ТМ Г. XX Бр. 3-4 Стр Ниш јул - децембар 1997.

Transcription

1 ТМ Г. XX Бр. 3-4 Стр Ниш јул - децембар UDK (497) Prethodno saop{tewe Primqeno: Љубиша Митровић Филозофски факултет Ниш GEOSTRATE[KI ASPEKTI SUSRETA I SUKOBA RELIGIJSKIH KULTURA I CIVILIZACIJA NA BALKANU Rezime Polaze}i od teze da je Balkan uvek, kako po svom geopoliti~kom polo`aju tako i u kulturolo{kom pogledu, ne samo kroz istoriju ve} i u savremenosti, predstavqao "zonu tranzicije i izbora", autor u radu razmatra odnos procesa modernizacije i religije a posebno ulogu pojedinih oblika religijskih kultura u geostrate{kim konfrontacijama na ovom prostoru. U radu se najpre istra`uju analiti~ke mogu}nosti i ograni~ewa pojedinih teorija i teorijskih koncepata (kao {to su teorija svetskog sistema, modernizacije, kulturnog konteksta i sukoba civilizacija i akulturacije), da bi se potom, sa stanovi{ta teorije sukoba i pro`imawa razli~itih kultura, izvr{ila problematizacija pitawa uticaja savremenih globalnih dru{tvenih i politi~kih strategija na ovaj prostor i u tom kontekstu istra`ila "propusna" mo}, adaptivni kapaciteti i otpor pojedinih nacionalnih i religijskih kultura, u odnosu na wihovo geopoliti~ko dejstvo. Ukazuju}i na pozitivnu ulogu procesa globalizacije, mondijalizacije, modernizacije i akulturacije u savremenom dru{tvu, autor smatra da savremeno svetsko dru{tvo sve vi{e postaje otvoreno dru{tvo (koje neguje multikulturnost, etni~ku i versku toleranciju razlika) koje afirmi{e fenomen "kulture bez granica". Autor pri tom kriti~ki upozorava i na suprotne tendencije fragmentacije svetskog dru{tva i procese "planetarnog tribalizma". U tom kontekstu, analizira susret i sukob religijske kulture na Balkanu. Kqu~ne re~i: Balkan, geostrate{ki aspekt, civilizacija, religijska struktura, teorijski koncept

2 Interpretativni okvir i metodolo{ki pristup U istra`ivawu etni~kih, religijskih i konfesionalnih odnosa na Balkanu primewivani su razli~iti teorijski pristupi u savremenoj nauci: od reafirmisanog geopoliti~kog pristupa, preko kulturolo{kog do sociologisti~kog. Krajem 20. veka kao da se obnavqaju geopoliti~ke teorije i odgovaraju}e politi~ke tendencije. Geopolitika, koja razmatra odnos dr`avne sile i prostora i koja je posebno do{la do izra`aja u 19. i prvoj polovini 20. veka, ~iji su ciqevi podela interesnih sfera i pro{irewe teritorija, nalazili u osnovi Prvog i Drugog svetskog rata, dugo je smatrana nepo`eqnom, ~ak i "fa{isti~kom" naukom. Naime, posle Drugog svetskog rata svet se kretao ka stabilizaciji i novim dru{tvenim ciqevima, od geopolitike ka geoekonomiji, tj. pridavan je sve ve}i zna~aj ekonomskim procesima, transnacionalnim ekonomskim integracijama, globalizaciji i stvarawu novog svetskog ekonomskog poretka. Padom Berlinskog zida godine glavni smer politi~kih podela u svetu nije vi{e Istok - Zapad, socijalizam - kapitalizam, ve}, "sever" - "jug", odnosno bogati - siroma{ni. Na kraju 20. veka nau~nici izlaze sa tezom o geokulturi, tj. o prevalentnom zna~aju kulture i civilizacije u dru{tvneim promenama, predvi aju}i, poput S. Hantingtona, da }e u 21. veku glavni globalni sukob biti izme u razli~itih kultura i u uslovima eksplozivnog razvoja novihi proizvodnih snaga nau~no-tehnolo{ke revolucije. Taj proces je pra}en globalizacijom u ekonomiji i politici savremenog sveta. Tehnologije, tr`i{te i demokratija te`e da se {ire van nacionalnih granica, postaju}i transnacionalni i transkontinentalni procesi. Govori se o internacionalizaciji privrede, svetskom tr`i{tu, demokratiji bez granica, gde se izjedna~avaju prava dr`avqana i stranaca, nacija i mawina. U tom kontestu kultura, kao osobeni entitet dru{tvenih grupa, kao izraz wihove razli~itosti, kao osnova o~uvawa nacionalnog identiteta, sve vi{e dobija na zna~aju. Ona je ono, {to se qubomorno ~uva i neguje u uslovima procesa globalizacije, koji "peglaju" granice me u nacijama i ~ine ih prohodnim. U uslovima novih tehnologija nije te{ko fizi~ki ovladati novim prostorom, ali je glavni problem postao kako ga kulturno osvojiti. Sve se vi{e afirmi{e pluralizam kultura ili multikulturalnost. U tom smislu kultura se javqa kao most i kao

3 341 granica me u narodima. Usled otvorenosti savremenog dru{- tva i prostorne mobilnosti gra ana nastaje proces pro`imawa razli~itih kultura. Intenziviraju se akulturacijski procesi i dolazi do fenomena interkulturalnosti, iz dodira razli- ~itih kultura vr{i se wihovo oboga}ivawe. Procesi globalizacije pribli`avaju narode, a kultura slu`i o~uvawu identiteta, osobenosti i samosvojnosti etni~kih grupa. Budu}nost ujediwenog ~ove~anstva po~iva}e na pluralizmu kultura, na wihovoj koegzistenciji i konvergenciji. S. Hantington, me utim, predvi a da }e u 21. veku do}i do sukoba razli~itih kultura i civilizacija i to prevashodno na osnovu wihovih razlika u matricama religijskih kultura. 1 Ovaj autor smatra da }e do ovog globalnog sukoba posebno do}i na onim prostorima gde se seku razli~iti civilizacijski lukovi i gde postoje tzv. nesavr{ene i iskidane granice. Otuda geokultura, kao izraz strategijske povezanosti kulture i prostora i zna~aj konflikata kultura i civilizacija u funkciji preraspodele mo}i i osvajawa i pro{irewa prostora, tj. dominacije u me unarodnim odnosima, sve vi{e dobija na zna~aju i omogu}uje formulisawe nove paradigme o geokulturi. Savremena istra`ivawa pokazuju ograni~enost geopoliti~kog i sociolo{kog pristupa u istra`ivawu savremenih dru{tvenih procesa. Radi toga je neophodno afirmisati integralni teorijski i multimetodolo{ki pristup, u istra- `ivawu etni~kih religijskih i konfesionalnih odnosa na Balkanu. 2. Uloga religije i religijske kulture u dru{tvenoj dinamici: kultura kao most i granica me u narodima Religijska kultura predstavqa relativno autonomni podsistem u okviru kulturnog sistema globalnog dru{tva. To je onaj deo kulture i subkulture dru{tva koji je pro`et religijskim ciqevima, vrednostima i osobenom ritualnom praksom. Taj se pak sistem unutar sebe, daqe, diferencira i po formi i po ciqevima na razli~ite vrste religija i kulturnih orijentacija, te otuda mo`emo govoriti o razli~itim formama i tipovima religije (hri{}anstvo, islam, budizam i dr.). Tako e, me u religijama mogu postojati razli~ite vrste komunikacija (dodiri, pro`imawe, ali i distanca, sukobi, iskqu~ivosti). Religijski sistemi su kao dinami~ke kategorije, pod- 1 S. Hantington, Sukob civilizacija?, "Gradina", Ni{, 1997, br. 7-8, s. 107.

4 342 lo`ni promenama. Susretawe religija je zakonita pojava i predstavqa deo razvoja religijskih ideja i kultura. Kulturni dodir religija unapre uje i mewa wihov me usobni odnos, kao i wihovu ulogu u dru{tvenim promenama. U etni~ki i verski me{ovitom prostoru, me u razli~itim religijama, mogu se, prema Soferu, uspostaviti tri tipa odnosa: 1. mirna koegzistencija, konvergencija; 2. nestabilnost i konkurencija; 3. netolerancija i iskqu~ivawe. 2 U socio-kulturnoj dinamici i sistemi religijske kulture, naravno, sporije nego druge pojave, podle`u procesima difuzije, adaptacije, akulturacije i asimilacije. Kulturni kontakt mo`e dovesti do sukoba i pro`imawa; mo`e dovesti do sadr`inskog boga}ewa kulture adresata, ali mo`e imati i dijametralno suprotnu posledicu: mo`e dovesti do relativizacije kulturnih obrzaaca, do razarawa nekada{we samostalne kulture, do krize i uni{tewa wenog identiteta. Takav je slu- ~aj u interakciji izme u kosmopolitske kulture svetskog centra i periferijskih kultura, koje pritom gube autonomnost i identitet. U tradicionalnim dru{tvima kulture su ~uvale svoju autonomiju kroz autarhiju i izolovanost, dok su u savremenom dru{tvu kulture upu}ene na interakciju i u wima su izra`eni procesi akulturacije, multikulturalizma i interkulturalizma. U wima se ostvaruje svojevrsna "dijalogika kultura" i formira pluralni kulturni identitet (E. Moren) 3. No, savremeno dru{tvo je suo~eno i sa problemom kulturnog imperijalizma na relaciji svetski centar i zavisna periferna dru{tva, kao i konfliktom kultura, kao i problemom o~uvawa nacionalnih integriteta u uslovima mondijalizacije i globalizacije sveta. Istra`iva~i u sociologiji religije, na osnovu istorijskog iskustva i savremenih dru{tvenih procesa, sa~inili su analizu razli~itih oblika religijskih kultura i analizirali wihovu funkciju u dru{tvenim promenama. Izna{li su razli~ite klasifikacije religijskih kultura: na "tvrde" i "meke", na zatvorene i otvorene, na potpune i instrumentalne itd. Razli~iti autori, slede}i razli~ite teorijske paradigme (kulturalisti~ku, sociologisti~ku, psihologisti~ku, funkcionalisti~ku) razvili su razli~it pogled na strukturu i di- 2 Citirano prema navodu R. [e}ibovi}a u kwizi Uvod u op{tu geografiju religije, Novi Sad, 1995, s B. Stojkovi}, Evropski kulturni identitet, Prosveta, Ni{, 1993, s. 139.

5 343 namiku religije, na oblike komunikacija religijskih kultura i wihovu funkciju u dru{tvenim promenama. U tom smislu postoje razli~ite interpretacije pitawa odnosa razli~itih religijskih kultura, bilo da su date sa stanovi{ta teorije sukoba ili teorije konvergencije. Osvrnu}emo se na Hantingtonovu teoriju o odnosu religije i modernizacijskih procesa u savremenom dru{tvu. Naime, ovaj autor je sve religije podelio na potpune i instrumentalne. U prvi tip religija spadaju one zatvorene, fundamentalisti~ke, rigidne, koje u akulturacijskom procesu odbijaju "saradwu" i pro`imawe, ve} se iskqu~uju i sukobqavaju, otvaraju proces konflikta kultura; dok instrumentalni tip religija omogu}uje dijalog, pro`imawe, obostrano oboga}ivawe, komplementarnost tradicije i modernizacije. Hantington u studiji "Sukob civilizacija" pokazuje kakav je odnos pojedinih religija (pravoslavqa, katolicizma i islama) prema drugim religijama i modernizacijskim procesima. On ukazuje da su katoli~anstvo, protestantizam i pravoslavqe otvorenije religije za procese modernizacije od islama, koji spada u red tvrdih i otporniih religija. Na osnovu te analize Hantington elaborira tezu o mogu}em sukobu religijskih civilizacija u 21. veku. Drugi socijalni analiti~ari, koji su tako e analizirali stepen autonomnosti religijskog podsistema ili wihovu instrumentalizaciju u politi~kim i geopoliti~kim sukobima, polaze}i od stanovi{ta da su uzroci dru{tvenih sukoba i ratova polivalentni, isti~u: u autoritarnim i tradicionalnim dru{tvima, gde ne postoji autonomija svera, niti je razvijeno civilno dru{tvo, religija se ~esto instrumentalizuje od strane politike (dr`ave, stranaka). To se ~ini tako {to se osnovni klasni konflikti ~esto kamufliraju i preusmeravjau na poqe religijskih i etni~kih odnosa; ili, pak, tako {to se provocira i stimuli{e konflikt razli~itih religijskih i etni~kih grupa. U tom smislu, u geostrate{kim i geopoliti~kim sukobima, kroz istoriju i u na{oj savremenosti, etni~ki i religijski me{oviti prostori naj~e{}e se koriste za izazivawe sukoba, dezintegraciju me{ovitih dr`ava ili razarawe wihovog suvereniteta; za prekrajawe geopoliti~ke karte, tj. preraspodelu uticaja u prostoru; za rekolonizaciju i dovo ewe u zavisnost od svetskih centara politi~ke mo}i. Analiza razli~itih uloga i mesta religijskih sistema u globalnim dru{tvima ukazuje na dva razli~ita pristupa i odnosa prema religiji. U prvom slu~aju religijske kulture imaju {iru autonomiju i ostvaruju me usobno demokratsku komunikaciju i konvergenciju, predstavqaju integralni deo civili-

6 344 zacijskog multikulturalizma. Po drugom stanovi{tu religijske kulture nemaju autonomiju, ve} su politi~ki instrumentalizovane, pretvorene u instrument dr`ave i slu{kiwu teku- }e politike i, u tom smislu, postale neotporne na politi~ku zloupotrebu od strane teku}ih politi~kih elita ili delovawa me unarodnih politi~kih faktora. Dok se u prvom slu~aju, kroz dijalog i toleranciju, kroz komunikaciju razli~itih kultura, ostvaruje bogatstvo u raznolikosti i omogu}uje afirmacija otvorenog multikulturnog dru{tva kao drut{va budu}nosti, dotle se, u drugom slu~aju, razlike u religijskim kulturama etni~kih grupa instrumentalizuju za podsticawe sukoba od strane velikih sila (na principu "zavad, pa vladaj") i dovo ewe datog prostora u zavisnost i rekolonizaciju. 3. Kulturne i geopoliti~ke osobenosti Balkana: Balkan kao region sukoba i konvergencije religijskih kultura Za Balkan se mo`e re}i da je, u "verige sveta", kroz istoriju i u savremenosti, predstavqao: "Istok na Zapadu, Zapad na Istoku", kapiju Evrope, zemqu grani~ara u procepu svetova, "prolaz i prepreku", zonu dodira i sukoba civilizacija, prvu Evropu, ali i mini pod uzglavqem Evrope i permanentno "bure baruta". 4 U tom kontestu, Srbija i srpske zemqe su "raskr{}e istorije", kako je zapisao godine Ernest Jinger. Osvrt na kulturnu i politi~ku istoriju Balkana pokazuje wegove konstante: on predstavqa razme e i vetrovetinu istorije, "tamni vilajet", "balkanski krst"; dakle, onaj prostor koji je iznedrio balkanizaciju kao kulturolo{ki i politi~ki fenomen i izraz deoba i sukobqenosti. Ovaj prostor je mesto gde su se u pro{losti me{ale kulture, narodi, vojske; gde se seku razli~iti civilizacijski lukovi, gde je kulturni pluralizam, koji je koegzistirao kroz vekove, pra}en i sukobima. To je prostor gde se seku geopoliti~ke linije i sudaraju aspiracije i projekti velikih sila. Balkan kao geopoliti~ki prostor bio je predmet istra`ivawa brojnih stranih i doma}ih nau~nika. O wemu je akademik Jovan Cviji}, u studiji Balkansko poluostrvo i ju`no- 4 Op{irnije o geopoliti~kim aspektima Balkana videti u studiji M. Kne`evi}a Balkanska pometwa ("\uro Salaj", Beograd, 1996.), kao i u Zborniku "Geopoliti~ka stvarnost Srba" (Institut za geopoliti~ke nauke, Beograd, 1997.).

7 345 slovenske zemqe, posebno pisao kao o izme{anom prostoru, koji se nalazi u procepu izme u dva osnovna oblika Hri{}anstva i Islama, izme u unutra{weg i spoqa{weg prstena evroazijskog kontinenta; izme u centralne zemqe i perifernih zemaqa, izme u gravitacionih poqa najja~ih kopnenih i pomorskih sila, izme u atlantizma i evroazijstva. U kontekstu antropogeografskih istra`ivawa, J. Cviji} je o polo`aju Balkana i ju`noslovenskih zemaqa pisao kao o "ku}i sagra enoj na putu". I drugi istra`iva~i i kwi`evnici, kao npr. Ivo Andri}, bavili su se istra`ivawem osobenosti Balkana. Andri} se posebno bavio ulogom religijskih kultura u formirawu nacionalnog karaktera. U svojoj studiji Razvoj duhovnog `ivota u Bosni pod uticajem Turske vladavine, kao i u svojim pismima iz 1920., Andri} pokazuje kakva je uloga religijske kulture: prvo, kao "~aure otpora" i brane, tj. prepreke tu im osvaja~ima, ili amortizera od wihove indoktrinacije, odnosno o~uvawa kulturnog i nacionalnog identiteta i faktora otpora protiv duhovnog osvajawa jednog prostora; ali i, drugo, kao most za duhovnu koegzistenciju i integraciju kroz pro`imawe sa drugim kulturama. Naime, Andri} analizira ulogu i posledice prodora Islama u 14. veku u Bosnu, odnosno proces islamizacije. Svojom studijom Andri} pokazuje kako je u Bosni, koja je primer multietni~kog i multireligijskog prostora, pre dolaska islama, bogumilstvo bilo brana protiv katoli~kog uticaja; a sa islamom ta brana je jo{ vi{e u~vr{}ena. Andri} razmatra odnose i kulturnu dinamiku triju vera i naroda i wihovu ulogu u dru{tvenim promenama. Svojom analizom pokazuje etni~ke i religijske kontraste. On slikovito pi{e o Bosni, u kojoj koegzistiraju tri vere, kada se ~ak i sa zvonika razli~itih konfesija (katedrale, crkve i xamije) razli~ito obznawuje vreme, tj. kao da ~asovnici razli~ito otkucavaju. Ovim je Andri} skrenuo pa`wu na dubinske kolektivne matrice i verske podele me u narodima. U Zapisu o Bosni iz godine Andri} pi{e o Bosni kao o "zemqi mr`we", gde se zbog uticaja kolektivnog nesvesnog i qubav i mr`wa ostra{}enije i eksplozivnije izra`avaju. U svojoj disertaciji Razvoj duhovnog `ivota u Bosni pod uticajem Turske vladavine Andri} posebno obra uje ulogu pravoslavne crkve u sredwem veku u procesu o~uvawa narodne tradicije i nacionalnog indentiteta. U vezi s tim on, izme u ostalog, pi{e: "Za sve vreme Turske vladavine manastiri su predstavqali neku vrstu akumulatora narodne energije... Zna- ~aj Srpske-pravoslavne crkve bila bi u tome {to je ona u samom narodu negovala `ive snage i na taj na~in do novog doba

8 346 spasla kontinuitet duhovnog `ivota i neprekinutu nacionalnu tradiciju." 5 Andri}eva analiza, kao i analize drugih istra`iva~a, pokazuje da je u Bosni, kao multietni~koj i multikonfesionalnoj zajednici, postojao dug period mirne koegzistencije razli- ~itih religija i konfesija (katoli~anstva, pravoslavqa i islama), period su`ivota i konvergencije paralelnih religijskih svetova u istorijskoj pro{losti i novijoj istoriji. Primer je 50 godina posle Drugog svetskog rata. O tome danas postoje i odre ena etnolo{ka i sociolo{ka istra`ivawa, koja potvr uju ocenu o smawenoj verskoj i etni~koj distanci, koja je bila karakteristi~na za stawe me unacionalnih odnosa na prostoru biv{e Jugoslavije. Postavqa se, me utim, pitawe: {ta se na ovom prostoru zbilo godine, kada je proradila nevidqiva "mrtva ruka" tradicije, i kada je o`iveo proces retradicionalizacije, kada je religija u savezu sa politikom po~ela da "zava uje" narode, da proizvodi krvavi haos sukoba i etni~ka ~i{{ewa. Upravo je Bosna primer {ta se zbiva sa religijom kada se ona instrumentalizuje od strane politike, kada izgubi autonomiju i bude podre ena heteronomnim ciqevima izvan sebe. U publicistici danas postoje tri zablude o uzroku krize na jugoslovenskom prostoru i o bosanskom sukobu: prva, geostrate{ki polo`aj Balkana i uloga velikih sila, tj. wihova penetracija; druga, kolaps komunisti~kih sistema i povratak mr`we praotaca ("{ok pro{losti" i retradicionalizacija; tre}a, sudar civilizacija, tj. obja{wewe sukoba razli~itim kulturnim i religijskim orijentacijama (pravoslavqe, katoli- ~anstvo i islam). Treba, me utim, re}i da prava istina sukoba u Bosni le`i u polideterminizmu faktora i wihovoj kombinaciji: radi se, pre svega, o nesposobnosti nacionalnih elita da upravqaju konfliktom, da ga demokratski razre{avaju u predve~erje raspada realsocijalizma i otvarawa procesa postsocijalisti~ke tranzicije, na nacionalno i religijski izme{anom tlu. U takvom kontestu izvr{ena je instrumentalizacija religijskih kultura od strane etnonacionalista i etnoetatista. Bosna je primer kako je jedan multietni~ki i multireligijski prostor iskori{}en kao poligon za dezintegraciju zemqe i kako je ta dezintegracija fakti~ki proizvod sukoba naciok- 5 I. Andri}, Razvoj duhovnog `ivota u Bosni pod uticajem Turske vladavine, Prosveta, Beograd, 1990, s. 82.

9 347 ratija, kamuflirana instrumentalizovanom religijskom kulturom, ali i izraz geostrate{kog dejstva spoqnih sila. Etni~ka ~i{}ewa ovde su izraz strategija nacional-{ovinizma i povampirewa ideologije krvi i tla na Balkanu. Analiza pokazuje da je implozija socijalizma na biv{em JU-prostoru pra}ena i fenomenom zakasnelog nacionalnog bu ewa na Balkanu. Ovi procesi su pra}eni sna`nom politizacijom religije i crkvenih organizacija u ratnom sukobu, a taj sukob je poprimio ne samo etni~ka ve} i verska obele`ja. Religija je ovde iskori{}ena kao dodatni ideolo{ki potencijal i kao legitimacija politokratiji i naciokratiji. Na ovom prostoru istorija se krvavo ponovila. Ratnici i politi~ari, rame uz rame, imali su uz sebe i deo sve{tenstva kao svoje trubadure i ideologe. Pitawe je: {ta se de{ava sa religijom i crkvom kada iza u u poqe politi~kog, kada izgube vlastitu unutra{wu autonomiju, kada se religijski podsistem podredi ciqevima "dr`avnog razloga" ili pak nekog drugog partikularnog ciqa? Istorijsko iskustvo pokazuje da tada religijska kultura postaje brana, prepreka, granica za komunikaciju me u pripadnicima jedne etni~ki i verski me{ovite zajednice. Tada ja~a verska i etni~ka distanca u woj; razli~ite se religije javqaju kao dodatni faktor sukoba i dezintegracije u unutra{wim odnosima me u dru{tvenim grupama pripadnicima razli~itog etnosa i vere. U takvoj situaciji, geostrategijski gledano, multietni~ka i multireligijska zajednica lako mo`e biti instrumentalizovana od strane spoqnih faktora, u me unarodnim odnosima raspodele globalne dru{tvene mo}i, geopoliti~kih promena i dejstva. U tom slu~aju, instrumentalizovana religijska kultura mo`e biti zloupotrebqena u funkciji slabqewa dr`avnog jedinstva; kao potpaqeni fitiq, detonator {irih sukoba, kao dodatna snaga za dejstvo separatista i secesionista, radi razbijawa integriteta i suvereniteta zemqe. Brojna istra`ivawa istori~ara i drugih nau~nika pokazuju da je, geopoliti~ki posmatrano, Balkan - prolaz i prepreka, u geografskom, kulturnom i civilizacijskom smislu. On je prostor najdubqeg prodora islama u Evropu i najdubqeg dosega katoli~anstva ka jugoistoku, te najzapadnija tvr ava pravoslavnog sveta. Kao takav, on je milenijumima privla~io ali i zaustavqao migracije naroda, osvaja~ke pohode vojnih sila i {irewa religija. U tom smislu on predstavqa jedinstvenu arenu sudara dva osnovna oblika hri{}anstva i islama. To je prostor gde se seku civilizacijski lukovi; prostor koji ilustruje

10 348 Hantingtonovu tezu da se na obodima, rubovima, gde se seku razli~ite religije, kulturni krugovi i gde postoje nesavr{ene i iskidane granice, naj~e{}e i najintenzivnije ostvaruje fenomen sudara i konfliktna kultura, koji proizvode {ire dru{tvene sukobe ili su naj~e{}e deo {irih sukoba vezanih za ekonomske i politi~ke interese i hegemoniju grupa. U tom smislu i rat na prostoru biv{e Jugoslavije, a posebno u Bosni, najre~itije ilustruje slo`enost i isprepletanost interesa i razli~itih faktora (verskih, konfesionalnih, religijskih; lokalnog, regionalnog i globalnog). Balkan je ponovo postao "bure baruta" u funkciji politi~kih borbi, unutra{wih i spoqnih aktera procesa balkanizacije i sukobqeniih geostrate{kih interesa. 6 Iako je sukob na JU-prostoru prevashodno proizveden naraslim unutra{wim protivre~nostima i suprotnostima, treba re}i da je on dodatno instrumentalizovan od strane velikih sila, posebno Nema~ke i Amerike i wihovih geostrate{kih interesa. Na Balkanu, implozija socijalizma, otvorila je prostor za retradicionalizaciju ("{ok pro{losti"). Proradile su stare strasti i mitomanstvo. Reaktivirani su i brojni geostrate{ki projekti, ~iji ciqevi seku balkanski prostor (kao npr. geostrategija dijagonale - "prodor na istok"; islamske transferzale; centar - periferija; panameri~ki unipolarizam u formi "novog svetskog poretka"). Sa okon~awem hladnog rata, posle godine, SAD u formi "novog svetskog poretka" razvijaju panameri~ku strategiju ograni~enog suvereniteta. Ovde, na Balkanu, na delu je strategija posredne dominacije, koju prema ovom prostoru i na{oj zemqi prvenstveno sprovodi SAD. Su{tina te strategije vezana je za hegemoniju krupnog kapitala u planetarnim razmerama i novu globalnu preraspodelu mo}i u savremenom svetu. Sve to ukazuje da se, krajem ovog veka, naravno u kamufliranoj formi, obnavqa geopoliti~ki projekti, u borbi za nove sirovine i ekolo{ki ~iste resurse. U tom smislu i rat u Bosni, pored onoga {to ispoqava sve odlike istorijske i savremene balkanizacije ovog prostora, re~ito ilustruje i geostrate{ke pretenzije velikih sila da se, posredstvom ovladavawa ovim prostorom, ostvari posredan uticaj i kontrola prema Istoku, a posebno prema Rusiji. Naravno, ti latentni geostrate{ki ciqevi ve{to su kamuflirani pacifisti~kom pri- 6 M. Stojkovi}, "Geopoliti~ki ~inioci balkanizacije", Zbornik "Tajne Balkana", Beograd, 1992, str

11 349 ~om o qudskim pravilima i slobodama i navodnoj "ugro`enosti nacionalnog interesa SAD", a da se pritom u formi teorije ograni~enog suvereniteta, to pravo na nacionalnu bezbednost, osporava mati~nim narodima. 4. Geostrategija i religijska kultura u svetlu megatrendova Istorijska, sociolo{ka i kulturolo{ka istra`ivawa fenomena religijske kulture omogu}uju da bli`e razmotrimo odnos geostrategije i religijskih kultura u svetlu megatrendova Dok su u pro{losti, u tradicionalnim dru{tvima, qudi i dru{tvene grupe bili antejski vezani za prostor i "ideologiju krvi i tla", a kultura i politika su ostvarivali zna~ajnu ulogu u formirawu dru{tva mehani~ke solidarnosti (Dirkem), dotle se u savremenosti, koja je pro`eta procesima globalizacije, internacionalizacije, informatizacije i novih tehnologija, na druga~ijim osnovama uspostavqa povezanost i ostvaruje socijalna kohezija (kroz podelu rada unutra{wu i me unarodnu), i formira novi tip dru{tva tzv. organske solidarnosti. U uslovima "tre}eg talasa" (Tofler), druga~ije je poimawe prostora i vremena, logike `ivota, uzro~nosti. Zakon me uzavisnosti danas vi{e nego ikada ranije u istoriji, odre uje sudbinu svakog dru{tva u na{oj savremenosti. U tom kontestu na kraju 20. veka, treba ista}i da prisustvujemo svojevrsnoj tranziciji klasi~ne geopolitike u geoekonomiju i, rekao bih, geokulturu. Megatrendovi 2000 dovode do procesa deteritorijalizacije suvereniteta i formirawe pluralnog identiteta u savremenom dru{tvu (jedinstvo raznolikosti etni~kog, regionalnog, evropskog, univerzionalnog). U tom kontestu nastaje relativizacija prostora, a budu}i razvoj sveta, pojedinog dru{tva i regiona, bi}e prevashodno odre en snagom ekonomije i kulture. Zbog premo}i tehnike u na{em veku, velikim silama nije te{ko da fizi~kom silom osvoje - pokore jedan prostor, ali ga je te{ko, iznutra, duhovno podrediti i osvojiti. Na kraju stole}a svedoci smo jednog paradoksa. Naime, na jednoj strani imamo internacionalizaciju proizvodnih snaga, stvarawe integrisane svetske privrede. Taj proces paralelno je pra}en politi~kim integracijama sa zahtevom za "demokratiju bez granica" (@. Atali), tj. brisawe ili omek{avawe dr`avnih granica, izjedna~avawe nacija i mawina, davawe prava glasa strancima i dr. Na drugoj strani, izra`ena je ten-

12 350 dencija ka egoizmu nacionalnih identiteta, pojavi i {irewu fenomena "planetarnog tribalizma". 7 U tom kontestu u savremenom svetu kultura je postala uto~i{te egoizma nacionalnih partikulariteta, ali i posledwa enklava u kojoj se qubomorno ~uva identitet (kulturni, nacionalni, lokalni i regionalni). Stoga nam se ~ini da nije slu~ajna i bez osnova Hantigtonova teza o ulozi kulturnog faktora u sukobu civilizacija u susret 21. veku. U uslovima svetskih integracija, u susret novom milenijumu, pitawe kulturnog identiteta i kulturnog suvereniteta dobija}e na zna~aju, dok }e slabiti drugi vidovi suvereniteta. U tom kontestu treba o~ekivati i tranziciju geopolitike u geokulturu, kao i redefinisawe pojma suvereniteta. Naime, u budu}nosti }e se qudi i narodi razlikovati, pre svega, po svojoj osobenoj kulturi, dok }e ih tehni~ki i ekonomski standardi, kao i standardi i procedure demokratije, sve vi{e pribli`avati i uniformisati. Uz zahtev za interkulturalno{}u, qudi i narodi }e negovati i osobenosti svog kulturnog karaktera, identiteta. Nadamo se da brojne integracije i standardizacije ne}e mo}i da uni{te ovaj specifikum qudskog roda - kulturu kao najlep{i "cvet" dru{tva u sopstvenom samoproizvo ewu, niti prometejsku te`wu ~oveka da stvara po meri svake vrste, pa i po "meri lepote". Niti ~ovekovo pravo na razliku. U tom kontestu, kada je re~ o religijskoj kulturi, treba re}i da ona nije samo deo pro{losti, ve} i integralni deo na~ina `ivota qudi u savremenosti i budu}nosti. Uz sav nau~no-tehnolo{ki progres, ~ovek se neda redukovati na robota. O budu}nosti ~ove~anstva ne}e odlu~ivati samo tehnika i mo} ~ipova i geneti~kog koda, ve} i kumulirano kulturno iskustvo ~ove~anstva sa svim svojim vizijama i projektima o boqem sutra, u ~ije su bogate sadr`aje impregnirane i religijske vrednosti. Religijska kultura prvi je zbeg i posledwe ~ovekovo uto~i{te, wegova transcedencija i projekcija po`eqnog. Ako je "nada, san budnih" (Aristotel), a utopije - dnevni snovi, religija je "iluzorno sunce" (Marks) onih koji su izgubili nadu (i koji su osu eni na veru) i ~ije je opredeqewe vera i verovawe. Kao takva, ona je integralni deo ~ovekove kulture, wegovog habitusa, wegovog pogleda na svet; integralni deo ~ovekovih qudskih prava i sloboda. U tom smislu, neophodno je razvi- Atali, Demokratija bez granica, "Tre}i program", Beograd, 1994, br. 100, s. 19.

13 351 jati takve dru{tvene odnose u kojima }e se respektovati i ovaj deo qudskih prava i slobode, a dru{tvo razvijati kao demokratska, multietni~ka, multireligijska i multikulturalna zajednica. Polaze}i od savremenog svetskog iskustva i svetskih megatrendova neophodno je ista}i zna~ajnu ulogu kulture u razre{avawu Balkanskog etni~kog sukoba. Tek {to je zaustavqen krvavi haos. Narod, politi~ke elite i sve druge dru{- tvene snage, o~ekuju brojni problemi i zadaci radi obezbe ewa trajnog i pravi~nog mira u Bosni. U tom smislu, neophodno je razviti modernu i autonomnu strategiju dru{tvenog razvoja balkanskih zemaqa, u ~ijem sredi{tu }e se na}i principi gra- anske i nacionalne ravnopravnosti, dobrosusedstva i saradwe. Daqi razvoj ovog prostora neophodno je povezati sa procesima modernizacije, reforme i demokratizacije postsocijalisti~kih dru{tava u tranziciji. U tom kontestu, zna~ajnu ulogu mo`e odigrati i kultura na povezivawu qudi i naroda na JU - prostoru, Balkanu i Evropi. Da bi ostvarila ovu progresivnu u emancipatorsku ulogu u dru{tvenim promenama neophodan je drugoja~iji tretman kultura. Razvojem pluralizma i ja~awem autonomije civilnog dru{tva treba obezbediti da se napusti dosada{wa podre enost svih sfera dru{tva (pa i religijskog podsistema) politi~koj sferi. Vreme je da politika ne bude vi{e naddeterminiraju}a sfera - sudbina qudi i dru- {tva. Kada se to bude obezbedilo, kultura }e, kroz dijalog i toleranciju razli~itosti, oboga}ivati i samu sebe i dru{tvo i unapre ivati budu}i razvoj dru{tva. Sve dotle, ona mo`e biti instrumentalizovana za svrhe izvan sebe i protiv sebe, a to, u krajwoj liniji, zna~i protiv ~oveka. Umesto zakqu~ka Na{e razmatrawe geostrate{kih aspekata dinamike religijskih kultura na Balkanu, sa posebnim osvrtom na savremeno stawe, dovelo nas je do slede}ih zakqu~aka. 1. Balkan, kao multikulturni i multietni~ki prostor, najre~itije ilustruje Hantingtonovu tezu - da tamo gde se seku civilizacijski lukovi i gde ne postoje savr{ene granice me u narodima i dr`avama, naj~e{}e dolazi do susreta i sukoba pripadnika razli~itih etni~kih, religijskih i konfesionalnih grupa. 2. Sukob religijskih kultura naj~e{}e je pome{an i povezan sa {irim deterministi~kim spletom faktora: ekonomskih, politi~kih, geostrate{kih, subjektivnih i objektivnih,

14 352 unutra{wih i me unarodnih. 3. Tamo gde ne postoji autonomija religijskog podsistema u odnosu na politi~ki ({to je jedna od tekovina gra anske revolucije, koja se izra`ava, izme u ostalog, i u odvajawu crkve od dr`ave), naj~e{}e dolazi do instrumentalizacije i zloupotrebe vere u politi~ke svrhe, tj. do wenog redukovawa na ancilu teku}e politike, umesto da slu`i, kao integralni deo qudskih prava i sloboda, zadovoqavawu ~ovekovih antropolo- {kih i psiholo{kih potreba. 4. Razvijawem potpune autonomije civilnog dru{tva i doslednim razdvajawem crkve od dr`ave i otvarawem prema modernizacijskim procesima, mogu}e je razvijati odnose multikulturne saradwe i tolerancije i interkulturalizam, gde }e pravo na razliku i pluralni identitet, predstavqati bogatstvo a ne povod za sukob. 5. Savremeno svetsko iskustvo omogu}uje prognozu da }e svetski megatrendovi i procesi globalizacije (izra`eni, pre svega, kroz planetarnu ekspanziju novih tehnologija, tr`i{ta i principa demokratije) dovesti do nastajawa transparentnih, "mekih", prohodnih granica me u dr`avama i narodima. U tom kontekstu, me utim, sve }e ve}i zna~aj dobijati osobenosti kultura, kulturni identiteti. Linije sukoba }e se u budu}nosti pomerati (i preseliti) od politi~kih granica ka kulturnim, a za budu}nost jedne nacije odlu~uju}i zna~aj ima}e wen kulturni kapital, na~in upravqawa tim resursom i wegov zna~aj za odbranu suvereniteta. Otuda ima raison d' etre teza o tranziciji geopolitike u geokulturu u 21. veku, kao i wen zna~aj za redefinisawe pojma suvereniteta *. * Tekst je deo rada na projektu 14T07 Regionalna kulturna saradwa na Balkanu koji realizuje Institut za sociolo{ka istra`ivawa Filozofskog fakulteta u Ni{u, a finansira Ministarstvo za nauku i tehnologiju R Srbije. Rad je saop{ten na IV me unarodnoj konferenciji JUNIR koja je odr`ana maja meseca godine u Ni{koj Bawi na temu Etni~ki, religijski i konfesionalni odnosi na Balkanu.

15 353 Ljubiša Mitrović, Niš GEOSTRATEGIC ASPECTS OF ENCOUNTERS AND CONFLICTS OF RELIGIOUS CULTURES AND CIVILIZATIONS IN THE BALKANS Summary Starting from the thesis that the Balkans represented, both regarding the geopolitical position and the culturological status, not only in the past but in the modern times as well, the zone of "transition and choice", the author of this paper discusses the relation between the process of modernization and religion, especially the role of some forms of religious cultures in geostrategic confrontations on this territory. The paper first explores analytical possibilities and limitations of particular theories and theoretical concepts (such as the theory of the world system, modernization, cultural context and conflict between civilization and acculturalization) in order to proceed, from the standpoint of the theory of conflict and permeation of various cultures, to reconsideration of the issues concerning the influence of modern global social and political strategies on this territory; in this context, an attempt is made to explore the potential for "permeability", adaptive capacities and resistance of particular national and religious cultures with respect to their geopolitical effect. By pointing to a positive role of the globalization process, modernization and acculturalization in modern society, the author thinks that modern world society is increasingly becoming an open society (cherishing multiculturality as well as ethnic and religious tolerance of differences) affirming the phenomenon of "culture with no borders". The author also critically warns about opposing tendencies of fragmentation of the worlds' society and of the processes of "planetary tribalism". In this context, the author analyzes the encounter and conflict of religious culture in the Balkans regarding the present state (of Orthodoxy, Islam and Catholicism) thus pointing to their integrative and disintegrative abilities, to the phenomenon of the mingling of the cultures, as well as to the need for preserving the cultural and national identity and redefining the issues of sovereignty in the light of newly induced changes at the end of the 20th century. Key words: the Balkans, geostrategical aspect, civilization, religious structure, theoretical concept