Lloje bimore të rralla dhe të kërcënuara nga Lugina e Gjergjevicës (Korçë)

Transcription

1 Lloje bimore të rralla dhe të kërcënuara nga Lugina e Gjergjevicës (Korçë) SHUKA L. 1*, JAHOLLARI N. 2 1 Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave Natyrore, Departamenti i iologjisë, Tiranë lshuka@yahoo.com 2 Drejtoria e Pergjitheshme e Pyjeve dhe Kullotave Tirane nevret@hotmail.com Abstract The most important plant species and their growth habitats in Gjergjevica valley (Korça region) were reported in this paper. About 32 rare plant species were recoreded, 25 of them fulfill the requirements of the Category of Important Plant Species; 3 of them are known as endemic, and 18 as subendemics. Ca. 22 species were found in the serpentines, 5 in limestones and 5 in the both substrates. Gjergjevica valley represents the southern border of distribution of the rare species, like Centaurea candelabrum Hayek & Kosanin, Haplophyllum boissieranum Vis. et Pancic (=H. albanicum (ald.) ornm.), Polygonum albanicum Jav.; in the other side, it is the northern border of Crataegus heldreichii oiss., Silene schwarzenbergeri Halacsy and Lilium calcedonicum L. Two other species, Crocus biflorus Miller and Gagea arvensis (Pers.) Dumort., were described for the first time here, and can be considered new species for Albanian flora. Përmbledhje Në punim jepen të dhëna për llojet më të rëndësishme bimore dhe për habitatet e rritjes së tyre në luginën e Gjergjevicës (Korçë). Janë takuar rreth 32 specie të rralla, 25 prej të cilave përmbushin kriteret si Specie të Rëndësishme imore; 3 specie janë endemike dhe 18 subendemike. Rreth 22 lloje janë takuar vetëm në substrate serpentinore, 5 vetëm në gëlqerorë, dhe 5 lloje në të dy substratet kryesore të luginës. Lugina përbën kufirin jugor të përhapjes së Centaurea candelabrum Hayek & Kosanin, Haplophyllum boissieranum Vis. et Pancic (=H. albanicum (ald.) ornm.), Polygonum albanicum Jav.; ajo përbën kufirin verior të përhapjes së Crataegus heldreichii oiss., Silene schwarzenbergeri Halacsy dhe Lilium calcedonicum L. Këtu janë gjetur dhe përshkruhen për herë të parë dy specie të reja për florën e Shqiperisë, Crocus biflorus Miller dhe Gagea arvensis (Pers.) Dumort. Fjalëkyçe: Specie të Rëndësishme imore Shqiptare, lugina e Gjergjevicës (Korçë), serpentine, specie endemike e subendemike. Hyrje Mjediset serpentinore kanë rëndësi për florën e veçantë dhe për larminë llojore. Substratet serpentinore janë në përgjithësi të varfëra në bimësi, por mjaft të pasura me lloje të rralla dhe me endemizma (Stevanovic et al., 2003). Lugina e Gjergjevicës përfshihet në kufirin ndarës midis malësisë së Voskopojës dhe malësisë së Vithkuqit të rrethit të Korçës, me shtrirje me jugveri me përmasa 6.7 km x 2.7 km, dhe lartësi nga 850 m deri 1714 m. Lugina ndërtohet nga shpate të thepisura, me kontraste të mëdha të relievit, të krijuara nga lumi i Gjergjevicës (degë e lumit Devoll) (fig. 3). Shpatet perëndimore të Krastës së Tejme përbëhen kryesisht nga gëlqerorë dhe pak silicorë, kurse ato lindore të kurrizit malor të Shullërit të Madh përbëhen tërësisht nga serpentina, të cilat zënë rreth 2/3 e sipërfaqes së luginës; kjo e bën këtë luginë një nga më të thellat në rrethin e Korçës (Kabo, 1991). Nga ana floristike lugina përmendet për herë të parë nga Alston & Sandwith (1940) 1 në udhëtimin e tyre në vitin 1933, gjatë kalimit nga Voskopoja për në Marjan; Alston shkruan: Ascent of Ostrovicë, journeying on horseback via the deep gorge of Gjergjevicë to Marjan, që do të thotë Ngjitja në Ostrovicë nëpërmjet kurrizit të grykës së thellë të Gjergjevicës drejt Marjanit. Lugina degëzohet në pjesën e sipërme (jugore) duke marrë formën e një hinke me qendër majën e Lisecit (1714 m); në lartësitë mbi m të dy kurrizet formojnë shpesh gropa, livadhe dhe kullota subalpine me bimësi të veçantë dhe të shumëllojshme. Duke pasur parasysh vlerat natyrore dhe floristike të kësaj lugine, veçanërisht të serpentinorëve të saj, kryesisht gjatë viteve janë kryer ekspedita floristike, mbështetur edhe nga projekti kërkimor-shkencor i Universitetit të Tiranës: Studimi i shumëllojshmërisë bimore në habitatet serpentinore (Shqipëria Jug-Lindore). Materiali dhe metoda Gjatë periudhës maj-nëntor janë kryer disa ekspedita floristike, ku është grumbulluar dhe herbarizuar materiali bimor për llojet më të rëndësishme, veçanërisht për dy speciet e reja. Për shumë prej tyre janë bërë, gjithashtu, edhe fotografi me ngjyra me cilësi të lartë. imët e herbarizuara si dhe fototeka ndodhen pranë Seksionit të otanikës, Departamenti i iologjisë, FShN, UT. * Për korrespondencë 1 Alston & Sandwith kryen dy ekspedita studimore floristike në jug të Shqipërisë në vitet 1933 dhe 1935, rezultatet e të cilave i publikuan në: The Journal of otany në numurat e muajve maj, qershor, gusht, shtator dhe nëntor

2 Përcaktimi i bimëve është kryer duke u mbështetur në Florën e Shqipërisë (Anonymous, 1988; 1992; 1991; 2000), florat e vendase (Demiri, 1983; Strid & Kit Tan, 1985; Davis, 1984), të vendeve fqinje (Pignatti, 1982), si dhe në Florën e Europës (Tutin et al., ). Përcaktimi si Zonë e Rëndësishme imore (Florike) u krye duke u mbështetur në metodikën e përshkruar nga Anderson (2002); vlerësimi i habitateve u krye duke u mbështetur në Manualin Interpretues të Habitateve të ashkimit Evropian Natyra 2000 (Anonimous, 2003; 2006a), kodet e të cilës përkojnë me Direktivën e E-së 92/43/EEC (EN-1992L0043, 2004; EN-31992L0043, 2006), mbi ruajtjen e habitateve natyrore si dhe florës dhe faunës së egër, dhe në Konventën e Ruajtjes së otës së Egër Evropiane dhe Habitateve Natyrore (Anonimous, 1979; 1992), të krahasuara edhe me literaturën ekzistuese vendase dhe të huaja për llojet e rralla dhe të kërcënuara (Vangjeli et al., 1994; Anonimous, 1997; Walter & Gillet, 1998; Anonimous, 2006b). Rezultate dhe diskutime Speciet e rëndësishme dhe të rrezikuara të luginës: Në tabelat 1 dhe 2 janë dhënë gjithsej 32 lloje të cilat mund të konsiderohen si të rralla dhe të rrezikuara sipas kritereve të dhëna nga Anderson (2002). Jepet, gjithashtu, edhe kategoria e rëndësisë, shkalla e rrezikimit, lista e specieve të tjera me rëndësi, si dhe substrati ku ato rriten. Prej llojeve të gjetura, pesë jepen edhe nga Alston & Sandwith (1940), si Festucopsis serpentini (C. E. Hubbard) Melderis, Arenaria conferta oiss. subsp. serpentini (A. K. Jackson) Strid (=A. serpentini Jackson), Thymus teucrioides oiss. & Spruner, Polygonum albanicum Jav., Centaurea ptarmicifolia Halacsy ex Hayek. (tab. 1); F. serpentini dhe A. serpentini janë gjetur për herë të parë në këtë luginë, e cila shërben si locus classicus. Krahas këtyre, gjithashtu, janë gjetur gjashtë specie subendemike, me areal përhapjeje më të gjerë, si Campanula tymphaeae Hausskn., Lilium albanicum Jav., Saponaria intermedia Simmler, Carduus micropterus subsp. micropterus (orbas) Teyber, Minuartia baldaccii (Halacsy) Mattf. subsp. baldaccii dhe Nepeta spruneri oiss.; Stevanovic et al. (2003) përmendin S. intermedia, kurse në Florën e Shqipërisë (Anonimous, 1988) përmendet S. sicula subsp intermedia (Simmler) Chater. Katër speciet e para janë gjetur në substrate serpentinore kurse e pesta në gëlqeror. Mendojmë se sipas kritereve të Anderson (2002) këto lloje nuk mund të përfshihen në kategorinë A(i) të listës së llojeve globalisht të rrezikuara. Përveç llojeve të sipërpërmendura kemi gjetur edhe 21 lloje të tjera, të cilat përmbushin kriteret si specie të rëndësishme bimore (Anderson, 2002). Këtu dallohet Typha shuttleworthii Koch & Sonder, e gjetur në përrenjtë anësorë të 118 luginës; kjo njihet si specie me rëndësi evropiane e mbrojtur nga konventa e ernës (Anonimous, 1979; 1992). Në listën e specieve të rëndësishme bimore të luginës mund të përfshihen edhe bredhi i Maqedonisë (Abies borisii-regis Mattf.), pisha e zezë (Pinus nigra J. F. Arnold.), dëllinja e kuqe (Juniperus oxycedrus L.) dhe dëllinja e zezë (Juniperus communis L.); këto njihen si lloje të rrezikuara globalisht, me status LR (pak të rrezikuara) (Anonimous, 2006b); megjithatë, ato përfshihen në habitatet e rrezikuara të mbrojtura nga konventa e ernës dhe Direktiva e Habitateve (Anonimous, 2003; EN-1992L0043, 2004; EN-31992L0043, 2006). Tabela 1: Lista e specieve të rëndësishme dhe të rralla të luginës së Gjergjevicës Emri i species A SR Sub. Literatura Përhapja Abies borisii-regis Mattf. (i) LR G 1 M, Sh, Gr Alyssum smolikanum E. I. Nayarady (i) R S 1 Sh, Gr Arenaria serpentini A.K. Jacks (i) R S 1 Sh, Gr Campanula hawkinsiana Hausskn. et Heldr. (iv) R S 3 Sh, Gr Campanula tymphaeae Haussk (iv) LR S Alb. R.L Sh, Gr Centaurea candelabrum Hayek & Kosanin (i) R S 1 Sh, Ko Centaurea grisebachii (Numan) Form. (iv) R S 3 Sh, Gr Centaurea pindicola Griseb. (iv) R S 3 Sh, Gr Centaurea ptarmicifolia Halacsy ex Hayek (iv) P S P Sh, Gr Cistus albanicus E. F. Warb.ex Heyëood (i) R S 1 Sh Crataegus heldreichii oiss. (iv) R G 3 Sh, Gr Festucopsis serpentini (C.E. Hubbard) Melderis. (iii) R S 4 Sh Halascya sendtneri (oiss.) Dörfler (i) R S 1 Sh, Ko, Gr Haplophyllum boissieranum Vis. et Pancic (i) R S 1 Sh, Sr, Ko Juniperus communis L. (i) LR S/G 1 COS Juniperus oxycedrus L. (i) LR S/G 1 COS. Lilium calchedonicum L. (iv) K S 3 Sh, Gr Melampyrum heracleoticum oiss. & Orph, (i) R G 1 Sh, Ko Pinus nigra J.F.Arnold. (i) LR S/G 1 COS Polygonum albanicum Jav. (i) E S 1, Sh, Gr Saxifraga grisebachii (porophylla) Deg. et Dorf. (iv) R G P alk. Sedum serpentini Janchen. (i) R S 1 Sh, Gr Sideritis raeseri oiss. et Heldr. (iv) E G 3, 4 Sh, Gr Silene schwarzenbergeri Halacsy. (i) R S 1 Sh, Gr Thymus teucrioides oiss. & Spruner (iv) K S Alb. R.L Sh, Gr Typha shuttleworthii Koch. et Sond. (ii) V S/G 5 COS 119

3 120 Tabela 2: Lloje të rralla me status të dyshimtë të luginës së Gjergjevicës Emri i species A SR Sub. Literatura Përhapja Carduus micropterus ssp. micropterus (orbas) Teyber. Fumana bonapartei Maire & Petitmengin - AL EN S Alb. R.L Sh, Ko P S P Sh, Gr. Lilium albanicum Jav. AL Ex? S 3 Sh, Yu, Gr Minuartia baldaccii (Halacsy) Mattf. subsp. baldaccii LR S Alb. R.L Sh, Gr Nepeta spruneri oiss. R G Alb. R.L Sh, Gr Saponaria intermedia Simmler AL P S P Sh, Ko, Gr Shkurtimet për tabelat 1, 2 dhe 3: Statusi i kërcënimit (SR): E, në rrezik zhdukje; EN, e kërcënuar; Ex, e zhdukur; K, jo shumë i njohur; LR, Rrezikshmëri e ulët; P, status i papërcaktuar; R, e rrallë; SR, Statusi i rrezikimit. Përhapja: COS, kosmoplite; M, Maqedoni; Sh, Shqipëri; Gr, Greqi; Ko, Kosovë; Yu, Jugosllavi;, osnjë-hercegovinë; Sr, Serbi; AL, ballkanike;, subendemike; - AL, sub-ballkanike. Literatura (L): 1, Walter & Gillet (1998); 2, Aninomous (2006b); 3, Vangjeli et al. (1994); 4, Anonimous (1997); 5, Anonimous (1979; 1992) Kategoritë (A): (i), globalisht e rrezikuar; (ii), e rrezikuar në Evropë; (iii), endemike e rrezikuar; (iv), gati endemike me areal të kufizuar. Substrati (Sub.): G, gëlqeror; S, serpentine. Në territorin serpentinor të luginës janë takuar, gjithashtu, tre specie endemike globalisht të rrezikuara: Cistus albanicus E. F. Warb. ex Heywood (Cistaceae), Festucopsis serpentini (C.E. Hubbard) Melderis (Graminaceae) dhe Centaurea candelabrum Hayek & Kosanin (Comopsitae). C. albanicus dhe C. candelabrum citohen për herë të parë për këtë zonë. Prania e C. candelabrum në mjediset veriore të luginës e zgjeron territorin e këtij lloji, të njohur deri tani vetëm në veri të Shqipërisë (Vangjeli et al., 1994). Taksone të reja për florën e Shqipërisë: Nga ky studim mendojmë se dy nga llojet, Crocus biflorus Miller (Iridaceae) dhe Gagea arvensis (Pers.) Dumort (Liliaceae) mund të konsiderohen specie të reja bimore për florën e Shqiperisë. Për të dy speciet janë kryer matjet përcaktuese dhe përhapja, të përshkruara si më poshtë: Crocus biflorus Miller, Gard. Dict. Ed. 8 no 4. (1768) (Syn. C. adami Gay, C. tauricus (Trautv.). ulbi i mbuluar me tunikë membranore ose koracore e çarë vertikalisht në pjesën e sipërme dhe horizontalisht në afërsi të rrënjëve duke formuar unaza të dhëmbëzuara në bazë (fig. 1a-b). Gjethe 4-5, që dalin bashkë me lulet, mm të gjera në kohën e lulëzimit, dhe deri 3.5 mm në fazën e rritur. Profylli mungon kurse braktiolet janë të pranishme dhe të barabarta ose pak më të ngushta se braktet. Gryka e rrethlules e verdhë e theksuar ose e verdhë e hapur. Lulet me ngjyrë blu të hapur ose blu-lejla, zakonisht 1-2 lule. Sepalet të përshkruara nga tre vena gjatësore me ngjyrë manushaqe të thellë, venat anësore të pendëzuara nga ana e jashtme. Tepalet x 6-7 mm, 2-3 mm me të shkurtëra se sepalet, dhe mm më të ngushta se ato. Thekët kanë ngjyrë të verdhë dhe janë më të shkurtër se pistili i degëzuar në tresh dhe me ngjyrë portokalli (fig. 1c). Pjalmoret mm të gjata. Filli mm i gjatë bashkë me gjithë pjalmoren. Tubi i kërcellit nga ovula (55) mm. I gjithi kërcelli (10) m, duke filluar nga tunika. Periudha e lulëzimit 15 mars-20 prill ose pas shkrirjes së dëborës. a) b) Figura 1: Crocus biflorus; a) pamje e plotë e bimës; b) pamje e bulbit; c) pamje e thekëve dhe e pistilit Vendndodhja: Formon popullatë të plotë dhe të qëndrueshme përgjatë gjithë kurrizit serpentinor të Shullërit të Madh duke filluar nga Kasollet (1250 m mbi nivelin e detit) deri në Qafën e Fikut. Është takuar deri në lartësinë 1650 m, veçanërisht në shpatet malore me kundrejtim jug-perëndimor. Përhapja: Është bimë Evropiano-Jugore (Tutin, 1980) me përhapje në Itali (Pignatti, 1982), Jugosllavi, ullgari, Turqi (Davis, 1984) dhe Greqi. Në Greqi ndodhet në zonat e ulëta, për këtë dhe nuk përshkruhet në Florën Malore të Greqisë (Strid & Kit Tan, 1985). c) 121

4 Gagea arvensis (Pers.), Dumort., Fl. elg. 140 (1827) (Syn.: G. villosa (ieb.) Duby). Dy bulbe të mbështjella nga e njëjta tunikë, rrallë e mbështjellë me fije të pakta rrënjore. Tunika me ngjyrë kafe të hapur deri në të murrme. Gjethet fundore (2)-2-3 mm (gjerësia) të ngushta dhe të stërgjatura (gjatësia m), pak ose aspak të pushëzuara. Gjethet kërcellore 1-2 (3), gjatësia 3-7 (10) m dhe gjerësia 3-5 mm, të këmbyera ose gati të përkundërta, shpesh të pushëzuara. Lulesa sub-ombrellore me 2-6 lule. Segmentet e rrethlules eliptike-deri rrethore 8-14 mm x 2-3 mm. Filli thekor 5-10 mm, pjalmorja mm, pistili 5-7 mm. ishtat lulorë të pushëzuar dukshëm. Kërcelli (7) (15) cm bashkë me bishtat lulorë, bishtat lulorë më vete 4-5 cm të gjatë (fig. 2a-c). Koha e lulëzimit, fundi i marsit - prill. Figura 2: Gagea arvensis; a) pamje e plotë; b) pamje e lules; c) pamje e kërcellit. Vendndodhja: Është takuar në mjedise të hapura dhe toka të papunuara (shpesh në gëlqerore dhe serpentinorë), lartësia e përhapjes mbi 1100 m (deri 1700 m). Përhapja: Gjendet gati në të gjithë Evropën, përfshirë dhe vendet fqinje. Gjithashtu, takohet edhe në Afrikën Veriore deri në Transkaukazi, Iran dhe Palestinë (Strid & Kit Tan, 1985). Krahas këtyre, është gjetur, gjithashtu, edhe Narcisus poeticus subsp. radiiflorus (Salisb.) aker (Amaryllidaceae) mund të jetë një subspecie e re; ky takson është gjetur në livadhet e lagura serpentinore të fushës së Rrosë. Ky është përmendur nga Strid & Kit Tan (1985) në të njëjtin mjedis për malet e Pindosit të veriut të Greqisë. 122 Habitatet kryesore dhe të rrezikuara: Flora the bimësia e luginës së Gjergjevicës përfaqëson ndërthurje të elementëve floristikë ballkanikëa) b) c) mesdhetarë (veçanërisht Pindikë) me ato veriorë (Alston & Sandwith, 1940). Në territorin e luginës janë gjetur tre specie relikte, si Halascya sendtneri (oiss.) Dörfler (orraginaceae), relikte e periudhës së terciarit, Morina persica L. (Dipsacaceae), bimë e klimës së stepave (me origjinë nga Asia e Vogël dhe Lindja), që sundoi fundin e periudhës së terciarit dhe fillimin e pliocenit, dhe Arctostaphyllos uva-ursi (L.) Spring (Ericaceae), lloj arktik alpin. Këto, sëbashku edhe me praninë e bushit (uxus sempervirens L.), si përfaqësues i pseudomakjes, tregojnë jo vetëm vjetërsinë dhe origjinën e florës në këto mjedise, por tregojnë se kjo luginë është vend takimi i të dy rrymave florike të sipërpërmendura. Në tabelën 3 jepen habitatet (mjediset) kryesore të luginës; habitatet më të rëndësishme, të cilat kërkojnë mbrojtje të veçantë janë shënuar me yll. Tabela 3: Habitatet kryesore të luginës së Gjergjevicës Kodi Emri i habitatit C Konventa / Direktiva Shkurreta kaçubore alpine (ii) ernës Garrigë mbi-mesdhetare (uxeto-festucopsidetum (ii) ernës serpentini) Stepa heleno-ballkanike me trumzë (Saturea (ii) ernës montona) Stepa serpentinore (ii) ernës Dushkaja ballkanike termofile (ii) ernës 42.A9 *Drurë të dëllinjës së kuqe (Juniperus oxyedrus) (i) ernës *Pyje të ballkanit perëndimor me pishë të zezë (Pinus (i) ernës nigra) 3240 Lumenj malorë dhe bimësia e tyre me shelgje (Salix (ii) Habitateve elaeagnos) 5110 Formacione të qëndrushme kserotermofile me bush (ii) Habitateve (uxus sempervirens) në shpate shkëmbore 5130 *Formacione me dëllinjë të zezë (Juniperus (i) Habitateve communis) në substrate gëlqerore 54.2 Moçalishte të pasura (ii) Habitateve 7230 Mjedise alkaline të lagëta (ii) Habitateve 8230 Shkëmbinj silicorë me bimësi pioniere Sedo- (ii) Habitateve Sleranthion ose të Sedo albi-veroniion dillenii 91L0 Pyje ilirike me dushk-shkozë (Erythronio-arpinion) (ii) Habitateve 91K0 Pyje ilirike ahu (Fagus sylvatica) (Aremonio-Fagion) (ii) Habitateve 41.2 Pyje dushku dhe shkoze (ii) ernës 9270 Pyje helenike ahu me bredh të Maqedonisë (Abies (ii) Habitateve borisii-regis) 9530 *Pyje submesdhetarë me pishë të zezë (Pinus nigra) (i) Habitateve endemike 9560 *Pyje endemikë me dëllinjë (Juniperus sp.) (i) Habitateve Shkurtimet: C, Kategoria e kërcënimit të habitatit sipas Konventës së ernës (Anonimous, 1979; 1992) dhe Direktivës së Habitateve (Anonimous, 2003; 2006a; EN-1992L0043, 2004; EN-31992L0043, 2006). 123

5 124 Figura 3: Pamje nga mjedisi serpentinor i luginës së Gjergjevicës (Foto: Shuka, korrik 2004) Të dhënat e deritanishme mbi florën dhe speciet e rralla dhe të rrezikuara lejojnë të arrijmë në përfundimin se lugina e Gjergjevicës përmbush kriteret e një Zone të Rëndësishme imore. Si e tillë mund të propozojmë e gjithë hapësira e saj të shpallet si Reservë Strikte Natyrore (kategori I), sipas klasifikimit të të IUCN-së (1994). Falënderime Autorët përfitojnë nga rasti të falënderojnë Rektoratin e Universitetit të Tiranës për mbështetjen financiare të këtij studimi. Literatura Alston A. H. G., Sandwith N. Y. (1940): Results of two botanical expeditions to south Albania. The Journal of otany. May: ; June: ; August: ; September: ; October: Anderson S. (2002): Identifying Important Plant Areas. Plantlife International. Anonimous (1979): Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats. Appendix I. erne Anonimous (1992): Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats. Appendix I. European Council. Strasbourg Anonimous (1997): Libri i Kuq (imë, Shoqërime imore dhe Kafshë të Rrezikuara). REC ed., Tiranë. Anonimous (2003): Interpretation Manual of European Union Habitats. Natura European ommission DG Environment, Nature and biodiversity. Anonimous (2006a): EUNIS Habitat classification level. Anonimous (2006b): The global IUCN Red List of Threatened Plants. Anonymous ( ): Flora e Shqipërisë. Ak. Shkencave të Shqipërisë ed., Vol. 1, 1988, 456 f.; Vol. 2., 1992, 446 f.; Vol. 3., 1991, 332 f.; Vol. 4., 2000, 502 f. Davis P. H. (1984): Flora of Turkey and the Aegean Islands. Vol. 8. Edinburgh at the University Press: Demiri M. (1983): Flora Ekskursioniste e Shqipërisë. Shtëpia otuese e Librit Shkollor (ShLSh), Tiranë. 985 f. EN-1992L0043 (2004): Council Directive 92/42/CEE of May 1992 on the conservation of natural habitats and wild fauna and flora. CONSLEG system. European Communities: EN-31992L0043 (2006): Council Directive 92/42/CEE of May 1992 on the conservation of natural habitats and wild fauna and flora, Annex I & VI: European Treaty Series, Nr. 104: Kabo M. (1991): Gjeografia Fizike e Shqipërisë. Vol Akademia e Shkencave. Tiranë Pignatti S. (1982): Flora d Italia. Vol 1-3. ologna. Stevanovic V., Kit Tan, Iatrou G. (2003): Distribution of the endemic alkan flora on Serpentine I. obligate serpentine endemics. Plant. Syst. Evol. 242: pp Strid A., Kit Tan (1985): Mountain flora of Greece. Vol. 2. Cambridge University Press: , Tutin T. G., Heywood V.H., urges N. A., Moore D. M., Valentine D. H., Walters S. M., Webb D.A. ( ): Flora Europaea. Vol. 1-5, Cambridge University Prees. Vangjeli J., Ruci., Mullaj A.. (1994): Libri i Kuq (imët e Kërcënuara dhe të Rralla të Shqipërisë. Akademia e Shkencave. IK. Tiranë. Walter S., Gillet J. H. (1998): IUCN Red List of Globally Threatened Species. IUCN. 125