1. SISTEMET KOMPJUTERIKE DHE PROGRAMET

Transcription

1 BAZAT E INFORMATIKËS HYRJE Në këtë tekst të autorizuar trajtohen Bazat e Teknologjisë informatike (IT), që kanë të bëjnë me shrytëzuesit e kompjuterëve, nga lëmi i shkencave teknike. Temat trajtojnë llojet e ndryshme të kompjuterëve dhe sistemeve kompjuterike që sot janë në përdorim, si dhe një shikim të shkurtë në Internet (nxenesi) studenti do të mund të identifikon veçoritë themelore të Sistemit Operativ Windows, elementet e Windows Desktop-it, të softuerit aplikativ dhe të konfigurimeve bashkëkohore kompjuterike. Gjithashtu, studenti do të mund të mëson një numër të fjalëve dhe shprehjeve specifike të cilat janë me rëndësi për ta. Gjithashtu, studenti (nxenesi) ka mundësi që të ushtron dhe të mëson konversionet e numrave binar në decimal dhe anasjelltas. Një spjegim i teknikës analoge dhe digjitale gjithashtu është dhënë si hyrje në teknikën e algoritmeve. Studenti njoftohet me komponentat kryesore hardverike si dhe me softuerin operativ dhe softuerin aplikativ i cili ka një përdorim më global. Çka është kompjuteri Kompjuteri (lat. computere = mbledh, njehsoj) është një pajisje elektronike që ruan dhe përpunon të dhënat sipas një liste udhëzuese.kompjuter quajmë një mekanizëm të automatizuar i cili transformon një njësi impulsive (quajtur informacione, të dhëna në hyrje) në një tjetër ose krijon një njësi të re (quajtur e dhënë, informacion në dalje). 1. SISTEMET KOMPJUTERIKE DHE PROGRAMET Çka është Informatika? Që kurë njeriu ka filluar të mendon në mënyrë paksa më racionale, ai ka tentuar që për botën që e rrethon, të ruan të dhëna të ndryshme, me të cilat çdoherë i ka zgjeruar njohuritë e veta për mjedisin për rreth. Këto të dhën`a, ai filloi ti këmben me njerëzit tjerë dhe kështu, në mënyrë spontane por për nevoja thjeshtë pragmatike, u krijua një produkt i ri i njerëzimit i çuajtur informatë, si njësi elementare e komunikimit të drejtë dhe të kuptueshëm ndërmjet njerëzve. Në botën bashkëkohore në të cilën jetojmë, informatat kanë fituar një rëndësi të veçantë, nga se mbi një sistem të tërë të grumbullimit dhe përpunimit të informatave (pra të të dhënave), mbështetet edhe zhvillimi intenziv i të gjitha lëmive të aktivitetit njerëzor. Sot, grumbullimi dhe përpunimi i informatave, është zhvilluar në një shkencë në vete, e cila është emërtuar INFORMATIKA. Për Informatikën si shkencë, janë shtruar shumë definicione, por ne do të përkufizohemi në këtë definicion të mundëshëm: Informatika është një shkencë ekzakte e cila studion bazat teorike të grumbullimit dhe të përpunimit të informatave, si dhe përdorimin dhe aplikimin e tyre me ndihmën e mjeteve bashkëkohore elektronike të dedikuara për manipulim me informata të emërtuara kompjuterë dhe sisteme kompjuterike. Pak histori lidhur me kompjuterët dhe informatat Për fillim, mund të përkufizohemi në njohuritë elementare, që kompjuteri është një makinë e theshtë llogaritëse, pra një kalkulator, i cili numrat e futura në te, i trajton duke realizuar disa nga veprimet elementare arithmatikore me to mbledhje, zbritje, shumëzim dhe pjestim. Që në shekullin XVII, matematicienti dhe filosofi francez Blez Paskal, konstruktoi një makinë llogaritëse, e cila përmes sistemit të thëmëzorëve, realizonte veprimet e mbledhjes dhe të zbritjes. 3 Disa vite më vonë, matematicienti i famshëm gjerman Gotfrid Lajbnic, makinën llogaritëse të Paskalit e zhvilloi më tutje, duke i zgjeruar mundësitë e kësaj makine që të kryen veprimet e shumëzimit dhe të pjestimit të dy numrave. Kah fundi i shekullit XVII dhe veçanërisht me fillimin e shekullit XIX, në botë ndodhë i ashtuquajturi Revolucioni teknologjik kur u zbuluan dhe gjetën aplikim praktik, disa nga të arrijturat fantastike të njerëzimit, si që janë rryma elektrike, makina me avull dhe shumë zbulime tjera. Bashkë me këto zbulime, lindi edhe termi më vonë shumë i përdorur dhe aparati teknik i njohur me emrin AUTOMAT që nënkupton

2 mjetin i cili kryen ndonjë punë apo veprim pa impulse dhe ndikime nga jashtë, sipas ndonjë reçete të shtruar paraprakisht. Si automate të para, mund të përmendim kutiat muzikore dhe vergëllat, të cilat e reprodukojnë një melodi, duke e lexuar nga shiritat e shpuar. Përdoimi industrial i automatave shenohet së pari në industrinë e tekstilit, te makinat me avull, etj. Një matematicient anglez (Alan Tjuring), para luftës së dytë botnore, shtroi një formalizim të plotë matematikor të konceptit automat duke zhvilluar makinën matematikore të Tjuringut, e cila i bashkon në një automat disa llogaritje të pavarura, duke realizuar kështu shumë llogaritje të ndërlikuara, të cilat deri atëherë, po të llogariteshin me dorë, do të kërkonin punë disa mujore të një matematicienti kulmor. Definitivisht, me mbarimin e Luftës së dytë botnore, një shkencëtarë i njohur me emrin Gjon fon Nojman, i pari bëri sintezën e dy koncepteve të cilat deri atëherë zhvilloheshin të ndara: bashkoi konceptin e makinës llogaritëse dhe konceptin e automatit në një koncept të vetëm konceptin e makin`s së njohur me emrin kompjuter. Makina e fon Nojmanit u zhvillua duke u mbështetur në këto parime themelore: -Sekuencat e operacioneve të cilat duhet të realizohen, makinës duhet ti kumtohen në një formë të veçantë të shkruar nga jeriu dhe të emërtuar PROGRAM. -Të dhënat si veprimet të cilat duhet të kryhen mbi to si dhe rezultatet, vendosen në një hapsirë të veçantë të makinës të emërtuar MEMORJE; -Operacionet arithmetike, brenda makinës realizohen në një sistem të veçantë numerik në sistemin binar (me bazë 2), e jo në sistemin decimal (me bazën 10) në të cilin njeriu është mësuar të llogaritë; 4 -Rradhitja e kryerjes së operacioneve është në mundësinë dhe përgjegjësinë e makinës, duke u bazuar në mes rezultatet e llogaritjeve (përdorimi i IF degëzimeve); Në figurën 1 është paraqitë skema funksionale e makinës së fon Nojmanit. Njësia kontrolluese Njësia arithmetike logjike A k u m u l a t o r i em om ir aj Hyrja Dalja Fig.1 Makina e fon Nojman-it Te kjo makinë e pare që i shtron parimet e funksionimit të kompjuerëve modern, njësia kontrolluese e kontrollon punën e tërë sistemit llogaritës, kurse njësia Arithmetike logjike i kryen të gjitha operacionet arithmetike dhe logjike, sipas rregullave të arithmeticës elementare dhe sipas rregullave shtesë të arithmeticës logjike e cila mbështetet në algjebren e Bull-it. Akumulatori i vendosur në makinë, paraqet një lokacion fizik në të cilin kryhen operacionet e duhura mbi të dhënat apo shenimet. Këto operacione kryhen sipas një cikli ritmik të cilin e definon ora (e cila është pjesë përbërëse e njësisë kontrolluese). Informatat apo të dhënat pranohen nga HYRJA, përpunohen dhe dërgohen ose në memorje ose në ndonjë nga pajisjet dalëse. Në memorije, bëhet deponimi i të dhënave dhe strukturave të shkruajtura programore - në formën binare. Njësia me të cilën shprehet informata është emërtuar Bit që është një akronim i shprehjes Binary Digit. Me një Bit, definohet sasia më e vogël e mundëshme e informatës, e nevojshme që të bëhet dallimi ndërmjet dy

3 ndodhive me gjasa të barabarta. Biti si bartës elementar i informative njëkohësisht është edhe njësia elementare me të cilën paraqiten të dhënat në kompjuter. Cilado informatë e cila përdoret nga njeriu numri, shkronja, elementi përbërës i fotografisë apo i zërit, paraqitet në kompjuter në formë të një vargu të numrave binary 1 dhe 0. Pra Biti 5 është njëra nga dy shifrat (0 ose 1) të cilat e përbëjnë sistemin numeric me bazën 2 ose sistemin e quajtur binar. Në kuptimin fizik, shifrat binare mund të paraqiten me ndihmën e elementeve bistabile që në sistemet elektrike paraqesin gjendjet: ka tension (1) dhe nuk ka tension (0). Në kapitulllin, do të shtrohen në detaje rregullat e algjebrës së numrave binar (Algjebra e Bull-it) si dhe raportet e këtij sistemi numerik me sistemet tjera numerike që janë në përdorim nga njeriu. Çka janë sistemet kompjuterike Sistemet kompjuterike sot janë të përhapur shumë në mbarë botën dhe paraqesin mjetet e punës që më së tepërmi janë vënë në përdorim nga miliona njerëz. Këto sisteme kanë përdorime nga ma të ndryshmit, kështu që si pasojë e kësajë, kanë edhe strukturë të ndryshme. Megjithatë, të gjitha këto sisteme të njohura kompjuterike që deri më sot janë zhvilluar, karakterizohen me aplikim të gjerë në lëmi të ndryshme të aktivitetit njerëzor, duke ndihmuar shumë në lehtësimin e punëve të përditëshme për miliona njerëz, por edhe duke ndihmuar në zgjidhjen e problemeve të ndryshme teknike dhe në komunikimin e shpejtë dhe masovik, anë e kënd botës. Të gjitha sistemet kompjuterike, pa marrë parasysh strukturën që e ka dhe pavarësisht nga madhësia apo lloji i tij karakterizohen me këto veprime kryesore të cilat ai sistem i përkrahë dhe i realizon me përpikërinë e duhur: 1.Hyrja apo futja e të dhënave apo shenimeve 2.Përpunimi apo procesimi i këtyre të dhënave sipas ndonjë rregulli paraprakisht të shtruar; 3.Paraqitja e të dhënave në gjendje të pa përpunuar (hyrjet) apo në formën pas përpunimit të tyre (rezultatet); 4.Ruajtja e shenimeve bazë, shenimeve ndihmëse, udhëzimeve përpunuese dhe rezultateve të përpunuara Veprimi i përgjithësuar i sistemit kompjuterik, në formë të një skiice vepruese, është treguar në figurën 2. 6 Komunikimi Inpu t Procesimi Paraqitja Ruajtja e shenimeve Fig.2 Veprimi i sistemit kompjuterik Cili është subjekti i sistemeve kompjuterike? Subjekt kryesor i secilit sistem kompjuterik (SK) është informata. Informata mund të jetë në formë të numrit, shkronjës, fjalës, formulës, ngjyrës, signalit elektrik, etj. Kompjuteri apo SK nuk i kupton vetvetiu këto informata, por ato duhet të përshtaten ashtu që të jenë të pranueshme dhe të kuptueshme nga kompjuteri. SK i kupton vetëm informatat më të theshta të shprehura përmes dy shifrave: 0 ose/dhe 1.

4 Këta dy numra janë bartësit e informatave dhe quhen numra Binar (anglisht Binary Digit) ose thjeshtë bit. Pra me fjalën e nxjerrur bit nga komponimi anglez Binary Digit nënkuptohet numri që shprehet vetëm përmes shifrave 1 dhe/ose 0 dhe të cilat i takojnë sistemit numerik me bazën 2, të quajtur sistemi binar. Nga kjo, në sistemin kompjuterik, themi që njësia elementare e infromatës është bit-i, pra numri 0 ose 1. Përmbajtja e sistemit kompjuterik Sistemin kompjuterik e përbëjnë dy komponentet kryesore: 1.Hardweri kompjuterik 2.Softveri kompjuterik HARDVERI KOMPJUTERIK Hardware in kompjuterik e përmbajnë: 7 Të gjitha pjesët e prekëshme dhe të dukshme, që vëhen në shërbim të komunikimit njeri - kompjuter Njësitë hyrëse (tastiera, miu) Njësitë dalëse (monitori, printeri) Bartësit e të dhënave (HD, CD, DVD) Njësitë kryesore hardverike janë: 1.Njësitë qendrore ( CPU, ALU, MEM, HD, Motherboard, Data Bus, Interface, Power Suplay, IDE controleri, Kartelat) 2.Njësitë periferike - Printerët, ploterët, monitori, tastiera, miu (mouse), kabllot, mikrofoni, kamera, etj. Pjesa harduerike më e rendësishme, padyshim që është Njësia qendrore procesore ose CPU (Central Processing Unit) Prodhohen lloje të ndryshme të CPU, të cilat njëkohësisht dedikohen edhe për përdorime nga më të ndryshmet. Mirëpo, për ndërtimin e kompjuterëve, sot janë dedikuar vetëm disa lloje të CPU-ve, ndër të cilat, më të njohurat janë AMD, Celeron dhe processorët e series INTEL 8088 deri P-IV D. Pjesa tjetër hardverike me rendësi të posaqme në ndërtimin e një kompjuteri, emërtohet Motherboard (Pllaka amzë), që është një pllakë shumështresore elektronike, pra pllaka kryesore në të cilën lidhen (ngjiten) të gjitha komponentat e kompjuterit. Në figurën 3 është paraqitë skema e përgjithëshme e motherboard-it, nga e cila mund të vërehen vendet ku për pllakën amzë ngjiten të gjitha komponentat tjera hardverike, qoftë duke u ngulitur drejtpërsëdrejti në te, ose perms porteve të caktuara, duke u kyçur në këtë pllakë në mënyrë ndërmjetësuese. 8

5 Fig. 3 Motherboard

6 Në pllakën amzë janë të vendosura CPU-ja dhe ROM memoria, kurse aty janë edhe vendkyçjet (slot-at) për RAM memorien, për kartelat e ndryshme speciale (grafike), janë të ngulitura një numër i controllerëve të ndryshëm elektronik, si dhe rrugët komunikuese (magjistralat) nëpër të cilat komunikojnë të dhënat (data), për të kaluar nga të gjitha njësitë kah CPU dhe anasjelltas, nga CPU kah njësitë destinuese të cilat i përcakton vetë CPU-ja. Pra, kemi të bëjmë me një produkt të veçantë elektronik bashkëkohor që prezanton teknologjinë e lartë që sot njerëzimi e ka përvehtësuar. Pllaka amzë (Motherboard), si një pllakë e madhe elektronike shumë shtresore, brenda saj ka të gjitha elementet e neveojshme të cilat mundësojnë komunikimin e shpejtë dhe pa pengesa ndërmjet të gjitha komponentave tjera elektronike, gjithashtu të kyçura në te. Mbi këtë pllakë vendosen ose në të lidhen, pothuaj të gjitha komponentat e një kompjuteri. Motherboard-i shpesh quhet edhe pllaka sistemore (system board) dhe definitivisht paraqet një nga pjesët më të rendësishme të sistemit kompjuterik dhe mund të thuhet në mënyrën më simbolike që paraqet qendrën nervore të sistemit kompjuterik. 9 Praktikisht, çdo gjë që i takon sistemit kompjuterik, lidhet në Pllakën Amzë, kontrollohet nga kjo dhe i tërë komunikimi me pajisjet e tjera bëhet përmes kësaj pllake. Nga aspekti konstruktiv, Pllaka Amzë është një pllakë e mbushur me çarqe të integruara elektronike (çarqet e integruara Integrated Circuits - IC) shumë shtresore që paraqesin të mbrrimet e fundit të teknologjisë bashkëkohore në ndërtimin e çarqeve të integruara elektronike. Në këtë bazë të ndërtimit të IC do të mbështetet edhe i tërë zhvillimi i njerëzimit në shekullin XXI. Secili sistem kompjuterik, ka vetëm një pllakë Amzë dhe në te çdoherë vendoset CPU si dhe çarqet e shumëta kontrolluese, BUS-at (ose rrugët komunikuese), RAM-i, sllotet ekspanduese për vendosjen e shtesave, si dhe portet për lidhjen e pajisjeve tjera të jashtme si që janë monitori, miu, tastiera, printerët e ndryshëm, memoriet e jashtëme, etj. Këto të fundit, bëhen funksionale vetëm atëherë kur të jenë të kyçura në pllakën amzë, dhe çfardo çkyqje e tyre nga Pllaka, ato i pasivizon plotësisht dhe i bënë jofunksionale. Pllaka Amzë në vete përmbanë edhe një microchip tjetër të rendësishëm që quhet ROM BIOS (Read Only Memory Basic Input Output System), si dhe një numër të duhur të mikro chipave të tjerë të vendosur aty për të kryer detyra të ndryshme, të cilët janë të përkrahur plotësisht nga ana e pllakës amzë. Nga aspekti konstruktiv, Plakat me çarqe të integruara (printed circuit) janë të ndërtuara prej më shumë shtresave, nga një material specifik izolues (fiberglas), dhe në këto shtresa vendosen apo lidhen në mënyrë funksionale (integrohen) pjesë të ndryshme elektronike, që punohen me teknikat më të reja të njohura me emrin mikro dhe nanoteknologji. Komponentat inteligjente të ngjitura në pllakën amzë, janë gjithashtu komponenta specifike elektronike të emërtuara mikrochipa apo mikroprocesorë. Edhe këto komponente elektronike, janë produkt i shkencës dhe teknologjisë më të avancuar. 10 Dikur kompjuterët kishin shumë tela dhe konektorë të ndryshëm. Sot të gjitha këto janë zëvendësuar me vazhga të Cu ose Al që janë të shtypura (me shkallë të lartë të integrimit) në shtresat e ndryshme të Pllakës Amzë. Nëse në Pllakën Amzë është i vendosur vetëm një procesor, atëherë themi që pllaka është një-procesorëshe (single processor), kurse në konfiguracionet më të reja, ajo në vete përmbanë mikroprocesorin e dyfishuar (dual-processor). Natyrisht, konfiguracioni dual processor është me performanca procesuese shumë më të mira, kurse vetia e cila më së miri vërehet është shpejtësia e procesimit si dhe puna e njëkohëshme me disa programe, por efekti maksimal është arrijtë në kominikimin e dy apo më shumë kompjuterëve mes veti, të kyçur në rrjet. Kjo ka rezultuar edhe përkrahjen softuerike, ashtu që sistemet operative Win 2000 dhe më vonë, përkrahin dual procesor sistemet. Komponentat e Pllakës Amzë Duke analizuar më hollësisht konstrukcionin dhe teksturën e pllakës amzë, mund të vërehen komponentat kryesore nga të cilat ajo veçohet, si që janë: mikrochipat, foleja e CPU, prizat për zgjerim (expansion sockets), I/O mbështetja, BIOS-i, RAM-i, pikëkyçja e furnizimit me energji, CMOS chipi, mikrondërprerësit dhe jumperat si dhe memoria e fshehtë. Po çka e përcakton Pllakën Amzë? Mikroprocesori dhe procesorët e tjerë të vendosur në Pllakën Amzë janë komponentat kryesore, nga se përcaktojnë kompatabilitetin e pllakës amzë me komponentat tjera vitale të sistemit. Mikrochipat janë të

7 ndërtuar me VLSI (teknologjia me shkallë shumë të lartë të integrimit) teknologjinë dhe secili nga këta përmbanë mbi çarqe elektronike. Chip-i i vendosur në pllakën amzë, është përcaktuesi kryesor se çvarë RAM-i duhet të përdoret, çfarë procesori dhe me çfarë shpejtësie duhet të jetë ai, prcakton se çfarë lloje të prizave (slots) duhet të jenë të vendosura, si dhe përcaktojë edhe të gjitha parametrat e elementeve tjera të vendosura në pllakë. Pra chipet (CPU) i përcaktojnë performancat por edhe përkufizimet e pllakës Amzë. 11 Nga të gjithë prodhuesit e mikrochipave sot në botë, vetëm disa nga këta janë që dominojnë në tregun e zhvilluar të mikrochipave. Ndër ta, më i njohuri padyshim është kompania INTEL e cila aktualisht prodhon chipa të shpejtë, kurse kompanitë tjera (AMD Advanced Micro Devices, VIA Technologies, Acer Labs, Silicon Integrated Systems dhe Opti Inc,), janë në garë të përhershme për të fituar tregun e duhur apo për të ruajtë pozicionet e arrijtura të shitjeve vjetore. NJËSIA QENDRORE PROCESORE (CPU) Njësia e emëruar Central Processing Unit (CPU) apo njësia procesore qendrore - paraqet pjesën më të rendësishme të sistemit kompjuterik. Kjo njësi praktikisht edhe është në qendër të sistemit dhe në analogji me organizmin e njeriut CPU mund të krahasohet me trurin. Pra është njësia në të cilën ndeshen të gjitha informatat që hujnë apo janë në sistemin kompjuterik, aty përpunohen sipas rregullave apo kërkesave të duhura dhe nga ajo njësi, dërgohen në ruajtje apo në paraqitje në formën e duhur para shfrytëzuesit. Nëse në një kompjuter nuk ka CPU, ai kompjuter nuk mund të starton fare, dhe në realitet, pjesa tjetër e mbetur e elektronikës, edhe nuk paraqet konstruktin e njohur hardverik kompjuterin. Siq u tha, CPU quhet edhe truri i kompjuterit dhe përmbahet nga dy komponenta themelore: Njësia kontrolluese (control unit) e cila instrukton sistemin kompjuterik se si të realizon instrukcionet e një programi, bënë orijentimin e lëvizjes së shenimeve në drejtim të memorijes dhe nga memoria e procesorit. Njësia kontrolluese përkohësisht i mbanë shenimet, instrukcionet dhe informatat e përpunuara në pjesën e CPU që quhet Njësia Arithmetike Logjike (ALU Arithmetical Logical Unit). Njëkohësisht, kjo njësi i udhëheqë signalet kontrolluese ndërmjet CPU dhe pjesëve të jashtme (Hard Drive, Memoria kryesore, Input/Output portat, etj.). NjAL (ALU) realizon të gjitha veprimet (operimet) matematikore (operacionet themelore) dhe operacionet logjike (të njohura si AND, OR, dhe XOR që 12 përdoren për krahasime, për vendimmarrje, si dhe përcaktojnë se si është eksekutuar programi).

8 Në konfiguracionin standard, mikroprocesori shtë një komponim shumështresor dhe i ndërlikuar elektronik, skema globale e të cilit mund të paraqitet si në figurën 4. Fig. 4. Mikroprocesori apo CPU Procesori në të vërtetë përdorë shumë operacione të ndryshme për të procesuar instrukcionet dhe për të përcjellë signalet jashtë, si dhe për të testuar funksionalitetin e hardverit. Procesori drejton mesazhe edhe kah RAM-i, kah monitori dhe kah disk drajvat. Mikroprocesori lidhet me pjesët tjera të kompjuterit perms linjave komunikuese (bus) të quajtura Data Bus ( nëpër të cilat komunikojnë shenimet apo të dhënat të cilat përpunohen), Adress Bus (nëpër të cilat komunikojnë të dhënët për adresat e shenimeve dhe të pajisjeve të cilat janë aktive apo duhet të bëhen aktive në një moment të realizimit të ndonjë procesimi) dhe Control Bus (i rezervuar për komunikimin e informattave dhe urdhëresave kontrolluese ndaj hardverit dhe softuerit që është aktiv). Kompanitë prodhuese të CPU-ve: Intel, Advanced Micro-Devices (AMD), and Cyrix. Intel e ka prodhuar CPU-në e parë në vitin 1971, në bazë të një minerali të njohur me 13 emrin kuarc dhe të një elementi kimik të quajtur silic. Apo si që quhet në kuadër të kësaj teknologjie silicon. Vendngërthimi i Procesorit (Foleja) Në terminologjinë që përdoret lidhur me microprocessorët, shumë shpesh hasim edhe në shprehjet e llojit: Socket 7, Socket 370, Socket 423, ose Slot 1, etj. Me shprehjen Socket X (X paraqet ndonjë numër të caktuar) nënkuptohet forma përshkruese për veprimet e duhura që kanë për tu ndërmarrë, me qëllim që të vendoset mikroprocesori në pllakën amzë të kompjuterit, në atë mënyrë të duhur ashtu që të vëhen kontaktet me çarqet tjera dhe me magjistralat e shenimeve. Vendi ku vendoset mikroprocesori dhe njëkohësisht mund të venë lidhje me pllakën amzë duke u konfiguruar sipas numrave që e përcjellin atë vend zakonisht e quajmë qerdhe të mikroprocesorit. Prodhuesit ofrojnë lloje elën në vazhdim të ndryshme të qerdheve. Psh, tipi Socket 7 që sot është lloj i tejkaluar, ka qenë i njohur për vendosjen e pothuaj të gjithë procesorëve të njohur të kohës: AMD, Intel, dhe Cyrix. Qerdhet të cilat kanë numrin më të lartë konsiderohet që janë më aktuale. Aktualisht në disa vitet e fundit (pas 2006) kryesisht janë në përdorim llojet e qerdheve që kanë nomenklaturën Socket 370 dhe socket 423. Progresi: Fillimii zhvillimit të qerdheve të mikroprocesorit shenohet me Socket 1 (Intel 486 procesori), duke u zhvilluar deri te Socket 423 (Intel Pentium 4 procesori). Për studentët më të avancuar, në tabelën në vazhdim janë shtruar shenimet e përmbledhura për qerdhet dhe mikroprocesorët që janë paraqitë deri fund të vitit Tipi i Lloji i Mikroprocesorit Qerdhes AMD Intel Socket 603 Xeon GHz + Socket 478 Pentium GHz + Socket 423 Pentium GHz + Socket A Duron GHz Celeron, P II 450 MHz, P III Socket GHz Slot A Althon GHz P II Xeon 450 MHz, P III Slot 2 Xeon GHz Celeron, P II 450 MHz, P II Slot 1 > 450 MHz 14 P Pro 200 MHz, P II Socket 8 Overdrive MHz K5, K MHz,P MHz, P Overdrive K MHz, K MHz, P Overdive MMX Socket 7450 MHz 299 MHz, P MMX 233 MHz Socket 6 486DX MHz P MHz, P Overdrive K , P Overdrave MMX

9 Socket MHz, P MMX 200 MHz Pentium 60-66MHz, Pentium Overdrive MHz AM486DX-4, Socket 4 486X/SX2,DX,DX2,DX4, Socket 3Am5x86 Pentium Overdrive Processor AM486DX-4, 486X/SX2,DX,DX2,DX4, Socket 2Am5x86 Pentium Overdrive Processor Socket 1 AM486DX-4, 486X/SX2,DX,DX2,DX4, Am5x86 Overdrive Processor Procesorët më bashkëkohor, përdorin qerdhet që quhen edhe ZIF (Zero Insertation Force) Zero forcë për vendosje. ZIF qerdhja është e dizajnuar ashtu që mikroprocesori të vendoset lehtë në vendin e vet, duke e ngritur dhe ulur levën speciale përforcuese. Qerdhet e ndryshme kanë edhe numrin dhe dizajnin e ndryshëm të pin-ave (këmbëve kontaktuese përmes të cilave vëhet lidhja e duhur elektronike dhe komunikuese ndërmejt CPU-së dhe pllakës amzë). Për shembull, Socket 7 ka 321 pin, kurse qerdhet me numër më të madh, kanë edhe më shumë pin-a. LLOJET E PROCESORËVE Pentium Procesorët Padushim, procesorët më të popullarizuar, por edhe sipas treguesëve të anketimeve dhe testimeve të shumëta të publikuara në gazetat më prestigjiose profesionale nga kjo lëmi, janë procesorët e familjes INTEL. Familja e Intel Pentium mikroprocesorëve përfshinë Pentium2, Pentium3, Pentium4, Pentium4 Pro, Pentium4 Duo dhe Xeon. Pentiumi sot paraqet një lloj standardi për mikroprocesorët në botë. Këta janë processorët e gjeneratës së dytë dhe të tretë të teknologjisë Intel. Duke bërë kombinimet e duhura me cashe memorijen, Pentiumi arrinë shpejtësitë e procesimit deri në 3,000 MHz dhe më shumë. Mikrochipat INTEL kanë sipërfaqe prej max 6 cm2 dhe përmbajnë mbi 1.6 x 106 tranzistorë. 15 Janë zhvilluar këto lloje të njohura të INTEL mikroprocesorëve: intel 486 me 4,77 MHz Intel me 20 MHz Pentium II me 100 MHz Pentium III me mbi 250 MHz Pentium IV me mbi 800 MHz Pentium IV Duo me mbi 1000 MHz Shpejtësia e përpunimit të të dhënave në rast kur kompjuteri është i pajisur me mikroprocesorin INTEL, është e madhe, dhe në shumë raste mund të arrinë shpejtësinë maksimale të deklaruar, nga se në Pentium Chipin komponentat janë të dizajnuara ashtu që shenimet të hyne dhe të dalin shpejtë duke mos pritur instrukcione ose duke mos pasë hapa bosh. Për të marrë informata edhe më të thelluara lidhur me këta lloje të mikroprocesorëve, vizito ku mund të gjenden shumë detale për familjen e Pentium procesorëve (P1, PII, PIII, PIV,P IV Pro, PIV Duo dhe Xeon). AMD Procesorët Edhe kompania tjetër amerikane dhe konkuruese me Intelin, e quajtur Advanced Micro Devices (AMD) ka prodhuar disa seri të njohura të procesorëve, kurse ndër më të popullarizuarat janë Athlon, Thunderbird, dhe Duron. AMD procesorët aktualisht janë më të përhapur në desktop kompjuterët dhe në kompjuterët që e kryejnë detyrën e serverit. Mikroprocesorët AMD kanë disa specifika konstruktive të cilat janë shumë të mira për disa raste të përdorimit më specifik. Për shembukk, bus sistemi i AMD Athlon 16

10 procesorëveështë i dizajnuar për multiprocesingun e shkallëzuar (scalable multiprocessing), me disa AMD Athlon procesorënë një sistem shumë procesorësh. Për më shumë informata lidhur me këtë lloj tëmikroprcesorëve, vizito: ku mund të gjenden informatat për secilën ga familjet e AMD procesorëve(athlons, Thunderbird, and Durons). Shpejtësia e procesimit Disa CPU, pranë emrit kanë edhe numra, si psh Pentium 133, Pentium 166, ose Pentium 200, etj. Këta numra paraqesin shpejtësinë maksimale operuese me të cilën CPU i kryen instrukcionet. Shpejtësia e CPU-së nuk kontrollohet nga vet mikroprocesori por nga një orë eksterne që gjendet në pllakën Amzë. Shpejtësia determinohet nga frekuenca me të cilën del signali i orës dhe kjo frekuencë shprehet në megahertz (MHz). Aktualisht, prodhohen mikroprocesorë me shpejtësi 3.2 GigaHertz - GHz (ose 3200 MHz). Shpejtësia e CPU dhe frekuenca e signalit të ores nuk janë çdoherë në raportin linear. Nganjëherë mikrochipi realizon shpejtësi më të lartë me më shumë MHz se sa chipat tjerë që punojnë me orën e njejtë e që janë në pllakën Amzë. Në përgjithësi, janë tre faktorë të cilët përcaktojnë se sa informata do të procesohen në njësi të kohës: Madhësia e Bus-it intern (Të brendshëm) Madhësia e Bus-it të adresave (address bus) Shkalla e shpejtësisë së mikropoocesorit (speed rating) Sidoqoftë, shpejtësia e mikroprocesorit po tentohet që gjithnjë e më shumë të ngritet, Por në tentativat e ngritjes së mëtejme të shpejtësisië, po paraqitet një limit fizik kufizues, sistemi i ftohjes së mikroprocesorit. Përveç ftohjes me ajër që sot përdoret në të gjithë kompjuterët e dorës, janë duke u zhvilluar sistemet e ftohjes me ujë dhe me materije tjera, duke kërkuar një sistem efikas dhe të sigurt të ftohjes. 17 Shembuj ku përdoren mikroprocesorët: Përveç përdorimit të rëndomtë në ndërtimin e kompjuterëve, mikroprocesorët sot gjithnjë e më tepër po bëhen pjesë e shume prodhimeve tjera në dobi të njerëzimit, duke i rritue pweformansat e makinave dhe pajisjeve në përdorim. Për shembull, mikroprocesorët e llojit të ndryshëm sot vëhen, ndër të tjera edhe në këto makina dhe pajisje: -Makinat lavatriçe -Makinat për larjen e enëve -TV -DVD/Video rekorderi -Furra mikrovalore -Kamera digjitale -Telefoni mobil -Sistemet klimatike -Sistemet mbrojtëse alarmet -Automobilat -Lodrat për fëmijë -Robotët, etj Ekspert Sistemet kompjuterike Ekspert sistemet kompjuterike janë një lloj i veçantë i SK në të cilat ruhet dhe përpunohet dija globale dhe e tërësishme nga ndonjë lëmi specifike e aktivitetit njerzor. Mënyra e operimit, e procesimit dhe e komunikimit të shfrytëzuesit me kompjuterin në këto sisteme është më specifike në krahasim me operimet standarde që realizohen në SK e rëndomta. Te sistemet kompjuterike të llojit ekspert, shfrytëzuesi shtron pyetjen, kurse sistemi ofron përgjegjen e cila mund të jetë shkencore dhe determenistike, por shpesh përgjegja është logjike. Shembull: sistemet komjuerike që përdoren në qendrat e mëdha mjekësore universitare formojnë baza të fuqishme të të dhënave, duke të simptomeve të 18 smundjeve dhe lidhur me këto me diagnozat të cilat mund të shtrohen sipas simptomeve të treguara. Kjo metodologji quhet dijagnostifikimi kompjuterik.

11 Karakterisitka kryesore e këture sistemeve (ekspert sistemet kompjuterike) është që këto sisteme rujanë shumë informata por nuk mësojnë nga ato. Sistemet kompjuterike inteligjente Për dallim nga ekspert sistemet kompjuterike, sistemet inteligjente janë ato të cilat gjithnjë mësojnë nga sistuatat e reja, i ruajnë ato dhe i shfrytëzojnë në momentin e duhur, duke bërë kështu transformimin e vazhdueshëm të vetvetes. Sistem i këtillë mund të jetë një sistem industrial në monitorimin dhe rregullimin kompjuterik të procesit të pasurimit të xehes, kur inxhinieri projektues i sistemit i shtron të gjitha situatat e njohura në proces, si dhe lidhur me secilën situatë, i shtron veprimet e duhura të cilat duhet të ndërmirren nga ana e kompjuterit për të stabilizuar procesin teknologjik, në rast të çrregullimit. Nëqoftëse në proces lajmërohet ndonjë situatë e re, e pa përfshirë deri atëherë në bazën e shenimeve, sistemi mundohet që të përzgjedhë ndonjë nga vepromet e parapara, ose propozon veprim të ri. Nëqoftëse veprimi i zgjedhur tregohet i sukseshëm, ai ruhet në data bazë. Në këtë mënyrë, sistemi kompjuterik gjithnjë mëson dhe këto mësime i përdorë në rastet e ardhëshme. Rasti i njejtë është edhe me programet kompjuterike për lojën e shahut, të cilat mësojnë si kanë humbë dhe nuk lejojnë humbjen e njejtë (Lexo për meçin e shahut të IBM Great Blu dhe Gari Kasparovit. Kjo lëmi e re e sistemeve kompjuterike quhet inteligjenca artificiale (angl. Artificial Intelligence AI) A mund të numrojmë ndonjë sistem ekspert dhe ndonjë AI sistem? 19 SOFTUERI (software) KOMPJUTERIK Me termin softuer kompjuterik, nënkuptohen të gjitha programet e vendosura (instaluara) në kompjuter, me të cilat instruktohet kompjuteri se si të vepron (how to operate), për të krye një veprim apo operacion kompjuterik. Programet kompjuterike apo softueri kompjuterik - inicon dhe kryen ato veprime të duhura të cilat kanë për qëllim realizimin e ndonjë përpunimi të kërkuar të të dhënave, duke shfrytëzuar gjatë kësaj harduerin kompjuterik. Komunikimi ndërmjet softuerit dhe harduerit kompjuterik, janë intensive dhe të pa ndërprerëshme. Këto komunikime bëhen me ndërmjetësimin të një pjese speciale haruerike softuerike e quajtur Kernal. Ky komunikim është paraqitur në formë skice, në figurën 5. Në sistemet kompjuterike, kernel -i paraqet komponentën qendrore të sistemit operativ. Në shqyrtimin praktik, kerneli paraqet në të vërtetë një urë lidhëse ndërmjet ndonjë programi aplikativ (aplikacionit) dhe procesimit aktual të të dhënave që realizohet në nivelin e harduerit Kerneli (apo bërthaama) është përgjegjës për menagjinmin e duhur të resurseve (pra komunikimin e mirë ndërmjet komponentave harduerike dhe softuerike të sistemit). Meqenëse kernali paraqet një nga komponentet më themelore të sistemit operativ, ai siguron nivelin më të ulët të komunikimit (pra nivelin e komunikimit të drejtpërdrejtë), posaqërisht me pajisjet hyrëse / dalëse dhe me procesorët në sistem. Fig.5 Komunikimi Haruer - softuer 20 Secili kompjuter, realizon një seri aksionesh me të cilat operon me të dhënat, duke i pranuar ato, duke i përpunuar dhe duke i vendosur rezultatet në një vend të sigurt, nga ku mund të lexohen dhe të afishohen në

12 formën e dëshiruar dhe të përshtatëshme për shfrytëzuesin. Këto aksione quhen VEPRIME. Veprimet (operations) në kompjuter karakterizohen me këto tri akcione themelore: -Identifikimin e të dhënave dhe veprimeve të cilat janë të nevojshme në procesin e duhur; -qasjen (accessing) deri te të dhënat shenimet dhe programet të cilat janë në proces, -përpunimin (processing) e të dhënave deri te një rezultat të kërkuar apo të knaqshëm për shfrytëzuesin; Programi kompjuterik është një varg i instrukcioneve për mënyrën e procesimit të shënimeve. Programet janë shumë të varur nga lloji i informatave të cilave u qasen ose të cilat i gjenerojnë. Shembull: instruksionet që përdoren për balancimin e kartelave bankare, dallojnë shumë nga ato që do të simulonin realitetin virtual në internet. Të gjitha programet kompjuterike, pa marrë parasysh se për çfarë veprimesh kompjuterike janë shkruar, i takojnë pjesës së rëndësishme të sistemit kompjuterik që emërtohet softuer. Sot mund të hasim në klasifikime të ndryshme të softuerit kompjuterik dhe kjo ndarje mvaret nga qëllimi i spegimeve që e përcjellin këtë ndarje, si dhe nga autorët dhe preferencat e tyre. Sipas përdorimit të gjerë të softuerit kompjuterik, mund të pranohet një ndarje në tri kategori: 1.Softueri aplikativ (Aplikation software) SA 2.Softueri Programor (gjuhët programore) - GjP 3.Softueri operativ (Operation software) SO Softueri aplikativ. Në grupin e softuerit aplikativ, bëjnë pjesë një numër më i madh i programeve kompjuterike, të përgatitur dhe të shkruar nga shumë kompani softuerike në botë, por edhe nga shumë individë të profesioneve nga më të ndryshmet, që shfrytëzojnë kompjuterët si mjet pune në aktivitetet e veta të përditëshme. Edhe nga vet emërtimi softueri aplikativ mund të kuptojmë se fjala është për një lloj specifik të softuerit, i cili ndihmon në kryerjen e punëve të rëndësishme për aktivitetet e përditëshme të një numri më të madh të njerëzve shfrytëzues të kompjuterëve. Softueri aplikativ, karakterizohet me disa veçori specifike, nga të cilat mund të veçohen: -SA pranon vlerat hyrëse (input) nga shfrytëzuesi (user); -SA përpunon të dhënat sipas kërkesës (processing) -SA ofron një rezultat të njohur si dalje (output). Softuri aplikativ janë programe të dizajnuara ashtu që të përmbushin funksionet specifike drejt për së drejti për shfrytëzuesin apo për ndonjë program tjetër aplikativ. Softueri Aplikativ ndahet në: 1.Aplikacionet e përgjithëshme 2.Aplikacionet ndihmëse (Utility) 3.Aplikacionet speciale (special software) Shembull i SA të përgjithshëm: -procesorët e tekstit(word processors), -bazat e shenimeve (database programs), -Tabelat llogaritëse (spreadsheets), -internet komunikimi (web browsers), -internet dizajnimi (web development tools), -softueri grafik (graphic design tools), -softueri për foto (Photoshop) etj 22

13 Shembull i aplikacioneve ndihmëse: -antivirus veglat (antivirus tools), -programet për konvertime (format convert), -testimi i diskut (disk utility), -drajverat e ndryshëm, etj. Shembull i SA special: -Mining software (SURPAC, DataMine) -Geology sofware (Diger, Surfer), -simulation software (ModSim, VisSim,Seman), -finance softvare, etj. Softueri aplikativ praktikisht çdoherë është në disponim të shfrytëzuesit (user) dhe vepron në kuadër të një sistemi operativ të caktuar. Në figurën 6 është treguar pozicioni i softuerit aplikativ në krahasim me shfrytëzuesin dhe harduerin. Fig. 6 Raporti i shfrytëzuesit me SA dhe me harduerin përmes SO Si që vërehet nga figura, shfrytëzuesi është ai i cili drejtëpërsëdrejti komunikon me softuerin aplikativ, kurse ky i referohet Sistemit operativ i cili ndërmjetëson komunikimin e shfrytëzuesit përmes softuerit aplikativ, me harduerin kompjuterik që është në disponim Softueri Programor Gjuhët programore janë softuer special i shkruar pr aplikime në kompjuterë, dhe enkas përdoren, ashtu që me ndihmën e tyre të shkruhen aplikacionet tjera për kompjuterë. Me gjuhë programore, ne jemi në gjendje që kompjuterit, apo më mirë me thënë mikroprocesorit, ti ofrojmë instrukcione se cilat shenime ti merr si të dhëna hyrëse, si ti përpunon ato, ku dhe në çfarë forme ti ruan rezultatet e fituara dhe si ti paraqet ato, ashtu që të jenë më të kuptueshme për shfrytëzuesin. Pra, me gjuhët programore (Programming Languages PL) shkruhen të gjitha aplikacionet tjera që mund të përdoren në sistemet kompjuterike.

14 Struktura e shkruar me një gjuhë programore quhet program kompjuterik. Çdo program kompjuterik, ka një strukturë të caktuar me të cilën shprehet ecuria e rrjedhës së atij programi. Struktura e ecurisë së rrjedhes së programit, e cila zakonisht paraqitet në formë të një diagrami strukturor të rrjedhës, quhet ALGORITËM. Strukturat algoritmike apo algoritmet me urdhëresa të shkruara në harmoni me sintaksën dhe gramatikën e gjuhës programore, lehtë mund të shëndrrohen në programe të shkruara për kompjuterë. Të gjitha gjuhët programore të njohura deri më sot, mund të rradhiten në nivele të ndryshme. Se në çfarë niveli do të bie një gjuhë programore, mvaret nga ajo se sa e afërt është ajo gjuhë me sinoptikën që e kupton vetë mikroprocesori. Në figurën 7 janë paraqitë nivelet e gjuhëve programore kompjuterike. GJUHËT E LARTA PEOGRAMORE K O M P A J L E R I A S E M B L E R I M A CH I N E C O D E M I K R O P R O C E S O R I Fig.7. Nivelet e gjuhëve programore 24 Si që vërehet nga skema e treguar, gjuhët që janë më afër mikroprocesorit, quhen gjuhët e nivelit të ulët, kurse gjuhët e nivelit të lartë janë ato gjuhë të cilat më shumë i përngjajnë të folurit standard të gjuhës së sotme angleze. Gjuha e nivelit më të ulët është e ashtuquajtura GJUHA E MAKINËS (Machine Code). Kjo është gjuha e vetme të cilën e kupton CPU, sepse shkruhet vetëm me kode të cilat menjëherë, pa kurrëfarë ndërmjetësuesi, i kupton dhe i realizon mikroprocesori. Nga ky shkak këto gjuhë quhen Gjuhët programore të nivelit të ulët ose LLPL (Low Lewel Programming Languages). Për të shkruar urdhëresat dhe udhëzimet me këto gjuhë programore, programeri duhet të përdorë kombinimet e shumëta të shifrave 1 dhe 0 Gjuha programore e nivelit të dytë, e quajtur ASEMBLER nuk komunikon drejtpërsëdrejti me mikroprocesorin, por ky i fundit ka afër vetes një set të instrukcioneve shtesë, me ndihmën e të cilave, shumë shpejtë urdhëresat e shkruara në Asembler i përkthen në kodin e makinës, pra në seri të urdhëresave të komplikuara që janë kombinim i 0 dhe 1. Për të shkruar një program në gjuhën Asembler, programeri duhet që të përdorë shkurtesa të koduara të cilat shumë shpejtë mund të përkthehen në gjuhën e makinës. Shkurtesat e koduara, edhepse njeriu i kupton vështirë, megjithatë në kompanitë që prodhojnë kompjuterë apo në kompanitë e forta softuerike (veçanërisht që merren me prodhimin e BIOS chipave) ka njërëz të cilët e njohun asemblerin dhe shkruajë instrukcione pothuaj burimore për mikroprocesorin, në këtë gjuhë. Gjuhët e larta programore janë ato gjuhë programore të cilat i njohin dhe i përdorin një numër më i madhë i ekspertëve, posaqërisht nëpër universitete dhe kompani softuerike të njohura. Këto gjuhë të larta programore, në bazë të fjalëve kyçe që përdorin si dhe në bazë të rregullave për shkruarjen e atyre fjalëve, përngjajnë me të folurit e gjuhës së sotme anglez. Ndër më të njohurat nga këto gjuhë të larta, janë gjuhët e emërtuara me emra të caktuar që kanë domethënjen e vete si: Basic, Pascal, Fortran, PL/1, C, C++, Visual Basic, Java, etj. Gjuhët për baza të shenimeve janë gjithashtu gjuhë të larta programore, me të cilat strukturohen bazat e mëdha të të dhënave (Data Base) të cilat për shumë kompani dhe posaqërisht për institucione shtenore dhe shkencore, paraqesin një nga aktivitetet themelore të përdorimit të kompjuterëve. Ndër më të njohurat, mund të ceken gjuhët me emra: SQL dhe HTML. 25 Gjuhët programore kanë aplikim të madh, veçanërisht për të shkruar programe kompjuterike që në të shumtën e rasteve quhen aplikacione kompjuterike. Nëse e saktësojmë konstatimin që kompjuteri pa program është një pajisje e pavlerë, atëherë sqarohet roli i gjuhëve programore, si një mjet indirekt softuerik me të cilin shkruhet softueri i cili harduerin kompjuterik në mënyrë komplementare e plotëson për të krijuar një sistem kompjuterik të përdorshëm. Natyrisht, programet komjuterike të cilat janë të eksekutueshme në kompjuter, na mundësojnë që me atë kompjuter të kryejmë punë të ndryshme, të rëndësishme për shfrytëzues të ndryshëm të sistemeve kompjuterike. Në një kompjuter, apo edhe në një rrjet lokal ku disa kompjuterë mund të komunikojnë mes veti, mund të jenë të instaluara shumë programe të ndryshme. Tërësia e këtyre programeve të instaluara, pa marrë parasysh rolin dhe destinimin e tyre, me një emër quhen Mbështetja programore e kompjuterit. Për një

15 program themi që është i instaluar, nëse ai program është duke u ruajtur në HD dhe që është i gatshëm për veprim me një urdhëresë të vetme të CPU-së e cila emërtohet RUN. Pjesa programore e kompjuterit (programet e instaluara) zakonisht ka një vlerë dhe kosto më të lartë se pjesët hardverike të tij. Kjo çështje ka të bënë më shumë me vlerësimin e punës intelektuale, produkt i të cilës ekskluzivisht është softueri kompjuterik. Urdhëresat programore (engl. Command) Secili program kompjuterik përbëhet nga fjalët e veçanta, të cilat në komunikim të njerëzve që merren me shkencë të kompjuterëve, quhen Urdhëresa ( anglisht: Command). Programeri (urdhëdhënësi) me forma të shkruara (urdhëresa) e detyron kompjuterin që të kryen veprimet e dëshiruara. Në aspektin hardverik, urdhëresa, kur të vie në mikroprocesor, është kombinim i tensioneve elektrike që kur të shkaktohen në pinat e mikroprocesorit, i kumtojnë atij deshirat e shprehura të programerit në formë të signaleve të lexueshme, të cilat pastaj mikroprocesori i shëndrron në urdhëresa dhe i drejton kah pjesët harduerike të cilat duhet ti eksekutojnë ato urdhëresa, pra shkakton kryerjen e veprimeve të kërkuara. Urdhëresat mund të shkruhen në forma të ndryshme: 26 Forma binare Forma heksadecimaleb5 Forma mnemonike Sum A,B Forma Gjuhësore Write( Bravo! ); Urdhëresat në formë binare janë të nivelit të ultë dhe i kupton CPU; Urdhëresat gjuhësore janë të nivelit të lartë dhe i kupton njeriu; Programi Programi është bashkësi e urdhëresave të cilat janë të radhitura dhe me eksekutimin e të cilave, realizohet në kompjuter një veprim i dëshiruar. Njeriu i cili e shkruan programin quhet programer Ecuria e shkruarjes së një programi kopjuterik, quhet programim. Mjeti me të cilin shërbehet programeri për të shkruar një program kompjuterik, quhet gjuha programore Mënyra e shfrytëzimit të urdhëresave si dhe renditja e tyre është e definuar me rregullat e forta të gjuhës programore. Këto rregulla quhen SINTAKSA e gjuhës. Shembull: Fortranprint*, libri, ose write(*, ( libri ) ) Basic PRINT libri Pascal Write( libri ); C printf( libri ); Gabimet sintaksore zakonisht i zbulon program i veçantë i cili urdhëresat e shkruara në një gjuhë të lartë programore, i shëndrron në një kod të cilin e kupton mikroprocesori. Janë dy lloje të këtyre ndërmjetësuesëve: kompajlerë dhe interpreterë. 27 Gjuhët e ulta programore Gjuha e makinës: Gjuha kompjuterike e emëruar gjuha e makinës (angl. Machine language ose machine code) është gjuhë e shkrur me kombinimet të shumëta të shifrave binare 1 dhe 0, të cilën e kupton mikroprocesori. Të gjitha format tjera të programeve të shkruara, duhet të përkthehen në machine code, para se të eksekutohen nga ana e CPU. Shembull i një sekuence programore të shprehur me Machine code: A ka mundësi njeriu ta lexon dhe ta interpreton këtë seri të instrukcioneve?: Pse mikroprocesori mund ti lexon dhe ti kupton këto sekuenca? A ka ndërmjetsues në komunikimin njeri CPU, nëse ky komunikim bëhet me machine code?

16 Po çka ndodhë kur komunikimi bëhet me cilëndo gjuhë tjetër programore? Gjuha asembler Asembleri konsiderohet gjuhë e ultë programore, por e nivelit më të lartë se gjuha Machine Code. Shembull i urdhëresave të shkruara në asembler (mbledh numrat 3 dhe 7) : Ld [x],3 %r0! Mbushe 3 nga adresa x, vendose ne regjistrin 0. Add 7,%r0! Shtoje 7 në regjistrin 0 st %r0, [ans]! Vendose rez në regjistrin 0, ne emrin ans (answer) halt! stop the cpux: Në kuadër të ASEMBLERIT duhet patjetër të jet edhe një program i cili i përkthen urdhëresat e asemblerit një nga një në formën binare (machine code). 28 Gjuhët e larta programore Gjuhët e larta programore - GjLP (angl. High Level Languages) janë të gjitha ato gjuhë urdhëresat e të cilave nuk mund të përkthehen drejtpërdrejtë në urdhëresa binare të Machine Code. Gjuhët e larta programore janë të kuptueshme për njeriun, por të pakuptueshme për CPU. Secila urdhëresë e GjLP përkthehet në disa urdhëresa të Machine Code. Shembull i proramit në GjLP: main(void){ float sipërfaqja, rrezja; printf( \n Sa është rrezja?: ); scanf( %f,&rrezja); Sipërfaqja = rrezja*rrezja*3.14; printf( sipërfaqja e rrethit është: %f, sipërfaqja); } Përndryshe, të gjitha gjuhët, përveç Machine Code, quhen GJUHË SIMBOLIKE, nga se në shprehjen e urdhëresave përdorin simbole të caktuara (shkurtesa) të cilat kanë domethënje të caktuar vetëm në atë gjuhë. Veçoritë e gjuhëve programore Asnjëra nga gjuhët programore të cilat deri më sot janë shkruar, nuk i plotësojnë të gjitha kërkesat e të gjithë shfrytëzuesëve. Nga ana tjetër, disa gjuhë programore kanë përparësi të dukshme në krahasim me gjuhët e tjera të niveleve tjera, si dhe në krahasim me gjuhët e tjera në kuadër të të njejtit nivel. Përdorimi i tyre nuk mvaret nga cilado analizë krahasuese mes tyre, por ai përdorim mvaret nga mundësitë reale të secilës gjuhë që të ofron zgjidhje për problemet e synuara. Nëse psh, mund të zgjidhësh problemet e caktuara me Basic, ti nuk do të mësosh gjuhën C++ për të zgjidhë ato probleme të thjeshta, nga se kjo mësuarje e një gjuhe programore të ndërlikuar koshton kohë dhe është e mundimshme. Nga ana tjetër, kur krahasohen gjuhët programore të niveleve të ndryshme, edhe aty vërejmë përparësitë dhe mangësitë që ka njëra gjuhë në krahasim me tjetrën. Kështu, Te gjuhët e larta programore, po të krahasohen me gjuhën e nivelit më të ultë me Machine Code, do të vërejmë këto dallime: 29 Përparësitë e gjuhëve të larta programore në krahasim me machine code: Programi mund të shkruhet lehtë Programet e shkruara janë të kuptueshme Programet e shkruara mund të barten; Nga ana tjetër, mangësitë e gjuhëve të larta programore në krahasim me machine code do të ishin: Eksekutimi i programeve është më i ngadalshëm; Nevoja për tu përkthyer në kodin e kuptueshëm nga ana e CPU; Pamundësia e kontrollit të drejtpërdrejtë të komponentave të kompjuterit; Sot, në të shumtën e rasteve, për të shkruar programe aplikative, përdorimin më të gjerë e kanë Gjuhët e larta programore. Gjeneratat e gjuhëve programore Nuk ka ndonjë rregull e fortë sipas të cilës do të mund të bëhet rradhitja e gjuhëve programore, duke mirëfillë kriterin e përkatësisë së gjeneratave gjuhësore. Sot zakonisht përdoret kjo rradhitje e gjuhëve programore: Gjuhët e Gjeneratës së parë (angl. First Generation languages): gjuha e makinës (Machine Code); Gjuhët e Gjeneratës së dytë (angl. Second generation Languages): asemblerët; Gjuhët e Gjeneratës së tretë (angl Third generation languages) gjuhët e përgjithëshme kompjuterike BASIC, FORTRAN, ALGOL, COBOL, PASCAL, C, C++, ADA, LOGO, PL/1; Gjuhët e Gjeneratës së katërt (angl. Fourth generation languages) gjuhët programore të specializuara dbase, dbaseiv, SQL, PostScript, etj.

17 Gjuhët e Gjeneratës së pestë (angl fifth generation languages) gjuhët simuluese (SIMAN, SimScript, VisSim) dhe gjuhët e internetit (Java, HTML); 30 Përkthyesit Janë dy lloje të programeve që përdoren si përkthyes të gjuhëve programore, duke i transformuar kodet e shkruara në gjuhën e caktuar, në kode të cilat i kupton njësia procesore qendrore apo CPU. : 1.INTERPRETERËT janë programe të cilat, secilën urdhëresë të programit burimor (Source code) e shnëdrron në formë binare (machine code ose Object Code); Ky përkthim realizohet në momentin kur programi burimor ekzekutohet; 1.KOMPAJLERËT e përkthejnë kodin burimor në Object code, kurse nga ky, pastaj krijojnë një formë të veçantë exe code apo formën ekzekutive të programit. Përkthimi bëhet vetëm njëherë, kurse më vonë punohet vetëm me.exe cod-in. Vetitë e përkthyesëve Interpreteri: Përparësitë: Kur interpreteri hasë në urdhëresat e shkruara me gjuhë të lartë programore, ai i përkthen ato urdhëresa një nga një, sipas rradhës së ekzekutimit. Kur përkthyesi (interpreteri) hasë në një gabim sintaksor apo logjik, ai menjëherë e ndërprenë punën e përkthimit të mëtejmë dhe menjëherë lëshon një mezazh për gabimin. Kjo mundëson që programeri të zbulon menjëherë gabimin sintaksor dhe aty për aty të bënë përmirsimin e këtyre gabimeve, duke vepruar kështu çdoherë në mënyrë interaktive me programin e shkruar. Gabimet vërehen gjatë secilit ekzekutim, dhe programi definitivisht mund të ekzekutohet menjëherë pas përmirsimeve të gabimeve të raportuara nga ana e interpreterit. Mangësitë: Interpreteri punon më ngadalë se sa kompajleri. Shfrytëzuesit duhet ti jepet kodi burimor, në mënyrë që ai ta bënë programin e përfunduar eksekutiv. Me interpreter punojnë: Lotusi, dbase, GWBasic, 31 Kompajleri: Përparësitë: Kompajleri ka një seri përparësishë në krahasim me interpreterin. Në rend të parë, Kompajleri është shumë më i shpejtë se interpreteri, kurse Kodi burimor i programit të shkruajtur është i mbrojtur. Mangësitë: Gjatë përdorimit të kompajlerit si ndërmjetsues dhe përkthyes, nëse programeri ka bërë gabime në kodin burimor, ai duhet të pret që përkthimi të shkon deri në fund të programit dhe atëherë kompajleri e paraqet mesazhin për gabimin e vërejtur. Përmirësimi i gabimit është më i vështirë, nga se programeri duhet të këthehet në kodin burimor, të gjenë linjën në të cilën eshtë gabimi, të përmirëson atë dhe procesin ta nisë nga e para. Pra sipas kësaj ecurie dhe procedure të gjetjes dhe identifikimit të gabimit, duket që Kodi burimor dhe ai eksekutiv janë të ndarë. Me kompajler punojnë: C, C++, TurboPascal, Clipper, Ada, Logo. Gjuhët e përgjithëshme Programore Gjuhë të përgjithëshme programore, quhen ato gjuhë programore të cilat nuk janë të dedikuara për ndonjë aplikim special apo për ndonjë lëmi të posaqme, por mund të përdoren për zgjidhjen e problemeve nga një spektër më i gjerë i lëmive të ndryshme të aktivitetit njerëzor. Si gjuhë të përgjithëshme programore, mund të konsiderohen një numër i madh i gjuhëve deri tash të shkruara, por disa nga këto kanë hasë në aplikim më të gjerë dhe janë përdorur nga numër më i konsiderueshëm i shfrytëzuesëve. Ngër këto gjuhë, të cilat Knë hasë në përdorim më të gjerë dhe të cilat me të drejtë mund ti quajmë gjuhë të përgjithëshme programore, mund të konsiderohen: Gjuha BASIC (Beginner s All-purpose Symbolic Instruction Code) G. Kameny ishte gjuha e parë për kompjuter. Disa varianta: True Basic, MS Quick BASIC, MS Visual BASIC, TurboBasic, GW Basic Përkrahësit kryesor: Bill Gates; Gjuha programore C (pasardhës i gjuhëve CPL, BCPL, B) Dennis Ritchie Në fillim ka punuar nën SO UNIX. 32 Gjuha është e komplikuar dhe me mundësi të mëdha, e përdorin ekspertët që shkruajnë aplikacione. Disa varianta: MS C, Borland TurboC, Watcom C dhe familja e C++ (gjuha me orijentim kah objektet). Gjuha programore COBOL (Common Business Oriented Langauage) një nga gjuhët e para programore për banka, llogaritje të pagave, për rezultate afariste, etj.

18 Gjuha programore FORTRAN (Formula translation) John Bacus I orijentuar kah shkencat aplikative dhe natyrore hulumtimeve shkencore, kur ka shumë llogaritje. Disa varianta: Fortran II, Fortran IV, Fortran 77, Fortran 90, MS Fortran, Microway Fortran Gjuha programore LOGO: Saymour Papert Gjuhë për fëmij dhe fillestarë. Gjuha e parë që mundësoi vizatimin e lehtë me kompjuter pa programime të komplikuara. Mbështetet në gjuhën LISP. Gjuha programore PASCAL (Niklaus Wirth 1971). Gjuha e parë me struktura programore, çka lehtëson programimin dhe mirëmbajtjen e tij. Qëllimi i autorit ka qenë që të mësohet programimi i strukturuar. E përdorin shumë çarqet akademike. Mundësitë: ndërmjet Basic dhe C. Variantat: Turbo Pascal, Borland Pascal, MetaWare Pascal, IBM Pascal, Object Pascal, USCD Pascal. Gjuha programore Visual Basic (VB) MS (1991). Gjuha e parë programore që përdorë objektet e gatshme, mbështetur në GUI teknologjinë: Gjuha programore Delphi Borland (1995), ka marrë të mirat dhe ka larguar anët e dobëta të VB. Kompajleri shumë i shpejtë. Përkrahë Klient Server teknologjinë, bazat e shenimeve, mjedisin e integruar për zhvillim, etj. Gjuhët tjera: Visual C++ (MS), PowerBilder (PowerSoft), SQLWindows (Gupta), Power Objects (Oracle). 33 Gjuhët Programore me Object Oriented Programming dhe të pavarur nga SO Këto janë gjuhë të cilat kanë realizuar një ide të re dhe origjinale që gjatë programimit të përdoren objektet e gatëshme të cilat me veprime relativisht të thjeshta (mere barte dhe lëshoje ose drag and drop), formojnë struktura apo veprime programore. Gjuha programore Simula 67 e para e shtron idenë e OOP; Gjuha programore C++ (Rick Mascitti 1980) është gjuhë e fortë me OOP dhe ka rrjedhë nga gjuha C. Ka aplikim të gjerë dhe mundësi të mëdha. Gjuha programore Object Pascal paraqet variantine e Pascalit me OOP Gjuha programore SmallTalk (Adela Goldberg 1980) ka qenë gjuha e parë që përdorë obj. Për herë të parë shfrytëzon dritaret (window), minokun dhe komunikon me sistemin operativ gjatë programimit. Gjuha programore HTML (HyperText Marcup Language T.Berners Lee ), është gjuhë që i dedikohet paraqitjes së hipertekst dokumenteve, pavarësisht nga SO. Hiperteksti mundëson lidhjen dhe kalimin nga njëri tekst në tjetrin (Interneti dhe linkat). Gjuha programore VRLM konferencën e parë WWW. realitetin virtual në monitor. (Virtual Reality Modeling Language) 1994 në Gjuha VRLM është një zgjerim i HTML, për të paraqitë Gjuha programore JAVA (James Goslink 1995) është gjuhë e fortë OOP që mund të quhet edhe gjuha e internetit. Gjuha programore Java Mund të përdoret pavarësisht nga I-neti. Kompajleri: përkthen programin burimor Java në JavaByteCode i cili nuk mvaret nga lloji i kompjuterit dhe as nga SO. 34 Në kompjuterin ku ekzekutohet Java programi, duhet të jet i instaluar edhe kompajleri. Programet të shkruara në Java mund të barten, përkthehen shpejtë dhe mund të përmirësohen. Përkthimi është në dy shkallë; Përdorimi: Interneti (Java Applet program) por edhe jasht tij. Gjuha JavaScript një variant ndërmjet HTML dhe Java. 3.Sistemi operativ (OS) Sistemi Operativ gjithashtu është softuer kompjuterik, i rëndësishëm për harmonizimin e plotë të punës së harduerit. Sistemi Operativ është pakoja programore e cila mundëson punën e harduerit dhe softuerit kompjuterik, si një tërësi e pandashme që vëhet në funksion të shfrytëzuesit. Nga kjo, mund të nxjerrim konkludimin e duhur që Sistemi operativ nuk është i nevojshëm për secilin kompjuter. Për shembull nëse në shtëpi keni një furrë elektrike (model i ri) e cila kontrollohet tërësisht nga një kompjuter i vogël (një mikroprocesor monitorues dhe rregullues), atëherë, ky kompjuter nuk ka nevojë për ndonjë softuer i cili do ta udhëzonte atë se ku ti gjenë kontaktet elektrike të cilat në momentet e caktuara do të duhej të kyçen apo të çkyqen. Mirëpo, për secilin sistem komjuterik të cilin ne sot e përdorim si laptop apo desktop, softueri i quajtur sistemi operativ, është më se i nevojshëm, për të koordinuar dhe mundësuar punën

19 e mirë dhe të dëshiruar të harduerit dhe të gjitha programeve të cilat kanë të bëjnë me atë harduer, pra që të mundëson punën e mirë të sistemit kompjuterik. Të gjithë kompjuterët e llojit desktop, llaptop, minikompjuter dhe makrokompjuter, kanë nëvojë për sistem operativ. Shumë sisteme kompjuterike kanë të vendosur sistemin operativ të familjes Windows që e ka shkruajtur kompania e njohur softuerike Microsoft, disa kompjuterë kanë sistemin operativ Macintosh të punuar nga kompania Apple, kurse disa të tjerë kanë sistemin operativ UNIX që është punuar nga shumë kompani dhe individ. Megjithatë, në operim mund të gjenden edhe dhjetra sisteme operative tjera të cilat janë shkruar për përdorime apo sisteme speciale 35 Sistemi operativ kryen këto funksione themelore në sistemin kompjuterik: -Realizon mbushjen iniciale (fillestare) të sistemit kompjuterik, kur kompjuteri kyçet në rrymë; -Mbikqyrë (supervajzon) të gjitha proceset në sistemin kompjuterik që nga momenti kur ky sistem fillon me punë; -menaxhon të gjitha programet tjera në kompjuter, -harmonizon ekzekutimin e programeve të ndryshme në kompjuter, të inicuara nga SO ose nga ndonjë softuer tjetër; -mbikqyrë dhe mundëson punën e tërë hardverit kompjuterik. Sistemi operativ (Operating System) kujdeset për ambientin veprues (operating environment), ashtu që programi me të cilin punojmë, të ketë qasje në resurset e kompjuterit. Në figurën 8 tregohen në mënyrë skematike relacionet e SO dhe elementeve tjera të një sistemi kompjuterik. Fig.8. Relacionet e SO me komponentat kompjuterike Funksionet themelore të sistemit operativ do të mund të përkufizoshin në kuadër të disa funksioneve më kryesore, nga se SO në realitet kryen edhe shumë funksione tjera brenda sistemit kompjuterik. 36 SO i aktivizuar, kryen detyrat e Supervajzorit të vërtetë brenda sistemit kompjuterik, duke kryer këto detyra kryesore: Realizon kontrollin e plotë të eksekutimit të të gjitha programeve që janë në kompjuter; I kontrollon dhe i menaxhon të gjitha hyrjet dhe daljet në sistemin kompjuterik; Është përgjegjës për shpërndarjen e drejtë dhe të mirë të hapsirës memorike në SK; Organizon bartjen e shenimeve ndërmjet memorijes së brendëshme dhe memorijeve tjera të jashtëme; Menaxhon punën me datoteka në kuadër të nënsistemit të datotekave kompjuterike; Pa marrë parasysh llojin e Sistemit operativ si dhe llojin e harduerit ku ai sistem vepron, secili nga këto sisteme operative, të instaluara në një kompjuter, përmbushë një numër të detyrave themelore që janë të përbashkëta për secilin sistem, si që janë: 1.identifikimi i hyrjeve (recognizing input) nga tastiera, nga minoku, apo nga ndonjë njësi tjetër hardverike, 2.paraqitja e rezultatit (output) në monitor (video screen), në printer, apo në ndonjë njësi tjetër hardverike,

20 3.mbajtja në mend e shtegut të programit në disqe, e shtegut të programeve tjera të cilat mund të thirren nga programi aktiv si dhe e shtegut ku ruhen shenimet e procesuara, të gatëshme për tu afishuar në pajisjet dalëse; 4.kontrolli i plotë i periferaleve (printerët, skanerët, kartelat e ndryshme dhe modemet). Për mbushjen iniciale të SO kujdeset një program i vogël i cili gjendet në ROM (Read Only Memory) dhe i cili, posa që kompjuteri të kyçet në rrymë, e bartë SO në pjesën opertive të memorijes në RAM (Random Access Memory). 37 Cilat janë Sistemet operative të njohura? Që nga nisma e idesë për të shkruar një program me të cilin do të kontrollohej disku (apo atëherë disketa) dhe që ishte një nga idetë gjeniale të Bill Gejts-it të famshëm, u zhvilluan shumë sisteme operative të ndryshme, si për përdorime më specifike, ose për platforma të ndryshme kompjuterike. Megjithatë, disa nga sistemet operative të krijuara, nuk kanë fituar popullaritetin e duhur, ose nuk kanë gjetë përdorim të gjerë nga shfrytëzuesit. Sistemet operative të cilat janë shkruar për sistemet kompjuterike individuale (Personal Computers - PC) dhe të cilat janë përdorë në periudha kohore të caktuara që nga sistemi operativ i Bill Gejtsit i quajtur Disc Operating System (DOS), mund të rradhitennë këtë mënyrë: (1)Disk Operating System (DOS), (2)Windows 95, (3)Windows NT, (4)Windows 98 ME (5)Windows 2000, (6)Windows XP, (7)Windows XP Pro, (8)Windows VISTA (9)Windows 7 (10)Linux, (11)Mac (12)UNIX (varianti UBUNTU për PC), (13)DEC VMS, (14)IBM OS/2., (15)IBM OS/400, etj. Sistemet Operative më të njohura, mund të mbështesin mundësitë e ndryshme hardverike, si p.sh.: 38 Multi-user OS (Linux, Unix, Win2000>) Multiprocessing OS (Linux, Unix, Win2000>) Multitasking OS (Unix, Win98>) GUI OS (System7.x, Win, Mac) Sistemet operative më të reja të kompanisë Microsoft ( VISTA dhe WINDOWS 7), janë mjaft specifike dhe më të avancuara se sa ishin sistemet e mëhershme të familjes windows, dhe këto dy sisteme sot mbështesin edhe disa mundësi të reja, të cilat do të mund të definoheshin si: 1.AERO (Autentic, Energetic, Reflektiv, Open) teknikën 2.New GUI 3.DVD (Digital Video Disk)

21 4.DirectX10 (colection of application programing interface) për programim të Lojrave dhe video (Në figurën 9 dhe 10 janë dhënë figurat e dizajnuara me DirectX9 dhe DirectX10). Fig.9. DirectX9 39 Fig.10. DirectX10 Zakonisht, në zhvillimet e deritashme, sistemet operative janë zhvilluar për platforma specifike, pra janë të aplikueshëm në lloje specifike të kompjuterëve. Psh, SO Windows (3.1, 95, 98, 2000, XP ose NT) është dizajnuar që të përdoret me IBM - kompatible PC ose thjeshtë PC. Nga ana tjetër, sistemi operativ i quajtur Macintosh, mund të punon vetëm në kompjuterët Apple Macintosh, të cilët gjithashtu mund të jenë të llojit Personal Computer ose nganjëherë edhe të llojit minicomputer. Pra, këto dy lloje të kompjuterëve PC kompjuterët dhe Macintosh kompjuterët, ne i quajmë platforma (platforms). Platforma është sistem kompjuterik i llojit të caktuar, në të cilin mund të ekzekutohen (run) programet ose softveri kompjuterik gjithashtu i llojit të caktuar, i dizajnuar posaqërisht për atë platformë dhe i përkrahur nga sistemi operativ adekuat. SO dhe hardveri kompjuterik Si veprojnë Hardveri kompjuterik dhe SO? Softueri operariv vetvetiu nuk do të ishet efikas, po që se nuk do të shfrytëzonte përparësitë dhe vetitë e disa komponentave të rëndësishme harduerike, të cilat janë të nevojshme për punën efikase të sistemit operativ. Disa nga këto komponenta të rëndësishme hardverike, janë: ROM Memoria (mask ROM), EPROM, EEPROM dhe RAM Memoria 40 BIOS, EPROM, EEPROM, dhe Flash ROM Mikrochipi i emruar Read Only Memory (ROM) është i vendosur në Pllakën Amzë dhe përmbanë instrukcionet të cilave në mënyrë të drejtpërdrejtë ka mundësi që tu çaset vet mikroprocesori. ROM-i karakterizohet me një veti të posaqme përmbajtja e ROM it nuk fshihet, edhe kur kompjuteri çkyqet nga rryma. Përmbajtja e tij nuk mund të ndryshohet as me çfardo veprimesh dhe mënyrash, të cilat konsiderohen si të rëndomta për sistemin kompjuterik. ROMI i pra, as nuk fshihet as nuk ndryshohet. Në te nuk mund të shkruajmë asgjë. ROM-in e prodhon kompania e caktuar prodhues i ROM chipave, kurse e programion dhe e mbushë me instrukcione prodhuesi i kompjuterit, apo vet prodhuesi i ROM-it. Transfer i shenimeve nga ROM-i është më i shpejtë se nga cilido lloj i diskut, mirëpo më i ngadalshëm se sa nga RAM-i (Random Access Memory) Në Pllakën Amzë mund të gjenden lloje të ndryshme të ROM chipave si BIOS ROM, EEPROM, dhe Flash ROM. Basic Input/Output System (BIOS) Instrukcionet dhe të dhënat e vendosura në ROM, të cilat kontrollojnë procesin e ngritjes (boot process) të SO dhe hardverin kompjuterik, janë të njohura me një emër: Basic Input/Output System (BIOS).

22 ROM chipi i cili i përmbanë BIOS instrukcionet quhet ROM BIOS chipi, ose thjeshtë BIOS, dhe zakonisht shenohet me "BIOS" në pllakën Amzë. BIOS-i është pjesë shumë kritike e kompjuterit dhe njëkohësisht është pjesë me të cilën vëhet në jetë kompjuteri. Me BIOS përcaktohet se çfarë HD është i vendosur, ku dhe çfarë FD ka, çfarë lloj i memorijes është instaluar, si dhe cilat nga shumë njësitë tjera hardverike janë prezente dhe duhet aktivizuar në sistemin kompjuterik. BIOS it shërben sikur ndërlidhje ndërmjet softverit operativ të kompjuterit dhe komponentave të ndryshme hardverike të cilat i mbështetë ai softuer. BIOS detyrat - të specifikuara në Figurën 41 BIOS lehtë vërehet në \pllakën Amzë nga se është më i madhi nga të gjithë chipat tjerë dhe ka një mbulesë të ndritëshme plastike, me emrin e prodhuesit, numrin serial të chipit, dhe datën kur është prodhuar. Këto shenime duhen kur tregohet nevoja që këtë chip ta zëvendësojmë (Upgrade). EPROM, EEPROM, dhe Flash ROM EPROM dhe EEPROM janë ROM chipa të cilët mund të fshihen dhe të riprogramohen - Erasable Programmable Read-Only Memory (EPROM) është një lloj special i ROM-ave të programueshëm (PROM) që mund të fshihen me ndikimin e dritës ultravjollcë që futet përmes dritares në pjesën e sipërme të chipit. Në ROM janë instrukcionet të cilat identifikojnë hardverin dhe mundësojnë aktivizimin e tij. Kohë pas kohe ka nevojë që këto instrukcione të reprogramohen ose të zëvendësohen me tjera, pasi që të zëvendësohen pajisjet. Electrically Erasable Programmable ROMemory (EEPROM) chipat janë të fshijshëm duke përdorë një voltazhë elektrike më të lartë se ajo normalja. Kur BIOS-i është i vendosur në EEPROM, ai mund të përtrihet (upgrade) duke i aktivizuar (run) instrukcionet speciale. Flash ROM është një EEPROM chip special i cili është zhvilluar si rezultat i zhvillimeve në EEPROM teknologjit. Flash ROM i që përmbanë BIOS-in, përdoret në shumicën e sistemeve të reja. Mund të reprogramohet me ndihmën e softuerit special. Kjo teknologji e ndrrimit të BIOS-it me softuer special, është e njohur si FLASHING.. BIOS-i i aplikuar në Flash memorje, sot është i njohur si plug-and-play BIOS, dhe ai mbështetet nga plugand-play pajisjet. Ky lloj i chip-ave i ruanë shenimet edhe kur kompjuteri fiket, pra shenimet janë të ruajtura në mënyrë të përhershme. 42 RAM i dhe cache/coast memorja RAM i ose Random Access Memory Random Access Memory (ose RAM) konsiderohet si memorje e përkohshme apo e paqëndrueshme. Përbërja e RAM-it humbet kur kompjuteri çkyqet nga rrjeti elektrik, dhe kjo humbje është e përhershme, pra me kyçjen e sërishme të kompjuterit në rrjet, përbërja e mëparshme e RAM memorjes nuk rigjenerohet.. Mikrochipi i emëruar RAM në kompjuter i ruan shenimet dhe programet të cilat mikroprocesori është duke i procesuar, ose RAM i është memorie në të cilën vendosen shenimet që përdoren shpesh dhe të cilat kërkohen shpesh dhe/ose menjëherë nga CPU. Kompjuteri me RAM të madh ka kapacitet më të madh për të mbajtur dhe për të procesuar programe më të mëdha dhe datoteka më të mëdha. Sasia e RAM memorijes dhe lloji i saj i vendosur në sistem, ndikojnë dukshëm në performansat e sistemit kompjuterik. Disa programe kërkojnë më shumë memorie, disa më pak. Psh Windows 95, 98, ose ME kërkojnë 64 MB. Sot zakonisht kërkohet që në kompjuter të jet i vendosur RAM-i prej 128 MB deri në 512 MB. Natyrisht, ka kompjuterë të të cilët Ram memorija e vendosur është deri në disa GB, çka dukshëm ndikon në koston investuese. Me windows Vista ose Windows 7, sistemi punon mire me 1 GB RAM e më shumë. Sot përdoren dy lloje të RAM it: 1.Static RAM (SRAM) 2.Dynamic RAM (DRAM).

23 SRAM është relativisht i shtrenjtë por shumë i shpejtë. Në SRAM ruhen shenimet gjithnjë derisa ka furnizim me energji elektrike. SRAM-i përdoret si cache memory. DRAM i është i lire, dhe më i ngadalshëm dhe është me dimensione të vogla. DRAM i vendos të dhënat në kondensatorë të vegjël të cilët kohë pas kohe duhet të rifreskohen për ti ruajtë shenimet. Kur kompjuteri çkyqet, shenimet fshihen. 43 RAM i vendoset mbi motherboard dhe i përforcuar, ose në formë të chipave të vegjël që emërohen Dual Inline Package (DIPs). RAM i mund të vendoset në formë të plug-in moduleve memorike. Këto module memorike mund të jenë: 1.SIMM (Single Inline Memory Modules); 2.DIMM (Dual Inline Memory Modules). SIMM dhe DIMM janë kartela që mund të ndrrohen dhe të zëvendësohen me njësi (increment) më të vogla apo më të mëdha memorike. Për të pasur më shumë memorie në kompjuter, është ide e mirë, mirëpo shumë sisteme kompjuterike kanë përkufizime sa i përket sasisë dhe llojit të RAM memories të cilin do ta përkrahnin. Disa sisteme kërkojnë SIMM, kurse disa kërkojnë që SIMM të vendoset me dy ose katër module. Gjithashtu, disa sisteme kërkojnë RAM me paritet (i vendosur sistemi për kërkim të gabimeve) ndërsa disa përdorin RAM-in pa paritet (pa system të kontrollit të gabimeve). Në tabelën në vijim janë dhënë llojet e RAM memorjes dhe mundësitë e tyre: LLOJET E RAM-EVE DHE MUNDËSITË E TYRE Tipi Përdorimi Mundësitë Shenim SRAM L1 dhe L2 Cashe Shumë i shpejt dhe nuk ka nevojë të rifreskohet Zenë mjaft hapsirë dhe shumë i shtenjtë Si meorje kryesore Më e vogël dhe më e lirë DRAM ose kartelë zgjeruesese SRAM-i Më i ngadalshëm se SRAM, ka dalë nga përdorimi FPM Memorje kryesore, DRAM Video memorje Nuk kërkon në çdo çasje Memorije e rreshtat dhe kolonat dhe ngadalshme dhe nuk nuk i duhet suport specialpërdoret më EDO - Memorje kryesore, Çasja e re në mem fillon Nuk punon mirë mbi

24 DRAM\Video memorje pa mabruar e mëparshmja 75 MHz 44 SDRAM Mbështetë E sinkronizuar me orën shumështresimet e Memorje kryesore, sistemore dhe punon me brendëshme dhe Video memorje mbi 1000 Mhz çasjet e reja pa mbaruar të vjetrat DDR Memorje kryesore, shirit me gjerësi të Më i shtrenjtë se sa dyfisht dhe me transfer të SRAM Video memorje dyfisht të shenimeve për SDRAM-i një clock DRD Memorje kryesore, Bazuar në shpejtësinë e Pronësi e INTEL-it madhe të 16-bit busit në RAM Video memorje dhe RAMBUS-it 400 MHz Bazuar në shpejtësinë e Memorje kryesore,madhe të 64-bit busit në SLDR AM Video memorje 200 MHz duke dyfishuar transferin Standard i hapur Vëmendje: Nganjëherë kërkohet që të rregullohet (agjustohet) BIOS-i që të njeh përdorimin e RAM it me paritet ose pa paritet, mvarësisht nga lloji i pllakës amzë. Në sistemet kompjuterike mund të përdoren forma të specializuara të RAM memories, për të përkrahë kërkesat e specializuara të shfrytëzimit, si për shembull: Video RAM (VRAM) dhe Windows RAM (WRAM) janë llojet më të mira të memories për punë të video komponentave kompjuterike video kartelave. Kartelat më të reja grafike mbështesin sistemet e reja të RAM it, si psh DRAM - i i sinkronizuar (SDRAM). RAMDAC (random access memory Digital to Analog Converter) është lloji tjetër i RAM it të specilizuar, i dizajnuar që të konverton fotot e koduara digjitale në signale analoge për paraqitje në monitor. Cache Memoria Cashe është një formë speciale e chipit kompjuterik, i dizajnuar për të ngritur performansat e memorijes dhe shpejtësinë e procesimit të shenimeve. Në Cache memorie ruhen të dhënat të cilave CPU i çaset më së shpeshti. Nga cashe memoria, të dhënat barten shumë shpejt në CPU. Shumë nga kompjuterët posedojnë dy cashe nivele, të ndara: L1 cache i vendosur në CPU L2 cache i vendosur ndërmjet CPU dhe DRAM 45 L1 cache është më i shpejtë se L2 ngase gjendet afër CPU-së dhe aktivizohet me shpejtësinë e njejtë si CPU. Kjo memorie është e para në rradhë të cilës i adresohet CPU-ja. Nëse shenimet nuk gjenden në L1 cache, kërkimi vazhdon në L2 cache, dhe së fundi në memorien kryesore në DIMM. Inicializimi dhe testimi i harduerit sistemor sekuencat e ngritjes së sistemit operativ Bootstrap

25 Vënia në veprim (Run) e Sistemit Operativ, do të thotë që këtë SO, kompjuteri e ka vendos (load) në Random Access Memory (RAM). Kur kompjuteri kyçet në rrjetin elektrik, gjatë procesit në vijim ai e shfrytëzon një program të vogël që quhet bootstrap loader (BSL). BSL është i vendosur në BIOS chipin e kompjuterit, kurse ky i fundit është i vendosur në pjesën sistemore. Funksioni kryesor i bootstrap it përfshinë testimin e hardverit kompjuterik si dhe vendosjen e SO në RAM. Nga se programi bootstrap është i vendosur brenda BIOS chipit, ky zakonisht mund të quhet edhe BIOS control. Power-on self-test (POST) Testi i kyçjes Për të testuar hardverin e kompjuterit, bootstrap-i e thirr programin e emërtuar power-on self-test ose POST. Me këtë test, CPU e kontrollon vetveten dhe pastaj i kontrollon tajmerat sistemor të kompjuterit. POST-i kontrollon RAM memorien duke shkruar disa shënime testuese në secilin RAM chip dhe duke i lexuar ato. Me këtë testohet shpejtësia e memorimit dhe e lecimit të të dhënave në dhe nga RAM-i. Në rast të dallimeve, konstatohen problemet. Nëse POST-i konstaton gabimet (errors), ai qon mesazhin e duhur në monitor, për të informuar shfrytëzuesin se për çfarë gabimi ëstë fjala. Në rast të kundërt, kur POST-i nuk konstaton gabime, ndgjohet një signal në formë të një beep-i, në ç rast në display afishohen mesazhet e duhura të SO, çka na bënë me dije se bootstrap-i ka kaluar 46 POST-in. Megjithatë, domethëniet e beep signaleve varen edhe nga prodhuesi i BIOS-it. Janë tre prodhuesit më të njohur të BIOS: 1.AMIBIOS (American Megatrends, Inc.), 2.PhoenixBIOS (Phoenix Technologies Ltd), 3.AwardBIOS (Award Software, Inc.). POST-i është një fazë e rëndësishme e bootstrap procesit. Dhe për këtë zakonisht mund të mësohet në detaje në manualin i cili merret me rastin e blerjes së kompjuterit, në shënimet për motherboard dhe për BIOS. Boot sekuencat Boot sekuencat janë veprime (operacione) të cilat i ndërmerr BSL gjatë ngritjes së sistemit operativ të kompjuterit Këto sekuenca realizohen në seri (në varg, njëra pas tjetrës) brenda PC dhe janë veprimeve të domosdoshme që realizohen derisa të përfundon procesi i ngritjes së SO. Kur mund të themi se ka përfubduar procesi i ngritjes së SO? SO është ngritë plotësisht, atëherë kur kompjuteri na bënë me dije që janë kryer të gjitha sekuencat e veprimeve të boot procesit dhe definitivisht vihet në dispozicion të plotë të shfrytëzuesit. Kjo më së miri mund të vërehet nga kursori në monitor i cili e merr formën e shigjetës dhe kë kursor është i lirë për të vepruar në komandën e shfrytëzuesit. Numri i sekuencave që ndodhin në procesin e ngritjes varet se a ka ndërmarr shfrytëzuesi cold boot (ngritjen e ftohtë) apo warm boot (ngritjen e nxehtë). Cold boot apo ngritja e ftohtë, fillon me momentin që pulla e kyçjes së PC në rrjetin elektrik, vëhet në ON. Cold boot involvon një numër të konsiderueshëm ndodhishë që fillojnë me aktivizimin e Bootstrap-it (BIOS). Cold boot- i kushtëzon BIOS-in që ti qon sekuencat e ngritjes së SO të kompjuterit nëpër një seri hapash me të cilat verifikohet integriteti i sistemit. 47 Warm boot realizohet kur kompjuteri ristartohet ose resetohet, duke mos e çkyçë pullën kryesore të furnizimit. Warm boot-i mund të realizohet edhe përmes Ctrl + Alt + Delete veprimit. Hapat e përgjithëshëm gjatë ngritjes së sistemit (boot sekuencat) janë treguar në tabelën në vijim. SEKUENCAT E NGRITJES SË FTOHTË HapiPajisja Përshkrimi Inicializimi i grupit furnizues. Chipat Grupi furnizues presin furniziminme signal të duhur 1 nga grupi furnizues BIOS ROM Procesori kërkon startimin e

26 programit boot nga BIOS-i, pointeri 2 e thrret procesorin nëse e gjenë këtë BIOS-i e realizon POST testin. Nëse POST ka gabim fatal, ndërpritet procesi i 3 ngritjes BIOS-i kërkon një video card Video program të BIOS-it dhe e eksekuton 4 atë për të inicializuar video kartelën BIOS-i kërkon për çfardo pajisje BIOSI tjetër 5 tjetër si psh HD dhe i aktivizon ato BIOS-i e paraqet ekranin e vet Ekrani startues 6 fillestar startues BIOS-i teston komponentat tjera Memorja 7 sistemore dhe nisë testin e memorjes Hardware BIOS-i teston sistemin për të gjetur haedverin e ndryshëm në sistem. Njëkohësisht konfigurohen HD dhe 8 tajmingu i memorjes BIOS-i konfiguron Pajisjet Plug and 9 Plug and Play Play Configuration BIOS-i paraqet një përmbledhje të 10 screen konfiguaracionit 11 Boot Drive BIOS-i kërkon drajvin që duhet nxitur, duke u mbështetur në boot sekuencat Boot Record BIOS-i kërkon pajisjen prioritare nga e cila duhet të ngritet sistemi për së 12 pari BIOS-i fillon ta ngrit sistemin Operating system operativ, duke i shfrytëzuar 13 udhëzimet Nëse BIOS nuk i gjenë pajisjet që Error mund të ngriten, paraqet një mesazh gabimi dhe e ndërprenë procesin e 14 ngritjes 48 Mbushja (loading) e Sistemit Operativ në RAM dhe testimi i konfiguracionit hardverik Bootstrap (BSL) moduli programor, e gjenë SO në HD dhe e kopjon atë në RAM. Deri te WIN2000, Bootstrap loader-i kishte një rradhitje speciale të kërkimit të boot fajlit të SO: -Kërkimi në Flopy Disk. -Kërkimi në HD; -Kërkimi në CD ROM Sot, zakonisht, SO gjendet në HD. Kjo rradhitje e kërkimit, mund të ndryshohet duke hyrë në BIOS setaup. Nga WIN 2000 e këndej rradha e kërkimit të SO është: 1.hard drive 2.CD-ROM Kur BSL e gjen një modul të shkurtë programor - boot record, e kopjon atë në RAM.

27 BSL i kërkon edhe disa module tjera programore të Sistemit Operativ në Hard Disk, i kopjon ato në RAM dhe i aktivizon (Run). Pas kësaj, BSL nuk është më i nevojshëm. Kontrollin mbi Sistemin Operativ tani e merr moduli programor i ngritjes (Run) të Sistemit Operativ. Hapi i fundit i boot modulit, është që të gjen fajlin për shqyrtimin e konfiguracionit hardverik të kompjuterit si dhe të aktivizon drajverat e pajisjeve të identifikuara Sistemet operative (OS) janë programe softuerike të cilat kontrollojnë dhe mbikqyrin me mija operacione dhe njëkohësisht ndërmjetësojnë mes userit dhe kompjuterit si dhe i aktivizojnë (run) aplikacionet. OS është i dizajnuar që të mbikqyrë veprimet e programeve si që janë web browserat, procesorët e tekstit, tabelat llogaritëse. Bazat e shenimeve, programet, etj. Zakonisht, kompjuteri blehet me OS të instaluar brenda tij. 49 Kompjuterët e dizajnuar për shfrytëzues individual (PC) mund të kenë OS për punë më pak komplekse se që janë OS të kompjuterët e nivelit SERVER. Hardveri bashkëkohor mundëson kryerjen e numrit të madh të instrukcioneve në second. Kjo mundëson që edhe SO të realizojnë shumë detyra komplekse në të njejtën kohë. Për punë më të komplikuara që kryejnë kompjuterët serverë SO patjetër duhet që të mbështetë punën në rrjet (Network Operating Systems - NOS). Kompjuteri i shpejtë me SO që mbështetë NOS zakonisht janë në kompanitë e mëdha ose te Internet Provajderat e mdhenjë. Që mundësojnë aktivizimin e shumë lidhjeve dhe shumë programeve përnjëherë Secili SO përmbanë tri komponente kryesore të cilat e karakaterizojnë. 1.User interface Secili user komunikon me SO të kompjuterit, perms një ndërmjetsuesi (Interface). Thënë thjeshtë, user interface është pjesë e SO, të cilin personi e shfrytëzon për të shprehë urdhëresat duke i shkruar ato në CPL (Comand Prompt Line), ose duke klikuar mbi objekte grafike të Graphical User Interface (GUI teknologjia). 2.Kernel i ështe bërthama e SO. Kernel-i shtë përgjegjës për të mbushë (loading), për të ekzekutuar (running) dhe për të menaxhuar hyrjet dhe daljet. 3.File management system (FMS) Është pjesë e SO të cilën ky e shfrytëzon për të organizuar dhe për të menaxhuar fajlat në kompjuter. Po çka është fajlli? Fajlli (file) është një bashkësi e të dhënave (shenimeve) të përmbledhura brenda një emir logjik që e quajmë filename (emir i fajllit). Virtualisht, të gjitha informacionet e ruajtura në kompjuter, janë në formë të fajllave. Fajllat mund të jenë të ndryshëm, si psh, program files,, data files, text files, etj. Mënyra me të cilën SO i organizon informatat lidhur me fajllat, quhet file system. 50 Shumë SO përdorin sistemin hierarkal të fajllave (hierarchical file system) sipas të cilit fajllat janë të organizuar brenda direktoriumeve apo folderëve dhe me strukturim të pemës (tree). Folderi fillestar quhet burimor (root directory). SI FUNKSIONON SISTEMI OPERATIV? Të gjitha sistemet operative i realizojnë disa funksione të njejta themelore, pa marrë parasysh kapacitetin e kompjuterit apo ndërlikueshmërinë e softuerit të instaluar. Këto funksione themelore janë: 1.Menaxhimi i fajllave dhe folderëve (File and folder management) Sistemi operativ e formon strukturën e fajllave në HD e kompjuterit, pra aty ku shenimet e shfrytëzuesit mund të magazinohen (stored) dhe përsëri të lexohen. Kur fajli është dërguar në ruajtje (save), SO e ruan atë, duke i bashkangjitur atij një emër si dhe e mbanë në mend se ku e ka vendosë atë fajl në HD, në mënyrë që ta përdorë edhe heart tjera. 2.Menaxhimi i aplikacioneve Kur shfrytëzuesi kërkon një program ose document, Sistemi Operativ e gjenë atë aplikacion dhe e zhgarkon (Load) atë në memorien primare ose në RAM të kompjuterit. Neqoftëse duhet që të zhgarkohen më shumë progrme apo datoteka, SO duhet që të kujdeset për alokimin e resurseve të kompjuterit. 3.Suporti i programeve vetmbajtëse (built-in utility) Programet ndihmëse (Utility programs) janë ato programe të cilat OS i përdorë për të mirëmbajtë apo për të riparuar vetvehten. Këto programe ndihmojnë që

28 të identifikohet problemi, që të përcaktohet lokacioni i fajlit të prishur, që të riparohen fajllat e dëmtuar, dhe të bëhet një backup i shenimeve (data backup)., Për shembull, në kuadër të SO Windows, mund të aktivizohet një program ndihmës Defrag, i cili shqyrton HD nëse ka fajlla të shkatrruar, fajlla të shkapërderdhur nëpër pjesë të ndryshme të diskut dhe probleme tjera fizike Kontrolli i çasjes në hardverin kompjuterik Sistemi operativ qëndron ndërmjet Programeve kompjuterike tjera (softuerit) dhe BIOS - it. Dihet që BIOS bën kontrollin actual të hardverit. Të gjitha programet të cilat gjatë punës së tyre kanë nevojë për shfrytëzim të hardverit, duhet që këtë ta bëjnë perms Sistemit Operativ SO mundëson ças1e në hardver përmes BIOS-it ose përmes drajverave të pajisjeve hardverike. Që nga WIN2000 e këtej, SO e urëzon BIOS- in dhe i çaset hardverit direkt. Softueri kompjuterik shkruhet duke iu përshtatur kërkesave të sistemit operativ specifik. Programet e shkruajtura që të eksekutohen në ambientin e SO UNIX nuk do të punonin në SO WINDOWS, dhe anasjelltas. SO e lehtëson programerin që të mos ngarkohet me çështje hardverike, gjatë shkrimit të ndonjë aplikacioni. Nëse SO nuk i komunikon informatat mes aplikacionit dhe hardverit, atëherë ai aplikacion duhet të rishkruhet çdoherë kur instalohet në një kompjuter tjetër. ÇKA ËSHTË DOS DHE PSE DUHET TA MËSOJMË Microsofti në vitet 80-ta zhvilloi në sistem operativ specifik, që e emërtoi Disk Operating System (DOS), i cili gjithashtu quhej edhe MS-DOS (1981). DOS-i u zhvillua për IBM Personal kompjuterët. Windows 98 dhe më vonë edhe Windows 2000 i mbështesin DOS komandat me qëllim që të adresojnë të gjitha çështjet kompatabile që kanë të bëjnë me aplikacionet më të vjetra. Thënë më thjeshtë, DOS sot paraqet një kolekcion të programeve dhe urdhëresave të cilat përdoren për të kontrolluar veprimet e përgjithëshme kompjuterike të cilat bazohen në disk sistemin. Mund të veçohen 3 seksione të cilat e përmbajnë Disk Operating System. 52 Boot files Të cilat shfrytëzohen gjatë boot procesit (pra gjatë ngritjes së sistemit). File management files I mundëson sistemit që të menaxhon të dhënat të cilat ai i ka angazhuar. Utility files I mundësojnë shfrytëzuesit që të menaxhojnë resurset e sisitemit, çrregullimet e sistemit dhe të konfiguron rregullimet e duhura të sistemit. DOS programet zakonisht punojnë në prapavijë, duke lejuar shfrytëzuesin e kompjuterit që të futë karakteret nga tastiera, që të definon strukturën e fajllit për ta ruajtur në disk dhe të drejton shenimet kah monitori apo kah printeri. Parimisht, Disk Operating System është përgjegjës për gjetje (Find) dhe për organizim të shenimeve dhe të aplikimeve në disk. Futja në përdorim e sistemeve operative të cilat përdorin Graphical User Interface (GUI), siqë janë Microsoft Windows, e kishin trajtuar DOS-in si një aplikacion të vjetruar. mirëpo DOS-i po vazhdon të ket rol me rëndësi në shumë fusha, përfshi këtu programimin, aktivizimin e aplikacioneve të vjetra, dhe instalimin e sistemit operativ Windows, posaqërisht nëse kemi një kompjuter më të vjetër. Të gjitha gjeneratat e Windows deri më tani, mbështesin DOS komandat, për të ruajtur kompatabilitetin me aplikacionet e vjetra. Për këtë shkak, njohja me DOS-in është e preferueshme para instalimit të S WINDOWS. Elementet bazike të DOS -it Këto janë disa çështje të cilat duhet të merren në konsideratë gjatë punës me DOS: DOS është një Sistem Operativ me Command line dhe nuk është shumë miqsor me shfrytëzuesin; Mënyra më e mirë për ta mësuar DOS - in, është që atë ta përdorësh.. DOS mund të aktivizon vetëm një program në të njejtën kohë. Ai nuk është multitasking. 53 DOS mund të aktivizon vetëm programe të shkurta dhe ka kufizime në shfrytëzimin e memorijes.

29 DOS në sitemet e reja kompjuterike paraqet një vegël esenciale për të gjithë IT profesionistët dhe përdoret në mënyrë ekstenzive për të shqyrtuar dhe për të gjetur gabimet (troubleshooting). KONFIGURACIONET E NDRYSHME TË SISTEMEVE KOMPJUTERIKE MakroKopjuterët (Mainframes) Makrokompjuterët apo Kompjuterët qendror janë sisteme kompjuterike me një kompjuter të fuqishëm në qendër dhe shumë kompjuterë tjerë operativ të cilët janë të kuçr në këtë. Me sisteme kompjuterike të këtilla, kompanitë e mëdha dhe institucionet i automatizojnë punët e ndryshme me qëllim të ngritjes së efikasitetit. Modelet mainframe zakonisht përbëhen nga kompjuterët e centralizuar, të vendosur në ambient të klimatizuar mirë dhe të siguruar nga elektriciteti statik. Zakonisht, MainFrame kompjuterët qëndrojnë të kyçur 24 orë me vite të tëra. Vendet e punës formohen me terminale të thjeshtë ("dumb terminals"). Këta terminal të pamençur kanë çmime të ulëta ngase përbëhen nga monitori, tastiera (keyboard) dhe porti komunikues përmes të cilit lidhen me kompjuterin kryesor. Numri i terminaleve të lidhura mund të arrinë deri në Mainframe sistemi kompjuterik mbështetet nga një kompjuter qendror apo nga një grup kompjuterësh të këtillë, të cilët lehtë mund të menaxhohen dhe të mirëmbahen. Konfiguracioni i këtillë ka disa përparësi, veçanërisht nga aspekti i sigurisë më të madhe. Mainframe sistemet ishin shumë të popullarizuar dhe të përhapur gjatë viteve 80-ta. Ndër këto sisteme, më të njohurat ishin: IBM z9, IBM/360, Hanywell, Burroughs, UNIVAC 1100/2200, etj., kurse tregu i mainframe kompjuterëve dominohej nga IBM dhe DEC. 54 Më vonë këta prodhues zhvilluan mini komputerët, që ishin më të vegjël dhe më të lirë. Mini kompjuterët ofronin kapacitete të njejta me kosto më të ulët të punës, mirëpo kërkohej investim kapital më i madh. Mainframe sot luajnë rol të madh në kompjuterizimin e korporatave. Konsiderohet që sot janë mbi 20 Mio terminale të thjeshtë në përdorim, kurse mbi 20 Mio PC aktualisht janë në rolin e terminaleve. Të gjitha këto terminale, janë pajisje që mbështesin American Standard Code for Information Interchange (ASCII), dhe njëkohësisht të njohur si ekranet e gjelbër ("green screens"), sepse afishojnë shkronjat ngjyrë të gjelbër. Kompjuterët Personal (PC) Kompjuterët personal të njohur edhe si PC, janë të destinuar për përdoim individual, pra që mund të përdoren në shtëpi dhe në zyrë, me kapacitet të madh memorje si dhe me procesorë të fortë. Me zhvillimin e PC, dhe me avancimin e shpejtë të sistemit operativ Windows, u afirmua teknologjia e Graphical User Interface (GUI), që sot është standard botnor dhe është i pranueshëm nga të gjithë shfrytëzuesit e PC. GUI së pari është përdorë në Xerox dhe në Apple kompjuterët. Mbështetur në GUI, janë zhvilluar me qindra aplikacione për Windows. Aktualisht, PC teknologjia shënon ngritje, duke aspiruar pikën kur do të merrte mbi vete punët e ndërmarrjeve. PS kompjuterët në një klasifikim klasik mund të ndahen: 1.Desktop kompjuterët 2.Laptop kompjuterët 3.Notebook Disa nga përparsitë e PC: 55 Hardware i standardizuar Sistemi operativ i standardizuar dhe efikas; Përdorimi i GUI interface Kosto e ulët për pajisije dhe në përdorim (në krahasim me mainframe) Informatizim i distribuuar Fleksibilitet për shfrytëzuesin Produktivitet i lartë në aplikim Anët e dobëta të PC janë: Desktop kompjuterët kanë koston mesatare më te larte se terminalet e thjeshtë, për aplikime të thjeshta industriale. Pa mbështetje të centralizuar (backup), për ruajtjen e sigurt të shenimeve

30 Pa menagjim qendror Risku i madh (fizik, çasja në shenime dhe mbrojtja anti virus) Kosto e lartë e menagjimit dhe mirëmbajtjes. Lidhja e sistemeve kompjuterike Kompjuterët personal (PC) janë pajisje individuale, fikse apo mobile, pra - këta janë të pavarur nga kompjuterët e tjerë. Secili PC (home computer - desktop apo Laptop) është plotësisht autonom dhe mund të konsiderohet si një vend pune i kompletuar pra si jë WORKSTATION. Share (bashkëpërdorm) i resurseve - Kompjuterët në kompanitë biznesore, në zyrat e institucioneve shtetërore, në shkolla dhe universitete, etj, kërkojnë mundësi për këmbim të informatave dhe për bashkë përdorim të pajisjeve dhe resurseve. Për të përmbushur këtë kërkesë, janë zhvilluar metoda për ndërlidhjen e kompjuterëve. Kjo metodë është emëruar rrjetimi apo lidhja në rrjet (networking). Rrjetin (network) e përbëjnë hardveri, softveri dhe protokolet. Disa nga elementet e ndryshme të rrjetit: Kompjuterët duhet të jenë të pajisur me NIC (Network Interface Card); Hub i, pajisje përmbledhëse (Disa me 1); Briges - urat për kalime të shenimeve 56 Routers (varianti i lirë Proxy Server) Svitches porte shumë kanalshe kabllot të cilët janë të ndërlidhur ashtu që resurset e tyre të mund të bashkë - shfrytëzohen. Shkollat dhe fakultetet kanë rrjetat e tyre. Kopjuterët që shfrytëzojnë studentët, mësimdhënësit, dhe administrata zakonisht lidhen në një rrjet. Në këtë mënyrë së paku kursehet që mos të blehen pajisjet periferike, si psh printerët, për çdo kompjuter. Zgjidhje e mirë në këso raste është bashkë shfrytëzimi i resurseve (share). Nëse bashkarisht shfrytëzohet ndonjë program, pas çdo ndryshimi prej cilit do shfrytëzues, vlerat e ndryshuara mund të ruhet vetëm në kompjuterin qendror. Në këtë rast, me rëndësi janë çështjet e autorizimeve dhe hierarkia e tyre. Përveç shkollës apo institucionit, rrjeti mund të shtrihet edhe në nievel të një komune, në bashkësi komunash, etj. Këto rrjeta lokale quhen LAN (Local Area Network) Kur disa rrjeta lokale lidhen mes veti në një rrjet integral, rrjeti i këtillë quhet WAN. RRJETAT KOMPJUTERIKE Sistemet kompjutertike distributive (SKD) Sistemet Kompjuterike Distributive (SKD) përbëhen nga disa stacione punuese lokale të lidhura me një rrjet. Në SKD, secili kompjuter është i pajisur me procesorin e vet dhe me memorije operative pra, secili kompjuter i kyçur në rrjet, njëkohësisht është autonom dhe nga ana tjetër edhe element i rrjetit të formuar kompjuterik; Rrjetin kompjuterik, sistemi kompjuterik distributiv, e shfrytëzon për komunikim sipas parimit Secili me secilin. Qëllimi i formimit të një rrjetimi të këtillë është që të realizohet këmbimi i informatave, shfrytëzimi i resurseve të përbashkëta hardverike dhe softuerike, përpunimi i përbashkët i të dhënave dhe shfrytëzimi i resurseve tjera hardverike që janë të kyçura në atë sistem. 57 Mund të konstatojmë që një rrjet kompjuterik është i formuar, vetëm atëherë kur brenda tij do të mund të barten të dhënat, programet apo të shfrytëzohen resurset e përbashkëta. Pa rrjet nuk mund të kemi as Sistem Kompjuterik Distributiv. Numri maksimal i stacioneve punuese të kyçura në SKD mvaret nga lloji dhe funksionaliteti i rrjetit. Në rolin e stacioneve punuese mund të jenë të vendosur kompjuterët personal (PC) të llojeve të ndryshme, kurse resurset tjera si printerët e ndryshëm, skanerët, stacionet grafike si dhe serverët e fuqishëm dhe superkompjuterët modern gjithashtu mund të jenë të kyçur në rrjet dhe mund të komunikojnë njëri me tjetrin gjithashtu në rolin e stacioneve punuese.

31 Komunikimin e një stacioni punues me të tjerët në rrjet, e mundëson sistemi operativ që në vete i ka serviset dhe drajverat që përkrahin punën në rrjetin distributiv. Sistemet Operative të rrjetave sot janë integruar brenda sistemeve operative standarde. Pse duhet të ngriten dhe të përdoren Sistemet Kompjuterike Distrubitive? Bashkëshfrytëzimi i resurseve Sistemet kompjuterike distributive mundësojnë krijimin dhe shfrytëzimin e datotekave të mëdha që vendosen në server dhe në këto datoteka kanë çasje të gjithë kompjuterët e autorizuar. Këto sisteme mundësojnë edhe kyçjen e printerëve special, skanerëve të mdhenjë dhe periferaleve tjera. Shpejtësia e procesimit sistemet e këtilla bëjnë procesimin e të dhënave shumë më shpejt në krahasim me sistemet tjera, meqenëse secili stacion punues ka procesorin dhe memorijen e vetë, kështu që procesimet e mëdha mund të kryhen paralelisht. Menaxhimin i operimeve të këtilla të procesimit paralel e bënë serveri. Besueshmëria Me Sistemet Kompjuterike Distributive ngritet besueshmëria e sistemit. Nëse një stacion del nga funksioni, punën e tij e marrin sacionet tjera në kuadër të atij sistemi. Komunikimi Synimi kryesor i secilit rrjet kompjuterik është këmbimi i informatave përmes rrjetit. Në këto SKD ky këmbim i informatave mund të realizohet në mënyrë intensive. Obligimet e SO të rrjetit Sistemi operativ i rrjetit kompjutetik bënë në mënyrë permanente kontrollin e të drejtave për të hyrë në rrjet (autentifikimin) e secilit që tënton ta bënë këtë hyrje, si dhe menaxhimin e resurseve të përbashkta dhe kontrollin e çasjes në resurse (autorizimin). 58 Sistemi Operativ i instaluar në kompjuter, drejton me protokolet dhe rregullat e komunikimit në rrjet. Sistemet Operative moderne mundësojnë dhe përkrahin punën në rrjet, çka nuk ka qenë rasti me sistemin MS DOS. Topologjia e rrjetit

32 1. Topologjia e lidhjes totale Te ky lloj i topologjisë, secili kompjuter (stacion pune) lidhet përmes linjës komunikuese, me të gjitha stacionet tjera në rrjet. Nëse numri i stacioneve është n, numri i linkave në rrjet do të ishte n*(n-1)/2. Ky është modeli teorik, të cilin në praktikë më rrallë mund ta hasim. Fig.11 Topologjia magjistrale te kjo lloj topologjie, të gjithë kompjuterët në rrjet janë të lidhur në një magjistralë në një linjë. Shkëputja e linjës apo e ndonjë nyje, sistemin e bënë pasiv. Fig Topologjia unazore Kompjuterët lidhen në rreth, pra në magjistrale të mbyllur rrethore. Mënyra e kyçjes i ngjanë topologjisë magjistrale. Parimi i punës: shënimet çarkullojnë në rreth në njërën kahje dhe secila nyje ofron shënime në rrjet ose pranon shënime nga rrjeti. Në këtë lloj rrjetash, i shmangemi kolizioneve duke formuar signale elektronike të quajtura token dhe të cilët qarkullojnë nëpër rrjet dhe i bashkangjiten mesazhit i cili i dërgohet kompjuterit tjetër. Pas pranimit të shenimeve nga ana e kompjuterit tjetër, pranuesi e liron tokenin dhe e kthen prapa në rrjet. Ky parim i ka shërbyer kompanisë IBM për të krijuar IBM TOKEN RING që ka veti sikur magjistrala. Fig.13 Topologjia e pemës nga nyja qendrore në rrjet e cila njëkohësisht paraqet pikën fillestare të rrjetit, degëzohet hierarkia e nyjeve nga lart poshtë ngjashëm me degëzimin e pemës. Ky konfiguracion ka kosto investiv të ulët, mirëpo nëse dështojnë nyjet kah maja e hierarkisë, bie rrjeti, duke u ndarë në dysh. Fig.14 Topologjia YLL rrjedh nga faza fillestare e zhvillimit të rrjetave, kur mainframe kompjuterët rrethoheshin me terminalë. Në rast të këtij konfiguracioni shfrytëzohet HUB-i i cili ka numër të mjaftueshëm të kyçjeve. Sistemi nuk mvaret nga gjendja e 60

33 nyjeve në rrjet. Mund të përdoren edhe më shumë HUB-a dhe të konfigurohet rrjeti shumë i përbërë. Ky konfiguracion është i mirë për kombinim të mainframe me mikrokompjuterë për procesime të kombinuara. Fig.15 Llojet e rrjetave kompjuterike LAN (Local Area Network ) LAN paraqet rrjetin kompjuterik që lidhet në kuadër të ndonjë shkolle, fakulteti, apo ndërmarrje dhe është një kombinim i hardverit, softuerit, kanaleve komunikuese, protokoleve dhe mjeteve lidhëse të dy apo më shumë kompjuterëve, në hapsirën e kufizuar (lokale). Fig Komponentet e rrjetit kompjuterik Kusht për kyçjen e elementeve në rrejt (të kompjuterëve dhe të hardverit tjetër) është që aty të ekziston kartela komunikuese (NET Card) në secilën njësi e cila përmes kësaj kartele fizikisht lidhet në rrjetin ekzistues. Te këto rrjeta, duhet që të instalohet edhe lidhja fizike, pra duhet të instalohen ndërlidhëjet: telat, kabllot koaksial ose kabllot optik. Në këtë rast, mund të konstatohet që pjesë përbërëse të rrjetit janë të gjitha komponentat e lidhura në këtë rrjet - skanerët, tabelat digjitale, printerët, kompjuterët e ndryshëm (PC, mainframe, stacione pune, notebook, etj ) Rrjetat kompjuterike LAN dhe WAN

34 Te ky lloj i rrjetave kompjuterike, nyjet janë afër njëra tjetrës kështu që mund të realizohet lidhja e mirë fizike dhe kjo në atë rast do të mundëson shpejtësi të përcjelljes së shenimeve ndërmjet elementeve të rrjetit nga 1 MBps (Mega Bajt për sekond) deri në 1 GBps (Giga Bajt për sekond). Serveri i rrjetit është një kompjuter i shpejtë, i autorizuar si kryesor, i cili ndihmon punën në rrjet, kontrollon komunikimin dhe mundëson ndarjen e resurseve dhe të datotekave. Sistemi Operativ i cili menaxhon aktivitetet në rrjet, mund të instalohet vetëm në server ose në mikrokompjuterët e rrjetuar. Për PC platformat në rrjet, Sistemet Operative që mund të përdoren, janë: Novell Netware, Microsoft Windows > >2000 dhe IBM LAN server. LAN rrjetat mund të përfshijnë pajisjet hardverike ose softverike, të cilat mundësojnë komunikimin me LAN rrjetat tjera ose me resurset kompjuterike të largëta. Bridge janë elemente të rrjetit, me të cilat mund të lidhen dy apo më shumë LAN-a që kanë teknologji të ngjashme 62 Gatewey janë elemente të cilat mundësojnë që secili shfrytëzues i cili është i kyçur në LAN që të komunikon me mainframe kompjuterin si dhe me rrjetin jo të ngjashëm (psh të shfrytëzon ndonjë bazë komerciale në Internet). Router at janë elemente të rrjetit të cilat shfrytëzohen për përcjelljen (rutingun) e mesazheve përtej disa LAN - ave të lidhura apo përtej ndonjë rrjeti global. WAN rrjeti ( Wide Area Network) nga ana tjetër, është rrjet kompjuterik i cili lidhë kompjuterët në distanca të mëdha, duke shfrytëzuar linjat telefonike, lidhjet tjera tokësore, radio valët dhe komunikimet satelitore. WAN rrjeti, meqenëse ka shtrirje të gjerë, shfrytëzon dhe i kombinon resurset publike dhe private. Kompania mund të zgjedh përdorimin e rrjetit global publik (provajderët lokal), ose të krijojnë rrjetat e veta duke shfrytëzuar resurset private dhe publike. Rrjetat publike mundësojnë kërkimet e bazave të mëdha të shenimeve, punë me mainframe 24 orë etj. LAN LAN PK PK PK PK

35 Proc. Komunik (PK) Kompjuteri i rrjetuar Fig.17 Legjenda: PK nyjet e largëta të WAN rrjetit KRr mund te jet edhe ndonjë LAN 63 WAN rrjetat janë heterogjene Janë zhvilluar WEB serviset dhe XML standardi për këmbim të informatave Komunikimi në rrjet Për tu realizuar komunikimi në rrjet, duhet të jenë të plotësuara këto parakushte: 1.Rregullat për emërtimin e kompjuterëve (secili kompjuter duhet të ketë emrin e vet unik), si dhe rregullat dhe proytokolin e caktuar softuerik për shëndrrimin e emrit në adresë; 2.Duhet të ekziston Strategjia e rutimit; 3.Duhet të realizohet formimi i pakove dhe vendosja e këtyre pakove në rrjet si njësi themelore transportuese. 4.duhet të jenë të njohura rregullat për lidhjen e proceseve në rrjet 5.Duhet të jet e njohur dhe e realizueshme zgjidhja e problemeve të eliminimit të ndeshjeve të paketave me shenime të cilat çarkullojnë nëpër rrjet Si funksionon komunikimi në rrjet? Secili kompjuter në rrjet ka emrin e vet. Kur paraqitet në WAN, emri është i kompletuar (Psh: bac.artim.co.uk). Secili kompjuter ka një emër unik të pa përsëritshëm. Emri i kompjuterit shëndrrohet ne adresën e standardizuar IP. Secili kompjuter në Internet ka adresen e vete unike në botë. Adresa përbëhet nga 4 numra (oktete), të ndarë me pika: , ose , ose , etj. Këto quhen IP adresat sepse i shfytëzon IP protokoli nga familja e TCP/IP. Adresari i emrave dhe i IP adresave mund te ruhet ne nivelin lokal (besueshmëria e vogel, shpejtesia e madhe), ose ne ndonje server global. Përmes servisit te quajtur Domain name system (DNS) kompjutëret grupohen në teresi logjike - DOMENE në mënyëe hijerarkike. Në 64 këtë mënyrë formohen adresarët për shëndrrimin e emrit të kompjuterit në IP adresa. Gjatë këtij shëndrrimi bëhet analiza e duhur në mënyrë që adresa përshkruese të shëndrrohet në IP adresë. Për shembull, nëse shqyrtojmë adresen bac.artim.co.uk, do të kemi: Uk - paraqet Britaninë e madhe, vendin ku është kompjuteri fillestar co - (corporate) tregon se kemi te bejme me organizatë afariste, pra përcakton llojin e organizatës apo kompanisë. Për secilin lloj të kompanive, institucioneve dhe formave tjera të organizimit, ekzistojnë shkurtesa të standardizuara. Artim - paraqet emrin e organizatës. Bac - është emri i kompjuterit në kompaninë Artim. Një Algoritëm për procesin Cashe, të gjitha këto këto procedura i shpejtëson në mënyrë të dukshme. Strategjia e rutimit Një rrejt kompjuterik, mvarësisht nga topologjia e tij, ka numër të ndryshëm të nyjeve, kurse ndermjet këtyre nujeve (ndërmjet kompjuterëve të rrejtuar) mund të shtrihen shumë lidhje apo rrugë të komunikimit. Numri i madhë i rrugëve, mundëson edhe një numër të madhë të zgjedhjeve të ndryshme se cilën nga këto rrugë do të shkon paketi, në mënyrë që të mbrrinë deri te kompjuteri destinacion. Secila nyje në rrjetin kompjuterik brenda vetes posedon edhe tabelën e rutingut. Në këtë tabelë janë të regjistruara shenimet për rrugët e mundëshme, shpejtësitë që mund të arrihen në secilen nga këto rrugë, etj.

36 Rutimi nëpër rrjet mund të jet statik apo dinamik. Rutimi statik nënkupton rrugët e paracaktuara gjatë instalimit të rrjetit dhe nuk ndryshojnë. Rutimi dinamik nënkupton optimizimin e rrugëtimit të shenimeve nëpër rrjet dhe kjo nënkupton që gjatë këtij rrugëtimi do të arrihet kostoja minimale ose/dhe shpejtësia maksimale, mvarësisht nga gjendja aktuale në rrugët komunikuese. Kur një LAN lidhet në WAN përmes ruterit, secili kompjuter në LAN ka një rrugëtim statik deri te ruteri, kurse ky (ruteri), bënë optimizimin e lëvizjes nëpër rrjetin WAN. 65 Secili mesazh i shkryar në kompjuter dhe që shkon drejtë rrjetit, zbërthehet në numër të caktuar të pakove (ngjashëm me dërgesat postale). Në kompjuterin dërgues, definohet formati i pakos (njësoj sikur që përcaktohen dimensionet dhe pesha e dërgeses te dërgimi i paketave në sistemin toksor të postave), si dhe aplikohet rregula me të cilën në mënyrë obligative duhet të vëhet adresa dhe pullat postale në secilën pako dërgesë me çka paguhet shërbimi postal. Janë të njohura tri shema të komunikimit në rrjet: Komutacioni i lidhjes (lidhja fikse fizike i atribuohet nyjeve përgjatë tërë kohes së komunikimit); Kjo shemë e komunikimit e ngarkon lidhjen, por kërkon pak angazhim kohe dhe softueri; Komutacioni i dërgesave (vëhet lidhja fikse e përkohëshme gjatë përcjelljes së një dërgese); Komutacioni i pakove (vëhet një lidhje e përkohëshme për dërgim të pakos duhet të ceket burimi/destinimi/nr i pakos pakot përsëri rradhiten - që të mund të lexohen); Për zgjidhjen e këtyre çështjeve, janë të njohura tre algoritme: Përgjimi dhe detektimi i ndeshjeve Përgjohet linja dhe pakoja dërgohet vetëm kur linja është e lirë. Edhe pas kësaj, linja përgjohet për të detektuar ndeshjen me pakot tjera. Në rast ndeshje pakoja çohet sërish. Secila nyje e zotëron vetvehten. Ana e dobët kur ka shumë komunikim, nyja tenton që pakon ta dërgon shumë herë, pa pasë njohuri se a mund të ketë sukses në dërgesë apo tentativa për dërgim do të dështon. Dërgimi i zhetonit (token passing) kur në nyje arrinë një token (zheton), kjo është shenjë që nyja fiton të drejtën që të dërgon pakon. Pas kësaj, nyja tokenin (zhetonin) e transferon më tutje. Ky është një FER algoritëm, mirëpo koha e pritjes te ky lloj algoritmi zakonisht është shumë më e gjatë se sa te kllojet e tjera të algoritmeve. Pikëngjitjet për dërgesa (message slots) Struktura e cila çarkullon bashk me dërgesat që i përngjanë kamionit postar; 66 Protokoli Protokoli është bashkësi e rregullave dhe algoritmeve me të cilat standardizohet puna e ndonjë pajisje, grupi pajisjesh apo të sistemit kompjuterik. Protokolët e rrjetave kanë 7 nivele: 1.Shtresa fizike (detajet mekanike dhe elektrike)

37 2.Shtresa e lidhjes (çasja kah hardveri, përmirësimi i gabimeve në nivelin fizik dhe adresimi fizik i kartelave) 3.Shtresa e rrjetit (adresimi logjik dhe rutimi i pakos drejton adresat shkuese dhe dekodon adresat ardhëse) 4.Shtresa transportuese (përgjegjëse për bartjen e dërgesave ndarja në pako, kontrolli i rrjedhës, rradhitja e pakove, etj.) 5.Shtresa e sesionit (e rivendosë sesionin dhe i njeh protokolët e shfrytëzuar) 6.Shtresa e prezentimit (i zgjedh problemet e foramateve të ndryshme të kompjuterëve dhe të shenimeve në rrjet) 7.Shtresa e aplikacionit (aplikacionet dhe protokolet për bartjen e datotekave, vetëstrehimi në distancë dhe postimi elektronik) Shtresa Fizike (Detajet mekanike dhe elektrike) Shtresa e lidhjes (çasja harduerit, përmirsimi i gabimeve në shtresën fizike dhe adresimi fizik i kartelave Shtresa e rrjetit (adresimi logjik dhe rutimi i pakos - drejton adresat shkuese, dekodon adr.ardhëse Shtresa transportuese (bartjen e dërgesave, ndarja në pako kontrolli i rrjedhës, rradhitja e pakos, etj.) Shtresa e sesionit (e rivendosë sesionin dhe i njeh protokolët e shfrytëzuar) Shtresa e prezentimit (problemet e foramateve të ndryshme të kompjuterëve dhe të shenimeve në rrjet) Shtresa e aplikacionit (aplikac. dhe protokolet për bartjen e datotekave, vetstrehimi dhe postimi elektronik) Fig TCP/ IP është një familje e protokoleve me të cilat mbështetet komunikimi në internet. TCP/IP protokoli (Transmision Control Protocol / Interface Protocol) ose Transport Control Protocol / Internet Protocol. TCP/IP mundëson mënyrën e përzgjedhur për këmbim të informtave ndërmjet kompjuterëve të ndryshëm në rrjeta të ndryshme. TCP/IP protokoli i ka tri shtresa: 1.Shtresa Aplikative - e cila shfrytëzohet dhe mundëson çasjen e shfrytëzuesit në serverët e rrjetit, duke shfrytëzuar njëren nga metodat e mundëshme të çasjes (HTTP, FTP, SMTP, DNS): HTTP (HiperTextTransport) çasja kah web faqet FTP (File transport) çasja kah datotekat SMTP (simple mail transport) posta e cila është në ardhje POP3 (post office) posta që është në shkuarje DNS (domain name system) emrat e serverëve / IP 2.Shtresa transportuese i merr dërgesat, i segmentizon në datagrame, formon lidhje virtuale dhe realizon dërgesën (TCP, UDP) 3.Internet shtresa (Shtresa rrjetore, IP adresimi dhe rutimi IP, ICMP, ARP): IP rutimi themelor për bartjen e informatava më tutje ICPM dërgesat kontrolluese mbështetet në IP pra janë një i ECHO për ping ARP adres resolution. Janë për identifikimin e MAC në rrjet: ARP IP në MAC RARP MAC në IP IP Adresimi IP adresa është unike për secilin kompjuter në botë (seria prej 4 grupeve të numrave të ndarë me pikë). Quhen IP adresa nga se i shfrytëzon IP protokoli nga familja e TCP/IP 68 IP adresa grupi i parë përcakton rrjetin, grupi i dytë paraqet adresen e kompjuterit Të gjitha IP adresat në botë janë të ndara në pesë klasë: A, B, C, D, E -Klasa A janë adresat që fillojnë me 0 në oktetin e parë -Klasa B janë adresat që fillojnë me 10 në oktetin e parë -Klasa C janë adresat që fillojnë me 110 në oktetin e parë; -Klasët D (1110..) dhe E ( ) janë për nevoja speciale. Interneti është rrjeti në përmasa botërore, në të cilin janë të kyçura miliona rrjeta të vogla apo kompjuter individual. Lidhjet në rrjet janë bërë me kabllo, mirëpo gjithnjë e më tepër po dominon lidhja pa tela (wireless connections), në të cilin rast, valët elektromagnetike me frekuenca të ndyshme bëhen bartës të informatave. Kablloja apo signali bartës mund të përcjellin zërin, të dhënat (data), ose që të dyja njëkohësisht.

38 Lidhjet e mundëshme në rrjet: Janë të dallueshme disa lloje të lidhje të mundëshme në kuadër të një rrjeti dhe këto lloje të lidhjeve po zhvillohen ashtu si po zhvillohet teknologjia bashkëkohore komunikuese në botë. Sot mund të veçojmë këto lloje të lidhjeve: 1.Me MODEM kyçja në linjën ekzistuese telefonike, përmes një elementi të rrjetit të emërur modem; 2.Digital Subscriber Line (DSL), realizohet në kombinim me kablot optike dhe linjat e emërtuara T1 (1.5 x 106 bps), T3 (45 x 106 bps, ose E1 (6.1 Gbps - datatransfer); 3.Integrated Services Digital Network (ISDN) është gjithashtu në përdorim, por para DSL dhe mundeson bartjen e 128 Kbps. 4.Wireles lidhja me vale elektromagnetike (Wireles LAN, GPS, GSM, etj) Tendenca të rritet shpejtësia e çasjes dhe komunikimit në Internet, si dhe të integrohet përdorimi i wiereles shfrytëzuesve (www, GPS, GSM, etj) 69 PAK HISTORI PËR INTERNETIN Departamenti i Mbrojtjes të U.S (DoD viti 1957) shtroi nevojën që të vendosë lidhje alternative komunikimi ndërmjet njësive, shtabeve dhe formacioneve të ndryshme, me qëllimtë racinonalizimit të furnizimeve si dhe të ketë lidhje të sigurt ndërmjet këtyre formacioneve ushtarake në rast të luftës nukleare, kur do të shkëputeshin të gjitha lidhjet tjera të komunikimit. Për të realizuar këtë kërkesë, u krijua rrjeti i parë ARPA. Dep. i Mbrojtjes i SHBA finansoi kërkimet në tërë SHBA dhe më 1968, agjencioni Advanced Research Projects Agency (ARPA) kontrakton kompaninë private BBN, që të ndërton rrjetin e bazuar në pakon switching technology, që ishte zhvilluar për transmision më të mirë të shënimeve kompjuterike. Vitet 1970-ta: Fillimi i zhvillimit të vrullshëm kur filloi realizimi i Advanced Research Projects Agency Network (ARPANET). Në këtë vit, Departamenti i mbrojtjes i USA, lidhë në rrjet dhe angazhon në zhvillimet e mëtejme edhe 4 universitetet kryesore, në SHBA, ndër ta edhe University of California dhe Massachusetts Institute of Technology (MIT). Universitetet e përzgjedhura, në mënyrë aktive u kyçën në projektin e zhvillimit të rrjetit komunikues. Paralelisht me këtë, në universitetitn e Havaii, zhvillohet edhe rrjeti i emërtuar ALOHANET. Në vitin 1973, ARPANET-i shtrihet në përmasat ndërkombëtare, duke u kyçur në këtë rrjet edhe Kolegji universitar i Londrës dhe establishmenti mbretëror i radarëve në Norvegji. Në vitin 1974, BBN hapë për herë të parë një verzion komercial të ARPANET-it që e emërton TELNET. Dhe definitivisht, në vitin 1982, termi Internet përdoret për herë të parë. 70 Atëbotë nuk kishte asnjë parashikim se rrejti do të zgjerohej në një hapësirë aq të madhe. Kështu, shpejt u shtuan shumë nyje dhe pika kyçje, si brenda Amerikës ashtu edhe jashtë. Vitet 1980-ta: Gjithnjë më mirë Më 1983, TCP/IP bëhet gjuhë universale e internetit. Njëkohësisht, ARPANET u nda, duke u formuar Military Network (MILNET), i cili u integrua me Defense Data Network (DDN). Më 1983 / 1984 futet në përdorim Domain Name System (DNS), që mundëson hartografimin e emrimeve kryesore (host names) me TCP (Transsmission Control Protocol) me IP (Internet Protocol) adresa. Kjo ishte shumë më efikase dhe e përshtatshme në krahasim me metodat paraprake. Më 1984, kishte më se 1000 host kompjuter të kyçur në rrjet. Gjatë pjesës së dytë të viteve 80-ta, rrjetimi (networking) rritet shumë. Kështu, National Science Foundation (NSF) ndërton qendrat super kompjuterike në Princetown, në University of California, në University of Illinois, dhe në Cronwell University. Në vitin 1987 formohet Internet Engineering Task Force (IETF). Më 1987, kishte 10,000 host kompjuter në rrjet, kurse më 1989, ky numër rritet në mbi 100,000. Vitet 1990-ta: Rrjeti fillon me biznisin e madh: ARPANET evaluon në Internet, kurse Qeveria e SHBA fillon të mbështetë zhvillimin e Superstradave informatike. Kështu, National Science Foundation Network (NSFNET) linjat kryesore i ngritë në shpejtësinë T3 ( Mbps), kurse më 1991, ky realizon në rrjet mbi 1 trillion bytes/muaj. Në I-net janë të kyçur mbi 1 Milion host kompjuter.

39 Në vitet 90-ta, shënohet një shpërthim komercial në Internet. Gjithnjë e më shumë student, fakultete, individ, shfrytëzues shtëpiak dhe kompani lidhen në Internet, duke 71 kërkuar dhe ofruar hapësirë për një qasje të re biznesi. (Nga viti 1995, kemi: online serviset (reklamimin, online banking, dhe psh on line pizza servis). Dekada e fundit që përputhet edhe me fundin e shekullit, shoqërohet me zhvillime të reja në audio video paraqitjet, dhe Java bashkë me ActiveX scriptin fitojnë përparësitë e duhura si mjete pune dhe gjuhë interneti. Domain Names ofrojnë çasjen më të lehtë të kompanive në inernet dhe në këtë mënyrë, bizniset anë e mbanë botës fitojnë shansa të reja për një propulzim të punëve të tyre me efekte më të mëdha biznesore. Sot janë me miliona faqe në World Wide Web, me miliona host kompjuterë që bëjnë pjesë në këtë lidhje të madhe. Kah do të shkon ky zhvillim në shekullin XXI??? Si punon kompjuteri bashkëkohor? Kompjuterët dhe teknologjia e rrjetit, brenda disa dekadave pësuan zhvillim të shpejtë dhe të madhë. Kompjuteri (PC) mund të shfrytzohet nga individi, mund të jet i lidhur në rrjetin lokal (LAN) apo përmes kësaj i lidhur në www. Numri i shfrytëzuesve (User) gjithnjë është në rritje; (Numri i URL (Uniforme Resource Locator) adresave në internet gjithnjë është në ngritje dhe sot arrinë numrin rreth 1 miliard. Këto adresa globale në WWW numri i të cilave po rritet me shpejtësi të pa imagjinuar më parë, gjithnjë e më shumë po shfrytëzohen në biznes dhe në fusha tjera të jetës, duke plotësuar nevojat imanente të njeriut për të pasur informatat e duhura në kohën e duhur, por edhe për të ofruar informata që do të mund të shfrytëzoheshin nga të tjerët. Por si vepron e tëra kjo teknologji bashkëkohore? 72 Hyrja (Input)), përpunimi (procesing), dalja (output), dhe ruajtja (storage Ashtu si është cekë më herët, Sistemi operativ (SO) është një softver special i cili kontrollon funksionalitetin e kompjuterit dhe siguron rutina programore të nivelit të ulët për programet aplikative, pra për softverin aplikativ. Shumica e SO ofrojnë funksione për leximin (read) dhe për ruajtjen (save) e shënimeve në datoteka (file). Sistemi Operativ i përcjellë kërkesat që kanë të bëjnë me mënyrën së si duhet të veprohet me fajla, dhe këto kërkesa i merr kontrolleri i diskut dhe i kryen me sukses. SO i ndihmon kompjuterit që ti kryen katër veprimet themelore: (1)hyrjen e shenimeve (input); (2)procesimin e shenimeve(processing); (3)daljen e rezultateve (output); (4)ruajtjen e të dhënave (storage); Të analizohen këto veprime në detale: Pajisjet Kompjuteri Pajisjet hyrëse (CPU) dalëse Tastiera Minoku Monitori Printeri Disk Drive

40 Fig.19 Veprimet hyrëse (input) i njohin hyrjet nga tastiera, nga minoku, ose nga ndonjë pajisje tjetër hyrse Veprimet e procesimit (processing) i manipulojnë shënimet në harmoni me instruksionet e user-it, të cilat zakonisht janë të shtruara në formë të ndonjë programi kompjuterik special për përpunimin e atyre të dhënave, ose përpunimi bëhet përmes softuerit aplikativ, një grup programesh të 73 specializuara që kanë hasë në përdorim të gjerë nga ana e shfrytëzuesëve të kompjuterëve.. Verimet dalëse (output) i transferojnë shenimet në video display (monitor), në printer, ose në datotekë. Veprimet e ruajtjes (storage) janë veprime të cilat zakonisht i kryen sistemi operativ për nevoja të shfrytëzuesit, duke i ruajtur të gjitha shënimet dhe fajllat që deri atëherë ishin në përdorim dhe të cilat ishin transformuar në mënyra të ndryshme, për përdorime tjera dhe të mëvonshme. Shembull: ruahjtja e shenimeve në HD, ExD, USB stick, etj. Mënyra më shpesh e përdorur, pra mënyra më e rëndomtë për futjen e shënimeve në kompjuter është duke përdorë tastierën. Në raste kur sistemi operativ mbështetë GUI teknologjinë, si mënyrë e rëndomtë për futjen e shumë shenimeve, posaqërisht komandave të ndryshme të cilat sistemi operativ menjiherë i kupton dhe i eksekuton, përdoret miu (mouse), një harduer ndërmjetësues special i konstruktuar që të jetë i përshtatshëm nga aspekti ergonomik për përdorim të shpejtë dhe të saktë me dorën e njeriut. Hapja e një web faqe, e një i, ose ndonjë fajlii i cili vjen nga serveri i rrjetit, është gjithashtu një rrugë për futjen e shënimeve. Pasi që shënimet të jenë futur në kompjuter, ky i fundit këto shënime mund ti përpunon (proceson), mund ti ruan ashtu si që janë (në formën burimore), ose i shkatërron. Kur fajli hapet dhe teksti formatohet, themi që kompjuteri ka krye procesimin e shënimeve. Procesimi i shënimeve zakonisht rezulton me një formë të daljes (output) e cila është e përshtatshme për shfrytëzuesin. Për shembull, teksti i shkruar në word apo llogaritjet tabelare në ndonjë spreadsheet, paraqesin shenime të procesuara, të cilat mund të ruhen si të tilla dhe të vëhen në disponim të shfrytëzuesit, për përdorim të mëvonshëm. Mënyra më e shpeshtë e daljes (output) është që shënimet të printohen në letër apo të shfletohen në monitor. Sot, shumica e kompjuterëve janë të kyqur në Internet, çka i bënë këta të përshtatshëm për daljen e shënimeve në rrjetin e gjerë përmes apo web faqeve. 74 Ruajtja e shënimeve është fazë me rëndësi. Rruga e zakonshme për ruajtjen e shënimeve është vendosja (save) e tyre në HD apo medium tjetër për ruajtje. Sistemi Operativ kërkon hapësirën në HD, i vendosë shënimet në te dhe e mban në mend vendin dhe shtegun të cilin e ka kaluar për ti ruajtur ato shenime në Hard Disk. Si qëndron çështja me çmimin e kësaj teknologjie? Në vitet 70-ta dhe 80-ta, kur PC ishte një vepër arti, çmimi i tyre ishte disa mijëra dollarë. Online shërbimet ishin të mundshme, por me pagesë prej mbi 50 $/orë. Shpejtësia e komunikimit ishte 1200 deri 2400 bauda, që sot konsiderohet si shpejtësi shumë e vogël dhe e pa aplikueshme. Sot kudo në botë, me më pak se $500, shfrytëzuesi mund të blenë sistemin kompjuterik i cili ka më shumë kapacitet dhe shpejtësi se sa kompjuteri prej $500,000 i para 20 viteve. Qasja në Internet me shpejtësi ekuivalente me T1 është i mundshëm Lidhja me Digital Subscriber Line (DSL) ose me kabllo dhe modem, për $15 deri $20 për muaj dhe këto çmime janë gjithnjë në rënie. Shfrytëzuesi sot mund të ketë qasje në Internet me shpejtësi komunikuese mbi 100 kbps, duke paguar shuma të vogëla për këto llpje shërbimesh nga ana e provajderëve lokal. 75 MJEDISI I WINDOWS DESKTOP-IT Starti, çkyqja dhe restartimi i Microsoft Windows Startimi i një PC realizohet në këtë mënyrë: Shtypet pulla ON/OFF në pjesën ballore të shtëpizës, me të cilin kyçet kompjuteri. Një LED diodë ndizet gjatë tërë kohës që sistemi kompjuterik është i kyçur në rrjet, duke na bërë me dije për prezencën e tensionit në sistem dhe se kompjuteri është aktiv.

41 Në disa raste, në pjesën e mbrapësme të shtëpizës, gjendet një ndërprerës me të cilin fizikisht mund të kyçet / ç kyçet lidhja ndërmjet instalimit shtëpiak të rrymës dhe grupit furnizues (power supply) të kompjuterit. Ky ndërprerës, nëse ekziston, duhet të kyçet i pari, ashtu që të jemi të sigurt se shtëpiza e kompjuterit ka lidhje direkte me shpërndarjen e rrymës në instalimin shtëpiak. Kur PC ka përmes ndërprerësit pullë kyçet në punë, me këtë veprim lejohet që rryma nga grupi furnizues (pas transpormimit të tensionit të rrjetit 220V në tensionin punues të kompjuterit që zakonisht është 5), të kalon në brendinë e shtëpizës së kompjuterit dhe të furnizon pjesët vitale të tij. Nga ky moment pra fillon procesi i ngritjes së sistemit. Monitori (display) gjithashtu në të shumtën e rasteve e ka një ndërprerës për kyçje / çkyqje, i cili zakonisht është i vendosur në pjesën ballore të kutisë plastike. Ndërprerësi mund të shtypet (ON), të lirohet (OFF) apo të jetë pozicionues ON/OFF. Të gjithë këta ndërprerës janë punuar që ti durojnë me mija ON/OFF cikle. Kyçja e kompjuterit në rrymë dhe procesi i cili pason, quhet zakonisht ngritja e sistemit (booting the system). Ngritja e ftohtë ("cold boot") përmbushet kur PC kyçet duke e shtypë ndërprerësin në pozicionin ON. Procesi i ngritjes mund të zgjatë disa dhjetra sekonda, dhe gjatë kësaj kohe mikroprocesori dhe komponentat tjera harduerike zhvillojnë aktivitete të shumëta. Në përfundim të këtij procesi, mund të dëgjohet një tingull beep ose 76 kursori i sistemit merr formën e vet definitive operuese, si dhe paraqitet desktopi i Sistemit Operativ Windows, me të gjitha elementet e veta grafike për komunikim të mirë me shfrytëzuesin. Gjatë ngritjes së sistemit, preferohet që shfrytëzuesi të qëndron i qet dhe të pret fundin e procesit pa prekur asgjë. Nëqoftëse sistemi kompjuterik njëherë është ngritur, ai na mundëson që të kryejmë të gjitha veprimet e dëshiruara me të dhënat. Nëqoftëse pas një përpunimi të shenimeve, bëjmë ristartimin e kompjuterit qoftë në mënyrë softuerike qoftë harduerike (reset)procesi i këtillë i ringritjes së sistemit operativ mund të quhet Ngritja e nxehtë ("warm boot"). Kjo procedurë mund të realizohet në mënyrë hardverike (nëse ekziston reset pulla), ose në mënyrë softverike, duke e shfrytëzuar menyn Start / Turn Off Computer / Restart. Përfundimi i punës me kompjuter, duhet të pasohet çdoherë me fikje të rregullt, përmes Start menys nga pjesa e poshtme e majtë e Taskbarit të Windows-it, duke klikuar mbi Start/ turn off computer/ turn off. Alternativa e kësaj mënyre të fikjes së kompjuterit, në fund të punës me te, do të mund të realizohet përmes shfrytëzimit të kombinuar të tasterëve, ashtu që përnjëherë ndrydhen Ctrl+Alt+Delete tastierat, në ç rast paraqitet një panel (dritare) me disa fletë. Duhet klikuar mbi fletën Shut Down dhe përcjellen mesazhet eventuale që mund të paraqiten në monitor gjatë procesit të ç kyçjes së kompjuterit. Mesazhet eventuale zakonisht kanë të bëjnë me fatin e programeve që në momentin e fikjes, kanë mbetur aktiv, Pyetjet më të zakonshme të sistemit operativ janë se a dëshironi të ruani programet e pa mbyllura. Përgjegja Po i ruan shenimet në gjendjen e fundit të punuar, duke i mbuluar shenimet e vjetra të cilat gjenden në Hard disk me të njejtin emër. Nëse gjatë këtij procesi paraqitet ndonjë mesazh i cili na tërheq vërejtjen se fikja e kompjuterit është me rrezik, duhet të ndërpritet ky proces. Asnjëherë mos e fik kompjuterin duke e ç kyçur fizikisht nga rryma, por i ndjek procedurat e fikjes softverike.. Vërejtje: Me rëndësi të veçantë është që kompjuteri të mos fiket dhunshëm. Sistemet operative Macintosh dhe Windows i kanë metodat e veta specifike për fikje softverike. 77

42 SO dhe Desktop-i Ekrani kryesor që pasqyrohet në Windows, është i njohur me emrin desktop. Windows desktopi në formën e tashme, njihet që nga disa versione të mëherëshme të Windows-it, duke përfshi këtu versionin 95, 98, 98 (SE, ME), NT, 2000 dhe XP. Desktopi në realitet është një pasqyrim grafik digjital, që formohet prej njësive elementare grafike pixel-ave (Picture Element). Fig.20 Desktopi e ka sistemin e vet koordinat. Origjina e sistemit koordinat të windows desktopit është pika e skajshme në këndin e majtë të epërm. Boshti X është në drejtimin nga e majta në të djathtë, kurse boshti Y nga lart poshtë. Forma e piksellit Një sipërfaqe e mbyllur dhe e mbushur, në formë pike rrethore ose në formë katrore, që është element grafik me të cilat është i mbushur i tërë desktopi. Dimensioni fillestar i piksellit ishte 1/72 pjesë e 1 inchi. Madhësia e piksel-it në sistemet aktuale varet prej rezolucionit aktual. Definicioni i Pixel-it: Shkurtesa për elementin grafik, në formë dhe madhësi të një pike, që në vete ka informatën për ngjyrën (RGB). Pixel-at në desktopin e windows-it rradhiten sipas një rrjeti të rregullt kënddrejtë. Pixel -at prodhohen nga komjuteri dhe formojnë një foto apo vizatim në ekran, i cili mund të bartet edhe në letër - përmes printerit. 78 Pixel-i është elementi më i vogël i cili mund të paraqitet nga hardueri dhe me të cilin softveri mund të manipulon për të formuar shkronja, numra ose grafikë. Pixel-i emërtohet edhe pel. Rezolucioni i ekranit (screen resolution) përcaktohet me numrin e pixelave në drejtim të boshtit X dhe (here) numrin e pikselave në drejtim të boshtit Y. Rezolucioni i ulët (Low resolution 640 x 480 ose VGA system), karakterizohet me dukjen e elementeeve në ekran, ashtu që këto duken më të mëdha, mirëpo hapësira e ekranit është e vogël dhe kjartësia e elementeve më e vogël. Rezolucioni i lartë (High 1024 x 768, ose SVGA system), karakterizohet me dukëjen e elementeve në ekran, ashtu që këto janë më të vogla, por brënda tyre mund të vërejmë më shumë detale, kurse njëkohësisht, hapësira e disponueshme e ekranit është e madhe. Kolor monitorët veçohen me Kolor mod-in e tyre. Psh me 8-bit color mod, për secilin pixel përdorë 8 bit (= 28 = 256 ngjyra, secila nga këto ngjyra e përfituar si kombinim i veçantë 5 tr5 ng1yrave RGB: R Red, G Green, B - Blue). Njësia matëse e rezolucionit të ekranit është dpi (Dot Per Inch), ose ppi (Point Per Inch). Rezolucioni 1024 x 768 do te kishte 93 ppi në ekranin 11 x 8.5. LCD më të reja, mund të kenë deri në 300 ppi. Elementet grafike të cilat mund të krijohen nga pikselat dhe që zakonisht duken në monitor apo në desktopin e windows-it, quhen IKONA. Ikonat mund të prezantojnë programet, shenimet apo folderët gjegjës (My Computer, My Network Places, Recycle Bin, My Documents).

43 Ikonat gjithashtu mund të prezentojnë prerëzat (shortcuts) MSWord, Excel, Adobe Photoshop). Click-u mbi ikonën My Computer mundëson qasjen deri te të gjitha disqet (drives), ose te komponentët e memories së kompjuterit. 79 Fig.21 Ikona My Documents e prezanton prerëzen kah fajllat personal apo kah fajllat me frekuencën më të lartë të përdorimit. Ikona Recycle Bin ruan sendet e fshira, nga e cila, këto fajlle me veprime të caktuara softuerike, mund të rikthehen në vendet (folderët) në të cilat kanë qenë në momentin kur janë fëshirë (me urdhëresën Delete).. Në pjesën fundore të desktop-it të windows sistemit operativ, shtrihet taskbar-i. Taskbar-i përmban Start butonin (Start button), Butonat për çasje të shpejtë (quick launch buttons), dhe orën (clock) me kalendar. Aty mund të vendosen edhe ikonat e disa programeve të cilat sistemi operativ i përdorë për mbrojtje, kontrollë, formatime, dhe posaqërisht për mbrojtje të përherëshme nga depërtimi i virusëve nga rrjeti në kompjuter. Click-u në Start buton-in, afishon menynë Start Nga menyja Start, na mundësohet qasja virtuale deri te secili program apo funksion i instaluar brenda PC. Butonat për Çasje të Shpejtë - BÇSh (Quick launch buttons) janë të ngjashëm me ikonat në desktop dhe gjithashtu janë prerëza të aplikacioneve gjegjëse. Këto BÇSH zakonisht përdoren kur ndonjë aplikacion e kemi të aktivizuar dhe ndërkohë kemi nevojë që të hapim ndonjë aplikacion tjetër. Në taskbar vërehen BÇSh për "Show Desktop" (me klik fshihet aplikimi aktiv dhe tregohet desktopi), për Internet Explorer, dhe Outlook Express. 80 Nga e tërja kjo. Mund të konkludojmë lidhur me këto çësht1e të cilat deri tash i shqyrtuam, sa vijon: 1.Sistemi operativ (OS) është (1) softver që kontrollon me mijëra operacione, (2)ofron interface ndërmjet shfrytzuesit dhe kompjuterit, dhe (3) aktivizon (run) aplikacionet. 2.Një OS është i dizajnuar që të kontrollon veprimet (operations) të programeve tjera si që janë web browserat, word processor-ët, dhe programet. 3.PC gjithnjë i ngritin kapacitetet përpunuese kështu që mundësojnë kryerjen e shumë punëve dhe përdorimin nga shumë shfrytëzues për një kohë. 4.Kompjuterët e këtillë quhen network server, ose theshtë server Serverët kanë të instaluar SO të rrjetit (Network Operating System - NOS). Janë tri elemente bazike që karakterizojnë dizajnimin e mirë të OS: User interface Ndërmjetësi mes shfrytzuesit dhe kompjuterit, dhe është pjesë e OS. Ky mund të jetë në formë të Comand Line ose në formë të Graphical User Interface (GUI). Kernel i paraqet bërthamën e OS. Kerneli është përgjegjës për mbushjen (loading) dhe aktivizimin (run) të programeve, si dhe për menaxhimin e plotë të hyrje / daljeve (Input/Output). File management system është sistemi për menaxhimin e fajlave të cilin sistem e përdor OS për të organizuar dhe menaxhuar fajlat. Fajli është një koleksion i të dhënave (data) me një emër logjik (filename).

44 Virtualisht të gjitha shenimet në kompjuter ruhen në formë të fajllave (datotekave). Llojet e fajlave: program files, data files, text files, etj. Mënyra e organizimit të shënimeve quhet File System. Pothuaj të gjitha OS, përdorin File sistemin hierarkal, në formë të TRUNGUT (tree structure). Root Directory quhet direktoriumi fillestar në FMS. Puna me ikona Ikonat zakonisht janë vetëm prerëza të programeve apo fajllave, që janë vendosë në desktopin e kompjuterit, me çka dukshëm rriten mundësitë e navigimit (navigation) të mirë dhe të shpejtë. 81 Prerëzat (shortcut) janë vetëm një pasqyrim i programit gjegjës dhe në vete ruajnë informacionin për shtegun e programit kryesor. Pra, prerëzat nuk janë vet programi apo dokumenti, por vetëm një pasqyrim i shkurtër i tij, dhe paraqesin një rrugë të shkurtë për të arrijtur përmes të cilës arrihet deri të lokacioni i duhur i programit apo datotekës/ Veprimet kryesore me prerëza janë: (1) zgjedhja (select), bartja (move), dhe formimi (create) iprerëzave në desktop. Përveç prerëzave, në desktopin e windows-it mund të gjenden edhe ikonat bazike si që janë Hard disku, degëzimi i folderëve, direktoriumet / folderët dhe fajllat tjerë të cilët më së shpeshti i spërdorë shfrytëzuesi, si dhe recycle bin shportën e bërllogut. Prerëza formohet duke klikuar me tasin e djathtë mbi fajllin apo folderin (në Windows Explorer) dhe nga menya e posahapur, duke zgjedh Create Shortcut. Windows eksploreri është një modul programor i veçantë, i krijuar që të funksionoj në kuadër të sistemit operativ windows, dhe i cili përdoret për të kryer të gjitha manipulimet e menduara të mundëshme me folderët dhe datotekat e vendosura në kompjuter. Shtegu për hyrje në Windows Explorer është: Start > Programs > Accessories > Windows Explorer., ose klikimi me tastin e djathtë mbi START dhe nga perdja e hapur zgjidhet Explore. Fig.22 Për versionet në të vjetra të sistemit operativ windows (Win 9x si që janë 95, 98, and Me), duhet që të ndjeket: 82 Start > Programs > Windows Explorer Në windows eksplorer, por edhe në përgjithësi te sistemi operativ windows, mundësohet bartja (move) e ikonave apo programeve, folderëve dhe objekteve tjera grafike, duke u shërbyer me një teknologji të veçantë të emëruar Drag and drop teknologjia, e cila mundëson bartjen e çfarëdo ikone apo objekti nga një pozicion në tjetrin (Merre, barte dhe lëshoje). Ikona bëhet gjysmë e dukshme kur fillon të bartet. Për t' ia rikthyer ikonës intensitetin e plotë, duhet të klikohet kudo në hapësirën e zbrazët mbi desktop. Nganjëherë, edhepse e marrim me klikun e minokut, ikona nuk ç vendoset, nga se këtë e mbanë të lidhur për rrjetin e menduar të desktopit funksioni Auto Arrange i windows desktopit. Eliminimi i këtij funksioni (tastieri i djathtë dhe hjekja e krrabzës), dhe duke e bërë aktiv opsionin tjetër të emëruar Arrange Icons. Disa ikona mund të barten për njëherë. Selektohet grupi i ikonave dhe shtypet Ctrl duke e përdorur teknikën drag and drop. Riemrimi (Rename) i ikonave sikurse edhe i folderëve bëhet duke klikuar mbi emrin dhe pastaj duke e shtypur emrin e ri

45 Prerëzat (Shortcut) zakonisht bëhen për programet më frekuente. Njohja e window (dritareve) aplikative Dritaret aplikative zakonisht kanë: title bar-in, toolbar-in, menu bar - in, status bar-in, dhe scroll bar-in. Nëqoftëse hapim një apliacion më të thjeshtë që përdoret për shkrimin dhe editimin e tekstit me të shkurtë dhe i cili quhet WordPad, mund të vërehen tiparet e të shumtave nga aplikacionet e Windows. Aplikacioni WordPad (ose Notepad), është një procesor teksti i thjeshtë i vendosur në Start > Programs > Accessories në ambientin e Windows-it. Nga ky mund të vërejmë: Title Bar Afishon emrin e dokumentit dhe aplikimit. (Psh. "Document - WordPad"). Gjithashtu, në title bar, në anën e djathtë, janë pullat m_inimize, M-aximize, dhe Exit (x), me të cilat dritarja e aplikacionit mund të rrxohet në taskbar in e windows-it (me minimize), të shtrihet në tërë ekranin (Maximize), ose të dilet nga aplikacioni (Exite),. 83 Menu Bar Përmban menyt për manipulim me dokumente (formimi i dokumentit të ri, kopjimi i tekstit, insertimi i fotgrafive (image) etj. Menyt zakonisht janë në formë të perdeve që hapen me klikim mbi to. Status Bar është i vendosur në fund të dritares. Në Status bar tregohen të gjitha informatat e dobishme si psh. Numri i faqes, fillimi i ruajtjes së doc, si t'i çasemi Helpit... Scroll Bar Window-i i aplikimit zakonisht ka një apo dy scroll bara, djathtas dhe poshtë. Këta paraqiten vetëm atëherë kur dokumneti është më i madh (më i gjerë, më i gjatë ose që të dyjat) dhe nuk mund të shihet i tëri në një ekran. Me skroll bar lëvizim objektet poshtë lart dhe djathas majtas, duke mundësuar shikimin nga ana e shfrytëzuesit të tërësisë së dokumnetit. Shpesh ka nevojë që të tërë dritaren ta lëvizim në pozicion të ri. Kjo mund të bëhet duke klikuar mbi Title bar, dhe duke e bartur dritaren (window) deri në poz. e ri, ashtu që mbahet i shtypur tastieri i majt i minokut dhe bëhet lëvizja e dorës deri në pozicionin e ri ku dëshirojmë ta lëshojmë këtë dokument (Drag and drop) Vërejtje: Shumica e Windows applikacioneve kanë meny me pamje të ngjashme dhe funksione të ngjashme. Dallimet mvaren nga lloji i aplikacionit. Ridimensionimi i desktop dritares Në kuptimin kompjuterik, fjala Window (driatare) paraqet një hapësirë vizuale dhe me dimensione të ndryshme nga më të voglat e deri në madhësinë e ekranit, që ka një formë të rregullt kënddrejte e cila mund të ndryshohet si në drejtim të një krahu, të krahut tjetër apo përmenjëherë duke i ndryshuar që të dy brinjët. Edhepse edhe vet dritarja është një GUI, brenda saj mund të paraqiten edhe shumë GUI tjerë, përmes të cilave paraqiten daljet apo aktivizohen programet. Dritarja është objekt grafik dy dimensional i cili afishohet në desktopin e Windows-it. Disa dritare (Window) mund të kenë në brendi dy e më shumë hapësira të ndara. Dritarja (window) e cilitdo aplikacion (si psh WordPad) mund të ndryshon madhësinë e vete në diapazon të gjërë. Ndryshimi bëhet duke e vënë kursorin në cilindo krah të dritares, me ç'rast kursori merr formë të dy shigjetëshit. Pozicionimi i kursorit në këndin e poshtëm të djathtë të dritares, kapja e këtij këndi dhe lëvizja, e 84 ndrron dimensionin e dritares përnjëherë në të dy dimensionet. Kursori në këtë rast merr formën e shigjetës dykahëse dhe të pjerrtë. Ekzistojnë shumë lloje të objekteve të ndryshme grafike, të cilat mund të përdoren si kursor. Modifikimi dhe zgjidhja e tyre mund të bëhet nga moduli i veçantë programor i windowsit që quhet Control Panel ( dhe brenda tij - Mouse settings). Në SO Vista, Dritaret paraqiten përmes 3D graphics, duke shfrytëzuar AERO interface-in. AERO (Authentic, Energetic, Reflective, Open), është GUI i përdorur në Vista dhe i zhvilluar nga kompania Iconofactory. Kyçja ndërmjet dritareve Në desktopin e Windows-it, mund të hapen njëkohësisht një e më shumë dritare të aplikacioneve të ndryshme. Kjo mundësi e sistemit operativ, që njëkohësisht të mundëson hapjen e disa aplikacioneve të ndryshme, quhet Multitasking. Në këtë rast, shfrytëzuesi (user) mund të kyçet (switch) nga një dritare në cilëndo tjetrën duke shtypë Alt +Tab (Mbahet shtypur Alt tasti, dhe me tastin Tab kalojmë nga njëri aplikacion në tjetrin). Ky kalim mund të bëhet edhe më tjeshtë duke klikuar me minok mbi ikonën e aplikacionit të hapur, e cila është tashmë e vendosur në taks barin e windows desktopit. Shikimi në informatat sistemore themelore (system information) të kompjuterit

46 Informatat sistemore të kompjuterit, janë ato informata burimore për sistemin kompjuterik i cili është në përdorim, duke u nisur nga konfiguracioni harduerik, nga lloji dhe kualiteti i komponentave kryesore harduerike (CPU) si dhe për softuerin e instaluar, me të cilin punojmë aktualisht. Informatat për llojin (type)be Sistemit operativ, për llojin e procesorit të vendosur, si dhe informatat më se të nevojshme për sasinë (kapacitetin e disponueshëm) të RAM (Random Access Memory), dhe shenimet e duhura për ROM (Read Only Memory), janë të nevojshme për shumicën 85 e shfrytëzuesëve, nga se kur të mësohen këto, shfrytëzuesi mundet në mënyrë më racionale të shfrytëzon mundësitë e tërësishme të kompjuterit. Për të parë informatat mbi Sistemin, zgjedhet Start menu dhe pastaj Programs > Accessories > System Tools > System Information. Këto veprime janë të njejta për Windows 2000 dhe Windows 98/ME. Në dritaren e hapur, na afishohen Emri dhe Versioni i Sistemit Operativ (SO), Prodhuesi i mikroprocesorit dhe lloji i tij, versioni i BIOS-it (Basic Input Output System), të dhënat për memorien e vendosur, si dhe shumë informata tjera për softuerin dhe harduerin kompjuterik në disponim. Të përkujtojmë këtu edhe njëherë: (BIOS dhe SMBIOS) - një pako e rutinave softverike të cilat testojnë hardverin gjatë ngritjes, startojnë SO dhe mbështesin transferin e të dhënave ndërmjet njësive hardverike. Eshtë i vendosur në ROM dhe aktivizohet vetëm kur kompjuteri kyçet, por është i padukshëm për shfrytëzuesin). PCI - (Peripheral Component Interconnect); IRQ - Interrupt request (hardverik dhe softverik); SCSI Smol Computer System Interface; Shenimet nga dritarja Sistem information mund të ruhen (Save As) si text file, duke zgjedhë Action nga tulbari dhe pastaj Save As Text File (Për Windows 2000). Vendi (lokacioni) se ku do të ruhet fajli, mund të përcaktohet sipas dëshirës. Zakonisht fajllat e përgjithëshëm, ruhetn në folderin My Documents apo në ndonjë folder specifik të krijuar për euajtje të fajlave. Po të hapet folderi në të cilin e kemi ruajtë fajlin, aty edhe do ta gjejmë atë fajl, dhe me double klik mund ta hapim përsëri atë fajl apo dokument. Dokumenti mund të ruhet edhe në formate tjera (nga *.txt në *.doc ose *.xls). 86 Vërejtje: Informatat e ofruara në fajlin System Information, janë të dobishme për shfrytëzuesin e atij sistemi kompjuterik. Sistemet kompjuterike tjera, mund të ofrojnë informata më të avancuara apo më të ndyshme nga ato në MS Windows Prodhuesit e ndryshëm të kompjuterëve, ofrojnë vegla dhe mjete më specifike për modelet e veta specifike prodhuese, dhe të gjitha këto mund të përdoren si pjesë e diagnostikës dhe testimit të sistemit. Rregullimi i datës dhe kohës Si mund të përdoret Interfejsi grafik i Microsoft Windows-it (GUI Graphical User Interface), për të rregulluar apo për të bërë ndryshime të caktuara në desktop?

47 Koha dhe Data, rregullimi i intensitetit të zërit, dukjet e background-it (Background options), rregullimet e ekranit (Screen settings), ruajtja e pamjeve (Screen Saver options), etj. Fig.23 Për të ndryshuar datën dhe kohën (orën), double klik mbi orën në taskbar. Një window i ngjashëm me fig.23 do të afishohet (display). Nga perdja ramëse, mund të zgjidhet muaji aktual Gjithashtu, mund të zgjidhet viti aktual. Data aktuale zgjidhet nga kalendari aktual. Ora rregullohet me vënjen e numrit të saktë dhe konsiderimin e periodës së ditës - AM (para dite) ose PM (pas dite). 87 Faqja e emërtuar Time Zone. përcakton zonat kohore që sot janë në shfrytëzim në botë Nëse zgjidhet njëra nga time zonat e ofruara, atëherë ora do të akordohet automatikisht sipas zonës së zgjedhur. Në Windows XP, dritarja për rregullimin e datës dhe orës ka ca ndryshime në krahasim me Windows 2000, kurse dallimet janë edhe në krahasim me Windows 98. Në Start / Setings / Control Panel, mund të rregullohen të gjitha elementet audio visuale të dukjes dhe paraqitjes së ekranit (Display) Në Control Panel dritaren më me vlerë sistemore në SO Windows, janë të vendosura shumë ikona, prapa të cilave fshehen programet e rëndësishme sistemore të sistemit operativ, për vendosjen dhe rregullimin e duhur të harduerit të vendosur dhe të softuerit të instaluar. Ndër të tjera, aty mund të gjenden: 1.Assebility Options; 2.Add Hardware 3.Add ore remove software or Windows components; 4.Administrative tools; 5.Autodesk Ploters; 6.Automatic Update options; 7.Date and Time; 8.Display 9.wireless LAN Card Utility; 10.Folder options; 11.Fonts; 12.Game Controllers; 13.Intel GMA Driver (rregullimi i monitorit te Laptop Computers); 14.Internet options; 15.Keyboard; 16.Mail setup _Outlook; 17.Mouse; 18.Network conections; Phone and Modem options; 20.Power options; 21.Printers and faxes; 22.Program Updates; 23.Regional and Language setiongs; 24.Scaners and Cameras; 25.Scheduled Tasks; 26.Security Center; 27.Sounds and Audio Devices; 28.Speech; 29.System; 30.Taskbar and Start Meny; 31.User Account; 32.Windows Wireles setings; Secili nga këto programe sistemore, mund të aktivizohen me një klik të minokut dhe në mënyrë të rëndësishme të ndikohet në përmirësimin apo adoptimin e performansave të sistemit kompjuterik. Minimizimi, maximizimi dhe dalja

48 Pothuaj të gjitha aplikimet e mbështetura nga Windows SO, kanë tri ikona të vogla në këndin e lartë të djathtë të dritares dhe përdoren: Minimize për minimizimin e dritares; Maximize për maksimizimin e dritarës; dhe Exit - për mbylljen e dritarës dhe dalja nga aplikacioni. Duke klikuar në pullën Minimize (pulla e majtë), aplikacioni vendoset në taskbar. Aplikacioni mbetet i hapur dhe mund t i çasemi lehtë duke klikuar mbi te në taskbar. Pulla e mesme maksimizim / rikthim (Maximize / Restore), bënë ndryshimet mvarësisht nga dukja fillestare e dritares a është e hapur mbi tërë desktopin apo vetëm mbi një pjesë. Kliku mbi këtë pullë e bënë dritarën e aplikacionit më të vogël apo më të madhe Pulla e fundit në të djathtë i shënuar me një "X", e mbyllë aplikacionin me pyetje për ruajtjen e ndryshimeve në dokument. 89 Rregullimi i dukjes së ekranit (adjusting) Varësisht nga kërkesat e shfrytëzuesit (user-it), në shumë raste (aplikacione), rezolucioni i ekranit duhet të jet i lartë. Nga an tjetër, fëmijët e vegjël, të moshuarit etj. më shumë preferojnë tekstin apo grafikat e smadhuara. Sidoqoftë, pamja apo dukja e ekranit të monitorit kompjuterik, është e kushtëzuar me llojin e video kartelës e cila është e instaluar në sistem. Video kartelat më të vjetra nuk mbështesin më shumë ngjyra, ose janë të ngadalshme për aplikime kompjuterike specifike, si që janë lojrat, grafika kompjuterike, për aplikimet që përdoren për dizajnim të softverit, ose për veglat audio-video vizuale. Për të rregulluar (adjust) ekranin e monitorit (screen display), së pari minimizohen të gjitha dritaret aktive. Me klik-djathtas (right-click) në hapsirën e zbrazët të desktopit dhe duke zgjedhur Properties, hapim dritaren e emëruar Display Properties. Alternativisht, këtë e realizojmë edhe nga Start meny, duke zgjedhur (Settings) > Control Panel > Display. Në çdo rast, shfaqet dritarja Control Panel, që në vete përmbanë 5 apo 6 faqe, mvarësisht nga versioni i windows-it. Fig Faqja Themes (ose Background) i lejon shfrytëzuesit që të zgjedh se çka do të afishohet si prapavijë (background) në desktop. Prapavia e nënkuptuar (default) e windows-it është ekreni i gjelbër (green screen). Faqja Screen Saver lejon zgjedhjen e një mbrojtësi të ekranit (screen saver) si dhe futet koha kur ai (screen saver) duhet të aktivizohet. Kjo kohë e rregulluar (në miniuta), paraqet kohën që kalon pa asnjë aktivitet nga ana e shfrytëzuesit, për tu paraqitë screen saver-i i zgjedhur. Faqja Appearance mundëson shfrytëzuesin që të zgjedhë madhësinë dhe ngjyrën e tekstit, si dhe backgroundat për aplikime të ndryshme. Faqja Effects i lejojnë shfrytëzuesit që të zgjedh efektet vizuale (fade effect - shuarja, large icons - ikonat e mëdha dhe mundësitë tjera të specifikuara me deto.

49 Faqja Web (nuk është në Windows 95) i lejon user-it të vendosë nëse në të ardhëmen do të shoh desktopin në formë çfarë do të duket web përbërja në active desktop. Faqja Settings i lejojn user-it që të rregullon hapsirën e ekranit dhe ngjyrnat. Rregullimet e desktopit (Desktop settings) Për të rregulluar dukejn e desktop-it, pas hyrjes në Display Properties ashtu si u spjegua më parë, kalohet në faqen Settings. Këtu mund të zgjedhim numrin e ngjyrave dhe numrin e pikselave që do të na paraqiten. Pixel at janë pika shumë të vogla të cilat ndriqohen në ekran dhe të cilat përcaktojnë edhe intensitetin e imazhit të paraqitur në ekran. Nëse zgjedhim rezolucionin e vogël, do të kemi dukjen e ekrenit sikur në filmat klasik vizatimor ku duken kokrrizat e shpërndarë nëpër ekran (Cartoon TV). Me vlerat më të mëdha të rezolucionit, mund të paraqiten imazhet më realistike, duke iu ofruar mundësive të syrit të njeriut që të shikon me 16.7 millon ngjyra, dhe të vërenë edhe detaje të ndryshme. Që numri i zgjedhur i ngjyrave dhe pikselave të vëhet në shërbim, duhet të klikohet Apply. 91 Fig.25 Vërtetoje me Yes në mënyrë që të rikonfigurohet desktopi. Mund të ndodhë që ekrani të nxihet, ose që desktopi të humbet. Nuk duhet shqetësuar për ketë, nga se windows-i e përgaditë desktopin që të realizon rregullimet e reja. Vërejtje: Kur instalohet video kartela për herën e parë, Windowsi e ka të rregulluar rezolucionin e zakonshëm (default) 640x480 dhe përkrahjen prej 8 ngjyrash. Pas instalimit të drajverëve të video kartelës, mund të përdoren ngjyrat dhe rezolucioni që përkrahet nga video kartela e re. Rregullimi i audio volumit Për tu çasë kontrollit të intensitetit të zërit (volume control), në taskbar gjendet një ikonë e autoparlantave, klikimi mbi te e hapë dritaren me një seri potenciometrash analog. Duke i lëvizë rrëshqitësit posht lart, rregullohen të gjitha vetitë për ndëgjimin e mirë të zërit, duke e adaptuar kërkesave specifike të secilit vesh. Audio sistemin në kompjuter, e mbështetë dhe e realizon shtesa hardverike Sound Card (Cartela zanore). Kjo vendoset ne sllotin e vet në motherboard dhe zakonisht pas çdo ndrrimi të Sound Card, duhet të instalohen edhe drajverat gjegjës. 92

50 Kartela e zërit i mundëson punën e mirë të mikrofonit (komunikimi zanor në Internet), punën e mirë të autoparlantave, punën e ndëgjojseve, interpretimin dhe ndëgjimin e video sound clipave, interpretimin zanor nga DVD, etj. Opcionet e START Meny-s Butoni START është ai buton që më së tepërmi përdoret. Gjendet në taskbarin e Windows-it, në pjesën e poshtëme të majtë.të desktopit. Në kuadër të këtij butoni, mund të dallojmë dy shtylla dhe disa fusha që dallojnë me hijesim të ndryshëm. Në shtyllën e majtë janë të rradhutura ikonat e programeve të cilat më së shpështi i vërdorë shfrytëzuesi, kurse në shtyllën e djathtë vendosen ikonat e disa programeve shërbyese të Windows-it, si dhe ikonat e folderëve personal në të cilat shfrytëzuesi i vendos dhe i ruan dokumentet, fotot, fajlat muzikorë, etj.në krye të perdes së hapur Start zakonisht është fusha në të cilën sistemi kompjuterik e paraqet emrin zyrtat të atij kompjuteri,, kurse në fund të perdes është fusha All Programs, brenda të cilës janë emrat e pothuat të gjitha programeve të instaluara në atë kompjuter. Klikimi mbi All Programs butonin mundëson çasjen e lehtë deri te këto programe. Fig Disa opcione që ofron pulla Start, janë programe shërbyese të sistemit operativ, të ciilat janë vendosur aty për të lehtësuar shfrytëzimin e softuerit kompjuterik, si dhe të realizohen kyçjet e caktuara në internet. Ndër funksionet më të rëndomta, janë: Run Run opcioni i ofruar këtu, është vetëm edhe një metodë tjetër e startimit (nisjes) së ndonjë programi, në vend që startimin ta bëjmë duke klikuar mbi ikonën e prerëzes (shortcut) të atij programi, të cilën mund të gjendet kudo në desktop, në listën e programeve në direktoriumin Programs ose diku tjetër në HD. Klikimi mbi Start dhe pastaj mbi Run hapë një dritare komunikuese ku duhet të shkruajmë emrin e programit dhe çfardo parametri tjetër që kërkohet (path). Kjo i përngjanë mënyrës së futjes të komandave në DOS prompt. Mundësia e mirë për të gjetur versionin eksekutiv të ndonjë programi, është që të shfrytëzohet pulla ndihmëse Browse apo Fine, në të cilin rast hapet mundësia e kërkimit përmes Windows Explorer-it, duke kalimuar lehtë nga folderi në folder deri te dokumenti i kërkuar. Help Opcioni Help ofron spjegime dhe instrukcione se si mund dhe duhet të përdoret Windows-i. Help-i është i pajisur me index dhe me funksionin search, kështu që çdo informacion mund të gjendet lehtë dhe shpejt. Find / Search