Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma

Transcription

1 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma BO@IDAR TADI] Filozofski fakultet Nik{i} Te{ko je odgovoriti na pitawe {ta je to strukturalizam. Obi~no se uzima da je to jedna posebna sociolo{ka {kola, jedan poseban smjer u sociologiji, kao {to su na primjer funkcionalizam, pozitivizam, bihejviorizam itd. Me- utim, sociologija je samo jedno podru~je dru{tvenih nauka, a strukturalizam se isto tako javqa i u drugim humanitarnim naukama, osobito u etnologiji, nauci o kwi`evnosti, kwi`evnoj kritici, lingvistici, mawe-vi{e u svim humanisti~kim naukama. Mo`da bi bilo pretjerano re}i da je strukturalizam pogled na svijet i da, prema tome, pripada domenu filozofije. Takvo odre ewe strukturalizma bi bilo preambiciozno, isto kao {to bi zatvarawe strukturalizma bilo u okvire sociologije, bilo neke druge posebne dru{tvene nauke, neopravdano suzilo wegove doma{aje. Mo`da bi ga stoga bilo najprihvatqivije smatrati jednom osobenom dru{tvenom metateorijom koja mawe-vi{e tangira sve humanitarne nauke, ali se, ipak, ne uzdi`e na nivo filozofije. Kasnije }emo vidjeti da strukturalizam ima nesumwivih filozofskih komponenti, kao i svaka metateorija, ako pod metateorijom podrazumijevamo onaj nivo nau~ne refleksivnosti koji se, po stepenu uop{tenosti, izdi- `e iznad op{tih nau~nih teorija u okviru neke posebne nauke, ali jo{ ne se`e do filozofije. Pa i samo ime ovoga metateorijskoga smjera na neki na~in mo`e biti obmawivaju}e. Povr{no bi se iz toga moglo zakqu~iti da je to smjer koji favorizuje strukturalni pristup dru{tvenim fenomenima. Ali zar takav pristup ne koriste i funkcionalizam, i marksizam, i bihejviorizam, ~ak i pozitivizam? Pojam strukture je mnogo stariji od strukturalizma i mo`e se re}i da se on, iako pod druga~ijim terminima, javqa jo{ kod Platona i Aristotela. Nagla{avawe strukturalnosti dru{tvenih fenomena ne ~ini strukturalizam osobenim teorijskim smjerom, ve} druga~ije shvatawe samog pojma strukture i posebno tuma~ewe nastanka i evolucije struktura, kako u dru{tvu, tako i u jeziku, umjetnosti, nauci itd. Za strukturalizam je karakteristi~no nastojawe da se strukture dru{tvenih fenomena, i onda kada se shvataju u uobi~ajenom smislu, dakle kao stopqene cjeline u kojima djelovi imaju izdiferencirane funkcije, kao cjeline koje zna~e ne{to znatno vi{e od zbira wihovih djelova, nastoje razjasniti nekim dubqim faktorima i zakonitostima. Sem toga, dru{tvene strukture se uvijek uzimaju kao nametnuta nu`nost, nezavisna od qudske voqe i qudskih `eqa, kao zate~ena sila ili stvar u Dirkemovom smislu. No to je samo jedna od bitnih komponenti strukturalizma, ali sa ponajdu- `om tradicijom. Tako tragova ovakvog poimawa dru{tvenih struktura mo- `emo na}i jo{ kod Herberta Spensera, iz sredine devetnaestoga vijeka: U dru{tvima veli Spenser isto kao i kod `ivih organizama, pove- }awe mase obi~no je pra}eno porastom slo`enosti strukture. Uporedo sa takvom integracijom, koja je primarna osobenost evolucije, i dru{tva, i

2 30 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) `ivi organizmi, u velikoj mjeri ispoqavaju i drugu osobenost diferencijaciju... [to se daqe kre}emo od malih grupa ka ve}ima, od prostih ka slo- `enijima, razli~itost djelova (unutar tih grupa) se pove}ava. Dru{tveni agregati, homogeni dok su mali, obi~no dobijaju u heterogenosti sa napredovawem u rastu; postaju}i ve}i oni sti~u i vi{i stepen slo`enosti. 1 Va`no je uo~iti da Spenser dru{tvene (kao i biolo{ke) strukture ne shvata stati~no ve} dinami~ki, skoro bismo mogli re}i dijalekti~ki u hegelovsko-marksisti~kom smislu te rije~i. On traga za silama koje izazivaju strukturisanost biolo{kih i dru{tvenih fenomena, i te sile nalazi u rastu organizma, u wihovom razvoju u {irinu, u masi. Tu ciq nau~ne eksplikacije vi{e nije u analizi strukturalnosti odre ene pojave, ve} u utvr ivawu strukturne evolucije. No u jednom radu iz godine sa provokativnim naslovom Teorija stanovni{tva izvedena iz op{teg zakona fertiliteta kod `ivotiwa Spenser je za korak-dva bli`i modernom strukturalizmu. Naime, tu Spenser razvija interesantnu teoriju o mnogostrukim strukturalnim posqedicama demografskog pritiska jo{ u preistorijskim vremenima: On je (demografski pritisak) izazvao prvobitnu difuziju rasa. Prisiqavao je qude da napuste prvobitne navike i late se poqoprivrede. Doveo je do kr~ewa povr{ina. Prisilio je qude da pre u u dru{tveno stawe; u~inio je neizbje`nom dru{tvenu organizovanost i razvio je socijalna osje}awa. Stimulisao je qude da napreduju u usavr{avawu proizvodwe i da pove}avaju umje{nost i inteligenciju. On nas svakodnevno tjera u pravcu sve tje{wih me uqudskih kontakata i uzajamne zavisnosti. 2 Ovdje je u pitawu za strukturalizam toliko karakteristi~an metod razja{wavawa strukturalnih promjena u najrazli~itijim smjerovima, po~ev od nekog praiskonskog izvori{ta ili faktora: Pove}ana gustina stanovni{tva na odre enom podru~ju, odnosno demografska presija, izaziva raseqavawe, me usobno udaqavawe qudskih skupina, koje, odvojene jedne od drugih, tokom hiqada godina prerastaju u posebne rase, te tako nastaje rasna struktura ~ovje~anstva. Isto tako demografska presija izaziva i strukturu zanimawa, strukturu dru{tvene organizovanosti (rodove, plemena, dr`ave), strukturu socijalnih osje}awa itd. Sli~an metod razja{wavawa nastanka, odr`avawa i razgranavawa struktura u sferi dru{tva i u sferi ideologija religije, umjetnosti, nauke itd. imamo i kod Marksa, ali, naravno, sa naglaskom na druga~ije faktore i sile razvoja. Struktura i razvoj proizvodnih snaga tu je u osnovi razvoja i mijewawa svekolikih dru{tvenih i ideolo{kih struktura, od praiskona pa do dana{wega dana. Ali kod Emila Dirkema nalazimo jedno va`no upozorewe koga }e se kasnije, kako }emo vidjeti, dosqedno pridr`avati strukturalizam: Dru{tvene strukture ne mogu se objasniti funkcijama wihovih strukturnih elemenata, te tako treba odvojiti funkcionalnu analizu od uzro~nog obja{wewa: 1 Citirano prema: S. Andreski (ed.), Herbert Spencer: Structure, Function and Evolution, London, Nelson 1971, p Herbert Spencer, A Theory of Population Deduced from the General Law of Animal Fertility, citirano prema: P. Corning, Durkheim and Spencer, British Journal of Sociology, 33/1982, p. 362.

3 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) Ukazati na korisnost neke ~iwenice ne zna~i objasniti wene izvore niti kako je nastalo ono {to postoji. Korist kojoj ona slu`i zasniva se na nekim specifi~nim svojstvima {to su za wu karakteristi~na, ali je ta korist ne stvara. Na{a potreba za stvarima ne mo`e stvoriti te stvari niti ih obdariti prirodom koja nam je potrebna; prema tome, potreba ih ne mo`e stvoriti ni iz ~ega... Svaka ~iwenica je odre ena sila koja prethodi sili pojedinca i posjeduje svoju sopstvenu prirodu. Da bi nastala, nije dovoqno samo imati `equ ili voqu da se ona stvori. Moraju postojati prvobitne sile, sposobne da proizvedu tu ~vrsto ustanovqenu silu... Samo pod tim uslovima stvari se mogu stvoriti... Kad se ula`u napori da se objasni neki dru{tveni fenomen, djelotvorni uzroci koji su ga proizveli i funkcija koju taj fenomen ispuwava moraju se istra`ivati odvojeno. 3 Ovo je sasvim u skladu sa ~uvenom Dirkemovom postavkom da se dru{tvene pojave moraju tretirati kao stvari, dakle kao kategorije nezavisne od voqe i `eqe pojedinca, kao objektivna datost. Obje te Dirkemove postavke da se dru{tveni fenomeni moraju gledati kao stvari (comme des choses) i da se uzro~na analiza uvijek mora odvojiti od funkcionalne analize u{le su u ontolo{ko-metodolo{ki kredo modernoga strukturalizma i, kako }emo vidjeti, predstavqaju jednu od wegovih teorijskih konstanti. No danas su ova poznata gledi{ta velikog francuskog sociologa ipak u mnogo ~emu sporna. Sasvim je prihvatqivo Dirkemovo mi{qewe da uzro~nu analizu treba odvojiti od funkcionalne, ali postavka da su dru{tveni fenomeni uvijek nezavisni od voqe i `eqe qudi suvi{e je radikalizovana i pomalo jednostrana. Sti~e se utisak da je Dirkem potcijenio ne samo ulogu pojedinca ve} i dru{tvene grupe kao dru{tvenih subjekata, dodjequju}i im prili~no pasivnu ulogu prilago avawa zate~enom dru{tvenom svijetu, dru{tvenim institucijama. Tako se sti~e utisak da su `ive generacije gotovo beznade`no pritisnute hipotekama minulih generacija, po~ev jo{ od onih iz neolita. Kasnije }e strukturalisti tu postavku razviti do krajwih konsekvenci. Kako isti~e odli~an poznavalac strukturalizma Roj Bojne, za Dirkema je dru{tvena ~iwenica, dru{tveni fenomen, gotovo uvijek strukturne prirode, te se i sa toga stanovi{ta Dirkem mo`e smatrati jednim od prete~a modernog strukturalizma. To se lako vidi, na primjer, iz wegovih definicija religije, one iz godine, jo{ prili~no neprecizne, i one ~uvene iz godine, mnogo odre enije i jasnije. Prva od tih definicija glasi: Religija je mawe-vi{e organizovana cjelina fenomena koje ~ine obavezna vjerovawa objediwena odre enim radwama {to se odnose na objekte date u takvim vjerovawima 4. Dirkemova definicija religije iz je daleko poznatija: Religija je objediwen sistem vjerovawa i radwi usmjerenih na sakralne stvari, {to }e re}i na stvari strogo izdvojene i zabrawene vjerovawa i radwi koji objediwuju u jedinstvenu moralnu zajednicu zvanu crkva sve one koji ih prihvataju. 5 3 Emile Durkheim, The Rules of Sociological Method, engleski prevod, London, Macmillan 1982, p (Prvo izdawe na francuskom iza{lo je 1895.) 4 Citirano prema: S. Lukes, Emile Durkheim: His Life and Work, London, Allen Lane 1973, p E. Durkheim, The Elementary Forms of the Religious Life, London, Macmillan 1915, p.47. (Prvo izdawe na francuskom je iz 1912.).

4 32 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) Ne samo {to je ovdje religija preciznije odre ena, nego se jasnije ukazuje i na wene strukturne elemente. Religija se shvata kao slo`ena struktura koju ~ine mnoge u`e strukture, Dirkem ~ak ka`e sistemi: sistem vjerovawa, sistem radwi, sistem sakralnih objekata, sistem organizacije vjernika. Slo`ene dru{tvene fenomene kao {to su religija, dru{tvena svijest, dr`ava, dru{tvena podjela rada, Dirkem uvijek posmatra kao strukture struktura, ili ~ak kao sisteme sistema, {to se mo`e shvatiti i kao izraz Spenserova uticaja na Dirkema. On je, veli za Dirkema Roj Bojne, dosqedan u svome antisubjektivizmu i time on pola`e jedan od temeqnih kamenova strukturalizma 6. I upravo smo ovdje suo~eni sa jednim od najte`ih problema politi~ke filozofije koji zaokupqa evropsku misao jo{ po~ev od Svetog Avgustina pa sve do Bloha, Luka~a i Hajdegera. Rije~ je o problemu odnosa izme u nu`nosti i slobode, zakonitosti i slu~ajnosti, {to se u modernim teoretizirawima i filozofirawima pojavquje kao problem odnosa izme u structure i agency (strukturalne dru{tvene datosti i qudskog djelovawa), objektivne realnosti i prakse, uslovqenosti i kreativnosti. Na taj veliki izazov strukturalizam je odgovorio sasvim u duhu Dirkema ograni~avawem uloge ~ovjeka kao subjekta dru{tvenih promjena. No Spenserovo, Marksovo i Dirkemovo nasqe e ~ini samo jednu stranu modernog strukturalizma. Daqe od toga, on ima najmawe tri va`na teorijska izvori{ta englesku antropolo{ku {kolu osobito oli~enu u Bronislavu Malinovskom i Radklif-Braunu, Frojdovu psihoanalizu i tradiciju lingvisti~kog strukturalizma koja po~iwe sa Ferdinandom de Sosirom. Ukratko }emo razmotriti i te teorijske osnove strukturalizma. Na prelazu devetnaestoga u dvadeseti vijek, daroviti Poqak Bronislav Malinovski, odu{evqen Frejzerovom etnolo{kom studijom The Golden Bough (Zlatna grana) dolazi iz Poqske u London i decenijama se odaje svestranim antropolo{kim istra`ivawima. (Ovdje treba imati u vidu da kod Engleza i Amerikanaca anthropology uglavnom ozna~ava ono {to se kod nas i u ve}ini kontinentalnih evropskih zemaqa ozna~ava kao etnologija). Osobito ga interesuje Melanezija, ali i druge prekookeanske engleske kolonije. Rezultati tih sistemati~nih istra`ivawa dati su u seriji antropolo{kih (ustvari etnolo{kih) radova Malinovskoga koji su ga ubrzo u~inili nau~nikom svjetskoga glasa. Ono {to Malinovskog svrstava u osniva~e strukturalizma (a s pravom ga smatraju i jednim od osniva~a funkcionalizma), to je pogled na dru{tvo kao strukturisanu slojevitost koja izvire iz domena prirodne nu`nosti jo{ u praiskonu i prote`e se sve do modernih oblika dru{tvenog `ivota. Evo jednog mjesta koje ilustruje to strukturalno shvatawe primitivnih dru{tava kod Malinovskog:... jedno pitawe kao {to je seks ne da se druga~ije razjasniti sem u wegovoj institucionalnoj povezanosti, kao i preko manifestacija u drugim aspektima kulture. Qubav, seksualno pribli`avawe, erotizam, sve to kombinovano sa qubavnom magijom i mitologijom qubavi samo je jedan dio uobi~ajenog udvarawa me u Tribriandima (to je jedno melanezijsko pleme koje je Malinovski na terenu istra`ivao). Udvarawe je opet jedna faza, pripremna faza 6 Roy Boyne,»Structuralism«, in Bryan S. Turner (ed.), The Blackwell Companion to Social Theory, Oxford, Blackwell 1996, p.197.

5 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) braka, a brak je samo jedna strana porodi~noga `ivota. Daqe, sama se porodica razgranava u rod (the clan)... u jedan sistem koji kontroli{e dru{tvene odnose ~lanova plemena, dominira wihovom ekonomijom, usmjerava wihovu magiju i mitologiju, ulazi u wihovu religiju, ~ak i u wihovu umjetni~ku produkciju. 7 Dru{tvo se, dakle, konstitui{e tako {to jedna prirodna potreba, seks, izaziva jedan ~itavi lanac strukturnih fenomena qubav, seksualno pribli`avawe, erotizam, primjenu magije i mitologije. Sada ovi strukturisani fenomeni imaju za posqedicu slo`enije strukturisane kategorije, brak i porodicu. Porodica i brak, kao ve} veoma slo`ene strukture (brak, na primjer, nije samo dvo~lana struktura dvoje supru`nika, ve} i slo`ena struktura osje}awa, prava, obaveza, obreda itd.), postaju osnova jo{ slo`enije strukture roda, kao {to je opet i rod osnova najvi{e dru{tvene strukture uro- enika plemena. Onda se dru{tvo javqa, po Malinovskom, kao slo`en sistem strukturalnih nivoa, od seksualne namjere, za koju bi se dalo re}i da je nekakva praklica ukupnog dru{tvenog `ivota, pa do plemena kao globalnog dru{tva. Iako su razmatrawa Malinovskoga jo{ uvijek prete`no u granicama funkcionalizma, wegova geneza dru{tvenih struktura i wihovo izvo ewe iz prirodnog fenomena (seksa), a pogotovo wihova hijerarhijska pore anost od najprostijih ka najslo`enijim, pribli`avaju Malinovskog modernom strukturalizmu. No u smjeru toga pribli`avawa znatno je daqe oti{ao drugi znameniti predstavnik engleske antropolo{ke (ustvari etnolo{ke) {kole iz dvadesetog vijeka, Alfred Rexinald Radklif-Braun. Kao i Malinovskom, i Radklif-Braunu su tzv. primitivna dru{tva predstavqala osnovnu nau~nu preokupaciju. Ali on je sebe smatrao predstavnikom komparativne sociologije koja se naj~e{}e definisala kao sociolo{ko-etnolo{ko (u engleskom `argonu sociolo{ko-antropolo{ko) istra`ivawe strukturalnih principa {to ure uju me uqudske odnose i koji se daju objasniti jedino putem me usobne komparacije razli~itih dru{tvenih sistema. Radklif-Braun strukturalnost smatra prepoznatqivom niti `ivota, kako u biolo{kom, tako i u dru{tvenom svijetu. Tako, govore}i o `ivotiwskom organizmu, on pi{e: Tokom vremena wegove konstitutivne }elije ne ostaju iste. Ali strukturalno ure ewe konstitutivnih jedinica ostaje isto. Proces pomo}u koga se odr`ava taj strukturalni kontinuitet organizma zove se `ivot. Ako bi se ovdje koristila rije~ funkcija onda bi se `ivot nekoga organizma mogao poimati kao funkcionisawe wegove strukture. 8 No za Radklif-Brauna dru{tvene strukture su daleko slo`enije od biolo{kih. Stoga on, kada govori o dru{tvu, rije~ struktura redovno upotrebqava u mno`ini (structures), a ne u jednini, koju koristi samo kada su u pitawu strukture u biolo{kom svijetu. Kako isti~e Roj Bojne u ve} citiranom radu, Radklif-Braun je podrobnije izu~avao tri krucijalna pitawa dru{tvenih 7 Bronislaw Malinowski, The Sexual Life of Savages in North-Western Melanesia, 3. ed., London, Routledge and Kegan Paul, 1932, p.xx. 8 A. R. Radcliff-Brown, Structure and Function in Primitive Society, London, Cohen and West, 1952, p.179.

6 34 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) struktura: Koje vrste dru{tvenih struktura postoje, kako one funkcioni{u i kako nastaju, pored ve} postoje}ih, nove dru{tvene strukture. Prvo pitawe ga je odvelo slo`enim problemima klasifikacije dru{tvenih struktura, odnosno, imaju}i u vidu da su ve}ina dru{tvenih fenomena strukturalne prirode, klasifikacije dru{tvenih fenomena uop{te. Drugo pitawe ga je, opet, kako smo ve} vidjeli, dovelo do interesantnog zakqu~ka da se i biolo{ki i dru{tveni `ivot svodi na funkcionisawe i odr`avawe struktura. Najzad, tre}e pitawe obuhvata teoriju dru{tvenih promjena vezano za pojave novih dru{tvenih struktura, odnosno i{~ezavawa ranije nastalih. Wegovo je mi{qewe da se za odgovorima na ova pitawa mo`e uspje{no tragati samo {irokim komparativnim izu~avawima dru{tava mnogih razli~itih tipova uz istovremeno izu~avawe, koliko je god to mogu}e, mnogih pojedina~nih dru{tava 9. Moglo bi se re}i da Radklif-Braun predstavqa granicu izme u prve faze strukturalizma, kada se on jo{ nije bio jasnije distancirao od funkcionalizma, i wegove razvijene faze u kojoj }e se strukturalizam ne samo sasvim osamostaliti, nego u izvjesnoj mjeri i suprotstaviti funkcionalizmu. Ta druga faza po~iwe {irokom primjenom de Sosirovog lingvisti~kog strukturalizma u tuma~ewu dru{tvenih fenomena, a nekako istovremeno i primjenom psihoanalize. Bitne razlike izme u ove dvije faze vezane su, prije svega, za poimawe strukture kao kqu~ne kategorije strukturalizma. Sve do Radklif-Brauna, ukqu~uju}i i wegove radove, struktura je shvatana prete`no kao empirijska kategorija kao ne{to {to se da posmatrati, mjeriti, statisti~ki utvrditi itd. Istina, kod Malinovskog, a osobito kod Radklif-Brauna, kako smo ve} djelimi~no vidjeli, imamo originalnih razmi{qawa o strukturalnim povezanostima, o odnosima izme u prostijih i slo`enijih struktura, bilo u dru{tvu bilo u biolo{kom svijetu, o strukturalnim evolucijama, po~ev od prvobitnih strukturalnih efekata, koji bi se mogli nazvati prastrukturama, pa sve do onih najslo`enijih {to se javqaju tek u modernim dru{tvima. Ali sa Lakanom, Rolanom Bartom, kao i sa strukturalistima pra{kog i kopenhagenskog kruga, pojam strukture ne samo {to se daleko pro{iruje, nego se i pomjera u svome te`i{tu, sa empirijskih na neempirijske kategorije, na takozvane generativne strukture koje ~ine modeli, norme, projekti, koji djeluju negdje u pozadini empirijskih struktura tako da su ove posqedwe samo wihovi povr{inski efekti. U isto vrijeme, sa ovim pro{irewem pojma strukture, strukturalizam se vi{e ne ograni~ava na antropologiju (etnologiju) i sociologiju, ve} na {iroka vrata ulazi i u druge humanitarne nauke u teoriju kwi`evnosti i kwi`evnu kritiku, u teoriju umjetnosti, u politi~ke nauke, pravne nauke itd. Taj zaokret {to ga je izazvalo pro{irewe pojma strukture jasno se vidi u jednom pismu Radklif-Brauna Levi-Strosu koje navodi A. Kuper u svojoj kwizi o engleskoj antropologiji u dvadesetom vijeku. Iz toga pisma lako je uo~iti razlike u poimawu strukture izme u ove dvojice strukturalista, te }emo ga ovdje donijeti u na{em prevodu: Ja koristim termin dru{tvena struktura u smislu toliko druga~ijem od Va{ega, {to na{u raspravu o tome pitawu ~ini te{kom, ~ime se umawuje 9 A. R. Radcliff-Brown, op. cit., p.184.

7 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) vjerovatno}a da ona bude korisna... Dok prema Vama dru{tvena struktura nema ni~ega zajedni~koga sa stvarno{}u, ve} sa modelima prema kojima nastaje stvarnost, ja dru{tvenu strukturu posmatram kao realnost. Kad uzmem neku morsku {koqku na pla`i, prepoznajem je po wenoj posebnoj strukturi. Onda mogu na}i druge {koqke iste vrste koje imaju sli~nu strukturu, tako da bih mogao kazati da postoji odre en oblik strukture karakteristi~an za tu vrstu. Istra`uju}i izvjestan broj razli~itih vrsta mogu ste}i sposobnost prepoznavawa odre enih op{tih strukturnih formi ili principa, na primjer principa pu`aste {koqke, {to bi se moglo izraziti pomo}u logaritamske jedna~ine. Uzimam da bi takva jedna~ina bila ono {to Vi nazivate modelom. Istra`ujem odre enu grupu australijskih uro enika i navodim odre eni poredak osoba u izvjesnom broju porodica. Ja to zovem dru{tvenom strukturom te posebne grupe u odre enom vremenskom momentu. Druga lokalna grupa ima neku strukturu koja je u zna~ajnoj mjeri sli~na strukturi one prve grupe. Istra`uju}i reprezentativni uzorak lokalnih grupa u jednoj religiji, mogu da opi{em izvjesnu formu strukture. Nijesam siguran da li pod modelom Vi podrazumijevate samo tu strukturalnu formu ili, pak, moj opis te forme. Strukturalna forma se mo`e otkriti putem posmatrawa, ali se na woj ne mogu izvoditi eksperimenti. 10 Da bi razjasnio zna~ewe neempirijske strukture koju koristi Klod Levi-Stros, a koje, kako vidimo, Radklif-Braunu nije ba{ sasvim jasno, Roj Bojne za primjer neempirijske ili generativne strukture uzima Mendeqejevu tablicu hemijskih elemenata. Kao {to je poznato, Mendeqejev model pore anosti hemijskih elemenata je odre ena misaona apstrakcija utemeqena na zapa`awu da se svojstva hemijskih elemenata, vezana za wihovu atomsku strukturu, javqaju u odre enom redosqedu i da se periodi~no ponavqaju. Mendeqejev je uo~io da u toj periodi~nosti nedostaje nekih elemenata pa im je ostavio upra`wena mjesta, koja su kasnije, kako su novi elementi otkrivani, postepeno popuwavana. Mendeqejeva struktura hemijskih elemenata nije, dakle, empirijska, ne samo zato {to su Mendeqejevu nedostajali neki elementi, koji su, prema tome, bili empirijski u to vrijeme (1869. godina) neopa`eni, ve} prije svega {to se nigdje u prirodi ne mo`e zapaziti redosqed hemijskih elemenata koji bi odgovarao Mendeqejevoj tablici. Stoga je to jedna posebna vrsta strukture koja se u stvarnosti, kao struktura, nigdje ne da zapaziti, ve} se do we dolazi misaonom apstrakcijom, kao do odre enog principa, modela, pravila ili skupa (strukture) pravila. Pojam neempirijske strukture u{ao je u strukturalisti~ku teoriju iz op{te lingvistike Ferdinanda de Sosira. On je univerzitetu dugo (1891. do 1913) predavao lingvistiku indoevropskih jezika i sanskrit, a od i op{tu lingvistiku. Kao nekada Sokrat, niti je objavqivao svoja briqantna predavawa, niti ih je ostavio u rukopisu. No iza wegove smrti, prema zabiqe{kama wegovih studenata, rekonstruisana je i objavqena kwiga epohalnog zna~aja Kurs iz op{te lingvistike, koja }e zna~iti po~etak jedne lingvisti~ke revolucije {to }e trajati tokom ~itavoga dvadesetog vijeka. Kqu~ni pojmovi de Sosirove op{te lingvistike su znak, ozna~avalac, ozna~eno. Tako je rije~ kow samo znak za jednu posebnu `ivotiwsku vrstu 10 A. Kuper, Anthropologist and Anthropology: The British School , London, Allen Lane 1973, p

8 36 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) ili wenog pojedina~nog predstavnika, za ono {to se ozna~uje (ozna~eno). Zvuci ili slike (ako je rije~ napisana) u svojim kombinacijama daju znak, i kao elementi znaka predstavqaju ozna~avaoce. Dakle, znak je neko posredovawe izme u ozna~avalaca i onoga {to se ozna~uje, odnosno izme u kombinacija zvukova (u govornom jeziku) i slika (u pisanom jeziku) i pojmova, materijalnih i nematerijalnih. De Sosir je smatrao da je jezik samo jedna, ali ne i jedina oblast simbola i znakova, pa je predlagao da se izgradi posebna nauka o simbolima i znakovima kojoj je on dao i ime semiologija, {to je kasnije u razli~itim varijacijama i ostvareno i za {to je posebno zaslu`an Rolan Bart, uz Levi-Strosa i Lakana jedan od najpoznatijih francuskih strukturalista. Ozna~avalac, veli de Sosir, iako prividno izgleda da je slobodno izabran u skladu sa idejom koju predstavqa, nije slobodan sa stanovi{ta lingvisti~ke zajednice koja ga koristi. O tim stvarima mase ne odlu~uju i ozna- ~avalac izabran od strane samoga jezika ne mo`e biti zamijewen nekim drugim ozna~avaocem. 11 Jezik je, dakle, po de Sosirovom rezonovawu, ure en simboli~ni sistem koji se, po slobodnoj voqi lingvisti~ke zajednice, dakle zajednice qudi koji tim jezikom govore, ne mo`e mijewati. Sinhrono, dakle u datom vremenu, on je nametnuta nu`nost, {to opet ne zna~i da se dijahrono, tokom du`ih vremenskih perioda, ne mijewa. On, kao empirijska struktura, empirijska datost, ispod povr{ine pojavnog ima neke dubqe principe, dubqu strukturu, koja je opet slojevite prirode. Idu}i od povr{inskog, dakle empirijskog, sve vi{e u dubinu, prvo dolazi struktura modela i principa koji jedan jezik odvajaju od drugih jezika, zatim struktura po srodnosti bliskih jezika (recimo slovenskih, germanskih itd.), onda struktura velikih jezi~kih stabala kao {to su indoevropski jezici, semitski jezici itd., da bi se, na samom dnu, na{la struktura principa najop{tijeg zna~ewa zajedni~ka svim jezicima svijeta. Sam govor de Sosir obja{wava kao dva paralelna toka, kao dva paralelna lanca, jedan lanac pojmova, drugi zvukova i slika 12. Zvuci i slike asociraju na pojmove, radwe, pokrete, te tako omogu}avaju prenos predstava, jezi~ku komunikaciju. Sve je to mogu}e zahvaquju}i razlikama izme u znakova, po principu da svaki jezi~ki znak mora biti razli~it od drugih znakova. Stoga de Sosir isti~e: U jeziku postoje razlike bez stvarnih granica. Bilo da uzmemo ozna~eno, bilo ozna~avaoca, jezik nema niti ideja, niti zvukova koji bi egzistirali prije lingvisti~kog sistema, ve} jedino pojmovnih i fonetskih razlika koje proizilaze iz sistema. 13 I ovdje je sadr`ano jedno od va`nih na~ela strukturalizma: pojedina~ni, empiriji dostupni jezi~ki fenomeni javqaju se kao izraz jezi~kog sistema. Uslovqeni su dakle onim dubqim, neempirijskim strukturama, strukturama principa, modela, pramodela. Onda se ide i daqe, pa se i qudsko dru{tvo, kao sistem, posmatra analogno jezi~kom sistemu, a dru{tveni fenomeni, analogno jezi~kim fenomenima, kao efekti dubqih principa koji stoje u osnovi dru{tva kao sistema. No ta }emo pitawa kasnije razmatrati. 11 Ferdinand de Saussure, Course in General Linguistics, London, Fontana 1974, p Isto, str Isto, str. 120.

9 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) De Sosir razlikuje dvije glavne relacije razlika u jezi~kom sistemu sintagmati~ke razlike na jednoj, i asocijativne ili paradigmati~ke razlike na drugoj strani. To }e razlikovawe kasnije imati velikih konsekvenci u strukturalisti~koj teoriji kwi`evnosti i kwi`evnoj kritici, te stoga, ukratko, ukazujemo na wihovu su{tinu. Sintagmati~ke razlike poti~u od konteksta, od veza rije~i sa drugim rije~ima u re~enici, kao linearnom toku. Tako u re~enici: Ako vrijeme bude lijepo, mi }emo otputovati zna~ewe svakoga ~lana re~enice je odre eno susjednim rije~ima, susjednim ~lanovima, bilo onim prethodnim, bilo onim {to slijede. Ali sem te, postoji i jedna druga relacija razlika, ona koja je vezana za zna~ewe pojedinih rije~i, a ne za wihovo mjesto u re~enici. Tako bi re~enica imala sasvim drugi smisao ako bi se mjesto zamjenice mi ubacila neka druga li~na zamjenica, recimo vi, oni itd. Ovaj drugi sistem razlika de Sosir naziva asocijativnim ili paradigmati~kim. Slijede}i ova de Sosirova razmi{qawa, Rus Roman Jakobson je sintagmi~ku stranu jezika nazvao horizontalnom, a paradigmati~ku vertikalnom dimenzijom jezi~ke strukture. Daqe je horizontalnu dimenziju koja se temeqi, kako smo vidjeli, na kontekstu, na susjedstvu sa drugim rije~ima, smatrao metonimijskim na~inom izra`avawa, a paradigmati~ku, odnosno vertikalnu dimenziju, koja se temeqi na izboru izme u grupacija srodnih rije~i po zna~ewu metafori~nim na~inom izra`avawa. Polaze}i od ovih razlika, Jakobson i drugi strukturalisti izgradili su jedan ~itavi sistem tuma~ewa poezije. U osnovi, ta se tendencija da nazreti u sqede}em Jakobsonovom stavu: Selekcija se zasniva (misli na selekciju rije~i u govornom ili pisanom toku) na ekvivalentnosti, na sli~nosti i razli~itosti, na sinonimijskom i antisinonimijskom, dok se kombinovawe i pravqewe sekvenci zasniva na kontekstu. Poetska funkcija pomjera princip ekvivalentnosti od ose selekcije ka osi konteksta. 14 Teoriju o gramatici i jeziku, kao sistemima, na osnovama koje je polo- `io de Sosir, u na{e vrijeme posebno je razvio Noam ^omski, od ~ijih su radova neki prevedeni i na na{ jezik, te se na tome ne}emo zadr`avati. Va`no je ista}i da je tzv. lingvisti~ka revolucija, koju je, kako smo vidjeli, zapo~eo de Sosir, u dvadesetom vijeku neposredno dovela i do onoga {to se zove kognitivnom revolucijom i {to se manifestuje u svijetu kompjutera i robotike, zatim u otkri}ima o prenosu nasqednih informacija u genetici (kodovi nasqe a). Klod Levi-Stros je veoma jasno ukazivao na uticaj de Sosirove lingvistike na razvoj strukturalizma, osobito u etnologiji i sociologiji. Pri tome je isticao da tu nije rije~ samo o preuzimawu metoda de Sosirove lingvistike pri tuma~ewu dru{tvenih fenomena, iako je i to zna~ajno, nego daqe od toga, o uo~avawu analogije izme u sistema dru{tva i sistema jezika, pa ~ak i o priznavawu da su neki dru{tveni fenomeni ustvari lingvisti~ke prirode. Tako Levi-Stros u intervjuu objavqenom u reviji Esprit, novembra 1963, ka`e: Fonetska revolucija se sastoji u otkri}u da smisao uvijek rezultuje iz kombinacije elemenata koji sami nijesu ozna~eni. U mojoj perspektivi, smi- 14 Roman Jakobson,»Closing Statement: linguistics and poetics«, u kwizi T. A. Sebeok (ed.), Style and Language, Cambridge, Mass., MIT Press 1960, p. 358.

10 38 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) sao nije nikada primarni fenomen. Smisao je uvijek reduktabilan. Druga~ije govore}i, iza svakoga smisla le`i besmisao (non-sens), ali obrnuto ne bi bilo ta~no. I upravo taj besmisao koji je negdje iza svakoga smisla predstavqa kombinaciju elemenata, dakle strukturu, koja se, po Levi-Strosu, javqa kao osnova empirijskih fenomena. U rezonovawu Levi-Strosa kao da se ovdje javqa izvjesna kontradiktornost: Kako se mo`e nazivati besmislom ono {to na povr{ini stvari rezultuje u nekom fenomenu, u nekom smislu? Za tu kategoriju koju on naziva besmislom vi{e bi, kako izgleda, odgovarao termin skriveni smisao. I upravo se sav napor strukturalista, po~ev od Levi-Strosa naovamo, usmjerava na otkrivawe toga skrivenoga smisla {to le`i ispod empirijskog, ~ulima doku~ivog, ili, kako ka`e sam Levi-Stros, toga besmisla. Upravo su ova otkri}a u lingvistici i wihovo povezivawe sa antropologijom, odnosno etnologijom i psihoanalizom u radovima Levi-Strosa, Lakana, Barta i Altisera dala strukturalizmu nov kvalitet koji }e ga u~initi osobenom misaonom strujom dvadesetoga vijeka. Tako kod Levi-Strosa u sistemima srodstva nalazimo ne{to sasvim sli~no gramati~kim strukturama de Sosira i ^omskog. Pitaju}i se da li sistemi srodstva pripadaju kategoriji prirode ili kategoriji kulture, odnosno dru{tvenosti, on isti~e: Gdje god ima pravila, sa sigurno{}u znamo da je tu dostignut odre en kulturni nivo. Na drugoj strani, lako je uo~iti univerzalnost kao kriterijum prirode, te ono {to je konstanta u ~ovjeku pada neizbje`no iza doma{aja obi~aja, tehnike i institucija. Dozvolimo pretpostavku da je sve univerzalno u ~ovjeku dio prirodnog poretka..., a da je sve {to podlije`e normi istovremeno i kulturno, i relativno, i partikularno. Mi smo onda suo~eni sa jednom ~iwenicom, boqe re}i sa grupom ~iwenica koje u svjetlosti ovih prethodnih definicija nijesu mnogo odmakle od skandala: Do{li smo do zakqu~ka da bi kompleksna grupa ubje ewa, obi~aja, uslova i institucija, opisana sa`eto kao prohibicija incesta, bila ono {to bez ikakve sumwe predstavqa i nerazdvojno povezuje te dvije karakteristike (prirodno i kulturno) i u ~emu prepoznajemo protivrje~ne crte ta dva uzajamno suprotstavqena poretka. 15 Zabrana incesta je, dakle, za Levi-Strosa izvori{te normativnosti i dru{tvenosti i istovremeno granica izme u prirode i dru{tva. Daqe, Levi-Stros ~itavo dru{tvo gleda kao komplikovanu strukturalnu cjelinu koja nastaje na posqedicama zabrane incesta. Kad pojedinac, nastavqa daqe Levi-Stros, usqed zabrane incesta, ne mo`e da op{ti sa sopstvenom majkom (Edipov kompleks) ili sestrom, onda }e to ~initi sa majkom i sestrom nekoga drugog, kao {to }e i ovaj drugi op{titi sa majkom i sestrom onoga prvoga. Tako se u dru{tvu ba{ u domenu seksualnih odnosa uspostavqaju relacije razmjene, iza ~ega ubrzo slijede i relacije razmjene materijalnih dobara, kako je to ilustrativno pokazao prije Levi-Strosa Marsel Mos u svome ~uvenom Eseju o poklonu (L Essai sur le don) objavqenom jo{ 1925 godine. Naime, Mos ukazuje da razmjena poklona u primitivnim dru{tvima zna~i ne{to i mnogo vi{e od robne razmjene. To je i razmjena simbola, i izraz uzajamnih uva`avawa, ali i priznawe realnosti razlika u dru{tvenim polo- `ajima, ulogama, presti`ima. Pokloni i odnosi oko poklona, realni i sim- 15 Lévi-Strauss, The Elementary Structures of Kinship, London, Eyre and Spottiswood 1969, p. 8.

11 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) boli~ni, razotkrivaju strukture dru{tvene mo}i, ali i strukture shvatawa, normi, vrijednosti. Tako se po Levi-Strosu sami sistemi srodstva koji u velikoj raznolikosti prate zabranu incesta (jer, kako smo ve} vidjeli, Levi-Stros polazi od postavke: {to je prirodno to je jednoobrazno i univerzalno, a {to je dru{tveno (normativno) to je raznoliko i partikularno) ispoqavaju kao osobeni vidovi razmjene. Tek iza toga slijede ostali vidovi razmjene razmjena poklona i trgovina. Tu on razlikuje dva tipa razmjene, restriktivnu i op{tu razmjenu. Restriktivna razmjena se ispoqava u recipro~noj razmjeni samo izme u dva subjekta, dvije grupe (dva roda i sl.), dok op{ta razmjena zna~i razmjenu izme u mno{tva grupa i pojedinaca. Dok je prva sem {to je recipro~na jo{ i neposredna, druga je nerecipro~na i posredna i posrednost najjasnije ispoqava novac. Struktura, odnosno kako ka`e Levi-Stros kompleksna grupa ubje ewa, obi~aja, uslova i institucija koju ~ini prohibicija incesta, dakle, predstavqa onu prastrukturu koja je u samoj osnovi qudskog dru{tva i svekolikih wegovih razvijenijih struktura sistema srodstva, privrede, razmjene, dru{tvene mo}i itd. No ovakva postavka ne izgleda ba{ mnogo ubjedqivo. Redosqed stvari bi mogao biti i obrnut: Nije li, na primjer, sama mogu}nost razmjene `ena izme u rodova bila uzrok prohibicije incesta, a ne posqedica te prohibicije? Strukture srodstva koje dolaze kao posqedica zabrane incesta, a osobito struktura braka, daqe, po mi{qewu Levi-Strosa uti~u na stvarawe niza drugih struktura, kako dru{tvenih, tako i lingvisti~kih: Fundamentalna karakteristika braka kao oblika razmjene naro~ito se jasno vidi u dualnim organizacijama. Naime, mu{karci jednoga roda op{te sa `enama drugoga roda, a mu{karci drugog sa `enama prvoga, te se tako dualna, tj. dvorodna organizacija u pradavninama javqa kao svojevrstan oblik dru{tva. Samo je dru{tvo tako sastavqeno od dvije simetri~ne polovine. Te su polovine ~esto egzogame... No dualna organizacija ima mnogobrojne odlike i nezavisno od toga... Preci se naj~e{}e ra~unaju po maternalisti~koj liniji; dva heroja iz tradicionalne kulture, nekad stariji i mla i brat, nekad blizanci, igraju va`nu ulogu u mitologiji; dvostrukost dru{tvene grupe je ~esto produ`ena u dvostrukosti univerzuma, u wegovoj podjeli na `ive i ne`ive objekte, a onda su te polovine povezane sa takvim suprotstavqenim karakteristikama kao {to su Crveno i Bijelo, Crveno i Crno, Sjajno i Tamno, Dan i No}, Qeto i Zima, Sjever i Jug, odnosno Istok i Zapad, Nebo i Zemqa, Kopno i More, Lijevo i Desno, Gore i Doqe, Veli~anstveno i Poni`avaju}e, Staro i Mlado. 16 Iz dualne strukture grupnoga braka, dakle, po Levi-Strosu, proisti~e i dualno tuma~ewe svijeta i bipolarnost u shvatawu pojmova kao i lingvisti~ka antinomija. Sli~no kao i kod Radklif-Brauna imamo jedan evolutivni lanac od jednostavnijih strukturnih faktora ka sve kompleksnijim: zabrana incesta, brak kao oblik razmjene, ostali vidovi razmjene, sistem ra~unawa predaka, dualna struktura mitologije kao odraz dualne organizacije grupnog braka, struktura pogleda na svijet, dualna polarizacija pojmova... Reklo bi se na prvi pogled da se Levi-Stros vra}a empirijskim strukturama kao 16 Isto, p. 69.

12 40 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) opredjequju}im faktorima. Ali takav zakqu~ak bi bio pogre{an: Levi- Stros uvijek ispod povr{inskog, dakle ispod empirijskog, ukazuje na neku dubqu uslovqenost, na neku strukturu principa koji opet iza sebe imaju neku jo{ dubqu, ali ve} dosta mutnu i neodre enu uslovqenost koja tako pripada nekoj kategoriji nesvjesnog. Tako on u svojim Mythologiques pi{e: U kwizi Les Structures (rije~ je o ve} citiranoj Levi-Strosovoj kwizi ~iji je naslov u originalu Les structures de la parenté), iza onoga {to povr{inski gledano izgleda slu~ajnom i nekoherentnom razli~ito{}u zakona koji upravqaju brakom, ukazao sam na mali broj prostih principa, zahvaquju}i kojima se kompleksna masa obi~aja i postupaka, na prvi pogled apsurdnih (a oni su do tada i generalno smatrani apsurdnim), mo`e svesti na razumqiv sistem. Me utim ni{ta ne garantuje da obaveze izviru iz tih principa. Mo`da su one samo odraz u qudskim umovima izvjesnih dru{tvenih zahtjeva koji su objektivizirani u institucijama... Eksperiment koji sam primijenio prou~avaju}i mitologiju je o~igledno ubjedqiviji. Mitologija nesumwivo nema prakti~nu funkciju, za razliku od fenomena koji su ranije izu~avani; ona nije ni indirektno vezana sa nekom posebnom vrstom realnosti koja bi imala neki ve}i stepen objektivnosti od objektivnosti mitologije i ~ije bi uticaje (injunctions) ona tako mogla prenijeti na um koji tu izgleda da je sasvim slobodan uga aju}i svojoj kreativnoj spontanosti. I tako, kako je to mogu}e prikazati na ovome primjeru, ta o~igledna arbitrarnost uma, wegov kako pretpostavqamo spontani tok inspiracija i wegova prividno nekontrolisana inventivnost, podrazumijevaju postojawe zakona {to djeluju na dubqem nivou, pa smo onda prisiqeni da zakqu~imo da se um, i onda kada je prepu{ten samom sebi i kada vi{e ne vodi ra~una o objektima, redukuje na imitirawe samoga sebe kao objekta; a kako pri tome zakoni koji upravqaju wegovim operacijama nijesu fundamentalno razli~iti od onih koje on istra`uje u svojim drugim funkcijama, onda se time pokazuje da je sam um po svojoj prirodi samo stvar me u drugim stvarima 17. Ovdje ve} Levi-Stros poduboko zalazi u filozofiju, ali je ovo mjesto i za razumijevawe Levi-Strosovog strukturalizma vi{estruko zna~ajno. Tu je prvo misao da empirijske strukture, konkretno u ovom slu~aju sistemi srodstva, koje pri povr{nom razmatrawu izgledaju haoti~ne kao igre slu~ajeva, mogu da se svedu na mali broj principa, dakle na jednu neempirijsku strukturu u ~ijoj se svjetlosti i ono {to izgleda haoti~nim pokazuje kao sistem, dakle kao neka sre enost koja izvire iz dubqih zakonitosti. No i kad se to u~ini, ipak ni{ta ne garantuje da obaveze kojih se qudi pridr`avaju u sistemima srodstva izviru iz tih principa, ve} mo`da iz nekih drugih koje jo{ ne poznajemo. Ranije smo vidjeli da su principi na kojima Levi-Stros temeqi ne samo sisteme srodstva, ve} i strukture razmjene i dru{tvene organizacije, u zabrani incesta i u strukturama ubje ewa, normi, vrijednosti i institucija {to su neposredno vezani za tu zabranu. Ali sad on to ranije obja{wewe empirijskih dru{tvenih struktura pomjera iz ravni pouzdanosti ka ravni vjerovatno}e, dozvoqavaju}i djelovawa i nekih drugih skrivenih strukturnih faktora. No ovdje je najinteresantnije Levi-Strosovo poimawe mitologije za koju on smatra da predstavqa slobodno arbitrirawe uma, kao spontani tok inspiracija. Vidjeli smo da je ranije Levi- 17 Lévi-Strauss, The Raw and the Cooked, New York, Harper and Row, 1964, p. 10.

13 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) Stros smatrao da se i u mitologijama odra`avaju realni dru{tveni odnosi, te da dualitet grupnog braka ima reflekse u tako ~estim mitolo{kim suprotstavqawima dvojice bra}e, bilo starijega i mla ega, bilo blizanaca. Ovdje su, kako vidimo, mitologije sasvim odvojene od dru{tvenih realnosti, ali je opet sloboda uma u ispredawu mitologija samo prividna, po{to i onda kada se prepu{ta ni~im neometanoj ma{ti um mo`e samo imitirati samoga sebe kao objekt, po{to je i sam samo jedna stvar me u stvarima i po{to isti zakoni upravqaju i univerzumom, i qudskim umom. Ova posqedwa pretpostavka ima krupne filozofske i teorijske konsekvence. Wu je Levi-Stros izrazio jo{ godine u kwizi Strukturalna antropologija. Tamo ~itamo kako postavka da se najsuptilnije obja{wewe tako e najvi{e pribli`ava istini po~iva, u krajwoj analizi, na postuliranom identitetu izme u zakona univerzuma i zakona qudskoga uma 18. No o tim konsekvencama ovdje }emo govoriti samo ukratko. Ako bi takav identitet postojao, onda bi se ~ovjek sasvim utopio u univerzum, poistovetio sa prirodom, {to vodi totalnoj negaciji ~ovjeka kao dru{tveno-istorijskog subjekta. Druga tendencija Levi-Strosovog strukturalizma, a moglo bi se re}i u izvjesnoj mjeri i strukturalizma uop{te, ti~e se preuveli~avawa uloge nesvjesnog. Pol Riker je mi{qewa da je to strukturalisti~ko nesvjesno jedna osobena kategorija, bli`a Kantovoj stvari po sebi nego Frojdovom ili Jungovom nesvjesnom: To nesvjesno nije Frojdovo nesvjesno {to ga ~ine erotski porivi i wihove mo}i simbolizacije; prije }e biti da je to kantovsko nego frojdovsko nesvjesno, neko kategorijalno, slo`eno nesvjesno, bar {to se ti~e na~ina wegove strukturne organizacije, tako da smo ovdje suo~eni sa jednim kategorijalnim sistemom koji nema referenci sa misle}im subjektom. Time strukturalizam kao filozofija razvija jednu vrstu intelektualizma koji je u osnovi antirefleksivan, antiidealisti~ki i antifenomenolo{ki. Sqedstveno tome, moglo bi se re}i da je taj nesvjesni um sli~an prirodi; mo`da je ~ak i sam priroda. 19 Kao {to minimizuje i ograni~ava ulogu ~ovjeka kao subjekta i slobodnu voqu uop{te, strukturalizam ograni~ava i ulogu slu~aja. Tako Levi-Stros govore}i o velikim pronalascima u razdobqu neolita {to su poslu`ili kao osnova cjelokupnog razvoja civilizacije isti~e: U neolitskim razdobqima solidno je uspostavqeno ~ovjekovo majstorstvo u velikim umije}ima civilizacije u grn~arstvu, tka~kom zanatu, zemqoradwi i pripitomqavawu `ivotiwa. Danas se vi{e ne mo`e pretpostavqati da su tim ogromnim unapre ewima doprinosile serije akumulacija slu~ajnih otkri}a, niti se mo`e vjerovati da su te inovatorske prakse bile otkrivane putem pasivnog posmatrawa prirodnih fenomena. Pozivaju}i se i na izvedene eksperimente, Levi-Stros odbija mogu}nost da bi u neolitu na~in dobijawa bakra mogao slu~ajno biti otkriven, po{to se ruda bakra ne topi ako slu~ajno dospije na obi~no ogwi{te. Ona se mo`e istopiti samo u specijalnoj pe}i ili u znatno usavr{enoj grn~arskoj pe}i, iz ~ega Levi- 18 Structurale Anthropology, New York, Basic Books 1963, p Paul Ricoeur, The Conflict of Interpretations, Evanston, Northwestern University Press 1974, p. 33.

14 42 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) Stros izvodi zakqu~ak da je prije pronalaska bakra morala postojati neka struktura saznawa, pravila i umije}a kako do bakra da se do e, iako se danas ne mo`e saznati odakle bi ta struktura mogla proiza}i. U tome on vidi neolitski paradoks koji ostaje nerazja{wiv 20. Naravno da ovo potcjewivawe slu~aja uop{te, a posebno u inovatorskoj praksi, ostaje krajwe problemati~no. Ne de{ava li se i u najnovijim vremenima da se do mnogih va`nih otkri}a dolazi slu~ajno? Dovoqno se sjetiti, na primjer, kako su prona eni rentgenski zraci ili penicilin. Kod nas je mawe poznat Lakana i Rolana Barta strukturalisti~koj misli. U wihovim shvatawima jo{ se izrazitije nego kod Levi- Strosa stapaju de Sosirova lingvistika i psihoanaliza. Lakan polazi od jedne va`ne ontolo{ko-epistemolo{ke pretpostavke po kojoj sa ~ovjekova egzistencija odvija unutar tri me usobno povezana, ali i suprotstavqena poretka, realnog, imaginarnog i simboli~kog. Od sva tri ova poretka najmisteriozniji je onaj realni, jer se u wegove strukture i tajne mo`e zaviriti samo posredno, preko ona druga dva sloja, imaginarnog i simboli~kog. Lakan je pojam ogledalo faze ili ogledalo stupwa (u engleskom prevodu mirror-phase, odnosno mirror-stage) izgradio uveliko se oslawaju}i na Frojda. To je ona faza psihi~kog razvoja individue koja se najja~e manifestuje otprilike oko {estog mjeseca `ivota. Dijete tada jo{ ne prepoznaje sopstveni lik u ogledalu i izgra uje bogati imaginarni svijet koji zna~i, po Lakanu, tragawe za identitetom i za sli~nostima, i koji }e, kao takav, istina sa stalnim promjenama, ostati do kraja `ivota, posreduju}i izme u li~nosti i realnosti, kao nekakav iluzorni zastor koji je nemogu}e otkloniti. Tek se iza toga, sa prvim nau~enim rije~ima, po~iwe da izgra uje i simboli~ki poredak, kao tre}i sloj ~ovjekove egzistencije. Koncepcija ogledalo-faze, ka`e Lakan, vodi suprotstavqawu svakoj filozofiji koja bi direktno proizilazila iz cogito... Dijete u odre enom uzrastu koji odgovara ovoj fazi i kratko traje, zaostaje za {impanzom u instrumentalnoj inteligenciji, tako da jo{ nije u stawu da prepozna, kao takvu, svoju sliku u ogledalu. Ta ~iwenica, u slu~aju djeteta, daleko od toga da bude zamorna, kakav je slu~aj kod majmuna, ~im se slika poka`e shva}enom i praznom, neposredno prelazi u seriju gestova preko kojih dijete do`ivqava igru odnosa izme u pokreta {to se odslikavaju u ogledalu i reflektovane okoline. Ta zanosna uobra`ewa djeteta o wegovoj sopstvenoj slici u infans stupwu, podstaknuta i wegovom motornom nesposobno{}u i potpunom zavisno{}u od majke, izgleda da predstavqaju u egzemplarnom vidu onu simboli~ku matricu u koju Ja ulazi u prvobitnoj formi, prije nego {to }e se objektivizirati u dijalektici identifikovawa sa drugima, i prije nego {to mu jezik, u univerzalnom smislu, podari funkcije subjekta... Va`na je ta~ka u tome {to ta forma smje{ta djelovawe ego-a, prije wegove socijalne determinacije, u jedan fiktivni tok. 21 Metafora ogledalo-faza ozna~ava proces umno`avawa imaginarnog svijeta dok jo{ nije po~ela izgradwa simboli~kog poretka. Ona ima daleko {ire zna~ewe od onog bukvalnog: nije tu rije~ samo o zagonetnosti djeteta 20 Lévi-Strauss, The Savage Mind, London, Weindefield 1966, pp Jacques Lacan: Ecrits: A Selection, London, Takistock 1977, pp. 1-2.

15 B. Tadi}, Doma{aji i ograni~ewa strukturalizma, LU^A XV/1-2 (1998) pred wegovim likom u ogledalu koji ono jo{ ne prepoznaje kao svoj lik, nego o zagonetnosti wegovoj pred realnim svijetom i o wegovom preobra- }awu, jo{ u toj ranoj fazi `ivota, u uobraziqu, u nestvarno. Simboli~ki svijet se, po Lakanu, kako smo ve} napomenuli, izgra uje poslije imaginarnog, te tako predstavqa posqedwi od ona tri poretka ~ovjekove egzistencije. Ali ta izgradwa ide uporedo sa jo{ jednim tokom, osobito va`nim za razumijevawe i esencije i egzistencije ~ovjeka. Rije~ je o definitivnom razbijawu jedinstva majke i djeteta. Evo kako ^arls Skot godine prikazuje Lakanovo shvatawe o tom razbijawu:... dijete i majka su u jednom neizdiferenciranom jedinstvu, kao jedno Sve, kako to Lakan ka`e, koje je privremeno, dok jo{ nema lingvisti~kog niti simboli~kog, dok jo{ nema ni svjesnog niti nesvjesnog. ^im dijete po- ~iwe da govori, to se jedinstvo razbija prodorom jezika, simboli~ke strukture relacija, ~ime se omogu}ava individualna artikulacija. Putem govora jezik donosi {iroku mre`u neizbje`nosti koje su sasvim bezli~ne, neprijatne prirode, i prekida, i to, kako se pretpostavqa veoma divqa~ki, cjelinu majka-dijete. Dok dijada majka-dijete predstavqa zape~a}enu bliskost, jezik je neizbje`nost distance, neizbje`nost prisutnosti i odsutnosti, ozna~avaoca i ozna~enog, pri ~emu ono ranije Sve (tj. cjelina majka-dijete) vi{e ne mo`e biti drugo do uspomena i `udwa. 22 Tre}i eminentni predstavnik francuske strukturalisti~ke {kole je Rolan Bart, mnogo zna~ajniji za prihvatawe strukturalisti~kih na~ela u nauci o kwi`evnosti, osobito u kwi`evnoj kritici, nego u sociologiji. Dalekose`na je wegova misao da lingvistika treba da bude uzor nauke o kwi`evnosti, po{to su kwi`evna djela sama po sebi sli~na ogromnim re- ~enicama koje izviru iz op{teg jezika simbola, podvrgnuta izvjesnim pravilima transformacije, ili, govore}i uop{tenije, podvrgnuta izvjesnoj logici zna~ewa koja se ti~e pisawa 23. Naravno, me u francuske strukturaliste ubraja se i poznati marksista Luj Altiser. No imaju}i u vidu da je on dosta prevo en na na{ jezik, o wemu ovdje ne}emo govoriti. Naravno, ne}emo ovim tekstom obuhvatiti, ~ak ni u sa`etijem vidu, razvoj strukturalizma u drugim evropskim centrima Pragu, Kopenhagenu itd. Op{ta je konstatacija da strukturalisti~ka plima mawe-vi{e svuda po- ~iwe da opada po~ev od sedamdesetih godina ovoga vijeka. No bez obzira na ograni~ewa o kojima smo djelimi~no govorili, ovaj smjer je dao evropskoj misli doprinos koji }e ostati kao trajnija vrijednost. 22 Charles E. Scott,»The Pathology of Father's Rule: Lacan and Symbolic Order«, u kwizi E. Wyschogrod et. al. (eds.) Lacan and Theological Discourse, Albany, SUNY Press 1989, p Citirano prema leksikonu La Sociologie, Paris 1970, tome I, p. 26.