Menaxhment

195 ndihmën e E-banking shum transaksione mund të kryhen vet nga ai që e posedon llogarinë pra nuk është e nevojshme që ai të pret para sporteleve të bankave. Koncepti i E-banking ka bërë një revolucion të madh në fushën e shërbimeve financiare dhe bankare. Koncepti i E-banking është zhvilluar në të njejtën kohë me zhvillimin e world wide web-it. Programuesit që punonin në bazat e të dhënave bankare, disa herë gjat vitit 1980 dolën me ide për transaksionet bankare online. Si nxitje për proçesin krijues të zhvillimit të këtyre shërbimeve e morën nga jasht, pasqë atëherë shum prej kompanive kishin filluar me konceptin e blerjeve online. Diku në vitin 1980 bankat dhe organizatat financiare në Europë dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës filluan hulumtime dhe eksperimente të programimit mbi konceptin home banking. Fillimisht në vitet e 80-ta kur kompjuterët nuk ishin aq mirë të zhvilluar, përdorimi i home banking u bë kryesisht nga makinat e faksit dhe telefonat me qëllim që të lehtësohet puna e klientëve të tyre. Përhapja e gjerë e internetit dhe objekteve të programimit krijuan mundësi të mëtejshme për zhvillimin e home banking. Në vitin 1993 Nottingham Building Society e njohur shkurtimisht si NBS e nisi e para në Britaninë e Madhe shërbimin bankar nëpërmjet internetit. Kjo strukturë nuk ishte shum e zhvilluar dhe kishte numër të kufizuar të transaksioneve dhe funksioneve që një mbajtës i llogarisë mund të kryente. Pajisjet e paraqitura nga NBS thuhet se kanë qenë pajisje që rrjedhin nga sistemi i njohur si Prestel që është vendosur nga ana e deparatmentit të shërbimit postar të Britanisë së Madhe. Shërbimi i parë E-banking në Shtetet e Bashkuara të Amerikës u prezentua në Tetorë të vitit Ky shërbim është zhvilluar nga Stanford Federal Credit Union i cili është një institucion financiar. Shërbimet e E-banking po bëhen gjithnjë më të theksuara si rezultat i zhvillimit të mirë të sistemeve të informacionit. Çka paraqet E-banking Nuk ka një përkufizim zyrtar të këtij termi, por në përgjithsi me E-banking nënkuptojmë një shërbim që i mundëson klientit të marë informata rreth llogarisë bankare nëpërmjet kompjuterit, dhe këto veprime ti kryej pa mos qenë prezent në bankë që do të thotë se transaksionet mund ti kryej prej në shtëpi ose prej vendit të punës. Kjo do të thotë se një përdorues me një kompjuter personal dhe me një shfletues mund të lidhet në web faqen e bankës së tij për të kryer ndonjë nga funksionet virtuele bankare. Kanalet nëpërmjet të cilave mundësohet E-bankig apo kryerja e transaksioneve financiare online janë: interneti, telefonia mobile, faksi dhe telefoni, e- maili etj. Tema të zgjedhura në MIS 195 Master në Marketing Menaxhment

196 Kanalet nëpërmjet të cilave kryhet një transaksion online Proçesi i një pagese online Hap web faqen Klineti Zgjedh opsionin Pagesa Përpunimi Pëpunimi i të dhënave gjat kontrollit online të llogarisë bankare Tema të zgjedhura në MIS 196 Master në Marketing Menaxhment

197 Fillmi Shkruaj emrin tënd Kntrrollo numrin e llogarisë Numri i llogarisë është i sakt Kontrrollo numri i llogarisë është i sakt ose jo Numri i llogarisë nuk është i sakt llogaria Fund E-banking ofron disa shërbime që konsumatorët mund ti gjejnë shum praktike: Tema të zgjedhura në MIS 197 Master në Marketing Menaxhment

198 Automated Teller Machines ATM- janë terminale elektronikë që klinetëve ju lejojnë të kryejn funksione bankare në çdo kohë brenda 24 orëve. Për të tërhequr para, depozite ose transferim të fondeve ndërnjet llogarive të ndryshme, duhet vetëm karta ATM dhe PIN-i personal. Automated Teller Machine ATM card Electronic Fund Transfer EFT- është shkëmbim elektronik ose transferim i parave nga njëra llogari në tjetrën ose brenda një isntitucioni të vetëm financiar apo institucione të shumta përmes sistemeve me bazë kompjuterike. Automated Fund Transfer- paraqet transaksion financiar që siguron dërgimin dhe pranimin e fondeve në kohë të caktuar pa patur nevoj për ndërhyrjen e njeriut. Telephone Banking -është një shërbim që e ofron banka i cili u lejon klientëve për të kryer transaksione nëpërmjet telefonit. Debit dhe Kredit kartelat - paraqesin kartë plastike që ofron metodë alternative të pagesës në para të gatshme kur bën blerje. A është i sigurt E-banking Përderisa interneti ofron përparësi dhe shance të panumërta, ai gjithashtu paraqet edhe rreziqe të ndryshme. Për këtë arsye bankat ndërmarin hapa të shtrejtë për të mbajtur informacionin i cili transmetohet dhe përpunohet gjat kryerjes së transaksioneve online. Kjo përfshinë për shembull duke u siguruar që të dhënat konfidenciale të dërguara nëpërmjet internetit nuk mund të arihen apo të ndryshohen nga persona të tretë të paautorizuar. Tema të zgjedhura në MIS 198 Master në Marketing Menaxhment

199 Rreziqet mund të jenë kur persona të tretë, arijnë deri te të dhënat dhe informacionet konfidenciale, i fshijnë apo i ngatërojnë të dhënat përderisa ato janë duke u transmetuar ose marrjen e informacioneve për qëllime të rrejshme. Kjo mund të arihet nëpërmjet programeve të dëmshme kompjuterike siç janë: Viruset dhe Worms-at, Trojan horse, Phishing, Pharming, Rootkits, etj. Por edhe përkrah rreziqeve që i përmendëm, bankat kanë arritur që në mënyrë maksimale ti sigurojnë informacionet e klientëve të vet për përdorimin sa më të madh dhe më të sigurt të shërbimeve të E-banking. Përparësitë dhe dobësitë e E-banking Me rritjen e popullaritetit të internetit, industritë çdo ditë e më shumë po kërkojnë mënyra për të shfrytëzuar këtë medium të popullarizuar në një përpjekje për të vazhduar me ndryshimin e preferencave teknologjike të klientëve të tyre. Mundësitë që i ofron interneti në dukje janë të pafundme për këtë shkak edhe industria bankare ka vendosur se këto mundësi nuk do i lej prapa pa i shfrytëzuar. Përderisa shumica e njerëzve ka dëgjuar për E-banking, një numër i konsiderueshëm i tyre ende nuk i kan provuar mundësitë që i ofron E-banking. Kjo ndoshta sepse shumica e njerëzve e gjejnë më të rehatshme të punojnë me njerëz të vërtetë dhe letër të vërtetë, kur bëhet fjal për çështjet e parasë, përkundër asaj që ti kryejn transaksionet në botën e World Wide Web-it. Por si do që të jetë edhe kryerja e transaksioneve bankare apo E-banking ka përparësit dhe dobësitë e saj. Përparsitë e E-banking janë: Së pari - E-banking është i përshtatshëm. Lejon kryerjen e transaksioneve, pagesën e faturave dhe kontrrollin e bilanceve 24 orë ne dit dhe 7 ditë brenda javës. Banka virtuale nuk mbyllet asnjiherë dhe është e aritëshme po aq sa edhe kompjuteri ynë personal, apo laptopi. Nuk ka rëndësi se ku gjendemi në cilën vend të botës, ne mund ta vizitojmë bankën tonë në internet, për të trajtuar çështjet e parave. Banka mund të bëj pagesa automatike në emrin tonë, në sasi të caktuar dhe në datën që e kemi caktuar ne vet. Së dyti - E-banking është e shpejtë efikase dhe efektive. Përmes internetit transaksionet kryhen dhe zbatohen në normë më të shpejt se sa përmes formës klasike. Përveç kësaj E-banking jep mundësinë për të trajtuar disa llogari të ndryshme nga një faqe e vetme interneti. Këto ishin disa prej përparsive që i ofron E-banking. Tema të zgjedhura në MIS 199 Master në Marketing Menaxhment

200 Tani do të shqyrtojmë dobësitë e E-banking. Çështja kryesore për shumicën e njerëzve është besimi. Ata mund të dyshojnë nëse transaksioni i tyre u krye me sukses, ose nëqoftëse ata klikuan mbi butonin e saktë. Faqet e internetint të online banking në fillim mund të jenë të vështira për ti mësuar. Duhet një kohë e caktuar për të mësuar përdorimin e tyre. Si dobësi apo kërcnim për klientët mund të përmendim edhe programet kompjuterike që i përdorin persona të caktuar për vjedhjen e informacioneve të klientëve. Në mënyrë të qartë E-banking ka edhe përparsitë edhe dobësitë. Ajo e bën jetën më të thjesht për disa individ dhe është mënyra më e mirë për kryerjen e transaksioneve, ndërsa për disa të tjerë mund të jetë komplekse dhe jo e besueshme. Por si do që të jetë, bankat çdo ditë e më shumë shtojnë dhe ofrojnë shërbimet për klientët e tyre nëpërmjet internetit. Përfundim E-banking u paraqit si rezultat i ndryshimeve teknoko-teknologjike,me qëllim që klientëve tua lehtësoj kryerjen e aktiviteteve bankare siç janë transaksionet, pagesat etj. Ndryshimi i kushteve jetësore dhe dianmizmi i shpejt i jetës nxiti nevojat për shërbime të shpejta dhe të thjeshta. Kjo është edhe arsyeja se përse në kohët e sotme E-banking përdoret gjithnjë e më shumë nga njerëz të ndryshëm nëpër tërë botën. Nga kjo nxjerim konkluzion se E-banking është ajo për të cilën klientët kanë nevoj në kohët e sotshme. Është process i shpejtë i përshtatshëm për jetën dinamike që e bëjmë, shfrytëzimin e kohës në mënyrë racionale etj. Duke thjeshtësuar aktivitetet bankare të njerëzve E-banking është bërë pjesë e jetës së mijra klientëve në tërë botën. Literatura e shfrytëzuar 1. Beqiri dr.edmond Menaxhimi i sistemeve të informacionit ligjerata të autorizuara Tetovë Govori dr Fadil Tregu Financiar Riinvest Prishtinë Tema të zgjedhura në MIS 200 Master në Marketing Menaxhment

201 Nuridin Halili: Powerpointi si program ndihmës në zhvillimin e procesit mësimor Abstrakti Kur mendova ta punoj këtë temë u nisa nga fakti se në shkollat tona është në praktikë forma e perdorimit të sllajdeve si program ndihmës për të na ndihmuar në një proces mësimor. Pikrërsiht për këtë arsye zgjodha Microsoft Power Point sepse këtu bëhet një ndërhyrje e larmishme që ora mësimore të dalë po ashtu e kënaqshme për nxënësit dhe më me lehtësi për mësimëdhënësit. Përmes këtij programi ndihmës ka mundësi që të përdoren sekuenca atraktive, të përdoren Auto Shapes, të bashkangjiten video me konvertime e shumë lëmi të tjera që do ti zbërthejmë brenda punimit. Hyrje Microsoft Power Point Në ditët e sotme, çdo projekt, planifikim, plan biznesi ose parashikime të tjera, nuk mund të mendohen edhe pa anën prezantuese të tyre. Këto prezantime zakonisht shpjegohen edhe gojarisht, qoftë nga ana e autorit, qoftë nga dikush tjetër. Mirëpo, ana vizuale, e rregulluar me pikat kryesore, me fotografi, skema e diagrame, është e pazavendësueshme me shpjegimet e llojeve të tjera. Prezantimi është një aplikacion që mundëson krijimin dhe shfrytëzimin e pamjeve të lëvizshme të një përmbajtjeje të caktuar. Një ndër programet më të përshtatshme për krijimin e prezantimeve është programi Power Point, i cili gjendet në kuadër të pakos programore Microsoft Office. Kjo gjë ka një përparësi të rëndësishme. Kjo përparësi është se komunikon dhe shkëmben të dhëna me programet e tjera të Office-it, si:word, Excel etj. Madje, nese kemi krijuar ndonjë zëvëndësim automatik në Word ose Excel, ai do të bartet në mënyrë automatike edhe në Power Point. Nga fajlli i krijuar nga Power Point, shumë lehtë mund të barten shënimet edhe në programet e tjera të pakos së Office- it dhe anasjelltas. Tema të zgjedhura në MIS 201 Master në Marketing Menaxhment

202 Përparësi tjetër e këtij fakti është edhe ajo që natyra e programit është e ngjajshme me programet e tjera të Office-it dhe se një pjesë e madhe e detyrave në këtë program kryen plotësisht njëlloj si edhe në programet e mëparshme. Kështu, shfrytëzuesi nuk ka nevoj që çdo program të ri ta mësoj nga fillimi (1) Shfrytëzimi i Power Point në përgaditjen e mësimit Power Point eshte program aplikativ, i cili gjendet ne kuader te pakos programore Microsoft Office, me ndihmen e te cilit mund te behen prezantime te ndryshme, te krijohen, te stilizohen, te formatizohen, te ruhen ne kompjuter, ne diskete, ne CD-ROM, ne ndonje kompjuter, i cili i perket rrjetit lokal, apo diku ne internet. Prezantimi eshte nje aplikacion, qe mundeson krijimin dhe shfrytezimin e pamjeve te levizshme te nje permbajtje te caktuar. Roli dhe rendesia e krijimit te prezantimeve permes programit PowerPoint është jashtezakonisht i madh. Sot nuk mund te paramendohet mbajtja e ndonje ligjerate, mbrojtja e temave te ndryshme shkencore, politike, ekonomike, teknike, artistike apo shkollore drejtpërdrejtë para nxënesve apo studenteve etj. Siç shihet ky program është i domosdoshëm per mësimin bashkekohor nëper shkolla, nga klasa e parë fillore, e deri ne shkallet më të larta të arsimit të rregullt. Në prezantim mund të gershetohen teksti, grafika, figura, efektet multimediale, të vihen animacione dhe te gjitha te shfaqen përnjëherit në ekranin e kompjuterit tuaj, në perde me ndihmen e projektoreve LCD, të shtypen si diapozitiva dhe të shfaqen në diaprojektor, të shkruhen në folia dhe të projektohen në grafoskop, të shtypen në letër e të lexohen në mënyren klasike, apo të ruhen si webfaqe dhe te lansohet në internet. Prezantimin tuaj në PowerPoint mund ta krijoni vetë me ndihmen e veglave që ky program i ka me shumicë, me ndihmen e magjistarit AutoContent apo me ndihmen e modeleve te gatshme (Template) që ndodhen në këtë program. Ky program ofron mundësi të medha për vënien e: animacioneve, figurave dhe efekteve multimediale. Organizimi i imazheve ne PowerPoint bëhet nëpër sllajde. Sllajdi paraqet pamjen e një ekrani në prezantimin final. (1) Hapja dhe mbyllja e një prezentimi është identike me çdo formë tjetër të prezentimit kompjuterik. Tema të zgjedhura në MIS 202 Master në Marketing Menaxhment

203 Në këtë sllajd siq po e shikojm është bërë prezantimi i një ore mesimore nga lenda hoteleri turizëm. Karakteristik e kësaj është se në radh të parë na mundësohet që shkrimi është i dertiminuar për të gjithe nxënsit në menyre të barabart, komoditeti i programit gjitashtu e bënë që edhe lënda të është më tërheqse,por megjithatë nuk mund të thëmi që kjo figur përbënë gjithe atë që duhet të prezantohet para nxënsëve. Ka edhe shum mundesi të tjera për dizajnim siq shikohen në katroret e Power Pointit në anën e djatht. Tema të zgjedhura në MIS 203 Master në Marketing Menaxhment

204 Kjo form na jep mundësi që animacionet të dalin në mënyren më të mirë dhe më të dukshme që e bënë orën më të pershtatshem dhe i jep relaksin me paraqitjen e temave dhe nëntitujve të ndryshëm në punim. Apper efekt per paraqitje të njëpasnjeshme të rreshtave Ascend ngjitja e rreshtave nga posht lart deri ku eshte i percakutar kufiri Descend- rreshtat paraqiten nga fillimi-posht, etj. Gjatë punës me grafiken në powerpoint është e rëndësishme zgjedhja e objektit që dëshirojm ta modifikojm.pasi e zgjidhim mënyren e kontekstit (pra për të cilën bëhet fjal ) atëher me anë të tasti të djathtë e zghedhim komandën përkatse p.sh. Chart Type, ku hapet dritarja për ta zgjedhur tipin e grafikut, ose Format data Point..., për ta ndryshuar ngjyrën e këtij objekti ose pjese të objektit. Pra në mësimdhënie puna grafike na mundëson shpjegimin e % të vlerave të nxjerrura, në këtë rast nxjerrjen e të dhënave për turizmin në Kosovë. Tema të zgjedhura në MIS 204 Master në Marketing Menaxhment

205 Siç po shikohet në këtë faqe na jepet mundesia që brenda një prezantimi gjatë orës mesimore, mund të bëhet edhe kombinimi me anë të zërit. Pra vërtetimi i kutisë vërtetuese Play sound: bënë që klikimi i miut mbi buton të përcillet edhe me ndonjë tingull zanor, kur të vertetohet kjo kutij në listen e më poshtme e zgjedhim se cili tingull na pëlqen. Tema të zgjedhura në MIS 205 Master në Marketing Menaxhment

206 Perfundim Pikerisht në ndihmë të mesuesit për zgjidhjen sa më të saktë dhe në kohë sa më të shkurtër, të çështjeve të mësiperme, vjen përdorimi i teknologjisë në fushën e edukimit, e pikrisht unë dua ta veçoj programin ndihmës Powerpoint. Më sipër u theksua se Powerpoint është një ambient i cili sot përdoret me sukses në fushen e edukimit. Nëpërmjet Powerpoint sigurohet një mundesi e gjërë e të gjithë faktorëve të cilët janë pjesë e edukimit. Pjesetarë të cilët e aplikojnë më së shumti powerpointin në fushën e edukimit, janë studentet, nxënësit, mësuesit, prindërit, administratoret, etj. PowerPoint përben sot një instrument edukativ në ndihmë të mësuesve për të depërtuar te studentet e tyre dhe më pas për të ndihmuar procesin e përvetesimit të leksionit nga ana e studenteve. Një nga mundësite më të mëdha në fushën e edukimit që sjell PowerPointi është mundësia që i jepet nxënsit për tu bërë një mësues duke bërë prezentimin e mëndimit të tij në auditor. Kur ne përfshihemi në mësimdhenie ne mesojmë. Literatura Doracak për ECDL, European computer Driving Licence. Botimi 1Prishtinë: Smart Bits, 2005 Tema të zgjedhura në MIS 206 Master në Marketing Menaxhment

207 Rexhep Gërbeshi: Ndikimi i shërbimeve të internetit në Marketing Abstrakti Industria e shërbimit përbën sektorin ekonomik me rritje më të shpejtë në të gjithë botën. Fushat ku shtrihet shërbimi janë të gjera dhe përfshijnë financën, sigurimin, transportin, komunikimin, shërbimet komunale, tregtinë më shumicë, tregtinë më pakicë, turizmin, edukimin, shëndetin, shërbimet profesionale, ushqimin, dhënien më qira të banesave etj. Numri i administratorëve në këtë sektor është shumë më i madh se në sektorin e prodhimit. Industritë e shërbimit mbështeten më tepër tek njerëzit dhe, si rrjedhojë, shumë punë kërkojnë aftësi sociale dhe teknike. Por, nga ana tjetër, duke analizuar zhvillimin e ekonomisë së shërbimit mund të themi që sot, pjesa më e madhe e bizneseve të shërbimit mbështeten në një përdorim intensiv të punës me kompjuter, përkatësisht me internet bëjnë lidhje të ngushta me tregun/klientin.. I. Historiku i shkurtër i Internetit Marketingu është kudo. Në mënyrë formale dhe jo formale, njerëzit dhe organizatat angazhohen në shumë aktivitete që mund të quhen marketing. Marketingu i mirë është bërë gjithnjë e më shumë një element jetësor për suksesin e një biznesi. Marketingu influencon në thellësi jetën tonë të përditshme. Ai përfshihet në çdo gjë që ne bëjmë nga veshjet tona në Websitet që klikojmë, në reklamat që shohim. Marketingu i mirë nuk është i rastësishëm, por një rezultat i një planifikimi dhe zbatimi të kujdesshëm. Praktikat marketing po përmirësojnë në mënyrë virtuale të gjitha industritë për të rritur shanset për sukses. Por, perfeksioni marketing është i rrallë dhe i vështirë për t u arritur. Marketingu është një art dhe shkencë ka një tension konstant ndërmjet pjesës së formulimit të marketingut dhe pjesës krijuese- sherbimeve. Industria e shërbimit përbën sektorin ekonomik me rritje më të shpejtë në të gjithë botën. Fushat ku shtrihet shërbimi janë të gjera dhe përfshijnë financën, sigurimin, transportin, komunikimin, shërbimet komunale, tregtinë më shumicë, tregtinë më pakicë, turizmin, edukimin, shëndetin, shërbimet profesionale, ushqimin, dhënien më qira të banesave etj. Kjo pasqyrohet dhe në fjalët e Leonard Berrit: "Një e mire është një objekt, kurse një shërbim është një veprim, një performancë, një përpjekje. " Numri i administratorëve në këtë sektor është shumë më i madh se në sektorin e prodhimit. Industritë e shërbimit mbështeten më tepër tek njerëzit dhe, si rrjedhojë, shumë punë kërkojnë aftësi sociale dhe teknike. Por, nga ana tjetër, duke analizuar zhvillimin e ekonomisë së shërbimit Tema të zgjedhura në MIS 207 Master në Marketing Menaxhment

208 mund të themi që sot, pjesa më e madhe e bizneseve të shërbimit mbështeten në një përdorim intensiv të punës, në lidhje të ngushta më klientin dhe pothuajse të gjitha prodhojnë shërbime të paprekshme. 15 Sot nje pjese e mire e disa sherbimeve mund fare lehte te mirren nepermjet Internetit. Interneti është paraqitur në vitet e të shek. XX, por fillet e paraqitjes së tij në rrjetat globale që janë paraqitur në fund të viteve të 60 të po këtij shekulli. Për herë të parë kjo teknologji është krijuar nga Vinton Cerf më 1973 si pjesë e projektit të departamentit Amerikan të Mbrojtjes e organizuar nga Advenced Research Projects Agency. Më 1984 teknologjia dhe rrjetet i janë besuar sektorit privat dhe agjencive shkencore shtetërore, për zhvillim të mëtejmë. Kompanitë për përcjellje të shërbimeve ( network providers ) mundësuan shfrytëzimin e Internetit përveç për biznes edhe për nevoja shtëpiake. Rrjetet e para kompjuterike të paraqitura në fillim të viteve të 90-ta ishin : ARPANet, BITNet, USENet, etj. Që kanë filluar të shuhen, ndërsa kishte mbetur vetëm rrjeti global NSFNet i cili kishte bashkuar edhe disa rrjete tjera të pavarura. 16 Fazat e zhvillimit të internetit II. Historiku i shërbimit të Internetit në Marketing Marketingu përmes internetit për herë të parë filloi në vitet e para të 1990-ve aq thjesht sa tekste në web site ku ofronin vetëm informata rreth produkteve. Ishte e përfshirë nga reklamat dhe grafikonet. Hapi më i rëndësishëm ishte krijimi i kompletuar i biznesit online që shfrytëzonte internetin për shitje dhe promovime të mallrave dhe shërbimeve. 15 Dr.sc. Liliana Elmazi& Mr.sc.Shaip V. Bytyqi,, Marketingu i sherbimeve Prishtinë Evans berman, Marketing, 4 th edition, New York, 2006, fq 54 Tema të zgjedhura në MIS 208 Master në Marketing Menaxhment

209 Në fillim kompanitë edhe nuk kishin ndonjë profit të madh, pasi që interneti nuk ishte shumë i njohur në popullatë. Vetëm një numër i vogël njerëzish posedonin kompjuter e një numër edhe më i vogël dinte për internetin. Kjo, për arsye të çmimit të lartë të PC dhe shërbimit të internetit. Mirëpo me kalimin e kohës një gjë e tillë fitoi një popullaritet të madh, dhe Brenda pak kohësh pothuajse askush nuk mbeti pa PC e pa njohuri rreth internetit, sidomos në vendet e zhvilluara. Kjo ndikoi dukshëm në rritjen e interesimit të njerëzve për njohuri më të mëdha rreth internetit dhe mundësive që ofronte. Një interesim i tillë u shtua edhe tek kompanitë e mëdha që të kenë website të veta për promovimin e produkteve të cilat i posedonin. Këto kompani mundësuan edhe blerjen përmes internetit, pra nga shtëpia, gjë që mori përmasa të mëdha pasi që kursente kohën e konsumatorit. Duke parë mundësitë e reja për përfitime në njërën anë në anën tjetër interesimin e madh të konsumatorëve për kursim të kohës, kompanitë e mëdha konkurruese filluan të garojnë në përpilim e web siteve me të cilat tërhiqnin numër të madh konsumatorësh në shitjen e produkteve të tyre.numri i përdoruesve të internetit ishte në rritje e sipër. Në çdo vit numri rritej në mënyrë marramendëse, kështu më poshtë është paraqitur tabela statistikore e rritjes së përdoruesve të internetit sipas viteve , 17 III. Biznesi Elektronik Struktura ekonomike e një vendi, për zhvillimin ekonomik, më tepër se cilido tregues tjetër paraqet kahjet dhe realitetin zhvillimor. Kjo ka për qëllim që përmes analizave të ndryshme të konstatohet shkalla e varshmërisë, gjegjësisht ndryshimet në mes të mardhënieve në prodhim dhe nivelit të zhvillimit ekonomik, si elemente kryesore dhe të një rëndësie të veçantë për analiza të formave të ndryshme të superstrukturës shoqërore, e cila paraqet bazën për aktivitete të organizuara ekonomiko-shoqërore dhe nga të cilat varet edhe realizimi me sukses i qëllimeve të parashtruara ekonomike në një shoqëri. Gjatë periudhave zhvillimore ndryshimet rrënjësore 17 Tema të zgjedhura në MIS 209 Master në Marketing Menaxhment

210 strukturore janë të mundshme, të vërtetuara në raste të shpeshta nga hulumtimet profesionale të eskspertëve të lëmenjve të caktuar ekonomik. Të gjitha këto kërkojnë ngritje të shkallës së finalizimit, akumulimit, eksportit, zgjedhjeve të reja teknologjike dhe të formave bashkëkohore të organizimit të punës. 18 Rritja e telefonise se internetit Proceset e këtilla bashkëkohore qartësojnë më së miri ndryshimet strukturore në ekonomi nëpërmes degëve dhe lëmenjve ekonomik, këtë e tregojnë të dhënat në pasqyrën e mëposhtme: Industria dhe xehtaria Bujqësia dhe Pylltaria Ndërtimtaria Komunikacioni dhe lidhjet Tregëtia Hotelieria e turizmi Veprimtaritë komunale Veprimtaritë tjera Prof.ass.dr. Fetah Dr.sc. Shaip Bytyçi,, Retrospektiva e zhvillimit dhe problemet strukturore te ekonomise se Kosoves 19 Enti i statistikes se Kosoves, Statistikat e pergjithshme, Buletini mujor, Prill 2003, Prishtine - Numri i Bizneseve të reja të regjistruara gjatë viteve 2005/ 2006/ 2007 sipas Seksioneve te veprimtarive. (shenim: Te Veprimtaria Komunale jane futur Administrimi dhe mbrojtja e ambientit, Arsimi, Shendetsia dhe aktivitetet tjera shoqerore dhe sociale. Ndersa te Rendi Veprimtarit tjera jane te perfshira Aktivitetet financiare dhe pasurite e palushtmeris, dhenja me qira dhe aktivitete biznesi) Tema të zgjedhura në MIS 210 Master në Marketing Menaxhment

211 Numri i bizneseve te regjistruara sipas lëmive ekonomike, Edhe E-biznesi: mund të definohet gjerësisht si çdo proces tjetër biznesi që mbështetet në Sistemin e Automatizuar të Informatave. Sot, kjo kryhet me anën e teknologjisë së bazuar në WEB. Termi E- biznes është dalë nga Lu Gerstner, CEO of IBM. Metodat e biznesit elektronik kanë mundësuar kompanitë të lidhen me sistemin e procesimit të të dhënat në mënyrë të brendshme dhe të jashtme në mënyrë më efikase dhe fleksibile, që të punojnë më për së afërmi me furnizuesit dhe partnerët, dhe që më mirë ti kënaqin nevojat dhe të priturat e klientëve të tyre. Telefonat mobil kanë bërë një revulicion të vërtet në mënyrën me të cilën ne sot komunikojm, ndërsa pronësia e telefonave mobil arrin në një pikë të ngopjes në shume shtete të zhvilluara. Në bazë të hulumtimeve të bëra në Britanin e Madhe 86% të përsonave nga mosha vjeqare kane apo disponojn me telefona mobil, që d.m.th që ky grup moshe për nga vjetërsia zenë vendin e parë në posedimin e telefonave mobil. Për kundër qortimeve/ vërejtjet për rrezikshmerin e shfrytëzimit të telefonis mobile me të madhe moshat e reja bëhen shfrytëzues të telefonis mobile, me që rast 40% të fëmijve nga mosha 7-11 vite kane qasje në telofonin mobile. Numri i shërbimeve të cilat i afrojne(telefonia mobile), rritet me shpejtësi të madhe. Kompania Vodafon tregon se shërbimet e saja me të popullarizura janë dërgesat e porosive tekstuale, dërgesat e porosive multimediale, pranimi i melodive polifonike për telefona, lojërat e ndryshme, logot dhe me në fund hulumtimet e përbërjeve WAP. Në të vërtet, përfaqësuesit e gjeneratës së re, janë ata të cilet i perqafojne këto shërbime me kënaqësi. Psh. dërgesat e porosive tekstuale, paraqiten pjesë përbërse në jetën e rinis së ditëve të sotme. Me që rast 90% të tinejxhereve me shume kan deshirë që të dërgojn porosi se sa të bisedojn nëpermjet te telofonave mobil. Dërgesa e porosive paraqitet si opcion shumë i lire dhe në një formë është nder ndaj miqve, që gjë tinejxhereve iu mundëson që të kene njohuri më të reja. Për personat të cilët janë pak më të marrueshëm, kjo formë paraqet mënyren e komunikimit anonoim dhe të vazhdoj komunikimin romantik. Me qenëse se tinejxheret kalojn një kohë shumë të madhe duke i shfrytëzuar telefonat mobil, andaj personeli i marketingut duke i vrojtuar vështirsit që arrijnë klientë deri te të dhena duke shfrytzuar media tradicionale, vendosi që për këtë shkak, fillimin e perdorimit të serviseve të ndryshem ne dergimin e porosive te shkurta SMS, si vegel e marketingut. Sot ekzistojnë shumë shembuj në SMS marketing. Në Britanin e Madhe revistat e ndryshme për tinejxher janë si shembull i një sektori i cili me kënaqësi e ka përqafuar këtë mjet të ri të komunikimit. Revista për tinejxher Bliss është e lancuar në vitin 2004 në ditën e të dashuruarve në mënyrë që kampanjet interaktive të saj të gjej pushtoj shumë lexues. Atëher nga lexueset të cilat janë të regjistruara dhe janë aderuar në klubin Bliss nga ato është kërkuar që ato të dergojn shenjat e horoskopit, si dhe shenjat e ndonjë djaloshi i cili atyre ju pëlqen. Bliss i është përgjigjur me porosi me të cilat ëhtë shkruar për shenjat e horoskopit për vajzën dhe të përzgjedhurin e saj në aspektin e përputhjes së tyre. Smash Hits është edhe një revist për tinejxher që disponon,, opt-in SMS klub i cili iu mundëson të gjithë anëtarëve te vet njohuri më të freskëta duke shfrytëzuar shumë oferta të ndryshme dhe duke marr pjesë nëpër gara të ndryshme. Tema të zgjedhura në MIS 211 Master në Marketing Menaxhment

212 Por personeli i marketingut duhen të jenë të kujdeshëm me rastin e përgaditjes së mësimit të tinejxherëve të rinj dhe fëmijëve. Ata kane përgjegjësin etike në ruajtjen e reputacionit të profesionit të tyre duke i mbrojtur fëmijët nga krijimi apo bërja e shpenzimeve enorme fianaciare dhe nga përbërjet e pakuptueshme dhe nga shitjet direket. Ne ligjëbërjet ekzistojn nje numer i caktuar i ligjeve te të cilave ata janë të detyruar te ju permbahen atyre në këtë veprimtari. Direktivat e komisionit evropjan nga viti 2002 mbi privatizimin e komunikimeve elektronike bëjnë me dije se komunikimet elektronike detyrimisht duhet të bëhen sipas principit,,opt-in, gjegjësishtë para se të bëhet dërgesa e porositësit duhet paraprakishtë të mirret miratimi i marresit të informacionit apo porosis. Perjashtim nga kjo është rasti kur ekziston një mardhënje e caktuar e marrësit dhe dërguesit të porosis. 20 Në praktikë, e-biznesi është më shumë se vetëm tregti. E-biznesi i referohet më shumë fokuseve strategjike me një shprehje të funksioneve që paraqiten duke përdorur aftësitë elektronike. E-komerc orvatet që të shtojë burime të ardhurash duke përdorur Worldwide Web ose Internetin që të ndërtojë një marrëdhënie më të zgjeruar me klientë dhe partnerë dhe që të përmirësojë efikasitetin duke përdorur Emmpty Vessel strategjinë. Shpesh e-komerci inkuadron aplikimin e sistemit Knowledge management. Klienti/Serveri si model logaritje IV. Modelet e E- marketingut Organizatat go online (shitje blerje përmes internetit) duhet të dizajnojnë se cili model të e- biznesit i përgjigjet qëllimeve të tyre. Modeli i biznesit është definuar si organizim i produkteve, shërbimeve dhe rrjedhë e informatave, dhe burimet e të ardhurave dhe përfitimeve për furnizuesin 20 E paraqitur në : Anonymous (2004); Budden(2003); Tran (2003) Tema të zgjedhura në MIS 212 Master në Marketing Menaxhment

213 dhe konsumatorët. Koncepti i Modelit të E-biznesit është i njëjtë por i shfrytëzuar si prezencë online (blerje përmes internetit). Momentalisht modelet më të përdorura të e-biznesit janë: Blerjet elektronike Prokurimi Elektronik Shitoret elektronike Audiksionet elektronike 21 etj. E-komerc ndihmon rrjetin e organizatës, ku firmat e vogla varen nga firmat partnere për furnizim dhe shpërndarje të produkteve në adresë të konsumatorit që tëi plotësojë kërkesat e tij në mënyrë sa më efektive. Që të mund të menaxhojë zinxhirin e rrjeteve duke lidhur konsumatorët, punëtorët, furnizuesit, distributorët madje e vet konkurruesit, një menaxhment i zinxhirit të furnizimit i jashtëm qoftë apo i brendshëm kërkon një zgjidhje të duhur. Zinxhir i Menaxhimit të Furnizimit është definuar si një mbikëqyrje e materialeve, informatave dhe financave për derisa ato janë në lëvizje nga furnizuesi tek prodhuesi, nga shitjet me shumicë tek ato me pakicë dhe brena vet kompanive. Kjo inkuadron koordinimin dhe integrimin e kësaj rrjedhe brenda ose në mes të kompanive. lidhja E-komercit ne mes konsumatorit, punëtorit, furnizuesit, distributorit dhe konkurruesit 22 Ekzistojnë tri rrjedha kryesore të zingjirit te menaxhimit te furnizimit -ZMF: a. Rrjedha e produktit, që përfshinë lëvizjen e mallrave nga furnizuesi tek konsumatori b. Rrjedha e informacioneve, që përfshinë transmetimin e urdhëresave dhe gjendjen e dërgesave dhe. c. Rrjedhën e financave, që përbëhet nga kushtet e kredive, orari i pagesave dhe aranzhimet e pronësisë 21 Evans berman, Marketing, 4 th edition, New York, 2006, fq Tema të zgjedhura në MIS 213 Master në Marketing Menaxhment

214 Marrëdhëniet ekonomike kanë ndryshuar me zhvillimin dhe përparimin e teknologjisë informative, andaj në tabelën e mëposhtme është paraqitur një ndryshimi tillë. Internet-omogućene Web vrednosti Marrëdhëniet e ekonomisë së vjetër kundruall asaj të re 23 V. Reklamat në Internet Reklamat në internet mund të çojnë në një rritje të konsiderueshme të të ardhurave, të numrit të konsumatorëve dhe të përhapjes së emrit të kompanisë. Jo vetëm kaq, por ato janë një kanal marketimi me kosto të ulët që bizneset e vogla mund ta shfrytëzojnë për të depërtuar direkt tek konsumatorët dhe për të shitur prodhimet. Transakcionet tipike e E-marketingut 23 Po aty Tema të zgjedhura në MIS 214 Master në Marketing Menaxhment

215 Reklamat në internet janë mënyra efikase për t ja përcjellë mesazhin klientëve të mundshëm, duke ju lejuar që të depërtoni në një klientelë më të madhe dhe duke ulur ndjeshëm shpenzimet e marketimit. Ndryshe nga shumica e programeve të marketingut që janë të vështirë për t i ndjekur, reklamat me internet të japin një ide të drejtpërdrejtë të fitimit nga investimi i bërë në marketing si dhe ndihmojnë për të ndërtuar një bazë më të madhe klientësh dhe të ardhurash. Klientët e sotëm e vizitojnë internetin jo vetëm për lajme nga teknologjia apo për të blerë, por edhe si një burim për të njohur produkte dhe shërbime të ndryshme. Studimet e reja të kompanive Kelsey Group dhe ConStat tregojnë se 70 përqind e të rriturve amerikanë e përdorin internetin si burim informacioni kur kërkojnë të blejnë produkte dhe shërbime në zonën ku banojnë, nga 60 përqind që ishte kjo shifër në vitin Reklamat në internet jo vetëm ndihmojnë për të shtuar trafikun në një faqe të caktuar interneti por edhe ndikojnë pozitivisht në shitjet me mënyra tradicionale, pasi shërbejnë si burim për të përhapur emrin e kompanisë.kompani të mëdha dhe madje kandidatë presidencialë me fushata tradicionale marketingu kanë zgjedhur rrugën e reklamave me internet. Gjatë përgatitjeve për zgjedhjet e vitit 2004, kandidati demokrat Howard Dean grumbulloi më shumë se 60 përqind të fondeve të tij përmes internetit. Firma studimore E- Marketer parashikon se më shumë se 12 miliard dollarë do të shpenzohen këtë vit për reklamën me internet, dy herë më shumë se sa ajo që u shpenzua në vitin Por si e arrijnë suksesin kompanitë në këtë fushë reklamimi? Tre janë hapat më të rëndësishëm që çojnë në suksesin e kësaj lloj reklame: Njohja e audiencës, testimi i vazhdueshëm dhe ndjekja hap pas hapi e rezultatit. Mjetet finaciare te deponuara te kompanise ne internet ne periudhen VI. Njohja e audiencës Kur përpiqesh të mësosh rreth audiencës tënde ka rëndësi të imagjinosh se ku duhet ta gjesh atë dhe cili është mesazhi që i përshtatet asaj më shumë. Prioriteti i juaj i pare janë pjesëmarrësit tuaj dhe çfarëdo informacioni që paraprakisht mund të merrni rreth tyre do të jetë i dobishëm në maksimizimin e performimit tuaj dhe në plotësimin e nevojave të tyre të të mësuarit dhe ato fizike. Karakteristikat e tyre duhet të ndikojnë në atë masë që ju thuani, çka kërkoni prej tyre 24 Prof. Milan M. Milosavljević Elektrotehnički fakultet, tema,,osnove elektronske trgovine Tema të zgjedhura në MIS 215 Master në Marketing Menaxhment

216 dhe çka ata kërkojn nga Ne.Hulumtimi i audiences tuaj, pra, duke mbledhur informacione të dobishme rreth tyre dhe duke vepruar me ato informacione mund të ju ndihmoj që t i jepni ndjenjën e duhur per afrimin e sherbimeve te duhura. 25 Përcaktimi i karakteristikave demografike të audiencës, si profesioni, industria, të ardhurat, madhësia e kompanisë ku punon etj., është hapi i parë për ta kuptuar më mirë atë. Kjo të lejon të zgjedhësh Internet-faqet e duhura si dhe të krijosh një program specifik, i cili t u përshtatet sa më mirë karakteristikave demografike që përmendëm. Për të ulur shpenzimet e njohjes së audiencës, duhet të kërkoni klientë me interesa të caktuara, të cilët mund të jenë më afër jush se sa mendoni ju vetë. Ndoshta këta janë kolegë të punës ose miqtë tuaj ata mund t ju japin mendimet e tyre drejtpërdrejt dhe me sinqeritet mbi atë se ç mendojnë për reklamat tuaja në internet dhe e bëjnë këtë pa shumë shpenzime. Nëse nuk e keni këtë mundësi, atëherë provoni të lidheni direkt me audiencën duke përdorur databazën tuaj të klientëve dhe duke u dërguar atyre me një anketë të shkurtër. Nëse jua lejon buxheti, ju mund të paguani edhe një kompani anketimesh për këtë qëllim. Menjëherë sapo të keni identifikuar publikimet dhe Internet faqet që viziton audienca juaj, përcaktoni buxhetin tuaj dhe objektivat që kërkoni të arrini përmes reklamave me internet. Buxheti dhe objektivi juaj duhet përcaktuar qartë, pavarësisht nëse qëllimi juaj është të shtoni numrin e atyre që do të regjistrohen në site-in tuaj, të shtoni trafikun e vizitorëve apo numrin e blerësve në internet. Fillojeni me testime të vogla për të kaluar më pas në një fushatë më të madhe. Një gjë duhet patur kujdes: shumë reklamues e fillojnë me fushata të mëdha reklamimi, të cilat nuk i arrijnë objektivat. Pasi të keni përcaktuar mirë objektivat dhe afatet kohore, është koha që të zgjidhni Internet-faqet e reklamimit. Përsëri, testimi është i rëndësishëm për të përcaktuar rezultatin e arritur si dhe për të krijuar reputacionin si kompani. Muaj pas muaji testoni faqe të ndryshme për të gjetur nëse mesazhi juaj dhe reklamat për të cilat paguani po çojnë në shtimin e shitjeve. Bukuria e reklamës me internet është sasia e informacioneve që ju mund të grumbulloni nga fushata juaj. Kur ju e keni vënë në vijë fushatën e reklamave me internet, kompania që ju ofron shërbimin e reklamës ju bën një raport, ku ju tregon se sa sukses ka pasur fushata juaj. Megjithatë, shumë analistë marketingu bëjnë një gabim duke analizuar vetëm rezultatin. Ka rëndësi që ata të bëjnë një hap më tej për të përcaktuar se çfarë veprimesh ka bërë blerësi kur ka hyrë në faqen tuaj të internetit. A është larguar ai nga site-i juaj menjëherë pasi ka klikuar reklamën? Apo ka qëndruar më gjatë aty duke lënë emrin në formular ose duke blerë diçka? Kjo mund të gjendet duke përdorur programe të tillë si Urchin, Web Trends ose WebSide Story. 25 Pjese nga ligjeratat te mbajtura ne trajnimin,, Trajno Trajneret me temen aftesit prezentuese te organizuara nga An EU funded project managed by the European Commission Liaison Office Tema të zgjedhura në MIS 216 Master në Marketing Menaxhment

217 Shikojini me kujdes të gjitha shifrat, sidomos ato që kanë të bëjnë me koston e blerjeve. Duke bërë këtë, ju do të filloni të kuptoni kontributin që jep fushata juaj e reklamës me internet në strategjinë tuaj të përgjithshme të marketimit. Disa njerëz paguajnë gati verbërisht shume para për reklamat, por ka edhe nga ata që nuk kanë ndonjë buxhet për reklamat e në shumicën e rasteve nuk bëjnë fare reklama. Të dyja janë të dëmshme për biznesin tuaj dhe nuk ka ku te shkoj me keq se nga ç ka vajtur. Ka shumë mënyra të reja dhe krijuese për të tregtuar produktet dhe shërbimet të paktën jo shumë të kushtueshme në mos të lira, kështu që të harxhosh shumë para për të do të ishte shumë e tepërt. Por nëse ju nuk keni para për të harxhuar ndoshta e keni paracaktuar të dështojë biznesin tuaj për shkak të mos reklamimit. Në këtë situatë njerëzit duhet të jenë tepër të kujdesshëm për të kërkuar mënyrat e lira të reklamimit. Disciplinat e bizneseve te cilat jane te lidhura me internet 26 Kur vjen puna për reklamimin ka mjaft mundësi online dhe offline, të cilat do t iu ndihmojnë të përhapni fjalën mbi faqen e Internetit dhe produktin tuaj dhe ju do të rrisni trafikun dhe të ardhurat për shkak të tij. Në fillim, përzgjidhni botime lokale si p.sh. gazeta, stacione televizive dhe radiofonike të cilat mund të jenë të gatshme për të pranuar reklama të lira. Shpesh herë këto lloje mediesh janë në kërkim të bizneseve lokale të cilat duan të theksojnë debatet ose pjesë të ndryshme të biznesit të tyre. Kjo është një reklamë mjaft e lirë në të cilën duhet të përfshiheni menjëherë. Gjithashtu sigurohuni që adresa juaj e Internetit të jetë në të gjitha materialet e printuara qofshin këto në formë dhurate ose jo. Vendosja e URL-se tuaj aty i bën njerëzit të kujtohen për te madje dhe të bëjnë kërkime mbi atë që ju ofroni. Pra, ndërkohë që po e bëni të njohur adresën tuaj, sigurohuni që faqja juaj e Internetit është profesionalisht e përshtatshme dhe mjaft komode për konsumatorin tuaj. Sigurohuni që procesi i kërkimit të jetë i lehtë dhe i përshtatshëm po aq sa i sigurt. Përdorimi i sistemeve me pagesë si p.sh. Paypal mund të jetë një ide mjaft e mirë për ju, sepse ai të jep mundësinë e kryerjes së pagesave në disa lloje të ndryshme kartëmonedhash. 26 Marketing principles and perspectives 2004, Bearden Ingram LaFonge, Fourth Edition, fq.84 Tema të zgjedhura në MIS 217 Master në Marketing Menaxhment

218 Reklamimi online nuk ka pse të jetë i shtrenjtë. Ju mund të dërgoni buletine informative në gazetat online dhe të gjitha kutitë e botimeve me informacionin tuaj, lidhjeve tregtare dhe disa faqeve të tjera Interneti që kanë të bëjnë me këtë. Sigurisht ju mund të bëni banera ose forma të tjera reklamimi, por nuk keni buxhetin e mjaftueshëm për t i provuar të gjitha opsionet. Ndërsa ju rriteni, dhe buxheti i juaj i reklamave rritet gjithashtu. Për sa kohë që ju jeni krijues dhe prokrijues në gjetjen e reklamave të lira/ falas biznesi juaj do të rritet, fitimi juaj do të rritet dhe kështu ju nuk do të shpenzoni shumë për reklamat. Mbani mend, sa më shumë njerëz e vënë re faqen tuaj të Internetit aq më shumë rriten blerjet. Sigurohuni që adresa juaj të jetë e dukshme për sa më shumë njerëz dhe në sa më shumë vende të jetë e mundur. Gjatë shfrytëzimit të E-biznesit apo rrjetit të internetit për biznes ekzistojnë përparësitë dhe gjithashtu edhe rreziqet që mund të kanosen. Përparësitë e biznesit elektronik mund të numërohen në atë se: Kursimi i kohës së konsumatorit Mundësia e informimit më të plotë rreth produkteve dhe çmimeve Mundësia e shkëmbimit të informative përmes sistemit elektronik Mundësia e kontraktimit përmes internetit Mundësia e qasjes në të gjitha shënimet e nevojshme për kompnanitë dhe vet produktet Blerja nga shtëpia etj Gjersa i numëruam disa nga përparësitë e shfrytëzimit të internetit në biznes apo marketing nuk duhet harruar edhe rreziqet e mundshme që mund të paraqiten. Rreziqet më të shpeshta paraqiten nga të ashtu quajturit Hakerë apo Krekerë, të cilët janë persona që përpiqen të rrënojnë shënimet e fshehta dhe të mbrojtura kompjuterike përmes rrjetit. Dallimi mes Hakerëve dhe Krekerëve qëndron në atë se Hakerët këtë e bëjnë nga ndërgjegjeja, argëtimi apo për ndonjë interes, derisa qëllimi i krekerëve është që tëiu shkaktojnë pasoja materiale ose jo materiale dikujt tjetër, nganjëherë edhe pasoja pa asnjë lidhje. Të gjitha rreziqet në biznesin elektronik mund të radhiten në këto kategori: Humbja e integritetit të shënimeve Sulmuesi ndryshon, vjedh ose shkatërron biznes shënimet tona ose së paku na krijon informata të rrejshme; Kanosja e informative private shënimet private për personat fizik ose juridik arrijnë në duar të shfrytëzuesve të pa autorizuar; Pamundësia e shfrytëzimit të shërbimeve të caktuara Aktiviteti i sulmuesve shfrytëzuesin e bie në pozitë që nuk mund, vazhdimisht ose kohë pas kohe, të praktikojë shërbimet e internetit që i nevojiten; Humbja e kontrollës Shërbimet e internetit shfrytëzohen në mënyrë të lejueshme, por pakontrollueshëm, ku dikush tjetër mund të rrezikohet ose i sjell pasoja Tema të zgjedhura në MIS 218 Master në Marketing Menaxhment

219 Njohja e disa koncepteve te sherbimeve permes internetit Shprehja shërbimet e pagesave përmes internetit përgjithësisht përdoret për adresimin e: shërbimeve të pagesave të cilat bazohen në llogari bankare dhe përdorin internetin si mjet për bartjen e fondeve në llogari apo nga llogaria bankare; dhe shërbimeve të pagesave të siguruara nga institucionet jo bankare që operojnë ekskluzivisht në internet dhe që janë tërthorazi të lidhura me ndonjë llogari bankare. Kur shërbimet e pagesave përmes internetit nuk bazohen drejtpërdrejt në llogari bankare, siç është PayPal, individët mund të bartin para, të blejnë drejtpërdrejt apo të marrin pjesë drejtpërdrejt në ankande, duke përdorur llogari të financuara më parë; megjithatë, furnizuesi i shërbimit të pagesave nuk mund të jetë i nënshtruar masave të njëjta të APP/KFT të cilat aplikohen ndaj bankave. Furnizuesi i shërbimeve zakonisht nuk ka raport ballë-përballë me klientët e vet. Varësisht nga qasja në shërbimin e pagesës përmes internetit, këto aktivitete mund të përfshijnë pagesa apo transfere fondesh përtej kufijve kombëtarë. Disa shërbime jo bankare përmes internetit u lejojnë klientëve të mbajnë llogari tek furnizuesi i shërbimeve të pagesave, ndërsa të tjetër ofrojnë vetëm dërgimin apo pranimin e pagesave individuale duke përdorur bankën ekzistuese të klientit apo llogarinë kreditore të kartelës. Kur shërbimet jo bankare të pagesave përmes internetit u ofrojnë klientëve llogari ata mund t i bashkojnë këto fonde të klientëve në një llogari të vetme bankare. Llogaria mund të mbahet në emër të ofruesit të shërbimit. Në atë rast, banka që mbanë llogarinë e furnizuesit të shërbimeve mund të mos ketë raporte të drejtpërdrejta me klientët e furnizuesit të shërbimeve. Pagesat mobile përgjithësisht i referohen përdorimit të telefonave mobil apo pajisjeve tjera wireless (pa tela) për të paguar për mallra dhe shërbime. Pagesa bëhet nga pajisja mobile e komunikimit duke përdorur qasje me zë, protokoll të dërgimit të mesazheve (siç është shërbimi i shkurtër/i vetëm i mesazheve apo SMS) apo aplikim wireless (pa tela, radio) (WAPs) të cilat mundësojnë që pajisja t i qaset internetit. Autorizimi zakonisht paraqitet përmes një numri personal të identifikimit (PIN) e shoqëruar nga klienti apo pajisja mobile. Adaptimi i pagesave mobile dallon nga vendi në vend. Operatori i telekomit mundet qoftë të lejojë pronarin e telefonit që të faturojë transaksionet e caktuara në faturës e telefonit (post-pagesë) apo mund të lejojë pronarin e telefonit të financojë një llogari të zotëruar nga operatori i telekomit apo furnitori tjetër i shërbimeve për qëllim të bërjes së pagesave (parapagim). Llogaritë parapaguese të pagesave mobile operojnë në mënyrë të njëjtë sikurse kartela parapaguese apo kuleta elektronike. Kur telefoni përdoret në mënyrë të njëjtë sikurse kartela parapaguese, pronari i telefonit përdor telefonin si pajisje qasjeje në sistemin e pagesave për të autorizuar zbritjen e vlerës nga llogaria parapaguese. Kur telefoni funksionon si një e-purse, vlera e parapaguar është ruajtur në modulin e identitetit të nënshkruesit apo në SIM kartelën brenda telefonit mobil. Kuleta elektronike apo e-purse (po ashtu e referuar edhe si kartelë e vlerës së ruajtur ) është vlerë e ruajtur në mënyrë elektronike në një pajisje siç është kartela me çip cirkular të integruar (e quajtur kartelë e mençur apo kartelë çip). Ndryshe nga kartela me shirit magnetik e cila ruan informacionin e llogarisë, kartela e-purse në të vërtetë ruan fondet në çipin e memories së kartelës. Përdoruesi thjesht bartë fondet e veta me vete në kartelën e tij (për këtë edhe quhet kuletë elektronike). Tema të zgjedhura në MIS 219 Master në Marketing Menaxhment

220 VII. Përfundimi Duke u bazuar në faktet relevante dhe në të dhënat statistikore të marrura nga kompanitë, institucionet apo grupet e ndryshme të ekspertëve vijmë në përfundim se Interneti gjithnjë e më shumë po luan një rol të rëndësishëm në jetën e njeriut bashkëkohorë. Gjithashtu nga anketat e ndryshme është kuptuar se njerëzit e sotëm po e përdorin internetin gjithnjë e më shumë, jo vetëm për qëllime mësimi, hulumtimi apo komunikimi, por edhe për qëllime e komerciale. Furnizuesit e mallrave të ndryshme, apo edhe furnizuesit me mallra me shumicë po lansojnë në website-et e tyre informatat më të nevojshme për njohjen e konsumatorit me shërbimet e tyre si dhe me llojet dhe kualitetin e mallrave që ofrojnë. Kjo po mundëson një kursim më të madh të kohës, gjë që drejtpërsëdrejti po ndikon në shfrytëzimin sa më racial të kohës si një faktor shumë i rëndësishëm në jetën tonë. Në anën tjetër mundësohet edhe njohja më e përafërt me kompanitë apo distributorët e ndryshëm si dhe me shpërblimet që ata i ofrojnë. Nga kjo mund të nxjerrim si përfundim se interneti është bërë një pjesë e pandashme e jetës së njeriut bashkëkohorë. Literatura 1. Pjese nga ligjeratat te mbajtura ne trajnimin,trajno Trajneret (aftesit prezentuese te organizuara nga An EU funded project managed by the European Commission Liaison Office ) Prishtinë: Elmazi, dr. Liliana & Bytyqi, mr.sc.shaip, Marketingu i sherbimeve, Prishtinë : Enti i statistikes se Kosoves, Statistikat e pergjithshme, Prishtinë: (prill ) Milosavljević,dr.Milan, Osnove elektronske trgovine, Elektrotehnički fakultet. 5. Marketing principles and perspectives 2004, Bearden Ingram LaFonge, Fourth Edition. 6. Evans berman, Marketing, 4 th edition, New York, Reçica, dr. Bytyçi, dr.sc. Shaip, Retrospektiva e zhvillimit dhe problemet strukturore te ekonomise se Kosoves 8. ( pare për herë të fundit ) 9. ( pare për herë të fundit ) ( pare për herë të fundit ) ( pare për herë të fundit ) ( pare për herë të fundit ) ( pare për herë të fundit ) ( pare për herë të fundit ) ( pare për herë të fundit ) Tema të zgjedhura në MIS 220 Master në Marketing Menaxhment

221 Shenazije Mustafai: Pagesat Elektronike Kredit Kartat Abstrakt Në fillim të këtij punimi do të sqarojmë në pika të shkurta për pagesat elektronike dhe për llojet e pagesave elektronike si cash- i elektronik, cash-in elektronik, portofolët elektronik, si dhe smart kartat, të kreditit të debitit, etj. Poashtu kemi treguar se sa shume pagesat elektronike ndihmojnë dhe lehtësojnë punën e bizneseve të medha, pasiqë pa mos qenë e nevojshme prezenca fizike mund të kryhen transakcione enorme të mjeteve monetare. Hyrje Shpikjet e viteve të fundit të internetit e kanë kthyer jetën tonë në një film fantastiko-shkencor. Por edhe skenaristët e këtij filmi nuk e kanë shumë të lehtë në një shekull ku teknologjia ecën me hapa të shpejtë. Me anë pagesave elektronike mund të bëni të gjitha pagesat bankare nëpërmjet internetit. Veçori si POS të cilat mundësojnë pagesat elektronike na kursejnë kohë dhe rrisin mundësinë e biznesit elektronik. Mundësitë e reja tregtare elektronike kanë ndryshuar dhe zakonet tona të blerjes. A do na kishte shkuar mendja vallë 10 vite më pare se do të vijë një kohë kur nëpërmjet internetit do të blejmë atlete për vrapin e mëngjesit, pizza për darke dhe televizor LCD? Sistemi i pagesave paraqet një tërësi instrumentesh, procedurash dhe infrastrukturë për transfer parashë. Ky sistem është i një rëndësie të veçantë për të gjithë agjentët ekonomikë, pasi që mundëson pagesa të shpejta dhe efikase në ekonominë nacionale Tregtia elektronike pa sistemin elektronik të pagesave nuk mund të paramendohej, njejt si nuk mund të paramendohej sistemi elektronik i pagesave pa instrumentet elektronike për pagesa (IEP). IEP si mjete moderne për pagesa, përkrahen nga fjala e fundit e teknologjive të informimit dhe të komunikimit. Instrumente të pagesave elektronike, mjaft të përhapura në ekonomitë e zhvilluara, janë kartat plastike. Ato mund t i ndajmë në karta debiti, karta krediti dhe karta të parapaguara, megjithëse, në mjaft raste të gjitha këto funksione ndërthuren edhe në një kartë të vetme. Kartat e debitit i japin mundësi kartëmbajtësit që të tërheqë para nga llogaria e tij, jashtë bankës, në aparate automatike, të cilat quhen ATM (Automated Teller Tema të zgjedhura në MIS 221 Master në Marketing Menaxhment

222 Machine). Përveç funksionit të tërheqjes cash në ATM, ato mund të përdoren edhe në pika shitjeje POS (Point-Of-Sale), në dyqane e restorante, në të cilat bëhet i mundur debitimi automatik i llogarisë së kartëmbajtësit dhe kreditimi i shitësit. Kartat e kreditit tregojnë se, kartëmbajtësit i është çelur një linjë krediti. Ai mund të kryejë me të pagesa ose të tërheqë cash deri në një kufi të caktuar. Ndërkohë që, kartat e debitit kërkojnë një sistem on-line verifikimi dhe transmetimi të pagesës, kartat e kreditit, mund të funksionojnë off-line. Kartëmbajtësi blen mallra apo shërbime dhe nënshkruan një dëftesë për shitësin duke i treguar atij edhe kartën e kreditit. Shitësi verifikon që, ky nënshkrim të jetë i njëjtë me nënshkrimin e shënuar mbi kartë.. Pas kësaj, shitësi i dorëzon dëftesat në bankën e tij, e cila, krediton llogarinë e shitësit dhe dërgon informacionin dhe kërkesën për pagesë në bankën e kartëmbajtësit. Shumat e përdorura të kredisë, kartëmbajtësi i shlyen brenda një periudhe të përcaktuar më pare. Pagesat Elektronike Pagesat elektronike kanë marrë një zhvillim gjithnjë e më të madh. Teknoligjia e sotme e e tregtisë bazohet në përdorimin e identifikimit dhe enkriptimit të përdoruesve për të patur transaksione të mbrojtura. Pagesat aktuale bëhen në mënyra të ndryshme duke përfshirë cash-in elektronik, portofolët elektronik, si dhe smart kartat, të kreditit të debitit, etj. Pagesa elektronike nënkupton çfarëdo transaksioni pagese të kryer me anë të kartelës që përmban pjesën magnetike, mikrokroçarqeve ose çelësin biometrik që shfrytëzohet në terminalet elektronike të pagesave -TEP ose në terminalet e pikës shitëse. Nuk përfshin: kartelat specifike të kompanisë që nuk mbulohen nga përkufizimet e mësipërme; kartelat që u shërbejnë qëllimeve të ndryshme nga pagesa e drejtpërdrejtë ose të vonuara pagesat me çek të garantuar nga kartelat bankare; pagesat me kartelë ku shfrytëzohen proceset mekanike -(mbetja e faturës). Cashi- i elektronik Cashi- i elektronik është një sasi parash që është kompjuterizuar, I rajtur dhe që përdoret si cash për transaksionet e e- tregtisë. Një klientë mund të hapi numër llogarie pranë një banked he të tregojë disa identifikime. Kur një klientë do të bëjë një blerje, ai akseson bankën nëpërmjet internetit dhe tregon identitetin e tijë të mbrojtur, përgjithësisht një certificate dixhitale të lëshuar nga një autoritet çertifikues. Tema të zgjedhura në MIS 222 Master në Marketing Menaxhment

223 Portofolët elektronik Një portofol elektronik mban informacionet e kartës së kreditit cash-it elektronik, identifikimet e mbajtësit të tyre si dhe informacionin e adresës. Kur një klientë kalon mbi një artikull për ta blerë ai klikon në portofolin e tijë elektronik për të bërë porosinë e blerjes, duke bërë që blerjet on-line të bëhen më shpejtë dhe më lehtë. Smart kartat, të kreditit, të debisë Karta smart është një pajisje në madhësinë e kartës së kreditit, në të cilën është vendosur një mikroçip opo kartat që kanë një qark të integruar Integrated Circuit që shërben si kujtesë elektronike dhe ka aftësi përpunuese. Prania e intelegjencës iu ka dhënë këtyre kartelave emrin Smart - të meçme. Smart kartelat kanë lindur si nevojë për ti ruajtur dhe përpunuar të dhënat në vend dhe formë të sigurtë. Smart kartelat mund të ndahen në grupe të ndryshme: 27 Varësisht nga madhësia e plastikës ku janë ngjitur smart kartelat mund të ndahen në dy grupe të mëdha: smart kartelat me madhësi të kartelave të bankës (ID-1 formati), dhe smart kartelat me madhësi të kartelave të telefonave mobil(id 001formati), pra SIM kartelat. Varësisht prej kontaktit me lexuesine smart kartelave, smart kartelat ndahen në: smart kartelat me kontakt dhe që janë të standardizuara perms standardit ISO 7816dhe 27 B. Edmond, Sisteme informacioni të Menaxhmentit, Tetovë, 2011 fq. 143 Tema të zgjedhura në MIS 223 Master në Marketing Menaxhment

224 Smart kartela pa kontakt, komunikimi me lexuesin e smart kartelave bëhet perms fushës magnetike dhe janë të standardizuara me anë të standardeve ISO dhe ISO Smart kartelat pa kontakt më tej ndahen në tri nëngrupe, varësisht nga largësia e smart kartelës prej antenës; 2-3 mm close coupled smart kartela 2-3 mm proximity smart kartela, dhe Deri në 1 m largësi vicinity smart kartela Smart kartela me dual interface që komunikimin me lexuesin mund ta bëjë në dy mënyra Përmes kontakteve dhe Përmes fushës magnetike. Varësisht prej procesimit të të dhënave në smart kartelë, smart kartelat mund të ndahen në: dhe Smart kartela që posedojnë procesorë për përpunimin e të dhënave Smart kartela vetëm me memorie. Smart kartelat mund të ndahen edhe sipas numrit të aplikacioneve që kanë, pra kemi smart kartela: Që kanë vetëm një aplikacion, siç kanë qenë kartelat e para në treg, kartelat për telefonim nga kabinat publike, SIM kartela apo kartela e bankës, Që kanë shumë aplikacione sië janë smart kartelat e kohës së fundit (Java smart kartela etj). Kartat e debitit Kartat e debisë duken si kartat e kreditit apo si kartat e makinave ATM (automated teller machine ), por ato operojnë si cash apo çeqe personale. Ndërsa karta Tema të zgjedhura në MIS 224 Master në Marketing Menaxhment

225 e kreditit ka moton blej tani paguaj më vonë, karta e debisë ka moton bli tani paguaj tani. Karta e debisë të lejon të harxhos aq sa ken ë llogarinë bankare. Karta e debitit është një kartë plastike që ju mund ta gjeni pranë çdo banke tregtare. Këto karta janë krijuar, që të zëvendësojnë paratë fizike(monedhë, kartëmonedhë) dhe t ju lehtësojnë pagesat dhe shërbimet. Kështu, nëse nuk keni me vete të holla, mund të blini atë që dëshironi, duke paguar lehtë dhe shpejt me kartën tuaj. Për këtë qëllim, ju vjen në ndihmë komoditeti i krijuar nga banka që ka lëshuar kartën me anë të instalimit të terminaleve POS dhe sporteleve ATM. POS ose të quajtura ndryshe dhe pikat e shitjes, gjenden tashmë të instaluara në dyqane, hotele, restorante, agjenci udhëtimi, klinika mjekësore, supermarkete etj. ATMtë ose Sportelet Automatike gjenden pranë filialeve të bankave dhe ju mundësojnë tërheqjen cash dhe kontrollin e gjendjes së llogarisë tuaj 24 orë në ditë, çdo ditë. Ndodh shpesh që termat debit dhe kredit të përdoren si të njëjtë, por në fakt ekzistojnë ndryshime midis tyre. Me një kartë krediti mund të blesh dhe faturën ta paguash më vonë. Shumica e llogarive të kartave të kreditit të lejojnë të mbartësh një shumë të papaguar nga një faturë mujore tek tjetra, duke paguar interesat për atë shumë. Zakonisht, duhet shlyer detyrimi sa herë që merr një faturë. Një kartë debiti ose e quajtur ndryshe dhe Bankomat, është e ngjashme me kartën e kreditit. Shuma e shpenzuar nga karta e debitit, në ndryshim nga ajo e kreditit të mbahet nga llogaria rrjedhëse personale automatikisht. Një kartë debitore është një kartë magnetike që të lejon, nëpërmjet një kodi personal sekret (PIN), tërheqjen e cash-it, nxjerrjen e gjendjes së llogarisë dhe nxjerrjen e lëvizjeve të llogarisë pranë sporteleve automatike. Ajo përmban: logon e bankës që e ka lëshuar; një element sigurie të paraqitur në formën e një chip-i 3 me 5 mm; një numër të dukshëm që është dhe numri i identifikimit të bankës; kohën e skadimit (muajin dhe vitin). Kartat e Kreditit Kartat e kreditit si Visa apo Master card, zakonisht kanë një limit të përcaktuar të vlerës të cilën mund ta shpenzosh për të bërë blerje. 28 Ndërkohë karta të tjera si American Express nuk kanë një limit të paracakuar por sasinë e plotë ja ngarkojnë kartës në fund të periudhës së faturimit. Përdorimi i kartave të kreditit për blerje të ndryshme është tashmë një fakt në jetën e konsumatorëve. 28 R. Bashkim, S. Kozeta. Sistemet e informacionit të menaxhimit, Prima, Tetovë fq195 Tema të zgjedhura në MIS 225 Master në Marketing Menaxhment

226 Shumë njerëz sot kanë të paktën një kartë krediti ose më shumë. Karta e parë e kreditit është hedhur në treg nga Diners Club dhe American Express në vitin 1951, e cila mund të përdorej në 27 restorante të New York-ut. Por vetëm në vitin 1970 pas daljes së shiritit magnetik, të cilin ajo përmban, u bë popullore. Këto karta janë krijuar, që të zëvendësojnë paratë fizike (monedhë, kartëmonedhë) dhe t ju lehtësojnë pagesat për blerjet dhe shërbimet. Kështu, nëse nuk keni me vete të holla, mund të blini atë që dëshironi, duke paguar lehtë dhe shpejt me kartën tuaj. Për këtë qëllim, ju vjen në ndihmë komoditeti i krijuar nga banka që ka lëshuar kartën me anë të instalimit të terminaleve POS dhe sporteleve ATM. POS ose të quajtura ndryshe dhe pikat e shitjes, gjenden tashmë të instaluara në dyqane, hotele, restorante, agjenci udhëtimi, klinika mjekësore, supermarkete etj.. ATM-të ose Sportelet Automatike gjenden pranë filialeve të bankave dhe ju mundësojnë tërheqjen cash dhe kontrollin e gjendjes së llogarisë tuaj 24 orë në ditë, çdo ditë. Një kartë krediti është një kartë magnetike që të lejon, nëpërmjet një kodi personal sekret (PIN), tërheqjen e cashit, nxjerrjen e gjendjes së llogarisë dhe nxjerrjen e lëvizjeve të llogarisë pranë sporteleve automatike. Ajo përmban: logon e bankës që e ka lëshuar; një element sigurie të paraqitur në formën e një chip-i 3 me 5 mm; një numër të dukshëm që është dhe numri i identifikimit të bankës; kohën e skadimit(muajin dhe vitin); një numër ekstra dhe një kod sigurie treshifror (jo të gjitha kartat e kanë këtë kod sigurie). Ato mund tëju dërgohen edhe në shtëpi, për të lehtësuar aplikimin tuaj. Kartela për pagesa elektronike Master Card Duke përdorur një kartë MasterCard pagesa është bërë aq e lehtë dhe rutinë si kalimi në dritë. Mirëpo prapa kësaj detyre të thjeshtë shtrihet një process I ndërlikuar pagesor I dizajnuar për të lehtësuar punën e shumë bizneseve reth botës. Në qendër të të gjitha transakcioneve që u ndihmon bizneseve, konsumatorëve, qeverive që të mund të blejnë gjërat për të cilat kanë nevojë kurdo dhe kudo është rrjeti i MasterCard ve. Tema të zgjedhura në MIS 226 Master në Marketing Menaxhment

227 Nëpërmjet rrjetit të saj MasterCard luan një rol kritik në përpunimin apo në kryerjen e transaksioneve ndërmjet tregtarëve, institucioneve financiare dhe mbajtësve të kredit kartave për të krijuar pagesa më të shpejta, të besueshme, dhe të sigurta. Kartela e biznesit MasterCard është një kartë biznesi që ofron shumë lehtësira dhe përfitime për biznesin. Ajo është krijuar për t ju përshtatur sa më mire sa më mire nevojave dhe shpenzimeve si për biznesin, institucionet apo organizatat por edhe për kartmbajtësit individual. Nuk keni pse të shqetësoheni nëse keni apo jo para në llogari. Karta e kreditit MasterCard ju mundëson një linjë krediti për shpenzimet tuaja. Ju mund të blini në të gjithë botën në çdo POS (pikë shitjeje), në Internet apo të tërhiqni cash në çdo ATM pa pasur nevojë që të keni gjendje në llogari, sepse për këtë mendojmë banka juaj. Banka juaj ju ofron pagesa të shpejta për shpenzimet tuaja, pa qenë nevoja të paguani në moment. Mund të blini OnLine në Internet, të bëni abonime apo të prenotoni falas. E përdorshme në të gjitha ATM-të dhe POS-ët në mbarë botën aty ku është logoja e MasterCard. MasterCard Standard ofron një periudhë shlyerje të detyrimit prej 40 ditësh pa qenë nevoja të shlyhet i gjithë detyrimi, por vetëm një pjesë e tij. Avantazhet: E lehtë në përdorim, pagesa të shpejta të blerjeve të kryera. Linjë krediti Revolving, mundësi pagese të një pjese të detyrimit. E përdorshme në të gjitha ATM-të dhe POS-et në të gjithë botën aty ku shikoni logon e MasterCard, 24 orë në ditë, 7 ditë në javë. Komision 0 për blerjet brenda vendit, jashtë vendit dhe në Internet. E përdorshme për prenotime biletash udhëtimi, rezervime hotelesh, makinash etj. Kontrolloni shpenzimet tuaja dhe verifikoni çdo transaksion të kryer. Tema të zgjedhura në MIS 227 Master në Marketing Menaxhment

228 Karta MasterCard Standard është ndër kartat më të përhapura dhe të pranuara në mbarë botën. Avantazhe tjera për kartmbajtësin. Sa herë që përdorni kartën e biznesit MasterCard ju ofron sigurim në rast aksidenti, në rast vonesash tve apo të mjetit të udhëtimit. Aksident në udhëtim:deri në 100, 000 Vonesa të bagazheve:deri në 375 Vdekje aksidentale: deri në 10, 000 Voness për udhëtim: derinë 125 Paaftësi aksidentale: deri në 10, 000 Visa Credit Card Visa Kredit kartela është kartelë e cila përmban limitin e kredisë të aprovuar nga banka. Me këtë kartelë mund të paguhen mallrat ose shërbimet e ndryshme permes rrjetit të terminaleve të shitjes( POS-ave) si dhe mund të ketë qasje në para të gatshme 24 orë në ditë 7 ditë në javë duke shfrytëzuar rrjetin e bankomateve kudo në botë. Që të kemi një VISA kredit kartelë duhet të plotësojmë aplikacionin e marr nga banka dhe më pas të dorëzojmë atë në cilëndo degë të asaj banke. Me aprovimin e kartëmbajtësit mund të lëshohet kartelë shtesë edhe personit të autorizuar që do të ketë qasje në limitin e e kartmbajtësit deri ne një nivel të caktuar. Për të ritur sigurinë gjatë realizimt të gransakcioneve kartela është e pajisur me chip dhe gjatë shfrytëzimit të kartelës gjithmonë kërkohet që të shtypet numri personal identifikues (PIN-in). Banka ofron dy lloje të kredit kartelave: Tema të zgjedhura në MIS 228 Master në Marketing Menaxhment

229 Unembossed kjo kartelë shfrytëzohet vetëm për transakcione elektronike, pagesa perms POS terminaleve dhe për tërheqje të parave në bankomate. Embossed kjo kartelë mund të shfrytëzohet edhe për blerje perms internetit, porosi perms telefonit dhe ostës, reervime të hoteleve etj Përfundimi Në fund mund të themi se pagesat elektronike janë bërë pjesë e pandarshme e përditshmërisë së njerëzve poashtu edhe të bizneseve të mëdha pasiqë nëpërmjet të pagesave elektronike behet lehtësimi i punës së bizneseve. Kartat e debisë duken si kartat e kreditit apo si kartat e makinave ATM (automated teller machine ), por ato operojnë si cash apo çeqe personale. Ndërsa karta e kreditit ka moton blej tani paguaj më vonë, karta e debisë ka moton bli tani paguaj tani. Karta e debisë të lejon të harxhos aq sa ken ë llogarinë bankare. Kartat e kreditit si Visa apo Master card, zakonisht kanë një limit të përcaktuar të vlerës të cilën mund ta shpenzosh për të bërë blerje. Shumë njerëz sot kanë të paktën një kartë krediti ose më shumë. Përdorimi i kartave të kreditit për blerje të ndryshme është tashmë një fakt në jetën e konsumatorëve. Kështu që pamë se me një kartë të kreditit apo të debitit shumë lehtë mund të bëhet një transaksion pagesor pa mos qenë nevoja e të pasurit para në dorë. Literatura Ruseti Bashkim, Sevrani Kozeta, Sistemet e Informacionit të Menaxhimit, Prima Tetovë 2011 Beqiri Edmond, Sisteme Informacioni të Menaxhmentit, Ligjerata të autorizuara Tetovë _transaction. Tema të zgjedhura në MIS 229 Master në Marketing Menaxhment

230 Shkelzen Jakupaj: Menaxhimi i Sistemëve të Barkodeve Abstrakti Ndërmarrjet prodhuese ofrojnë një numër shumë të madhe produktësh që gjenden në treg aktualisht dhe në të ardhmën që do të paraqiten. Një problem për ato produkte është identifikimi i tyre.qendrat tregtare disponojne me numër të madh të artikujve dhe u shfaq nevoja e një mjeti që të ndihmoj rreth llogaritjes së faturës që klientët duhet ta paguajn. Punëtoret detyroheshin qe llogaritjen e produkteve qe klientet i blenin ta benin me kalkulator te thjesht dhe aty shaqeshin gabime gjat llogaritjes. Një arsye ishte edhe koha e madhe që po kalonin klientët për pagesën e atyre produktëve.lexuesi i barkodëve pershpejtoj punën dhe u erdhi në ndihmë ndërmarrjve rreth një sistemi më te mirë për realizimin e pagesave. Hyrje Teknologjia e informacionit është duke u përsosur dhe duke ndikuar në një menaxhim më të mire dhe më të shpejt. Këto ndryshime po bëhen për strukturën menaxheriale,që të jetë më efikase në ofrimin e shërbimëve më leht dhe për klientin i cili dëshiron të marr një informacion sa më shpejt. Në të kaluarën ndërmarrjet kan punuar me një sistem të thjesht rreth identifikimit të mallit dhe shërbimëve që ato kan ofruar. Shitesit humbnin shumë kohë rreth llogaritjes së artikujve që konsumatorët kan blerë.prandaj hyri në funksion përdorimi i barkodëve për të identifikuar produktin dhe për të treguar çmimin kushtues. Tema të zgjedhura në MIS 230 Master në Marketing Menaxhment

231 Kjo teknologji e avansuar tani është bër e domosdoshme,ngase mallrat që hyjne në depo duhet ti lexojë barkodi dhe të regjistrohen që janë në dispozicion për shitje dhe në momentin kur ato shitën për të caktuar çmimin. Për të pasur mundësi që të futet në funksion përdorimi i barkodëve,ndërmarrja duhet të siguroj disa mjete psh :printer i barkodëve,lexuesi i barkodëve etj. Ky sistem gjen perdorim në shumë degë si në farmaci, në qendra tregtare,librari etj. Secili lloj i produktit disponon me barkod të ndryshëm në menyr që të identifikohet nga lexuesi i tij. Përdorimi i barkodëve është bërë pjesë integrale e çdo ndërmarrje. Çka është barkodi dhe qfarë informacioni marrim nga ai? Kur ne blejmë një produkt nga çdo dyqan, ne verejmë një etiketë me vija të holla të zeza, së bashku me të një variant të numrav të ndryshëm. Ky emërtim është skanuar ne menyr që përshkrimi dhe çmimi të paraqitet automatikisht. Falë kësaj është quajtur BARKOD, dhe është përdorur për të lexuar të dhënat dhe informacionin në bazë të atyre linjave të vogla të zeza. Barkodi ka përdorim shumë te madh edhe pse shumica prej nesh mendojnë për të si thjesht një mënyrë për të lexuar çmimet në dyqan ushqimore. Barkodet janë duke u bërë gjithnjë e më shumë te zakonshëm për çdo aspekt të jetës së konsumatorit. Për shembull, kompanitë e makinave me qira identifikojnë automjetet e tyre qe i kan dhënë me qira duke përdorur një barkod. Sot barkodët përdoren në shumë veprimatari si:në markete,librari,farmaci,airoport etj. Barkodet janë shumë të dobishme për të ruajtur informacion të saktë për inventar, çmimet, dhe të dhëna të tjera të rëndësishme lidhur me biznesin. Çdo numër të vetëm në një barcode ka një kuptim. Për shembull, në qoftë se numri barkodit fillon me një 0, atëherë kjo është ajo që është njohur si një numër standard UPC. Në rast se numri fillon me një 1, atëherë kjo është ajo që quhet një "peshë të rastit", që do të thotë çmimi i sendit do të varet nga pesha e saj. Tema të zgjedhura në MIS 231 Master në Marketing Menaxhment

232 Kjo është aplikuar në mënyrë tipike për gjëra të tilla si mish, fruta, ose perime. Nëse një artikull fillon me numrin 3, kjo është per farmaci. Ka disa variacione të tjera të këtyre numrave, dhe secili prej tyre përfaqëson diçka të ndryshme. Nëse një kupon është përdorur që ka një barcode, informacioni shkon përmes një sistem që lidh se kupon dhe vlera e saj në pikën e parë skanuar, dhe atëherë shuma e ka zbritur automatikisht. Barkodet bëjnë jetën tonë shumë më të efektshme, dhe pazar shumë më të shpejtë 1. Barkodi numerik-i Thjeshtë Llojet e barkodëve Këto lloje të barkodeve janë përdorur për sistemet e bibliotekës, pajisjet e telekomunikacionit, zgjidhja e automatizuar dhe si një kod evropian të shitjes me pakicë të produktit.barkodi numerike-vetëm mund te shifroj numra, pra emrin e tyre. Barkode UPC, gjenden në produktet që ju blini, është më e kufizuar kodi numerik. Disa shembuj të tjerë të këtij lloji të barcode janë interleaved 2 e 5 dhe të kodit MSI 2. Barkodi numerik-alpha Siç është treguar me emrin e tyre, këto barkode kodifikojne dy numra dhe shkronja. Kod 39, një barkode me qëllim të përgjithshëm përdoret në mbarë botën, është një kod alfa-numerik që është edhe Departamenti Amerikan i Mbrojtjes së kodit të preferuar. Personazhet në Kodin e 39 të përbëhet nga pesë traversa dhe dy hapësira. Tema të zgjedhura në MIS 232 Master në Marketing Menaxhment

233 3. Barkodi Dy-dimensional Barkodi dy-dimensional është Kodi 49 dhe si barkode të tjera të kësaj kategorie, informacioni është i ruajtur si horizontalisht dhe vertikalisht në kode. Për shkak të këtij informacioni dy-dimensional, këto barkode janë më shpesh lexojne me keq se ata tradicionale të një-dimensionale që informacioni i ruajtur vetëm horizontalisht. Për të parandaluar, kodet më të 2D përmbajnë fjalë të kontrolluar për të siguruar transmetimin e të dhënave e duhur. Lexuesi i barkodit dhe llojet e tyre Lexuesi i barkodit është një mjet i cili identifikon numrat apo vijat që gjenden në barkod dhe paraqet shenime për produktin duke përfshi edhe cmimin. Lexuesit e barkodeve kanë rëndesi të veqant ngase nëse nuk kemi nje lexim efikas atëher e gjithë puna me barkod deshton. Disa nga llojet e lexuesve jane: a.lexues dore- Përqindja e lartë e leximit barkodit për herë se pare,përshpejton punën në kasa ose në vende të ndryshme të kontrollit. Tema të zgjedhura në MIS 233 Master në Marketing Menaxhment

234 b.lexues Byro Statik -është dizajnuar për integrim të POS sistemet në: supermarket, market, diskont dhe tj. Superior të teknologjisë të leximin e barkodit të zbatohet në këtë model që ofron performancë të lartë dhe software i shkëlqyer për dekodim. Karakteristika dhe avantazhi kryesore: Lexim të bar kodet në horizontal. Printimi i barkodëve Një printer barkdi, është i projektuar për të prodhuar etiketat barkodit të cilat mund të jenë bashkëngjitur në objekte të tjera. Printeri i barkodeve luan nje rol te rendesishem ngase në permes saj zgjedhim modelin e barkodëve dhe aty venodoset çmimi në bazë të dëshires sonë. Barkodi prodhohet aty për aty në shitjen e pemëve,kafes, dhe gjera te ndryshme qe nuk posedojne nje barkod të till ku në bazë të sasis dhe çmimit modifikohet një barkod. Për shtypjen e barkodit ekzistojne dy kategori: On- site Of -site Kemi disa lloje të printerëve të barkodëve,varesisht nga nevoja e ndërmarrjes për një tekologji të tillë. Psh: Drejtperdrejtë termike Tema të zgjedhura në MIS 234 Master në Marketing Menaxhment

235 Termike të transferimit Laserik etj 7. Dhjetë hapat e marrjës së barkodit marrja e një prefiksi të kompanisë vendosja e numrave zgjidhni një metode te printuar barkodimi zgjidhni një mjedis skanimi primar zgjedhja e një barkodi zgjidhja e një mase barkodi formatimi i tekstit të barkodit zgjedhja e ngjyrës së barkodit vendndodhja e barkodit hartimi për planin cilësor të barkodit Lidhja e aparaturave për lexim të barkodit Ndërmarrjet për të futur në funkison këtë sisteme për leximin e barkodëve duhet të ketë edhe paisjet kryesore si: -Kompjuter -Lexuesi i Barkodeve -Printeri per shtypjen e Sëpari lexuesi i barkodit merr numrat që janë në një produkt dhe atë kod dergon në shtëpize dhe në monitor shfaq të dhënat për një produkt duke përfshir çmimin. Pastaj të dhënat shfaqen në monitor dhe ato printohen dhe klientit i ofrohet fatura. 8. Funksioni i këtij sistemi Funksion parësor ka pershpejtimin dhe kënaqjen e klientëles me menyrën e bërjes së pagesës. Ky sistem luan rolin e bashkrendimit të aktiviteteve në menyrë që të ofrohet shërbimi më i shpejt dhe më cilësor.sistemi në fjalë ndihmon që konsumatorët të mbarojne punët më shpejt. Në ekonominë digjitale pothuajse të gjitha ndërmarrjet posedojne me një model të till të funksionimit në mënyr sa më efikase. Tema të zgjedhura në MIS 235 Master në Marketing Menaxhment

236 Roli kryesor i këti sistemi është që ndërmarrja të kursej kohën dhe resurset humane.kjo bën që mos të ketë nevoje shumë për puntor që merren me regjistrimin e mallit të blere ngase ato ruhen në data baze. Për të idnetifikuar realizimin e shitjëve që kanë bërë gjat ditës,javës,muajit. Disa nga qendrat tregtare që kanë futur në funksion sistemin e till janë: ETC, Ben-af, Intereminex, Maxi etj. 10.Përfundimi Disponimi i ndërmarrjeve me keto teknologji bashkekohore ndihmon që të përfitojne me shumë klient ngase një sistem i shpejt i llogaritjes së produkteve është i domosdoshëm në ditët e sotme. Ky produkt tani më gjindet pothuajse në të gjithë marketet,farmacite,libraritë dhe vepritari tjera që njerzit ushtrojnë. Evuloimi i informacionit dhe persoseshmeria më e madhe e tyre ndikon që kënaqesia e klientelës të jetë më e madhe. Perdorimi sa më i madh i sistemëve të barkodeve ul shanset për të bërë gabime prandaj për të siguruar një efikasitet në sistemin e shitjës, ndërmarrjet e integrojnë këtë tekonoligji ngase tani është koha e ekonomisë digjitale. 11.Literatura 1.Beqiri, Dr.Edmond,Bazat e Informatikes,Universiteti i Prishtinës,Prishtinë, Beqiri, Dr.Edmond,Informatika e Biznesit,Universiteti i Prishtinës,Prishtinë, sq&u= oo.com/what-isbarcode&rurl=translate.google.com&usg=alkjrhjzymirwirnj_luopoobqgjqjrt5q#module Tema të zgjedhura në MIS 236 Master në Marketing Menaxhment

237 Verime Zimberi-Beluli: BANKAT ONLINE NË R.M 1. Hyrje Duke patur parasysh që ditëve të sotme, kudo në botë, qoftë edhe në shtetin tonë, shumë kompani private, e mos të flasim më edhe për ndërmarrjet publike, tentojnë që në mënyra të ndryshme të lehtësojnë mënyrat për bartjen e informacioneve të tyre deri te konsumatorët, njëkohësisht duke i njoftuar ato për çfarë do lloj oferte nga ana e kompanisë. Tema në të cilën ne do të diskutojmë në këtë punim seminarik ka të bëj me bankat në Republikën e Maqedonisë dhe roli i tyre online. Ashtu sikurse edhe në shumë shtete tjera botërore, edhe në Republikën e Maqedonisë, duke filluar nga Banka Qendrore (Banka Popullore) në R.M., edhe bankat tjera afariste kanë web-faqet e tyre, ku 24 orë klientët e tyre mund të marrin informacione të shumta përsa u përket nevojave të tyre në lidhje me pagesat elektronike nëpërmjet internetit, kurset devizore si dhe shërbime tjera të ndryshme që këto banka ofrojnë. Figura 1. Bankat afariste në Republikën e Maqedonisë Tema të zgjedhura në MIS 237 Master në Marketing Menaxhment

238 Nga figura e më sipërme shohim të shënuara emrat e të gjitha bankave afariste në R.M. të cilët gjenden në web-faqen e Bankës Popullore të R.M.-së ( ku janë të rradhitura nga Alpha Bank SH.A. Shkup deri te Ziraat Bank SH.A. Shkup. Më gjërësisht do të flasim më poshtë për të gjitha bankat në R.M. që mundësojnë pagesa elektronike (e-payment) nëpërmjet rrjetit të internetit dhe rolin e tyre ditëve të sotme mirëpo, nuk do të thotë që të gjitha bankat ofrojnë shërbime elektronike bankare, pran e-banking ose e-payments Funksionet e Bankës Popullore 2. Banka Popullore e R.M-së Në pajtim me Ligjin për Bankën Popullore në Republikën e Maqedonisë, Banka Popullore i kryen funksionet e rradhës: formulon dhe implementon politikën monetare; rregullon likuiditetin për pagesat me botën e jashtme; formulon dhe zbaton politikën e kursit devizor të denarit; udhëheq dhe qeveris me rezervat devizore; rregullon sistemin e pagesave; jep leje për themelimin dhe punësimin në banka dhe kursimore, duke i mbikëqyrur bankat dhe kursimoret; jep leje për kryerjen e shërbimeve nëpërmjet transferit të parave dhe kontrollon mbi punët e subjektëve të celët realizojnë shërbime nëpërmjet transferit të parave; jep leje për punë në këmbimore dhe bën mbikëqyrjen mbi punët në këmbimore; emiton banknota dhe monedha dhe kontrollon qarkullimin e tyre; kryen punë për llogaritë e organeve shtetërore në pushtet dhe organeve udhëheqëse shtetërore Skema organizative në Bankën Popullore 30 Tema të zgjedhura në MIS 238 Master në Marketing Menaxhment

239 Nga skema e mëposhtme do të shohim rradhitjen organizative në Bankën Qëndrore, duke filluar nga Drejtori i Bankës e deri te anëtarët tjerë organizativ. Figura 2. Skema organizative në Bankën Qendrore Skema është e përpunuar në photoshop, sepse është e shkruar vetëm në gjuhën maqedone dhe angleze në web-faqen e Bankës Popullore. Tema të zgjedhura në MIS 239 Master në Marketing Menaxhment

240 2.3. Biznesi elektronik dhe Banka Popullore e R.M.-së Që në fillim u cek se ajo për çka duhet ne të flasim në këtë punim seminarik është pikërisht tema për bankat online në R.M. dhe shkaku pse ata janë përqëndruar në shërbimet e tyre online perms web-faqeve të tyre. Banka Popullore e R.M., ashtu sikurse edhe të gjitha Bankat Qendrore të të gjitha shteteve tjera, ka web-faqen e saj, në të cilën të gjithë banorët e vendit, po edhe ato të interesuarit jashtë territorit të Maqedonisë, mund të njoftohen për gjithçka që atyre ju intereson. Informacionet mund të gjenden në dy gjuhë, atë maqedone dhe angleze. Një dobësi e kësaj webfaqe është mosprania e gjuhësh shqipe si gjuhë zyrtare, ku do të kishim patur mundësi që edhe ne të marrim informacione në gjuhën tonë amtare Çka mund të gjejmë në web-faqen e Bankës Popullore në R.M.? Në fillim me të hapur web-faqen e B.P. shohim se mund të informohemi për shumë të dhëna që ne na nevojiten. Kemi të drejtë të zgjedhim gjuhën në të cilën ne dëshirojmë të informohemi. Figura 3. Pamje në gjuhën angleze nga web-faqja Nga figura e mësipërme shohim se ne këtë web faqe, përveç zgjedhjes së gjuhës (vetëm në gjuhën maqedone dhe gjuhën angleze), mund të selektojmë edhe faqen kryesore (home page), kontaktimi (contact) dhe informacione të web-it (web info). Ajo çka e bën edhe më të rendësishme këtë web faqe, janë pikërisht ato informacione ose shërbime që kjo bankë ofron, duke u nisur nga informatat mbi Bankën Popullore të R.M.-së (about NBRM), informatat mbi marrëdhëniet publike Tema të zgjedhura në MIS 240 Master në Marketing Menaxhment

241 (public relations) edhe atë përfshirë këtu publikimet nëpër gazeta, të folurit, intervistat si dhe aktivitet tjera të ndryshme, informatat mbi kurset e këmbimit (exchange rates), sistemet pagesore (payment systems), të dhëna statistikore (statistics) ku këtu hyjnë të dhënat statistikore për bilancin e pagesave, për buletinet, tregun e jashtëm, etj., dhe të dhëna mbi monedhën e Maqedonisë (Macedonian currency) ku në vete ngërthen informatat mbi qarkullimmin e baknotave, qarkullimin e monedhave si dhe përvjetorin e monedhave. (fig.4) Figura 4. Të dhënat mbi monedhën e Maqedonisë 32 Biznesi elektronik ka një rol të rendësishëm shumë në Maqedoni, sepse në këtë mënyrë shohim që konkurrenca ka filluar të funksionojë dhe bën që bankat afariste në vendin tonë të paraqiten me ofertat e tyre dedikuar klientëve të ndryshëm nëpërmjet të dhënave të publikuara online, që njëkohësisht të lehtëson punën e shumicës nga qytetarët që janë të kyçur në rrjetin e internetit, që njëkohësisht këto të mund të realizojnë pagesat online ose elektronike (e-payment) duke klikuar në web faqet e bankave që atyre ju nevojiten. Informatat të cilat mund të gjenden në këtë web faqe nuk përfundojnë këtu. Janë të shumta informatat të cilat jo vetëm nëpunësit shtetëror pa marrë parasysh drejtimet mund të shërbehen, por me këto informata mund të shërbehen edhe qytetarët për nevoja të ndryshme, brenda dhe jashtë territorit të Maqedonisë. Duke lënë pas të dhënat mbi monedhën e vendit, kalojmë me informacionet që merren mbi kërkimet (research), qofshin ato kërkime ekonomike ose letrat punuese, informatat për publikimet (publications) mujore, tremujore, gjashtëmujore ose vjetore, të dhënat ekonomike bazë (basic economic data), informatat mbi normat juridike, marrëdhëniet me institucionet financiare ndërkombëtare, që nënkuptom marrëdhëniet me Fondin Monetar Ndërkombëtar (IMF) dhe Bankën Botërore (WB), të dhëna mbi rregullativën dhe kontrollin bankar, duke mos lënë anash informacionet mbi bankat, kursimoret dhe institucionet tjera financiare në vend. (fig.5) 32 Tema të zgjedhura në MIS 241 Master në Marketing Menaxhment

242 Figura 5. Informatat mbi bankat, kursimoret dhe institucionet tjera financiare Informacionet e shënuara në të majtë të web faqes së Bankës Popullore, përfundojnë me të dhënat mbi konferencat, tenderët, stabilitetin financiar dhe Search, ku ne mund të shkruajmë gjithçka çka ne na nevojitet në lidhje me këtë bankë. Në anën e djathtë lartë të web faqes së Bankës Popullore ne njoftohemi me kursin e këmbimit, për sa i përket euros, frangës zvicerane, funtës britanike dhe dollarit amerikan, që ndiqen nga vlerat e blerjes, mesit dhe vlerat e shitjes së këtyre valutave. Në web faqen në fjalë, ne mund të informohemi edhe për sa i përket të dhënave mbi tregun devezor në R.M. dhe tregun financiar ndërkombëtar, të dhëna mbi ankandet për letrat me vlerë dhe informatat mbi tregun ndërbankar të depozitave. Ajo që na bie në sy është edhe ajo se të gjitha përkthimet nga gjuha maqedone në gjuhën angleze nuk janë të gjitha të njejta. Figura e mëpshtme tregon më qartë se për çfarë dobësie bëhet fjalë. Figura 6. Dobësitë mbi përkthimet nga gjuha maqedone në gjuhën angleze Tema të zgjedhura në MIS 242 Master në Marketing Menaxhment

243 Nga e gjithë ajo që kemi përmendur më lartë, kemi lënë edhe pa përmendur edhe diçka të rendësishme për të cekur që web faqja e Bankës Popullore na lejon të informohemi mbi të rejat e fundit përsa i përket të rejave të fundit që lidhen me bankën, publikimet e reja ose ato të fundit dhe tenderët. Të gjitha këto të thëna janë për sa i përket gjithë asaj që Banka Popullore e R.M.-së na informon nëpërmjet web faqes së saj 3. TTK Banka Sh.A.Shkup 3.1. Historiku i bankës TTK Banka Sh.A. Shkup vepron si shoqatë aksionare në cilësi të personit juridik prej 1 qershor 2006, në pajtim me dispozitat e Ligjit për Banka, sipas vendimit të Guvernatorit të Bankës Popullore të Republikës s ë Maqedonisë, e cila rezulton si bashkim i Teteks- Banka Kreditore SHA Shkup dhe Bankës Tetovare SHA Tetovë në bankë të re TTK Banka Sh.A. Shkup. Arsyeja ekonomike e bashkimit të dy bankave fillon nga karakteristikat e kushteve makroekonomike në Republikën e Maqedonisë si ambient për veprim, nga ndikimi i tregut, gjegjësisht nevoja për t i mposhtur presionet e konkurrencës dhe ndryshimet në lidhje me vetëdijen e klientëve për shërbime financiare që i ofrojnë bankat, si arsye për marrje të iniciativës për grumbullim të sistemit bankar në vend. TTK Banka Sh.A. Shkup aktivitetin e saj e realizon në bazë të kushteve institucionale dhe supozimeve materiale të definuar në politikën makroekonomike, monetare dhe kreditore të vendit, dhe qëllimet e detyrat të caktuara me politikën afariste te Bankës. Figura 7. Pamje nga web faqja e TTK Bankës Tema të zgjedhura në MIS 243 Master në Marketing Menaxhment

244 Si bankë e pavarur me sukses po i kryen të gjitha aktivitetet në punën kreditore me personat fizik dhe juridik, kreditimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe klientët e mëdhenj, kursime në denar dhe deviza, kartela pjesore, llogari rrjedhëse. Xhiropagesat në vend, xhiropagesat jashtë vendit, tregtimin me letra me vlerë, transfer të shpejtë parash MoneyGram dhe banka elektronike, në pajtim me te gjitha segmentet e punëve bankare, të drejtuara kundrejt ruajtjes së stabilitetit dhe sigurisë në punë, përmirësimin e thesarit dhe profitet në punë. Plani zhvillimor i bankës përbëhet në sjelljen e vendimeve më të mira në kushtet e dhëna dhe marrjen e aktiviteteve për përmbushjen e prioriteteve të caktuara. Banka në vazhdimësi e harmonizon punën e saj me kushtet në vend dhe pjesëmarrjen në kapitalin e jashtëm në ekonomi dhe sektorin bankar. Me prezencën e saj me pjesët organizuese në qytete e tjera në vend, Banka angazhohet t i mobilizojë arsyet e lira të personave fizik dhe juridik, me të vetmin qëllim afrimin me klientët e saj në dhënien e shërbimeve bankare, tërheqjen e klientëve të rinj dhe zgjerimin e bazës së klientëve, që çon deri të krijimi e vlerave më të larta të aksionarëve të saj. Banka udhëheq politikë pozitive reale të normave të interesit, politikë reale tarifore me qëllim të mbajtjes së aftësisë konkurruese në tregun bankar Struktura e kapitalit aksionar në TTK Banka Sh.A. Shkup Sipas të dhënave të Librit Aksionar të TTK Banka SHA Shkup, me gjendje (marrë nga Depozitari Qendror), investitorët që posedojnë mbi 5% të aksioneve të bankës janë: 1. Teteks SHA Tetovë dhe Petrolgas (Grupacioni Teteks) me 43.1% 2. BERZH me 25,0% 3. Të tjerë me pjesëmarrje nën 5% me 31.9% Çka mund të gjejmë në web-faqen e TTK Bankës? Ajo çka në fakt na ofron web faqja e TTK Bankës janë shumë të dhëna të cilën ne mund të shfrytëzojmë. Nga figura e më poshtme ne do të mund të shohim atë çka ne mund të gjejmë në këtë bankë. Tema të zgjedhura në MIS 244 Master në Marketing Menaxhment

245 Figura 8. Pamje nga Të dhënat duke filluar nga ato mbi historikun e bankës, informata për punësime, kontakte të ndryshme, mund t i gjejmë të përkthyera në tre gjuhë: gjuhë maqedone, gjuhë shqipe dhe gjuhë angleze. Mund të themi se ky përkthim njëherit është edhe një avantazh për këtë bankë, për dallim nga bankat tjera të cilat nuk ofrojnë një ekskluzivitet të tillë. Nga ana e majtë e kësaj web-faqe ne mund të shërbehemi me të dhënat për sa i përket aktualeve (përfshirë ketu risitë, sponsorimet, fushatat institucionale), duke u ndjekur pas nga të dhënat mbi personat juridik (kartelat, këmbimoret, transferët e shpejtë të parave, shenjat e devizave, llogaritë, depozitat dhe kreditë për personat fizikë). Është e rëndësishme të theksohet edhe llojet e kartelave që kjo bankë ofron: kartelat debitore T-DEBIT, kartelat kreditore T-SMILE, kartelat kreditore T-LIFE dhe kartelat DinersClub. Punët korporative të cilët janë të përfshira nga: kartelat afariste, depozitat, llojet e kredive, kartelat afariste DinersClub), ndiqen nga letrat me vlerë, qarkulli pagesor (llogari ne denar dhe në deviza, pagesat në vend dhe jashtë vendit, punët trezore dhe e-banking) dhe përfundon me aplikimet. Web-faqja e Bankës TTK SH.A. Shkup ofron një game të gjërë informacionesh, jo vetëm për klientët e kësaj banke, por edhe për të tjerë të cilët kërkojnë të dhëna të ndryshme nga web faqet kryesore të: CNN Business, Bursës së Maqedonisë, A1 Business, Economist, Business Week dhe Times Tema të zgjedhura në MIS 245 Master në Marketing Menaxhment

246 3.4. Rrjeti i POS terminaleve dhe bankomatëve TTK Banka Sh.A. Shkup ka rrjetin e saj mbi 100 POS terminale, ndërsa kartelat e TTK Banka Sh.A. Shkup mund të përdoren edhe në rrjetin e të gjitha POS terminaleve dhe bankomatet e bankave tjera me të cilat TTK Banka Sh.A. Shkup ka të nënshkruara marrëveshje multilaterale. Këto POS terminale dhe bankomate janë pronësi të: Uni Banka, IK Banka, Tutunska Banka NLB, Eurostandard Banka, KIB Banka Kumanovë, Stopanska Banka (Banka Ekonomike) Manastir, Banka Postare dhe Banka Maqedonase. TTK Banka Sh.A. Shkup këtë vit filloi me instalimin e rrjetit të saj të ATM bankomatëve në lokacione të ndryshme në Shkup, Manastir dhe Tetovë E - banking E-banking është shërbim bankar elektronik i cili personave fizik si dhe atyre juridik u mundëson që punët me bankën t i kryejnë pa shkuar në bankë. Këtë shërbim mund ta shfrytëzojnë në çdo kohë gjatë ditës pa dallim orari pune të bankës. Kjo mënyrë moderne dhe e sigurt e komunikimit me bankën jo vetëm që kursen kohën e vlefshme, por zvogëlon edhe shpenzimet: klientët që përdorin е-banking paguajnë 30% provizion më të ulët për shërbimet të qarkullimit pagues në vend. Agjensitë e kontabilitetit të cilët shfrytëzojnë njërin nga pakot e Е-Banking kanë mundësi të punojnë llogaritë e më shumë personave juridik në të njëjtën kohe. Për shfrytëzimin e shërbimit Е-banking është e nevojshme: Në njërën nga ekspoziturat e Bankës të hapen llogari përmes së cilës do të realizohet puna. Të zgjidhet pakoja Е-banking e cila më së shumti i përshtatet nevojave të firmës dhe nënshkruhet marrëveshje për shfrytëzimin e shërbimeve Е-banking. Е-banking mundëson: Qasje deri te llogaritë përmes e-kanalit telefon dhe faks celular internet ( , web, FX klientë) kontroll të gjendjes momentale të llogarisë sonë evidentimi i hyrjeve dhe daljeve të mjeteve çertifikatë (mundësitë për kërkimit e të dhënave të jenë në intervale kohore) realizim të urdhëresës në shfrytëzim të marrësit në bankë apo bankë tjetër të Maqedonisë (qarkullim pagesor vendor) evidentimi i urdhëresave informim për ndryshim të statusit të urdhëresës për transferim, etj. Tema të zgjedhura në MIS 246 Master në Marketing Menaxhment

247 Kërkesa e sistemit Që të mund të shfrytëzohen shërbimet Е-banking, duhet të plotësohen kushte të caktuara të sistemit: Hardver për , web FX të klientëve. Minimum konfiguracion i nevojshëm: Pentium MB RAM kartelë grafike- rezolucioni 800 dhe К ngjyra (16-bit) lexues i smart kartelave që i përgjigjet standardeve PC/SC (lidhje serike, PS/2,USB ose PCMCIA port ose i lidhur përmes PCI ose ISA) qasje në internet prej 19,200 bps Konfiguracioni i rekomanduar: Pentium II МB RAM kartelë grafike më së paku 2 MB memorie rezolucioni 1024 x К ngjyra (16-bit) lexues i smart kartelave që i përgjigjet standardeve PC/SC (lidhje serike,ps/2,usb ose PCMCIA port ose i lidhur përmes PCI ose ISA) mi qasje në internet prej 64 kbps (ISDN) ose lidhje konstante përmes linjave (min 64 kbps) mundësi lidhje përmes internetit përmes kanalit alternativ, përmes SSL Softver për , web dhe FX klientë: Sistemi operativ : Windows 98,Windows ME, Windows 2000 (Service pack 2), Windows XP, Windows 2003 (rekomandohet Windows XP) Internet Explorer 5.0 kërkues ose versioni i ri MS Outlook Express 5.0 ose versioni i ri Kushtet sistematike për kanale tjera Porosi tekstuale SMS kanali Për pranimin e porosive tekstuale nga banka është e nevojshme të posedohet një celular. Kur të bëhet paraqitja për shërbimin Е-banking patjetër duhet të shkruhen numrat e celularëve përmes së cilës shfrytëzuesit e këtij shërbimi do të marrin SMS porosi. IVR kanali Për shfrytëzimit të aparatit gojor, duhet të posedojmë telefon me kërkimit toni. Tema të zgjedhura në MIS 247 Master në Marketing Menaxhment

248 Fax kanali Për shfrytëzimit e fax kanalit nevojitet aparat faksi përmes të cilit do të pranohen paralajmërimet dhe porositë e bankës. Gjatë dorëzimit të kërkesës për shfrytëzim të shërbimit Е-banking duhet të shkruhen numrat e telefonit të faksit përmes të cilit klientët do të marrin porositë dhe paralajmërimet nga banka e tyre ku kryejnë E-banking. Fjalori i termeve SMART-KARTELA është kartelë plastike me ndërtim të çipit, i cili në vete përmban shenjën digjitale dhe shifrat e çelësave të sigurimit. SMART-KARTELA i jepet secilit që shfrytëzon Е-Banking sistemin dhe i mundëson mënyrën e sigurt t i kryejë transaksionet. Lexuesi i smart kartelave është aparat që shërben për leximin e të dhënave nga Smart-Kartela. Aplikacioni FX është program kompjuteri i cili klientëve u mundëson t i kryejnë operacionet e tyre bankare nga kompjuteri i tyre. Aplikacioni FX punon në Windows dhe mundëson përgatitjen e transaksioneve off-line. Në momentet e gatishmërisë që të mund të kryhen pagesat e transaksioneve apo të azhurohen raportet financiare në kompjuterin e paguesit, mjafton të ekziston qasja në internet, të hyhet në sistemin e kompjuterit të bankës dhe mund të krahasohen të dhënat e të interesuarit me bazën e të dhënave të bankës. Kjo do të thotë se aplikacioni FX nuk kërkon lidhje konstante të internetit. Emri i shfrytëzuesit dhe fjalëkalimi: për tu kyçur në aplikacionin FX çdo shfrytëzues duhet ta shkruaj emrin shfrytëzues dhe fjalëkalimin. Emrin shfrytëzues e jep banka ndërkaq klienti e zgjedh fjalëkalimin. Këto masa sigurie shërbejnë për parandalim të kyçjes të personave të paautorizuar me kompjuterët e klientëve. Shërbim i ri TTK Banka nëpërmjet web-faqes së tij na lejon që ne të shfrytëzojmë mundësitë që për hyrje të devizave të huaja t i marrim përmes Е-mail-it. 34 Përderisa deri më tash folëm për e-banking ne më poshtë do të paraqesim një figure nga e cila shihet si duket një paraqitje për e-banking dhe elementet e kësaj paraqitjeje. (figura e mëposhtme është në gjuhën maqedone) Tema të zgjedhura në MIS 248 Master në Marketing Menaxhment

249 Figura 9. Pamje nga paraqitja për e-banking (fq. e parë) Tema të zgjedhura në MIS 249 Master në Marketing Menaxhment

250 Figura 10. Pamje nga faqja e dytë e paraqitjes për e-banking 3.6. Vizioni dhe misioni i bankës Vizioni i Bankës Të jetë bankë e zgjedhur e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe për qytetarët. Kjo detyron të bëhet bankë inventive dhe shpejtë t ju përgjigjet kërkesave të klientëve për prodhime financiare dhe njëkohësisht maksimalisht t ju përkushtohet në plotësimin e nevojave të klientëve Misioni i Bankës Të krijojë vlera për klientët dhe të punësuarit, si dhe për aksionarët dhe përmes angazhimit të punësuarve dhe në vazhdimësi të përmirësojë cilësinë e punës. 4. Banka Komerciale SH.A. Shkup 4.1. Historia e bankës Banka është themeluar në vitin 1955 si një bankë komunale e qytetit të Shkupit dhe ishte e specializuar për dhënien e kredive afariste për qytetarët dhe për ndëramrrjet si dhe bënte edhe financimin e ndërtimit të komunës. Prej atëherë deri më sot kjo bankë ka ndryshuar në të mire duke pasur parasyshë sistemin banker të regjionit. Kjo bankë u bë e pavarur në vitin 1990, me transforminim e saj në shoqëri aksionare me emrin Banka Komerciale Sh.A. Shkup. Prej atëherë banka vazhdimisht e ka zgjëruar punën e saj për t i plotësuar nevojat e komiteteve të saj. Tema të zgjedhura në MIS 250 Master në Marketing Menaxhment

251 Përpunuarr dhe përmbledhur nga: Sot, Banka Komerciale Sh. A. Shkup është një bankë univerzale e autorizuar për t i kryer gjitha llojet e punëve bankare, duke kombinuar këtu funksionet komerciale të bankës, kursimet dhe investimet. Kjo bankë u orfon shërbime qytetarëve dhe ndërmarrjeve në domenin vendor dhe atë ndërkombëtar të pagesave. 4.2 Profili i bankës Banka Komerciale Sh. A. Shkup është njëra nga bankat udhëheqëse në R. e Maqedonisë fituese për së katërti herë e dhuratës prestigjioze Banka e vitit 2001, Banka e vitit 2002, Banka e vitit 2004 dhe Banka e vitit 2005 që e ndan gazeta bankare me renome The Banker, si dhe fituese për së katërti herë e dhuratës për bankë më të mirë në R.M për vitin 2004, 2005, 2006 dhe 2007, që e ndan gazeta më me renone e New York-ut Global Finance. Banka disponon me një rrjet të gjërë të ekspoziturave dhe të filialeve, e cila në vazhdimësi po zgjërohet në territorin e gjithë vendit. Kjo bankë disponon me shtatë filiala (Ohër, Prilep, Veles, Kërçovë, Kumanovë, Strumicë dhe Shtip) dhe 46 ekspozitura prej të cilave 31 janë në Shkup, ndërsa të tjerat të shpërndara nëpër vende tjera. Me qëllim për kryerjen e shpejtë dhe efikase të punëve ndërkombëtare për klientet e vet, banka ka lidhur marrëveshje me rreth 600 banka në 23 vende dhe marrëdhenje kontokorrente me 55 baka. Figura 11. Filialet e bankës Komerciale Sh. A. Shkup Aksionet e Bankës Komerciale Sh.A Shkup kotojnë në tregun zyrtar të Burses së Maqedonisë dhe paraqesin një ndër letrat me vlerë me likuide. Banka Komerciale Sh.A. Shkup është e themeluar me kapital dominant privat prej 90.90% prej tërësisë së përgjithshme të kapitalit aksionar të 4223 aksionerëve Skema organizative e Bankës Komerciale Sh. A. Shkup 35 Tema të zgjedhura në MIS 251 Master në Marketing Menaxhment

252 E tërë struktura organizative e Bankës Komerciale Sh. A. Shkup është e përbërë prej tre niveleve: Këshillit mbikëqyrës, Këshillit drejtues dhe menaxhmentit të kësaj banke, bashkëpunimi i mirë mes tyre ka bërë që kjo bankë të ec përpara dhe njëkohësisht të zhvillohet edhe më shumë. Se si janë të organizuara këto këshille dhe si është përbërja e menaxherëve të kësaj shoqërie aksionare do të shohim nga skemat e më poshtme. Këshilli mbikëqyrës Sava Dimitrova- Kryetare Taki Fiti-Zëvendes kryetarë Michael Harold Taylor-Anëtar Zvone Taljat- Anëtar Simon Naumoski- Anëtar Aleko Angelovski- Anëtar Figura 12. Skema e këshillit mbikqyrës Këshilli drejtues Hari Kostov-Kryetar Banka Komerciale Sh- A Shkup-drejtori gjeneral Ilija Iloski-Anëtar Banka Komerciale Sh-A Shkup-drejtor general operativ Figura 13. Skema e këshillit drejtues Tema të zgjedhura në MIS 252 Master në Marketing Menaxhment

253 Menaxhmenti i bankës Këshilli drejtues i menaxhmentit të Bankës Komerciale Sh-A Shkup përbehet prej 15 meaxherëve femra dhe një menaxheri mashkull Çka mund të gjejmë në web faqen e Bankës Komerciale Sh.A. Shkup? Me të hapur të web-faqes së bankës Komerciale na paraqitet dritarja e mëposhtme, në të cilën i kemi pothuajse të gjitha të dhënat më të rëndësishme në lidhje me bankën. Figura 14. Pamja e web faqes së bankës Komerciale Sh. A. Shkup Të dhënat në këtë web faqe janë në dy gjuhë anglisht dhe maqedonisht. Poashtu ne këtë web faqe mund të marrim informata më të hollësishme për bankën në përgjithsi, për punën me qytetarët si dhe punët që i kryen në lidhje me ndërmarrjet. Në anën e majtë ka të dhëna lidhur me shpërblimet që ka marrë kjo shorëri aksionare, e-banking, info-qendra, rrjeti i shtrirjes së bankës si dhe lokacionet ku gjenden bankomatet. Ndërsa në anën e djathtë është i publikuar kursi devizor, kurse ne brendi të faqes jepen të dhëna për lloje të ndryshme të kredive që i ndan kjo bankë. Nëpërmjet kësaj banke poashtu mundësohet kryerja e shërbimeve bankare për personat fizikë dhe për personat juridik Tema të zgjedhura në MIS 253 Master në Marketing Menaxhment

254 Shërbiet bankare online për personat fizikë Se cilat shërbime bankare i kryen Banka Komerciale Sh. A. Shkup, janë të paraqitura në tabelën e mëposhtme ku janë të paraqitura të gjitha llojet e shërbimeve bankare ne internet që ua mundëson kjo bankë klientëve të vet dhe poashtu edhe llojet e llogarive. Llojet e shërbimeve bankare në web Gjendja Ekstrakti Qarkullimi Çeqet Transaksionet rezervë Transaksionet (shërbimet publike Transaksionet (PP30, PP50) Lloji i llogarisë Llogaria rrjedhëse MasterCard Llogaria devizore Figura 15. Shërbimet bankare online për personat fizikë Formularët për shërbimet bankare online të personave fizikë Kushtet themelore të Bankës Komerciale Sh.A. Shkup për shfrytëzimin e shërbimeve elektronike bankare të personava fizik nëpërmjet e-bankës rregullohen rregullat themelore dhe të përgjithshme në bazë të së cilave komitentët-personat fizikë të cilët kanë të hapur llogari bankare në këtë bank, mund t i shfrytëzojnë edhe shërbimet elektronike bankare nëpërmjet e-bankës. Kushtet themelore që duhet t i plotësojë një person për të mundur t i shfrytëzoj shërbimet bakare të Bankës Komerciale Sh. A. Shkup janë: Të ketë të hapur xhirollogari në emër të vet në këtë bankë Tema të zgjedhura në MIS 254 Master në Marketing Menaxhment

255 Llogaria të jetë e llojit: llogari rrjedhëse, kartele kreditore (MasterCard) ose llogari devizore, pasi vetëm këto lloje të llogarive u mundësojnë klientëve që të përdorin shërbimet e e-bankës. Duhet të lidhet një marrëveshje në mes bankës dhe shfrytëzuesit nëpërmes të së cilës rregullohen të drejtat, obligimet si dhe përgjegjësit që duhet t i plotësoj personi-shfrytëzues shërbimeve bankare të internetit. Llogaria e shfryëtuesit të shërbimeve bankare të internetit e hapur në bazë të një marrveshje të posaçme do t i rregullojnë trensaksionet, provizionin, dëmshpërblimet si dhe kamatën të cilat dalin gjatë shfrytëzimit të shërbimeve të internetit (nëse me marrëveshje nuk është rregulluar ndryshe). Llogatia rrjedhëse e personave fizik ju mundëson atyre që t i shfrytëzojnë këto shërbime bankare online: të shiqojnë gjendjen, qarkullimin bërë, çeqet, transaksionet reserve, transaksionet (shërbimet publike), si dhe gjendjen e transaksioneve PP30, PP50. Llogaria devizore e personave fizik të cilët janë shfrytëzues të kësaj banke, u mundëson atyre që nëpërmjet internetit të shiqojnë gjendjen dhe ndryshimet në ekstrakte të llogarisë. Kartelat paguese debitore apo kreditore të cilat kjo bankë ua ka dhënë personave fizikë me rastin e hapjes së llogarisë në këtë bankë mund t i shfrytëzojnë shërbimet e internetit për të parë gjendjen, ndryshimet në ekstrakt si dhe llogarinë e tyre. Shfrytëzuesi i shërbimeve të internetit poashtu duhet të jape edhe nënshkrimin e tij elektronk, kodin elektronik për shfrytëzim të shërbimeve bankare, një çertifikate digjitale, çertifikate të vlefshme digjitale, një medium për të rujatur çertifikatën digjitale, fjalën identifikuese të tij, fjalëkalimin, , urdhëresën elektronike për pagesë, si dhe të ketë edhe planin kohor të bankës kur mund t i kryej pagesat në rrjet. Përveç këtyre kushteve të sipërpërmendura shfrytëzuesit duhet që të lidhin edhe një kontratë me bankën e cila kontratë gjendet në web faqen e kësaj banke 37. Përveç kontratës shfrytëzuesit duhet që të bëjnë edhe një kërsesë personale për të shfrytëzuar shërbimet online. Edhe kjo kërkesë mund të plotësohet në internet pasi që e njejta gjendet në web faqen e tyre. 38 Në këtë web faqe janë të shfaqura edhe të gjitha transaksionet që mund t i kryejnë personat fizik në R. Maqenonisë poashtu ka edhe disa informacione të përgjithshme që mund t ju ndihmojnë personave gjatë përdorimit të shërbimeve bakare e ato janë: çfarë konfiguarcioni duhet të ketë kompjuteri të cilin e përorin dhe nëse nuk i ka ato performanca çka duhet që të shtojnë. Poashtu jepen informacione në rast se përdoruesi dëshiron ta ndërroj fjalëkalimin, si mund t i kontrollojë transaksionet e veta, dhe ajo çka është më e rendësishme për shfrytëzuesit është se si mund të bëjnë pagesën online të faturave të ndryshme. Banka Komerciale mundëson pagesën e faturave në vijim: Plotësim të urdhëresës së T-Mobile Plotësimi i urdhëresës së Telekomunikacionit të Maqedonisë Plotësimit të urdhëresës së COSMOFON Plotësimi i urdhëresës së Ujësjellësit dhe kanalizacionit Shkup Plotësimi i urdhëresës së EVN-së ndihmësja Shkup Plotësimi i urdhëresës së Toplifikacionit në Shkup Tema të zgjedhura në MIS 255 Master në Marketing Menaxhment

256 Bartje Mundësi për të futur bartje të reja Plotësimi i PP30 Plotësimi i PP50 Dorëzimi i urdhëresës për vërtetim dhe realizim të pagesave Vërtetim për pagesë. Ja se si duket urdhëresa që duhet të plotësohet për pagesë të faturës së COSMOFON. Në fushat ku janë të shënuara numri i faturës, shifra e shfrytëzuesit, gjithsej për të paguar merren të gatshme nga fatura si në figure. Në fushën ku shkruan Numri i telefonit dhe Për muajn shënohet numri i telefonit dhe muaji për të cilin paguhet fatura. Figura 16. Si duket plotësimi i urdhëresë së Cosmofone Në web faqen e ankës Komerciale poashtu janë shfaqur edhe tarifat që duhet t i paguaj personi fizik për përdorim të shërbimeve bankare online Shërbimet bankare online për personat juridikë Shërbimet bankare online që i kryen Banka Komerciale Sh. A. Shkup janë të paraqitura në figurën e më poshtme: Tema të zgjedhura në MIS 256 Master në Marketing Menaxhment

257 Llojet e shërbim eve bankare në ueb Lloji i llogaris Gjend ja Ekstrak ti Qarkull imi Gjendj a e urdhër esave Kamata Transa ksionet e rezervu ara Downlo ad të ekstrak teve në txt format Downlo ad të ekstrak teve në MDT94 0 format Transaksio net (pagesat) Qarrkull imi për POS Rikapitul imi për POS PQ në denarë PQ në deviza Master Card - afariste Persona t fizikëtregëtar Figura 17. Shërbimet bankare online për personat juridik Formularet për shërbimet bankare online të personave juridikë Kushtet themelore që duhet t i plotësojë një person juridik për të mundur t i shfrytëzojë shërbimet bakare të bankës Komerciale Sh. A. Shkup janë: Shfrytëzuesi i shërbimeve të internet bankës duhet së pari të nënshkruaj një marrëveshje me bankën. Llogaria për pagesë në denarë duhet ta ketë të hapur çdo person juridik, dhe e njejta do t i shërbejë atij për t i kryer të gjitha pagesat si dhe për të bërë pagesën e shërbimeve të internetit të cilat ja kryen banka. Personi duhet poashtu të jap një nënshkrim elektronik, pra ato janë të dhënat e personit të cilat janë në mënyrë logjike të lidhura me të gjitha të dhënat e tjera që i ka dhënë më pare personi i njejtë. Një çertifikatë digjitale të vlefshme e cili jepet nga ana e bankës. Numrin identifikues të vetin Një fjalkalim të fshehtë. Porosia elektronike që jepet me rastin e kryerjes së transaksioneve të ndryshme në rrugë elektronike. Pagesa e urdhëresave në rrugë elektronike. Plani kohor i bankës për pagesë të qarkullimit të bërë në vend. Tema të zgjedhura në MIS 257 Master në Marketing Menaxhment

258 Personi juridik duhet të ketë një person të autorizuar i cili do të bëj pagesat online të qarkullimit që ka bërë personi juridik në vend. Po ashtu duhet të bëj edhe një kërkesë për fletëparaqitje të pagesës së qarkullimit të realizuar në vend që bëhet nëpërmjet të internetit. Personi juridik poashtu duhet të autorizojë një person tjetër për të gjeneruar me çertifikatën digjitale të tij. Ai duhet poashtu të paraqes një person dhe një numër telefonik për të kontaktuar banka dhe ta njoftojë në lidhje me punët online. Dhe për në fund personi juridik duhet të bëj edhe revokim të çertificatës SiguriA për shërbimet e internetit në bankë Çertifikata digjitale prej lëshuesve të tjerë-banka Komerciale Sh. A. Shkup përveç se jep në përdorim çertifikata digjitale në prone të veten, qendra për punë bankare pranë kësaj banke në kushte të veçanta i pranon edhe çertifikatat digjitale të cilat i japin këta lëshues: KIBS Sh.A Shkup (Shtëpia krilinge me sistem interbankar-shkup). Sh. A. Telekomunikacioni i Maqedonisë. GlobalSign Verising 4.5. Misioni i bankës Të bëhet një institucion me profitabilitet të lartë, dhe të njihet si një drejtues i pavarur, një bankë private maqedonase e cila ofron një asortiment universal të shërbimeve dhe gëzon një reputacion të fortë ndërkombëtar, e mbajtur nga një treg i fortë i orientuar, dhe një kuadër mirë i trajnuar i menaxhmentit me shkallë më të lartë të profesionalizmit dhe të integritetit. 5. Alpha Banka 5.1. Historia e bankës Alpha Banka Sh.A. Shkup është anëtare e Alpha Bankës grupacionit nga Greqia. Alpha Banka Shkup është formuar në vitin 1993, si një ndër bankat e para private në Maqedoni, atëherë e regjistruar me emrin Banka Kreditore Sh.A.Shkup. Rezultatet e mira financiare që banka i arrinte qysh në fillim të themelimit ndikuan që ajo të jetë interesante për investitorët e huaj. Ashtu që në fillim të vitit 2000 Alpha Banka A.E nga Athina e bleu kapitalin e aksionarëve dhe me 100% të aksioneve u bë aksionar i vetëm në Alpha Banka Sh.A.Shkup. Në prill të vitit 2002 banka e ndërroi emrin prej Banka Kreditore Sh.A.Shkup në Alpha Banka Shkup. Tema të zgjedhura në MIS 258 Master në Marketing Menaxhment

259 Alpha Banka Shkup dallohet nga bankat tjera në Maqedoni ngase qysh prej themelimit i ndjek kriteret e bankave private. Kërkesat e klientëve në bankë rriten çdo ditë, për atë shkak banka bën ndryshime në strukturën e saj me qëllim që t i jep përmbajtje klientit në çdo hap të tij. Me kuadrot profesionale që banka është e përgatitur të ofrojë zgjidhje financiare komitentëve të saj. Alpha Banka ka potencial që t i ndjek kriteret e tregut financiar ndërkombëtar Ekspoziturat e Alpha Bankës Që prej vitit të themelimit (1993) e deri më sot, Alpha Banka ka arritur që me ekspoziturat e saja të pushtojë pothuajse qytetet më të mëdha të Maqedonisë. Deri më tani ka hapur 11 ekspozitura në tërë republikën dhe ato janë të paraqitura në hartën e mëposhtme: Figura 18. Ekspoziturat e Alpha Bankës në Maqedoni Alpha Banka Grupacioni ka të shpërndara bankat e saja edhe në Qipro, Rumuni, Londër, Sërbi, Shqipëri, Xhersi, Bullgari, Maqedoni dhe Nju Jork Çka mund të gjejmë në web faqen e Alpha Bankës? Në figurën e mëposhtme janë të shfaqura të gjitha shërbimet që i ofron Alpha Banka Tema të zgjedhura në MIS 259 Master në Marketing Menaxhment

260 Figura 19. Pamja e web faqes së Alpha Bankës Shërbimet bankare në Alpha Bank Shërbimet në Alpha Banka përfshijnë dhënien me qira të të mirave, modifikimet, përshtatjet dhe riparimet e të mirave, të zotëruara nga konsumatorët dhe shërbimet personale Shërbimi i dhënies me qira të të mirave ka të bëjë me vënien në dispozicion të një të mire për një periudhë kohore të caktuar kundrejt një pagese të caktuar. P.sh. dhënien me qira të veturave, dhomave të hoteleve, ndërtesave, lokaleve afariste, etj. 2. Shërbimet e të mirave të zotëruara prej klientëve përfshijnë modifikimet dhe riparimet e të mirave në zotërim të tyre. p.sh. shërbimet e riparimit (të automobilave, orëve, etj) mirëmbajtja e pajisjeve, përkujdesja për kopshtet, dhe pastrimi kimik. Në shërbimet që nuk lidhen me të mirat përfshijnë shërbimet personale nga ana e shitësit, i cili nuk angazhon të mira si për shembull, kontabiliteti, ndihma juridike, trajnimet e ndryshme si dhe shërbimet e mësimdhënies dhe të kujdestarisë. Alpha Banka i kryen të gjitha shërbimet financiare personave privat dhe juridik, qoftë të jenë rezident (të vendit) dhe jo rezident (jo vendas):. Firmat Personat privat,etj 40 Bazat e Marketingut, Nexhbi Veseli, fq.126, Tetovë, 2004 Tema të zgjedhura në MIS 260 Master në Marketing Menaxhment

261 Alpha Banka i ofron këto shërbime bankare: Hapjen e llogarive rrjedhëse dhe xhirollogarive Librezë kursyese Bën afatizimin e depozitave në (denar ose në valuta të huaja). Kryen qarkullimin e pagesave në vend dhe jashtë vendit Libreza për kursim Alpha Banka klientëve të vet ju ofron deponime për kursim të cilat mund të jenë të afatizuara dhe të lira. Qarkullimin e pagesave ndërkombëtare alpha banka i realizon me sukses me të gjitha shtetet e botës nëpërmjet bankave korrespondente (ndërmjetësues) kryesor të saj Dhënia e kredive Alpha Banka jep kredi afatshkurta dhe afatgjatë për persona fizikë dhe juridikë. Të gjithë kreditë jepen në bazë të kritereve që i cakton këshilli udhëheqës i bankës. Alpha Banka aplikon mënyra unike dhe të dëshmuara për krijimin e standardeve të reja në lëshimin e kredive në Maqedoni. Teknologjia e re e kredive u mundeson klientëve të perdorin prodhimet dhe shërbimet të krijuara për nevojat e tyre. Ndër kriteret më të rëndësishme për dhënien e kredive personave fizik duhet që personi të jetë në marrëdhënie të rregullt pune dhe i moshës së re, kurse për personat juridik të ketë bonitet (pasqyrë e firmës) dhe qarkullim pozitiv. 1. Kreditë personave fizik u jepen për disa qëllime, ku më të popullarizuara janë: Kreditë për konsum Kreditë për vetura Kreditë për banesa. 2. Kreditë personave juridik u jepen për disa qëllime, ku më të rëndësishme janë: Kreditë për mjete qarkulluese afatshkurta Huazime afatshkurta Kredi për mjete themelore Garancione të ndryshme bankare Alpha Banka i klasifikon kreditë për biznes në dy kategori: kredi për kapital qarkullues dhe kredi për investime. E para përfshihet në kreditë afatshkurtra dhe merret për një afat maksimumi një vit. Kredia për investime ka një afat shlyerjeje nga një deri në 10 vjet në varësi të llojit të investimit, vlerës së tij, etj. Në lidhje me shumën nuk ka ndonjë kufizim që nënkupton faktin se bizneset mund Tema të zgjedhura në MIS 261 Master në Marketing Menaxhment

262 të marrin çfarëdo lloj shume mjafton që kjo shumë të argumentohet nga vlera e investimit apo qëllimi i marrjes së kredisë. Norma e interesit që aplikohet për kreditë për biznes në Alpha Banka ndryshojnë në varësi të monedhës në të cilën merret kredia si dhe në varësi të shkallës së riskut që paraqet kredimarrësi. Karakteristikë e kësaj banke është fakti se shlyerja e kredisë bëhet me këste tremujore. Këta mund të jenë të barabartë (ku përfshihen pjesë nga principali dhe interesat), ose të ndryshëm në bazë të marrëveshjes së bërë midis bankës dhe biznesit. Normat e leverdishme të interesit dhe procedurat e shpejta janë dy pikat më të forta të Alpha Bankës. Klientët e bankës, ata që kanë një llogari rrjedhëse, ose një depozitë bankare, përfitojnë kredi me norma interesi më të ulëta sesa klientët e tjerë. Bizneset janë ndër më të favorizuarat në Alpha Bank, duke zënë kështu dhe përqindjen më të madhe të portofolit të kredive. Të gjitha shërbimet bankare që i kryen Alpha Banka në Maqedoni janë të përmendura më sipër, mirëpo vlen të theksohet se kjo bankë ende nuk e ka të aktivizuar shërbimin bankar të internetit për të aplikuar për marrjen e kredive të ndryshme që i ofron kjo bankë. Pra, për çdo shërbim klientët patjetër është që të paraqiten në sportelet e Alpha Bankës, pasi të njejtat nuk mund t i kryen në rrugë elektronike. Kjo është një nga dobësitë më të mëdha të Alpha Bankës, pasi bankat e tjera konkuruese kanë bërë më tepër në këtë drejtim, duke pasur parasyshë se Alpha Bankë është pjesë e Grupacionit të Alpha Bankave në tërë ruzullin tokësor, është dashur që në fillim të konkurojnë më Maqedoni edhe më shërbimet e internetit Mundësi të reja me American Express (e- pay) American Express është një kartelë kreditore virtuale e cila u lejon konsumatorëve që të blejnë me një numër identifikues dhe me një fjalëkalim, në vend që të bëhej me një numër kartele kreditore. Në dhjetor të vitit 2006 Alpha Banka Shkup e solli kartelën kreditore American Express në Maqedoni. Figura 20. Pamje të kartelave kreditore Americanexpress Tema të zgjedhura në MIS 262 Master në Marketing Menaxhment

263 Americanexpress është një kartelë kreditore me dizajn të përsosur e cila mund të përdoret si në vend ashtu edhe jasht. Shfrytëzuesit e kartelës kanë mundësi që atë ta përdorin 24x 7 qasje në të gjitha pikat lokale të shfrytëzuesve dhe ato ndërkombëtare, kudo qoftë në 2200 zyrat e American Express nëpër botë apo në përfaqësitë e tyre kudo në botë. Ato mund të bëjnë ndërrim urgjent të kartelave të tyre kreditore kudo në botë, në këtë mënyrë ato u sigurojnë klientëve të vetë shtëpi larg shtëpisë së tyre. American express nuk është vetëm një kartelë kreditore më tepër në xhepin tonë. Ajo është kartelë e cila i përmbledh të gjitha dëshirat e juaja në një vend. American express përfaqëson status, prestigj, shërbim të kualitetit më të lartë si dhe një përvojë të re. Gjithçka që ju duhet kartelë kreditore. e dizajnuar për Ju....Kujdeset për famijen Tuaj dhe shoqërinë......udhëton me Ju Letrat me vlerë Grejs periudhë prej 50 ditëve pa kamatë për transaksionet tregtare. Nuk ka pagesë anëtarësie për vitin e parë si dhe për vitet tjera nëse bëhet një qarkullim minimum prej , 00 DEM. Limite kreditore fleksbile. Ofron dy kartela plotësuese kreditore pa pagesë anëtarësie për vitin e parë. Pranohet në më shumë se 200 shtete anë e mbanë botës. Ju mundëson që të ngreni para në më shumë se bankomate rreth botës. Shërbime për shfrytëzuesit e saj kudo që të jenë. Të vetmen mundësi që e ofron Alpha Bnka për klientët e saj është mbushja online e kërkesës për blerje të aksioneve shtetërore. Kjo kërkesë gjendet në web faqen e Alpha bankës Tema të zgjedhura në MIS 263 Master në Marketing Menaxhment

264 5.4. Misioni i Alpha Bankës Alpha Banka qëndron mbi vlerat e vërteta dhe është e ndërlidhur me identitetin e vërtetë nga të gjitha aspektet e artit. Si bankë për të gjithë, Alpha Banka integrohet në jetën e përgjithshme kulturore të njerëzve, duke e përkrahur artin dhe trashëgiminë kulturore të Maqedonisë. Strategjia e punësimit në Alpha Bank është të tërheqin njerëz të rinj dhe të mençur me shkallë universitare. Përvoja në bankë nuk është e obligueshme. Merret parasysh ambiciont për tu zhvilluar ne fushën e lëshimit të kredive dhe shërbimeve të tjera, dhe shumë me rëndësi është aftësia e të përmbajturit të standardeve të larta profesionale. U qasen klientëve në mënyrë profesionale, të personalizuar dhe me orientim shërbyes. Stafi menaxhues dhe të punësuarit pranojnë trajnim të vazhdueshëm me qëllim për të përforcuar aftësitë dhe përvojen e tyre, që të mund te ofrojnë shërbim të shkëlqyer. 6. ProCredit Banka 6.1. Historiku i bankës Grupi ProCredit drejtohet nga ProCredit Holding AG me bazë në Frankfurt, e themeluar nga firma konsulente IPC në vitin Personeli i ProCredit Holding dhe IPC-së siguron mbështetje të centralizuar, mbikëqyrje dhe drejtim të gjithë bankave ProCredit. ProCredit Holding është kompani private me aksionarë ndërkombëtarë si KfW, IFC, FMO dhe Fondacioni DOEN. Në vitin 2006, grupit të aksionarëve iu bashkuan dy aksionarë me bazë në SHBA, TIAA-CREF dhe Omidyar-Tufts Microfinance Fund. Grupi ProCredit përfshin 23 banka të orientuara drejt grupeve të synuara dhe ushtrojnë aktivitete në shumë vende të ndryshme. Zakonisht është e fokusuar në vendet në zhvillim dhe në tranzicion në këto tre rajone: Evropa Lindore, Amerika Latine dhe Afrika. Grupi është i përbërë nga 470 degë me 12,600 punonjës. Figura 21. Rrjeti i grupit të ProCredit Bankës Tema të zgjedhura në MIS 264 Master në Marketing Menaxhment

265 ProCredit Banka e themeloi Departamentin korporativ në suazat e Strukturës së saj Organizative, me qëllim që t ju përgjigjet nevojave të ndryshme dhe llojeve të klientëve, në veçanti sektori për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Profesionistët e kësaj banke janë të dedikuar që të krijojnë, mirëmbajnë dhe zhvillojnë lidhje afatgjata me klientët korporativ, duke ju përgjigjur nevojave dhe preferencave të ndryshme afariste. Duke ofruar pako me shërbime të plota bankare, ProCredit Banka ju dedikon vëmendje të caktuar në qasje online të klientëve të saj dhe ndjek zhvillimin e tyre të pandërprerë. Figura 22. Pamja nga web faqja e ProCredit Bankes Biznesi i klientëve korporativ është i mbështetur prej personave përgjegjës për bashkëpunimin rajonal me klientët korporativ persona për kontakt të cilët do të jenë të njohur me punën e biznesit dhe do të mbajnë llogari që klientët të jenë të shërbyer menjëherë dhe në mënyrë më të mire. Tema të zgjedhura në MIS 265 Master në Marketing Menaxhment

266 6.2. Banka dhe aksionerët e saj Kapitali themelor në EUR Numri i aksioneve Posedimi i kapitalit në përqindje % ProCredit Holding AD ,50 % EBRD ,50 % Total ,00 100,00 % Gjinia dhe numri i aksioneve aksione të rëndomta Vlera nominale për 1 njësi 5 euro Figura 23. Struktura e pronësisë e ProCredit Bankës ProCredit Holding AG ProCredit Holding është aksioneri me më shumë aksione i pjesës më të madhe të bankave të grupës bankare ProCredit. Si shoqëri investuese e orientuar kah zhvillimi modern ajo tenton të krijojë standarde të reja në mikrofinancimin dhe të zbatojë qasje të re në politikën e zhvillimit duke u fokusuar në institucionet finansiare të përqëndruara në një grupë qëllimi, në vendet në zhvillim dhe ekonomitë në tranzicion. Biznes qëllimi i ProCredit Holding-ut është ti promovojë shërbimet finansiare dedikuar shtresës me të hyra të pakta. ProCredit holding në ndërkohë jep mbështetje dhe koordinim të ProCredit Bankës në sferat ku? e si? janë potencialet njerëzore, sistemet e menaxhimit të informacioneve, revizioni, publiciteti, operacionet me popullatën, menaxhimin e rrezikut dhe kreditimit. Kjo e forcon kulturën e korporatës nëpër ProCredit Bankat dhe mundëson të arrihet efekti i sinergjisë. 42 EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTION AND DEVELOPMENT (EBRD/LONDËR) 42 Më tepër shiko në: Tema të zgjedhura në MIS 266 Master në Marketing Menaxhment

267 Banka e Evropës për Rekonstruim dhe Zhvillim (EBRD/Londër): Themelimi i saj daton prej vitit 1991 dhe egziston për të shpejtuar tranzicionin e ekonomive të orientuara drejt një tregu të hapur dhe për të promovuar iniciativë private dhe të ndërmarrjeve në shtetet e Evropës Qëndrore dhe asaj Lindore dhe Republikave të Shteteve të Pavarura (CIS), si dhe për të paraqitur dhe aplikuar principet e një demokracie të gjithëanëshme, pluralizëm dhe ekonomi të tregut. EBRD kërkon të ndihmojë 27 vendet e saja me operacione për të implementuar reforma strukturale dhe reforma të ekonomisë të sektorëve, duke promovuar konkurencë, privatizim dhe udheheqje të firmave, duke marrë parasysh nevojat e posaçme të vendeve në shkallë të ndryshme të tranzicionit. Në plotësimin e rolit të saj si një katalizator i ndryshimeve, banka stimulon bashkëfinacimin dhe investimet direkte të jashtme nga sektorët privatë dhe publikë, ndihmon për të mobilizuar kapitalin vendas dhe mundëson bashkëpunim teknik në fusha të rëndësishme Rrjeti i degëve të ProCredit Bankës në RM ProCredit Banka në RM i përket një grupi internacional, të përbërë nga 19 institucione financiare. Rrjeti regjional i ProCredit-it përfshinë ProCredit bankat në këto vende të Evropës Lindore: Maqedoni, Shqipëri, Bosnjë dhe Hercegovinë, Bullgari, Gjeorgji, Kosovë, Moldavi, Rumuni dhe Sërbi. Si pjesë e këtij rrjeti regjional, ProCredit Banka në Maqedoni përfiton nga rritja e vazhdueshme e kooperimit ndërmjet këtyre institucioneve. Këmbimi i punëtorëve dhe seminaret e përbashkëta garantojnë që përparimet të shpërndahen me shpejtësi nëpër regjion, duke shpejtuar zhvillimin institucional të bankës dhe duke rritur kualitetin e shërbimeve e këtyre bankave për klientët. Në vitin 2007, kjo bankë forcoi praninë në kryeqytet dhe në disa qytete të tjera më të vogla, duke zgjeruar rrjetin e degëve në vend. Figura 24. Rrjeti i degeve të Procredit Bankës në RM 43 Më tepër shiko në: Tema të zgjedhura në MIS 267 Master në Marketing Menaxhment

268 Në fund të vitit 2007, rrjeti i degëve të ProCredit Bank përfshinte 27 degë dhe agjenci në 18 qytete të Maqedonisë ku në çdo degë dhe agjensi ofrohej linja e plotë e kredive dhe shërbimeve bankare. Banka vazhdoi të rinovojë objektet ekzistuese duke zbatuar standardet e reja korporative të modelit të grupit ProCredit. Rinovimet krijojnë një mjedis miqësor dhe mikëpritës si edhe një shërbim më cilësor ndaj klientëve tanë. Objektivat e kësaj banke për vitin në vijim përfshijnë vazhdimin e zgjerimit gjeografik, si edhe një prezencë më të gjerë në qytetet ku tashmë janë prezent. Aktualisht planifikojnë të hapin edhe të paktën 11 degë të reja në vend, duke theksuar kështu përkushtimin e tyre për të qenë edhe më afër klientëve Funksionet e ProCredit Bankës Me një eksperiencë 13 vjeçare në treg ProCredit Banka kryen një sërë funksionesh dhe u shërben mbi klientëve me një volum total depozitash prej 205 milion euro dhe me më shumë se llogari aktive. Aktualisht bankat ProCredit jep më shumë se 60,000 kredi me një total prej më shumë se 185 milion Euro në muaj. Në fund të vitit 2006, numri i kredive në qarkullim u rrit në më shumë se 740,000 (që arrin shumën 2.1 bilion Euro). Shuma mesatare e kredive në qarkullim është 2,850 Euro dhe cilësia e portofolit mbetet e shkëlqyer, me një raport prej vetëm 1.2% të vonesa të kredive (>30 ditë) ndaj totalit të portofolit të kredive. Gjatë vitit 2006, baza e depozitave të grupit ProCredit u rrit nga 1.3 miliard Euro në 1.8 miliard Euro, me rreth 1 milion llogari të reja që ishin hapur. Në pajtim me Ligjin për Banka në Republikën e Maqedonisë, ProCRedit Banka i kryen funksionet e rradhës: kryen punet depozitore, ndjek mbulesën dhe qarkullimin e llogarive, merret me punet kreditore dhe të sigurimeve etj. Në punën e përditshme punojësit në ProCredit Bank vënë në praktikë vlerat që frymëzojnë: Transparencë: PCB i njofton klientët për misionin e bankës, aksionarët, performancën financiare dhe kostot reale të gjithë produkteve bankare dhe sigurohen që punonjësit të njoftohen mbi rezultatet e aktivitetit të biznesit dhe strategjinë e zhvillimit për të ardhmen; Politika e Komunikimit të Hapur: Në këtë bankë krijohet një ambient ku opinionet mbi aktivitetet e punës shprehen lirshëm. Në të njëjtën kohë inkurajohen marrëdhënie të mira profesionale mes kolegëve ndërmjet veti; Përgjegjësia Sociale dhe Toleranca: Ka të bëjë me partneritetet e forta brenda komunitetit, zhvillimin e ekonomisë lokale dhe kulturën ekonomike. Gjithë klientët dhe stafi trajtohen në mënyrë të paanshme, pavarësisht nga raca e tyre, ngjyra, gjuha, bindjet politike ose fetare, origjina etnike ose përkatësia kulturore; Orientimi drejt Klientëve: klientët kryesorë veçanërisht ndërmarrjet e vogla përfitojnë nga konsulenca financiare dhe nga zgjidhjet që ofrojnë për zhvillimin e biznesit të tyre; Tema të zgjedhura në MIS 268 Master në Marketing Menaxhment

269 Standarde të larta Profesionale dhe Etike: Këto standarde i përkufizojnë më së miri punonjësit dhe drejtoria e bankës është veçanërisht e interesuar që këto standarde të mbahen në nivelet më të larta; Besnikëria ndaj Organizatës dhe Vlerave të saj dhe zbatimi i tyre: është kërkesa më e madhe për të gjithë punonjësit e Bankës. Kodi i sjlelljes për stafin e ProCredit Bank bazohet në parimet e mëposhtme: Gjithë punonjësit zbatojnë standardet më të larta në sjelljen e tyre personale, në përputhje me përgjegjësitë dhe traditën e rrjetit ProCredit Bank. Punonjësit i adoptojnë këto standarde për të shmangur përshtypjen e konfliktit të interesit ose situata që mund të krijojnë incidente të pakëndshme për ta, kolegët e tyre, bankën, ose aksionerët; 1. Standarde të larta në sjelljen personale do të thonë që secili punonjës është i përkushtuar të jetë i ndershëm, i drejtë, të tregojë respekt për të tjerët, si klientët ashtu dhe kolegët; 2. Gjithë klientët dhe punonjësit e bankës kanë të drejtën për trajtim të barabartë dhe të paanshëm; 3. Gjithë punonjësit e bankës kanë të drejtën të punojnë në një ambient ku identiteti i tyre kulturor njihet dhe respektohet; 4. Gjithë punonjësit e bankës zgjerojnë njohuritë e tyre mbi kulturat e tjera duke reaguar më lehtë ndaj tyre brenda ambientit multikulturor të rrjetit të ProCredit Bank Veprimet bankare elektronike në ProCredit Bankë ProCredit banka mundëson shërbime të veprimeve bankare për të gjitha personat fizik dhe juridik në qarkullimin e parave në denarë dhe në deviza të cilët posedojnë llogari në Procredit Bank. Figura 25. E-banking në PCB Tema të zgjedhura në MIS 269 Master në Marketing Menaxhment

270 Çka është veprime bankare elektronike? Veprimet bankare elektronike të Procredit bankës është një sistem i cili mundëson kryerjen e shpejtë dhe të sigurtë të: Pasqyrave dhe raporteve: - Pasqya e transaksioneve (pasqyra e hyrjeve dhe daljeve), - Pasqyrë e raporteve bankare (persona juridik), - Gjendja momentale. Transaksione elektronike - Urdhëra interne, - PP30, - Pagesa buxhetore. 44 Çka nevojitet? Për shfrytëzimin e këtyre shërbimeve të ProCredit bankës nevojitet: - Kompjuter personal, - Qasje në internet, - Smart kartela dhe lexuesi i smart kartelës (për pagesat elektronike i siguron Banka), - Çertifikatë digjitale (lëshuar prej CA i autorizuar) dhe udhëzim me fjalëkalim (e siguron Banka). Për tu bërë shfrytëzues i Sistemit të veprimeve elektronike bankare duhet që të mbushet aplikimi për Veprime elektronike bankare në cilën do filialë të ProCredit Bankës Shënim: Transaksionet elektronike momentalisht janë të mundësuara vetëm në qarkullimin e pagesave me denarë. 45 Pagesë e njëhershme për lidhjen në sistemin për veprimtari bankare elektronike 1300,00 den (vetëm për ProBusiness dheproindividual). Tema të zgjedhura në MIS 270 Master në Marketing Menaxhment

271 Modele: Modeli Çmimi Transaksione elektronike ProBusiness 500 den/muaj Të pakufizuara ProIndividual 100 den/muaj Të pakufizuara E-statement Legal 0,00 den Nuk ka E-statement Individual 180 den/vjet Nuk ka Çmimi i transaksionit: 46 Kanali Çmimi Transaksione interne 0,00 den KIBS < den 15,00 den KIBS > den 15,00 den MIPS 80,00 den Ekstrakte bankare elektronike-cfarë tipi i shërbimit është ky? Shërbimi Ekstrakte Bankare Elektronike është programi ProCredit Bankës i cili mundëson një pjesë të nevojave bankare të realizohen nga zyra personale pa ardhur në deget e ProCredit Bankës. 46 Tarifat e paraqitura janë të ndryshueshme në përputhje me Tarifat e Bankës. Për të gjitha të dhënat dhe informatat tjera shtesë urdhëroni në rrjetin e filialeve të ProKredit Bankës. Tema të zgjedhura në MIS 271 Master në Marketing Menaxhment

272 Ekstrakte bankare elektronike - Pse? - Sepse informatat bankare për ndryshimet ose gjendjen momentale të llogarisë mundet të ndiqen në çdo moment-24 orë në ditë, 7 ditë në javë, 365 ditë në vit; - Sepse klientët mund të kenë kontroll të plotë të financave të tyre dhe - Sepse kursehet koha. Ekstrakte Bankare Elektronike - Cilat shërbime mund të shfrytëzohen? Shërbimi Ekstrakte Bankare Elektronike i ProCredit Bankës mundëson qasje deri te llogaritë personale dhe shfrytëzimin e njerës nga shërbimet vijuese: - Qarkullimin në llogari - ndjekje të ndryshimeve dhe gjendjes momentale të llogarisë dhe - Ekstarkt të llogarisë - ekstrakt ditor të llogarisë (vetëm për persona juridik). Ekstrakte Bankare Elektronike - Kush mund të shfrytëzojë këtë shërbim? Cilido individ apo person juridik posedues i llogarisë transaksionesh në ProCredit Bank mund t a shfrytëzojë këtë shërbim dhe atë pa limit në çdo moment (24 orë) gjatë 365 ditë në vit edhe atë pa pagesë për të gjithë personat juridik të cilët në baza ditore kanë qasje deri te shërbimi, ndërsa për individ (persona fizik) caktohet në pajtim me tarifën e ProCredit Bank-ës Misioni i ProCredit Bankës ProCredit Banka është orientuar nga zhvillimi me shërbim të plotë dhe ofron përkrahje të shkëlqyer për klientët dhe spektër të gjerë të shërbimeve bankare. Në punën kreditore fokusohet në kreditimin e shumë ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme për të cilat janë të bindur se krijojnë numrin më të madh të punësimeve dhe kanë kontribut vital në zhvillimin e ekonomisë në kuadër të aktivitetit të cilin e kryejnë. Në dallim nga bankat e tjera, ProCredit Banka nuk promovon kredi shpenzuese, por është e fokusohuar në sistem bankar të përgjegjshëm me ndërtimin e kulturës së kursimit dhe partneritet afatgjatë me klientët. Tema të zgjedhura në MIS 272 Master në Marketing Menaxhment

273 Figura 26. Deklarata për misionin e ProCredit Bankës Objektivi i kësaj banke është që të ofrojë një shërbim cilësor dhe transparent, kushte bashkohore, interesa dhe çmime konkurruese, për depozita dhe llogari kursimi, ashtu edhe për transfertat, kartat dhe të gjitha produktet e tjera bankare. Në lidhje me kredinë kjo bankë është e fokusuar te ndërmarrjet shumë të vogla dhe të mesme. Në të njëjtën kohë, ProCredit u ofron njerëzve të thjeshtë edhe shërbime bankare për individë, duke u përqendruar te familjet me të ardhura të ulta. Në këtë mënyrë synon të jetë partnerë bankar afatgjatë për ato grupe njerëzish të cilët janë të neglizhuar nga shumica e bankave tradicionale tregtare. Duke siguruar produkte për të cilat tregohet e përgjegjshme ka si qëllim të kontribuojmë në zhvillimin ekonomik të vendeve ku vepron. Në ato vende në zhvillim dhe tranzicion, ku dhe ProCredit punon, bankat tradicionale tregtare zakonisht i neglizhojnë bizneset e vogla dhe shumë të vogla për arsye se ato nuk i regjistrojnë në mënyrë të rregullt të dhënat, nuk kanë kolateral të mjaftueshëm dhe kanë kosto të lartë administrative. Megjithatë, këto biznese janë makineria kryesore e zhvillimit ekonomik dhe hapjes së vendeve të punës. Përgjatë viteve, grupi ProCredit dhe IPC-ja, e cila krijoi metodologjinë huadhënëse të përdorur nga grupi ProCredit, kanë arritur të kuptojnë si problemet me të cilat përballen bizneset e vogla ashtu edhe mundësitë që u ofrohen atyre dhe kështu krijuan teknologjinë huadhënëse që reflekton realitetin e vendeve ku ata punojnë. Tema të zgjedhura në MIS 273 Master në Marketing Menaxhment

274 Falë kësaj teknologjie huadhënëse, e cila kombinon analizën e kujdesshme të gjithë riskut të kredisë me një nivel të lartë standardizimi dhe efektiviteti, institucionet ProCredit mund të arrijnë një numër të madh huamarrësish të vegjël. Ndryshe nga ProCredit, bankat e tjera tregtare u japin prioritet, në lidhje me operacionet huadhënëse, financës korporative dhe kredive konsumatore, veçanërisht këtyre të fundit. Financa konsumatore është tërheqëse sepse zakonisht nuk kërkon personel të kualifikuar ose analizë të thellë financiare të klientit duke u dhënë mundësi bankave të fokusuara në pjesëmarrjen në treg të rriten shpejt. Megjithatë, kjo kërkesë për pjesë në treg mund të çojë në huadhënie të papërgjegjshme dhe borxh të thellë nga ana e klientit. ProCredit nuk harron asnjëherë që një kredi është një borxh. Ato i kushtojnë shumë vëmendje vlerësimit të kujdesshëm të kapacitetit huamarrës të një klienti si dhe krijimit të marrëdhënieve afat gjata. Për vitin 2006, pritet që ROE për grupin në tërësi, e shprehur në valutë të fortë pas zbritjes së tatimit mbi fitimin, të jetë 13%. Ky nivel fitimi që të mbështesë rritje të shpejtë, të sigurojë qëndrueshmërinë afatgjatë dhe të nxjerrë të ardhura të arsyeshme për aksionarët. Koncepti i bankës së komunitetit nuk është i kufizuar vetëm për klientët e synuar dhe mënyrën si i arrijnë këta klientë. Ka të bëjë edhe me personelin: si punojnë me njëri tjetrin dhe si punojnë me klientët. Metoda e bankës së komunitetit kërkon një nivel të lartë vendimmarrjeje të decentralizuar si dhe gjykim dhe krijueshmëri nga i gjithë personeli, veçanërisht nga drejtorët e degëve. Vlerat korporative përfshijnë parime të tilla si komunikimi i sinqertë, transparenca dhe profesionalizmi në biznesin e përditshëm. Si rrjedhim çelësi i suksesit është përzgjedhja dhe trajnimi i personelit të duhur. ProCredit Banka një kulturë korporative që mpreh krijueshmërinë dhe shpirtin sipërmarrës të personelit ndërkohë që nxitet dhe ndjenja e përgjegjësisë personale dhe sociale. Kjo kërkon jo vetëm një trajnim intensiv për aftësitë teknike dhe manaxheriale, por edhe një shkëmbim të vazhdueshëm personeli ndërmjet institucioneve pjesëmarrëse me qëllim që të shfrytëzohen të gjitha mundësitë për zhvillimin e personelit, mundësi të cilat krijohen nga anëtarësimi i tyre në një grup vërtet ndërkombëtar. Një pikë kryesore në metodën të trajnimit është dhe Akademia ProCredit në Gjermani e cila siguron një program trajnimi me kohë të pjesëshme Bankieri i ProCredit për personelin lokal që ka potencial. Programi përfshin trajnim intensiv teknik si dhe i ekspozon pjesëmarrësit ndaj një ambienti multikulturor mësimi dhe ndaj temave si antropologjia dhe njerëzimi. Programi siguron një mundësi për drejtuesit tanë të ardhshëm që të zhvillojnë pikëpamjet e tyre për botën si dhe aftësitë e tyre komunikuese dhe drejtuese. Suksesi i vazhdueshëm i ProCredit mbështetet në një ekip njerëzish me besim në vetvete, të cilët i janë përkushtuar personalisht grupit të synuar dhe mënyrës së të vepruarit duke mbajtur gjithmonë parasysh komunitetin. Tema të zgjedhura në MIS 274 Master në Marketing Menaxhment

275 7. IK (EC) 47 Banka 7.1. Historiku i bankës IK banka u themelua në vitin 1993 si bankë univerzale e cila kryen të gjitha llojet e punëve bankare me aktivitete dominuese në punët depozituese, kreditore dhe në punët devizore-valutore. Sikurse edhe shumë banka tjera afariste në RM, edhe IK Banka ka web-faqen e saj, ku 24 orë klientët mund të marrin informacione të shumta përsa u përket nevojave të tyre si dhe shërbimeve tjera të ndryshme që kjo bankë ofron. Figura 27. Pamja nga web faqja e IK Bankes IK banka ëshë krijuese e shoqërisë brokere Bro-dil - Shkup. Gjithashtu ajo është edhe agjent për Republikën e Maqedonisë i Western Union Money Transfer System nga SHBA. Me punën e saj ka arritur që të krijojë marrëdhënie korrespodente me 98 banka të huaja si dhe të krijojë lidhje konto-korrente me 15 banka nga vende të ndryshme të botës. Në periudhën e kaluar Banka ka vërejtur një rritje si rezultat i politikës për profit stabil. Me aktivën prej 33 milion euro dhe kapital prej 11.8 milion euro në fund të vitit 2003, IK banka numërohet në grupin e bankave me madhësi të mesme në Maqedoni. 47 IK Banka në gjuhën maqedone: Izvozna i Kreditna Banka ose në gjuhën abgleze: Export and Credit Bank Tema të zgjedhura në MIS 275 Master në Marketing Menaxhment

276 Në vitet e fundit IK banka është afirmuar dhe është bërë e njohur si bankë për përkrahjen edhe zhvillimin e bizneseve të vogla, të mesme dhe mikrobizneseve, në bashkëpunim me partnerët: European Bank for Reconstrucsion end Development (EBRD) nga Londra, Soros Economic Development Fund (SEDF) nga New York-u, KfW nga Frankfurt-I, Banka për Përkrahje dhe Zhvillimin e Maqedonisë dhe Fondacioni për Zhvillim të Maqedonisë - filiala e Shkupit. Duke patur parasysh preferencën e menxhmentit për të mbrojtur dhe për të ruajtur stabilitetin e bankës, momentalisht IK Banka është një ndër bankat me të suksesshme e cila jep themel solid për tu rradhitur ne rangun e pesë bankave më të mëdha të vendit. Në këtë mënyrë, IK Banka karakterizohet nga një qëndrim i përgjegjshëm dhe afatgjatë ndaj zhvillimit të biznesit dhe marrëdhënieve me klientët. Për më tepër, kjo përpiqet të krijojnë një kulturë kursimesh d.m.th të krijojnë mirëbesim nga publiku për bankën duke vendosur standarde të reja të shërbimit ndaj klientëve, transparencës dhe etikës së biznesit Rrjeti i degëve të IK (EC) bankës në RM IK banka ka një rrjet të shtrirjes në të gjithë vendin duke qenë kështu më pranë klientëve të saj. Rrjeti regjional i IK bankës përfshinë këto vende të Maqedonisë: Shkup, Kumanovë, Gostivar, Manastir, Prilep, Negotinë, Resnjë, Gjevgjeli, Strumicë dhe Shën Nikollë. Figura 28: Rrjeti i IK bankes në RM Tema të zgjedhura në MIS 276 Master në Marketing Menaxhment

277 7.3. Skema organizative e IK (EC) bankës Në skemën e mëposhtme është paraqitur rradhitja organizative në IK bankë, duke filluar nga Kuvendi i aksionerëve, Këshilli drejtues, Organi kryepunues e deri te anëtarët tjerë organizativ. 48 Figura 29: Skema organizative e IK bankës 7.4. Veprimet bankare elektronike në IK (EC) Bankë Servisi elektronik në fitimin e paguar 48 Skema organizative e IK bankës është e përpunuar në photoshop sepse është e shkruar vetëm në gjuhën maqedone dhe angleze në web-faqen e IK bankës. Tema të zgjedhura në MIS 277 Master në Marketing Menaxhment

278 Faks Automati folës Sms-porositë Serviset elektronike në fitimin e paguar mundësojnë shërbime në drejtim të pagesës duke shfrytëzua Internetin. Ky sistem mundëson komunikimin direkt nga PC me bankën me anë të internetit, respektivisht kontakt me llogarinë personale në IK Bankën Shkup, 24 orë në ditë, 7 ditë në javë, nga çdo vend i Botës ku ka rrjet Interneti. Servisi elektronik mundëson krijimin e on-line leje për bartje, ndjekje e realizimit të procesit të bartjes, ndjekjen në çdo kohë të llogarisë si dhe marrjen automatike të çertifikatave të llogarisë. Gjithashtu, Banka u mundëson që njëkohësisht të shfytëzohen shumë llogari. Në çdo kohë mund të merren informacione të cilat janë kryer nëpërmes aplikimit bankar, si dhe porosi të cilët kanë të bëjnë me statusin e shërbimeve. Figura 30. E-banking në IK Bankën (Ekxport and Credit Bank) si pjesë e veprimeve elektronike të IK Bankës mundëson qasje në transaksionet e IK bakes. Por, për pjesmarrje në këtë shërbim nevoitet plotësimi i formularëve që gjendet i publikuar ne web faqen e IK Bankës. Faks-i si shërbim elektronik i IK Bankës mundëson qasje në llogarinë personale të klientit dhe ndryshimin transaktiv te aktiviteteve që janë realizuar gjatë tërë ditës. Automati folës mundëson që në cdo moment dhe në çdo kohë klientët të dëgjojnë gjendjen e llogarisë së tyre, për burimet arkivore të cilat pronohen me anë të faksit etj. Tema të zgjedhura në MIS 278 Master në Marketing Menaxhment

279 Sms porositë - ky shërbim i përmban këto dokumente: Gjendje të llogarive që më pare të vëtetuara për dhënien e shërbimeve në termine kohore. Gjendje të llogarisë sipas kërkesës së shfrytëzuesit Raport për të hyrat dhe Raport për të dalat Misioni i IK (EC) Bankës IK Banka është bankë zhvillimore e cila ofron shërbime të plota bankare. Kjo bankë ofron shërbime të shkëlqyeshme për klientë dhe një gamë të gjerë të produkteve bankare. Në operacionet themelore përqendrohet në dhënien e kredive për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, meqë janë të bindur se këto biznese krijojnë numrin më të madh të vendeve të punës si dhe japin kontribut tejet të çmueshëm në ekonomitë në të cilat operojnë. Në këtë mënyrë, IK Banka karakterizohet nga një qëndrim i përgjegjshëm në afat të gjatë ndaj zhvillimit të biznesit dhe marrëdhënieve me klientët. Për më tepër, përpiqet të krijojnë një kulturë kursimesh d.m.th duan të krijojnë mirëbesim nga publiku për bankat duke vendosur standarde të reja të shërbimit ndaj klientëve, transparencës dhe etikës së biznesit. Shërbimet e depozitave nga IK banka janë të përshtatshme për një rang të gjerë klientësh, veçanërisht për grupet me të ardhura të ulta. IK banka ofron produkte të thjeshta kursimi pa kërkuar depozitë minimale. 80% e të gjitha depozitave kanë një balancë prej më pak se 100 Euro. Kjo tregon se ndaj cilit grup shoqëror është e orientuar dhe thekson sfidën e të shërbyerit këtij grupi të synuar që janë kursimtarë të vegjël të cilët përbëjnë vetëm 1% të volumit total të depozitave tona. Në frymën e bankës së komunitetit, IK banka thekson mjaft produktet e kursimit dhe sponsorizimin e aktiviteteve të komuniteteve lokale. Përveç depozitave, klientëve u ofrohet një gamë e plotë shërbimesh bankare standarde jo-huadhënëse. Aksionarët e grupit kanë për qëllim të gjejnë ekuilibrin e duhur midis synimeve të tyre kryesore: të arrijnë sa më shumë ndërmarrje të vogla dhe kursimtarë të vegjël dhe të arrijnë sukses tregtar. D.m.th si objektiv i IK bankës është përqendrimi në aktivitete të përgjegjshme bankare duke ndërtuar kulturë të kursimeve dhe partneritet afatgjatë me klientët. Tema të zgjedhura në MIS 279 Master në Marketing Menaxhment

280 8. Banka Sileks Sh.A.Shkup 8.1. Historiku i bankës Banka Sileks nga Shkupi është e themeluar në vitin 1993 dhe është e regjistruar në po të njëjin vend d.m.th në Shkup, në gjyqin e Shkupit me datë , me këtë numër të amzës: Gjatë periudhës së përmbledhjeve të bankave në Maqedoni, banka Sileks Shkup e fitoi bankën Bujqësore të Shkupit, bankë e cila në tregun bankar të R.M-së qëndroi 25 vite, d.m.th deri në vitin 2001, pastaj ajo filloi të punonte në kuadër të bankës Sileks. Sot, Sileks është institucion, i cili ka 65 të punësuar, të stërvitur mirë në mënyrë adekuate për ti kryer punët e dhena në mënyrë efikase dhe efektive, duke marrë parasysh edhe teknologjinë moderne kompatibile me sistemin bankar në R.M dhe gjithashtu duke mbrojtur në menyrën më të mirë të mundëshme shërbimet për organet bankare. Figura 31. Pamje nga web faqja e Bankës Sileks Aktivitetet dhe veprimtaria e bankës Sileks banka - Shkup është institucion financiar autorizuar nga Banka Popullore e R.Msë për kryerjen e qarkullimit të pagave në vend dhe jashtë vendit dhe është aktive në punë lidhur me tregun e këmbimeve, punëve akredituese, garancioneve, punë kreditore etj. Në krahasim me bankat e tjera në R.M, Banka Sileks ka lidhjet e saja korresponduese me 18 bankat më të mëdha Tema të zgjedhura në MIS 280 Master në Marketing Menaxhment

281 në Europë dhe Ameriken Veriore. Banka Sileks ka edhe degët e saja të shpërndara mes vendeve në Maqedoni edhe ate në: Kumanovë, Kratovë, Shtip, Resnjë dhe Veles Risitë Më datë: Banka Sileks Shkup filloi me dhënien e kartelave kreditore Sil Card Star. Figura 32. Kartela kreditore Sil Card Star Më datë: Banka Sileks - Shkup filloi me dhënien e kartelave paguese debitore Sil Card Classic. Figura 33. Kartela debitore Sil Card Classic Më datë: : Ulje e lejueshme e kamatës për qytetarët 9% për periudhë vjetore Shërbimet për personat fizik Funksionet kryesore të shërbimeve për personat fizik janë: 1. Kursimet dhe 2. Kreditë 50 Tema të zgjedhura në MIS 281 Master në Marketing Menaxhment

282 Ne kuadër të kursimeve bëjnë pjesë: Kursimet për denar dhe 1.1. Kursimet për devizë Kursimet për denarë Kjo bankë jep libreza kursimi për të deponuar para për persona fizik të vendit dhe për pesona fizik të huaj që qëndrojnë në Republikën e Maqedonisë, të cilët kanë dëshirë të bëhen kursyes të bankës. Këto libreza mund të merren vetëm nëse jepen të dhëna të sakta të personit që merr librezën (letërnjoftimi ose pasaporta). 51 Librezë kursimi mund të hap: 1. Persona të moshës madhore-personalisht 2. Persona të moshës madhore-me ndihmën e njërit prindër 3. Persona të mitur përfaqësues osa zëvendesues Kjo librezë jepet nga banka dhe është e vërtetuar nga noterët. Librezat mund të zëvendësohen me tjera, në rast se e kemi humbur librezën, atëherë jepen libreza të reja dhe me numër të ri. Të dhënat për depozitë janë pjesë e sekretit të bankës. Përmes kësaj libreze mund të kryhen pagesa të ndryshme. Paratë e deponuara në bankë qëndrojnë në afate të caktuara edhe ate: Periudhë e shkurtër kohore: 1 muaj, 3 muaj, 6 muaj dhe 12 muaj. 1. Periudhë e gjatë kohore 24 muaj dhe 36 muaj Kursimet për deviza Përmes librezës së kursimit për deviza mund të kryhen pagesa të ndryshme jashta vendit edhe ate: Udhëtime jashtë vendit 1. Blerje të letrave me vlerë 2. Shërim të semundjeve të ndryshme jashtë vendit 3. Shkollim jashtë vendit 4. Shpenzime për largim nga vendi, etj Tema të zgjedhura në MIS 282 Master në Marketing Menaxhment

283 8.5. E-banking E-banking lejon mbikëqyrje të përhershme të gjendjes së llogarisë bankare, si edhe realizimin e pagesave bankare pa prezencë në bankë. Në fakt Banka Sileks është një nga ato bankat në Maqedoni që e ka të zhvilluar këtë lloj shërbimi bankar, që njëkohësisht do të lehtësonte punët e qytetarëve ose klientëve të vet në kryerjen e punëve bankare elektronike. Konkurrenca e bankave tjera me Bankën Sileks, ka bërë që kjo bankë tashmë të ketë nismat e veta për sa i përket e-banking, si në figurën e mëposhtme. Figura 34. Qendra për shërbim të e-banking Në momentet që ne selektojmë figurën e mësipërme në web-faqen e Bankës Sileks, do të na paraqitet një faqe tjetër si figura e mëposhtme, që ne mund të shërbehemi me shërbimin elektronik të kësaj banke. Figura 35. Pamje nga e-banking në Bankën Sileks Tema të zgjedhura në MIS 283 Master në Marketing Menaxhment

284 8.6. Misioni i bankës Strategjia e punës dhe qëllimi i bankës është që të arrijë kualitet të lartë, të shpejtë dhe shërbim perfekt për konsumatorët e saj. Por, nga ana tjetër në qëllimin e bankës e rëndësishme është edhe puna e bashkëpuntorëve të cilët mundësojnë që me punën e tyre të japin një profit të lartë gjatë realizimit të aktiviteteve. Planet për të ardhmen janë një faktorë shumë i rëndësishëm, sepse nëpërmjet tyre pritet prestigj, autoritet më i lartë duke mos harruar edhe fitimin në tregun bankar sepse të gjitha këto ndikojnë në tërheqjen e më tepër aksionerëve. Banka Sileks ka qenë dhe do të mbetet e interesuar për bashkëpunim më të ndryshëm brenda dhe jashtë vendit, sepse ka te bëj me zgjerimin e konsumatorëve potencial Banka Ekonomike Sh.A. Shkup 9.1. Historiku i bankës Në dhjetor të vitit 2008, Banka Ekonomike Sh.A. Shkup do të feston gjashtëdhjetë e tetë vjetorin e themelimit të saj. Banka Ekonomike është banka më e vjetër dhe sipas disa kritereve edhe banka më e madhe në vend, e themeluar më 29 dhjetor të vitit 1944 nën emrin Banka Maqedonase Ekonomike. 54 Në dekadat e fundit Banka Ekonomike ishte një nga bankat në vend e cila ndikoi shumë në zhvillimin ekonomik të këtij vendi. Thuajse çdo kapacitet i ndërtuar, rekonstruktim dhe modernizim I tokës ishin të përkrahura nga mjetet kreditore të Bankës Ekonomike.Në gjashtëdhjetë vjetët e egzistimit të vet, banka në fjalë kaloi nëpër reforma dhe tranzicione dhe çdoherë e ruajti besimin në vend dhe jashtë. Sot banka funksionon si shoqëri aksionare me të cilën udhëheqin aksionarët e bankës. Në fillim të mileniumi të ri Banka Ekonomike është krejtësisht e privatizuar me investime në investimet strategjike të huaja me renome edhe atë: Banka Kombëtare e Greqisë, Banka Evropiane për Zhvillim dhe Rindërtim dhe Korporata Ndërkombëtare Financiare. Me realzimin e projektit për privatizim, që nënkupton fazën e re të zhvillimit, Banka Ekonomike gjithnjë ruajti emrin e vet, identitetin e drejtë dhe komunitetin në aktivitetet e bankës, kurse me organzimin e rid he strukturimin do të transferohet në bankë bashkëkohore e cila do të përgjigjet në sfidat e reja dhe kërkesat e ekonomisë tregtare dhe bashkëpunimin regjional e më gjërë. Figura 36. Pamje nga objekti i Bankës Ekonomike Sh.A.Shkup Tema të zgjedhura në MIS 284 Master në Marketing Menaxhment

285 9.2. Profili i bankës Banka Ekonomike Sh.A. Shkup është banka më e madhe në vend sipas vlerës së kapitalit dhe rrjetit të filialave që ka. Në fillim të vitit 2000, Banka Ekonomike ishte e marrë nga Banka Këmbëtare e Greqisë grupacioni më i madh bankar në Evropën Juglindore. Banka Ekonomike ka rrjetin më të gjërë të filialave në vend edhe atë 25 filiala dhe 31 ekspozitura. Pas marrjes nga ana e BKG, Banka Ekonomike e tejkaloi kënkurrencën e vet permes rindërtimit intenziv. Banka solli system informatik të sofistikuar dhe structure të re organizative, e fshiu portfolion e vet kreditore, duke sjell procedura standarde për zgjedhje kreditore, udhëheqje me rreziqe, e zvogëloi numrin e të punësuarve dhe u kthye në kompani udhëheqëse të vendit me menaxhim koorporativ. Sot, Banka Ekonomike është një nga bankat vendore e cila është në gjendje të kryejë shërbim bankar online në të gjitha operacionet në tërë teritorin dhe të siguron informata të shpejta dhe të plota në kohë reale Rrjeti i filialave të Bankës Ekonomike në vend Figura 37. Harta e Maqedonisë me filialat e Bankës Ekonomike 9.4. E-banking Ajë që ne na intereson të theksojmë për këtë bankë, është pikërisht ajo çka kjo bankë nëpërmjet web-faqes së tij na ofron, d.m.th cilët janë shërbimet e saja eletronike që ne të mund të realizojmë shërbimet bankare permes pagesave elektronike ose e-payment. Në bazë të figurës të mëposhtme shohim se web-faqja e Bankës Ekonomike e ka të kyçur këtë sistem elektronik Tema të zgjedhura në MIS 285 Master në Marketing Menaxhment

286 Figura 38. Pamje se si të kërkojmë sistemin elektronik bankar në Nga figura e mësipërme shohim se shumë lehtë është të gjejmë sistemin elektronik bankar në këtë web-faqe, mirëpo jo të gjithë mund të kyçen në këtë sistem për të kryer pagesat e tyre elektronike, edhe në qoftëse klientët e kësaj banke posedojnë llogari bankare në Bankën Ekonomike, përshkak se ekziston mënyra që kjo bankë tregon nëpërmjet informacioneve të e-banking se si të bëhesh përdorues i sistemit elektronik bankar të Bankës Ekonomike SH.A.Shkup. Tema të zgjedhura në MIS 286 Master në Marketing Menaxhment

287 Figura 39. Pamje nga sistemi elektronik bankar i Bankës Ekonomike SH.A.Shkup Si mund të bëhemi shfrytëzues të shërbimit elektronik bankar në Bankën Ekonomike? Që të bëhemi shfrytëzues të shërbimit elektronik bankar është e nevojshme të: Kemi të hapur llogari bankare në denar ose në deviza në këtë bankë, Mbushim dhe të nënshkruajmë Fletëparaqitje për shfrytëzim e shërbimeve elektronike bankare, Nënshkruajmë Kontratë për shfrytëzimin e shërbimit elektronik bankar. Në cilin do sportel të BE, mund të merren Fletëparaqitja dhe Kontrata të mbushura me të gjitha të dhënat kryesore për ne dhe llogarinë tone bankare. Plotësohen vetëm ato të dhëna që janë në lidhje me llojet e shërbimit dhe cilat llogari ne dëshirojmë ti shfrytëzojmë. Regjistrimi i personave fizik si shfrytëzues të shërbimit e-banking kryhet në cilin do sportel të Bankës Ekonomike, vetëm me prezentimin e dokumentit për idenifikim personal (letërnjoftimi). 56 Për shfrytëzuesit të cilët dëshirojnë të shfrytëzojnë shërbimin për kryerjen e pagesave, regjistrimi bëhet në sportel të posaçëm të filialave (në Shkup vetëm në ekspoziturën Rinia), kurse në filialat tjera në të gjitha sportelet. Regjistrimi i personave juridik si shfrytëzues të shërbimit elektronik bankar, kryhet me prezentimin e letrës së njoftimit. Regjistrimi realizohet në sportel të specializuar në filialat (për Shkup vetëm në ekspoziturën Aneks), kurse në filialat tjera në të gjitha soprtelet tjera Cilët karakteristika teknike nevojiten në kompjuterin personal? Sistem operativ Windows 2000, Internet Explorer 6.00, Kyçje në internet prej Kbps ose më shumë, ISDN ose lidhje të përhershme, Modem: 56K, ose ISDN 56 Tema të zgjedhura në MIS 287 Master në Marketing Menaxhment

288 Figura 40. Shërbimi elektronik bankar në Bankën Ekonomike Në figurën më lartë shohim atë çkane na intereson më shumë dhe është pikërisht sistemi elektronik bankar, e-banking, i cili në një farë mënyrë do t ju ndihmonte klientëve të vet që t i kryenin shërbimet bankare pa mos qenë prezent në sportelet e kësaj banke. Mirëpo, ajo çka ne shohim është se jo të gjithë gjatë selektimit të e-banking në këtë web-faqe nuk mund të kenë të drejtë të hyjnë dhe t i kryejnë pagesat e tyre elektronike sepse vetëm ata persona që kanë të nënshkruar marrëveshjen me bankën për shërbimi elektronik bankar mund të kyçen për e-banking. 10. Banka e Ohrid Sh.A. Ohër Historiku i bankës Banka e Ohrid Sh.A. Ohër është institucion univerzal bankar e cila ofron një spektër të gjërë të shërbimeve bankare vendore dhe ndërkombëtare komitentëve të saj personave fizik dhe juridik. Banka ka përvojë gjashtëdekadëshe dhe traditë, duke u zhvilluar nëpër transformimet në sferën e sistemit bankar, kurse si bankë e pavarur me emrin e tanishëm Banka e Ohrid Sh.A.Ohër punon nga viti Zhvillimi i bankës në periudhën e fundit ishte i shpejtë dhe shënoi një rritje në sasinë e punës, zgjërim të vazhdueshëm të llojeve të shërbimeve dhe aktiviteteve të cilët i kryen banka. Tema të zgjedhura në MIS 288 Master në Marketing Menaxhment

289 Banka ka të zgjeruar rrjetin e gjërë prej 302 korespodentëve dhe 28 bankave të huaja llogaritëse që mundëson shërbim me cilësi të lartë, të shpejtë dhe me kryerje efikase të shërbimeve me pagesat në botën e jashtme. Strategjia kryesore e bankës është përparimi i vazhdueshëm i shërbimit bankar dhe kahëzim të vet të plotë drejt realizimit të nevojave të komitentëve të vet duke vazhduar me përmbushjen e vlerave për aksionarët si edhe ndjekjen e trendeve bashkëkohore të industrisë bankare në vend dhe në botë dhe zbatimi i tyre adekuat në punët e përditshme të bankës. Përmes rrjetit qendor të saj nga një filialë në Shkup dhe 11 ekspoziturave nga të cilët 4 në Ohër, 2 në Shkup, dhe nga një në Manastir, Strugë, Resnjë, Shtip dhe Strumicë i kryen të gjitha transaksionet bankare ashtu si në vend dhe në botën e jashtme duke ndjekur parimet bazë të likuiditetit të punëve bankare, stabilitetit dhe fitimit. Aksionet e Bankës së Ohrid Sh.A. Ohër kotojnë në Tregun zyrtar të Bursës së Maqedonisë dhe janë një nga dhjetë kompanitë të cilët përbëjnë indeksin e Bursës së Maqedonisë MBI-10. Përvoja shumëvjeçare, besimi i arritur në vend dhe në botë, marrëdhëniet korresponduese të vendosura me bankat e klasës së pare në botë, me një kuadro profesionale, vizioni i qartë dhe strategjia e e menaxhmentit janë baza reale se banka do të ruajë trendin në rritje, cilësi dhe suksesin në punë E-banking Figura 41. Pamje nga web-faqja e Bankës së Ohrid Banka komtientëve të vet u mundëson 24 orë shërbime gjatë shtatë ditëve të javës dergim elektronik të informacioneve, për realizimin e pagesave me zgjedhje personale të tipit të mbyllur Banka elektronike, përfshirë këtu sportelin e kompjutorit të bankës dhe telefonin celular të shfrytëzuesve. Zhvillimi i teknologjisë informative erdh deri në disa reforma të rendësishme veçanërisht në veprimtarinë bankare. Tema të zgjedhura në MIS 289 Master në Marketing Menaxhment

290 U paraqit nevoja nga shërbimet ne afërta që ofron banka, që ato të jenë në pajtueshmëri me komitentët përkatësisht Banka është aty ku jeni edhe ju, që është në njëshmëri cilësia e re që e shtyu bankën në këtë veprimtari bankare. Me bankën elektronike të Ohrid në fakt sporteli i bankës është i dërguar në zyrën e firmës sonë, Siguri, mbrojtje, shejntëri të të dhënave të komitentëve, Krijimin e tuneleve të mbrojtura të ndëraksionit bankar me komitentët e vet Aspektet e sigurimit të pagesave elektronike Çdo bankë ka strategji në zhvillim. Bankat të cilët sot investojnë në zhvillimin e krijimit të aplikacioneve të teknologjive nga momentet më kritike (PKI, smart card) e vendosin infrastrukturën e sigurt për të ardhmen. Komitentët patjetër duhet të kryejnë përqindje për nivelin e sigurimit të zgjidhjeve të përcaktuara sepse bëhet fjalë për llogarinë e tyre. Krijimin e rrjetit të mbyllur me komitentët. Shfrytëzuesit janë të përfshirë drejt për së drejti në BO, kurse nuk janë të lidhur në rrjetin e internetit. PKI teknologjia e bazuar në çiftet e e çelësave. Në BO të gjitha kërkesat janë të shkruara me teknologji të shkrimit elektronik. Në BO të gjitha kërkesat janë të shkruara me teknologji të shkrimit elektronik Çelësi secret me të cilën realizohet nënshkrimi elektronik është i vendosur në kartën smard. Pa këtë nënshkrim nuk mund të kyçemi në sistemin elektronik të BO-së. Kyçje perms fjalëkalimeve. Figura 42. Kyçja në e-banking perms web-faqes së Bankës së Ohrid Në këtë faqe mund të merren kërkesat dhe marrëveshja për bankim elektronik të cilët banka i pranon. Dokumentat merren, bëhet leximi i tyre dhe më pastaj duhet të mbushen me të dhënat e sakta nga firma përkatëse. Marrëveshja permes bankës elektronike mbushet në dy pjesë dhe dërgohet në Bankë. Dokumentat e nevojshme janë: Kërkesa për shërbim elektronik. Printohet, mbushet me të dhënat dhe nënshkruhet. Formular për të dhënat e personit fizik. Mbushet një kopje nga formulari për çdo person nga të cilët kërkohet kartelë mbrojtëse. Tema të zgjedhura në MIS 290 Master në Marketing Menaxhment

291 Marrëveshje për shërbim elektronik. Marrëveshja printohet në dy ekzemplar, lexohen dhe nënshkruhen dhe me vulë, bashkë me kërkesën dhe formularin dërgohen në ekspoziturën më të afërt të Bankës së Ohrid. 12. Banka Eurostandard E-banking Banka Eurostandard është gjithashtu një nga ato bankat të cilat në vendin tone permes webfaqes së saj ofron një shërbim eletronik bankar të cilët do të mund në një fare mënyre t ua plotësojë nevojat klientëve të vet pa prezencën e tyre në bankë, por permes shërbimeve elektronike që kjo bankë ofron. 57 Figura 43. Pamje nga web-faqja e Bankës Eurostandard Implementimi i sistemit elektronik bankar në Bankën Eurostandard ofron mënyrat efikase, fleksibile dhe të thjeshta në kyçjen e informacioneve për gjendjen e llogarisë bankare në kohë reale dhe realizmin e transaksioneve financiare të nevojshme. Karakteristikat kryesore që Banka Eurostandard permes sistemit të tij elektronik ofron: 1. Siguri, 2. Mbrojtje të garantuar, 3. Kyçje të kontrolluar deri te informacionet, 4. Kyçje direkte në sistemet e bankës Tema të zgjedhura në MIS 291 Master në Marketing Menaxhment

292 Figura 44. E-banking në web-faqen e Bankës Eurostandard Më lartë shohim se shërbimet elektronike në këtë bankë vlejnë vetëm për klientët e kësaj banke të cilët permes fjalëkalimit të tyre mund t i kryejnë pagesat e tyre elektronike. 13. Banka NLB Tutunska Sh.A. Shkup Historiku i bankës Banka NLB Tutunska është institucion bankar udhëheqës në vend me trend të përhershëm në zhvillim dhe rezultate positive nga themelimi e deri më sot. Është e themeluar në vitin 1985, kurse që nga viti 1993 në tregun e Maqedonisë punon si bankë komerciale dhe i kryen të gjitha shërbimet financiare dhe bankare për klientët në vend dhe jashtë. Banka bie në grupën e bankave të mëdhaja dhe sipas neto aktivës së përgjithshme është banka e tretë me radhë për nga madhësia e institucioneve bankare në vendin tone. 58 Partnerët strategjik të Bankës NLB Tutunska janë: Banka NLB nga Lublana, LHB Internazionale Handelsbank AG Frankfurt dhe NLB InterFinanz AG Cyrih, gjegjësisht Grupacioni NLB. Banka NLB Tutunska është një nga bankat më të suksesshme të këtij grupacioni Tema të zgjedhura në MIS 292 Master në Marketing Menaxhment

293 13.2. E-banking Banka NLB Tutunska është njëra nga bankat në vendin tone që ofron shërbime elektronike bankare klientëve të vet 24 orë në ditë. Figura 45. E-banking 24 orë Në figurën e mëposhtme do të shohim se si klientët e kësaj banke mund të kyçen për të realizuar pagesat e tyre elektronike. Ajë që vërehet është që për tu kyçur në këtë shërbim elektronik bankar duhet të jemi të regjistruar dhe të jemi klientë të kësaj banke, të kemi emrin se si është i regjistruar dhe fjalëkalimin. Figura 46. Kyçja në shërbimin elektronik bankar në Bankën NLB Tutunska Tema të zgjedhura në MIS 293 Master në Marketing Menaxhment

294 Ajo që kjo bankë ofron është edhe mënyrën se si ne të mund të regjistrohemi online për të realizuar pagesat tona elektronike në këtë web-faqe pa prezencën tone në sportelet e bankës në fjalë. Figura 47 shumë qartë tregon metodën që vjen deri te regjistrimi online për të bërë të mundur realizimin e pagesave elektronike permes rrjetit të internetit. Figura 47. Mënyra se si të regjistrohemi për shërbim elektronik Tema të zgjedhura në MIS 294 Master në Marketing Menaxhment

295 14. Uni Bank Sh.A. Shkup Uni bank është njëra nga bankat në vendin tone që akoma nuk ofron shërbime elektronike bankare, përpos informacioneve tjera mbi historikun e bankës, aksionarët, kartelat elektronike, etj. Figura 48. Faqja për pagesat elektronike në ndërtim 15. Përfundim Nga e gjithë ajo që kemi shkruar më lartë vijmë në përfundim se jo të gjitha bankat në vendin tone ofrojnë shërbime elektronike bankare, d.m.th. e-banking ose e-payment. Shpresojmë që me zhvillimin e biznesit elektronik në vendin tone këto banka do të mundohen që të ecin para me kohën dhe sa më mire tua lehtësojnë punën duke ju kursyer kohë klientëve të tyre që ato të mund të realizojnë pagesat e tyre permes rrjetit elektronik nga shtëpitë e tyre ose zyrat e jo duke shkuar në sportelet e bankave duke pritur në radhë të tëra Literatura: Tema të zgjedhura në MIS 295 Master në Marketing Menaxhment