REVISTA SHQIPTARE SOCIAL EKONOMIKE ALBANIAN SOCIO ECONOMIC REVIEW

Transcription

1 ISSN Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike REVISTA SHQIPTARE SOCIAL EKONOMIKE ALBANIAN SOCIO ECONOMIC REVIEW Revistë Social Ekonomike tremujore Viti XVIII, Nr. 5 (69) (Tetor Dhjetor 2011) Tiranë, 2012

2 2 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 QSHKE QENDRA SHQIPTARE PËR KËRKIME EKONOMIKE REVISTA SHQIPTARE SOCIAL EKONOMIKE ALBANIAN SOCIO ECONOMIC REVIEW Revistë Social Ekonomike tremujore Viti i XVIII, Nr. 5 (69) (Korrik - Shtator, 2011) Kolegjiumi i Redaksisë Dr. Zef PREÇI Kryeredaktor Prof. Dr. Adrian CIVICI Prof. Dr. Iraj HASHI Prof. Dr. Fatmir MEMAJ Sekretar i Kolegjiumit Prof. Dr. Heinz-Dieter WENZEL Prof. Dr. Tomasz MROCZKOWSKI Dr. Eliona BIMBASHI (KULLURI) Dr. Grida DUMA (SHQINA) Redaktore: Jonida NARAZANI, M.A. Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike QSHKE nuk është përgjegjëse për mendimet e shprehura nga autorët në artikujt e tyre. Mendimet janë thjeshtë të autorëve dhe nuk përfaqësojnë as opinionet e QSHKE-së dhe as qëndrimet dhe opinionet e institucioneve ku autorët punojnë. Adresa e Redaksisë: Rr. Perlat Rexhepi, Nr. 10, Kati 6, Ap. 64 Kutia Postare 2934, Tiranë, SSHQIPËRI Tel/Fax: acer@abcom.al Tirazhi: 1000 kopje

3 PËRMBAJTJA Flamur BIDAJ Dhimitri TOLE Ledina ALOLLI Fatmir MEMAJ Justina SHIROKA PULA Sahit SURDULLI Lekë PULA Arbina TOTONI Arjan QEFALIA Genti ÇANI Eleni VANGJELI Sonela STILLO Marija ACKOVSKA Neda PETROVSKA - ANGELOVSKA Adela SHERA Bernard DOSTI Adriatik KOTORRI Bujar LESKAJ Disa nga sfidat dhe rezultatet e një studimi CDM në Shqipëri Analiza e politikave ekonomike: Studimi i rastit të Kosovës Parqet industriale në Shqipëri realitet i të tashmes apo vizion i të ardhmes? Mbrojtja e të Drejtave të Pronësisë Intelektuale në Shqipëri Studim empirik mbi vlerësimin e eficensës të politikave aktive subvencionuese të punësimit të tregut të punës në Shqipëri Subsidies in agriculture and their role in enhancing the competitiveness of Macedonian agricultural products Emigracioni dhe ndikimet e tij në ekonominë Shqiptare Sfidat e integrimit evropian të sistemit bankar shqiptar f. 5 f. 15 f. 23 f. 33 f. 47 f. 59 f. 69 f. 81 Elfrida ZEFI (DHAMO) Shqiperia ne Mozaikun e Zhvillimeve Evropiane f. 89 Ines NURJA Bukuri DUMANI Blerina SUBASHI Ogerta ELEZAJ Anila MANÇKA Sorina KOTI Klaudeta MEROLLARI Parashqevi PRODA (DRACI) Edmond KADIU Henrieta THEMELKO Ndërveprimi midis migrimit dhe fertilitetit në jetën bashkëshortore në Shqipëri Një analizë e ekspozimit të portofolit bankar shqiptar ndaj tipeve të ndryshme të risqeve Rëndësia e Adaptimit të Konceptit të Zhvillimit të Turizmit të Qëndrueshëm në Praktikat e Zhvillimeve Rurale në Shqipëri f. 101 f. 117 f. 125

4 4 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Alma STANA Kozeta SEVRANI Elisabeta KOÇI Xheveair BEQIRI Eralda DHAMO (GJIKA) Alba DUMI Amali ÇIPI Fjoralba VELAJ Enida PULAJ Ledia SULA Brokerat shqiptarë të transportit detar dhe logjistikës, analiza, strategji dhe sfida TIK në menaxhimin e trafikut Mbi Përdorimin e Ekuacionit Diferencial me Vonesa në Modelin Matematikor të Projektimit të Popullatës Shqiperia perballe politikave ekonomike dhe financjare ne permiresimin e pengesave te krizes globale Modeli i performancës doganore dhe indikatorët kryesorë të saj. Rasti i Shqipërisë. f. 137 f. 147 f. 155 f. 165 Nafi POLLOZHANI Metodat për menaxhimin e shpenzimeve f. 183 Mimoza ZENELI Efektet e krizës globale në Shqipëri f. 193 Sanie DODA Menaxhimi i Ndryshimeve ne Organizate f. 201 Valbona KAPLLANI Ilda DUHANXHIU Ndikimi i kulturës në praktikën kontabël f. 209 Diana LAMANI Materialiteti në kontekstin e standardit të rishikuar të auditimit f. 219 Stela PAJA Lufta Valutore f. 227 Enton DURO Pabarazia në të Ardhura f. 233 Krenar IBRAHIMI Klesta HYSI Blerte KRAJA Analizë e administrimit të zgjedhjeve vendore që parashikon Kodi Zgjedhor i RSH Veprimtaria e lirë ekonomike si parim kushtetues. Çështje të konkurrencës në kuadër të integrimit evropian dhe roli i institucioneve shtetërore Modernizimi në ligjin organik të Këshillit të Ministrave f. 241 f. 255 f. 267

5 DISA NGA SFIDAT DHE REZULTATET E STUDIMIT MBI CDM NË SHQIPERI Prof. Asoc. Dr. Flamur BIDAJ 1, Prof. Dr. Dhimitri TOLE 2, Dr. Ledina ALOLLI 3, Prof. Dr. Fatmir MEMAJ 4 Abstract Our paper will analyze the Albanian situation based on Clean Development Mechanism. The paper is based on a research done by us regarding Albanian situation in such issue. The aim of research is to estimate the energy produced by off grid plants during the year 2007, which has been the problematic year for energy consumption in Albania. In order to understand the situation and the aim of our research, the first part of the paper will treat the entire legal and institutional frame regarding CDM projects, which are based on the Kyoto Protocol. The data collected helped us to build 4 scenarios regarding the usage of off grid plants and to have some basic conclusions. Based on the assumption that the majority of off grid plants has been used by the companies and institutions, in this phase we decide to organize a field survey. During the second phase we have organized the field survey for starting by construct a sample based on the stratification. Based on the collected information our team have done all the necessary calculations in order to calculate the estimated energy produced by the off grid plants, which has been under survey and also many other data including 95% confidence interval. These data are the needed base for calculating the emission factor. Through the research we have tested the hypothesis that Albania needs more investment in producing the clean energy in order not to have problems during the bad years regarding the rainfalls, as 2007 was. 1. SISTEMI SHQIPTAR I ENERGJISË ELEKTRIKE Duke u përballur me vështirësitë e periudhës së gjatë të tranzicionit, Shqipëria ka një ritëm pozitiv të zhvillimit, e cila ka çuar në rritje të GDP-së. Ndryshimet social ekonomike u shoqëruan me rritje të kërkesës për energji në përgjithësisht dhe veçanërisht për energji elektrike. Kjo kërkesë në rritje bëri që Shqipëria të importonte energji elektrike çdo vit duke filluar që nga viti Rritja e shpejtë e kërkesës dhe pamundësia për të përballuar atë nga burimet e brendëshme dhe nga importi, bëri që konsumatorët shqiptarë të përballen me ndërprerje të furnizimit me energji elektrike, e cila pati ndikimin e saj në shumë aspekte të jetës sociale dhe ekonomike. Ndërprerja e furnizimit me energji elektrike patën ndikimin e tyre tek familjarët dhe bizneset, sepse në pjesën më të madhe ata furnizoheshin me energji elektrike nga të njëjtat linja të transmetimit. Duke u përballur me këtë situate, e cila u përkeqësua për disa vite me radhë (që nga ), shumë kompani transferuan teknologjinë në mënyrë që të prodhonin energji elektrike. Teknologjitë kryesore janë: Motorrë me djegje të brendëshme turbinë me avull, turbinë me gaz, rrjet i kombinuar, hidro, solar, me erë ose gjeotermik. Lidhur me llojin e lëndës djegëse, të përdorur për prodhimin e energjisë elektrike nga motorrët me djegje të brendëshme ato janë: naftë dhe benzin. Përdorimi i kësaj teknologjie për prodhimin e energjisë elektrike dhe përdorimi i drejtpërdrejtë i saj nga ana e konsumatorëve çoi në: Kosto e lartë financiare e cila u investua për blerjen, instalimin dhe mirëmbajtjen e këtyre paisjeve. Nëse ne sjellim në mendje orët e tyre të punës, kosto specifike e investimit përbën një pjesë të rëndësishme të kostos totale specifike të prodhimit të1kwh energjie. 1 Universiteti Politeknik i Tiranës fbidaj@yahoo.com 2 Fakult Ekonomisë Univ Tiranës, dhimitri.tole@unitir.edu.al or dhimiter.tole@gmail.com 3 Deputete, Kuvendi Shqipërisë, ledi75alolli@yahoo.com 4 Fakulteti Ekonomisë Universiteti Tiranës, fmema@yahoo.com

6 6 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Lënda djegëse e përdorur nga kjo teknologji, kishte një çmim të lartë. Prandaj, kosto specifike e lëndës djegëse kishte një ndikim të madh në koston totale specifike, duke e rritur atë disa here më tepër. Ndikimi mbi mjedisin ishte negativ. Ndikimi ishte mbi: emetimin e gazit, dhe rritjen e nivelit të zhurmës. Gjithashtu ndikim negativ kishte edhe në aspektin social si, në zënien e hapësirave të lira publike, rritjen e stresit tek njerëzit, duke sjellë si pasojë dëmtimin e shëndetit, etj. 1. STUDIMI I RRJETIT TË JASHTËM Në Shqipëri kanë munguar të dhënat lidhur me prodhimin e energjisë elektrike nga rrjeti i jashtëm. Si rrjedhim ekspertët tanë u detyruarn të grumbullojnë të dhëna lidhur me paisjet e prodhimit të energjisë elektrike dhe më pas të bëjnë përllogaritje statistikore bazuar në rregullat e UNFCCC-së. Vrojtimi i plotë statistikor u shoqërua edhe nga eksperti austriak i statistikave për arsye të sigurimit të cilësisë së tyre në mënyrë që ato të përputheshin me standartet statistikore ndërkombëtare. Grupi i punës zhvilloi një vrojtim gjatë periudhës Janar- Shkurt 2011 për të siguruar të dhënat lidhur me energjinë e prodhuar në nivel kombëtar sipss klasave të përcaktuara nga UNFCCC për paisjet e prodhimit të energjisë elektrike. Qëllimi kryesor i vrojtimit ishte llogaritja e energjisë elektrike të prodhuar nga gjeneratorët për periudhën Prandaj informacioni lidhur me llojet e gjeneratorëve, kapacitetin e tyre, llojin e karburantit të përdorur, orët e punës, sasinë e karburantit të harxhuar, si edhe mënyrën e lidhjes me rrjetin elektrik dhe mënyrat e mirëmbajtes së tyre u sigurua pikërisht nëpërmjet këtij vrojtimi. Target grupi i synuar ishin pikërisht të gjithë gjeneratorët të cilët plotësonin specifikimet metodologjike versionit 02 të UNFCCC. Përdoruesit potencialë të gjeneratorëve në Shqipëri janë ndërmarrjet private dhe ato publike, institucionet shtetërore dhe familjarët. Bazuar në kushtet specifike të Shqipërisë, kosto e lartë e prodhimit të energjisë elektrike e cila vjen si rjedhim i çmimeve të larta të karburattit bën që përdorimi i gjeneratorëve nga familjarët jo për qëllime biznesi të jetë pothuaj i papaërfillshëm. Prandaj gjeneratorët që përdoren nga familjet nuk janë marë në konsideratë. Gjithashtu, nga analiza e bërë janë përjashtuar të gjithë gjeneratorët të cilët janë përdorur nga ndërrmarrjet që operojnë në aktivitete ekonomike siç janë bujqësia, gjuetia dhe sektori pyjor (seksioni A i NACE), peshkimi (seksioni B i NACE), aktivitetet e familjeve (seksioni P i NACE), kjo, për arsyen se, këto aktivitete nuk kanë përdorur gjenerator. Këto ndërmarrje përfaqësojnë më pak se 1% të numrit të përgjithshëm të ndërmarrjeve. Duke mare parasysh faktin se nuk ekziston një listë për të gjithë gjeneratorët e përdorur, mënyra më e mirë për zgjedhjen e kampionit ishte përdorimi i listës së përdoruesve të tyre, e cila në rastin tone ishte pikërisht lista e ndërmarrjeve ekonomike. Për të përftuar një kampion sa më përfaqësues ne përdorëm Rregjistrin e Ndërmarjeve i cili përgatitet nga INSTAT (Instituti Shqiptar i Statistikave). Rregjistri i Ndërmarrjeve përfshin të gjitha ndërmarrjet aktive jo bujqësore (pra, ndërmarrjet publike dhe private si edhe institucionet shtetërore) që ushtrojnë aktivitetin e tyre në territorin e Shqipërisë. Nga kërkimi i kryer, ky ishte rregjistri më i plotë i ndërmarrjeve ekonomike në Shqipëri. Metoda e përzgjedhjes së tyre në vrojtim ishte një zgjedhje e rastit dhe e stratifikuar. Marrja e mostrave në mënyrë të stratifikuar është një nga veçoritë më të përhapura të kampionimit, përdorimi i së cilës mund të përmirësojë efikasitetin dhe efektivitetin e një vrojtimi, nëse variablat e stratifikuar janë përzgjedhur në mënyrë të përshtatshme. Ekspertët rekomanduan si mënyrën më të përshtatëshme stratifikimin sipas aktivitetit ekonomik dhe madhësisë së ndërmarrjeve.

7 Disa nga sfidat dhe rezultatet e një studimi CDM në Shqipëri 7 Aktiviteti ekonomik u përdor në nivel sektorial. Bazuar tek NACE.Seksioni 1.1, u morën parasysh 12 seksione. Madhësia e ndërmarrjeve ndahet në 4 grupe: ndërmarrje me mbi 50 punëtorë, punëtorë, 5-9 punëtorë dhe ndërmarrje me 1-4 punëtorë. Në këtë mënyrë u krijaun 48 strata. a) Madhësia e kampionit Duke mos patur një informacion paraprak, i cili do të ishte i vlefshëm në përcaktimin e madhësisë së kampionit që do të llogariste prodhimin e përgjithshëm të energjisë elektrike nga gjeneratorët me një nivel besueshmërie prej 95% dhe marzh gabimi prej ±5%, u propozua një kampion me rreth 3000 ndërmarrje duke patur parasysh përqindjen e gjeneratorëve si dhe shkallën e mos marrjes së përgjgigjeve. b) Shpërndarja e kampionit Pas përcaktimit të numrit të stratave dhe madhësisë së kampionit, një vendim tjetër i rëndësishëm ishte edhe shpërndarja e kampionit, p.sh. cili do të ishte numri më i përshtatshëm për secilën stratë. Nga startifikimi i marrë, nuk mund të bëhej një shpërndarje proporcionale, për arsye të numrit të ndryshëm të ndërmarrjeve të këtij stratifikimi. Prandaj për këtë arsye si metodë shpërndarje e kampionit u zgjodh një shpërndarje disproporcionale, pra si rezulatat numri i ndërmarrjeve në secilën stratë do ishte i ndryshëm. c) Realisht nuk u zbatua një raport strikt por u vendos një minimum për çdo qelizë të strataës. Në rast se llogaritjet proporcionale për secilën startë do na jepnin një numër më të vogël se 7, atëherë në këto strata do të zgjidheshin 7 ndërmarrje. Duke ditur se ndërmarrjet më të rëndësishme, të ashtuquajtaura ndërmarrje VIP ishin përdorues të rëndësishëm të gjeneratorëve gjatë periudhës së ndërprerjeve të energjisë elektrike, u propozua hartimi i një strate specifike për këto ndërmarje. Përzgjedhja e këtyre ndërmarrjeve VIP në këto strata u bë me zgjedhje të rastit dhe ato ndërmarrje që mbetën jashtë merën pjesë në proçesin e përzgjedhjes. Bazuar në Rregjistrin e Ndërmarrjeve, identifikimi i ndërmarrjeve VIP, ishte padyshim i lehtë. d) Përzgjedhja e kampionit Përzgjedhja e kampionit u krye në tre faza: (i) zgjedhja e kampionit kryesor, (ii) krijimi i stratës për ndërmarrjet VIP, (iii) zgjedhja e kampionit përfundimtar. Në hapin e parë, një kampion prej 3,121 ndërmarrjesh u përzgjodh në një mënyrë të pavarur për secilën stratë, duke përdorur një përzgjedhje sistematike. Në ato strata ku numri i ndërmarrjeve ishte tepër i vogël ato u plotësuan me numrin maksimal të mundëshëm të ndërmarrjeve. Kështu ky konsiderohet si kampioni kryesor. Më parë, në secilën startë njësitë e kampionit u renditën sipas rretheve. Në hapin e dytë, u krijua një stratë e re për ndërmarrjet VIP të cilat mbetën pa u zgjedhur në hapin e parë. Në hapin e tretë, ne bëmë rishpërndarjen e ndërmarrjeve VIP në një startë të vetme, starta me numer 49. Në këtë mënyrë, lidhur me ndërmarrjet VIP ne kemi një rregjistër dhe probabiliteti i zgjedhjes së tyre është 1, dhe plotësisht i pavarur nga struktura e stratës. Kjo rishpërndarje është plotësisht e mundëshme bazuar në faktin se Rregjistri Kombëtar i Ndërmarrjeve ka variabla të tillë. Në kampionin kryesor prej 3,121 ndërmarrjesh u gjetën 274 ndërmarrje VIP. 2. MBLEDHJA E TË DHËNAVE DHE PËRPUNIMI Drafti i parë i pyeteësorit u përgatit në Tetor Grupi i specialistëve në bashkëpunim me ekspertët austriakë panë draftet duke bërë komente mbi zgjedhjen e pyetjeve, formulimin dhe renditjen e tyre, si dhe me kohëzgjatjen e elementëve të draftit. Para se të kryhej testimi i pyetësorit drafi dhe elementët etij u rishikuan disa herë. Pyetësori (shiko Shtojcën) është i organizuar në disa seksione:

8 8 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Pyetjet identifikuese. Ky grup pyetjesh përbëhet nga pyetja për identifikimin, indikatori i përgjigjeve, adresa e ndërmarrjes dhe karakteristikat e saj. Karakteristikat e çdo gjeneratori që disponohej nga ndërmarrja Të dhëna lidhur me përdorimin e gjenenratorëve për vitet Mënyrën e mirëmbajtjes së gjeneratorëve Drafti i parë i pyetësorit u testua përmes një vrojtimi pilot në 10 ndërmarrje, përfshirë këtu edhe institucione shtetërore. Rezultatet e vrojtimit pilot, shërbyen përpërmirësimin e mëtejshëm të pyetësorit. Vrojtimi u krye nga 85 intervistues. Ku 40 prej tyre ishin në rrethin e Tiranës dhe 45 të tjerë në gjithë rrethet e tjera të Shqipërisë. Shpërndarja u bazua në numrin e pyetësorëve për secilin rreth. Shpërndarja e p+yetësorëve u bë në të gjithë rrethet e Shqipërisë. Mesatarisht çdo intervistues në rrethin e Tiranës duhet të plotësonte 40 pyetësorë gjatë një periudhe prej 3 javësh, pra duke plotësuar mesatarisht 3 pyetësorë në ditë. Programi i hedhjes së të dhënave ishte Excel për arsye se ky program lejon rregjistrimit e të dhënave për disa kategori të dhënash duke përdorur verave të lejueshme. Më pas të dhënat u lexuan në programin SPSS, version 17 duke përdorur proçedurat standarte të ofruara nga SPSS. Gjithashtu, në programin SPSS ne kemi kryer disa kontrolle siç është rasti i kontrollit të grupimit të të dhënave për një kategori të caktuar të dhënash. Shkalla e përgjigjeve është raporti i numrit të intervistave të plota me numrin e njësive të raportuara në kampion. Duke përdorur kodet e mëposhtëme kemi:: RR=Shkalla e përgjgijeve, I = Intervistë e plotë, R=Refuazuar, NC=Nuk Gjendet, CL=Aktivitet I mbyllur Duke ju referuar të dhënave në Tabelën 1, shkalla e përgjgijeve është: Tabela 1. Treguesi i përgjigjeve = 85.5% Q0. Treguesi i përgjigjeve Denduria Përqindja 1 Përgjigjur 3, Refuzuar Aktivitet i mbyllur Nuk gjendet Totali 3, Për të llogaritur vlerësimin e popullsisë nga të dhënat e vrojtimit, peshat u përdorën për të dhënat e kampionit për të kompensuar probabilitetin e zgjedhjes si dhe një sërë faktorësh të tjerë, që ndikuan drejtpërdrejtë duke filluar nga përgatitja dhe deri tek administrimi i vrojtimit. Pesha e kampionit: shpesh quhet pasha e probabilitetit, e cila përdoret për të matur peshën e popullsisë nga i cili është marrë kampioni. Sipas përkufizimit, kjo peshë është e anasjellta e propabilitetit që është marrë parasyh në kampion gjatë zgjedhjes së kampionit. Pesha e probabilitetit, llogaritet si N i /n i, ku N i është numri i ndërmarrjeve në popullsinë e stratës i dhe n i është numri i ndërmarrjeve në stratën i të kampionit. Në këtë mënyrë, peshat bazë do të korigjoheshin nga mospërgjigjet. Pesha e kampionit e përmendur në paragrafin më sipër përfaqëson probabilitetin e zgjedhjes së ndërmarjeve bazuar tek informacioni i marrë nga kampioni i zgjedhur. Nëse ndodhemi në situata të tjera, del e domosdoshme të korigjojmë peshën e kampionit fillestar. Këto korigjime kryhen pasi pyetësoret të jenë kthyer nga terreni. Mos përgjgijet sigurisht janë një dështim

9 Disa nga sfidat dhe rezultatet e një studimi CDM në Shqipëri 9 lidhur me mos përfitimin e plotë të matjeve të vrojtimit me kampion. Një njësi kampioni nuk siguron ndonjë nga të dhënat e kërkuara nga vrojtimi. Ekzistojnë dy lloje ndërmarrjesh në këtë kategori për arsye se gjeneratorët e tyre nuk janë të lidhur me rrjetin e brendëshëm elektrik. Sipas të dhënave, Pesha e korigjuar për mospërgjigjet merret për secilën stratë nga shumëzimi i peshës së kampionit me korigjimin për mospërgjigjet, duke përdorur formulën: W Final =W Initial (Të përgjgijurit + Mospërgjgijet)/Të përgjigjurit Variabla totalisht të imputuara Gjatë testimit të pyetësorit (vrojtimi pilot) ashtu sikurse edhe gjatë vrojtimit në terren rezultoi se ishte e pamnundur për të intervistuarit për t u dhënë përgjigje 2 pyetjeve: Pyetja P21d Vlera e kalorive neto e karburantit që përdorët. Për secilin nga gjeneratorët, shifra për këtë pyetje u zëvendësua nga shifrat e përcaktuara nga IPCC. Pyetja P21b Prodhimi i energjisë nga gjeneratori (MWH). Vlerat për këtë pyetje u llogaritën si prodhim i NCV (Vlera e kalorive neto) me ITA (efikasitetin e kthimit të energjisë neto) dhe me shifrat e pyetjes P21c. Sasia e karburantit të harxhuar. Variabla pjesërisht të imputuara Mungonin 12 vlera lidhur me Pyetjen P21a Numri i orëve që ka punuar gjeneratori juaj gjatë vitit 2007 dhe P21c Sasia e karburantit të harxhuar në vitin Duke patur parasysh faktin se numri i tyre ishte tepër i vogël (më pak se 1%), vlerat ju atribuan vlerës mesatare të marë nga kryqëzimi i tabelave të stratave korrespondente dhe kapacitetit të gjeneratorit (P13). Bazuar në kërkesat e Metodologjisë së UNFCCC versioni 02, ne kemi përjashtuar nga databaza të gjitha paisjet të cilët nuk janë kualifikuar si gjeneratorë. Në mënyrë që të zbuloheshin këto paisje (ndërmarrjet) ne përdorëm vlerat e pyetjeve P5, P22 dhe P15 nga pyetësorët e vrojtimit në terren (version shqip). a) Përjashtimi i ndërmarjeve të cilat nuk kishin gjenerator. Duke ju referuar pyetjes P5 (A keni gjenerator?) rezultati ishte se 1,247 ndërmarrje nuk kishin gjenerator. Këta të intervistuar nuk pranohen, prandaj ata nuk janë përfshirë në databazën finale. b) Përjashtimi i paisjeve të cilat nuk konsiderohen si gjeneratorë Duke ju referuar elementëve të Metodologjisë, versioni 2, Hapi 2, ne kemi përjashtuar nga databaza të gjitha paisjet të cilat nuk konsiderohen si gjeneratorë. Në këtë hap, nga databaza do të përjashtohen ato paisje të cilat nuk plotësojnë një nga tre kushtet e mëposhtëme: GRID p = true; SWITCH p = true and OMC p, y > T EL, p, y. b1) Përjashtimi i paisjeve, të cilat kanë furnizuar me gjenerator paisjet të cilat nuk lidhen me rrjetin elektrik. Nëpërmjet pyetjes P22 (A janë paisjet që ju keni furnizuar me gjenerator të lidhura me rrjetin e enrgjisë është e mundur të identifikohen paisjet, të cilat janë furnizuar me gjenerator dhe që nuk nuk lidhen me rrjetin elektrik. Janë 4 raste të tilla, të cilat duhet të përjashtohen nga databaza për arsye se ato furnizojnë paisje të cilat nuk janë të lidhura me rrjetin elektrik, tabela 2. Tabela 2. Gjeneratorët e lidhur me rrjetin elektrik P22. Frekuenca Perqindja 1. Jo Po 1, NA 1, Totali 3,

10 10 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 b2) Përjashtimi i paisjeve të cilat nuk bëjnë kalimim nga rrejti elektrik tek gjeneratori dhe anasjelltas. Paisjet të cilat nuk bëjnë kalimin e energjisë elektrike nga rrjeti elektrik tek gjeneratori dhe anasjelltas dallohen shumë lehtë nëpërmjet pyetjes P23 (Si bëhet kalimi nga furnizimi nëpërmjet rrjetit tek furnizimi nepërmjet gjeneratorit?). Në këto kushte, nuk ka asnje paisje që duhet të përjashtohet nga databaza. b3) Për aq kohë sa sistemi elektrik do të jetë i qëndrueshëm (pa ndërprerje) konsumatorët dëshirojnë që të furnizohen me energji nga ky rrjet për arsye se kosto është më e ulët. Sipas krahsaimin e të dhënave zyrtare lidhur me koston e prodhimit të energjisë elektrike, furnizimit me energji nga rrjeti elektrik, dhe nga kosto e prodhimit të energjisë nga gjeneratorët, rezulton se asnjë gjenerator nuk mund të përjashtohet duke patur parasysh këtë kusht. Llogaritjet tregojnë se OMC p, y > T EL, p, y për të gjithë gjeneratorët. Përjashtimi i paisjeve të cilat nuk janë përdorur gjatë vitit Duke ju referuar pyetjes P15 (Në cilin vit keni filluar ta përdorni gjeneratorin tuaj?) rezulton se 109 paisje kanë filluar të përdoren në vitin Kjo është arsyeja, se përse këto paisje janë përjashtuar nga databaza për vitin Në fund të proçesit të përzgjedhjes lidhur me gjeneratorët e vlefshëm, ne ndërtuam një databazë të përbërë nga 1758 njësi Shpërndarja e pyetësorëve të vlefshëm sipas klasave të UNFCCC duke ju referuar grumbullimit të të dhënave ne kemi 42 klasa sipas UNFCCC: CAP (pyetja P13 në pyetësor), 7 kategori të ndryshme TECH p (pyetja P8 në pyetësor), 1 kategori FUELp (pyetja P10 në pyetësor), 2 kategori Koha (pyetja P15 në pyetësor), 3 kategori Duke kryer llogaritjet e nevojshme, numri real i klasave sipas UNFCC është 23, tabela 3. Proçedurat e vlerësimit janë kryer për të llogaritur krijimin e një kampioni kompleks. Duke përdorur këto proçedura, faktorët, si stratifikimi si dhe përdorimi i normave të ndryshme për kampionimin mund të identifikohen drejtpërdrejt në vlerësimet e gabimeve të kampionimit. Për llogaritjen e variancave ne kemi përdorur modulin e Kampionit Kompleks të programit SPSS version 17.0, i cili përdor Metodën Taylor Linearization për llogaritjen e ndryshimeve. Gjashtë strata (ekzaktësisht strata me nr. 13, 15, 22, 25, 27 and 44) janë përjashtuar gjatë llogaritjeve për varianacat sipas klasave UNFCCC, sepse ato kanë vetëm një njësi kampioni. Moduli Complex Sample, në programin e SPSS versioni 17, nuk i mer parasysh këto strata gjatë llogaritjeve të variancave. Në mënyrë që këto strata ti kemi në llogaritjet tona, ne kemi bërë bashkimin e stratave. Bashkimi është bërë për 4 sektorë të ekonomisë të cilat kanë edhe numrin më të vogël të ndërmarrjeve në Shqipëri (C Miniera, E Energjitika, J Ndërmjetësimi financiar dhe M Arsimi), ku secili prej këtyre sektorëve ka vetem pak ndërmarrje). Studimi në vetvete ka strata të bashkuara. Meqë llogaritja e variancës nuk na jep një gjykim të saktë atëherë për të përmirësuar llogaritjen e variancës përdorim bashkimin e stratës duke bërë vetëm një verifikim të shpejtë. Bashkimi është aplikuar në 4 sektorë ekonomik të cilët kanë edhe numrin me të vogël të kompanive sipas skemës së përcaktuar. Dhe së fundi ne morëm peshat finale të cilat u përdorën për llogaritjet e mëtejshme. 3. DISA PREJ REZULTATEVE TË BAZUARA TEK UDHËZUESI I UNFCCC Duke gjetur shumën totale për të gjitha vlerat e energjisë elektrike sipas klasave përkatëse, ne mund të përcaktojmë energjinë totale të prodhuar nga gjeneratorët, Tab 4.

11 Disa nga sfidat dhe rezultatet e një studimi CDM në Shqipëri 11 Tabela 3. Gjeneratorët të ndarë siaps klasave të (Viti 2007) Klasat sipas UNFCCC Denduria Perqindja 1 Class 1 : Cap=1, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 2 : Cap=1, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 3 : Cap=1, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 4 : Cap=1, Tech=1, Fuel=G, Age= Class 5 : Cap=1, Tech=1, Fuel=G, Age= Class 6 : Cap=1, Tech=1, Fuel=G, Age= Class 7 : Cap=2, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 8 : Cap=2, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 9 : Cap=2, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 13 : Cap=3, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 14 : Cap=3, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 15 : Cap=3, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 19 : Cap=4, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 20 : Cap=4, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 21 : Cap=4, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 25 : Cap=5, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 26 : Cap=5, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 27 : Cap=5, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 31 : Cap=6, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 32 : Cap=6, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 33 : Cap=6, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 37 : Cap=7, Tech=1, Fuel=D, Age= Class 38 : Cap=7, Tech=1, Fuel=D, Age= Total 1, Tabela 4. Energjia totale e prodhuar, në MWh, për 2007 Gabimi Intervali besimit 95% Të Vlerësimi standard Lower Upper papeshuara Extrapolated Energy 779,594 47, , ,638 1,758 Siç shihet energjia e prodhuar nga gjeneratorët 779,594 MWh dhe vlera e llogaritur gjendet brenda intervalit (685,550; 873,638), me koefiçent besueshmërie 95%. Gjithashtu, e rëndësishme është edhe shpërndarja e energjisë sipas klasifikimit të klasave të UNFCCC. Analiza e bërë në paragarfët e mësipërm tregon se, duke patur parasysh mungesën e furnizimit të plotë me energji elektrike, konsumatorët shqiptarë kanë përdorur teknologji të tjera për prodhmin e energjisë elektrike, duke i përdorur këto burime gjatë mungesës së energjisë elektrike. Na duhet të theksojmë se këto teknologji janë përdorur nga të gjithë konsumatorët, përfshirë këtu edhe familjet. Por, peshën më të madhe padyshim e ka dhënë biznesi. Një nga shkaqet (motivet) që çoi në këto nivele lidhet me aktivitetet familjare, ku pjesa më e madhe e tyre i zhvendosën ato gjatë kohës kur ata furnizoheshin me energji elektrikenga rrjeti. Kështu, një numër i madh kompanish nga sektori industrial dhe sektori i shërbimeve, dhe veçanërisht hotelet dhe tregëtia ishin të detyruara të përdornin teknologji të

12 12 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 tjera, jo vetëm për raste emergjence, por duke i përdorur si burime kryesore për prodhimin e energjisë elektrike. Tabela 5. Llogaritjet e energjisë së prodhuar sipas klasave të UNFCCC, në MWh, për 2007 Gabimi Intervali besimit 95% Të Grupet e gjeneratorëve sipas UNFCC Vlerësimi standard Lower Upper papeshuara Class 1 : Cap=1, Tech=1, Fuel=D, Age=1 38,313 2,950 32,527 44, Class 2 : Cap=1, Tech=1, Fuel=D, Age=2 9,963 1,700 6,629 13, Class 3 : Cap=1, Tech=1, Fuel=D, Age=3 1, ,402 7 Class 4 : Cap=1, Tech=1, Fuel=G, Age=1 19,636 3,316 13,131 26, Class 5 : Cap=1, Tech=1, Fuel=G, Age=2 2, ,066 3, Class 6 : Cap=1, Tech=1, Fuel=G, Age=3 1, , Class 7 : Cap=2, Tech=1, Fuel=D, Age=1 203,883 16, , , Class 8 : Cap=2, Tech=1, Fuel=D, Age=2 47,732 7,853 32,329 63, Class 9 : Cap=2, Tech=1, Fuel=D, Age=3 5,500 2, , Class 13 : Cap=3, Tech=1, Fuel=D, Age=1 8,644 2,664 3,419 13, Class 14 : Cap=3, Tech=1, Fuel=D, Age=2 3, ,820 4, Class 15 : Cap=3, Tech=1, Fuel=D, Age=3 2, , Class 19 : Cap=4, Tech=1, Fuel=D, Age=1 35,931 5,448 25,247 46, Class 20 : Cap=4, Tech=1, Fuel=D, Age=2 19,996 5,032 10,126 29, Class 21 : Cap=4, Tech=1, Fuel=D, Age=3 2,594 1, , Class 25 : Cap=5, Tech=1, Fuel=D, Age=1 47,654 9,333 29,349 65, Class 26 : Cap=5, Tech=1, Fuel=D, Age=2 23,052 7,241 8,849 37, Class 27 : Cap=5, Tech=1, Fuel=D, Age=3 2, ,668 3, Class 31 : Cap=6, Tech=1, Fuel=D, Age=1 106,646 19,735 67, , Class 32 : Cap=6, Tech=1, Fuel=D, Age=2 34,497 10,335 14,227 54, Class 33 : Cap=6, Tech=1, Fuel=D, Age=3 15,640 7,051 1,811 29,469 9 Class 37 : Cap=7, Tech=1, Fuel=D, Age=1 96,181 35,544 26, , Class 38 : Cap=7, Tech=1, Fuel=D, Age=2 50,580 14,091 22,944 78, Duke analizuar prodhimin dhe furnizimin me energji elektrike, ne arrijmë në përfundimin se duke patur parasysh kushtet aktuale të sistemit të furnizimit me energji elektrike, ekziston mundësia që situata të tilla të përsëriten, gjë e cila do t i detyrojë konsumatorët të përdorin sërish gjeneratorët për plotësimin e kërkesës për energji elektrike. Në mënyrë që të llogarisim energjinë e prodhuar nga gjeneratorët, nevojitet një bazë të dhënash. Në kushtet kur kemi mungesë të dhënash (të dhënat e rregjistruara për veprimtarinë e gjeneratorëve), të dhënat grumbullohen nëpërmjet një vrojtimi i cili bazohet në metodologji të njohur ndërkombëtarisht.siç dihet dhe ashtu siç duket edhe nga grafiku 1, qarku i Tiranës është edhe qarku që ka edhe numrin më të madh të shpërndarjes së gjeneratorëve. Ky rezultat pritej për arsyen se qarku i Tiranës është edhe qarku i cili ka edhe numrin më të madh të aktiviteteve

13 Disa nga sfidat dhe rezultatet e një studimi CDM në Shqipëri 13 industriale dhe të shërbimeve. Si rrjedhim, qarku i Tiranës ka edhe numrin më të madh të gjeneratorëve, (19,258). Në qarqet e tjera, shifrat janë më të ulëta, dhe kjo gjë sigurisht që pritej. Një parameter tjetër i rëndësishëm është edhe shpërndarja e gjeneratorëve sipas karburantit të përdorur, sepse ashtu siç e theksuam edhe më lart, numri i tipeve të gjeneratorëve ka rezultuar tepër i kufizuar vetëm i një lloj teknokogjie, pikërisht në motorrë me djegje të brendëshme. Duke ju referuar rezultateve, theksojmë se Shqipëria ka përdorur vetëm gjeneratorë me motor me djegje të brendëshme, të cilët kanë përdorur naftë dhe benzinë. Rezultatet tregojnë se 75% e gjeneratorëve kanë përdorur naftë dhe 25 % e tyre kanë përdorur benzinë. Fakti që dominojnë më tepër gjeneratorët të cilët kanë përdorur naftë pritej duke patur parasysh disa arsye. Lidhja midis kompanisë dhe gjeneratorëve, i bën edhe më të kuptueshme të dhënat e vrojtimit. Shpërndarja e këtyre gjeneratorëve në varësi të madhësisë së kompanisë (numrit të të punësuarve) tregon se numri më i madh në vlerë absolute i korrespondon kompanive të vogla. Nëse ne marrim parasysh frekuencën e shpërndarjes së sasisë së gjeneratorëve, do marrim rezultatin që tregohet në grafikun 2. Vihet re se shpërndarja absolute dhe relative e gjeneratorëve sipas kapacitetit ka vlerë maksimale deri në 10 KW dhe ajo vjen duke u zvogëluar kur kapacitetet vijnë duke u rritur (korelacion negativ). Në vlerë absolute, numri i gjeneratorëve sipas kapacitetit deri në 10KW, rezulton të jetë 24,185. Ndërsa nga pikpamja e kohëzgjatjes, panvarësisht nga kapacitet i tyre, rezulton se këta gjeneratorë, kanë qënë të instaluar dhe kanë funksionuar duke qënë të rinj (88.6 %) dhe të përdorur (11.4%). Grafiku më poshtë, grafiku 3, jep një tabllo të qartë në lidhje me frekuencat e përdorimit të gjeneratorëve sipas viteve të përdorimit. Siç shihet, që prej vitit 2000, gjeneratorët kanë filluar të përdoren si burim kryesor i prodhimit të energjisë elektrike. Numri i tyre ka ardhur gjithnjë e në rritje nga viti në vit. Analiza e të dhënave dhe arsyet për përdorimin e gjeneratorëve japin mundësinë për përcaktimin e treguesve të përdorimit të këtyre gjeneratorëve. Një nga faktorët është konsumi i karburantit. Duke u bazuar tek vitit 2007, konsumi i karburantit sipas qarqeve paraqitet në grafikun 4.

14 14 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Gjithashtu, ne mund të ndërtojmë, të njëjtin grafik duke treguar konsumin e karburantit nga gjeneratorët sipas kapaciteteve të tyre të ndarë në 7 klasa. Duke njohur konsumin e karburantit (FC), NCV e tij, po ashtu edhe vlerat e efiçensës për çdo gjenerator duke u bazuar vetëm tek kapaciteti i tyre për çdo klasë, ne mund të llogarisim energjinë e prodhuar nga gjeneratorët duke përdorur formulën e mëposhtëme: EG m, y FC NCV i, m, y i, y m, y = i 3.6 η Shpërndarja e energjisë së prodhuar sipas qarqeve tregohet në grafikun 5. Literatura CDM Executive Board (2010) Annual Report, 2009 Energy Ashta (2011) CDM study Albania

15 ANALIZA E POLITIKAVE EKONOMIKE: Studimi i rastit të Kosovës Prof. Dr. Justina SHIROKA PULA, Sahit SURDULLI PhD, Lekë PULA PhD Abstract The research of the influence of variable decentralization of the constitution of the new economic system and the structural adaptation of the economy of Kosova was carried out on the basis of comparative analysis.- by comparing and real degree of the realization of the following goals (1) Renewal of development propulsion on the basis of the privatization of development and (2) Realization of the first two steps of its European integration preparation for membership in the World Trade Organization and provision of economic condition for unconstrained access to the internal market of industrial products of European Union. This Methodological approach was chosen in order to, in a simple, precise and transparent way, present one scientifically valid conception of the role of the state in the regulation of economy and economic development under conditions in which it was not possible to apply standard criteria for the evaluation of the success of economic policy in this context, the determination of the influence of variables decentralization, coordination, and efficiency of economic policy to the successful constitution of new economic system institutions is performed on the basis of analyses: (1) Results realized in the domain of the improvement of export performances (2) Economic rationality and production quality of public goods and services of public administration to the standards of outer surrounding and necessity to reduce the public consumption in frameworks being adequate to the realized level of national product (3) How the actual model of the formulation and realization of partial economic policies, being more or less autonomously formulated within defined home and international political, economic, administrative and institutional structures, influences the efficiency of the whole (national) economic policy in the realization of the following goals: (a) Advancement in the competitiveness of national economy, enterprises, processes and products (b) Improvement of motivation for private investments and (c) Growth of public investments in education, research and scientific work and physical infrastructure as well and (4) How the actual model of the areal distribution of functions of public regulation of economy and economic development influences the efficiency of national economic policy on the basis of criteria derived from: (a) Necessity, in the coming period of time, to carry out the administrative division of Kosova in accordance with the NUTS classification and (b) Respect of the principle of coherence of public regulation with the action of market mechanisms. Key words: Economic Policy, Efficiency of Economic Policy, Kosovo macro-economic indicators, Success analyzes of economic policies, National competitions progress of economy, 1. Hyrje Analiza e Politikave Ekonomike, duhet të filloi nga argumenti se tranzicioni në Kosovë ka krijuar më tepër probleme të natyrës ekonomike,sociale,dhe demografike, se sa që ka krijuar shansa për prosperitet dhe zhvillim.me këtë rast janë humbur praktikisht të gjitha pereparësit të cilat dikur i patë shoqëria dhe ekonomia Kosovare në raport me ish shtetet e kaluara te real socializmit.për këtë arsye ekonomia e Kosoves edhe pase nje dekade të orjentimit të saj drejt ekonomise së tregut ende është në gjendje të strukturës së pa balansuar ekonomike, dhe gjetjes së rrugeve për një zhvillim të qëndrueshëm.themelet fillestare të suksesit të çdo analize ekonomike e kanë burimin në identifikimin e permbajtjes themelore të qellimeve dhe aktiviteteve te saja. Karakteristikat aktuale te ketij suksesi munden të definohen si: Balansimi i buxhetit, politika monetare

16 16 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 restriktive,konvertibiliteti i mbrendshëm i valutes nacionale, privatizimi ne baze te shitjes se ndermarrjeve, forëcimit të investimeve publike në revitalizimin,dhe modernizimin e infrastruktures publike, mungesa totale e politikave industriale në regjion,mbeshtetja intensive ne kapitalin e jashtëm dhe investimet e huaja direkte, në raport me kursimet vendore, ndermarrësin, dhe inovacionet. Ne këtë kontekst,analizën e suksesit të politikave ekonomike, në Kopsovë do të fillojmë nga përcaktimi i bazës metodologjike te saj. 2. Zgjedhja e bazës metodologjike për analizen e suksesit të te politikave ekonomike në Kosovë Përcaktueshmëria e suksesit të politikës ekonoimike perballet me katër problemet themelore. Së pari, kemi të bëjmë me përcaktimin e qellimeve themelore të cilat duhet tëi realizojmë pasë rënditjes së prioriteteve sipas rolit dhe rendësisë së tyre. Së dyti,është problem i kuantifikimit, Së treti,si ta ndajmë dhe ta llogarisim ndikimin e disa mekanizmave të politikave ekonomike në suksesin e realizimit të saj. Së katerti,është pyetje në vehte kush përcakton normat për vlerësimin e rezultateve të arritura,dhe përmes cilit mekanizëm institucional janë artikuluar? Është e qartë që normat për vlerësimin e e rezultateve të arritura të politikave ekonomike, varen para se gjithash, nga metodat e aplikuara per llogaritjen e indikatoreve ekonomik, e qe shprehin qarte nivelin e zhvillimit ekonomik.andaj vlerësimi i suksesit të politikave ekonomike nuk mundet të bëhet në bazë objektive, mirëpo në masë të konsiderueshme vie në shprehje qasja subjektive dhe komperative. Vlerësimi subjektiv rrjedh nga fakti se cili do vlerësim mundet të hudhet nëse largohet nga norma nga e cila është themeluar.në harmoni me këtë analiza e ndikimit të variablave, decentralizimit, koordinimit dhe efikasitetit në strukturimin qëllimeve dhe makanizmave të politikave ekonomike në Kosovë, mund të shihet nga aspekti (1) intuitive dhe ( 2) kuantitativ. Aspekti intuitive mund të shprehet si individual dhe apstrakt.në rastin e Kosovës, si vend të cilën e karakterizon tranzicioni pjesërisht i pa kjartë dhe jo préciz, si dhe depresioni kronik i shoqëruar me trende te lehta inflatore në ekonomi, rezultatet e politikave ekonomike para së gjithash do të varen nga rezultatet aktuale te politikave ekonomike, shpërndarja e shpenzimeve dhe e fitimit ne grupe te caktuara sociale,si dhe besueshmëria e anëtarëve aktivë,bartësit e politikave ekonomike, para se gjithash në përmbushjen e premtive të dhëna (cilat premtime janë realizuar e, cilat nuk janë realizuar). Në plan të dytë kanë mbetë faktorët, roli i të cilëve gradualisht po rritet me kalimin e kohës, sikur që janë: trashigimia historike, struktura etnike e banorëve, si dhe vlerat themelore nacionale, kulturore dhe etnike të sistemit. Vlerësimi i suksesit të politikave nacionale ekonomike mundet të bëhet ne menyra të ndryshëm nga autorë të ndryshëm. Në tablën numër një do tëi tregojmë zhvillimet në Ekonominë e Kosovës shikuar nga aspekti Makroekonomik Prej vitit 2006 deri ne vitin 2010 vlera e PBB-se eshte rritur per rreth 1 miliardë euro, ndersa rritja mesatare vjetore e PBB-se gjate ketyre viteve ka qene rreth 4-5%. Derisa në vitin 2009 ekonomia e Kosovës u karakterizua me deflacion (-2.4%), gjatë vitit 2010 shënoi rritje të inflacionit, kur indeksi i çmimeve të konsumit arriti në 3.5%. Varshmëria e lartë të ekonomisë së vendit nga importet ndikon edhe në lëvizjet e çmimeve në Kosovë, prandaj presionet inflacioniste në nivelin global gjatë vitit 2010 ndikuan që edhe

17 Analiza e politikave ekonomike: Studimi i rastit të Kosovës 17 ekonomia e Kosovës të ketë rritje të inflacionit (rritja e çmimeve të produkteve ushqimore, derivateve te naftës). Tabela 1: Indikatorët kryesorë makroekonomik të Kosovës, Përshkrimi Prodhimi i brendshëm bruto (PBB)-në 3,120 3,400 3,757 3,917 4,119 milionë euro 1 PBB në % 4.0% 5.0% 5.4% 4.0% 4.6% Inflacioni (IÇK) 0.6% 4.5% 9.2% -2.4% 3.5% Papunësia 44.9% 43.6% 47.5% 45.4% 45.0% Remitencat (në milionë euro) Prodhimi i brendshëm bruto për kokë 1,486 1,593 1,789 1,795 - banori (euro) 2 Burimi: BQK, Raporti Vjetor 2010 Gjendja në tregun e punës mbetet e rëndë, ku vazhdon të mbizotërojë normë e lartë e papunësisë, rreth 45% (ESK), dhe vazhdon të jetë sfidë për ekonominë e vendit. Bazuar në të dhënat e Ministrisë e Punës dhe Mirëqenies Sociale (MPMS), gjatë viteve , mesatarisht 30,000 persona në vit janë regjistruar si punëkërkues te rinjë, ndersa numri mesatar i vendeve të reja të punes për çdo vit ishte rreth 7,500. Vlerësohet se rreth 80% të të punësuarëve në Kosovë janë të punësuar në sektorin privat, ndërsa në sektorin publik, i cili konsedirohet një punëdhënës i rëndësishëm, janë të punësuar 20% të numrit të përgjithshëm të të punësuarëve në vend (MPMS). Efektet e krizes financiare globale janë ndier në mënyrë indirekte në ekonominë e Kosoves. Rritja e papunësisë si në Evropë, ashtu edhe në Amerikën Veriore ka ndikuar në uljen e dërgesave nga diaspora, të cilat gjatë vitit 2009 shënuan rënie prej 5.6%, mirëpo gjatë vitit 2010 dërgesat e kosovarëve nga diaspora shënuan një rritje të lehtë në krahasim me vitin Derisa remitancat kanë kontribuar në uljen e varfërisë, ato nuk kanë luajtur rol të rëndëshsiëm në nxitjen e aktivitetit eoknomik. Pjesa më e madhe e remitancave përdoret për konsum, dhe vetëm një pjesë e vogël përodret për investime në biznes ose për edukim. Ndresa, PBB per koke banori gjate kesaj periudhe ka shenuar nje rritje te lehte, prej rreth 1500 euro deri ne rreth 1800 euro. Sa i perket nivelit te investimeve te huaja direkte (IHD) gjatë viteve te fundit Kosova nivelin me te larte te IHD ka arritur ne vitin 2007 me 440 milionë Euro, duke u pasuar me nje renie te lehte ne vitin 2008 dhe 2009, si pasoje, ne mes te faktoreve tjere te brendshem, edhe i ndikimit të krizes financiare globale. Gjatë vitit 2009 u shënua rënia e investimeve të huaja direkte prej 20%, por ne vitin 2010 Kosova pati rritje te IHD, duke arritur ne milion Euro. Por, ne tremujorin e pare të vitit 2011 IHD perseri kane shenuar renie ne krahasim me periudhen e njejte te vitit 2010, dhe, nese bazohemi ne te dhenat e Bankes Boterore te nxjera nga Raporti Doing Business 2011 sipas te cilit 1 Departamenti i Makroekonomisë M 2 Enti i Statistikes se Kosoves, Bruto prodhimi vendor ne Kosove

18 18 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 raport ne hulumtim jane perfshi 183 vende te botes, dhe ne dhjete fusha te përfshira ne hulumtim per vlerësimin e ambientit per biznes ne keto vende, Kosova ka shënuar përkeqësim të gjendjes sa i perket ndertimit te ambientit per biznes, pasi që prej vendit të 118 sa ishte ne vitin 2010 ra në atë të 119, madje në disa fusha ishte edhe më keq, sa i perket lehtësive per te siguruar leje të ndertimit dhe per mbrojtjen e investitorëve ishte ne vendin e 173, kurse per zbatimin e kontratave ishte ne vendin e 130. Figura 1: Investimet e Huaja Direkte në Kosovë (mil. EURO) Burimi: IMF (2011) dhe BQK (2011) Nga tabela e meposhtme verehet se shumica e vendeve te rajonit gjate vitit 2010 kane shenuar renie te investimeve te jashtme (B. dhe H., Kroacia, Mali i Zi, Serbia), ndersa Shqiperia dhe Maqedonia ka shenuar rritje te IHD, andaj nese deshirojme qe investitoret te mos anashkalojne Kosoven apo te mos zhvendosen ne vendet fqinje (Maqedonia, Shqiperia) atehere duhet sa me pare te behen ndryshimet e duhura ne fushen e legjislacionit, e sidomos te disa ligjeve qe kane ndikim te drejtperdrejte ne krijimin e ambientit per biznes, si ligjet ekonomike, ligji per kadastren apo per regjistrimin e prones, te behet lehtesimi i procedurave dhe ulja e kostos per regjistrimin e bizneseve. Por, përkundër rritjes së vazhdueshme ekonomike, prodhimi vendor mbetet ende në nivel shumë të ulët, duke bërë që ekonomia e vendit në masë të madhe të mbështetet në importin e mallrave nga vendet tjera. Prandaj, trendet negative në shkëmbimet tregtare të periudhës së pasluftës kanë vazhduar edhe në vitin 2010, gjë që i krijuan një shkallë të lartë të varshmërisë së ekonomisë së Kosovës nga importet, e cila ka rezultuar në shkallë të lartë të deficitit tregtar (deficiti përbën rreth 45% të PBB-së), ndërsa eksportet vazhdojnë të mbesin në nivel shumë të ultë dhe mbulojnë pjesë të vogël të importeve (rreth 13.7% në vitin 2010 në krahasim me 8.5% në vitin 2009). Edhe pse në vitin 2010 ekonomia e Kosovës shënoi rritje të eksporteve prej 77.8%, edhe importet shënuan rritje dhe atë për 10.8% në krahasim me vitin 2009 dhe arritën vlerën prej 2.1 mliardë euro, gjë që ndikoi në thellimin e deficitit tregtar për 9.4% (BQK). Raportet mes importeve dhe eksporteve, që janë në shpërputhje të theksuar, pasqyrojnë më së miri sa i vogël është kapaciteti prodhues dhe konkurrues i ekonomisë së vendit. Por, duhet cekur se në vitin 2010 në ngritjen e vlerës së importeve në masë të madhe ka ndikuar ngritja e çmimeve të produkteve të naftës në tregun botërorn, ndërsa duhet pasur parasysh produktet minerale paraqesin një ndër kategoritë kryesore të importeve në vend.

19 Analiza e politikave ekonomike: Studimi i rastit të Kosovës 19 Tabela 2 : Investimet e jashtme ne vendet e rajonit , (mil. dollarë) Shtetet Shqiperia Bosnja dhe Hercegovina Kroacia Maqedonia Mali i Zi Serbia Burimi: World Investment Report 2011 UNCTAD Eksportet e Kosovës në vitin 2009 u karakterizuan me një rënie të theksuar, gjë që pjesërisht mund të jetë si pasojë e krizës globale, ndërsa në vitin 2010 me rimëkëmbjen e ekonomisë botërore erdh deri te rritja e kërkesës në tregun botëror. Meqë rreth 90% të metaleve të eksportuara nga Kosova janë xehe të nikelit, kjo ndikoi që eksportet e Kosovës të shënojnë rritje prej 77.8%, duke arritur vlerën prej 294 milionë euro. Tabela 3. Bilanci tregtar i Kosovës, në milionë eruo Përshkrimi Eksportet Importet 1, , , ,144.9 Bilanci tregtar -1, , , ,850.9 Raporti eksport/import(%) Hapja tregtare (% e PBB) Burimi: BQK (2011) Ekonomia e Kosovës vazhdon të mbetet e hapur ndaj botës së jashtme sa i përket këmbimit tregtar, duke bërë që shkalla e hapjes tregtare në vitin 2010 të arrijë në 59.3% të PBB-es, ne krahasim me 54.3% sa ishte në vitin Por, fatkeqësisht, kjo hapje e ekonomise kosovare ndaj botës së jashmte është pothuajse e njëanshme, që dmth. e bazuar në import. Struktura e importeve edhe në vitin 2010 vazhdon të jetë e ngjashme me vitet e kaluara, ku pjesëmarrjen më të madhe e kanë produktet minerale që kryesisht përfshijnë karburantet (19.6% të importeve të gjithmbarshme), produktet ushqimore, makineritë, metalet bazë, mjetet e transportit etj. Struktura e eksporteve edhe në vitin 2010 u dominua nga metalet bazë dhe produktet minerale të cilat përbëjnë 63% dhe 13.2% të eksporteve të gjithmbarshme, përkatësisht. Kategoria e tretë për nga rëndësia në eksportet e gjithmbarshme janë produktet ushqimore. Struktura e partnerëve tregtarë të Kosovës gjatë viteve mbetet e pandryshuar.sa i përket importeve, edhe gjatë vitit 2010, vendet e BE-së dhe CEFTA mbeten partnerë kryesorë tregtarë për Kosovën.Në vitin 2010, 38% të mallrave të importuara ishin nga vendet e BE-se (Gjermania 12.8%, Greqia 4.7%), ndërsa 37% nga vendet e CEFTA-s (Maqedonia 14.7% dhe Serbia 12.1%). (BQK, 2011).

20 20 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Në vitin 2009 qarkullimi tregtar me vendet e rajonit (anëtare në CEFTA) ishin në vlerë mbi 745 milionë euro. Nga kjo vlera e importit ishte 692 milionë euro ose 35.7 për qind nga vlera e përgjithshme e importit. Ky tregues shënon rënie të importit me këto vende për 3.5 për qind krahasuar me vitin Eksportet me destinacion në vendet anëtare të CEFTA-s kapën vlerën mbi 53 milionë euro ose 32.3% nga vlera totale e eksporteve, vlerë e cila tregon ecuri negative nga se është më e ulët për 13% në raport me vitin Si destinacion kryesor eksportues në vitin 2009 ishte Shqipëria, duke mbuluar 49% të eksporteve në raport me vendet e rajonit, pjesëmarrëse në CEFTA, dhe 16 % pjesëmarrje në eksportet e përgjithshme. Importet nga Shqipëria ishin në nivel më të ulët në raport me disa vende të rajonit, prej nga është mbuluar 8% e importeve të përgjithshme nga CEFTA dhe 3% pjesëmarrje në importet totale. Sa i përket strukturës së shkëmbimeve tregtare ato ende mbeten të njëjta si me atë të viteve të mëparshme. Në vitin 2009, në Shqipëri kryesisht janë eksportuar produkte si: mbeturina hekuri, çimento, produkte bujqësore/ushqimore pije dhe produkte të tjera. Ndërsa janë importuar produkte hekuri dhe çeliku,derivate të naftës, mobile dhe është këmbyer rrymë elektrike. Maqedonia edhe në vitin 2009 mbetet partner i rëndësishëm tregtar i Kosovës si në import ashtu edhe në eksport, vend nga i cili është mbuluar 42% e importeve të përgjithshme dhe 32% e eksporteve te përgjithshme në nivelin e vendeve anëtare pjesëmarrëse në CEFTA, (11% në mbulimin e eksportit, 15% në mbulimin e importit të përgjithshëm të Kosovës). Nafta dhe derivatet e naftës kanë qenë produktet kryesore të importuara nga Maqedonia. Për më tepër, nga Maqedonia janë importuar edhe produkte hekuri dhe çeliku, pajisje elektrike, produkte ushqimore etj. kurse, janë eksportuar produkte me bazë metali, produkte ushqimore, pije, pajisje elektrike dhe produkte të tjera. Tregtia e Kosovës me Serbinë gjatë vitit 2009 u karakterizua me rritjen e importeve dhe rënien e eksporteve krahasuar me vitin Eksportet e Kosovës në Serbi shënuan ulje për 64% në raport me vitin 2008 duke përbërë 2% të eksporteve të përgjithshme të Kosovës. Kjo rënie e eksporteve ishte rezultat i bllokadës së produkteve kosovare nga ana e Serbisë, që nga dhjetori i vitit Në anën tjetër, importet nga Serbia mbulonin 11% të importeve të përgjithshme të Kosovës. Produktet kryesore të importuara nga Serbia janë materialet ndërtimore, drithërat, vajrat ushqimore, pijet dhe produktet e tjera ushqimore. (MTI, Shkëmbimet Tregtare të Kosovës, 2009). Gjatë vitit 2010 eksportet e Kosoves në vendet e BE-se shënuan rritje më të madhe në krahasim me vendet e rajonit. Ne kete ka ndikuar mos zbatimi i Marrëveshjes CEFTA, per arsye politike, nga ana e Serbise dhe Bosnjes e Hercegovines. Keshtu që, vlera e eksporteve të Kosoves në BE gjate vitit 2010 u rrit per 84.4%, ose 44.7% te vleres se eksporteve te gjithmbarshme te Kosoves, ndersa partneri kryesor per eksporte ishte Italia (27.3%), pastaj Gjermania, Austria dhe Sllovenia. Pjesëmarrja e eksporteve te Kosoves ne vendet e CEFTA-s u zvogëlua nga 32.4% (2009) në 24% (2010). Pjesen me te madhe te eksporteve e realizon ne Shqiperi (11%) dhe Maqedoni (9%). Perkunder pengesave te vena nga Serbia dhe Bosnja e Hercegovina, eksportet ne keto dy vende kane shenuar rritje te lehte gjate vitit 2010, dhe ate eksportet ne Bosnje e Hercegovinë arriten vleren prej 1.9 milion euro (1.2 milion euro, 2009) dhe ne Serbi arriten vleren prej 3.8 milion euro (3.5 milion euro, 2009).(BQK, 2011) Nga analiza e bilancit tregtar të Kosovës u pa se Kosova ballafaqohet me një problem të vazhdueshëm, që është bilanci tregtar deficitar. Kjo nënkupton se Kosova është e varur

21 Analiza e politikave ekonomike: Studimi i rastit të Kosovës 21 nga importet, ndërsa mundësitë e saj për të plasuar produktet vendore në tregun e jashtëm janë shumë të vogla.kosova iu bashkangjit CEFTA-s ne kohen kur ajo perballej me nje deficit te larte tregtar dhe ekonomi te pazhvilluar, prandaj anetaresimi ne CEFTA u pa si nje rrugedalje nga kjo krize, duke pritur qe me integrimin ne nje treg te lire me te gjere investitoret e huaj do te investonin ne Kosove dhe se prodhuesit vendor do te kishin mundesi te eksportonin me lehte. Mirepo, gjate ketyre viteve, qe Kosova ishte anetare e CEFTA-s pritjet nuk u realizuan. Madje, Kosova ka qene e disfavorizuar ne kuader te CEFTA-s per shkak te nivelit te ulet te zhvillimit ekonomik. Dhe, nëse bazohemi në parimin se vendet të cilat integrohen në një integrim, siç është CEFTA, apo ndonjë tjetër, duhet të kenë një nivel të përafërt të zhvillimit ekonomik me vendet tjera të atij integrimi, atëherë përfshirja e Kosovës në këtë integrim do të jetë në kontradiktë me këtë teori. 3. Analiza e suksesit te politikave Analiza kuantitative e suksesit të politikave ekonomike mbeshtetet në një lepez të gjërë të spektrit metodologjik në mesin e të cilave do të përmendim: (1) Metodat e analizës komperative (2) Metodat e analizës makrekonomike qendrueshmërisë ekonomike (3) Metodat e analizës së produktivitetit të punës dhe efikasitetit të investimeve kapitale (4) Metodat e analizës së ndryshimeve strukturore,dhe ndikimit të tyre në produktivitetin e tërësishëm të punës, efikasitetit të kapitalit.( 5) Metodat e analizës me qëllim të përcaktimit të funksionit të prodhimit, efikasitetin global të faktorëve të prodhimit dhe ndikimit të progresit teknik. ( 6) analiza mesektoriale ( 7) Metodat e e analizës së mardhënieve të këmbimit të jashtëm,si dhe ndikimi i tijë në strukturën nacionale të prodhimit dhe të konsumit.( 8) Metodat e analizës së ekonomisë së vëllimit si dhe ndikimi i tyre në produktivitetin e punës dhe efikasitetin e kapitalit.(9) Metodat për zhvillimin e projekteve për sektor dhe veprimtari të caktuara.(10 ) Metodat e analizës së tregut, kërkesa dhe oferta (Analiza e kërkesës konsumuese si pjesa më komplekse e Ekonometrisë), Ndikimi i efikasitetetit të përgjithshëm të politikës ekonomike nacionale mundet të elaborohet në bazë të kriteriumeve sikur që janë :(a) Rritje,gjegjësisht zvoglim i konkurrueshmërisë të ekonomisë nacionale, ndërmarrjeve,proceseve dhe prodhimeve.(b) Nxitimi, gjegjësisht, zvoglimi i motivimit për investime private dhe (c) Rritja, gjegjësisht, zvoglimi i investimeve publike në arsim, punën shkencoro hulumtuese dhe infrastrukturën fizike. Politikat Ekonomike dhe harmonizimi struktural i ndërmarrjeve, permes mekanizmave te politikave ekonomike në fushën e ristrukturimit të ekonomisë nacionale, si dhe e përmirësimit të performancës mikroekonomike janë: (1) Privatizimi sipas modelit të shitjes investitorit strategjik (2) Nxitjen e investimeve të huaja direkte (IDH), para se gjithash në formën e pakove të integruara të përbëra prej kapitalit të freskët, teknologjisë, menaxhmentit, marketingut, trajnimet për avansimin e dijes tek burimet njerëzore. Për ngritjen e efikasitetit shtetëror në funksion të përmirësimit të konkurrueshmërisë se ekonomisë nacionale është e nevojshme politika ekonomike komplekse e cila para së gjithash në mënyrë eksplicite ose implicite përmbajnë instrumentët: 1. Politiika kredito-monetare 2. politika fiskale 3. politikat industriale

22 22 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), politikat rajionale 5. strategjia e rivitalizimit, modernizimi i ndertimit të ri të infrastruktures fizike dhe sociale, 6. politika e zhvillimit të ndërmarrësisë - bizneset e vogla, si dhe ndermarrjet e vogla dhe të mesme (NVM). Literatura Andreosso B. and Jacobson, D, Industrial Economic and Organization: A Eueopean Perspective, Second edition, The McGraw-Hill Education 2005.Hess, P. and Clark, R. Economic Development :Theories, Evidence and Policies,The Dryden Press Harcourt brace &company Matejic, V. Prilozi istrazivanju naucnog I tehnoloskog razvoja,savezni Sekretariat za razvoj I nauku,beograd Botimi (ed Hooghe, L.) Cohezion Polycy and European Integration: Bulding Multi Level Governance, Oxford University Press Inc, New York Studimi: Konkurentnost Privrede Srbije, Jefferson Institute uz podrzhku Narodne banke Srbije Beograd Botimi (ed Kricpatric, C. Clarke,R. and Polidano,C.) Handbook on Development Policy and Management, Edvard Elgar Publishing Inc Botimi (ed. Johanson, P.) Industries in Europe: Competition,Trend and Policy Issues,Eduar Elgar 2003.

23 PARQET INDUSTRIALE NË SHQIPËRI REALITET I TË TASHMES APO VIZION I TË ARDHMES? Dr. Arbina TOTONI 1 Doc. Dr. Arjan QEFALIA 2 Abstract Industrial Parks are a widespread initiative of the last three decades especially in developing countries. Industrial Parks provide optimal conditions for foreign investors and entrepreneurs developing competitive industrial activities, because the parks ensure infrastructure, utilities and administration standards above the national average. Industrial Parks are not a new initiative in Albania. There have been similar attempts as far as two decades ago, although they have been unsuccessful. The actual initiative that aims to meet several economic, social, scientific and technologic objectives, is facing significant difficulties. What can be done to ensure that this time it will work? This paper aims to explore the past and present of the Industrial Parks initiative in Albania. It tries to identify the problems that have hindered earlier initiatives; it explores the successful experiences in other European countries and identifies success criteria and success factors for Industrial Parks development and operation. It also gives a synthetic review of the main existing projects and major problems that seek for energetic response, in order to increase the chances for success. For this purpose, after a wide literature review, and a comparative analysis of Industrial Parks development in Central, Eastern and South-east Europe countries, it has been conducted a considerable number of half structured interviews with experts of actual and former units in charge of Industrial Parks development. The analysis identifies as main fields that require attention: the lack of specific criteria for investor selection, the lack of an analysis that prioritizes regions or industries to develop, poor zones marketing and promotion, complicated property situation in Albania, etc. Hyrje Parqet Industriale, si një ndër variantet e njohura të Zonave Ekonomike, janë përhapur me shpejtësi në vendet në zhvillim gjatë tre dekadave të fundit duke filluar që nga vitet 80. Ky përshpejtim është produkt i dy fenomeneve: së pari të gjitha vendet në zhvillim e kanë orientuar politikën e tyre të rritjes drejt strategjisë së nxitjes së eksporteve, e cila konsiderohet si strategji optimale për të stimuluar punësimin dhe për të lehtësuar hyrjen në ekonominë globale (Giles, Williams, 2000). Së dyti, me rritjen e konkurrencës ndërkombëtare, është shfaqur një tendencë gjithnjë në rritje për të transferuar prodhimin e të mirave punë-intensive drejt vendeve në zhvillim. Kompanitë që operojnë në këta sektorë i kanë drejtuar investimet e tyre drejt atyre vendeve që kanë fuqi punëtore të tepërt, me kosto të ulët dhe që praktikojnë regjime konçesionare si ato që përdoren në shumicën e Zonave Ekonomike. Ashtu siç vërtetohet nga studimet të shumta, Parqet Industriale krijojnë punësim, gjenerojnë të ardhura valutore dhe tërheqin investimet e huaja (Hamada, 1970). Këto rezultate gradualisht influencojnë në ekonominë në tërësi, ose duke kontribuar në liberalizimin e politikave ekzistuese, ose duke nxitur implementimin e këtyre politikave. 1 Departamenti i Menaxhimit, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës; arbina.totoni@unitir.edu.al; cel: Departamenti i Menaxhimit, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës; arjan.qefalia@unitir.edu.al; cel:

24 24 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Tipari kryesor i Parqeve Industriale është krijimi i "ishujve" ose enklavave brenda një vendi, në të cilat nuk aplikohen politikat e zakonshme vendase si p.sh. proçedurat burokratike, taksimi, liçensimi, rregullat dhe barrierat e tjera të tregtisë së lirë (ILO/UNCTC, 1988). Për më tepër, ato ofrojnë avantazhe të konsiderueshme në lidhje me cilësinë e infrastrukturës, furnizimit me shërbime utilitare dhe administrimit. Në një park të tillë garantohen në mënyrë ligjore kushtet optimale për të tërhequr investimet dhe sipërmarrjet, me qëllim zhvillimin e aktiviteteve konkurruese industriale (Hayward, 2000). Po përse këto politika favorizuese për investimet nuk aplikohen në të gjithë territorin e vendit pritës? Do të qe e pamundur të implementohej ky koncept në të gjithë vendin menjëherë për shkak të oponencës politike dhe kostove tepër të larta të riorganizimit të shpejtë ekonomik. Ideja është që aktiviteti i lirë ekonomik së bashku me praktikat dhe infrastrukturën që i shërben me efiçencë sidomos industrive eksportuese, të fillojë në një zonë të kufizuar, duke arritur në këtë mënyrë ekonomi të shkallës nga përqendrimi në të njëjtin vend. Sipas studimeve të shumta empirike, Parqet Industriale do të kishin efekte pozitive që shtrihen përtej kufijve të tyre gjeografike: ato do të kontribuonin në rritjen e volumit të biznesit edhe për kompanitë që operojnë jashtë saj në gjithë pjesën tjetër të vendit nëpërmjet lidhjeve në zinxhirin e furnizimit (furnitor-klient) (Rhee, 1990). 1. Metodologjia Për këtë studim, përveç analizës së një literature mjaft të gjerë në lidhje me Zonat Ekonomike dhe Parqet Industriale, është realizuar edhe një analizë e gjerë krahasuese me vende të tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore që ka pasur disa qëllime; se pari për të njohur eksperiencën e programeve të Parqeve Industriale në rajon dhe performancën e tyre në tërheqjen e IHD-ve 3, krijimin e punësimit dhe zhvillimin ekonomik; dhe së dyti, për të vlerësuar mundësitë reale të Shqipërisë për të tërhequr IHD përkundrejt këtyre vendeve, që në fund të fundit janë konkurrentë në garën për tërheqjen e IHD-ve, duke u ofruar kompanive të huaja mundësi dislokimi alternative. Gjithashtu është përdorur intervistimi i 14 ekspertëve ndërmjet të cilëve: drejtues të nivelit të lartë të METE 4, drejtues të njësisë përgjegjëse për zhvillimin e ZE-ve pranë METE, specialistë pranë METE për Zonat Ekonomike, Ndihmën Shtetërore, Politikat Tregtare, përfaqësues të programeve që ofrojnë asistencë në këtë fushë (zyra e UNDP për nxitjen e tregtisë) dhe ish drejtues dhe specialistë të Entit Kombëtar të Zonave të Lira. Intervistat kanë qenë të natyrës individuale ballë-për ballë, kryesisht me pyetje gjysmë të strukturuara dhe pyetje me fund të hapur. 2. Shqipëria: e kaluara, e tashmja dhe perspektiva e Parqeve Industriale Vendi ynë sot synon të realizojë një sërë ndërmarrjesh dhe aktivitetesh moderne industriale, në mënyrë që të mbështesë aspiratat e veta ekonomike dhe të përfitojë nga oportunitetet e reja të tregut, por industritë tradicionale ose janë mbyllur ose janë në krizë, ndërsa industritë e reja sapo kanë filluar të krijohen. 3 IHD- Investimet e Huaja Direkte 4 METE Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës

25 Parqet industriale në Shqipëri realitet i të tashmes apo vizion i të ardhmes? 25 Për të mbështetur rilindjen ekonomike të sektorit industrial, ngritja e një industrie efiçente, ambientalisht të pranueshme, të pajisur me teknologji të avancuar që punon me standarde të kohës, që shfrytëzon në maksimum lëndë të para të vendit, nxit punësimin dhe rrit mirëqenien e njerëzve, do të ishte një hap në drejtimin e duhur. Për t i dhënë fund spontanitetit të deritanishëm të zhvillimit industrial dhe për t i orientuar dhe organizuar përpjekjet për tërheqjen e investimeve të huaja, sidomos atyre prodhuese, shteti shqiptar prej kohësh po mbështet iniciativën e krijimit të Parqeve Industriale. Nëse kemi parasysh që privatizimet e mëdha janë të kufizuara në vlerë dhe në kohë, është e kuptueshme pse ato nuk do të përbëjnë përgjithmonë tërheqje për investimet e huaja afatgjata dhe serioze. Nga ana tjetër, krijimi i Parqeve Industriale duke shfrytëzuar përvojën e vendeve të tjera të zhvilluara, do të përbënte një formë zhvillimi dhe menaxhimi, që do të mundësonte ofrimin e shërbimeve industriale dhe infrastrukturore në standardet më të mira, gjë që do të nxiste grupet e interesit dhe të sipërmarrësve të huaj të kërkojnë e realizojnë forma të reja të prodhimit në vend Historiku i programit të Zonave Ekonomike dhe Parqeve Industriale në Shqipëri Krijimi i Parqeve Industriale në Shqipëri nuk është një ide e re. Për krijimin e ZE-ve, e më saktësisht për Zonat e Lira është folur që në vitin 1991, ndonëse vetëm në formën e një debati të hapur në shtypin e kohës. U deshën edhe 5 vjet të tjera që kjo ide të merrte një formë më konkrete me krijimin e Entit Kombëtar të Zonave të Lira. Për një sërë zonash të identifikuara u realizuan studimet e fizibilitetit dhe u përgatitën projektet për ndërtimin e tyre. U kryen gjithashtu edhe disa studime që kishin në qendër zonat ekzistuese industriale në vend si p.sh. Elbasani, Durrësi, etj., me synim rivitalizimin e tyre, por këto përpjekje dhe interesimi i investitorëve morën fund pas krizës së vitit Ndërkohë që punohej për studimin e projekteve të zonave të lira, ligji Nr.8072, dt , i cili i përjashtonte investitorët e huaj për 7 vjet nga tatimi mbi fitimin, u zëvendësua me ligjin Nr. 8636, dt , një ligj në përgjithësi i përmirësuar, që e rriste kohëzgjatjen e përjashtimit nga tatim fitimi nga 7 në 10 vjet dhe që nxiti interesimin e investitorëve të huaj dhe BERZH-it. Por vetëm pas 6 muajsh, parlamenti shfuqizoi pikën 3 të nenit 18, që përjashtonte për 10 vjet nga detyrimi mbi fitimin investitorët në zonën e lirë. Shkak për këtë u bë mos aprovimi nga përfaqësuesit e FMN-së 5 në Tiranë, me argumentin se zonat krijonin pabarazi ndërmjet kompanive brenda dhe jashtë zonave, në një kohë që ky është parimi bazë i krijimit dhe funksionimit të zonave të lira. Arsyet e vërteta që qëndrojnë në themel të këtij mos aprovimi lidhen më shumë me mungesën e besimit që FMN-ja dhe organizma të tjera kanë patur tek aftësia e autoriteteve shqiptare për të ushtruar një kontroll efiçent mbi hyrje-daljen e mallrave nga zona, për të shmangur kontrabandën Rigjallërimi i iniciativës së Zonave Ekonomike Pas ngrirjes së proçesit, e cila vazhdoi deri në vitin 2006, Enti Kombëtar i Zonave të Lira u shkri, për t ja lënë vendin Drejtorisë së Zhvillimit të Parqeve Industriale dhe Zonave të Lira, pranë METE. Në dt u miratua një ligj i ri (Nr Për krijimin dhe funksionimin e Zonave Ekonomike ) i ndryshuar thuajse plotësisht. Për sa i takon objektivave që qëndrojnë sot në themel të iniciativës së krijimit të Parqeve Industriale në Shqipëri, ato mund të kategorizohen në: 5 FMN Fondi Monetar Nderkombëtar

26 26 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 a. Objektiva ekonomike që kanë të bëjnë me përfshirjen sa më të thellë të tregut kombëtar në sistemin ekonomik botëror, tërheqjen e investimeve të huaja dhe vendase, krijimin në vend të një sektori ndërkombëtar të punës dhe rritjen e prurjeve në buxhetin e shtetit. b. Objektiva sociale që lidhen me zhvillimin e rajoneve më pak të zhvilluara, rritjen e numrit të vendeve të punës në raport me popullsinë, Edukimin dhe trajnimin e ekspertëve vendas, rritjen dhe zgjerimin e tregut vendas nëpërmjet shtimit të gamës së produkteve me cilësi të lartë. c. Objektiva shkencore dhe teknike që përfshijnë përdorimin e teknologjive të reja vendase dhe të huaja, implementimin e formave të reja të menaxhimit, risitë inxhinierike dhe teknologjike bazuar mbi eksperimentimin shkencor, rritjen e efiçencës në shfrytëzimin e mundësive të reja prodhuese, infrastrukturës dhe shndërrimeve komplekse. Aktualisht është shpallur krijimi i 7 Zonave Ekonomike me status Park Industrial, ndër të cilat 2 janë identifikuar e propozuar nga METE, dhe 5 të tjera janë propozime të pa kërkuara, të identifikuara nga investitorë privatë ose nga pushteti lokal. Parku Industrial Spitallë, Durrës: është menduar të zhvillohet në formën e Partneritetit Publik Privat (PPP) në një zonë prej rreth 850 ha në zonën e ish kënetës. Nga pikëpamja strategjike, pozicionimi i Parkut Industrial të Spitallës është i favorshëm sepse: Tabela 1. Parqet Industriale në Shqipëri Zonat dhe dislokimi 1. Shëngjin ZE me statusin e Parkut industrial, sip 3.2 ha 2. Koplik ZE me statusin e Parkut industrial, sip 61 ha 3.Spitallë, Durrës ZE me statusin e Parkut industrial Spitallë, sip. 850 ha 4. Shkodër ZE me statusin e Parkut industrial Shkodër, sip 130 ha 5. Vlorë ZE me statusin e Parkut industrial Vlorë, sip 125 ha Propozues i ATX Internation al Shpallur fitues i garës AIIOA Shpallur fitues i garës METE Bashkia Shkodër Idea Vlora Shpallur fitues i gares Destinacioni Qendër industriale dhe tregtare. Linja të prodhimit të industrisë së lehtë dhe përpunuese Qendër industriale, tregtare Prodhim konfeksione, tregti, shërbime Qendër industriale, tregtare Aktivitet prodhues dhe tregtar Rivitalizimi i ish zonës industriale Qendër industrialë, Industri e lehte, Industri ushqimore Vlera e investimit 17,054, vende pune. 17,627,844 Rreth 16,374 vende pune Miratuar 109 milion lekë për projektin e fizibilitetit Kosto fillestare 5.3 milionë USD 20,819,797 rreth 18,586 vende pune

27 Parqet industriale në Shqipëri realitet i të tashmes apo vizion i të ardhmes? Elbasan Zonë Ekonomike Rivitalizimi i zonës me statusin e METE industriale të ish- Parkut industrial metalurgjikut Elbasan, sip ha Zgjerimi i 7. Durrës Kompania aktivitetit për Propozim për KURUM prodhimin e shpalljen "Zonë e Steel Co mjeteve të reja lirë" në Portin e Sh.p.k. lundruese, riparimi Durrësit Tiranë i anijeve. Punësimi mbi 600 vetë. 8. Vlorë Propozim për ZumaX Përpunim ndërtim porti LTD kontenierësh kontenierësh Triport Burimi: Punuar nga autori me të dhëna nga METE Miratuar 41 milion lekë për përgatitjen e projektit të fizibilitetit 7.3 milion 1.7 mld. $ Shtrihet në Korridorin VIII, i planifikuar si lidhja kryesore e Shqipërisë me vendet e Bashkimit Evropian. Shtrihet shumë pranë Portit të Durrësit, lidhja më e rëndësishme me Italinë. Ndodhet vetëm 30 km larg Aeroportit të Rinasit. Popullsia fuqia punëtore është e re dhe e kualifikuar. Nga pikëpamja inxhinierike Parku Industrial në Spitallë është mjaft i përshtatshëm: Sipërfaqja është truall i sheshtë, me produktivitet të ulët. Ekzistojnë lidhje rrugore, ndonëse duhen përmirësuar në të ardhmen. Në sipërfaqen e Parkut ndodhet një stacion elektrik i mjaftueshëm për fazën fillestare të zhvillimit. Avantazh për të ardhmen përbën ndërtimi i parkut energjetik në Porto Romano. Qeveria Shqiptare ka nënvizuar nevojën e përfshirjes së Parkut Industrial në konceptin e gjerë të zhvillimit urban, kjo për shkak se n.q.se Parku Industrial i realizon objektivat e krijimit të vendeve të reja të punës, do të ketë një shtim të popullsisë në zonat përreth me rreth banorë. Parku Industrial i Durrësit do të zhvillohet si një PPP me disa faza. Parku Industrial i Koplikut, Shkodër: është identifikuar dhe propozuar nga AIIOA 6 për zhvillim mbi bazën e modelit të zonave industriale aglomerat që operojnë në rajonin Mezzogiorno të Italisë. Vendndodhja e përshtatshme është një nga avantazhet kryesore të zonës, sepse shihet nga investitorët italianë si një portë aksesi për të gjithë rajonin (Mal i Zi, Maqedoni, Serbi, Kosovë etj.) e cila, nëpërmjet lidhjeve të përditshme detare (porti i Shëngjinit 45 km, porti i Tivarit 34 km) dhe ajrore, mundëson lëvizjen e shpejtë dhe të vazhdueshme të mallrave dhe njerëzve. Mundësitë e biznesit të identifikuara nga AIIOA përfshijnë: makineritë dhe pajisjet e vogla bujqësore, impiantet e imbotilimit, pajisjet e 6 L Associazione degli Imprenditori Italiani Operanti in Albania Shoqata e Investitorëve Italianë që Operojnë në Shqipëri

28 28 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 peshkimit, makineri për ambalazhe, dhoma frigoriferike dhe qarqe ftohje, impiante për ambalazhim e konservim, partnerë tregtarë në sektorin e manifakturimit të tekstileve dhe këpucëve, industrinë e përpunimit të drurit, për sektorin e ndërtimit dhe karpenterisë mekanike, etj. Parku Industrial i Shkodrës: është identifikuar dhe propozuar nga Bashkia Shkodër me mbështetjen e GTZ. Projekti konsiston në rivitalizimin e ish zonës industriale në Shkodër me sipërfaqe 130 ha. Ndonëse paraqitet në një situatë problematike nga pikëpamja e infrastrukturës dhe pronësisë, kjo zonë paraqet interes studimi për shkak se është iniciativa e vetme që vjen nga pushteti lokal dhe zhvillimi i saj parashikohet të realizohet me anë të një lloji partnershipi Publik Publik ndërmjet pushtetit qendror dhe atij lokal. Në këtë kuadër është nënshkruar edhe një memorandum bashkëpunimi ndërmjet METE, Bashkisë Shkodër dhe GTZ-së. Me vlerë do të ishte të përmendnim se tashmë ka nisur të shfaqet interesimi i investitorëve potencialë të cilët po shqyrtojnë mundësitë për t u vendosur në hapësirat e këtij parku. Si shembull mund të sjellim kompaninë LEONI Bordnetz-Systeme GmbH që është një prodhues global telash, kabllosh dhe sistemesh elektrike për industrinë automotive. 3. Faktorët që përcaktojnë suksesin e iniciativave të zhvillimit të pronës industriale Nga analiza e eksperiencës së Parqeve Industriale sidomos në rajonin e Evropës Qendrore-Lindore dhe Evropës Jug-Lindore, (duke marrë në shqyrtim infrastrukturën e zonave dhe atë ndërlidhëse, pozitën gjeografike, kostot, avantazhet fiskale dhe shërbimet mbështetëse apo lehtësirat që i ofrohen investitorëve në zona), jemi përpjekur të identifikojmë faktorët kryesorë që çojnë në suksesin e iniciativave të këtij lloji. Në radhë të parë, duhet të specifikohet se kur konsiderohet e suksesshme një iniciativë e tillë, pra cilët elementë të performancës së Parqeve Industriale duhet të merren në konsideratë. Disa prej faktorëve që përdoren si vlerësues tipikë të performancës së Parqeve Industriale janë: Sasia e investimeve të huaja të tërhequra në zona. Numri i kompanive të njohura shumëkombëshe të dislokuara në zona. Përqindja e eksporteve të zonave ndaj totalit të eksporteve vendase. Arritja e niveleve shumë më të larta të produktivitetit brenda zonave në krahasim me kompanitë që operojnë jashtë tyre. Nisur nga këta faktorë, disa nga vendet që e kanë vënë në jetë me më shumë sukses iniciativën e Parqeve Industriale janë: Bullgaria, ku Parqet Industriale kanë tërhequr investitorë si p.sh. Hyundai, Daewoo, Kia Motors, Schwartzkopf, Henkel, Landmarl Chemicals Ltd., Schneider, Mercedes benz, Bosch Hungaria, ku janë zhvilluar mbi 100 Parqe Industriale që kanë rezultuar mjaft të suksesshme duke tërhequr 45 nga 50 kompanitë më të mëdha shumëkombëshe. Ato sigurojnë 25% të outputit industrial dhe prodhojnë 40% të eksporteve industriale. Produktiviteti në parqet industriale është mbi 70% më i lartë se mesatarja industriale në vend dhe vetëm 15% më i ulët se produktiviteti në vendet e zhvilluara të BE-së.

29 Parqet industriale në Shqipëri realitet i të tashmes apo vizion i të ardhmes? 29 Polonia, ku janë zhvilluar 27 Parqe Industriale dhe teknologjike që kanë tërhequr kompani si Dell, IBM, LG, Philips, Delphi Automotive Systems, Indesit, Toshiba. General Motors, Toyota. Sllovakia, në të cilën janë zhvilluar 38 Parqe Industriale. Suksesi kryesor lidhet me tërheqjen e investimeve në fushën e industrisë së prodhimit të automobilave dhe konkretisht me ndërtimin e fabrikës së parë të Kia-s në Evropë në vitin 2004, duke përballuar një konkurrencë mjaft të fortë nga vendet e tjera. Hapja e Qeverisë dhe mbështetja për investimet e huaja, konsiderohet ndër më të mirat në Evropë, në pozita të barabarta me Irlandën. Të tjera kompani që operojnë në Parqet e Sllovakisë janë: Delphi Automotive Systems, Samsung Electronics, PSA Peugeot-Citroen, Whirpool, Volkswagen, etj. Turqia, ku është zhvilluar modeli shumë i njohur dhe interesant i Parkut Industrial GOSB që ka tërhequr kompani si Alarko Carrier, Colgate-Palmolive, Procter & Gamble, Corning Cable, Roche, etj. Pas shqyrtimit të këtyre shembujve të suksesshëm në zhvillimin e Parqeve Industriale në mënyrë më të detajuar, mund të identifikojmë si faktorë të përbashkët të suksesit faktorët e mëposhtëm: - Përkrahja e fortë e qeverisë, - Mbështetja nga fondet e BE, - Paketa incentivash të orientuara nga performanca, - Infrastrukturë e shkëlqyer e zonave, - Pozicioni i favorshëm gjeografik, - Tregu interesant për nga madhësia, - Aksesi ndaj tregjeve Evropiane. 4. Disa përfundime në lidhje me problemet që has zhvillimi i Parqeve Industriale në Shqipëri Shqipëria, ndonëse një treg i vogël për nga madhësia, mund të përbëjë një dislokim mjaft interesant për shkak të pozitës së saj të veçantë gjeografike dhe afërsisë me tregun Evropian, me kusht që të sigurojë një infrastrukturë të Parqeve Industriale atraktive dhe konkurruese. Pikë tjetër e fortë që e ka tërhequr vëmendjen e investitorëve të huaj është mosha e re e fuqisë punëtore, kostoja e saj e ulët dhe ritmet e rritjes ekonomike, shumë të kënaqshme në krahasim me fqinjët. Megjithatë, ekzistojnë edhe faktorë që mund ta vënë në rrezik realizimin e projekteve të Parqeve Industriale, duke çuar në tërheqjen e një numri të vogël investitorësh. Këta faktorë lidhen kryesisht me imazhin dhe atraktivitetin e Shqipërisë që cënohet nga mungesa e stabilitetit politik, korrupsioni, problemet me pronësinë apo edhe nga mungesa e informacionit në lidhje me oportunitetet që Shqipëria ofron për investitorët e huaj. Objektivi i krijimit të Parqeve Industriale është pjesë integrale e strategjisë së përgjithshme të qeverisë për zhvillimin ekonomik, që synon krijimin e parqeve sidomos në rajonet ekonomikisht të prapambetura, në mënyrë që të stimulohet punësimi dhe zhvillimi ekonomik i tyre. Kështu, rregullorja në lidhje me krijimin dhe funksionimin e parqeve dhe ligji për konçesionet kanë kritere të përcaktuara përsa i takon përzgjedhjes së

30 30 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 zhvilluesit të zonës si p.sh. prioriteti ekonomik i rajonit, por për këtë ende nuk është kryer ndonjë analizë konkrete dhe nuk është shpallur se cilat janë këto rajone prioritare. Për më tepër, këto kritere nuk parashikojnë ndonjë nivel minimal (prag) të performancës që duhet të jetë i domosdoshëm për t u arritur në mënyrë që të aprovohet zhvilluesi. Gjithashtu, nuk ka kritere të përcaktuara për përzgjedhjen e përdoruesve të zonës (ndonëse miratohen nga Ministria) dhe as kritere performance, gjë që mund të çojë në grumbullimin brenda zonave të përdoruesve "pasivë" dhe në minimizimin e impaktit pozitiv që krijimi i zonave pritet të ketë në zhvillimin ekonomik. Deri më tani janë mirëpritur të gjitha propozimet e zhvilluesve pavarësisht llojit të aktivitetit industrial që ato parashikojnë të kryejnë brenda zonave. Në fakt, me interes për aspiratat tona të zhvillimit industrial nuk është zhvillimi vetëm i atyre industrive që mund të përbëjnë interes për investitorët e huaj (dhe që janë kryesisht punë intensive) por tentativa për të orientuar investimet edhe drejt atyre sektorëve apo industrive që janë me interes për zhvillimin e rajoneve të caktuara dhe për vendin në tërësi. Kjo mund të mbështetet edhe me anë të elementeve të ndihmës rajonale për të nxitur akumulimin në rajone të caktuara të përdoruesve që operojnë në një fushë të caktuar të industrisë. Në këtë mënyrë do të shmangej heterogjeniteti i tepërt i përdoruesve të zonës dhe, për më tepër, një iniciativë e tillë do të ndihmonte në krijimin e klasterave industrialë brenda zonave. Një tjetër element që mund të përbëjë problem serioz për vënien në jetë të iniciativës së Parqeve Industriale në Shqipëri është situata e paqartë e pronave në një pjesë të sipërfaqeve të identifikuara për zhvillim, të cilat ose janë pronë shtetërore e okupuar në mënyrë abuzive (rasti i Spitallës), ose janë aglomerat ish pronash industriale të privatizuara ose të lëshuara me konçesion (rasti i Shkodrës). Në këtë të fundit, edhe në ato raste kur ekzistojnë sipërfaqe të lira që plotësojnë nevojat aktuale të investitorëve për sipërfaqe, ato nuk janë në gjendje t ju përgjigjen nevojave të tyre të ardhshme për zgjerim dhe kjo e komplikon edhe më shumë situatën. Sidoqoftë kjo paqartësi në asnjë mënyrë nuk duhet të vonojë realizimin e projekteve në fjalë sepse rrezikon të zhgënjejë dhe zmbrapsë investitorët që tashmë kanë filluar të shfaqin interes konkret për zonat. Një fushë tjetër ku duhet ndërhyrë është marketingu i Parqeve Industriale shqiptare. Drejtoritë për zonat ekonomike, ose agjensitë shtetërore për nxitjen e investimeve në vende të tjera të rajonit, kanë vënë në dispozicion me anë të faqeve të internetit një sasi të konsiderueshme informacioni në lidhje me zonat, vendosjen gjeografike, avantazhet që ato ofrojnë, lehtësirat e parashikuara, llojin e industrive që parashikojnë të strehojnë, etj,. Në Shqipëri, që nga viti 2008 janë miratuar dhe janë nënshkruar kontratat për 7 projekte, por në lidhje me to qarkullon shumë pak informacion. Në faqen zyrtare të internetit të ALBINVEST-it gjendet informacion vetëm për parkun e Spitallës. I njëjti informacion mund të gjendet edhe në faqen zyrtare të METE. Nisja e fushatës promovuese është detyrë e qeverisë, organizmave dhe agjensive të saj dhe duhet të fillojë pa humbur kohë. Një fillim për këtë mund të jetë ndërtimi i faqeve të internetit të posaçme për Parqet Industriale në Shqipëri ose nga Drejtoria e Zonave të Lira dhe Parqeve Industriale pranë METE, ose nga ALBINVEST-i, faqe që duhet të jenë të paktën po aq serioze dhe të pasura në informacion sa ato të konkurrentëve tanë të drejtpërdrejtë në rajon.

31 Parqet industriale në Shqipëri realitet i të tashmes apo vizion i të ardhmes? 31 Është e vërtetë që problemet që duhet të zgjidhen në rrugën e implementimit të iniciativës së Parqeve Industriale në Shqipëri janë të shumta dhe të mëdha, megjithatë po të vëmë në peshore edhe avantazhet e Shqipërisë si një dislokim strategjik dhe një treg emergjent i pronës industriale, si dhe përpjekjet serioze që po bëhen për lehtësimin e problemeve më shqetësuese për investitorët, premisat që zhvillimi i Parqeve Industriale në Shqipëri të rezultojë i suksesshëm duken pozitive. Megjithatë, menaxhimi i mirë dhe mbështetja nga qeveria është kyçi i suksesit të Parqeve Industriale. Pajisja e tyre me shërbime efiçente administrative dhe ekonomike, struktura transparente ligjore dhe rregullatore, kuadri stabël i politikave dhe trajtimi jopreferencial i aktorëve ekonomikë, janë një parakusht i domosdoshëm për sukses. Literatura - AIIOA, Nuova opportunita per le imprese in Albania: Il distretto industriale di Koplik, Al Mdanat, M. F., The Fiscal and Economic Impact of Qualifying Industrial Zones - The Case of Jordan, Albert G. Schweinberger, Special Economic Zones (SEZ) in Developing and / or Transition Economies: A Policy Proposal, Baissac, C., WEPZA, Maximising the developmental impact of EPZs, Becchetti, L., Panizza, A., Oropallo, F., Distretti industriali: identità e performance, Boari, C., Lipparini, A., Networks within industrial districts: Organising knowledge creation and transfer, Journal of Management & Governance, fq , Brown, J., Hendry, C., Industrial Districts and Supply chains as vehicles for managerial and organizational learning, Int. Studies of Mgt.&Org., Vol, 27, - Caloffi, A., Politiche regionali per i distretti industriali, Deloitte & Touche Fantus, Industrial/Business Park Standards: Rural Regions, FIAS, Attracting Investment to South East Europe: Survey of FDI trends and investor perceptions, FIAS, Competition policy and promotion of investment, economic growth and poverty alleviation in least developed countries, Giles, J. A., Williams, C., Export-led Growth: A Survey of the Empirical Literature and Some Noncausality Results, Working Paper EWP0001, GTZ, Propozim Projekti: Zona Industriale Durrës si partnership publik-privat, Hamada, K., And Economic Analysis of the Duty-Free Zone, Journal of International Economics, 4, Haywood, R., WEPZA, Free Zones in the modern world, Jayanthakumaran, K., An Overview of Export Processing Zones: Selected Asian Countries, WP 02-03, Kastrati, P., Bodinaku, A., Cela, A., Ibro, B., Hajdinaj, E., Shqipëria 1 Euro, Mikrotezë MPA, FE, UT, Kurth, U., GTZ, Rigjallërimi i Zonës Industriale në Shkodër: Situata dhe hapat e para për rigjallërim, Ligji Nr. 8636, datë Për Zonat e Lira - Ligji Nr. 9374, datë Për ndihmën shtetërore - Ligji Nr. 9663, datë Për konçesionet - Ligji Nr. 9789, datë Për krijimin dhe funksionimin e Zonave Ekonomike - MEPP, ISPM, Drejtoria e përgjithshme e industrisë, Aspektet tekniko-ekonomike, juridike në proçeset e transformimit të ish zonave industriale në parqe industriale, 1999

32 32 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), METE, Raport mbi vlerësimin e projektit Parku industrial Shëngjin, Lezhë, Polish Information and Foreign Investment Agency, Industrial and Technology parks in Poland, Rhee, Y.W., and T. Belot, Export Catalysts in Low-Income Countries: A review of Eleven Success Stories, World Bank Discussion Paper 72, Ryan, P., World Export Development Forum, Bringing down the barriers Charting a dynamic export development agenda, Special Economic Zones in Poland: A unique investment opportunity, The Slovak Investment and Trade Development Agency (SARIO), Industrial Parks in Slovenia - Effective Instruments of Regional Development, Thorburn, A., Coombes, R., EC-UNDP Trade Liberalisation and Promotion Project, An outline industrial property development road map for Albania, Trade Development Institute Thomas Garland & Partners, Draft report on site selection for proposed Industrial Park sites in Albania, TÜSĐAD & YASED, FDi attractiveness of Turkey A comparative analysis, United Nations Centre on Transnational Corporations (UNCTC), The challenge of FEZ in Central and Eastern Europe: International prospectives, UNCTC, New York, 1991

33 MBROJTJA E TE DREJTAVE TE PRONESISE INTELEKTUALE NE SHQIPERI Genti ÇANI 1 Ma., LlM Abstract Intellectual property nowadays is an important issue of law, a human right, an issue that has a great impact to crime, public administration, and trade. Its protection is a matter of law not only of a country, but of regional and international developments as well. It is clear today that its violation leads to damages for the right-holders, and in most of cases it means exploitation of the vulnerable groups labor forces often children, it's consequences are economical as well, and it is a threat for the security, life or health of the people. OECD in a number of studies examines this issue in detail. Addressing this violation requires a comprehensive approach, commitment and increase of cooperation of many relevant stakeholders, businesses, governmental agencies (customs, taxes, police, intelligence structures, the market inspectorates, collective management agencies, etc.), international organizations and citizens. In this context the commitment of the customs administration has become indispensable: this administration is currently considered as a national security institution rather than a collector of revenues. Reflecting the same approach, Albania has adopted a special National Strategy on Intellectual and Industrial Property , where the customs administration is one of the actors involved to ensure the PI's. Considering that this approach is not "traditional", customs administration are faced with numerous challenges in carrying out the IP defense function. Ensuring an adequate legal framework, establishing bridges of communication with other actors in the protection of IP, creating the necessary structure and human resource capacity building are necessary aspects needed to be improved further in the domestic context. 1. Hyrje Kur trajtohen problematikat në lidhje me pronësinë intelektuale (industriale dhe të drejtat e autorit e të drejtat e tjera të lidhura me to), si çdo çështje mund të shihet në dy këndvështrime të ndryshme, në rastin tonë të kundërta. Njëri këndvështrim është ai i mbajtësve të së drejtës, të drejtat e të cilëve shkelen dhe cenohen dhe këndvështrimi tjetër është ai i shkelësve apo dhunuesve. Ndërsa nga këndvështrimi i parë, veprimtaria e falsifikatorëve cilësohet si veprimtari kriminale, me pasoja të rënda të shumanshme dhe si e tillë e dënueshme, për këta të fundit, të cilët mundohen të gjejnë justifikime për veprimtarinë e tyre kriminale, ajo fare mirë mund të konsiderohet si një paralele moderne e legjendës së Robin Hood. Sipas tyre përfituesit e vërtetë janë konsumatorët, të cilëve u jepet mundësia për të përdorur produkte të caktuara me çmime të lira dhe të përballueshme për ta. Pra sipas këtij këndvështrimi, falsifikatorët sillen as më shumë e as më pak, si Robin Hood modernë, pasi dëmtojnë interesat e të pasurve (mbajtësve të së drejtave) duke ndihmuar të varfrit (konsumatorët). Më poshtë do të përpiqemi të trajtojmë efektet e kësaj veprimtarie si për të pasurit ashtu dhe për të varfrit dhe jo vetëm. 2. Shkelja e të drejtave të pronësisë intelektuale një shqetësim për të gjithë Konsumatorët shpesh blejnë mallra të falsifikuara sepse përgjithësisht ato kushtojnë më lirë se origjinalet, por dhe se shumë prej tyre nuk janë në dijeni për këtë fakt, pavarësisht se mallra të tilla bartin një sërë rreziqesh. Nisur nga të dhënat e OECD, trendi është në 1 Drejtor i Drejtorisë për Mbrojtjen e Pronësisë Intelektuale, Drejtoria e Përgjithshme e Doganave, E- mail: g_cani@dogana.gov.al, genticani74@gmail.com

34 34 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 rritje 2 nga viti në vit dhe sipas një analize që i është bërë këtij raporti nga Business Action to Stop Counterfeiting and Piracy (BASCAP), dhe Frontier Economics 3 për vitin 2015 vlera globale e produkteve të falsifikuara e të piratuara mund të arrijë deri në $1.77 trilion, shifra të frikshme këto. Një sondazh i kryer nga M.O.R.I. (Market and Opinion Research International), 40 % të njerëzve të intervistuar u ka shkuar ndër mend të blejnë produkte të falsifikuara. 4 Pse qytetarët përdorin produkte false, shpesh herë duke shpërfillur pasojat e mundshme negative? Një nga arsyet mund të jetë fuqia ekonomie. Mungesa e të ardhurave pamundëson blerjen e produkteve origjinale (sidomos të luksit) për një pjesë të konsiderueshme të qytetarëve, të cilët me vetëdije u drejtohen produkteve false. Por ka edhe arsye të tjera se përse ndodh ky fenomen e që nuk lidhen me pamundësinë për të pasur produkte origjinale. Sipas një studimi të Universitetit të Tiburgut në Holandë, veshjet e markës... sjellin përfitime të shumta si: më shumë bashkëpunim nga njerëzit, rekomandime pune si dhe më shumë shanse për të mbledhur para bamirësie në rrugë ose në ambiente të tjera. 5 Mallrat e falsifikuar paraqesin një sërë disavantazhesh. Produktet e falsifikuara shpesh janë të punuara keq, të një cilësie shumë të dobët dhe nuk plotësojnë standardet minimale të sigurisë dhe mund të jenë edhe vdekjeprurëse, sepse nuk i nënshtrohen rregullave strikte të testimeve që prodhuesit e ligjshëm zbatojnë për produktet e tyre me qëllim që ato të jenë të sigurta. Individët si konsumatorë të ndërgjegjshëm të një sërë produktesh si veshje, këpucë, aksesorë të ndryshëm, lodra, etj., janë më pak vigjilentë në konsumimin e tyre duke mos i perceptuar ato si të rrezikshme për shëndetin apo jetën. Ata, janë edhe konsumatorë/përdorues potencialë të një game produktesh si medikamente, produkte kozmetike, artikuj elektrikë, bateri, pjesë këmbimi të automjeteve, avionëve, etj., të cilat gjithashtu mund të jenë të dëmshme për shëndetin e jetën. Herë jemi konsumatorë të produkteve false me vetëdije, e herë jo për shkak të zgjedhjes sonë të lirë. Ndonjë herë tjetër, bëjmë një zgjedhje të tillë, për shkak se e kemi më të lehtë kështu, duke mos i kushtuar vëmendje cilësisë së produktit që blejmë apo vendit ku e blejmë. Sidomos me rritjen e shitjeve online, tregtimi i medikamenteve të falsifikuara 6 po lulëzon, pavarësisht 2 OECD, The Economic Impact of Counterfeiting and Piracy, 2008 Report, 3 BASCAP, Estimating the global economic and social impacts of counterfeiting and piracy - A report commissioned by business action to stop counterfeiting and piracy, shkurt 2011 në: 4 Shih: 5 Revista Monitor nr. 34(494), Rëndësia e logove, fq. 22, Tiranë, 5 shtator Termi falsifikim i përdorur për medikamentet sipas OBSH ka përkufizimin e mëposhtëm:"një medikament i falsifikuar është ai i cili keq-etiketohet qëllimisht dhe me mashtrim për sa i përket identitetit dhe/ose burimit. Falsifikimi mund të ndodhë si ndaj produkteve të markës ashtu dhe ndaj atyre jo të markës dhe produktet e falsifikuara mund të përfshijnë produkte me përbërës të saktë ose jo të saktë, pa përbërës aktivë, me përbërës aktivë jo të mjaftueshëm apo me paketim të falsifikuar." Shih: Report of the situation of counterfeit medicines based on data collection tool who regions for Africa and Eastern Mediterranean në: 3IMPACTSurveyDataCollectionToolReport.pdf

35 Mbrojtja e të Drejtave të Pronësisë Intelektuale në Shqipëri 35 përpjekjeve. Për shembull, Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) thekson se në më shumë se 50% të rasteve medikamentet e siguruara nëpërmjet faqeve ilegale të internetit, të cilat e fshehin adresën e tyre fizike, rezultojnë të jenë të falsifikuara". 7 Cilido qoftë produkti që konsumojmë apo përdorim, nëse është fals sjell një sërë rreziqesh herë të vogla e herë të mëdha për jetën tonë. Një lodër e prodhuar me materiale jo të kontrolluara mund të rezultojë helmuese, një veshje e prodhuar me materiale jo të kontrolluara mund të jetë alergjike, një medikament i falsifikuar mund të shkaktojnë dëme serioze për shëndetin, për arsye të mungesës, teprisë apo të agjentëve aktivë dhe substancave të rrezikshme zëvendësuese. Po sipas të dhënave të OBSH shembuj konkretë në lidhje me medikamentet e falsifikuara të gjendura madje dhe në vende mjaft të zhvilluara. 8 Jo vetëm konsumatorët dëmtohen nga produkte false, por edhe shoqëria e ekonomia në përgjithësi. Siç shpjegohet në një raport të OECD, falsifikimi dhe pirateria mund të kenë një efekt ekonomik shumë më të gjerë në tregti, investimet e huaja, punësim, inovacion, kriminalitet, mjedis [ ] dhe duke iu referuar qeverive, falsifikimi dhe pirateria kanë ndikim të drejtpërdrejtë në të ardhurat nga taksat dhe shpenzimet qeveritare. 9 Sipas të njëjtit raport (studim), bazuar në të dhënat e vitit 2008, efekti i parashikuar ekonomik global, i vlerës së produkteve të falsifikuara dhe të piratuara është 650 bilion $ (dollarë amerikanë) çdo vit.... Tregtia ndërkombëtare llogarit më shumë se gjysmën e falsifikimeve dhe piraterisë (parashikimi është nga $285 bilion deri në 360 bilion $), prodhimi dhe përdorimi vendas llogarit ndërmjet 140 bilion $ dhe 215 bilion $, muzika dixhitale e piratuar, filmat dhe software llogarisin ndërmjet 30 bilion $ dhe 75 bilion $. 10 Vetëm në vendet e G 20 përafërsisht 2.5 milion vende pune janë shkatërruar si rrjedhojë e falsifikimeve dhe piraterisë - thënë ndryshe, nëse falsifikimi dhe pirateria do të çrrënjoseshin apo reduktoheshin seriozisht, do të krijoheshin deri në 2.5 milion vende pune në ekonomitë e ligjshme të vendeve të G Siç shihet pasojat ekonomike janë shumë të rënda dhe fusha e veprimit të efekteve të drejtpërdrejta që lidhen me shkeljet e të drejtave të pronësisë intelektuale është shumë e gjerë dhe aspak shteruese. Ekonomive globale nuk u mbetet alternativë tjetër, për të mbijetuar, nëse nuk luftojnë ashpër dhe pa kompromis, ndaj këtij fenomeni. Për këtë, Presidenti i SHBA, Barack Obama, në një fjalim të mbajtur në Konferencën Vjetore të Export Import Bank (11 mars 2011) shprehet: [N]e do të mbrojmë pronësinë intelektuale në mënyrë agresive. 12 Të lidhura ngushtë me prodhimin dhe tregtimin e produkteve false e pirate janë dhe aspekte tjera të cilat blerësit gjithashtu mund të mos i perceptojnë kur blejnë apo konsumojnë. Produktet false apo pirate janë rezultat i drejtpërdrejtë i shfrytëzimit të punës njerëzore, shpesh madje të minorenëve. Ky aspekt ka qenë shpeshherë në qendër të fushatave ndërgjegjësuese në vende të ndryshme të botës me parulla të tilla si p.sh. Pas 7 Shih: 8 Shih: 9 OECD, The Economic Impact of Counterfeiting and Piracy, 2008 Report, në: 10 Ibid. 11 Frontier Economics, The Impact of Counterfeiting on Governments and Consumers Report, dhjetor 2009, në: 12 Shih:

36 36 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 një çante false nuk fshihet një stilist i madh! duke treguar figurën e një fëmije duke punuar në makinë qepëse. 13 Gjithashtu, përfitimet e nxjerra nga ky biznes, financojnë krimin e organizuar, lidhjen apo maskojnë lloje të tjera të aktiviteteve kriminale etj. 14 Prodhimi i produkteve false nënkupton një sërë cenimesh të së drejtave të njeriut, të lidhura sa me shfrytëzimin e punës së kategorive të ndryshme, aq me cenimin e të drejtave të tilla si ajo e jetës, por edhe cenim i ideve dhe punës së personave të ndryshëm që i krijuan produkte origjinale, pra i asaj që tashmë është kategorizuar me termin 'pronësi intelektuale'. Presidenti Obama në të njëjtin fjalim përmendur më sipër, duke iu referuar pronësisë intelektuale shprehet për nevojën e madhe të mbrojtjes së asaj që ai e quan aset: [M]ë i madhi aset i ynë është inovacioni, zgjuarsia dhe kreativiteti i popullit amerikan 15 dhe se [Ë]shtë vetëm një avantazh konkurrues nëse kompanitë tona e dinë se askush tjetër nuk mund të vjedhë një ide dhe ta kopjojë atë me kontribute (inputs) dhe punë të lirë. Nuk ka asgjë të keqe nëse të tjerë njerëz përdorin teknologjitë tona, ne e mirëpresim këtë - ne vetëm duam të sigurohemi që janë të licencuar, dhe se bizneset amerikane janë duke u paguar në mënyrë të përshtatshme. 16 Duke konsideruar këtë tërësi pasojash negative që vijnë si pasojë e cenimit të të drejtave të pronësisë intelektuale, mbrojtja e saj është kthyer në një nga çështjet e ditës të cilës i kushtohet një rëndësi tepër e madhe sot. Mjafton të shikohen raportet e të gjitha institucioneve ndërkombëtare që trajtojnë problematikat që lidhen me pronësinë intelektuale dhe do të kuptohet qartë pse ekziston ky qëndrim. Edhe në Strategjinë tonë Kombëtare të Pronësisë Intelektuale dhe Industriale përcaktohet se Pirateria, është një formë e padrejtë e konkurrencës. Pirateria i dëmton interesat e autorëve dhe pronarëve tjerë të të drejtave, rrezikon të provokojë kundërmasa ndërkombëtare në tregti, vendos në një pozitë jo të favorshme ekonomike ata të cilët veprojnë në përputhje me ligjin dhe pengon zhvillimin normal të ekonomisë së tregut. Adresimi i kësaj çështje kërkon një trajtim të plotë të saj. Kjo kërkon angazhimin dhe rritjen e bashkëpunimit të shumë aktorëve: biznesit, agjencive qeveritare (dogana, tatime, polici, struktura të inteligjencës, inspektorate të kontrollit të tregut, agjenci të menaxhimit kolektiv, etj.), organizatave ndërkombëtare dhe mbi të gjitha, të vetë qytetarëve. Edhe Shqipëria nuk mbetet jashtë këtyre problematikave. Krijimi i një sistemi të tërë dhe madje funksional është me rëndësi parësore për një mbrojtje të efektshme të PI në vendin tonë. Siç sqarohet me të drejtë në Strategjinë Kombëtare e Pronësisë Intelektuale dhe Industriale të Republikës së Shqipërisë: Eksperienca e huaj tregon se, që sistemi i PI-së të funksionojë në mënyrë efikase duhet të plotësohen shumë kushte, ndërkohë që efikasiteti i përgjithshëm i të gjithë sistemit ndikohet ndjeshëm nga elementet e tij më të dobët. 18 Në këtë 13 Marc-Antoine JAMET, Chairman Union des Fabricants (UNIFAB), Raising Awareness on the Full Economic and Social Costs of Counterfeiting and Piracy, Kongresi i Katërt Botëror mbi luftën kundër falsifikimit dhe piraterisë, Dubai, 2 5 shkurt, 2008, në: 14 Shih: 15 Shih: 16 Shih: 17 VKM nr.nr.760, datë Për miratimin e Strategjisë Kombëtare të Pronësisë Intelektuale dhe Industriale, , botuar në Fletoren Zyrtare Nr. 163, viti Marrë nga Strategjia Kombëtare të Pronësisë Intelektuale dhe Industriale,

37 Mbrojtja e të Drejtave të Pronësisë Intelektuale në Shqipëri 37 kuadër një sërë organesh ndëshkuese, garantuese, kufitare apo të drejtësisë janë krijuar apo veshur me kompetenca me qëllim garantimin e një mbrojtje sa më të mirë të pronësisë intelektuale. 3. Instrumentet institucionalë për mbrojtjen e pronësisë intelektuale në Shqipëri Instrumentet institucionalë për mbrojtjen e PI në Shqipëri qartazi janë të përcaktuar në të vetmin dokument zyrtar gjithëpërfshirës (në lidhje me problematikat e PI) që është Strategjia Kombëtare e Pronësisë Intelektuale dhe Industriale Strategjia analizon bazën ligjore, funksionet dhe kompetencat për secilin institucion apo agjenci shtetërore të krijuar për mbrojtjen e PI duke propozuar masat përkatëse për përmirësimin si të situatës ligjore ashtu dhe të anës funksionale të tyre. Mbrojtja efikase qartazi lidhet me zhvillimin ekonomiko-social të vendit, ashtu sikurse edhe me progresin e vendit drejt integrimit të plotë evropian. 19 Në këtë kontekst, përcaktimi saktë i aktorëve kontribuues (të ngarkuar nga ligji) dhe i detyrave që secili prej tyre duhet të plotësojë për zbatimin e mbrojtjes efikase të PI, është i një rëndësie parësore. Sipas Strategjisë katër janë institucionet kryesore përgjegjëse për administrimin dhe monitorimin e këtyre të drejtave: Drejtoria e Përgjithshme e Patentave dhe Markave (DPPM), në varësi të Ministrisë së Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës; Zyra Shqiptare për të Drejtën e Autorit (ZSHDA), në varësi të Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve; Drejtoria e Përgjithshme e Policisë së Shtetit (DPPSH), përkatësisht Drejtoria Kundër Krimit Financiar, në varësi të Ministrisë së Brendshme; Drejtoria e Përgjithshme e Doganave (DPD), përkatësisht Drejtoria për Mbrojtjen e Pronësisë Intelektuale, në varësi të Ministrisë së Financave. DPPM dhe ZSHDA janë të ngarkuara nga ligji kryesisht me funksione që lidhen me njohjen dhe/ose regjistrimin e të drejtave të pronësisë intelektuale me qëllim krijimin e një sistemi efikas për njohjen dhe regjistrimin e këtyre të drejtave, monitorimin e mbrojtjes së këtyre të drejtave dhe me ndërgjegjësimin e publikut rreth çështjeve të përgjithshme të së drejtave të pronësisë industriale dhe të autorit dhe të drejtave të lidhura me të, apo (ZSHDA) dhe me ngritjen e një sistemi të përshtatshëm të administrimit kolektiv të të drejtave të autorit në Shqipëri, etj. Në ndryshim nga këto dy institucione të rëndësishme, DPPSH dhe DPD, janë më tepër të fokusuara (për shkak të kompetencave ligjore që disponojnë) në evidentimin e shkeljeve, (përfshirë veprat penale në sektorin ekonomik që rregullohen nga Kodi Penal) dhe shkelësve të së drejtave të PI. Të dy këto institucione mund të konsiderohen si zbatuese me forcë të ligjit, por, ndërsa autoritetet doganore të cilat disponojnë një bazë të plotë ligjore dhe të përafruar me atë të BE, veprojnë në kufij, policia vepron brenda territorit dhe, baza ligjore e tyre (Kodi Penal 19 Në Strategjinë Kombëtare të Pronësisë Intelektuale dhe Industriale shprehimisht thuhet: Shqipëria është shumë e vetëdijshme se zbatimi efikas i të drejtave të pronësisë intelektuale është një element thelbësor për progresin e mëtejshëm social ekonomik si dhe rritjen e nivelit të konkurrueshmërisë së vendit në tregun ndërkombëtar dhe garantimin e një mjedisi konkurrence të drejtë në tregun kombëtar. Ajo, kontribuon në krijimin e kushteve optimale për thithjen e investimeve të huaja në vend si dhe është një gur themeli në procesin e integrimit të tij në Bashkimin Evropian.

38 38 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 dhe Kodi i Procedurës Penale) ka nevojë për përmirësime të konsiderueshme dhe të menjëhershme. Kjo theksohet në veçanti në Strategji. Megjithatë, Strategjia përveç institucioneve kryesore përgjegjëse, përcakton dhe institucione të tjera të përfshira në këtë fushë. Të tilla citohen: Ministria e Drejtësisë, e cila si funksion kryesor ka garantimin e përmirësimit të legjislacionit vendas dhe përafrimin e tij me legjislacionin e Bashkimit Evropian (së bashku me Ministrinë e Integrimit Evropian); Shkolla e Magjistraturës, që siguron kualifikim profesional për gjyqtarët dhe prokurorët; Këshilli Kombëtar i Radios dhe Televizionit (KKRT) përshihet në mënyrë indirekte në mbrojtjen e pronësisë intelektuale duke qenë se është institucioni përgjegjës i ngarkuar nga ligji që mbikëqyr zbatimin e dispozitave të ligjit në lidhje me të drejtat e transmetimit të programeve radiofonike dhe televizive. Pavarësisht këtyre institucioneve të përfshira direkt apo indirekt në mbrojtjen e të drejtave të PI në Shqipëri, Strategjia propozon forcimin dhe zhvillimin jo vetëm të tyre, por edhe të institucioneve të tjera që mund/duhet të përfshihen në të ardhmen të tilla si: Prokuroria, Agjencitë e Administrimit Kolektiv, Inspektorati i Tregut për Pronësinë Intelektuale, Ministria e Arsimit, Drejtoria e Përgjithshme Tatimeve, Agjencia Kombëtare e Shoqërisë së Informacionit, Zyrat e Licencimit, Dhomat e Tregtisë si dhe Ambasadat e Huaja për sa i përket forcimit të bashkëpunimit me partnerët ndërkombëtarë. 4. Administrata doganore në mbrojte të pronësisë institucionale Administrata doganore, për shkak të një sërë arsyesh si, pozicioni gjeografik i vendosjes përgjatë kufijve të jashtëm, njohuritë e detajuara të rrugëve ndërkombëtare të tregtisë, etj., luan një rol thelbësor dhe parësor në mbrojtjen e tregut nga fluksi i produkteve false dhe pirate. Perceptimi i përgjithshëm në Shqipëri për rolin që luan administrata doganore është ai që e lidh funksionin e saj vetëm me aspektin fiskal, pra ajo perceptohet si instrument fiskal për vjeljen e të ardhurave për buxhetin e shtetit. Ky perceptim, nëse konsiderojmë peshën që mban dogana në buxhetin e shtetit mund të vlerësohet si i saktë, por nuk duhet harruar që jo gjithmonë perceptimi tregon realitetin. Jo vetëm që doganat nuk kanë të njëjtën peshë në buxhetin e shtetit në të gjitha vendet, por edhe në ato vende ku e kanë, nuk mund të mos konsiderohen kontribute të tjera të doganës. Në vendet e Bashkimit Evropian, administrata doganore nuk konsiderohet më si një instrument i rëndësishëm fiskal, madje theksi i vihet rolit të tyre si instrument i sigurisë, sa kombëtare, aq dhe të kufijve të jashtëm të BE. Kjo për disa arsye të thjeshta të cilat kanë ndikuar në minimizimin e rolit fiskal dhe që lidhen me nivelin e ulët të tarifave doganore të zbatuara, me zbatimin e tarifave preferenciale, me përqindjen e ulët (25%) të taksës doganore që i mbetet buxhetit nacional. Gjithashtu, zhdukja e kufijve të brendshëm brenda BE, ndikoi në reformimin e personelit të administratave doganore (që bashkëshoqëroi reduktimin e këtij personeli në të njëjtën kohë), të cilat tashmë morën përsipër detyra të reja, që nuk lidhen me aspektin fiskal të doganës, pra me rolin e saj

39 Mbrojtja e të Drejtave të Pronësisë Intelektuale në Shqipëri 39 natyral, mijëvjeçar. 20 Roli i doganave në fushën e sigurisë nuk ndodhi vetëm në BE, por në mbarë botën si rezultat i shtimit të shfrytëzimit të kanaleve të tregtisë nga grupet terroriste. 21 Pjesë e këtij roli të ri, të shtuar, e madje thelbësor, të doganave është edhe mbrojtja e të drejtave të pronësisë intelektuale, pasi siç përmendëm dhe më lart, përfitimet e këtij biznesi shpesh financojnë aktivitete më të rënda kriminale. Statistikat e nxjerra nga Raporti i BE, vetëm për vitin 2010 në lidhje sekuestrimet e kryera tregojnë që janë sekuestruar artikuj me një vlerë prej Mjaftojnë këto shifra për të treguar rëndësinë që ka administrata doganore në mbrojtjen e të drejtave të pronësisë intelektuale. Në këtë kontekst të ri të rolit të sistemit doganor nuk mbetet jashtë as administrata doganore shqiptare. Shqipëria është nënshkruese e Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit, ku mbrojtjes së të drejtave të pronësisë intelektuale (industriale dhe intelektuale), i kushtohet një rëndësi e veçantë. 23 MSA përcakton një kohë transitore për respektimin e kërkesave në këtë fushë. 24 Sipas saj Shqipëria merr masat e nevojshme për të garantuar, brenda katër viteve pas hyrjes në fuqi të kësaj Marrëveshjeje. një nivel mbrojtjeje të të drejtave të pronësisë intelektuale, industriale dhe tregtare të njëjtë me atë që ekziston në Komunitet, përfshirë mjetet e efektshme për realizimin e këtyre të drejtave.... Aktualisht kjo periudhë kohore ka përfunduar nga data 1 dhjetor Progres-Raportet për Shqipërinë në vijimësi kanë evidentuar mangësitë në realizimin e të drejtave të pronësisë intelektuale. 25 Në këto Progres-Raporte analizohen të gjitha institucionet e ngarkuara nga ligji shqiptar për zbatimin e mbrojtjes së PI, ku padyshim, administrata doganore zë një vend kryesor Avantazhet e mbrojtjes së pronësisë intelektuale nga administrata doganore Roli i administratës doganore është unik dhe i pazëvendësueshëm për nga rëndësia në mbrojtjen e PI, kjo për disa arsye. Administrata doganore është i vetmi organ që vepron në kufij në lidhje me kontrollin e mallrave dhe mjeteve. Dogana konsiderohet si porta hyrëse për në territorin e brendshëm, ndaj në varësi të cilësisë së punës së autoriteteve doganore, varet shumë dhe situata e brendshme. Një administratë doganore efektive do të konsiderohej një portë e mbyllur për të gjithë tregun e brendshëm për sa i përket mallrave të falsifikuara dhe pirate, në të kundërtën pasojat janë të shumta (shih më sipër). Administrata doganore vepron mbi bazë të një procedure bazuar si në kërkesën për veprim (mbrojtje) doganor ashtu dhe ex officio (të veprimit të vet), 26 një procedurë kjo e fundit e cila nuk është parashikuar nga legjislacioni për organe të tjera të mbrojtjes së 20 Asakura H., World History of the Customs and Tariffs, Customs Co-operation Council (Organizata Botërore e Doganave), Bruksel, Organizata Botërore e Doganave, SAFE FRAMEWORK OF STANDARDS, Qershor 2007, shih: 7_for_publication.pdf 22 Shih: controls/counterfeit_piracy/statistics/statistics_2010.pdf 23 Shih nenin 73 të Ligjit Nr. 9590, datë , Për Ratifikimin e Marrëveshjes së Stabilizim - Asociimit ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komuniteteve Evropiane e Shteteve të tyre Anëtare, publikuar në Fletoren Zyrtare Nr. 87, datë 14 gusht Ibid. 25 Shih Raport Progresin e vitit 2010, në: 26 Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 205, datë , Për Dispozitat Zbatuese të Kodit Doganor, i ndryshuar, publikuar në Fletoren Zyrtare nr. Extra 2004 V.

40 40 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 pronësisë intelektuale në Shqipëri si për shembull ZSHDA apo DPPM, 27 por edhe për organet homologe të tyre në Evropë e më gjerë. Pra, ndryshe nga disa agjenci të zbatimit të ligjit në vend, autoritetet doganore mund të ndërhyjnë për mbrojtjen e të drejtave të pronësisë intelektuale, jo vetëm kur një gjë e tillë kërkohet nga mbajtësit e së drejtave, por dhe me iniciativën e tyre. Kjo procedurë ka një rëndësi të veçantë në vendet ku numri i kërkesave për veprim doganor është i ulët, pra nuk ka një interes të veçantë të shprehur nga mbajtësit e së drejtave. Një avantazh që kanë autoritetet doganore ka gjithashtu të bëjë me faktin që ligji parashikon se këto autoritete nuk janë përgjegjës para importuesve për vonesat e shkaktuara gjatë procedurave të zhdoganimit të mallit, për shkak të procedurave të pronësisë intelektuale. Gjithashtu, ata nuk konsiderohen përgjegjës edhe para mbajtësve të së drejtës, nëse për çfarëdo lloj arsyeje nuk kanë qenë efektivë në mbrojtjen e të drejtave të tyre, pra nëse nuk kanë ndërhyrë me kontrolle. 28 Këto parashikime ligjore bëjnë që autoritet doganore të jenë të pajisura me një koracë mbrojtëse që u garanton atyre qetësinë e nevojshme vlerësimin e rasteve konkrete në praktikë, të pa ndikuara nga elemente apo presione të jashtme nga cilado palë, për garantimin e një mbrojtjeje të efektshme të pronësisë intelektuale. Për të vepruar për mbrojtjen e pronësisë intelektuale, autoriteteve doganore u mjafton vetëm ekzistenca e një dyshimi (të bazuar). 29 Nuk është e nevojshme që të ndërhyhet kur janë të sigurt apo kur disponojnë provat që mallrat janë të falsifikuara apo pirate. Kjo dhe për një arsye të thjeshtë autoritetet doganore nuk e kanë atributin për t u shprehur në lidhje me falsitetin apo jo të produkteve. Origjinalitetin apo falsitetin e tyre, e provon vetëm mbajtësi i së drejtës, pasi vetëm ata disponojnë sekretet tregtare të prodhimit. Dyshimet duhet të jenë të bazuara. Nuk ka një përcaktim se çfarë kuptohet me dyshime të bazuara, megjithatë mendoj se të tilla dyshime janë ato që lidhen me paraqitjen e jashtme të produktit, cilësinë e tij, ambalazhimin, mjetet e rrugët e transportit, importuesit apo eksportuesit etj. Megjithatë në çdo rast, ky vlerësim mbetet një akt vlerësimi subjektiv nga ana e autoriteteve doganore. Autoritetet doganore me informacionet paraprake që disponojnë (si nga mbajtësit e së drejtave, ashtu dhe nga autoritetet doganore homologe apo institucionet ndërkombëtare) kanë mundësi gjithashtu të jenë efikase për mbrojtjen e pronësisë intelektuale. Në shumicën e rasteve autoritetet doganore nuk ndërhyjnë me iniciativën e vet, pra ex officio, por bazuar në kërkesat e mbajtësve të së drejtave. Kështu në BE, kërkesat për veprim janë dominuese: gjatë vitit 2010 autoritetet doganore kanë vepruar ex officio vetëm në 4.02 % të rasteve dhe kjo tendencë ka ardhur gjithnjë në rënie nga viti në vit. 30 Në të tilla raste, me paraqitjen e kërkesës për veprim doganor, mbajtësit e së drejtave paraqesin dhe informacione shtesë në lidhje me identifikimin e produkteve origjinale. 27 Matthew A. Lamberti, Customs Enforcement in Albania and the Region, INTA Evropean, Middle East and Africa Roundtables sub Committee Customs Watch, Tiranë 25 Shkurt Neni i Vendimit të Këshillit të Ministrave nr. 205, datë , Për Dispozitat Zbatuese të Kodit Doganor, i ndryshuar. 29 Neni i Vendimit të Këshillit të Ministrave nr. 205, datë , Për Dispozitat Zbatuese të Kodit Doganor, i ndryshuar. 30 Shih: controls/counterfeit_piracy/statistics/statistics_2010.pdf

41 Mbrojtja e të Drejtave të Pronësisë Intelektuale në Shqipëri 41 Megjithatë, duhet theksuar se shpesh herë, ky informacion mungon, duke qenë se nga ligji konsiderohet si informacion shtesë dhe jo i detyrueshëm. Në të tilla raste, kjo shkakton një mbrojtje më pak efektive nga ana e autoriteteve doganore. Arsyet se pse ky dokumentacion nuk paraqitet nga mbajtësit e së drejtave janë të ndryshme. Në ndonjë rast, thjesht nuk i disponojnë një pjesë të informacioneve të kërkuara si p.sh. për rrugët e trafikimit apo të dhëna mbi subjektet eksportues apo importues të produkteve të falsifikuara apo pirate. Në ndonjë rast tjetër, ata nuk ia bashkëngjisin informacionet shtesë kërkesës për veprim, për arsye të ruajtjes së sekretit mbi markat e tyre tregtare, duke marrë në konsideratë pasojat e këtij veprimi. Në raste të tjera, ata u mundësojnë akses vetëm personave të caktuar në bazat e tyre të të dhënave (zakonisht në nivel qendror) duke mos dashur t i bëjnë publike për të gjithë autoritetet doganore informacionet që ata disponojnë. Duhet bërë kujdes që të tilla të dhëna të paraqitura në sitet apo bazat e të dhënave të mbajtësve të së drejtave, kurrsesi nuk kanë vlerën ligjore që ka informacioni për kërkesën për veprim, ndaj dhe nuk mund ta zëvendësojë atë për qëllime të përdorimit në analizat e riskut. Autoritetet doganore disponojnë burime të tjera informacioni si rrjedhojë e shkëmbimeve me autoritetet doganore homologe dhe institucione apo organizata ndërkombëtare. Këto informacione shpeshherë konsistojnë vendimtare në garantimin e suksesit të ndërhyrjeve. Autoritetet doganore operojnë në një territor të kufizuar apo nën procedura të mirëpërcaktuara ku mallrat gjenden nën mbikëqyrje doganore. Autoritetet doganore shpesh herë simbolizohen nga trau i doganës që përcakton territorin ku këto autoritete veprojnë. Kjo mënyrë veprimi lehtëson punën e autoriteteve doganore, pasi si të thuash, është më e lehtë të gjuash peshk në një rezervuar sesa në det të hapur. Ata disponojnë mjete logjistike të cilat mundësojnë si identifikimin e produkteve të falsifikuara dhe pirate, ashtu dhe mundësitë e magazinimit të tyre me kosto të ulëta për mbajtësit e së drejtave, duke garantuar mbi të gjitha sigurinë. Procedurat doganore garantojnë zgjidhjen më të shpejtë të mundur dhe me më pak shpenzime në rastet kur cenimi i të drejtave është vërtetuar dhe pranuar nga palët. Shkatërrimi i mallrave, duke evituar procedurat gjyqësore, është një praktikë që për vendet anëtare të BE, është opcionale për t u zbatuar, ndërkohë që është pjesë e legjislacionit tonë doganor. Në kuadër të bashkëpunimit me autoritete të tjera shtetërore, autoritetet doganore mund t i ndihmojnë ato në rastet kur ndërhyrja është jashtë kompetencave të tyre. Një rast i tillë mund të jetë kur gjatë kontrolleve të kryera aposteriori (pas zhdoganimit), në ambientet e operatorëve ekonomikë, konstatohen mallra të cilat dyshohen se mund të jenë false apo pirate. Në të tilla raste, mallrat janë hedhur për qarkullim të lirë, ndaj janë jashtë fushës apo rrezes së veprimit të autoriteteve doganore, por këto të fundit mund të informojnë strukturat e tjera që merren me zbatimin e ligjit në territor si p.sh. policinë e shtetit apo inspektoratin e tregut, tatimorët, etj. Pavarësisht se në kuadër të mbrojtjes së pronësisë intelektuale autoritetet doganore veprojnë për llogari të mbajtësve të së drejtave, pa përfshirë këtu rastet kur mallrat false apo pirate cenojnë edhe shëndetin e konsumatorëve, në BE, por dhe në Shqipëri, nga mbajtësit e së drejtave nuk paguhet asnjë tarifë pranë tyre për veprimtarinë që këto të fundit kryejnë për llogari të këtyre të fundit.

42 42 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), Mbrojtja e pronësisë intelektuale nga sistemi doganor në Shqipëri Për të mundësuar një mbrojtje të të drejtave të pronësisë intelektuale në maj të vitit u krijua një drejtori e posaçme në Drejtorinë e Përgjithshme të Doganave, Drejtoria për Mbrojtjen e Pronësisë Intelektuale. Baza ligjore mbi të cilën vepron kjo drejtori është pothuajse plotësisht e përafruar me atë të BE. 32 Ngritja e strukturave përgjegjëse për funksionimin e mbrojtjes së PI (maj 2010), mund të konsiderohet si hapi i parë i rëndësishëm, pas krijimit të bazës ligjore, por gjithsesi hapa të tjerë të rëndësishëm nevojiten për ta bërë këtë mbrojtje efektive. Mbrojtja faktike e këtyre të drejtave në kufijtë e Shqipërisë ka nevojë për përmirësime me qëllim arritjen e rezultateve më të mira. Mjafton të përmendim që ADSH, e cila prodhon/publikon statistika shumë të sakta dhe të shumëllojshme për sa i përket shkëmbimeve tregtare, 33 në lidhje me shkeljet e të drejtave të pronësisë intelektuale nuk publikon statistika (rastet e bllokimit/sekuestrimit të mallrave në doganë, sasinë e tyre, natyrën apo llojin, vendet dërguese, të origjinës, vlerën, numrin e rasteve të zgjidhura me marrëveshje midis palëve apo të dërguara në gjykatë, etj.). Megjithatë, një sërë elementësh avancimi të veprimit të autoriteteve doganore në lidhej me PI-në janë të pranishëm: bazës ligjore të përafruar, gjatë vitit 2011, i është shtuar dhe një Manual për depozitimin e kërkesave për veprim doganor, 34 i hartuar sipas të njëjtit manual të BE. 35 Ky dokument praktik është i hartuar në formën e pyetje-përgjigjeve për mënyrën e plotësimit të kërkesave për veprim doganor dhe paraqitjes së informacioneve të detyrueshme dhe plotësuese në to: ai synon kështu të shërbejë si instrument kryesor në duart e mbajtësve të së drejtave të pronësisë intelektuale për mbrojtjen e këtyre të drejtave nga administrata doganore. Pjesë e këtij manuali, të paraqitura në formën e shtojcave, janë dhe një sërë formularësh të cilët shërbejnë si qasje e lehtësuar e shërbimit të autoriteteve doganore ndaj subjekteve private si formulari bazë i kërkesës për veprim dhe formularët shtesë në lidhje me informacione plotësuese, që lidhen me informacione shtesë në lidhje me statusin e kërkuesit, mbi llojin e së drejtave, mbi të dhëna në lidhje me mallrat autentike, mbi llojin apo modelin e mashtrimit, mbi çdo informacion tjetër në posedim të mbajtësit të së drejtave, mbi zgjatjen e afatit të kërkesës për veprim si dhe deklarata mbi marrjen përsipër të detyrimeve nga mbajtësit e së drejtave. Të gjithë këta formularë, të publikuar në faqen e internetit të ADSH, 36 janë gjithashtu të standardizuar me të njëjtët formularë të përdorur në vendet anëtare të BE. Pavarësisht se legjislacioni 31 VKM Nr.274, datë Për disa shtesa dhe ndryshime në vendimin nr.205, datë të Këshillit të Ministrave "Për dispozitat zbatuese të Kodit Doganor", i ndryshuar. 32 Shih Council Regulation (EC) No 1383/2003 of 22 July 2003 concerning customs action against goods suspected of infringing certain intellectual property rights and the measures to be taken against goods found to have infringed such rights në: 33 Buletini Fiskal dhe Buletini Tregtar i viteve 201 dhe 2011, në: 34 Shih: 35 Shih: controls/counterfeit_piracy/right_holders/manual_en.pdf 36 Shih:

43 Mbrojtja e të Drejtave të Pronësisë Intelektuale në Shqipëri 43 shqiptar, në ndryshim nga ai i BE, nuk i konsideron formularët si të detyrueshëm për t u përdorur, por vetëm i sugjeron ato, 37 paraqitja e tyre indirekt ndikon në sasinë dhe cilësinë e informacionit të paraqitur pranë autoriteteve doganore. Një tjetër dokument i miratuar nga ADSH është edhe Udhëzime për pranimin dhe përpunimin e kërkesave për veprim doganor në të cilin janë bërë transparente për mbajtësit e së drejtave 38 procedura dhe mënyra se si ajo procedon me kërkesat për veprim doganor të paraqitura pranë saj. Pavarësisht mungesës së rezultateve praktike në kufij, mbajtësit e së drejtave, në ndryshim nga pak vite më parë, janë shtuar në numër. Deri në vitin 2009 numri i kërkesave për veprim të paraqitura ishte 0 (zero). Gjatë vitit 2010, ky numër arriti në 5 (pesë), me 25 marka tregtare të mbrojtura dhe gjatë 9 muajve të parë të vitit 2011, 11 (njëmbëdhjetë) kërkesa për veprim u miratuan me 43 marka tregtare të mbrojtura. 39 Ky numër është ende i vogël, krahasuar me vendet anëtare të BE, 40 por e vendos ADSH para një prove besueshmërie në raport me mbajtësit e së drejtave. Një reagim me efektivitet nga administrata doganore do të bënte rritjen e numrit të kërkesave për veprim, ndërsa e kundërta do të kishte efekt negativ. Ashtu sikurse tek loja e gomarit me karotën, ku gomari nuk e ndjek karotën e lidhur para tij për ta ngrënë, nëse më parë nuk ia kanë mundësuar një gjë të tillë edhe mbajtësit e së drejtave, nëse nuk shikojnë reagim nga administrata doganore, humbasin besimin dhe kjo do të kishte efekt bumerang për administratën doganore. 6. Konkluzione dhe propozime Për të realizuar objektivat e saj në mbrojtje të të drejtave të pronësisë intelektuale ADSH nga ana e saj ka nevojë të përmirësohet si nga ana e kapaciteteve administrative, ashtu dhe nga ana e logjistikës. Faktori human ngelet gjithnjë faktor i rëndësishëm. Një administratë doganore e pa informuar dhe e pa trajnuar, do të zhvleftësonte çdo teknologji. Deri më sot, nisur nga rezultatet në praktikë, duket se mbrojtja e pronësisë intelektuale është ende një detyrë e re për personelin doganor, edhe pse ato e kanë pasur këtë funksion/detyrë duke filluar nga viti 2000, kur Shqipëria u bë anëtare e OBT. Me anëtarësimin në OBT, automatikisht Marrëveshja mbi Aspekte Tregtare të të Drejtave të Pronësisë Intelektuale (TRIPS) u bë pjesë e legjislacionit tonë të brendshëm, që do të thotë drejtpërdrejt e zbatueshme. Nenet (Seksioni IV i TRIPS) trajtojnë pikërisht zbatimin e masave në kufi nga administrata doganore, përfshirë këtu të drejtën e autoriteteve doganore për të bllokuar mallrat cenuese në kufi. Sigurisht që TRIPS, duke dhënë disa parime kryesore por tepër të rëndësishme, nuk kufizon shtetet në ndërmarrjen e masave shtesë që garantojnë një mbrojtje më efikase të pronësisë intelektuale, bazuar në legjislacionin e brendshëm. Do të duhej të kalonin dhe tetë vjet të tjera që aspekti ligjor të përmirësohej duke i zgjeruar kompetencat e administratës doganore, në atë që 37 Shih nenin 3 dhe Aneksin I-B të "Commission Regulation (EC) No 1891/2004 of 21 October 2004 laying down provisions for the implementation of Council Regulation (EC) No 1383/2003 concerning customs action against goods suspected of infringing certain intellectual property rights and the measures to be taken against goods found to have infringed such rights", në: 38 Shih: 39 Simpoziumi Ndër-Rajonal "Enforcement of Intellectual Property Rights", informacion i paraqitur nga Drejtoria e Përgjithshme e Doganave, Beograd 6-7 shtator, Shih:

44 44 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 mund të konsiderohet si TRIPS plus. Por pavarësisht kësaj, siç përmenda dhe më sipër, rezultatet në terren tregojnë që ky aspekt ende nuk konsiderohet si çështje e një rëndësie parësore. Aspekti tjetër lidhet me mungesën e logjistikës. Ndërkohë që biznesi sot duhet të konsiderohet më tepër si partner, administrata doganore ndodhet në një udhëkryq të lehtësojë tregtinë, por pa hequr dorë nga siguria. Kjo nuk do të thotë që format e kontrollit ndaj operatorëve ekonomikë do të zhduken, ato thjesht do të pësojnë një shpërngulje fizike nga kontrollet në kufi, në kontrolle në ambientet e operatorëve ekonomikë, duke evituar bllokimin e mjeteve nëpër dogana. Kontrollet, duke qenë më të rralla, duhet të jenë më saktë të fokusuara. Për këtë nevojitet një sistem efikas i menaxhimit të riskut me qëllim identifikimin e saktë të ngarkesave të dyshuara. Menaxhimi i riskut nënkupton identifikimin sistematik të riskut dhe implementimin e të gjitha masave të nevojshme për të kufizuar ekspozimin ndaj riskut. Kjo përfshin aktivitete të tilla si mbledhja e të dhënave dhe informacioneve, analizimin dhe vlerësimin e riskut, përshkrimin dhe marrjen e masave si dhe monitorim të rregullt dhe rishikim të procesit dhe rezultateve të tij, duke u mbështetur në burime dhe strategji kombëtare apo ndërkombëtare. Për identifikimin e riskut përveç informacioneve nevojiten dhe pajisje dhe instrumente, si për shembull skaner me rreze X. Këta janë mjaft të përdorshëm për identifikimin e mallrave cenuese. 41 Sistemi i menaxhimit të riskut ka efekte sa pozitive që lidhen me lëvizjen e lirë të mallrave dhe zvogëlimin e kohës së përpunimit të mjeteve për operatorët ekonomikë, po aq edhe të rrezikshme, nëse nuk ndërtohet si duhet. Një mekanizëm i analizës së riskut jo efikas mundëson si evazionin fiskal, ashtu dhe mundësinë e infiltrimit në territor të produkteve të rrezikshme për shëndetin dhe sigurinë, të falsifikuara apo pirate. Përsëri rikthehemi tek rëndësia e faktorit human, e burimeve njerëzore, tek profesionalizmi i personelit doganor. Një domosdoshmëri për rritjen e efikasitetit për mbrojtjen e Pronësisë Intelektuale është edhe krijimi i një sistemi apo moduli të menaxhimit të procedurave përkatëse doganore, duke filluar nga depozitimi elektronik i Kërkesave për Veprim Doganor e deri në përfundimin e procedurave me sekuestrimin dhe shkatërrimin e mallrave cenuese apo dërgimin e rastit/çështjes në gjykatë. Një modul i tillë, do të thjeshtonte punën dhe kohën fizike të mbajtësve të së drejtave si dhe do të shkurtonte kohën e miratimit të Kërkesave për Veprim. Aktualisht, numri i kërkesave për veprim është ende në nivele shumë të ulëta dhe koha e shqyrtimit dhe (mos)miratimit të tyre është më se e mjaftueshme (30 ditë pune), por në momentin që ky numër do të rritet apo në rastet e paraqitjes së kërkesave për veprim pas ndërhyrjeve ex officio (ku kërkohet shpejtësi në veprim) moduli do të ishte një ndihmesë e madhe. Mbi të gjitha një sistem elektronik lehtëson procedurat/kohën e komunikimit dhe mundëson krijimin e arshivave lehtësisht të shfrytëzueshme. Situata në doganat shqiptare sot bazohet në shpërndarjen e informacioneve vetëm me shkresa zyrtare. Kjo vështirëson punën e doganierëve në terren, ndërkohë që një sistem elektronik do t u krijonte mundësinë e kontrollit në moment të të dhënave p.sh. për marka tregtare të caktuara, paraqitjen figurative të tyre, 41 Aktualisht vetëm një i tillë ekziston në Degën e Doganës Durrës për kontenierë dhe mjete transporti, shumë pak (duke e krahasuar dhe me shtete të tjera të rajonit) duke pasur në konsideratë gjithë fluksin e mjeteve që hyjnë nga pikat e tjera doganore kufitare.

45 Mbrojtja e të Drejtave të Pronësisë Intelektuale në Shqipëri 45 elementët dallues të produkteve origjinale nga ato false, informacione mbi mbajtësin e së drejtës apo përfaqësuesit e tyre, afateve të vlefshmërisë së kërkesave për veprim, nxjerrjen e statistikave etj., etj. Aktualisht ADSH disponon një sistem elektronik të procesimit të deklaratave doganore 42 dhe që plotëson anën funksionale, teknike dhe tradicionale të funksionimit të administratës doganore, në lidhje me elemente të tillë si procedurat doganore, tarifën doganore dhe taksat e tjera të import eksportit, origjinën e mallrave, detyrimet e importit, përjashtimet nga këto detyrime etj., etj., Por moduli jo tradicional i procedurave në lidhje me mbrojtjen e pronësisë intelektuale ende mungon. Tashmë ADSH përfitoi nga Organizata Botërore e Doganave në shtator të 2011 akses në një bazë të dhënash (për markat e regjistruara) elektronike të krijuar prej tyre të quajtur IPM (Interface Public-Members), 43 e prezantuar në Kongresin e Gjashtë Botëror të Pronësisë Intelektuale (Paris, shkurt 2011). 44 Kjo bazë të dhënash mundëson nga njëra anë mbajtësit e së drejtave të paraqesin markat e tyre tregtare, elementet dalluese të tyre, mundësinë e identifikimit të produkteve origjinale, mënyrën e paketimit, rrugët e trafikimit etj., dhe nga ana tjetër, mundëson shfrytëzimin e këtij informacioni nga ana e autoriteteve doganore. Në rastin e Shqipërisë, sidomos në mungesë të një sistemi elektronik të përmendur më sipër, kjo bazë të dhënash përbën një burim shumë të rëndësishëm informacioni, por gjithsesi të pjesshëm. Kjo sepse thjesht u mundëson autoriteteve doganore disa të dhëna shtesë mbi produktet origjinale dhe false, por nuk mundëson asgjë për nga ana procedurale. Pavarësisht se ky portal është i shfrytëzueshëm në çdo kohë, nga kudo dhe nga kushdo që ka akses (mënyra e aksesit është e thjeshtë, mjafton një emër përdoruesi, një fjalëkyç dhe një lidhje interneti), duhet bërë e qartë që në fillim që IPM nuk mund në asnjë rast të shërbejë si provë në rast konfliktesh si dhe nuk mund të zëvendësojë kërkesën për veprim dhe informacionet shtesë bashkëlidhur saj të mbajtësit të së drejtës. IPM u shërben autoriteteve doganore për të ngritur dyshime sa më të bazuara, por në çdo rast ai që gëzon atributin e vërtetimit të dyshimeve është vetëm dhe vetëm mbajtësi i së drejtave. Mbrojtja pronësisë intelektuale nuk do të jetë asnjëherë plotësisht e realizuar, edhe sikur autoritetet doganore të jenë të suksesshme në punën e tyre, nëse mungon një bashkëpunim dhe shkëmbim informacioni ndërmjet aktorëve të tjerë të përfshirë në mbrojtjen e pronësisë intelektuale, të tillë si policia, inspektorati i mbikëqyrjes së tregut, tatimet etj. Në këtë rast hallkat e zinxhirit do të ishin të shkëputura, autoritetet nuk do të vepronin si një trup i vetëm dhe mbrojtja e interesave dhe siguria e qytetarëve nuk do të siguroheshin. Pikërisht për të arritur këtë qëllim faktor kyç suksesi, është hartuar Strategjia Kombëtare e Pronësisë Intelektuale dhe Industriale Pavarësisht ushtrimit në mënyrë individuale të interesit publik nga autoritetet e ndryshme shtetërore, të përfshira në sistemin e zbatimit të të drejtave të pronësisë intelektuale, duhet theksuar se interesat publike të kërkuara nga autoritetet shtetërore nuk janë kontradiktore. Ato plotësojnë aspekte të veçanta të interesit të përbashkët që është parandalimi dhe luftimi i shkeljeve në fushën e pronësisë intelektuale. 42 Ky sistem njihet me emrin 'Asycuda World'. 43 Shih: 44 Kunio Mikuriya, Sekretar i Përgjithshëm i OBD "Fjala e hapjes", në %20Kunio%20Mikuriya%20WCO%20Opening%20Speech.pdf

46 46 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Duhen përmendur dhe dy faktorë të tjerë shumë të rëndësishëm në garantimin e suksesit në zbatimin e pronësisë intelektuale: bashkëpunimi me mbajtësit e së drejtave, i parashikuar shprehimisht edhe në ligjin vendas, dhe ndërgjegjësimi i publikut. Nëse një medalje ka dy anë, njëra prej tyre është në çdo rast mbajtësi i së drejtave. Ata janë personat direkt të cenuar, personat e interesuar, personat përfitues, personat që sigurojnë informacionet etj. Ndaj është e kuptueshme që pa një bashkëpunim të të gjithë aktorëve shtetërorë me mbajtësit e së drejtave çdo tentativë për mbrojtjen e pronësisë intelektuale do të ishte e dështuar që pa filluar. Faktori tjetër është publiku, janë vetë qytetarët. Nëse nuk ndërgjegjësohen qytetarët në lidhje me konsumin e produkteve false dhe pirate, rreziku i këtyre produkteve do të jetë gjithmonë i pranishëm. Ky ndërgjegjësim, siç parashikon dhe Strategjia Kombëtare, duhet të fillojë që në shkollat fillore dhe duhet të jetë pjesë e kurrikulave të saj. Literatura - Asakura H., World History of the Customs and Tariffs, Customs Co-operation Council (Organizata Botërore e Doganave), Bruksel, BASCAP, Estimating the global economic and social impacts of counterfeiting and piracy - A report commissioned by business action to stop counterfeiting and piracy, shkurt Buletini Fiskal dhe Buletini Tregtar i viteve 201 dhe Frontier Economics, The Impact of Counterfeiting on Governments and Consumers Report, dhjetor OECD, The Economic Impact of Counterfeiting and Piracy, 2008 Report - Organizata Botërore e Doganave, SAFE FRAMEWORK OF STANDARDS, Qershor Revista Monitor nr. 34(494), Rëndësia e logove, fq. 22, Tiranë, 5 shtator EC, Raport Progresi i vitit 2010 për Shqipërinë - Simpoziumi Ndër-Rajonal "Enforcement of Intellectual Property Rights", informacion i paraqitur nga Drejtoria e Përgjithshme e Doganave, Beograd 6-7 shtator, Ligji Nr. 9590, datë , Për Ratifikimin e Marrëveshjes së Stabilizim - Asociimit ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komuniteteve Evropiane e Shteteve të tyre Anëtare, publikuar në Fletoren Zyrtare Nr. 87, datë 14 gusht VKM nr.nr.760, datë Për miratimin e Strategjisë Kombëtare të Pronësisë Intelektuale dhe Industriale, Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 205, datë , Për Dispozitat Zbatuese të Kodit Doganor, i ndryshuar IMPACTSurveyDataCollectionToolReport.pdf blication.pdf statistics_2010.pdf %20Kunio%20Mikuriya%20WCO%20Opening%20Speech.pdf

47 STUDIM EMPIRIK MBI VLERËSIMIN E EFICENSËS TË POLITIKAVE AKTIVE SUBVENCIONUESE TË PUNËSIMIT TË TREGUT TË PUNËS NË SHQIPËRI Eleni VANGJELI 1, Sonela STILLO 2 Abstract Facing a high and ongoing pace of unemployment for more than a decade in Albania, interest has been shown on longer-term policies as a means against unemployment. Costs that could generate high unemployment rates for individuals and the society as well made the issue of employment policy was one of the main objectives of the country to improve the market situation. Employment policies mainly the active ones are an important element not only against unemployment but also in increasing the chances for employment to the unemployed persons. Lack of studies concerning the estimation of these policies in labor market has addressed the need to take into account the issue. The focus of our study is the theoretical and empirical analysis of different types of active policies. For the empirical analysis we have used data on the employment policies in Albania for In analyzing these data we came to conclusion that the employment subsidy programs for the unemployed job seekers are programs with greater impact on the reduction of unemployment. 1. Hyrje Para viteve 90, orientimi i strukturës ekonomike kryesisht drejt prodhimeve bujqësore dhe industrisë së lehtë dhe të rëndë, të shtrirë në çdo cep të vendit, kishin bërë të mundur arritjen e punësimit të plotë si në zonat rurale dhe ato urbane. Pas përmbysjes së rregjimit komunist, pas viteve 90, Shqipëria ka kaluar nëpër një proçes të ndryshimeve të mëdha ekonomike e sociale. Tranzicioni drejt ekonomisë të tregut solli një ekspansion në daljet e tregut të punës në termat e nivelit dhe përbërjes. Tregu i punës ju përshtat kushteve të reja ekonomike duke reduktuar punësimin dhe duke rritur papunësinë në rritme të papara më parë në Shqipëri. Shkalla e lartë e papunësisë, si në shumë vende të Evropës Lindore, ishte si rezultat i privatizimit masiv të ndërnarjeve jo produktive shtetërore të drejtuara nga qeveria si një pjesë e reformave makroekonomike dhe ristrukturimit. Analiza e treguesve të papunësisë tregon se niveli i papunësisë në fund të vitit 1992 ishte 26% që do të thotë trefishi i krahasuar me vitin paraardhës. 3 Ky nivel i lartë i papunësie vazhdoi deri në vitin 1995, vit mbas të cilit ajo filloi të ulet ndjeshëm në krahasim me vitin paraardhës. Kjo për arsye se një numër i madh të papunësh të regjistruar, kryesisht në zonat rurale, gjatë periudhës dolën nga skema e të papunëve të regjistruar pasi morën tokën e tyre në baze të ligjit mbi tokën dhe privatizimin. Në fund të vitit 1995 shkalla e papunësisë ishte 13%. Kjo prirje pozitive në uljen e papunësisë vazhdoi deri në fund të vitit 1996, kur niveli i saj arriti në 12.4%. Gjatë vitit 1997 për shkak të dëmtimeve që pësoi tregu i punës, shkalla e papunësisë u rrit përseri në nivelin 14.9%. Prirja në rritje e saj vazhdoi deri në fund të vitit 1999 duke arritur vlerën 18.4%. Më pas për periudhën në vazhdim ( ) vlerat e papunësisë kanë pësuar rënie duke arritur ne 13.2% për vitin Vitet e fundit vihet re 1 Universiteti FanS.Noli Korçë Albania Fakulteti i Ekonomisë Departamenti Financë Kontabilitet 2 Universiteti FanS.Noli Korçë Albania Fakulteti i Ekonomisë Departamenti Menaxhim 3 INSTAT Vjetari statistikor i treguesve socialë

48 48 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 një tendencë në rritje e papunësisë. Aktualisht sipas statistikave niveli i papunësisë për vitin 2010 është 13.83%. Duke u përballur me një ritëm të lartë dhe të vazhdueshëm të papunësisë për më shumë se një dekadë, në Shqipëri është shfaqur interesi për politika më afatgjata si mjet për luftimin e papunësisë. Përveç kuadrit të përgjithëshëm të zhvillimit ekonomik, përpjekjet e qeverisë për të ulur nivelin e papunësisë janë fokusuar në Politika Aktive të cilat kanë për qëllim largimin e njerëzve nga varësia e përfitimeve të papunësisë drejt përshtatjes në një treg konkurrues dhe të pavarur të punës. Politikat Aktive të Tregut të Punës përmbledhin një paketë programesh si: Ndërmjetësimi për punë dhe profesion Këshillimi për punë Formimi profesional Programet e nxitjes (subvencionimit) të punësimit Nga programet aktive, programet e nxitjes (subvencionimi) të punësimit janë ndër programet kryesore. Këto programe kanë për qëllim të nxisin punësimin dhe formimin profesional për punëkërkuesit e papunë. Nga viti 1999 e në vazhdim janë hartuar dhe zbatuar 7 programe nxitje (subvencionimi) punësimi. 1. Programi i nxitjes të punësimit të punëkërkuesve të papunë. Viti 1999 (VKM.69). 2. Programi i nxitjes të punësimit nëpërmjet formimit në punë. Viti 1999 (VKM.73). 3. Programi i nxitjes të punësimit nëpërmjet formimit institucional.viti 1999 (VKM.74). 4. Programi i nxitjes të punësimit të punëkërkueseve të papuna femra. Viti 2004 (VKM. 632). 5. Programi i nxitjes të punësimit të punëkërkuesve të papunë që kanë mbaruar arsimin e lartë. Viti 2008 (VKM.873). 6. Programi i nxitjes të punësimit nëpërmjet formimit në punë (trajnim i përgjithshëm) Viti 2008 (VKM. 47). 7. Programi i nxitjes të punësimit të punëkërkuesve të papunë në vështirësi.viti 2008 (VKM. 48). Shpenzimet publike në programet aktive të tregut të punës absorbojnë një përqindje domethënëse të burimeve kombëtare. Studiues të ndryshëm në mbrojtje të këtyre politikave, argumentojnë se ato janë instrumenti më i drejtpërdrejtë për reduktimin e papunësisë dhe varfërisë ndërmjet punëtorëve. Ndërkohë studiues të tjerë, kundër argumentojnë se PATP-të janë një harxhim i kotë i fondeve publike dhe se çdo përfitim i pjesëmarrësve në to bëhet gjithmonë në kurriz të punëtorëve të tjerë. Shpenzimet publike në programet aktive të tregut të punës absorbojnë një përqindje domethënëse të burimeve kombëtare. Shumë shtete si: (Hollanda, Danimarka, Suedia, Gjermania, Franca) shpenzojnë mbi 1% të GDP, ndërkohë që vendet e Europës Lindorë si: (Rep. Ceke, Hungari, Republika Sllovake, Poloni, Shqipëria ) kanë një nivel të ulët nën 0.5% të GDP. Gjithsesi, pyetja që shtrohet është se sa peshë duhet të kenë politikat aktive të tregut të punës ndaj politikave pasive apo mekanizmave të tjera rregulluese të tregut të punës. Nga analiza e këtyre politikave në vendin tonë konkludojmë se rapoti ALMP/PLMP ka

49 Studim empirik mbi vlerësimin e eficensës të politikave aktive subvencionuese të punësimit të tregut të punës në Shqipëri 49 ardhur duke u rritur ndërkohë që politikat pasive vazhdojnë të zenë një peshë specifike të madhe krahasuar me politikat aktive. Situata në tregun e punës në Shqipëri tregon se numri i programeve aktive ka ardhur duke u rritur, gjë që ka sjellë gjithashtu nevojën e zhvillimit të masave shkencërisht të justifikueshme për percaktimin e efektivitetit të tyre. Tabela 1. Shpenzimet në Politikat Aktive të Tregut të Punës si % e GDP Greqia 0, 24 0, 25 0, 17 0, 09 0, 14 0, 06 0, 14 - Austria 0, 52 0, 58 0, 56 0, 63 0, 61 0, 63 0, 71 0, 68 Belgjika 1, 22 1, 22 1, 11 1, 21 1, 18 1, 19 1, 29 1, 3 Rep. Ceke 0, 2 0, 2 0, 18 0, 19 0, 25 0, 25 0, 26 0, 25 Danimarke 1, 89 1, 87 1, 88 1, 77 1, 71 1, 58 1, 52 1, 31 Finlande 0, 89 0, 82 0, 84 0, 9 0, 95 0, 89 0, 89 0, 86 Francë 1, 19 1, 15 1, 11 1, 05 0, 95 0, 89 0, 92 0, 92 Gjermani 1, 23 1, 22 1, 24 1, 17 1, 07 0, 88 0, 85 0, 77 Hungari 0, 38 0, 48 0, , 3 0, 3 0, 28 0, 29 Itali 0, 57 0, 63 0, 71 0, 7 0, 63 0, 57 0, 5 0, 48 Luxemburg , 28 0, 41 0, 45 0, 5 0, 48 0, 48 Hollandë 1, 47 1, 47 1, 57 1, 5 1, 39 0, 3 1, 19 1, 09 Poloni 0, 25 0, 25 0, 22 0, , 42 0, 45 0, 5 Rep. Sllovake 0, 31 0, 38 0, 41 0, 29 0, 25 0, 34 0, 32 0, 22 Suedi 1, 75 1, 66 1, 58 1, 25 1, 22 1, 29 1, 38 1, 12 Shqipëria Burimi: Baza e të dhënave OECD 2008 Analiza e efektivitetit të këtyre programeve është dhe qëllimi i studimit tonë. Për të përcaktuar impaktin e këtyre politikave në tregun e punës ne përdorëm teknikat e regresionit të shumfishtë duke bërë një vlerësim makroekonomik të efekteve të ALMPs.Studimet empirike vlerësuese mbi efektet makroekonomike të ALMPs në vende të ndryshme europiane janë të pakta. Pjesa më e madhe e evidencave empirike vijnë nga fusha mikroekonomike, duke shqyrtuar efektet mesatare të programit për individet e trajtuar. 2. Rishikimi i literaturës Programet vlerësuese europiane para 1994, janë rishikuar në studimet e Heckman et.al (1999) dhe më vonë nga Kluve dhe Schmidt (2002) si studime shtesë për programet deri në vitin Të parat njihen si studime vlerësuese të gjeneratës së parë, meqë përfshijnë vlerësime të politikave të reja për kohën, duke zbatuar teknika pothuajse të reja ekonometrike mbi të dhëna akoma fillestare. Pjesa tjeter, përbën gjeneratën e dytë të studimeve europiane vlerësuese dhe karakterizohet nga politika më të avancuara dhe më të zgjeruara, nga një metodologji më e thellë dhe më shpejt e zhvilluar, dhe shpesh nga të dhëna më të sakta. Studime të tjera mbi eksperiencën e PATP-ve gjenden në

50 50 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Martin (2000) dhe Martin dhe Grubb (2001), të cilat japin një përshkrim të eksperiencës së vendeve të OECD-së në lidhje me masat aktive në tregun e punës. Heckman et al.(1999) prezanton një pamje të studimeve mikroekonomike në SHBA dhe Europë. Heckman et. al. (1999) 4 ka arritur në përfundimin se, programet e trajnimit dhe punësimit të diktuara nga qeveria kanë ndikime të ndryshme në grupe të ndryshme demografike dhe ndikojnë më shumë personat me aftësi të kufizuar. Kluve dhe Schmidt (2002) 5 duke përmbledhur studimet vlerësuese europiane mbështetën përfundimin e mësipërm duke konkluduar se programet subvencionuese të sektorit privat janë më të mira se programet subvencionuese të sektorit publik dhe programet e trajnimit mund të ndihmojnë në përmirësimin e prespektivës të tregut të punës për punëtorët e papunë. Rezultat i qëndrueshëm mbeten efektet pozitive të programeve të asistencës për kërkim të punës pasi janë masa më pak të kushtueshme. Boone and van Ours (2004) 6 në vlerësimet e tyre makroekonomike arritën në përfundimin se, egziston një mardhënie pozitive midis shpenzimeve mbi politikat e punësimit dhe efekteve në tregun e punës. Nga një përmbledhje e studimeve mbi reformat e tregut të punës në vendet në tranzicion Boeri (1997) tregoi se skemat e subvencionimit të punësimit dhe programet e punëve publike nuk kanë qenë shumë të suksesshme. Efektet e ALMPs ndryshojnë në varësi të grupeve në fokus. Kështu masat aktive tentojnë të jenë më të qëndrueshme për grupet me më shumë dizavantazh, por ato mund të jenë gjithashtu të dobishme edhe për grupet me edukim më të lartë. Në lidhje me vëzhgimet e mëparshme efektet e ALMPs ndryshojnë në varësi të përmasave të programit (numurit të pjesmarësve në program). Programet e vogla me një numër të vogël pjesmarësish janë më efektive ndërkohë që programet e mëdha kanë një impakt negativ në cilësi. Efektet e ALMPs janë specifike sipas vendeve dhe varen nga faktorë të tillë si situata e përgjithëshme ekonomike, niveli i papunësisë dhe cilësia e shërbimit publik të punësimit. 3. Të dhënat Në realizimin e këtij kërkimi u përdorën të dhëna sekondare. Këto të dhëna u siguruan nga Institucione të ndryshme si SHKP (Shërbimi Kombëtar i Punësimit) dhe INSTAT (Instituti i Statistikave). Seleksionimi i të dhënave statistikore mbi programet e punësimit që u morën në studim, i përkasin periudhës nga viti 1999 deri Në këtë periudhë u zgjodhën programet aktive që kishin një shtrirje kohore më të gjatë në tregun e punës. Konkretisht u përzgjodh: - Programi i nxitjes (subvencionimit) të punësimit të punëkërkuesve të papunë [ALMP 1] Meqenëse brenda këtij programi ka nën programe me kohëzgjatje te ndryshme të trajtimit të të papunëve i kemi analizuar ato veç e veç si [ALMP1/1] me kohezgjatje të programit 3-6 muaj dhe [ALMP1/2] me kohezgjatje të programit 1 vit, 4 Heckman J, at al (1999) The Economics and Econometrics of ALMP Handbook of Labour Economics, Vol.3, North-Holland, Amsterdam. 5 Kluve Jochen and Schmidt Christoph (2002) Can training and employment subsidies combat Europian Unemployment. Economic Policy 35: Fq Boone Jan and van Ours Jan (2004) Effective Active Labour Market Policies Discussion Paper 1335 IZA, Bonn, Germany

51 Studim empirik mbi vlerësimin e eficensës të politikave aktive subvencionuese të punësimit të tregut të punës në Shqipëri 51 - Programi i nxitjes (subvencionimit) së punësimit të punëkërkuesve të papunë nëpërmjet formimit në punë [ ALMP2]. Programet e tjera nuk u morën në konsideratë për arsye se koha e zbatimit të tyre ishte relativisht e shkurtër nga 1-5 vjet. 4. Metodologjia e kërkimit Për përcaktimin e impaktit të programeve active, kemi përdorur analizën sasiore të të dhënave statistikore, duke ndërtuar modelet e regresionit. Për zgjedhjen e variablave të modelit u mbështetëm në vlerësimin makroekonomik, që vendos një mardhënie ekonometrike midis agregatëve kryesorë makroekonometrikë (papunësia, punësimi, pagat reale) dhe përmasave të ndryshme të madhësisë së Politikave Aktive (Shpenzimeve (subvencionimeve) të kryera). Testimi i modelit të regresionit u bë me programin SPSS 17. Për të analizuar ndikimin që mund të kenë programet e ndryshme aktive mbi nivelin e punësimit, u ndërtua një model i regresionit të shumfishtë. Ndërtimi i këtij modeli mori parasysh kërkimet nga literatura, duke bërë përshtatjen me mundësitë që ofronte tregu vendas. Si variabla të pavarur të modelit kemi zgjedhur shpenzimet vjetore (subvencionimet) të kryera për zbatimin e programeve të ndryshme aktive dhe inflacionin (ndryshimin në nivelin e çmimeve të konsumit). Normën e inflacionit e kemi përfshirë në model për të rritur shkallën e shpjegimit të variacionit të punësimit nga variablat e pavarur në model. Një nga kufizimet e modelit është mungesa e vrojtimeve në periudha më të gjata kohore në mënyrë që numri i vrojtimeve të tejkalojë disa herë numrin e variablave në model. Variabli i varur i modelit është punësimi (dalja nga papunësia) për secilën nga këto programe. Ekuacioni 1 Punësimi = f (Shpenzimet për çdo program, Inflacioni) Modeli konceptual i regresionit paraqet nga Ekuacioni 2. Ekuacioni 2 Y = β 0 + β 1 X + β 2 π + µ i H o : β 1 = 0, β 2 = 0 H a : Të paktën njëra nga β 0 α = Analiza e variablave Para se të ndërtojmë modelin e përcaktuesve të Punësimit, është e nevojshme të bëhet një analizë e variablave.tabela 1 paraqet variablat dhe përfaqësuesit përkatës. Tabela 1. Variablat, përfaqësuesit dhe burimet e të dhënave Variablat Përfaqësues të variablave Burimi i të dhënave Punësimi Punësimi për çdo program (numur) = Y SHKP Shpenzimet Inflacioni Shpenzimet e përshtatura me nivelin e Papunësisë dhe GDP/frymë (%) = X Ndryshimi i çmimeve të konsumit (%) = π SHKP, INSTAT Banka e Shqipërisë INSTAT Një nga problemet që lidhet me vlerësimin e ekuacionit (2) është se në qoftë se papunësia rritet shpenzimet e Politikave Aktive janë gjithashtu të prirura të rriten [Boone and van Ours, 2004]. Për të normalizuar këtë, shpenzimet vjetore të tipeve të ndryshme të

52 52 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 programeve aktive janë përshtatur si përqindje e shpenzimeve të PATP / për punëtor të papunë kundrejt GDP/për frymë. Ku : PATP - Shpenzimet totale vjetore për programet e ndryshme aktiv në mil/lek. P - Numri gjithësej vjetor i punëkërkuesve të papunë. GDP - Produkti i brendëshëm bruto në mil/lek. N - Numri i popullsisë së vendit. F - Numri i forcës së punës. patp - Shpenzimet për çdo program si % ndaj GDP. p - Raporti i punëkërkuesve të papunë ndaj forcës të punës (Niveli i papunësisë). f - Norma e pjesmarjes të forcës të punës kundrejt popullsisë. Për përcaktimin e shenjës së pritur të treguesve, do analizojmë si ndikon ndryshimi i variablave përcaktues në nivelin e punësimit. Kështu, përsa i takon: - Shpenzimeve të përshtatura për çdo program mendohet se sa më i madh të jetë ky tregues aq më i madh do të jetë numuri i të punësuarve nga programi përkatës, pra shenja e pritur e këtij treguesi pritet të jetë pozitive. - Inflacioni sa më i madh të jetë ky tregues (rritja e nivelit të çmimeve, pagave) aq më i madh është niveli i punësimit në vend pra shënja e pritur e këtij treguesi pritet të jetë pozitive. Tabela 2 prezanton modelin e përcaktuesve të variablit të varur. Tabela 2 Modeli i përcaktuesve të variablit të varur Variablat Përfaqësuesi Shënja e hipotezës Ndryshore e varur Punësimi Punësimi për çdo program (numur) = Y + Ndryshore të pavarur Shpenzimet e përshtatura me nivelin e Shpenzimet Papunësisë dhe GDP/frymë (%) = X + Ndryshimi i çmimeve të konsumit(%) = π Inflacioni + 5. Interpretimi i rezultateve të modelit Rezultatet e përmbledhura të modelit të regresionit janë paraqitur në Tabelen 3. Tabelat e regresioneve janë vendosur në fund të studimit. (Apendiks 1). Tabela 3 Rezultatet përmbledhëse të regresionit Regresioni R R 2 Rëndësia Koeficienti β Regresioni Regresioni Regresioni Regresioni

53 Studim empirik mbi vlerësimin e eficensës të politikave aktive subvencionuese të punësimit të tregut të punës në Shqipëri 53 Regresioni 1: Për programin e nxitjes (subvencionimit) të punësimit të punëkërkuesve të papun [ALMP 1]. Testimi tregon se ka një mardhënie të fortë lineare midis variablave të pavarur dhe atij të varur në model R = Modeli ka fuqi shpjeguese të lartë: R 2 = Meqënëse sig. = < 0.05 variablat e pavarur në model shpjegojnë mirë variablin e varur. Nga rezultatet e testit t kemi këto gjetje: Programi aktiv [ALMP 1] parashikohet si i rëndësishëm për punësimin p = Modeli parashikon që për cdo një % rritje në shpenzimet e përshtatura për këtë program, punësimi do ritej me punëtorë (β 1 = 1.025). Inflacioni megjithëse ka ndikim në punësim (β 2 = 0.059) nuk është i rëndësishëm pasi p = > Ekuacioni i regresionit për këtë program shkruhet: Y = β X π + µ i Regresioni 2: Për programin e nxitjes (subvencionimit) të punësimit të punëkërkuesve të papunë [ALMP 1/1]. Kohezgjatja e programit 3-6 muaj. Testimi tregon se ka një mardhënie të fortë lineare midis variablave të pavarur dhe atij të varur në model R = Modeli ka fuqi shpjeguese të lartë: R 2 = Meqënëse sig. = < 0.05 variablat e pavarur në model shpjegojnë mirë variablin e varur. Të gjitha variablat kanë shenjën e pritur. Nga rezultatet e testit t kemi këto gjetje: Programi aktiv [ALMP 1/1] parashikohet si i rëndësishëm për punësimin p = Modeli parashikon që për çdo një % rritje në shpenzimet e përshtatura për këtë program punësimi do ritej me punëtorë (β 1 = 0.932). Inflacioni megjithëse ka ndikim në punësim (β 2 = 0.121) nuk është i rëndësishëm pasi p = > Ekuacioni i regresionit për këtë program shkruhet: Y = β X π + µ i Regresioni 3: Për programin e nxitjes (subvencionimit) të punësimit të punëkërkuesve të papunë [ALMP1/2]. Kohezgjatja e programit 1 vit. Testimi tregon se ka një mardhënie të fortë lineare midis variablave të pavarur dhe atij të varur në model R = Modeli ka fuqi shpjeguese të lartë: R 2 = Meqënëse sig. = < 0.05 variablat e pavarur në model shpjegojnë mirë variablin e varur. Edhe për këtë program të gjitha variablat kanë shenjën e pritur të hipotezës. Nga rezultatet e testit t kemi këto gjetje: Programi aktiv (ALMP 1/2) parashikohet si i rëndësishëm për punësimin p = Modeli parashikon që për çdo një % rritje në shpenzimet e përshtatura për këtë program, punësimi do ritej me 1, 000 punëtorë (β 1 = 1.000). Inflacioni megjithëse ka ndikim në punësim (β 2 = 0.09) nuk është i rëndësishëm pasi p = > Ekuacioni i regresionit për këtë program shkruhet: Y = β X π + µ i Regresioni 4: Për programin e nxitjes (subvencionimit) të punësimit të pu. pa nëpërmjët formimit në punë [APMP 2]. Testimi tregon që ka një mardhënie të fortë lineare midis variablave të pavarur dhe atij të varur në model R = Modeli ka fuqi shpjeguese relativisht të lartë: R 2 = Në tabelën e testit F meqënëse sig. = < 0.05 variablat e pavarur në model shpjegojnë

54 54 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 mirë ndryshimin në variablin e varur. Të gjitha variablat kanë shënjën e pritur. Nga rezultatet e testit t kemi këto gjetje: Programi aktiv [ALMP 2] parashikohet si i rëndësishëm për punësimin p = Modeli parashikon që për çdo një % rritje në shpenzimet e përshtatura për këtë program, punësimi do ritet me punëtorë (β 1 = 0.789). Inflacioni megjithëse ka ndikim në punësim (β 2 = 0.153) nuk është i rëndësishëm pasi p = > Ekuacioni i regresionit për këtë program shkruhet: Y = β X π + µ i 6. Permbledhje dhe konkluzione Duke përmbledhur analizën e mësipërme konkludojmë: -Programet aktive të punësimit kanë ndikim të rëndësishëm në nivelin e punësimit. -Në qoftë se krahasojmë ndikimin e secilit program në punësim, programi i nxitje(subvencionimit) të punësimit të punëkërkuesve të papunë [ALMP 1] ka ndikim më të madh në nivelin e punësimit se programi i nxitjes (subvencionimit) të punësimit të punëkërkuesve të papunë nëpërmjet formimit në punë [ALMP 2] -Krahasimi i nën programeve brenda [ALMP 1] tregon se, programi [ALMP 1/2] me kohëzgjatje të programit deri 1vit ka ndikim më të madh se programi [ALMP 1/1] me kohëzgjatje të programit 3-6 muaj. - Programet trajnuese rregjistrojnë impakt pozitiv në nivelin e punësimit. Krahasuar me këto programe, programet subvencionuese në sektorin privat tregojnë një performancë më të mirë. - Përfundimisht, programi i subvencionimit të punësimit ne sektorin privat është programi që ka dhënë ndikim më të madh në punësim në tregun tonë të punës me një kosto më të ulët. Këto konkluzione janë në sinkron me rezultatet e arritura nga studiues të ndryshëm në vlerësimin e politikave aktive në Evropë dhe vendet në tranzicion. Sipas studimeve vleresimeve në Evropë rezulton se programet subvencionuese të sektorit privat janë më të mira se programet subvencionuese të sektorit publik po gjithashtu programet e trajnimit ndihmojnë në përmirësimin e prespektivës të tregut të punës për punëtorët e papunë. Nga ana tjetër edhe studimet mbi reformat e tregut të punës në vendet në tranzicion tregojnë se programet e punëve publike nuk kanë qenë shumë të suksesshme. Rezultat i qëndrueshëm mbeten efektet pozitive të programeve të asistencës për kërkim të punës pasi janë masa më pak të kushtueshme. Nga sa më sipër shikojme se efektet e ALMPs janë specifike sipas vendeve dhe varen nga faktorë të tillë si situata e përgjithëshme ekonomike, niveli i papunësisë dhe cilësia e shërbimit publik të punësimit. Qeveritë të cilat përballen me problemet ekonomike dhe sociale të shoqëruara me numrin e madh të të papunëve, si dhe të varfërisë që vjen si pasojë e kësaj, ju lind nevoja të përdorin programet aktive si një instrument për të zgjidhur problemet e komplikuara të papunësisë afatgjatë dhe të mospërputhjeve strukturore. Gjithsesi këto qeveri duhet të jenë realiste rreth asaj çfarë Politikat Aktive të Tregut të Punës mund të arrijnë dhe të përcaktojnë burimet në bazë të efektivitetit të kostos, me qëllim arritjen e një niveli më të lartë punësimi.

55 Studim empirik mbi vlerësimin e eficensës të politikave aktive subvencionuese të punësimit të tregut të punës në Shqipëri 55 Literatura Arellano, F.A. (2005), "Do training programmes get the unemployed back to work? A look at the Spanish experience", Working Paper Fq.05-25, Economics Series 15. Boeri, T.(1997) Labour market Reforms in Transition Economies Fq Boone, J and J. van Ours (2004) Effective Active Labour Market Policiea Discussion Paper 1335, Bonn, Germany. Calmfors, L, A. Forslund and M. Hemstrom (2002), "Does Active Labour Market Policy work? Lessons from the Swedish Experiences", Working Paper 675 (4), Munich. Cockx, B. (2003), "Vocational Training of Unemployed Workers in Belgium", IZA Discussion Paper 682, Bonn. Cockx, B. and C. Gobel (2004), "Subsidized employment for young long-term unemployed workers - an evaluation" Eurostat (2008), European Social Statistics: Labour Market Policy - Expenditure and participants - Data 2008, Hamalainen, K. (2002), "The Effectiveness of Labour Market Training in Different Eras of Unemployment", VATT Publication 32. Heckman, J.J., R.J. LaLonde and J.A. Smith (1999), "The economics and econometrics of active labour market programs",. Handbook of Labor Economics Vol.3, Amsterdam.. ILO (2004) Rishikim i politikave të punësimit në shqipëri Gjenevë 2004 INSTAT Instituti i statistikave Kluve, J., D. Card, M. Fertig, M. Gora, L. Jacobi, P. Jensen, R. Leetmaa, L. Nima, E. Patacchini, S. Schaffner, C.M. Schmidt, B. van der Klaauw and A. Weber (2005), Study on the effectiveness of ALMPs, report prepared for the European Commission, DG Employment, Social Affairs and Equal Opportunities. Kluve, J. and C.M. Schmidt (2002), "Can training and employment subsidies combat European unemployment?", Economic Policy 35, Fq Leetmaa, R. (2004), "Evaluation of Active Labour Market Programmes in Estonia". Martin, J.P. and D. Grubb (2001), "What works and for whom: a review of OECD countries' experiences with active labour market policies", IFAU Working Paper 2001:14. OECD (2005), Labour Market Program and Activation Strategies Evaluatig the impact OECD Employment outlook. Fq O Leary, Christopher, Alena Nesparova, Alexander Samorodov (2001) Manual on Evaluation of Labour Market Policies in Transition Economies ILO Geneva Fq SHKP Sherbimi Kombetar i Punesimit. Te dhena statistikore Apendiks 1 -Tabelat e regresioneve REGRESSION /MISSING LISTWISE /STATISTICS COEFF OUTS R ANOVA /CRITERIA=PIN(.05) POUT(.10) /NOORIGIN /DEPENDENT Punesimi /METHOD=ENTER Shpenzimet Inflacioni Regression 1 Variables Entered/Removed (b) Model Variables Entered Variables Removed Method 1 Inflacioni, ShpenzimetPolitika Aktive ALMP 1. Enter a All requested variables entered. b Dependent Variable: Punesimi

56 56 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate 1.988(a) a Predictors: (Constant), Inflacioni, Shpenzimet politika aktive ALMP 1 ANOVA (b) Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression (a) Residual Total a Predictors: (Constant), Inflacioni, Shpenzimet politika aktive ALMP 1 b Dependent Variable: Punesimi Coefficients (a) Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients t Sig. Model B Std. Error Beta B Std. Error 1 (Constant) Shpenzimet ALMP Inflacioni a Dependent Variable: Punesimi Regression 2 Variables Entered/Removed (b) Model Variables Entered Variables Removed Method 1 Inflacioni, Politika aktive ALMP 1/1. Enter a All requested variables entered. b Dependent Variable: Punesimi Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate 1.981(a) a Predictors: (Constant), Inflacioni, Shpenzime politika aktive ALMP 1/1 ANOVA (b) Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression (a) Residual Total a Predictors: (Constant), Inflacioni, Shpenzime politika aktive ALMP 1/1 b Dependent Variable: Punesimi

57 Studim empirik mbi vlerësimin e eficensës të politikave aktive subvencionuese të punësimit të tregut të punës në Shqipëri 57 Coefficients(a) Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients t Sig. Model B Std. Error Beta B Std. Error 1 (Constant) Shpenzime ALMP 1/ Inflacioni a Dependent Variable: Punesimi Regression 3 Variables Entered/Removed (b) Model Variables Entered Variables Removed Method 1 Inflacioni, Politika Aktive ALMP 1/2. Enter a All requested variables entered. b Dependent Variable: Punesimi Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate 1.993(a) a Predictors: (Constant), Inflacioni, Shpenzime politika aktive ALMP 1/2 ANOVA (b) Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression (a) Residual Total a Predictors: (Constant), Inflacioni, Shpenzime politika active ALMP 1/2 b Dependent Variable: Punesimi Coefficients (a) Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients t Sig. B Std. Error Beta Zero-order Partial 1 (Constant) Shpenzime ALMP 1/ Inflacioni a Dependent Variable: Punesimi

58 58 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Regression 4 Variables Entered/Removed (b) Model Variables Entered Variables Removed Method 1 Inflacioni, Politikat aktive ALMP 2. Enter a All requested variables entered. b Dependent Variable: Punesimi Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate 1.874(a) a Predictors: (Constant), Inflacioni, Shpenzime politikat aktive ALMP 2 ANOVA (b) Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression (a) Residual Total a Predictors: (Constant), Inflacioni, Shpenzime politikat aktive ALMP 2 b Dependent Variable: Punesimi Coefficients (a) Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients t Sig. B Std. Error Beta B Std. Error 1 (Constant) Shpenzime Politikat aktive ALMP Inflacioni a Dependent Variable: Punesimi

59 SUPSIDIES IN AGRICULTURE AND THEIR ROLE IN ENHANCING THE COMPETITIVENESS OF MACEDONIAN AGRICULTURAL PRODUCTS Marija ACKOVSKA Ph.D. and Neda PETROVSKA - ANGELOVSKA Ph.D. 1 Abstract The main purpose of the research was to give clear perspective of domestic agricultural subsidies that was given in the period of , with their impact on Macedonian agriculture products competitiveness. Main finding of the domestic subsidies effects on agricultural products competitiveness states that countries should have positive impact on growing competitiveness through declining of import of such agricultural products, because of lower domestic prices. Trade balance indicates that there was declining of the agricultural products import. This should be positive signal concerning Macedonian agricultural products competitiveness, as a consequence of domestic financial support through subsidies. The research methodology use historical data from appropriate state institutions and theoretical knowledge concerning international trade. Key words: agriculture products, competitiveness, subsidies, Republic of Macedonia. Subsidies in agriculture and their role in enhancing the competitiveness of Macedonian agricultural products The instruments of external trade protection used by the state may be trade and non-trade instruments. No matter which group they belong to, the goal is similar, to protect the domestic economy from the impact of foreign competition. Subsidies as an instrument of foreign trade protection might have an impact on the international competitiveness of products in agro sector which can be seen from the balance of exports and imports of agricultural products. If the subsidies achieve the objective of reducing the import of subsidized products by maintaining domestic level of prices lower than that of imported goods, it is considered that they made a positive impact on increasing of the competitiveness of products. 1. Subsidies as an instrument of foreign trade and their treatment by the WTO Subsidies belong to the group of direct qualitative instruments of external trade protection that influence the price of goods which are subject to foreign exchange. Subsidies are a common name for the preferences and premiums which are applied to reduce the cost of domestically produced goods for which they refer to. The WTO classifies the subsidies in agriculture into three groups depending on what types of subsidies are prohibited, which are causing reaction to the international organization and others which cause not a reaction to the international organization (Kikerkova, 2004).. Amber box contains the subsidies that are prohibited, because when they are used discrimination of the foreign products in the domestic market, takes place. All measures and policies for domestic support to agricultural production that disrupt the production and the market are placed in this box. 1 Institute of Economics-Skopje

60 60 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 The blue box is indeed the Amber box with conditions designed to reduce distortions in the market. Subsidy that is prohibited in the Amber box can be found in this box, if such a support at the same time requires farmers to reduce production. These measures are related to assistance programs for limiting the production and are calculated according to fixed production data from past periods. Subsidies in the green box must not distort the market, or at most part to cause minimal disturbances. They must be financed by the government, not from the consumers paying high prices. In addition, they may not include marketing support. These measures should be set as programs that do not refer to specific products with direct income support for farmers which is not connected, or in other words not paired decoupled with the current level of production or prices. These subsidies should be used for environmental protection, regional development, scientific - research and development of human resources. Under the Uruguay Round of GATT negotiations that were held in the period 1986/1993, 25 countries agreed to reduce the volume and value of their subsidized exports by value and drawn for the period from 1995/96 to 2000/01 year. The largest share in total world exports of subsidized agricultural products had the EU countries with 84% shares of the market because of the large discrepancy between the high protected home prices and low world prices (Leetmaa, Ackerman 2005). Member States of the WTO in the framework of the so-called Doha round of negotiations agreed to cut the export subsidies till 2011, while developing countries are provided with additional 5 years. 2. Analysis of subsidies in Macedonian agriculture In the global system of world competition, Macedonia is staying handicapped because of the relatively small batches of production, which does not allow the use of noneconomic methods in the world market (as the stronger countries do), but only by using the specific natural conditions and traditions with high quality and competitive prices (Pesevski, Anakiev, 2003). In order Macedonian agricultural complex to be competitive on the international scale it is required the state to provide support in production and export of agricultural products, measures, regulations and resources. Also, it is necessary Macedonia to increase the number of strategic partners in the international exchange in order to reduce the risk of transmission of the possible instability with the countries that the trade has taken place. In 2009 the Evropean Union was the most important partner of the Republic of Macedonia in the trade with agro-food and fishery products, with a total value of trade (exports and imports) of 49.6%. Measures for direct payments are a fundamental instrument of national policy to support agriculture and it consists of direct payments per hectare in the production of vegetable crops and cattle per head of livestock. The measures to support the agriculture in the past have been allocated in a number of traditional products with no defined concept in context of expected effects and objectives to be achieved, as well as the dominant social character. The policy for agricultural production support is destined for the following target categories of products or manufacturers:

61 Subsidies in agriculture and their role in enhancing the competitiveness of Macedonian agricultural product 61 - Support for the competitors, export-oriented products that are in demand, particularly in the Evropean markets (tobacco, production of quality grapes and wines, lamb, fruits and vegetables); - Production of alternative crops/traditional products with export potential (organic production, oil products for bio-fuel, production of flowers, small fruits and nuts, asparagus, broccoli, snails, ostriches, aromatic and medicinal herbs); - Support for the traditional products which have a social importance in rural areas and the importance of providing basic food for the population;; and - Production of high yielding certified seed and seedlings. The annual program for financial support to agriculture in the period from 2007 to 2011 (along with the planned figures for 2011) will be paid around 273 million Euros of direct payments for support of crop and livestock production. Tab. 1 Overview of subsidies crop and animal production by years (in Euros) Measures * Total: Crop production 3,135,053 18,148,208 37,434,853 47,833,876 59,197, ,749,873 Animal production 11,814,256 11,381,922 23,334,528 28,226,384 33,106, ,863,780 Total: 14,949,321 29,530,130 60,768,381 76,060,261 92,304, ,613,653 Source: Programs for financial support in agriculture (Official Gazette of RM 3 / 09, 7 / 10, 13/11), Ministry of Agriculture, Forestry and Water Management *Program Planned amounts for financial support in agriculture for 2011 (Official Journal of Republic of Macedonia 13/2011) Direct payments for crop production are divided into several groups of products that can be classified as farming, vegetables, fruit, vineyards and tobacco. In 2007 the biggest share in total funds disbursed from the crop production was wheat (61.3%). Assistive oil and grain crops in 2010 amounted to Denars per one hectare. Table 2: Direct payments for crop production in 2007 (in Euros) Measures Amount Wheat 1,921,561 Oils crops 219,011 Seed for grain and oil crops 106,528 Greenhouse production 184,116 Industrial pepper 25,425 New Vineyard 304,988 New fruit crops 321,829 Fruit seedling material 1,140 Pastures 21,173 Source: as in Table 1 Direct payments vegetable production in 2010 amounted to EUR/ha for greenhouse production Den/hectare of existing vineyards Den/hectare of

62 62 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 new vineyards 140,000 Den/hectare, for existing fruit plantations Den/hectare, for new fruit orchards Den/hectare, for tobacco production 60 Den/kg. Table 3: Direct payments for crop production in 2010 Measures Amount Cereal and oil crops 8,000 den/ha Vegetable production 20,000 den/ha Greenhouse production 80,000 den/he Existing Vineyard 40,000 den/he Existing fruit crop 18,000 den/he New Vineyard 140,000 den/he New fruit crops 90,000 den/he Tobacco production 60 den/he Source: Same as Table 1 The direct payments for livestock production are divided into several groups: live cattle, beef from a slaughterhouse, sold cow milk, sheep, goats, pigs, pork form a slaughterhouse, broilers from a slaughterhouse, bees and stocking fishing. In 2007 the biggest share in total funds disbursed for livestock production were the farms that has at least 5 head of cattle (57%) in possession and farms with a minimum of 50 sheep heads (31%) in possession. Table 4: Direct payments for livestock production in 2007 (Euros) Measures Amount Farms with a minimum of 5 registered cattle herds 6,692,172 Farms with a minimum of 30 registered cattle herds 15,288 Cows of noble races 19,689 Farms with a minimum of 50 head sheep 3,611,480 Farms with a minimum of 30 goats throats 238,047 Sold a minimum of 5 fattening pigs in slaughterhouses 717,151 Purchase of pedigree pigs heads 52,117 Broilers bred and sold 111,126 Stocking fishing waters 84,691 Purchase of bee nuclei 19,212 Source: same as in Table 1 Direct payments marked animals cattle in 2010 amounted to Den/animal, cows milk sold for 2.50 Den/liter, from a slaughter cattle in Den/animal, throats marked for 900 sheep Den/animal, etc

63 Subsidies in agriculture and their role in enhancing the competitiveness of Macedonian agricultural product 63 Table 5: Direct payments for livestock production in 2010 Measures Marked cattle h eads Sold cow's milk Betrayed throat s cattle in a slaughterhouse Marked throats sheep Marked throats goats Sows Pigs in a slaughterhouse Broilers at slaug hter Amount 2,500 den/head 2,50 den/l 1,500 den/head 900 den/head 800 den/head 700 den/head 1,000 den/head 25 den/c hick Source: same is in table 1 Direct payments for farming from plant origin should lead to an increase in planted area or increase the quantity produced, which can be seen the effects of their application. Table 6: Review of planted areas of subsidized crops Cultures Cereals 180, , ,421 Industrial crops Vegetables 21,380 22,320 22,640 58,204 57,914 59,319 Vineyards 21,312 21,800 19,960 Total: 281, , ,340 Source: Agricultural Annual Report 2009 From the data on the planted areas by years of subsidized crops it can be seen that the greatest increase is found in vegetable crops, whereas vineyards plantations decline. With these subsidies in this three years the level of 2007 is returned to which in 2008 was reduced, and it amount is around hectare. Significant increase in planted areas as a result of paid subsidies in the period which we have already talked about does not exist. If we analyze the quantity of products produced in this period of three years subsidized crops of plant origin, it will be noted that in all products groups have produced an increase except in quantities of fruit in 2009 which compared to 2008 is decreased. The production of grape and wine also increased, and it was produced tons of grapes in 2009 compared to 2007 and it was produced wine for tons in 2009 compared with 2007.

64 64 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Chart 1: Overview of areas planted with plant corps Source: Agricultural Annual Report 2009 Table 7: Review of production of subsidized crops (in tones) Cultures Cereals 468, , ,645 Industrial crops 33,800 22,700 32,400 Vegetables 740, , ,399 Vineyards 209, , ,456 Fruit orchards 214, , ,766 Total: 1,667,057 1,901,935 1,919,666 Source: Same as in table 6 Chart 2: Produced quantity of plant crops Source: Agricultural Annual Report 2009

65 Subsidies in agriculture and their role in enhancing the competitiveness of Macedonian agricultural product 65 Table 8: Production of grapes and wine (in tones/000 liters) Cultures Grapes 209, , ,456 Wine 91,103 92,435 95,506 Source: Same as table 6 Chart 3: The impacts of subsidies on manufactured surfaces and produced volumes Source: Agricultural Annual Report 2009 The subsidies did not contribute to increase of surface of soil that was planted, but it resulted in increase of the produced quantities. 3. The Impact of subsidies on the competitiveness of Macedonian agricultural products The impact of subsidies on the competitiveness of agricultural products will be presented through a comparison of the subsidies paid for two groups of products and the realized trade balance for these product groups (Table 9). The trade balance from the agricultural products is negative with a tendency to increase in the above analyzed period. In that frame is evidently that export as well as import have tendency to increase, but import grow more rapidly. It should be mentioned that increased value of exported tobacco is partly due to the impact of subsidies given for its production. Increased value of exports is also recorded in the exported beverages. The import of food in 2009 increased for 71.3% compared to The structure of food imports shows that largest increase belongs to grain and grain products, meat in general and meat products and the food for the animals. The paid subsidies for agricultural products that origin from crop in 2008 had increased compared to 2007 by almost five times. The imports increased for 23% and the exports for 11%. The trade balance for the products of crop origin in the analyzed period is positive with a tendency to decrease in 2008 due to increased imports.

66 66 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Table 9: Value of exports in the agriculture complex Group of products Years in 000 $ Food 95,441 65, , , , ,527 Live animals ,542 Meat and meat 9,400 14,975 19,426 19,227 24,219 33,790 products Milk, milk products 1,500 1,293 7,537 6,083 6,353 9,648 and eggs Fish and fish products ,729 7,895 8,395 10,682 Cereals and cereals products Fruits, vegetable and processing products Sugar and refining sugar and honey 8,500 4,051 16,295 20,506 30,257 41,150 55,300 30,145 86, , , ,747 3,900 4,060 9,225 5,680 8,542 10,123 Tea, cacao, coffee and 5,200 5,307 8,484 9,785 12,625 13,996 species Livestock food Various food 11,400 3,828 13,188 12,937 15,710 19,555 Drinks 40,400 46,537 61,173 80, ,543 95,548 Tobacco and tobacco products 114,500 74, , , , ,277 Total 250, , , , , ,352 Source: Goods exchange of the Republic of Macedonia with the countries abroad 2008, State Statistical Office Paid subsidies for agricultural products that have animal origin in 2008 is almost the same compared to The imports increased for 17% and exports for 47%. The trade balance for products of animal origin in the analyzed period is negative with a tendency to increase in 2008 due to the number of increased imports. According to the data, the competitive Macedonian agricultural products are from the group of plant origin: fruit, vegetables and their products, tobacco, cigarettes and beverages. These products carry the positive trade balance on the international trade. The positive impact of the paid subsidies should reflect on their competitiveness by reducing their domestic price which will allow reducing imports and increasing exports. Thus, subsidies should contribute to increasing the positive trade balance and competitiveness in foreign markets. The exports for fruit and vegetable in 2008 are higher for $ million compared with the previous year, while imports are not reduced but increased for $ million. The tobacco and cigarette exports in 2008 had increased for $ million compared

67 Subsidies in agriculture and their role in enhancing the competitiveness of Macedonian agricultural product 67 with the previous year, while imports increased for $ million. The beverage exports in 2008 were lower for $ million compared with the previous year, while imports increased for $ million. From this it could be concluded that these products remain competitive on the world markets, subsidies which were paid did not yet attributed to increase their competitiveness by reducing their imports. Table 10: Reviews of the paid subsidies and trade balance according to a group of products (den) (%) Subsidies for crop production 192,492,254 1,114,299, ,8 Imports of products of crop origin 16,894,125,000 20,710,485, Exports of products of plant origin 18,221,895,000 20,256,075, Trade balance 3,989,925,000 2,827,215, Subsidies for livestock production 725,396, ,850,011-3,6 Imports of products of animal origin 8,150,580,000 9,532,215, Exports of products of animal origin 1,769,445,000 2,594,790, Trade balance -6,381,135,000-6,996,420,000 +9,6 Source: The same as in table 9 In the group of products from animal origin, only the trade with live cattle has a positive balance. Their exports in 2008 increased for $ million, but the imports increased for $ In order to provide income for to farmers and stable domestic market, financial support for the agricultural production should continue having on mind the specificity of this economic area. Due to the profound influence of global economic crisis on Macedonian economy, the effects of subsidies might be delayed.. Exports of agricultural - food products in 2009 were $ million and imports of agricultural and food products in 2009 was $ millions. 2 Also in this period, Macedonian agro sector kept competitive products in the field of gardening, fruit growing, winery, tobacco and lamb products. For these categories there is a heed to give necessary support in order to increase in the surface planted and expanding the range of assortment and extent of their final processing. Conclusion The subsidies have a positive impact on increasing the competitiveness of agricultural products by reducing imports of the same products. In spite of this, it should be mentioned that in 2009 compared to 2008 the exports of agricultural products decreased (from $ million to $ million) due to the global economic crisis, that negatively affected the situation. 2 Macedonia in numbers for 2010 year, State Statistical Office, Skopje, 2010, p.44

68 68 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 From the data and the statements above, it can be summarized that the analyzed period is short for a solid conclusion about the influence of the subsidies on the competitiveness of Macedonian agricultural products. Through the improvement of the conditions in the economy at the macroeconomic level and overcoming the consequences of the global economic crisis, it could be more realistic to examine the effects of subsidies on competitiveness of Macedonian agricultural products in the upcoming period. References: - Glossary.econguru.com/economic-term/internationaltrade - Competitivness of products in agricultural complex, Mile Pesevski, Boris Anakiev, Essays and discussion from scientific meeting, Skopje Macedonia in numbers for 2010 year, State Statistical Office, Skopje, External trade, Irena Kikerkova, Skopje - Programs for financial support in agriculture (Official Gazette of RM 3 / 09, 7 / 10, 13/11), Ministry of Agriculture, Forestry and Water Management - Goods exchange of the Republic of Macedonia with the countries abroad 2008, State Statistical Office.

69 EMIGRACIONI DHE NDIKIMI I TIJ NE EKONOMINE SHQIPTARE Msc. Adela SHERA 1, Dr. Bernard DOSTI 2 Abstract The emigration of the people from one country to another is one of the most important features Albanian country. This has an overall impact to the economy and the welfare of the individuals and families. Although the decision to migrate is based on numerous economic, psychological, social and political factors, economists have focused on wage and unemployment differentials. Emigrant Remittances are truly a force to be reckoned with in the global economy. These private unrequited transfers of money for the family members from migrants leave behind, often send a few hundred dollars at a time nonetheless add up to billions of dollars annually. Consequently remittances represent the largest international flows of financial resources. For many remittances receiving developing economies, remittances flows exceed foreign direct investments, portfolio flows from financial markets, and official development assistance. Some countries total remittance receipts amount to a substantial portion of imports and a nontrivial fraction of GDP. Given the large size of aggregate remittance flows, they should be expected to have significant macroeconomic effect in the economy. This paper tries to analyze also the impact of remittances on various macroeconomic and developmental aspects for the Albanian economy. The study shows that remittances have been consistently increasing at very fast rate for the last 15 years which have significant implications on the above mentioned macroeconomic variables. This analyses reviews also the impact the economic effects of emigration in the overall economy. Emigration can have a major economic impact on the source country. These effects can either be positive or negative depending on the interplay between the effects of growth, remittances and the brain drain. 1. Analiza e emigracionit Mund të themi që në ditët e sotme numri i shteteve dhe vendeve të përfshira në lëvizjen e njerëzve po rritet në mënyre të konsiderueshme. Pothuajse të gjitha shtetet preken, kush më shumë e kush më pak, nga dukuria migratore. Vala në rritje e njerëzve, që kalojnë kufijtë e shteteve, ashtu si çdo lëvizje tjetër, qofte ajo e ideve, ose informacionit, financiare, apo tregtare, përbën një nga treguesit më të rëndësishëm të intensitetit të globalizimit. Në shoqëritë tradicionale, shumica e njerëzve e kalojnë tërë jetën në fshatrat, apo qytetet e tyre të origjinës. Sot, migrimi është bërë një proces i zakonshëm për njerëzit, që dëshirojnë të përmirësojnë kushtet materialetë jetesës së tyre dhe të krijojnë një siguri më të madhe. Ne te ardhmen modeli klasik i migrimit afatgjatë do të jetë gjithnjë e më pak mbizotërues, ndërsa tipe të tjera te migrimit, përfshi atë të migrimit afatshkurtër dhe ciklik. Shqiperia ka një histori të gjatë emigrimesh masive duke filluar që nga Mesjeta. Para shekullit të XX-të, emigrimi i shqiptarëve karakterizohej nga lëvizje kaotike të popullsisë shqiptare, jo vetëm në rajonin e Ballkanit, por edhe në vënde të tjera përfshire edhe Rusine dhe Amerikën. Pushtimet, luftrat si edhe vështirësitë ekonomike ishin shkaqet kryesore të emigrimit. Në fund të shekullit 19-të, emigrantet shqiptarë ishin të përqëndruar në disa rajone të Perandorisë Osmane, si në Azinë e Vogël, Egjypt, Bullgari e Rumani. Të dhëna të vitit 1880 tregojnë se në Stamboll kishte 60,000 shqiptarë, në Egjipt 30,000, në Rumani 10,000 dhe Bullgari 2,000. Në fillim të viteve 1900, potencialet ekonomike që ofronin SHBA-ja, Australia, Brazili e Argjentina, tërhoqën vëmëndjen e shumë emigrantëve e mes tyre edhe të shumë 1 Lektore në Dep e Ekonomiksit, Fakulteti i Ekonomisë, Univ i Tiranës adela_shera@hotmail.com 2 Lektor në Dep Ekonomiksit, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës narddosti@hotmail.com

70 70 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 shqiptarëve. Pas vitit 1903 emigrantët shqiptarë u drejtuan për në Amerikë, Australi, në Madagaskar, në Hindi, në Brazil dhe në Argjentinë. Gjatë viteve vijuese sidomos pas vitit 1905, shqiptarët emigruan në SH.B.A. dhe në Kanada duke u nisur jo vetëm nga Shqipëria, por edhe nga Turqia, nga Greqia dhe Egjypti. Si rrjedhojë e kësaj përqëndrimet më të medha të emigranteve shqiptarë në këtë periudhë jane në SHBA ku me 1910, numëroheshin rreth 30,000 shqiptarë. Në vitin 1912 numri i emigrantëve u rrit në dhe me 1916 arriti në deri në emigrantë. Pas Luftës së Parë Botërore, intensiteti i emigracionit u rrit në mënyrë të ndjeshme dhe llogaritet që rreth persona emigruan në drejtim të shteteve të ndryshme e kryesisht në SHBA. Duke marre në konsiderate faktin se popullsia e Shqipërisë në atë kohë numëronte rreth banorë, popullsia e larguar në emigracion jashtë Shqipërisë shqiptarë jetonin në SHBA dhe vënde të tjera të industrializuara përtej oqeanit. Me vendosjen e sistemit komunist në Shqipëri, pas përfundimit të Luftës së Dyte Botërore, emigrimi u ndalua tërësisht dhe u konsiderua vepër penale që dënohej ligjërisht me burgim. Megjithë presionin egzistues, emigrimi në formën klandestine egzistoi dhe kishte motiv politik. Për një periudhë rreth 45 vjecare, numërohen rreth emigrantë të larguar. Kjo situatë zgjati deri në vitin 1990, kohë kur mijëra shqiptare kërkuan azil politik në ambasadat e vëndeve të Evropës Perëndimore. Ndërrimi i sistemit ekonomik dhe politik i hapi rrugë lëvizjes së lirë. Pas kësaj emigrimi ka vijuar në mënyrë të vazhdueshme deri në ditët e sotme. Kalimi nga një ekonomi e centralizuar drejt një ekonomie tregu u shoqerua me mbylljen e shumë nderrmarrjeve shtetërore. Vështirësitë ekonomike e varfëria të shoqëruara edhe në momente të caktuara me episode të instabilitetit politik, kanë ndikuar fuqishëm në flukset migratore të shqiptarëve. Ne fillim të Marsit 1991 mbrritja në portet e Brindizit, e anijeve të mbushura me rreth 26,000 migrantë të dëshpëruar që kërkonin shpëtim nga trazirat politike dhe varfëria, do të shënonte edhe aktin e parë të emigrimit më të rëndësishëm nga lindja në perëndim, i cili ende nuk është mbyllur. Pesë muaj me vonë, në vapën e Gushtit, rreth 20,000 të tjerë mbrritën me anije dhe varka. Gjatë viteve pati një farë stabiliteti të ekonomisë dhe rritja e GDP-së ishte konstante. Të ardhurat nga emigracioni në këtë periudhë ishin 25% të vlerës së GDP-së, duke dhënë një kontribut të rëndësishëm në garantimin e mbijetesës së një numri të konsideruar të popullsisë. Si rrjedhojë e këtyre masave, pati një farë stabiliteti të emigracionit dhe numri i përgjithshëm i emigrantëve në fund të vitit 1996, llogaritej 350,000 individë. Periudha Dhjetor 1996 deri në Prill 1997, ishte dramatike si rrjedhojë e falimentimit të firmave piramidale. Për shkak te humbjes së pasurisë, më shumë së 70 mijë shtetas shqiptarë iu drejtuan Italisë (30 mijë) dhe Greqisë (40 mijë). Një pjesë e këtyre emigrantëve u rikthyen nga forcat italiane dhe shqiptare. Ka një lidhje korelative ndërmjet zhvillimit ekonomik të ekonomisë shqiptare dhe flukseve migratore. Rritjet pozitive të ekonomise shqiptare kanë ndikuar në uljen e flukseve migratore. Periudhat me flukse me të ulta migratore ( dhe ), përputhen me një klimë ekonomike të stabilizuar dhe me prirje për uljen e papunësise. Megjithatë Shqipëria ka nivelin më të lartë të emigracionit në Evropë. Brënda një periudhe 17 vjeçare rreth shqiptarë kane emigruar, me një fluks prej emigrantësh cdo vit.

71 Emigracioni dhe ndikimet e tij në ekonominë Shqiptare 71 Grafik 1. Flukset migratore në vende të ndryshme Burimi: Banka Botërore 2011 Grafik 2. Emigracioni neto në Shqipëri Burimi: Banka Botërore 2011 Vala e tretë migratore ( ) ndodhi gjatë krizës së Kosovës që i shtyu shumë kosovarë të kërkonin strehim në Shqipëri. Një fluks i vlerësuar prej 500,000 kosovarësh ndryshuan sërish pamjen demografike të Shqipërisë, edhe pse kjo ishte një gjendje e përkohshme çekuilibrimi. Pas një qëndrimi të shkurtër në Shqipëri, shumë kosovarë kërkuan strehim në vende të tjera të Evropës Perëndimore, në Shtetet e Bashkuara, Kanada dhe Australi. Edhe shqiptarët u përpoqën të migronin duke u paraqitur si kosovarë. Emigracioni shqiptar gjatë kësaj kohe konsiderohet si i padukshëm (IOM, 2006; Vullnetari 2007) sepse autoritetet shqiptare gjatë asaj kohe ishin më pak të përfshira në identifikimin dhe parandalimin e pasojave të kësaj vale migratore. Në vitet e mëpasme (2006 dhe më pas) emigracioni u bë më i vështirë për shqiptarët (zbatimi i rregullave për kalimin e kufirit) dhe fluksi i fundit i migracionit ndërkombëtar ka të bëjë me shqiptarët që lëvizën nga vendet parësore të destinacionit (si Italia, Greqia) në vende të tjera, kryesisht në Mbretërinë e Bashkuar, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Kanada. Në një Profil Migracioni të kohëve të fundit (IOM, 2007) vendet si Greqia dhe Italia janë identifikuar si vende parësore të destinacionit (përkatësisht 434,810 migrantë në vitin 2003 dhe 348,813 migrantë në vitin 2006). Vende të tjera në nivele të larta janë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Mbretëria e Bashkuar, Kanadaja dhe Gjermania. Migracioni ndërkombëtar shqiptar mund të shqyrtohet edhe përmes faktorëve kryesorë shtytës dhe tërheqës që e karakterizojnë këtë dukuri. Në artikullin e tij të vitit 2004 Barjaba identifikon papunësinë dhe varfërinë si faktorët shtytës kryesorë që ndikojnë në vendimet dhe përvojën migratore të migrantëve shqiptarë. Faktorë të tjerë

72 72 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 shtytës që ofron literatura ekzistuese përfshijnë kushtet e këqija të jetesës, mungesën e sigurisë personale dhe politike (De Sotto et al., 2002; Shpresë për të ardhmen, 2006). Nga ana tjetër shpresa për një të ardhme më të mirë në vendet pritëse janë faktorët kyç tërheqës që ndikojnë mbi përvojën e migracionit ndërkombëtar. E ardhmja më e mirë vlerësohet që nga arsimimi, punësimi dhe në përgjithësi cilësia e jetesës për migrantin dhe familjen e tij/saj (King & Vullnetari, 2003; Barjaba, 2004). Veç kësaj dërgesat në para të emigrantëve përfaqësojnë një element qendror të migracionit ndërkombëtar shqiptar. Studimet që përqendrohen te dërgesat në para të emigrantëve bazohen në shumë burime si Banka e Shqipërisë dhe burime të tjera formale dhe informale si bankat, Ëestern Union, familjet, miqtë, të afërmit (IOM, 2006, Banka Botërore, 2005; Vullnetari, 2007, Gedeshi et al., 2003). Vlerësohet se në periudhën dërgesat në para të emigrantëve ishin nga 200 milionë në 800 milionë dollarë amerikanë në vit (Banka e Shqipërsië 2003) edhe pse besohet gjerësisht që këto shifra janë vlerësime më të ulëta dhe të vështira për t u nxjerrë. Gjatë fillimit të viteve 90 dërgesat në para të emigrantëve ishin monetare dhe në mall, ku këto të fundit përfshinin sende si veshje, mobilje dhe pajisje shtëpie. Gjithsesi, gjatë dekadës së kaluar dërgesat në para të emigrantëve kanë qenë kryesisht monetare. Kur shqyrtojmë prirjen e dërgesave në para të emigrantëve, vihet re se ato janë rritur gjatë periudhës , janë pakësuar në vitin 1997 gjatë rënies së skemave piramidale, dhe janë rritur sërish më pas duke arritur një vlerësim prej 1 miliard dollarësh amerikanë në vitin 2004 e duke përfaqësuar 10% deri në 20% të PBB të vendit (Vullnetari, 2007). Në përgjithësi, këto vlerësime kalojnë investimet e huaja, ndihmën ndërkombëtare, të ardhurat e gjeneruara nga eksporti dhe tregues të tjerë të ngjashëm. Në përgjithësi dërgesat në para të emigrantëve kanë luajtur një rol thelbësor në ekonominë shqiptare dhe në mënyrë të veçantë duke parandaluar dhe duke zbutur varfërinë. Një gjetje shumë interesante vjen nga studimi i King et al. (2006) që nxori në pah ndryshimet gjinore në lidhje me dërgesat në para të emigrantëve mes dërguesve dhe marrësve të tyre. Këto gjetje vlerësonin se pjesa më e madhe e dërgesave në para të emigrantëve dërgohen nga partnerët meshkuj të familjes së migrantit dhe merren nga kryefamiljari mashkull në Shqipëri. Kjo gjetje mund të shpjegohet pjesërisht me traditën shqiptare ku gruaja që martohet i bashkon të ardhurat e saj me të burrit i cili administron të ardhurat familjare (cituar nga Vullnetari, 2007). Megjithatë kjo gjetje duhet të interpretohet me kujdes dhe mund të varet nga kampioni i përzgjedhur, duke qenë se pjesëmarrësit në këtë studim ishin shqiptarë nga veriu që kishin migruar në UK. Dërgesat në para të emigrantëve përdoren për qëllime të ndryshme nga familjet dhe individët që i marrin ato. Një pjesë e dërgesave në para përdoren për të përmirësuar infrastrukturën e shtëpisë, për ta rinovuar dhe rindërtuar atë. Një pjesë tjetër e dërgesave në para përdoren për rituale tradicionalë dhe fetarë, vijimin e arsimimit të pjestarëve të familjes dhe për të mbuluar shpenzime të ndryshme (si emergjenca, trajtim mjekësor) (Balliu, 2007; King dhe Vullnetari, 2003). Disa studime sugjerojnë se ka ndryshime në përdorimin e dërgesave në para të emigrantëve në familjet urbane dhe rurale, ku të parat i vënë më shumë rëndësi arsimimit sesa rregullimit të shtëpisë ndërsa të dytat përdorin dërgesat në para të emigrantëve për të paguar borxhet, për kurime dhe investime. Në raportin e saj të hollësishëm Vullnetari (2007) përshkruan trajektoren e përdorimit të

73 Emigracioni dhe ndikimet e tij në ekonominë Shqiptare 73 dërgesave në para të emigrantëve në faza të ndryshme. Gjatë fazës së parë, paratë përdoren për të mbuluar shpenzimet kryesore dhe për të përmirësuar kushtet e jetesës ndërsa në fazën pasuese paratë investohen në mënyra të tjera si në ndërtimin e një shtëpie të re pranë shtëpisë së prindërve. Studimet kanë treguar gjithashtu se një pjesë e dërgesave në para të emigrantëve përdoren për qëllime investimi si hapja e bizneseve familjare si dyqane, bare, restorante, hotele dhe ndërmarrje të mesme si fabrika, rishitës dhe në bujqësi (Kule et al., 2002). Pra, nga rishikimi i literaturës ekzistuese për migracionin ndërkombëtar shqiptar mund të nxirren shumë përfundime: Kjo dukuri prek kryesisht popullatën në moshë të re dhe në moshë pune dhe është më e përhapur tek meshkujt. Përvojat migratore ndikohen nga faktorë si papunësia, varfëria, mungesa e sigurisë individuale dhe kolektive (faktorë shtytës) si edhe premisat ekonomike, arsimore dhe për një jetë më të mirë (faktorë tërheqës). Migracioni ndërkombëtar mund të lindë si një sipërmarrje individuale dhe më vonë të bëhet një dukuri me bazë familjare ku pjestarët e familjes bashkohen me individin migrant pas një periudhe fillestare jetese jashtë vendit. Dërgesat në para të emigrantëve janë karakteristikë kyçe e migracionit shqiptar, të cilat ndikojnë në mirëqenien e menjëhershme të pjestarëve të familjes dhe në mënyrë jo të drejtpërdrejtë në ekonominë lokale dhe burimet e saj. Varfëria dhe papunësia kanë shërbyer si faktorë shtytës konstantë në emigrimin e shqiptareve. Megjithatë në momentet e krizave ekonomike dhe politike gjatë dhe 1997, fluksi emigrator ka qënë më i lartë. Sipas Papapanagos & të tjere (2008), migrimi nga Shqipëria u ngadalesua dukshëm pas vitit Kjo prirje drejt rënies është pasojë e ndikimit të disa faktorëve ku më i rëndësishëm është përmirësimi i kushteve ekonomike në vënd, sic edhe mund të kuptohet nga rritja e treguesit të GDP. Midis 1998 dhe 2008 ritmi real i rritjes së GDP ishte mesatarisht 7% në vit. Nga ana tjetër kontrolli i efektshëm i kufijëve (kryesisht me Italinë dhe Greqinë) si edhe fakti që shumë shqiptarë kanë tashmë migruar, ka ndikuar në rënien e këtij fluksi. Megjithatë akoma shqiptarët kanë tendencë të emigrojnë jashtë shtetit. 2. Efektet e emigracionit Emigracioni eshte një fenomen sa i thjeshtë në kuptimin e ngushtë të tij, aq dhe i ndërlikuar dhe kompleks për nga elementët e shumtë që ai vë në lëvizje,për ndikimin e tij në jetën e individit, shoqërisë, kulturës, ekonomisë, strukturës sociale dhe mendësisë të vendeve pritëse, tranzit dhe dërguese. Duke ofruar shkëmbime kulturore, të cilat janë të vlefshme për të nxitur ekonominë, emigracioni mbetet një bekim në shumë mënyra. Disa nga efektet pozitive të emigracionit janë: Shkëmbimi Kulturor: Emigracioni mund të çojë në një shkëmbim të vlerave, njohurive, experiences dhe prespektivave. Për shkak të imigrimit, njerëzit janë të ekspozuar në gjuhë dhe kultura të ndryshme,kjo sjell nje pasurim te shoqerise ne teresi. Lufta kundër varfërisë Mendohet se emigracioni është një kyç global për hapjen e tregut dhe përhapjen e pasurisë në vendet më pak të zhvilluara. Kështu, emigracioni mund të shihet si një mjet i vlefshëm në luftën kundër varfërisë ne botë. Dërgesat e emigrantëve kane një rol të madh për vendet e origjinës së emigranteve. Remitancat përbëjnë një burim të rëndësishëm të rritjes ekonomike dhe financiare të

74 74 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 zhvillimit ekonomik te vendit, duke siguruar qasje të vazhdueshme në valutë të huaj në vend, si dhe nga ana tjeter siguron bazen per kursim dhe investim. Bazuar në përvojën e migracionit boteror mund te themi qe dergesat e emigranteve japin nje kontribut te vecante edhe ne Produktin e Brendshem Bruto (GDP). Migrimi ndihmon për të grumbulluar kursimet, të cilat mund të investohen në disa forma aktivitetesh ekonomike, kryesisht ndërmarrje me një person apo me bazë familje. Shpesh paratë shërbejnë si bazë fillestare financiare për të ngritur një mikro-ndërmarrje, apo përdoret për të blerë pajisje në mënyrë që të përmirësohet produktiviteti i aktiviteteve ekzistuese. Prandaj, investimet e emigrantëve që rikthehen në atdhe janë në dobi të ekonomisë së vendit mëmë. Importimi njohurive: Mbartja e njohurive të fituara gjatë periudhës së emigracionit dhe vënia e tyre në përdorim gjatë kthimit të emigrantëve në vendet e origjinës mund të rrisi produktivitetin e këtyre vendeve. Megjithëse migrimi është një mekanizem i rëndësishëm përballues, ai mund cojë në lindjen e shumë problemeve Disa nga këto efekte negative janë: Një nga efektet negativ te emigrimit është se ai pakeson forcen e punës dhe padyshim mund të themi që kjo është një shenjë e qartë e dëmtimit të ekonomise se nje vendi. Largimi i trurit është një nga plagët më të rënda të emigracionit. Kjo ndodh pasi njerëzit e pajisur me një nivel të lartë kapitali njerëzor përbëjnë një nga faktorët madhorë, ndoshta një faktor kyç, që promovojnë rritjen ekonomike në vend. Ndarja e familjeve si pasojë e migrimit, i sjell të gjithë familjes shumë stres, dhe është i rëndë vecanërisht për të moshuarit, të cilët shpesh humbasin mbështetjen sociale. Familjet pa meshkuj janë të pambrojtura dhe kanë më pak anëtarë për të përballuar të njëjtin volum pune. 3. Faktorët përcaktues të emigracionit Dukuria e emigracionit ndodh kur në vend mungojnë burimet dhe mundësite për të për të përmbushur nevojat dhe deshirat qe mund te kete cdokush. Kjo është gjendja e emigrantëve shqiptarë, të cilët janë larguar për një jetë më të mirë për veten dhe familjet e tyre pas një periudhe të gjatë të regjimit komuniste dhe tranzicioni, e cila rezultoi në varfëri dhe në nivele të larta papunësie. Termi një jetë më e mire përfshin një gamë të gjerë faktorësh që i detyrojnë shqiptarët të largohen dhe është e pasqyruar në mungesën e njëtrajtshmërisë ndërmjet emigrantëve shqiptarë. Faktorët kryesorë janë si më poshtë: Faktori ekonomik: shqiptarët largohen kryesisht për arsye ekonomike, siç janë mungesa e mundësive të punësimit, kushtet e vështira të jetesës, veçanërisht në disa zona ku mungojnë kushtet elementare si energjia elektrike, uji dhe strehimi. Nivelet e larta të papunësisë, veçanërisht si pasojë e reformave në ekonominë shqiptare menjëherë pas rënies së komunizmit, kanë qenë faktori kryesor për flukset masive të emigracionit pas viteve 90 e këtej. Mungesa e mundësive të punësimit në Shqipëri, e gërshetuar me kërkesat e tregut të punës në vendet pritëse për krah të lirë pune në fusha si ndërtimi, bujqësia, turizmi, etj., është një faktor i madh nxitës për emigrimin e personave të pakualifikuar. Nga ana tjeter, shumë shqiptarë të kualifikuar me diplomë universitare kanë emigruar si rezultat i mungesës së mundësive të përshtatshme të punësimit në Shqipëri dhe janë punësuar jashtë vendit në pozicione, larg kualifikimit të tyre.

75 Emigracioni dhe ndikimet e tij në ekonominë Shqiptare 75 Siguria publike: Shqipëria është përballur me flukse masive emigratore, si pasojë e nivelit të ulët të sigurisë publike apo trazirave në vend, megjithëe duhet thënë se kjo situatë ka njohur përmisime të ndjeshme, vlerësuar edhe nga faktori ndërkombëtar. Një numër i madh i personave të kualifikuar me kushte të mira ekonomike janë larguar nga vendi për një të ardhme më të sigurt për veten dhe familjen e tyre. Kjo dukuri ka ndodhur veçanërisht pas trazirave të vitit 1997, që u shoqëruan me një valë tjetër të eksodit masiv. Institucionet e dobëta çojnë në mungesën e besimit tek shtetasit për përmirësimin e situatës në vend, ku korrupsioni dhe krimi i organizuar paralizojnë funksionimin normal të institucioneve shtetërore. Institucionet e dobëta dhe vështirësitë në zbatimin e ligjit gjithashtu ndikojnë në përpjekjet dhe perspektivat e emigrantëve për t u kthyer dhe vendosur në vend, veçanërisht kur ata hasin vështirësi në ndërtimin e aktiviteteve private apo në marrëdhënie me administratën publike Bashkimi i qelizave familjare dhe të të afërmve në vendet e emigrimit, është një shtysë tjetër për t u larguar nga Shqipëria drejt nje vendi tjeter. Kjo eshte nje nder arsyet me te rendesishme te emigrimit sepse ne traditen e saj institucioni I familjes ka qene gjthmone shume i rendesishem per shqiptaret. Emigrimi për arsimim Disa qindra të rinj, për të mos thënë disa mijëra, shkojnë çdo vit për t'u arsimuar në Perëndim në nivelin universitar. Sigurimi i një të ardhme më të mirë për fëmijët. I ka shtyrë shumë shqiptarë të braktisin vendin e tyre dhe të jetojnë e punojnë në një vend tjetër. 4. Ndikimet e emigracionit Modelet dhe tendencat e migracionit, kanë një ndikim të madh dhe shume te rendesishem ne kushtet demografike, ekonomike dhe sociale te nje vendi. Emigracioni ka një ndikim parësor në ekonominë e vendit si rezultat i dërgesave të emigrantëve. Dërgesat e emigrantëve përbëjnë një nga shtyllat kryesore të ekonomisë shqiptare duke siguruar një hyrje të vazhdueshme të valutave të huaja në vend si edhe duke konsoliduar bazën për kursime dhe investime. Mbështetur në të dhënat zyrtare kontributi i dërgesave të emigrantëve, për një periudhë 10 vjeçare është vlerësuar rreth 15% e Produktit të Brendshëm Bruto. Gjithashtu kontributi i këtyre dërgesave në bilancin tregëtar, për një periudhe 10 vjeçare, vlerësohet te jetë rreth 58.8 %. Mund te themi gjithashtu qe migrimi ka nje ndikim shume te madh ne konsum dhe ne mirqenie. Si emigrimet e përkohshëm ashtu dhe ata të përhershëm ndërkombëtarë, kanë një ndikim pozitiv në konsum, por ndikimi është më i madh nga emigrimi i përhershëm. Nivelet e raportimit të mirëqënies tregojnë gjithashtu se familjet me migrantë karakterizohen nga përmirësime pozitive në kohë krahasuar me ato familje pa migrantë. Mund te themi që pas disa dekadash rritjeje të qëndrueshme, numri i përgjithshëm i popullsisë shqiptare është ulur dhe faktori kryesor për këtë rënie ka qenë emigracioni. Gjithashtu ndryshimet në përbërjen e grupmoshave së popullsisë në Shqipëri pasqyrojnë ndikimin e emigracionit. Grupmoshat vjeç përbëjnë numrin më të madh të emigrantëve, gjë që ka ndikuar si në ndryshimet në strukturen e grupmoshave të popullsisë ashtu edhe në nivelin e lindshmërisë. Si rrjedhojë numri i popullsisë deri në 20 vjeç është zvogëluar për shkak të lindshmërisë së ulët dhe popullsia 40 vjeç e lart është rritur për shkak të emigracionit. Emigracioni ka një ndikim të madh në zhvillimin profesional të shtetasve shqiptarë. Nga njëra anë, punësimi i emigrantëve shqiptarë në

76 76 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 ekonomitë e zhvilluara të vendeve pritëse i ka pajisur ata me një kulturë të përgjithshme të menaxhimit të punës, të etikës në punë, njohuri për sektorë të rinj të ekonomisë, me njohuri mbi teknikën dhe teknologjinë e fundit. E parë në këtë këndvështrim, kthimi i tyre do të shoqërohej me transferimin e aftësive të sipërpërmendura. Eshtë gjithashtu fakt se shumë emigrantë nuk punojnë në pozicione për të cilat ata kanë studiuar apo janë trainuar dhe kjo është arsyeja që lehtësimi dhe nxitja e njohjes së diplomave dhe kualifikimeve shqiptare jashtë vendit është një problem shqetësues. Mundësitë për të emigruar ulin nivelin e papunësisë dhe si pasojë zbusin vështirësitë social-ekonomike që do të shfaqeshin nëse nuk do të ekzistonte mundësia për të kërkuar punë jashtë vendit. Një tjetër çështje që duhet të merret në konsideratë kur përqendrohemi tek burimet njerëzore të shqiptarëve jashtë vendit është specializimi profesional që ata mendojnë të ndjekin. Në Greqi pjesa më e madhe e emigrantëve shqiptarë janë punësuar në industrinë e ndërtimit dhe një pjesë tjetër në bujqësi dhe hoteleri. Po ashtu në Itali emigrantët kryesisht janë të punësuar në ndërtim, turizëm dhe industrinë e lehtë. Specializimi I emigrantëve në fusha të veçanta ka një ndikim të madh në nivelin aktual të dërgesave të emigrantëve dhe efekti i kthimit të tyre në ekonominë kombëtare varet pikërisht nga specializimi i tyre profesional. Kjo në njëfarë mënyre shpjegon investimet masive në sektorin e ndërtimit dhe turizmit. Një numër jo i vogël emigrantësh janë punësuar në bujqësi, në një kohë që prodhimi bujqësor në vend ka rënë dhe Shqipëria është bërë një importuese e rëndësishme në rajon për produkte bujqësore. Dukuria e emigracionit mund të ndikojë edhe në nivelin e pjesëmarrjes së emigrantëve në zhvillimet politike në vend. Ata nuk mund të marrin pjesë në votime edhe pse ata përbëjnë një numër të madh të zgjedhësve pasi nuk mund të votojnë në konsullatat Shqiptare jashtë vendit dhe duhet të udhëtojnë për në Shqipëri posaçërisht për këtë qëllim. Kjo ndikon në rezultatin e zgjedhjeve dhe mosangazhimin e tyre politik në tërësi. Emigracioni si dukuri ndikon në stabilitetin ekonomik të vendit duke tentuar të mbajë në nivele të ulëta papunësinë në vend dhe të zbusë pakënaqësinë që vjen si rezultat I kushteve të vështira social-ekonomike. Kufizimi i mundësive për të emigruar mund të Çojë në rritjen e presionit nga shtetasit të cilët dëshirojnë të emigrojnë. Emigracioni ka një ndikim të madh edhe në formimin e kulturës politike. Jetesa jashtë vendit ndikon në formimin politik të emigrantëve dhe të afërmve të tyre në Shqipëri dhe në mendimin e tyre se sa kujdeset qeveria për emigrantët. Pjesa më e madhe e emigrantëve shqiptarë jetojnë dhe punojnë në vende me sisteme të demokracisë liberale duke i dhënë mundësi atyre të familjarizohen dhe të shprehen në atë sistem. Formimi I ndryshëm politik i emigranteve që kthehen në vend do të ndikojë pozitivisht ndaj dukurive të tilla si klientelizmi, interesat vetjake dhe korrupsioni duke përshpejtuar dhe duke siguruar qëndrueshmëri për vazhdimin e procesit të demokratizimit në vend. Emigracioni ndikon edhe në mundësinë dhe dëshirën e shtetasve shqiptarë për të udhëtuar lirisht jashtë vendit. Vështirësitë aktua le janë trashëgimi e një të kaluare jo të largët. Izolimi i Shqipërisë në të kaluarën, ka lënë gjurmë në mentalitetin e njerëzve të cilët bëjnë një lidhje të drejtpërdrejtë ndërmjet një qeverisje të mirë dhe liberalizimit të mundësive për të udhëtuar jasht ë vendit. Duhet thënë se megjithëse migrimi është një mekanizem i rëndëshishëm përballues, ai mund cojë në lindjen e shumë problemeve. Ndarja e familjeve si pasojë e migrimit, i sjell

77 Emigracioni dhe ndikimet e tij në ekonominë Shqiptare 77 të gjithë familjes shume stres, dhe është i rëndë vecanërisht për të moshuarit, të cilët shpesh humbasin mbështetjen sociale. Familjet pa meshkuj janë të pambrojtura dhe kanë më pak anëtarë për të përballuar të njëjtin volum pune. Edhe cilësia e mësimdhënies preket, pasi mësuesit e kualifikuar shpesh emigrojnë. Kjo ndodh edhe në profesionet e tjera. Gjatë dekadës së fundit, Shqipëria është përballur me një eksod të njerëzve të saj më të arsimuar. Ndërsa për pjesën dërrmuese të njerëzve, migrimi është mjeti më efektiv për ta nxjerrë familjen nga varfëria, shumë prej tyre i përdorin paratë e fituara jashtë për të krijuar një bazë sesi të jetojnë në vendin e tyre. Migrimi ndihmon për të grumbulluar kursimet, të cilat mund të investohen në disa forma aktivitetesh ekonomike, kryesisht ndërmarrje me një person apo me bazë familje. Shpesh paratë shërbejnë si bazë fillestare financiare për të ngritur një mikro-ndermarrje, apo përdoret për të blerë pajisje në mënyrë që të përmirësohet produktiviteti i aktiviteteve ekzistuese. Prandaj, investimet e emigrantëve që rikthehen në atdhe jane në dobi të ekonomisë shqiptare. Megjithatë, mund të thuhet se një pjesë e madhe e këtyre përfitimeve shkojnë për zonat urbane. Për aq kohë sa njerëzit nuk do të jenë në gjendje të ndërtojne jeten e tyre ne Shqiperi, ata do te vazhdojne te punojne gjetke, pavaresisht nga pengesat qe ata mund te hasin. Me shume sesa te nderpriten flukset migratore, eshte me e preferueshme qe ne rradhe te pare te gjenden zgjidhje ne lidhje me shkaqet e migrimit. Gjithashtu, eshte e nevojshme te lehtesohet udhetimi dhe te shmangen rreziqet me qellim qe njerezit te levizin lirisht dhe me kosto te ulet. Eshte evidente qe migrimi ka dy aspekte, te cilat duhet te balancohen me njera-tjetren, perpara se te arrihet ne konkluzione ne lidhje me masat qe duhen marre ne te ardhmen. Migrimi do te vazhdoje te luaje nje rol te rendesishem ne shoqeri dhe ekonomine e Shqiperise ne perspektiven afat-gjate. Masat, te cilat do te mbeshtesin zonat rurale nuk do ta nderpresin migrimin, por gjithsesi ato mund ta ngadalesojne ate, t i bejne migrantet me produktive dhe permiresojne produktivitetin e investimeve nga dergesat. Në përfundim duhet thënë se emigrimi i shtetasve shqiptarë, megjithatë, përveç faktorit mbijetesë dhe konsum përvijoi, në fund të fundit edhe një sistem shkëmbimi dhe marrëdhëniesh. Nga ana tjetër në kushtet e mungesës së një përvoje menaxhuese të dukurisë migratore, emigrimi i shtetasve shqiptarë, shumë pak ka ndikuar së qeni faktor madhor i zhvillimit socio-ekonomik te vendit, përpos përmirësimit të gjëndjes ekonomike të individit dhe/ ose familjeve të tyre. Kjo mund të shpjegohej jo vetëm me mungesën e përvojës, por edhe më e rëndësishme, me mungesën e një strategjie të mirëfilltë për menaxhimin e dukurisë migratore, në funksion të një strategjie kombëtare të zhvillimit ekonomik dhe social të vendit, përmes trajtimeve bashkëkohore të dërgesave dhe kursimeve të emigrantëve me prirje drejt investimit më shumë se sa konsumit, përmirësimit të nivelit të mbrojtjes dhe të aftësive profesionale të fuqisë punëtore vendase, ngritjes dhe monitorimit të një sistemi të migrimit të rregullt, duke lejuar dhe mbështetur pjesëmarrjen e sektorit privat dhe të formësimit të masave nxitëse për rrikthimin me dëshirë të emigrantëve, sidomos atyre të elitës, apo me aftësi teknike të kërkuara në tregun vendas të punës. 6. Rëndësia dhe Impakti i Dërgesave të emigrantëve Dërgesat e emigrantëve, sidomos në vendet në zhvillim kanë marre një rol gjithnjë e më të rëndësishëm në ekonomitë e këtyre vendeve. Niveli i dërgesave drejt vendeve në zhvillim është rritur rreth 9 herë gjatë këtyre 15 viteve të fundit, duke arritur në $325

78 78 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 miliardë në 2010 (Banka Boterore 2011). Në nivelin makro, dërgesat janë një burim fi nancimi i rëndësishëm që shërben për të financuar llogarinë korrente. Shpesh ato përbëjnë një sasi po aq të konsiderueshme sa edhe investimet e huaja direkte (FDI). Për këtë arsye impakti i dërgesave të emigrantëve mbi varfërinë dhe zhvillimin ekonomik është objekt i shumë studimeve. Ndonëse ka mosmarrëveshje dhe kontradikta midis rezultateve të studimeve të ndryshme, në përgjithësi mendohet se dërgesat kanë pasoja pozitive në ekonominë e vendeve marrëse. Rritja e nivelit të kërkeses për mallra dhe shërbime është një nga efektet e dërgesave të emigrantëve (Pang 2008). Në Shqipëri dërgesat janë një shtytës i rëndësishëm i kërkesës së brendshme. Studime ekonometrike të Bankës Botërore tregojnë se një ulje me 10 përqind e dërgesave do të çonte në një ulje prej 3.6 përqind të kërkesës së brendëshme. (Banka Botërore 2010). Përsa i përket efektit të dërgesave mbi rritjen ekonomike, shumë studime kanë arritur në përfundimin se dërgesat kanë impakt pozitiv mbi të (Faini 2002, 2003; Ekanayake et al 2008). Megjithatë studime të tjera e vënë këtë përfundim në pikëpyetje ose kanë gjetur impakt negativ të remitancave mbi rritjen ekonomike (Chami et al 2005). Po sipas Bankës Botërore, në Shqipëri sektorët që ndikohen më shumë nga remittancat janë sektorët e ndërtimit, shërbimeve dhe artikujve ushqimorë, të cilët janë dhe kontribuesit kryesorë të PBBsë në Shqipëri (Banka Botërore 2010). Ndërkohë që studimet mbi efektet e dërgesave mbi varfërinë janë më unanim në përfundimin se dërgesat e emigrantëve e zbusin varfërinë në vendet që i marrin ato. Në nivelin mikro dërgesat luajnë gjithashtu një rol tejet të rëndësishëm në përmirësimin e jetës së familjeve që i marrin ato. Paratë e marra nga dërgesat përdoren për të paguar borxhet e marra për të emigruar apo për arsimim si dhe për të blerë më shumë produkte, për të bërë më shumë investime në biznes dhe për të fi nancuar arsimim apo shërbime shëndetësore (Rapoport dhe Docquer 2006). Në një studim në Guatemalë, Adams (2005) gjen se familjet që marrin dërgesa nga jashtë shtetit shpenzojnë më shumë në margin për mallra investimi si arsim dhe shtëpi sesa në mallra konsumi. Studime të tjera kanë gjetur efekte të tjera pozitive të dërgesave si për shembull shtimi i aktivitetit sipërmarrës në familjet që marrin dërgesa (Yang 2004; Woodruff dhe Zenteno 2001). Përsa i përket efekteve të dërgesave në punësimin dhe arsimimin e marrësve të tyre, studimet tregojnë përfundime të ndryshme nga sa më sipër. Duket se marrësit e dërgesave i zvogëlojnë përpjekjet për të kërkuar punë për shkak të të ardhurave të shtuara (Frank 2001). Përsa i përket efekteve mbi nivelin e arsimimit, Kalaj ka gjetur në studimin e saj se në Shqipëri pjesëtarët e familjeve që marrin dërgesa kanë shanse më të mëdha që ta ndërpresin arsimin mbas shkollës së mesme, sidomos në zonat rurale (Kalaj 2010). Në përgjithësi familjet që kanë përfi timet e dërgesave vendosin një vlerësim më të vogël mbi investimin në arsim të fëmijëve të tyre. Studime të bëra me të dhënat mbi dërgesat në Shqipëri japin informacion mbi efektet e dërgesave mbi aspekte të ndryshme të jetës në familjet marrëse. Rezultatet e Carletto (2008) tregojnë se emigrimi i burrave mund të cojë në fuqizimin e grave nëpërmjet një qasjeje më të madhe të tyre ndaj mundësive të punësimit ose vetë-punësimit. Në Shqipëri dërgesat përdoren kryesisht për nevoja primare dhe kanë një marrëdhënie të ndërsjelltë me nivelin e arsimit të dërguesve dhe të marrësve (De Souse, Duval et al, 2009). Megjithatë dërgesat kanë efekte pozitive mbi nivelin e kënaqësisë së marrësve me gjendjen e përgjithshme (Duval, Ëolff, 2009).

79 Emigracioni dhe ndikimet e tij në ekonominë Shqiptare 79 Sipas INSTAT, rreth gjysma e emigrantëve Shqiptarë meshkuj punojnë kryesisht në sektorin e ndërtimit si në Greqi ashtu dhe në Itali. Ndërkohë që në Greqi, rreth 20% e tyre punojnë në bujqësi, ndërsa në Itali, një pjesë e mirë punojnë në sektorin e prodhimit dhe atë të shërbimeve (IOM 2008). Figura 3: Sasia e dërgesave në vitë Burimi: Banka e Shqipërsië 2011 Në vitin 2010 emigrantët Shqipëtarë dërguan në Shqipëri rreth 11% të PBBsë. Banka Botërore e llogarit sasinë e dërgesave në $1.285 miliardë. E rëndësishme për tu vënë re eshtë trendi në zbritje i dërgesave, si në sasi ashtu edhe në përqindje ndaj PBBsë. Të dhënat nga Banka e Shqipërise tregojnë se sasia e dërgesave ka filluar të zvogëlohet që në vitin Dërgesat e emigrantëve gjatë nëntëmujorit të parë të vitit 2009 drejt Shqipërisë u zvogëluan me rreth 6 përqind ndaj të njëjtës periudhë të vitit paraardhës dhe me rreth 19 për qind ndaj të njëjtës periudhë të vitit 2007, duke lëkundur raportin e kërkesës dhe ofertës për valutë dhe duke ndikuar kështu në ecurinë e kursit të këmbimit (BSh 2009). Ndërkohë që gjatë 3-mujorit të parë të 2010 remitancat u vlerësuan me një rënie prej 6.7% në terma vjetorë (BSh 2010). Edhe pse ka më shumë se 17 vjet, që nga koha kur emigrantët shqiptar filluan të dërgojnë para nga jajshtë për familjet e tyre, pjesa dërrmuese e këtyre parave shkojnë për konsum. Ndonëse Shqipëria mbahet një nga vendet me dërgesa më të larta të emigrantëve në raport me Produktin e brendshëm Bruto, Banka Botërore ka vënë në dukje faktin se këto para deri më tani kanë shkuar në pjesën dërrmuese të tyre për konsum."është shumë e rëndëishme, që tani të shohim disa nga këto fonde të kanalizohen në investime të rëndësishme, që të mbështesin rritjen ekonomike," thuhet në një raport të Bankës Botërore për Shqipërinë. Dërgesat e emigrantëve mendohet se përbëjnë gati 19 për qind të Produktit të Brendshëm Bruto dhe deri tani kanë shkuar kryesisht për të financuar kërkesën e ekonomisë për mallrat e konsumit. Konkluzion Shqipëria është një vend në lëvizje, si brenda dhe jashtë vendit. Kjo lëvizje luan një rol kyç në familje për të përballuar me vështirësitë ekonomike të tranzicionit. Emigracioni është parë si i vetmi mjet mënyrë për t'i shpëtuar varfërisë. Ndërsa lëvizjet migratore kanë arritur kulmin e tyre si pasojë e dy krizave të mëdha të vitit 1990, ata mbetën në nivele të konsiderueshme të lartë si dhe në vitet Pothuajse gjysma e të gjitha familjeve shqiptare kanë akses në rrjetet e migrimit, qoftë përmes migrimit të drejtpërdrejtë të përkohshëm të një anëtari të familjes ose me fëmijët e tyre që jetojnë jashtë vendit. Një fenomen i habitshëm është se 35 për qind e fëmijëve të familjeve

80 80 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 shqiptare të cilët kanë lënë shtëpitë e tyre aktualisht jetojnë jashtë vendit. Për pasardhësit që u larguan nga shtëpia në 1990, përqindja arrin përmasa të mësha, me një fëmijë në dy momentalisht jetojnë jashtë vendit. Pavarësisht nga kostot më të larta, në vitet e fundit fluksi i migrantëve të përkohshëm në destinacione më të largët të tilla si Italia dhe Gjermania është rritur ndjeshëm. Shqipëria në dekadën e fundit ka përjetuar edhe një transformim të rëndë të brendshme demografike, nga zonat rurale në urbane, dhe nga malet e Lindjes Veriut në rrethet e Bregut dhe Tiranë. Edhe pse migrimi, me remitancat si rezultat, është një pjesë e domosdoshme e zhvillimin ekonomik të Shqipërisë. Migrimi është aktualisht duke kontribuar thelbësisht në rritjen e përgjithshme ekonomike, ku remitancat përbëjnë rreth 14 për qind të PBB-së. Në nivelin aktual, megjithatë, ka gjasa të jetë i përhershëm, dhe konsiderohet si një zgjidhje afatgjatë. Faktori krysor që ndikon në ekonominë e vendit tonë janë remitancat që përfaqësojnë fluksin dhe burimin më të madh të të ardhurave. Literatura ADAMS, R. (2003), International Migration, Remittances and the Brain Drain: A Study of Labor-Exporting Countries, World Bank Policy Research Working Paper 3069, World Bank, WashingtonD.C., June ÇUKA, E., H. PAPAPANAGOS, N. POLO and P. SANFEY (2003), Labor Market Developments in Albania: An Analytic Overview, 7(2), CURRAN, S.R. and A.C. SAGUY (2001), Migration and Cultural Change: A Role for Gender and Social Networks?, Vol. 2, No. 3, pp DE SOTO, H., P. GORDON, I. GEDESHI and Z. SINOIMERI (2002), Poverty in Albania: A Qualitative Assessment, World Bank Technical Paper No.520, Evrope and Central Asia Environmentally and Socially Sustainable Development Series, World Bank, Washington D.C. DUSTMANN, C. and O. KIRCHKAMP (2002), The Optimal Migration Duration and Activity Choice after Re- Migration, Vol. 67, pp EDWARDS, A. COX and M. URETA (2003), International Migration, Remittances and Schooling: Evidence from El Salvador, 72(2), Special Issue, FAINI, R. (2002), Migration, Remittances and Growth, paper presented at the Conference on Poverty, International Migration and Asylum, Helsinki, September GLYTSOS, N.P. (2002 ), The Role of Migrant Remittances in Development: Evidence from Mediterranean Countries,, 40 (1), HATTON, T.J. and J.G. WILLIAMSON (1998), The Age of Mass Migration: Causes and Impact, Oxford University Press, New York, NY. LEÓN LEDESMA, M. and M. PIRACHA (2004), International Migration and the Role of Remittances in Eastern Evrope, Vol. 42, Issue 4. LOONEY, R.E. (1990), Macroeconomic Impacts of Worker Remittances on Arab World Labor Exporting Countries, 28(1), PURI, S. and T. RITZEMA (1999), Migrant Worker Remittances, Micro Finance and the Informal Economy: Prospects and Issues, Working Paper No.21, Social Finance Unit, International Labor Organization, Geneva. QUARTEY, P. and T. BLANKSON (2004), Do Migrant Remittances Minimize the Impact of Macro-Volatility on the Poor in Ghana? Final Report Submitted to the Global Development Network, available at QUIBRIA, M.G. (1996), Migration, Remittances and Trade: With Special Reference to Asian Developing Economies, LLOYD, P.J. and L. S. WILLIAMS (eds.), Oxford University Press, Oxford, pp TAN, E.A. (1993), Labor Emigration and the Accumulation and Transfer of Human Capital, 2(3), TAYLOR, J.E. and P. FLETCHER (2001), Remittances and Development in Mexico: The New Labor Economics of Migration: A Critical Review,, Vol. 2.

81 SFIDAT E INTEGRIMIT EVROPIAN TE SISTEMIT BANKAR SHQIPTAR Dr. Adriatik KOTORRI 1, Dr. Bujar LESKAJ 2 Abstract Albania's aspirations for full membership in the Evropean Union have conditioned the way the country s economy has been developed during the last 18 years, conducting all the legal and regulatory infrastructure of the Albanian economy towards this goal. The signing of the Stabilization and Association Agreement (SAA) on June 12, 2006 has obliged Albania, and directly the Central Bank, to be engaged in the creation of a developed financial sector, able to convert savings into productive investments. Particularly, the Albanian financial system has a long trip to go towards the achievement of this goal. The creation of a more productive banking system, the license of the new companies, the increase of the services volume of pension plans, insurance companies and so on, the establishment of a functional stock exchange have to be the challenges that the Albanian financial system must confront in the future. Since the 1994, after the liberalization of the banking system and the access of some foreign banks, there have been two periods of changes of the degrees of domination in the banking system. The first period, which starts in the year 1994 and continues until the year 2000 is characterized from a constant growth of the level of domination of the banking system from the Savings Bank. In 1994 The Savings Bank assets were only 18% of the market total assets while in the year 2000 the assets of this bank were 63.3% of the market total assets. The same happened in the deposits market. From 47.6% of the deposits that were accumulated by the Savings Bank in 1994, its market share in the deposits market went to 71.3% in the year Hyrje Që prej hapjes së ekonomisë shqiptare në vitin 1992, një ndër prioritet ekonomike dhe politike të Shqipërisë u vendos integrimi në Bashkimin Evropian. Ndër reformat e domosdoshme në arritjen e këtij objektivi ka qenë reforma e sistemit bankar dhe krijimi i kushteve për përshtatjen e sektorit financiar në tërësi me standardet e BE. Zhvillimet e 20 viteve të fundit kanë bërë që sistemi financiar të zërë një vend gjithnjë e më të rëndësishëm dhe përcaktues në mbarëvajtjen e ekonomisë. Kriza e fundit botërore, financiare dhe bankare e viti , dëshmoi impaktit e fortë të parasë, ndërmjetësve dhe tregjeve financiare mbi krejt ekonominë. Njoftimet mbi ecurinë e inflacionit, rritjen ekonomike, indeksin e bursës, normat e interesit, kursin e këmbimit, kreditimin, papunësinë etj, janë në qendër të vëmendjes së publikut dhe politikëbërësve. Debatet mbi atë që duhej, apo nuk duhej, të kishte bërë banka qendrore e vendit, janë të zakonshme dhe ndizen akoma më tepër pas ndodhjes së krizave financiare. Në këtë material do të japim argumente për rolin e ndërmjetësve financiar në integrimin evropian si dhe hapat që duhen ndjekur në përgatitjen e këtij sektori për të qenë pjesë e sektorit financiar të bashkësisë evropiane.. I - Historiku i sistemit bankar në Shqipëri Sistemi financiar në Shqipëri mbetet ende i mbizotëruar nga një volum i madh ndërmjetësimi nga bankat tregtare. Analiza e sistemit bankar do të sjellë një pasqyrë të gjendjes reale në sektorin financiar. 1 Depi Financës, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës adriatik.kotorri@gmail.com 2 Departamentii i Financës, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës bujarleskaj@yahoo.com

82 82 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Sistemi bankar në Shqipëri e ka origjinën nga marrëveshja që u bë ndërmjet Mbretit Zog dhe një grupi financieresh Italian në 25 Mars Kjo marrëveshje shënoi krijimin e Bankës Kombëtare të Shqipërisë. Sistemi monetar i zbatuar në atë kohë në Shqipëri ishte i ngjashëm me një sistem këshillues që supozonte se 1/3 e kartëmonedhave në qarkullim duhet të ishte prej metali. Sistemi u projektua duke pasur parasysh mentalitetin e shqiptarëve, të cilët deri në atë moment kishin përdorur arin dhe argjendin si mjetin e vetëm të pagesave dhe ishte e vështirë për ta që t i shkëmbenin me kartëmonedha të emetuara nga banka. Për këtë arsye qëllimi i sistemit ishte të rriste besimin e publikut për të depozituar leket në bankë. Pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, hapi i parë për vendosjen e sistemit monetar ishte ngritja e rolit të Bankës së Shqipërisë e cila filloi të funksiononte në 22 janar 1945 dhe e mbaroi reformën monetare në vitin Të gjitha reformat që u morën me mbrapa ishin në kuadrin e përmirësimit të sistemit ose të reagimit ndaj faktorëve të jashtëm. Reforma monetare e vitit 1946 përcaktoi disa norma të tjera shkëmbimi, bazuar në kërkesën për kartëmonedha të reja dhe çmimin e arit në raport me mallrat dhe shërbimet e kohës. Që nga viti 1946 dhe në vazhdim Banka e Shtetit mori me shumë përgjegjësi dhe gradualisht e zhvendosi vëmendjen tek parashikimi, organizimi dhe menaxhimi i ciklit të monedhës. Banka e Shtetit Shqiptar kishte funksionin e Bankës Qendrore dhe gjithashtu funksiononte dhe si një bankë e nivelit të dyte. Funksioni kryesor i saj ishte të emetonte monedhat dhe kartëmonedhat, të përshtaste politikat monetare, të kryente shpenzimet buxhetore dhe pagesat me të palët e huaja si edhe të plotësonte nevojat e ndërmarrjeve shtetërore me fonde. Përveç Bankës së Shtetit Shqiptar, në vitin 1949 u krijua Instituti i Kursimit. Funksioni kryesor i tij ishte të mblidhte kursimet e individëve. Në vitin 1953 ky institut u përdor për sigurimin e pronave shtetërore dhe si rrjedhoje u shndërruar në Institutin e Arkave dhe të Kursimeve. Instituti e vazhdoi aktivitetin e tij deri me vit pas së cilit u be ndarja e tij nga e cila u krijua Banke e Kursimeve dhe INSIG. Banka e Kursimeve u themelua në baze të ligjit nr mbi themelet e institucionit të mëparshëm. Kjo bankë e nisi aktivitetin e saj në 4 mujorin e trete të vitit Nevoja për kredi në sektorin bujqësor çoi në krijimin e Bankës Bujqësore në dhjetor të vitit Kjo bankë filloi të funksionoj si një e tillë në janar të vitit Funksioni kryesor i saj ishte investimi drejt sektorëve që mbuloheshin nga buxheti, duke përfshirë kreditimin afatshkurtër dhe afatgjatë në sektorin bujqësor. Duhet theksuar se kjo banke nuk vepronte e pavarur nga Banka e Shtetit, por ishte një shtojce e saj. Planifikimi i dhënies se kredive ishte rreptësisht i mbikëqyrur dhe ishte pjese e planit të kreditimit të shtetit. Funksioni i shpërndarjes së parasë në ekonomi kryhej kryesisht nga Banka e Shtetit. Kjo marrëdhënie varësie vazhdoi deri në Maj të vitit 1990 kur ligji për Bankën e Shqipërisë u aprovuar bazuar në ligjin nr Sipas ligjit aktiviteti i Bankës Agrare u shkëput nga ai i Bankës së Qendrore. Sistemi bankar vazhdoi të përfshije 2 banka dhe Institutin e Arkave dhe të Kursimeve deri në vitin 1990 kur u lejua dhe pluralizmi politik në Shqipëri. Ndryshimi i regjimit politik erdhi si rrjedhoje e ndryshimeve që ndodhen në Evropën lindore fillimisht nga reforma Perestrojka në Rusi në vitin 1985 si edhe nga presionet e brendshme që arritën kulmin e tyre në dhjetor të vitit Ndryshimi i regjimit politik hapi rrugën për ndryshimin e ekonomisë nga e centralizuar në një ekonomi tregu.

83 Sfidat e integrimit evropian të sistemit bankar shqiptar 83 II - Reforma në sistemin bankar Transformimi i sistemit ekonomik bazuar në marrëdhëniet e tregut të lirë i është një proces shumë i rëndësishëm për sistemin financiar dhe me ndikim të rëndësishëm në arritjen e stabilitetit makroekonomik. Të gjitha vendet që kishin si objektiv ndryshimin e sistemit u përpoqën të krijonin një sistem bankar me 2 nivele si dhe synuan krijimin e një banke qendrore të pavarur, rritjen e konkurrencës në sistemin bankar për të inkurajuar zhvillimin e tregut financiar dhe monetar, racionalizimin e sistemit të pagesave, rritjen e efikasitetit të mbikëqyrjes bankare, ristrukturimin e sistemit bankar dhe kryerjen e procesit të privatizimit. Hapi i parë i rëndësishëm në reformimin e sistemit financiar në vendet me ekonomi të centralizuar është kalimi nga një sistem me vetëm 1 bankë në një sistem me një rrjet bankash. Në rastin e dytë Banka e Shtetit merr rrolin dhe funksionin e Bankës Qendrore (emetim i monedhave dhe kartëmonedhave, miratimi i politikave monetare, ndërhyrje në tregun e jashtëm etj) ndërsa bankat e reja tregtare janë përgjegjëse për transaksionet lidhur me marrjen e depozitave dhe dhënien e kredive. Tabela 1 tregon periudhën kur ligji i ri për sistemin bankar u zbatua në 6 vende, Hungari, Poloni, Çekosllovaki, Bullgari,Rumani dhe Shqipëri. Në të gjitha vendet përveç Rumanisë dhe Shqipërisë, ky ligj u miratua përpara se të ndodhnin ndryshimet politike. Hungaria dhe Polonia kanë qenë më të suksesshme me reformat që kanë miratuar me ligjin e ri, respektivisht në vitin 1987 dhe Tabela 1. Sistemi bankar para reformës 3 Hungari Poloni Çekosllovaki Bullgari Rumani Shqipëri Fillimi i pluralizmit Banka tregtare në pronësi të shtetit Banka tregtare të huaja Banka specializuara Banka të specializuara për transaksione me jashtë Banka kursimi Një tjetër veçori rreth këtyre 2 vendeve është se sistemi i tyre bankar përfshinte banka private, respektivisht 2 dhe 5, përpara se të miratohej ligji për Sistemin Bankar. Në Shqipëri ligji për Bankën e Shqipërisë u aprovua në 22 prill 1992 duke zëvendësuar ligjin e mëparshëm për Bankën e Shtetit. Ligji i ri i ka deleguar Bankës së Shqipërisë disa përgjegjësi që më parë i gëzonte qeveria si psh: përcaktimi i shumës së kredisë, emetimin e monedhës, përcaktimin e normës së interesit, sistemin e pagesave etj. Ligji i vitit 1992 për Bankën e Shqipërisë siguroi bazat për krijimin e një institucioni në përputhje me standardet perëndimore dhe me një pavarësi relativisht të lartë. Ligjet e mëvonshme që u miratuan në vitin 1996 dhe 1998, e thelluan pavarësinë e Bankës së Shqipërisë. Ligji i vitit 1992 e kaloi varësinë e Bankës së Shqipërisë nga qeveria tek parlamenti dhe gjithashtu vendosi si objektivi kryesor i bankës do të jete "ruajtja e stabilitetit të brendshëm dhe të jashtëm të monedhës vendase". Ligji përfshiu dispozita 3 Burimi: Banka e Shqipërisë

84 84 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 për organizimin strukturor të bankës, Këshillit Mbikëqyrës, Bordit të Drejtoreve, Guvernatorit si edhe për përgjegjësitë kryesore të Bankës së Shqipërisë në lidhje me politikat monetare dhe mbikëqyrjen bankare. Një departamenti i veçantë u krijua për rregullimin e marrëdhënieve ndërmjet bankës qendrore dhe qeverise në lidhje me financimin e deficitit buxhetor si një fenomen i ri sfidues i vendit për vitet e mëpasshme. Miratimi i dy ligjeve për Bankën e Shqipërisë dhe për bankat e nivelit të dytë, shënoi dhe themelimin e sistemit të ri bankar në Shqipëri. Kuadri i ri ligjor përcaktoi Bankën e Shqipërisë si bankë qendrore dhe gjithashtu legjitimoi ekzistencën e 3 bankave të nivelit të dytë me pronësi shtetërore: Banka Kombëtare Tregtare, Banka e Kursimeve dhe Banka Agrare e cila me vonë u quajt Banka Tregtare Agrare. III Detyrimet e marrëveshjes se Stabilizim-Asociimit Qe prej vitit 1992, kur Shqipëria hapi rrugën drejt ekonomisë se tregut, janë nënshkruar paralelisht disa marrëveshje politike dhe ekonomike. Integrimi në Bashkimin Evropian është parë si një e drejte natyrore dhe një shans i mirë për ekonominë. Aplikimi i standardeve ekonomike që kërkon rruga drejt BE, ka ndikuar dhe do të ndikoje në një hop cilësor të ekonomisë. Në 12 Qershor të vitit 2006 Shqipëria firmosi Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA) me Bashkimin Evropian. Kjo marrëveshje detyron zbatimin e standardeve të BE në sistemin financiar dhe veçanërisht në atë bankar. Gjatë zbatimit të MSA-së, Shqipëria duhet të provoje që ndan të njëjtat vlera me BE-në dhe gjithashtu zotëron kapacitetin e nevojshëm për zbatimin e detyrimeve të rëna dakord në marrëveshje. Kjo marrëveshje reflekton orientimet kryesore të Kritereve të Kopenhagen për anëtarësimin e një vendi që aspiron Bashkimin Evropian: Demokracia dhe rregulli i ligjit, duke përfshirë respektimin e të drejtave të njeriut dhe mbrojtjen e pakicave kombëtare; Krijimi i një ekonomie tregu funksionale, e aftë për të përballuar presionin konkurrues; Miratimi Acquis Communautaire në legjislacionin vendas dhe zbatimi i saj nëpërmjet strukturave të duhura administrative dhe gjyqësore; Nga pikëpamja financiare kjo marrëveshje orienton autoritetet mbikëqyrëse drejt të njëjtit standard njësoj si vendet aktualisht anëtare të BE-së Stabiliteti makroekonomik Stabiliteti makroekonomik,siç specifikohet edhe tek kriteret Kopenhagen, ndër të tjera përfshin: Arritja e stabilitetit makroekonomik, duke përfshire stabilitetin e çmimeve, qëndrueshmërinë e financave publike dhe bilancit të pagesave; Ekuilibri midis kërkesës dhe ofertës të bazuara në bashkëveprimin e lirë të forcave të tregut, liberalizimin e çmimeve dhe tregut; Eliminimi i pengesave në treg (në drejtim të krijimit të ndërmarrjeve të reja dhe mbrojtjen e atyre ekzistuese nga falimentimi); Ekzistenca e një sistemi ligjor, duke përfshirë të drejtat për pronën, përforcimin e ligjeve dhe zbatimin e kontratave;

85 Sfidat e integrimit evropian të sistemit bankar shqiptar 85 Konsensus të gjerë mbi çështjet kryesore ekonomike; Një sistem i zhvilluar financiar, i aftë për të transformuar kursimet në investime të suksesshme. Detyrimet lidhur me shërbimet financiare a. Investim (Pika 50) Investim nënkupton të drejtën për të ndjekur veprimtari ekonomike si i vetëpunësuar dhe për të krijuar një shoqëri (si individ) dhe të drejtën për të ndjekur veprimtari ekonomike nëpërmjet krijimit të filialeve dhe degëve në Shqipëri (si korporata). Shqipëria është e detyruar të lehtësojë fillimin e aktivitetit shoqërive vendase dhe të atyre të BE, duke krijuar infrastrukturën e nevojshme ligjore për t i siguruar filialeve dhe degëve të institucioneve financiare që kanë origjinë nga BE të njëjtat kushte si institucionet financiare shqiptare. Në këtë mënyrë shoqëritë e huaja me origjinë nga BE të vendosura në Shqipëri do të gëzojnë status të ngjashëm me kompanitë vendase apo do të trajtohen si kompani të vendit më të favorizuar në tregëti. b. Sigurimi i shërbimeve (Pika 57) Shqipëria është e angazhuar të ndërmarrë hapat e nevojshëm për të lejuar ofrimin e shërbimeve nga shoqëritë ose kompanitë e BE, pa qenë e nevojshme që ato të jenë prezent në territorin e Shqipërisë. Pesë vjet pas hyrjes në fuqi të marrëveshjes së stabilizim asociimit (organi përgjegjës për monitorimin e zbatimit të marrëveshjes, i përbëre nga anëtaret e këshillit të BE, komisioni Evropian dhe qeveria Shqiptare) Shqipëria duhet të ketë marrë masat e nevojshme për të zbatuar në mënyrë progresive detyrimet e mësipërme, duke marre parasysh që realizimi i arritjeve të jete në një linje me legjislacionin në fushën e shërbimeve financiare. Gjithashtu, Shqipëria është e detyruar që mos të marri masa ose veprime që kufizojnë shërbimet e ofruara për shoqëritë e huaja të BE-së në krahasim me situatën ekzistuese para hyrjes në fuqi të marrëveshjes. Pika 89 e marrëveshjes rregullon vendosjen e bashkëpunimit nëpërmjet Shqipërisë dhe komunitetit Evropian në disa fusha parësore që lidhen me 'acquis communautaire' në sektorin bankar dhe shërbimet financiare. Palët bashkëpunojnë për të krijuar dhe zhvilluar një strukturë të përshtatshme për promovimin e këtyre sektorëve në Shqipëri. Ky bashkëpunim do të përqendrohet në mënyrën se si të përmirësohen aspektet operative në sektorit financiar, në përmirësimin e kuadrit mbikëqyrës dhe synimin e përfshirjes se asistencës teknike dhe trajnimeve. c. Parandalimi i pastrimit të parave dhe financimit të terrorizmit Shqipëria dhe Bashkimi Evropian do të bashkëpunojnë në drejtim të parandalimit të përdorimit të sistemit të tyre financiar me qëllim të pastrimit të pasurive që rrjedhin nga aktivitete kriminale në përgjithësi dhe trafikimin e drogës në veçanti, dhe për qëllime të financimit të terrorizmit. Banka e Shqipërisë si një institucion rregullator dhe mbikëqyrës i sistemit bankar, është e detyruar që të angazhohet në forcimin e sistemit të mbikëqyrjes se aktivitetit të bankave ndërkombëtare dhe bashkëpunimin me autoritet mbikëqyrëse të degëve dhe filialeve të bankave të Bashkimit Evropian të vendosura në tregun shqiptar. Si një parakusht për funksionimin efektiv të një bashkëpunimi të tillë shërben ekzistenca e një kornize përgjithësuese rregulluese në lidhje me shkëmbimin e të dhënave me autoritetet përgjegjëse për mbikëqyrjen e komunitetit në lidhje me aktivitetin bankar në juridiksionet përkatëse. d. Shtrirja dhe zbatimi i legjislacionit (Pika 70) Miratimi dhe implementimi në mënyrën e duhur të 'acquis communautaire' në sistemin lokal është kushti themelor për

86 86 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 integrimin Evropian të vendeve që aspirojnë asociimin dhe me pas anëtarësimin në Bashkimin Evropian. Në 'acquis communitare' sistemi ligjor lokal i çdo vendi do të jete pjese e legjislacionit primar të BE-së (marrëveshjet themeluese dhe ato ndërkombëtare ku njëra pale është Bashkimi Evropian), legjislacionit dytësor (rregulloret, direktivat, vendimet dhe rekomandimet), vendimet e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë, ato të Gjykatës se shkalles se pare, politikat e vendeve të BE dhe parimet e përgjithshme të se drejtës. Shqipëria duhet të përpiqet të siguroje që ligjet e saj ekzistuese dhe legjislacioni i ardhshëm të vijnë gradualisht në një linje me acquis communautaire, duke siguruar në të njëjtën kohë që legjislacioni ekzistues dhe ai i ardhshëm duhet të zbatohen në mënyrë korrekte. Ky përafrim fillon në datën e nënshkrimit të marrëveshjes dhe shtrihet gradualisht net e gjitha elementet e acquis communautaire. Gjate fazës se parë (pese vjet nga hyrja në fuqi e MSA-se) shtrirja përqendrohet në elementet thelbësor të tregut të brendshëm ashtu si edhe në fusha të tjera të rëndësishme të cilat përfshijnë shërbimet financiare. IV - Sfida për tregut bankar shqiptar Që prej krijimit të sistemit bankar me dy nivele në vitin 1992, dhe liberalizimit të tij të mëvonshëm, tregu bankar shqiptar ka pësuar ndryshime thelbësore. Sistemi bankar shqiptar përbëhet nga banka me kapital tërësisht privat nga të cilat pjesa dërrmuese janë me pronësi të huaj dhe vetëm 1 banka është pjesërisht me pronësi shqiptare. Pavarësisht se pronësia e sistemit bankar nuk është më në dorë të shtetit, mund të thuhet se është rikthyer besimi i publikut tek bankat, i cenuar direkt dhe indirekt nga kriza e fundit qe pati zanafillën nga kriza e hipotekave në SHBA në vitin Nëse do të krahasonim sistemin bankar shqiptar mund të themi se ai ka kaluar fazën e reformës së tranzicionit dhe është gati për t u bërë pjesë e tregut të përbashkët. Deri më tani bankat kanë rritur cilësinë dhe sasinë e produkteve që ofrojnë. Kanë lindur dhe janë zhvilluar produkte të reja bankare. Shërbime bashkëkohore si kartat e pagesës apo pagesat në internet janë funksionale në disa banka të sistemit bankar shqiptar. Ka një treg kredie të shtuar në me një nivel risku deri para krizës të pranueshëm. Rritja e riskut të kredisë gjatë viti 2010 dhe 2011 mund të thuhet që është i përkohshëm dhe ka lidhje edhe me krizën financiare, pra jo vetëm me cilësinë e tregut bankar shqiptar. Paralelisht me shtimin e numrit të bankave është shtuar numri i degëve dhe agjencive bankare. Kështu nga një treg bankar të përbërë prej tre bankave krejtësisht shtetërore (BKT, BK, BKA) sot sistemi bankar përbëhet nga 16 banka të shtrira në mbi 127 degë dhe 113 agjenci bankare. Gjithsesi, edhe pse zhvillimet e deritanishme janë pozitive përsëri nuk mund të themi se kemi një sistem bankar të zhvilluar siç duhet. Ka ende probleme dhe mosfunksionim të sistemit në disa drejtime të cilat kanë për të qenë dhe sfidat e shndërrimit të këtij sektori në pjesë përbërëse të sektorit bankar të BE. Kështu, edhe pse niveli i huasë gjatë viteve të fundit ka ardhur në rritje, niveli i ndërmjetësimit mbetet përsëri i ulët. Shumë individë apo shoqëri tregtare nuk kanë mundësi të financohen nga bankat, kjo edhe para shtrëngimit të kredisë nga kriza e likuiditetit ( ). Raporti kredi/depozita është nën 50%. Ky nivel tregon se më pak se gjysma e depozitave të grumbulluara jepet hua për ekonominë. Pjesa tjetër shkon kryesisht për financimin e sektorit publik. Konkretisht,

87 Sfidat e integrimit evropian të sistemit bankar shqiptar 87 bonot e thesarit zënë një vend të rëndësishëm në portofolin e bankave tregtare në vend. Për çdo 100 lekë depozita të grumbulluar rreth 32 lekë shkojnë për blerjen e bonove të thesarit të qeverisë shqiptare. Nga ana tjetër normat e interesit të huave janë ende në nivele ende të larta dhe diferenca me interesin e depozitave është gjithashtu i lartë. Pavarësisht shenjave të para të konkurrencës tregu mbetet përsëri i përqendruar në pak banka. Këto dhe probleme të tjera vijnë kryesisht nga vetë mënyra e zhvillimit të sistemit bankar dhe mosha e tij e re. Konkluzione dhe rekomandime Shqipëria është munduar të krijoj një treg bankar relativisht konkurrues. Rritja e numrit të bankave, shërbimeve dhe produkteve të tjera bankare është e dukshme. Është e qartë dhe një rritje e konsiderueshme e përdorimit të shërbimeve bankare. E njëjta gjë nuk mund të thuhet për institucionet e tjera financiare. Tregu i sigurimeve zhvillon një konkurrence të kufizuar të disa shërbimeve. Sigurimi i mjeteve motorike, si zëri kryesor i sigurimit të detyrueshëm, është aktiviteti kryesor i këtyre institucioneve. Sigurimi shëndetësor vullnetar ose ai mbi pronën funksionon më shumë si një detyrim kontraktual me partneret ose me bankat nga të cilat marrin fondet. Përveç planit publik të pensionit, nuk është krijuar ende një treg funksional privat për ofrimin e pensionit. Mungesa e një tregu të shitjes se letrave me vlere (Bursa e Tiranës) ka penguar krijimin e institucioneve të tilla si fonde të përbashkëta, banka investuese, etj. Përveç anës institucionale, ekzistojnë akoma norma ligjore që duhen përshtatur dhe zhvilluar në kuadër të integrimit të institucioneve financiare në përgjithësi dhe të bankave tregtare në veçanti. Aktet që rregullojnë sekretin bankar mund të jene një pengese për Bankën e Shqipërisë dhe organet vëzhguese të shteteve anëtare në drejtim të shkëmbimin të informacionit ndërmjet degëve dhe filialeve në territorin e Shqipërisë ose në vendet e BE-së. Për këtë arsye, është e nevojshme që rregullat e sekretit bankar në Republikën e Shqipërisë të lehtësoje shkëmbimin e lirë të këtij informacioni, duke siguruar në njëjtën kohë fshehtësinë e të dhënave të transmetuara. Në këtë mënyrë përafrimi i legjislacionit të BE-së është një kusht i padiskutueshëm. Sikurse qëllimi final i Republikës se Shqipërisë është anëtarësimi në Bashkimin Evropian, i vetmi faktor i diskutueshëm në procesin e përafrimit të legjislacionit është afati i mbylljes (dorëzimit) të procesit, siç është dhe e njohur ndryshe si periudha e tranzicionit. Është gjithashtu e nevojshme të identifikohen fushat e zhvillimit institucional dhe tregjet financiare në vend. Besojmë se është e nevojshme caktimi i një plani afatmesëm për funksionimin e Bursën se Tiranës në mënyrë që të krijojnë mundësi reale për të pasur një shkëmbim funksional të letrave me vlere. Krijimi i bursës jo vetëm që do hapi rrugën për krijimin dhe rritjen e institucioneve financiare, por do të rrisë konkurrencën për fonde në ekonomi duke ndikuar në rritjen e numrit të shërbimeve dhe efiçencën e sistemit financiar. Literatura Kiehlborn, T., and M. Mietzner (2005): EU Financial integration: Is there a 'core Evrope'? - Evidence from a cluster-based approach," Finance & Accounting Working Paper No. 130, Goethe-University Frankfurt, efinance Lab Working Paper Porter, M. E. (1996): \What is Strategy?," Harvard Business Review, pp. 61{78. Smith, R. C., and I. Walter (1997): Global Banking. Oxford University Press Inc.

88 88 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Ligji nr. 8269, datë "Për Bankën e Shqipërisë" Evropean Central Bank (ECB) Autoriteti I Mbikëqyrjes Financiare ( Banka e Shqipërisë Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes 2010 Insttituti i Statistikës ( Banka e Shqipërisë, Rregullore për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit, miratuar me vendimin nr. 58 datë të Këshillit Mbikëqyrës dhe ndryshuar ne vitin 2001, 2003, 2004, 2007 dhe Banka e Shqipërisë, Historia e bankës qendrore në Shqipëri, 2003 Ligji nr. 8269, datë "Për Bankën e Shqiperise" Ligji Nr. 9662, datë Për bankat në Republikën e Shqipërisë Ligj nr. 8873, date , Për sigurimin e depozitave Ministria e Integrimit Evropian (

89 SHQIPËRIA NË MOZAIKUN E ZHVILLIMEVE EVROPIANE Prof. Dr. Elfrida ZEFI (DHAMO) 1 Abstract Facing the Evropean and Global Environment is a chance to be dynamic in the development, progress and wellbeing process, as well as a common Challenge for all countries. Macroeconomic stability and Albanian economy consolidation, as part of the global process development, attest that alongside with the health that should be given to economy in general; energy,tourism, mines,education development seem to be take given the needful attention as major fields for Albanian economy, which requires the mobilization of public funds and local and foreign investments attraction without resting to announce the values which are the basis of the Albanians national strategy and its image as well. Albania as part of the globalization process, is a precious stone in the Evropean Cultural Mosaic. This territory which has experienced the pressures of Roman, Byzantine and Turkish Empires of the 15-th century, managed to maintain its identity by representing even today, a special characteristic in the Evropean culture. It was not assimilated or alienated as it happened with Dakes, Gales or Iberet, whose population was maybe, greater in number. Thanks to the strong cohesion that was found in antiquity, our country was able to resist during medieval and present times. We know that globalization tends to unify things. Unifying globalization is resistable through cultural individualities. In this point of view it is important to understand that all countries have need for knowledge. This has been done for Albania by previous generation of Albanians and it is our duty to speak clearly, truthfully and with transparency as a country in Evrope runing towards our common path, with wisdom and consciousness. Key Words: Challenges; Culture, Crisis; Cooperation; Domestic Investments; Education; Economic Growth, Globalization; GDP; Institutional Reforms; Regional Development; Evropa e integruar, si pjesë e Planetit, në të cilën ne mund të udhëtojmë madje më pak se 50 km dhe të gjejmë kaq shumë kultura, gjuhë, trashëgimni, tradita, etj, konsideruar këto si mundësi jo për të përjashtuar njëri tjetrin, por për të kooperuar dhe bashkëpunuar me njëri tjetrin, na bën të pohojmë se është e pasur. Ecja e Shqipërisë në rrugën e përbashkët me vendet e tjera të Rajonit me synimin e luajtjes së një roli social sa më të dëshiruar, na bën optimistë për të ardhmen tonë bazuar në rrënjët e Evropës historikisht të pasur. Imazhi i Shqipërisë si pjesë e partneritetit Evropian, provon që ajo është e aftë të lobojë dhe zbatojë projekte të përbashkëta. Po ti referohemi lashtësisë nga shekulli i 2-të para erës së re, historia e Mesdheut dëshmon se Potenciali Kulturor është forca më e rëndësishme e kohezionit të ekzistencës së kombeve. Sot, përballja kulturore midis Lindjes dhe Perëndimit dëshmon rëndësinë e asaj në fushën spirituale, të botkuptimit. Globalizimi ka tendencën t i unifikojë gjërat. Globalizimit unifikues i rezistohet nëpërmjet individualiteteve kulturore. Kështu vijmë tek Shqipëria, e cila përbën një gur të çmuar në Mozaikun e Kulturës Evropiane. Ky territor që ka përjetuar presionet e Perandorisë Romane, Bizantine e më pas asaj Turke të shekullit të 15-të, ka ruajtur identitetin e vet, duke përfaqësuar edhe sot një karakteristikë të veçantë në kulturën 1 Departamenti i Financës & Kontabilitetit, Fakulteti i Ekonomisë. Dekane, Universiteti Fan S Noli Korçë, Shëtitore Rilindasit Korçë, elfridazefi@yahoo.com

90 90 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Evropiane, dhe nuk u asimilua/ tjetërsua si Dakët, Galët apo Iberët, që ishin ndoshta edhe shumëfishi i kësaj popullsie. Iliria shtrihej në një hapësirë të gjerë të pjesës Perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Pra ishte një popullsi e konsiderueshme në antikitet në Ballkan dhe në Mesdhe. Ishte popullsi e organizuar dhe civilizuar, që nuk kishte të bënte me fise, me tribu, barbarë, ndaj u bëri ballë presioneve asimiluese. Kjo është arsyja pse Shqiptarët nuk u asimiluan nga sundimi Osman, pra falë këtij kohezioni të fortë, që vinte nga antikiteti e rezistoi gjatë mesjetës dhe aktualisht. Por çfarë bëri izolimi? Izolimi solli një dëm shumë të madh, pasi frenoi civilizimin. E megjithatë edhe gjatë pushtimit otoman pati qendra që funksiononin si meteorë të zhvillimit në hapësirën e sunduar nga obskurantizmi feudal ushtarak turk. Një ndër këta meteorë ishte në Juglindjen e Shqipërisë, Qyteti i ndritur i Voskopojës, me Akademinë, Shtypshkronjën e saj të shekullit 17 dhe, veçanërisht, me veprimtarinë e saj gjatë gjysmës së parë të shekullit 18-të, u bë pionierja e përhapjes së ideve përparimtare të iluminizmit dhe një nga vatrat më të rëndësishme të inteligjencës shqiptare, Ballkanike dhe udhëheqëse e luftës për çlirim dhe përparim në Ballkan. Të gjitha vendet kanë nevojë për njohuri. Kjo është e vërtetë edhe për Shqipërinë, e cila ka qenë e harruar nga Bota dhe e izoluar prej saj për gjysëm shekulli, nga një diktaturë e egër. Bazuar në sa më sipër, nëpërmjet këtij punimi, synoj të hap një dritare dhe të hedh dritë mbi një pjesë të vogël por të rëndësishme të Botës. Historia e Shqipërisë është prezantuar në mënyrë të besueshme dhe me krenari nga gjeneratat e mëparshme të Shqiptarëve. Sot është detyrë e jonë ta bëjmë këtë, si një mbrojtje dhe mënyrë të shfaqjes së krenarisë sonë. Ajo që do të veçoja për Korçën është kultura, civilizimi, qytetërimi, ku edhe folklori ka civilizim. Në vitin 1854, anglezja Meri Okër, gazetare e Time-s, kalon në Korçë për në Stamboll dhe në librin e vet, me nëntitullin Mirëmëngjes Shqipëri, shkruan: Korça është një qytet me fytyrë Evropiane Çdo shtëpi qytetare është një manifakturë më vete. Qyteti ka mbajtur lidhje me mjaft qytete Evropiane. Djem dhe vajza të Voskopojës studionin në Universitete të Evropës si në Paris, Lajbcik, Vjenë etj. Meshkuj & Femra në Rajon Meshkuj & Femra në Rajon Meshkuj në Rajonin e Korçës Femra në Rajonin e Korçës Popullsia Urbane dhe Rurale Popullsia Urbane_Numër Popullsia Rurale_Numër Burimi i të dhënave: Zyra e statistikave Korçë Numuri i popullsisë Prania e Universitetit Fan Noli, i jep Korçës karakteristikat e një qyteti studentor, ku studion një pjesë e Unionit Evropian dhe Botëror të studentëve. Kjo merr rëndësi kur

91 Shqiperia ne Mozaikun e Zhvillimeve Evropiane 91 kujtojmë që lëvizjet e fuqishme për ndryshim, kanë evidentuar historikisht rolin e të rinjve si faktor ndryshimi dhe zhvillimi. Ata dinë të dëgjojnë çdo gjë dhe të testojnë më pas në skanerin e së vërtetës atë që iu duhet dhe është me vlera. Këtu theksoj vlerat e njohjes dhe transmetimit të trashëgimisë kulturore nëpërmjet maksimizimit të promovimit rajonal, i cili kërkon planifikim territorial të specializuar dhe vizion afatgjatë. Bota në të cilën jetojmë na ofron mundësi të reja kolosale, por na ve gjithashtu para sfidave të reja shumë të mëdha. Kuptimi më i thellë i procesit të globalizimit të ekonomisë dhe të problemeve të reja që lindin për njerëzimin në tërësi, shtron problemin e politikave dhe instrumentave të reja të përballimit jo vetëm të krizave ekonomiko-financiare, por edhe ato sociale, migratore e politike. Sot kemi në duart tona gjithshka që duhet në përpjekjet për të kuptuar ekonominë tonë të globalizuar. Globalizimi me ritme të shpejta ndryshimi dhe pandryshueshmëria e natyrës njerëzore, kërkon një specializim të lartë, sepse çdo teknologji e re zëvendëson me shpejtësi të madhe atë të mëparshmen. Për rrjedhojë përparimi ynë do të varet nga shtimi i rezervave kolosale të dijes njerëzore që është akumuluar nëpërmjet të gjithë brezave. Njerëzit kanë ndërmjet tyre ngjashmëri thelbësore, të cilat mund të rrjedhin nga kultura e përbashkët, historia e përbashkët, gjuha ose thjesht nga fati. Të gjithë njerëzit duken të motivuar nga një përpjekje e lindur për vetë-vlerësim, që në një masë të madhe, ushqehet nëpërmjet aprovimit të të tjerëve. Njerëzit kanë një nevojë të lindur që të ndërveprojnë me njerëz të tjerë. Ne jemi deshmitarë të asaj se në fillim të viteve 90, nga hiri i ekonomive të planifikimit të centralizuar, lindën ekonomitë konkurruese të tregut. Kjo është dhe periudha kur Shqipëria, pjesë gjeografike, kulturore dhe historike e Evropës i dha fund viteve të izolimit artificial, fizik. Shqipëria, një vend i Ballkanit Perëndimor që në lashtësi, na sjell në Gadishullin Ballkanit, në Evropën Juglindore, me shtrirje në jug të lumenjve Danub dhe Drava, ndërmjet detit Adriatik e Jon në perëndim, Detit Egje e Detit të Zi në lindje dhe Mesdheut në jug. Shqiptarët janë popull i një vendi me perspektivë të qartë EuroAtlantike. Nëse pyesim : Çfarë dëshmon historia lidhur me ndikimin e kulturës në përgjithësi, kulturës ekonomike të brezave të ndryshëm në transformimet e ardhshme? Për përgjigje do të kujtoja thënien e Çurçillit: sa më mbrapa të kthehesh, aq më përpara do të shikosh Njerëzit i ka magjepsur gjithmonë parashikimi i së ardhmes. Deri në çfarë shkalle mund të parashikojmë ne atë që na pret? Fatmirësisht, ekziston një shkallë e caktuar e vazhdimësisë historike në mënyrën e funksionimit të shoqërive demokratike dhe të tregjeve. Kjo na jep mundësi që të rishqyrtojmë të kaluarën për të gjetur tendencat e qëndrueshme dhe të përhershme, të cilat megjithëse nuk kanë rreptësinë e ligjeve të natyrës, na hapin një dritare për të parashikuar më mirë të ardhmen Kështu, e ardhmja mund të zbulojë nëse shteteve të fuqishme, do t u duhet të ndeshen për rolin e liderit botëror të ekonomisë, apo do t u duhet t i përulen një fuqie akoma më të madhe se vetë ato, fuqisë absolute të tregut të globalizuar? A është e mundur të sigurohet stabiliteti ekonomiko-financiar në vendet e veçanta pa ndërprerjen e betejës që zhvillohet sot në tregjet valutore me protagonist dollarin e ShBA-së, Euron e BE-së, monedhën kineze, jenin japonez etj? Kolapsi i bllokut sovjetik solli abandonimin e planifikimit shtetëror në të gjithë botën, me pararojë Kinën dhe Indinë. Sot natyrshëm lind pyetja: A do lerë mënyra e ecurisë së

92 92 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 vendeve, përshembull Kinë, Indi, Rusi, gjurmë të pashlyeshme në të ardhmen ekonomike të planetit? Përballë rritjes së integrimit të ekonomisë globale, qytetarët ndodhen para një zgjedhjeje të madhe: të përqafojnë përfitimet e përbotëshme të tregjeve dhe të shoqërive të hapura që i shtyjnë njerëzit të dalin nga varfëria e nëpërmjet shkallës së shkathtësive të arrijnë një nivel më të mirë, një jetë më kuptimplotë, duke mos harruar çështjet kryesore të drejtësisë, apo ta refuzojnë këtë shans dhe të përqafojnë lokalizmin, tribunalizmin, populizmin, që në të vërtetë përfaqësojnë të gjitha izmat që izolojnë komunitetet në një mënyrë të tillë, që nuk mund të perceptojnë opsionet më të mira të jetës së tyre Imazhi shqiptar vjen në boten globale me dimensionet brilante të një rrugëtimi të gjatë e dinjitoz nga Nëntori i vitit 1443 i Skënderbeut famëmadh, tek Nentori i unifikimit të alfabetit shqip (Kongresi i Manastirit 1908), Nëntori i Flamurit Shqiptar (1912), flamuri i shqiponjës dykrenare që mban shqiptarët të bashkuar si një komb me gjuhë, kulturë,, traditë e simbole të njëjta, tek Shipëria anëtare e NATO-s, lëvizjes së lirë pa viza, dhe progres në procesin e anëtarësimit në strukturat Euroatlantike dhe BE.; 20 vite më parë dëshmuan rilindjen e demokracisë në Shqipëri. Përderisa, siç duket, populli Shqiptar, ka folur vendosmërisht për të ardhmen e tij, ka arsye të jemi optimistë për anëtarësimin në BE. Sjell Shqipërinë, Juglindjen Evropiane dhe Rajonin Juglindor të Shqipërisë-Korçën në këtë format të njohjes së vetvetes në funksion të një roli të dëshëruar dhe vlerësuar shoqëror, duke menduar se përcjell kapacitetin/potencialin premtues të tyre, për të suportuar dhe implementuar tendencat Rajonale dhe globale të zhvillimit, në zonat brenda Rajonit, nëpërmjet projektesh të përbashkëta me përfshirjen e gjithë aktorëve në shoqëri, sipas metodës bottom up (nga poshtë-lart). Mënyra e funksionimit të ekonomisë shqiptare në horizontin e globalizimit vazhdimisht në rritje, provon që Shqipëria, duke qënë një prej pak vendeve që kanë një rritje të lartë dhe të qëndrueshme për më se 6% për gati një dekadë, si edhe vazhdimësi pozitive në performancën ekonomike, ka provuar të jetë ekonomi vitale dhe fleksibël. Kjo është konfirmuar qartë nëpërmjet performancës ekonomike gjatë viteve të fundit. Pamvarësisht krizës së fundit globale financiare dhe ekonomike, rritja ekonomike e vendit vazhdon të jetë në nivel relativisht të lartë. Krahas progresit teknollogjik dhe reformave strukturore të ekonomisë, zbatimi gjatë një periudhe 6-vjeçare të një serie politikash makroekonomike efiçiente, orientuar qartë nga filozofia impulsuese e rritjes ekonomike nëpërmjet nxitjes së ofertës agregate, ka dhënë një shtytje të fortë në ekonomi. Shqipëria, në rrugëtimin e saj drejt institucioneve demokratike të shtetit ligjor dhe forcimit të institucioneve, ka marrë asistencë Perëndimore që prej vitit Ndërsa Marrëveshja e Stabilizim Asocimit midis Shqipërisë dhe BE, ka filluar prej Janarit 2003 dhe duke ditur që Procesi i Stabilizim Asocimit për Ballkanin Perëndimor, krijuar si një kontribut specifik i BE-së për paktin e Stabilitetit, i sjell vendet e Ballkanit Perëndimor më afër BE-së, duke përfshirë perspektivën e anëtarësimit në të, kemi arsye të mendojmë dhe besojmë në kontributin

93 Shqiperia ne Mozaikun e Zhvillimeve Evropiane 93 tonë për gjetjen e mënyrës së udhëtimit në vazhdim, në rrugën e përbashkët, e cila kërkon zgjuarësi dhe koshiencë. Shqipëria, me popullsi prej milion (2010/ INSTAT), me performancë makroekonomike në konsolidim të vazhdueshëm, është realisht pjesë e procesit global të zhvillimit. Rritja reale e produktit kombëtar bruto (PKB), ka vërtetuar zhvillimin e qëndrueshëm të ekonomisë shqiptare. Edhe pse Bota ka qënë duke provuar efektet e krizës financiare globale në ekonomitë përkatëse, PBB i Shqipërisë në vitin 2011 pritet të rritet me rreth 4% tek US $ miliard dhe tek US $ miliard në vitin Shqipëria ka një forcë pune prej milion, prej të cilëve janë emigrantë, simbas vlerësimeve të bëra në vitin Në vitin 2010 papunësia e rregjistruar ishte në nivelin 12,5%, parashikuar të bjerë në 11,50% në vitin 2011 dhe në 10,5% në vitin Shqipëria ka një forcë pune të re me një mesatare prej 28 vjeç në vitin % e të punësuarve në Shqipëri i përkasin bujqësisë, 15% industrisë dhe 27% përfshihen në shërbime. Bujqësia Shqiptare ka zënë 20,6% të PBB të vendit në vitin 2010, shërbimet 60,6% dhe industria deri 18,8% të tij. Reformat e fundit ekonomike kanë synuar thithjen e investimeve të huaja. Kështu, hapi më i madh është programi "Shqipëria 1 euro". Plani synon tu ofrojë kushte ekstremisht të mira investitorëve të interesuar për sektorët strategjikë si miniera, bujqësi, reduktim importi dhe energji, përderisa Shqipëria është e pasur në burime natyrore, të tilla si naftë, gaz, bakër, krom dhe burime hidroenergjitike. Vendi ynë është i njohur për florën dhe faunën e pasur. Shqipëria është e pasur në rezerva natyrore. Ka disa fusha prioritare si energji, turizëm, miniera, arsim. Liberalizimi i ekonomisë dhe respekti për parimet universale të rritjes ekonomike kanë hapur rrugë të reja për IHD, të cilat nga ana e tyre, kanë influencuar në ndryshimet strukturore të ekonomisë, trajtimin e kapitalit, teknologjinë e avancuar, metodat e reja të mbikqyrjes dhe menaxhimit të punës, krijimin e tregjeve të reja, vendeve të reja të punës, rritje të eksportit dhe reduktim të defiçitit në bilancin tregëtar, etj Në përputhje me parashikimet e këtij viti, fluksi i IHD-ve, parashikohet të jetë milion Euro, çka përbën 3.5 % të PBB. Ky parashikim është bazuar në mundësitë dhe besimin e sipërmarrësve të huaj për të investuar në Shqipëri. IHD-të në Shqipëri, në vitin 2010, ishin rreth 3 herë më të larta krahasuar me ato në vitin Në vitet e fundit, Shqipëria ka përjetuar transformime madhore makroekonomike dhe përmirësime thelbësore. Megjithë defiçitin tregëtar, në vitin 2010, importet ranë ndjeshëm prej $ miliard, në $ miliard në vitin 2009 Italia dominon në importet dhe eksportet shqiptare, ndërsa Greqia është i dyti si partner në të dy drejtimet. Eksportet Shqiptare gjatë muajve Korrik & Gusht 2011, rezultuan 31,7% më të larta, krahasuar me të njëjtën periudhë të një viti më parë. Fuqia energjitike nga gjithë burimet, në gjysmën e parë të vitit 2010, u rrit 26,7% krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit Viti 2010 ka qënë një vit historik për ekonominë shqiptare, sepse investimet e huaja dhe eksportet kanë shënuar shifra rekord. IHD-të kapën vlerën 840 milion euro, ose 20 % më të lartë se në vitin 2009, pjesa më e madhe e të cilave u përdor për përmirësimin e sektorëve të infrastrukturës dhe atë energjetik. Bota Komplet e Globalizuar është indiferente karshi ekzistencës së distancave dhe kufijve kombëtarë, ndërsa prodhimi ndërkombëtarizohet përditë e më shumë.

94 94 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Mënyra se si funksionon ekonomia në horizontin global, përballet me forcat të cilat formojnë një ekonomi, por edhe me ato që e kërcënojnë atë. Faktorët kryesorë për zhvillim të begatë ekonomik të një vendi janë: 1- akumulimi i kapitalit; 2-tregëtia e lirë, 3-ndërhyrje e përshtatëshme por e kufizuar e shtetit nëpërmjet rregullave ligjore. Performanca e Shqipërisë reflektuar në treguesit makroekonomikë, provojnë se reformat e realizuara në Shqipëri, kanë synuar plotësimin e Kritereve Kopenhagen: 1. Stabiliteti Institucional, garantimi i demokracisë, besim në forcën e ligjit, respekt dhe mbrojtje e të drejtave të njeriut dhe minoriteteve; 2. Funksionimi i ekonomisë së tregut si edhe aftësia për tiu përgjigjur presioneve të forcave të tregut të lirë të BE-së. 3. Përgjegjësia për të marrë përsipër detyrimet e anëtarësimit Pamvarësisht prioriteteve që u jepet këtyre karakteristikave nga këndvështrime të ndryshme, e drejta e pronës së garantuar nga shteti, prezanton institucionin kryesor i cili mundëson rritjen ekonomike. Ekonomisti peruan Armando de Soto, në Janar të vitit 2003 doli me një ide që kishte të bënte me përmirësimin e standarteve të jetesës për një pjesë të madhe të popullsisë së varfër të globit, duke patur parasysh prona të pashfrytëzuara në nivel botëror, të cilat sipas llogaritjeve rezultonte të ishin më shumë se $ 9 trilion. Kështu ne vijmë në vlerësimin e procesit të legalizimit në Shqipëri Formalizimi & Integrimi i Ndërtimeve Informale/Sfidat e reformës & përmbushja e objektivave të saj, i cili në esencë është formalizim i ekonomisë informale, dhënie jetë një kapitali të vdekur. Prona informale të rregjistruara, rezultoi të ishin rreth , që zinin një sipërfaqe prej ha. Nëpërmjet vetëdeklarimit vullnetar të poseduesve të ndërtimeve informale ( 15 Korrik 15 Nëntor, 2006), u përfshinë në procesin e legalizimit objekte. Ky proces bëri produktive 10 miliard euro (kostoja e ndërtimit të këtyre objekteve me vlerën e tregut). Është e kuptueshme që procesi solli efekte pozitive social-ekonomike, sepse një pjesë e vlerës së investimit në ndërtim është para e siguruar nga puna e Shqiptarëve në emigracion. Burimi:ALUIZNI Shqipëri

95 Shqiperia ne Mozaikun e Zhvillimeve Evropiane 95 Faktor tjetër me të njëjtën rëndësi si e drejta e pronës është shkalla e fleksibilitetit të një ekonomie, e cila tregon aftësinë e ekonomisë për ti rezistuar lëkundjeve të fuqishme. Një rëndësi të madhe ka besimi ndaj biznesit, mbasi besimi është pasuri për biznesin dhe një faktor i rëndësishëm, ku reputacioni i njerëzve ka vlerë ekonomike. Tregu i lirë global është duke dëshmuar edhe një herë më shumë se është në shërbim të atyre që marrin risk dhe konkurrojnë. Për më tepër, bashkëpunimi ndër-rajonal, thithja e investimeve të huaja, krijimi i terrenit të përshtatshëm për sipërmarrje Shqiptaro-të Huaja favorizohet nga ekzistenca e disa pikave doganore; akseve nacionale që lidhin Rajonin me pjesën tjetër të Ballkanit, çka ofrojnë mundësi për ndërmarrjen e iniciativave në sektorë si: Infrastruktura energjitike dhe burimet alternative të saj, industria e turizmit, tregëtisë, transportit; bujqësia; industria ushqimore, ndërtimi etj. Reformimi i sistemit të arsimit në çdo pjesë të planetit, është një sfidë tjetër, të cilën globalizimi e bën të domosdoshëm. Përveç perspektivave gendër në ekonominë globale, bazuar në rolin e saj të madh shumëdimensional, kërkesat e ekonomisë globale evidentojnë nevojën e përgatitjes së të rinjve me kërkesat e saj dhe atë të shkollimit kudo, në mënyrë të përshtatëshme me migrimin masiv të familjeve për të cilat gjuha, kultura dhe struktura sociale e vendit të vet, ndryshojnë prej atyre në vendin e ri pritës. E ndërsa arsimi i lartë Evropian karakterizohet nga diversiteti në kuptimin e gjuhës, sistemeve kombëtare, tipeve dhe profileve institucionale dhe orientimin e kurrikulave, është për këtë arsye që e ardhmja e tij varet nga aftësia për të organizuar këtë diversitet në funksion të prodhimeve efektive, veçanërisht në shkëmbimet ndërkufitare, në fusha që trajtojnë diversitetin si aset, më tepër se si një arsye për mos-njohje/mos- pranim. Cilësia është guri i themelit. Kjo kërkon një balancë midis novatores dhe traditës, zhvillimit akademik dhe përshtatshmërisë sociale dhe ekonomike, koherrencës së kurrikulave dhe lirisë së zgjedhjes nga studentët. Proceset aktuale lidhur me reformimin e arsimit në Shqipëri, konfirmojnë edhe njëherë më tepër se Shqipëria është pjesë e procesit të globalizimit, si edhe kanë evidentuar domosdoshmërinë për një vision të përbashkët Evropian drejt lëvizjeve virtuale dhe ndërkombëtarizimit të arsimit. Përgatitja e gjeneratave të reja në Universitetet tona, garanton integritetin profesional dhe personal, çka nënkupton gjenerozitet, tejkalim të interesave. (Kujtojmë programet: TEMPUS, CARDS, Basileus, Fondet IPA, Erasmus Mundus, CBIB Cross Border Institution Building-Projekte të financuara nga BE, etj.) Sot ne sigurisht kemi mjaft arsye ti shohim studentët universitarë se arkitektë reale të transformimeve dhe zhvillimeve të ardhëshme. Përveç avantazheve që ka sjellë globalizimi i ekonomisë botërore nuk mund të mos evidentohen një seri fenomenesh negative të cilat ndikojnë kushtet ekonomike të vendeve të botës, ndërsa kriza globale ka qënë prezente. Në këtë këndvështrim evidentohen disa faktorë speciale që karakterizojnë ekonominë Shqiptare, si: 1. Niveli i zhvillimit dhe struktura e ekonomisë sonë, me një sistem më pak të komplikuar financiar dhe bankar. 2. Përmasat dhe struktura e ekonomisë janë më pak të ndikuara nga fluktuacionet e ekonomisë botërore. Rreth 60,6% e PBB të Shqipërisë i përket shërbimeve (ku

96 96 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 sektori publik, arsimi, shërbimi shëndetsor etj, janë dominues), të cilat janë më pak të ndikuara nga fluktuacionet e ekonomisë botërore; 20,6 % e PBB përbëhet nga prodhimet bujqësore, të cilat në kushtet aktuale, janë më pak të ndikuara nga kriza ekonomike financiare, mbasi reduktimi i konsumit të ushqimeve renditet i fundit. Sektori i cili ka njohur më shumë zhvillim në vitet e fundit dhe që ka siguruar rreth 14% të PBB është ndërtimi. Ndërhyrjet e fuqishme në infrastrukturë dhe zgjerimi i punimeve në të, mbështetur nga fonde buxhetore, si edhe investime nga investitorë të huaj, janë për tu vlerësuar veç të tjerash edhe si kompensuese të ndonjë reduktimi të mundshëm të ndërtimeve private që mund të vinte prej krizës botërore financiarokreditore Sa i përket prodhimit industrial, pjesa më e madhe e tij shkon për prodhim energjie, nxjerrjen e disa mineraleve për eksport dhe për prodhime veshjesh, prej të cilave më shumë janë eksportuar. Investimet e huaja dhe eksportet kanë rregjistruar nivele rekord, për vitin 2010 IHD arritën në nivelin e 840 milion eurove, ose 20 % më të larta se në vitin 2009, pjesa më e madhe e të cilave është përdorur për përmirësime në infrastrukturë dhe sektorin energjitik. Eksporti i mallrave Made in Albania ka qënë 1.2 miliard euro ose shprehur ndryshe 30 % më i lartë se gjatë vitit Për herë të parë në ekonominë kombëtare, raporti eksporte përballë importeve ka qënë 1-3, ndërsa disa vite më parë ky hendek ishte shumë i thellë. Stimulimi i fuqishëm i prodhimit kombëtar dhe inkurajimi i eksporteve Made in Albania përbëjnë shtyllën kurrizore të modelit të zhvillimit të përshtatshëm ekonomik ku ne mbështetemi, fokusuar në sektorët të cilët kanë prioritet në eksporte si bujqësia, tekstilet, mineralet etj. Forcimi i politikave të zhvillimit rural në vendin tonë, ashtu si edhe platforma për diversifikim të ekonomisë në komunitetet rurale është një prioritet, në të cilin jemi në të njëjtën linjë me filozofinë BE-së, përderisa na nevojitet zhvillimi rural, sepse a) ai çon në zhvillimin e fshatit dhe njerëzve që jetojnë në të; b) zonat rurale janë pjesë vitale e prezantimit fizik të identitetit të çdo vendi; c) peisazhet e mrekullueshme i japin karakterin special çdo rajoni dhe zone; d) zonat rurale përballen me sfidat shkaktuar nga ndryshimet klimatike; e) fshati ofron vlerat e veta si një vend i bukurisë, kreativitetit, çlodhjes, që në mënyrë të vazhdueshme konfirmon vlerat e ushqimit tradicional si një monument i trashëgimisë kulturore të njeriut, i kësaj Bible të Gjelbër ; f) njerëzit i tërheq ndjeshëm ofrimi i shërbimit dhe infrastrukturës së përshtatëshme. Mbështetja e këtij sektori nga qeveria Shqiptare, ka influencuar në dy dhe trefishimin e shitjes së produkteve bujqësore dhe në një rritje të të ardhurave familjare të fermerëve në 60-70% krahasuar me 6-7 vite më parë. Në një këndvështrim të tillë ndalemi tek të ardhurat nga emigrantët, të cilat kanë qënë një burim i rëndësishëm i fuqisë blerëse, me influencë në kursin e lekut në ekonominë e vendit. Rrënia ekonomike në dy vendet fqinjë (Itali & Greqi) ku punojnë pjesa më e madhe e emigrantëve shqiptarë, mund të influencojë në të ardhurat e tyre dhe në paranë që dërgojnë në Shqipëri, si edhe investimet e mundëshme të emigrantëve në vendin tonë. Gjykimi na çon në rolin që duhet të luajë zhvillimi i industrisë së turizmit, për të tërhequr jo vetëm vizitorët e huaj, por gjithashtu edhe emigrantët, një mënyrë kjo kompensimi e reduktimit të remitancave. Turizmi, si në tërë ekonominë botërore, është

97 Shqiperia ne Mozaikun e Zhvillimeve Evropiane 97 vital për Shqipërinë. Investimet e viteve të fundit janë argument i politikave zhvillimore në ekonominë shqiptare, si edhe konfirmojnë trajtimin që i bëhet kësaj industrie si një sektor prioritar, biznes i çdo njeriu, si prodhues ose konsumator i produktit turistik. Sa më sipër, themi se duhet menduar rreth zëvendësimit gradual të remitancave nga emigrantët, me eksportin e mallrave reale. Në vitin 2010 remitancat u tkurrën në 696 milion euro, ose 11 % më pak se 1 vit më parë, ndërsa duket se reduktimi i remitancave është kompensuar me IHD-të, të cilat vitin e kaluar arritën nivelin më të lartë, duke rregjistruar 827 milion euro. Sfidat globale të cilat qëndrojnë përballë vendeve të Planetit, sigurisht që konfirmojnë arritjet si edhe detyrat për perspektivat Evropiane dhe Globale të çdo rajoni, duke përfshirë Shqipërinë dhe vendet e Ballkanit Perëndimor gjithashtu, pa të cilat Evropa nuk është komplet. Konsolidimi dhe respekti për standartet e arritura Evropiane në fusha si e drejta e pronësisë, stabiliteti institucional dhe respekti për të drejtat e njeriut, funksionimi i stukturave të ekonomisë së tregut, aftësia për të marrë përsipër detyrimet/përgjegjësitë e anëtarësimit, konkurrenca e brendëshme, dhe shkalla e hapjes së vendit tonë drejt tregut botëror, cilësia e pashmangshme për funksionimin e institucioneve në një ekonomi, balanca xhendër nëpërmjet aktivitetit social ekonomik, vërtetojnë që Shqipëria dhe e ardhmja e saj lëviz drejt Evropës. Qeveria shqiptare është e predispozuar të punojë për përmirësimin e klimës së biznesit në Shqipëri. Nëse depertojmë thellë në shpirtin e kombit shqiptar, ne gjejmë mikpritjen si pjesën më të mirë në të. Mikpritja shqiptare është një asset i fuqishëm. Numuri i turistëve që vizituan destinacionet turistike në Shqipëri u rrit në 3.5 milion në vitin 2010, krahasuar me 300 mijë në vitin Mikpritja ka qënë fjalë kyç në gjithë artikujt shkruar për Shqipërinë. Mikpritja është mbështetje e madhe për biznesmenët gjithashtu. Ndërhyrje më e vogël e qeverisë, performancë më e mirë e ekonomisë dhe klimës së biznesit (marrë nga fjala e K/Ministrit Berisha mbajtur në Forumin Amerikano Shqiptar të Investimeve në New York, Shtator.2011) Për ndërtimin dhe rikonstruktimin e shkollave të ndryshme në vend, janë akorduar fonde të cilat zënë një pjesë të rëndësishme në buxhetin e shtetit. Fondet Buxhetore për Sektorin e Arsimit

98 98 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Pas krizës globale, një cikël i ri rigjenerimi dhe progresi ekonomik-social, duket se varet nga aftësitë tona për të vënë në lëvizje faktorët që sjellin ndryshime pozitive në proceset dhe modelet e prodhimit, shërbimit, biznesit dhe ato sociale. Kalimi i Ballkanit Perëndimor në një zonë stabiliteti, progresi, zhvillimi dhe paqeje, është një nga sfidat më të mëdha, me të cilat haset Komuniteti ndërkombëtar në dekadat e fundit. Rrugëtimi ynë, kërkon vullnet të mirë, durim dhe aftësi koordinimi. Politikat ndërkufitare social-ekonomike, si teori dhe praktikë parashtrojnë pikë së pari, mirëkuptimin dhe sjelljen përballë të ideve dhe projekteve, dialogun dhe kooperimin midis strukturave përkatëse, shoqërisë civile dhe vetë individit, me qëllim progresin dhe zhvillimin ndërrajonal. Është detyra e gjithë aktorëve në Rajon të bëjmë që zona të jetë një nyje dhe pikë qendrore e paqes dhe e procesit të zhvillimit, për shtrirjen e ekonomisë Evropiane në zonat e brendëshme të Ballkanit. Duke qënë që Rajoni i Korçës, tek i cili u ndala veç të tjerash, është nyje ndërlidhëse midis pjesës Perëndimore dhe asaj Jug-Lindore të Ballkanit, kufizohet me një vend si Greqia, vend anëtar i BE-së, pavarësisht krizës që po kalon kjo e fundit, mendoj se egzistojnë të gjitha mundësitë për të koordinuar përpjekjet në sektorët e interesit të përbashkët. Rajonet në Euro-Rajon e më gjerë, përveçse tek e shkuara e përbashkët, gjejnë elementë bashkëpunimi tek mbështesim vizionin për një të ardhme totalisht Evropiane. Ndaj është e nevojshme të mbahet parasysh se perspektiva afatgjatë udhëheq strategjinë Evropiane afat-shkurtër. Momenti kërkon reforma institucionale, ndërsa janë të dukshme ato të paqes dhe mirëqenies. Në Epokën e Re (ku duhet të veprojmë lokalisht duke menduar globalisht), potenca e partneritetit në Rajon duhet kërkuar tek bashkëpunimi me vendet fqinje. Zhvillimi i balancuar Rajonal apo endo-ballkanik, do të thotë marrëdhënie të ngushta ekonomike, do të thotë të funksionojmë me rregulla Euro-Rajonale, mbasi Arena të cilën duhet ta njohim, provojmë dhe në të cilën luajmë është Tregu Global. Ne duhet të shohim njëkohësisht edhe mangësitë, dobësitë, papërshtatshmëritë e së tashmes, për të krijuar kushtet dhe premisat që kërkohen, në mënyrë që klima e besimit dhe bashkëpunimit të ndihmojë qëllimin dhe objeksionin përfundimtar. Kjo është sfida e përbashkët. Të përballemi me mjedisin Evropian dhe atë global, si të jetë ai, sfidë, shans, për të qënë dinamikë në rrugën e zhvillimit, progresit dhe mirëqenies. Ndaj na nevojitet të punojmë për një Rajon që punon dhe progreson, që di si të luajë dhe konkurrojë për një jetë më të mirë. Piksynojmë paqen, stabilitetin & bashkëpunimin në Ballkan, krijojmë infrastrukturën moderne. Ne e dimë që kufijtë mbeten ende frenues në procesin e zhvillimit të Rajoneve në Evropë e veçanërisht në Gadishullin Ballkanik. Janë këto kufij që ndajnë njerëz që shpesh nuk flasin të njëjtën gjuhë, që jetojnë në sisteme të ndryshëm administrativë. Fuqizimi i bashkëpunimit ndërkufitar për zgjidhjen e problematikave të përbashkëta që kanë të bëjnë me zhvillimin urban dhe rural, si dhe me zhvillimin e marrëdhënieve ekonomike dhe tregëtare mes sipërmarrjeve që operojnë në Rajon, merr rëndësi referuar sa më sipër Gjithshka që hartojmë dhe aplikojmë, ka rëndësi të jetë në përputhje me dispozitat e BE-së, standartet dhe kriteret e saj. Themelet e një bashkëpunimi të mirëfilltë ndërkufitar mund t i hedhim pikërisht mes hartimit të Strategjive të Përbashkëta, shans dhe mundësi këto, për shkëmbim eksperience.

99 Shqiperia ne Mozaikun e Zhvillimeve Evropiane 99 Sfidat e kohës kërkojnë: fuqizim të dialogut; krijim të formave efikase të komunikimit; shkëmbim të informacionit dhe përpunim të tij. Evropa Lindore dhe Qëndrore është një Rajon ku shkëmbimi i marrëdhënieve, bashkëpunimi midis tyre dhe interesi i ndërsjelltë, ndihmon në bërjen sa më produktiv të Rajonit. Pozicioni gjeo-strategjik i Shqipërisë dhe rajonit të Korçës, gëzon premisat për bashkëpunime efikase dhe afatgjata, me impakt direkt në përmirësimin e jetesës së banorëve. Së fundi, por jo së paku, citoj Alan Greenspan, duke folur për Venetikun si antiteza e shkatërrimit krijues : Unë e kisha dëgjuar Vivaldin të luajtur me një cilësi më të mirë, por kurrë nuk isha i kënaqur me të kaq shumë si në atë kishë të lashtë në Venetik (Alan Greenspan fq 142) Duke dashur të percjell rolin magjik që luajnë rrënjët e traditës në të ardhmen e shoqërisë, zgjodha ta përcjell këtë shkrim sa në mënyrë përshkruese të vlerave historike, po aq edhe si rrugëtim kulturor social dhe ekonomik në të njëjtën autostradë që ka ngjyrimin Evropian, në të cilën çdo vend synon dhe mundet që me vlerat e veta të luajë një rol të dëshirueshëm dhe vlerësueshëm në shoqëri. Kjo është e përbashkëta e sfidës në këtë mozaik zhvillimesh. Literatura Alan Greenspan. Epoka e Tronditjeve. Peripecitë e një bote të re. Përkthimi shqip. Prof. Dr. Aristotel Pano Aristotel Pano.Kriza financiaro kreditore dhe ndikimi i saj mbi ekonominë tonë. Referat Blanchard, Olivier and Stanley Fischer, 1989, lectures on Macroeconomics, MIT Press Snowdon, Brian and Howard Vane,1999, Conversations with leading economists. Interpreting modern macroeconomics, Edward Elgar, Cheltenham, U.K. The Mosaic of Evrope and New World Empires/7 th International Forum of Aquileia Euro- Region; Gorizia-Trieste/Italy. Conference Papers.( Oct.2011) Woodford, Michael, 1999,Revolution and evolution in twentieth-century macroeconomics, mimeo. Zefi Elfrida; A.Pasholli; G.Dick GLOBAL CHALLENGES (New World Challenges )& GENDER PERSPECTIVES THROUGH UNIVERSAL PRINCIPLES OF ECONOMIC GROWTH. (In the Framework of the Globalization Dimensions & the Future of the Economy), Paper on the International Scientific Conference of Economic Faculty/ University Fan S. Noli. Korce. Albania/(Oct.29-30,2010) Proceedings Journal Vol

100

101 NDËRVEPRIMI MIDIS MIGRIMIT DHE FERTILITETIT NË JETËN BASHKËSHORTORE NË SHQIPËRI Ines NURJA 1, Bukuri DUMANI 2, Blerina SUBASHI 3, Ogerta ELEZAJ 4 Abstract With an impressive international migration after 90-years and rapid decline in fertility, this study aims to investigate links fertility with socio-economic development by focusing on the cultural impact of migration on fertility. The research objective is to assess whether migration has contributed to the decline of fertility in Bangladesh or the number of children born is encouraged by emigration. Our results show the opposite of what was expected. Fertility in women with husbands/partners migrants is higher at all ages compared to women with husbands/partnersjomigrantë. However it must be said that when other explanatory variables included in the model the relationship between migration and fertility and vice versa are not statisticallysignificant. In the context of some socio-economic developments highlighted important differences such as the fertility rate by region, welfare, education. The article analyzes data Demographic and Health Survey (ADHS) to evaluate the interconnections between migration and reproductive behavior of married couples or cohabiting and the emigration of spouse / partner has happened after the wedding. Compared with previous research our analysis provide more detailed results on the effects of migration on fertility and vice versa. Key words: migration, fertility, determinants, interconnection, interaction. 1. HYRJE Shqipëria ka përjetuar një rënie të shpejtë të lindshmërisë dhe emigrim të rëndësishëm gjatë tranzicionit ekonomik dhe politik që ndodhi gjatë viteve 1990-të. Përllogaritet që një e pesta e popullsisë u zhvendos jashtë vendit midis viteve 1990 dhe 2001 (Lerch 2009). Nga 6.8 fëmijë mesatarisht për grua tëmoshës riprodhuese në 1960, në 1990, një grua sillte në jetë mesatarisht 3 fëmijë, në 2008 niveli i lindshmërisë arrinte 1.6 fëmijë. Në artikullin tonë ne përpiqemi të shpjegojmë si lindshmëria ndikohet nga migrimi. Kemi marrë parasysh emigrimin ndërkombëtar, i cili ishte reagimi i parë në vitin 1990 ndaj presionit të vështirësive dhe mungesave në jetesën e përditshme. Gjatë procesit të tranzicionit demografik, njerëzit i përgjigjen presionit të popullsisë dhe deprivimit relativ ekonomik-shoqëror në mënyrë demografike dhe emigrimi i jashtëm është një prej këtyre përgjigjeve që shpesh përbën edhe opsionin e parë të dëshiruar (Davis 1963). Por marrëdhënia midis migrimit dhe lindshmërisë është komplekse dhe ka shumë përgjigje. Migrimi mund të çojë jo vetëm në rënien e lindshmërisë; por remitancat e dërguara nga emigrantët mund t u japin mundësi çifteve të përballojnë më shumë fëmijë. Shanset ekonomike që shoqërohen me lëvizshmërinë mund të rrisin numrin e fëmijëve të dëshiruar (Abernethy 1996), nëse konteksti shoqëror i këtyre preferencave mbetet i qëndrueshëm. Fillimisht, po përshkruajmë një sfond mbi lindshmërinë dhe migrimin në Shqipëri. Hap pas hapi, do të përpiqemi t iu përgjigjemi pyetjeve: Cilët janë faktorët përcaktues që ndikojnë lindshmërinë? Cilët faktorë shpjegojnë rënien e saj? 1 Instituti i Statistikave, Tiranë. INurja@instat.gov.al 2 Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës, dumanib@yahoo.com 3 Instituti i Statistikave, Tiranë. BSubashi@instat.gov.al 4 Instituti i Statistikave, Tiranë. OElezaj@instat.gov.al

102 102 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), Korniza konceptuale Rënia e lindshmërisë në Shqipëri gjatë tranzicionit ekonomik dhe politik është e ngjashme me atë që ka ndodhur në vende të tjera të Europës Lindore; por në krahasim me vende të tjera në Europën Lindore dhe Qendrore si dhe në Europën Juglindore, të cilat u karakterizuan nga luhatje të lindshmërisë rreth nivelit të zëvendësimit midis viteve 1970 dhe 1989, tranzicioni i lindshmërisë në Shqipëri u vonua me të paktën 15 vjet dhe ndoqi një rrugë të ndryshme (Sardon 2000). Në kontekstin e tranzicionit demografik, tranzicioni i lindshmërisë ndjek evoluimet e vdekshmërisë (Figura 1). Shqipëria njeh një tranzicion demografik të vonë dhe të shpejtë. Fillimet e tranzicionit demografik në Shqipëri mund të konsiderohen rreth vitit Censusi i parë zyrtar i popullsisë nga qeveria shqiptare u zhvillua në vitin 1923, 5 dhe përllogariste një popullsi totale prej 814,400 banorë (INSTAT 2002). Faza e parë e tranzicionit demografik në Shqipëri vlerësohet të ketë ndodhur gjatë periudhës , me një ritëm mesatar rritjeje prej 1.6%. Nga ana tjetër, literatura e asaj kohe paraqet argumente për një kufizim vullnetar të numrit të fëmijëve. 6 Figura 1. Modeli i tranzicionit demografik në Shqipëri Burimi: INSTAT dhe Vjetarët demografikë, Nju Jork; përpunuar nga autorët 7 Gjatë fazës së dytë të tranzicionit, vitet (Dumani 1995), rritja natyrore arriti një nivel mesatar vjetor prej 3% edhe pse lindshmëria filloi të binte. Niveli i lindshmërisë në 1960 ishte 6.8 fëmijë për një grua në moshë riprodhuese dhe në fillim të viteve 2000 arriti nivelin e zëvendësimit prej 2.1 fëmijë për një grua. Gjatë periudhës , e cila mund të quhet faza e fundit e tranzicionit demografik (Dumani 1995), koefiçientët e lindjeve e të vdekjeve ulen vazhdimisht pa rimarrje të vlerave të tyre (Figura 1), dhe rrritja natyrore arriti një mesatare prej 1.6% në vit. Në 2005, koeficientët bruto të lindjeve dhe vdekjeve arritën përkatësisht 12 për njëmijë dhe 6 për 5 Misja etj., Gjatë pushtimit otoman, në shekujt XV-XVI, u kryen dy regjistrime lidhur me numrin e banesave dhe krerëve të familjeve për qëllime fiskale, ndërsa përpara asaj kohe ishte e pamundur të gjendeshin të dhëna statistikore mbi popullsinë (nxjerrë nga Popullsia e Shqipërisë ). 6 Misja ejt., Në botimin Statistika e lëvizjes demografike dhe e gjendjes shëndetsore në periudhën , Tiranë, 1933, pohohej që: kushtet e vështira të jetesës dhe përhapja e teorisë së Malthus-it i nxisnin punëtorët në qytetet e vogla që ta kufizonin qëllimisht numrin e fëmijëve (nxjerrë nga Popullsia e Shqipërisë). 7 Për periudhën 1943 deri 1946 përdoren të dhëna të interpoluara.

103 Ndërveprimi midis migrimit dhe fertilitetit në jetën bashkëshortore në Shqipëri 103 njëmijë banorë. Megjithëse ritmi i lindjeve vazhdon të ulet, mund të thuhet që tranzicioni i lindshmërisë pothuajse ka mbaruar, vdekshmëria është në nivele të ulëta, jo vetëm nëpërmjet përparimit shëndetësor por edhe për sa i përket strukturës së re moshore të Shqipërisë dhe vdekshmërisë më të ulët tek të rriturit (INSTAT 2002); megjithatë, vdekshmëria foshnjore vazhdon të mbetet relativisht e lartë (krahasuar me vende të tjera në Europë), me rreth 18 vdekje foshnjore për njëmijë lindje të gjalla (ADHS 2008/09). Gjysma e popullsisë është nën 29 vjeç. Fertiliteti është një fenomen kompleks i lidhur me faktorë socialë-ekonomikë dhe kulturorë; migrimi është një nga faktorët që ndikon lindshmërinë. Shumë studiues marrin parasysh rëndësinë e përhapjes së informacionit mbi normat e reja shoqërore në lidhje me kontrollin e lindjeve (Mason 1997). Idetë, vlerat dhe kulturat mund të kenë kapacitet më të madh për të transformuar sjelljet krahasuar me ndryshimet ekonomike (Casterline 2001). Emigrantët mund t i përshtaten niveleve të lindshmërisë në vendet pritëse. Migrimi, si një formë e ndërveprimit shoqëror ndërkombëtar, mund të mbështesë procesin e shpërndarjeve të sjelljeve të reja riprodhuese (Lerch, 2009) nëpërmjet përhapjes së ideve, vlerave, dhe qëndrimeve. Përcjellja e vlerave, sjelljeve dhe identiteteve në vendin e origjinës shërben si mjet për remitancat shoqërore (Lerch 2009, cituar Levitt). Të tjerë autorë besojnë që ndryshimi dhe modifikimi i sjelljes riprodhuese është më shumë pasojë e zhvillimit ekonomik se sa arsyeja e tij (Leridon 1997). Në analizën mikroekonomike, zgjedhja e numrit të fëmijëve është një vendim që ka një përmasë ekonomike, çka do të thotë që kostot dhe avantazhet e pasjes së fëmijëve krahasohen nga pikëpamja afatshkurtër dhe afatgjatë. Modeli neoklasik i zgjedhjes racionale (Becker 1960) supozon që një familje racionale zgjedh numrin dhe cilësinë e fëmijëve me qëllim që të maksimizojë dobinë e familjes. Për sociologët, përkufizimi i ngushtë i sjelljes ekonomike, përfshi lindshmërinë dhe racionalitetin e përsosur, nuk është realist. Sipas Caldwell (1982), nuk duhet të ketë një vizion tepër ekonomik për sjelljet; një personi i duhen jo vetëm para, por ka nevojë edhe për siguri, energji, dhembshuri, që të ndihmojë të tjerët; kënaqësitë e kërkuara janë jo vetëm individuale, por janë kryesisht shoqërore dhe përkufizohen fort prej kontekstit shoqëror. Studiuesit që përdorin përqasjen ekonomike për të shpjeguar rënien e lindshmërisë në Europën Lindore argumentojnë që rritja e një fëmije në ditët e sotme është gjithnjë e më e kushtueshme dhe, për pasojë, shumë çifte parapëlqejnë ta kufizojnë lindshmërinë e tyre. Të tjerë studiues tentojnë ta shpjegojnë nivelin e ulët të lindshmërisë në Europën Lindore (Bradatan 2004) me faktorë të tillë si varfëria, pasiguria e së ardhmes, si dhe tranzicionin e dytë demografik. Teoria e tranzicionit të dytë demografik ka lidhje me ritmet në rënie të martesës, rritjen e bashkëjetesës, divorcet, ndryshimin e ideve, si dhe përhapjen e vlerave perëndimore për të arritur një shoqëri moderne. Ideja e tranzicionit të dytë demografik është veçanërisht popullore në Poloni në kontekstin e situatës së tyre (Philipov 2001). Për Shqipërinë, teoria e tranzicionit të dytë demografik nuk duket se gjen ndonjë shpjegim domethënës sepse martesa vazhdon të mbetet fenomeni mbizotërues. Të dhënat (INSTAT 2001, ADHS 2008/2009) tregojnë që në moshat vjeç, përqindjet e grave dhe burrave që nuk janë martuar kurrë janë rreth 2%. Bashkëjetesa përbën një fenomen të kohëve të fundit në Shqipëri dhe vazhdon të jetë e rrallë, vetëm 1.2% e grave në moshën vjeç bashkëjetojnë pa u martuar. (Nga njëra anë, gratë që jetojnë në kryeqytet janë pionieret e lindshmërisë së ulët me një nivel lindshmërie prej një fëmijë për grua; nga ana tjetër, bashkëjetesa haset kryesisht në rajonet Qëndrore dhe Bregdetare (3/4 e të gjitha rasteve) dhe vetëm 17% e rasteve gjenden në zonën urbane të Tiranës (ADHS 2008/2009). Përdorimi i metodave

104 104 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 kontraceptive moderne është i ulët në Shqipëri; vetëm rreth 11% e grave të martuara përdorin ndonjë prej metodave kontraceptive moderne. Pse emigrimi mund të ndikojë lindshmërinë? Shpesh në literaturë argumentohet se lindshmëria ndikohet nga emigrimi nëpërmjet mekanizmave të përzgjeshmërisë, ndarjes, përshtatjes dhe shoqërizimit. Një arsye e mundshme për marrëdhënien midis emigrimit dhe lindshmërisë është përzgjeshmëria. Hipoteza e përzgjedhshmërisë konsideron që emigrantët janë një grup i veçantë me karakteristika të tilla që i dallojnë nga jomigrantët dhe që mund të ndikojë lindshmërinë e tyre. Migrimi mund të ndikojë sjelljen individuale të lindshmërisë në mënyra të ndryshme. Për shembull, migrimi selektiv i meshkujve të rinj mund të ndryshojë në mënyrë dramatike përmasën e popullsisë dhe strukturat moshë-gjini të komuniteteve të origjinës; ndryshime të tilla të përbërjes, nga ana tjetër, ndikojnë strukturën sociale të komuniteteve duke ndryshuar situatën ekonomiko-shoqërore të familjeve, marrëdhëniet e pushtetit gjinor, ideologjitë e lidhura me seksin, pabarazitë materiale, si dhe dallime në statusin shoqëror (García 2010, ka cituar Massey dhe Mullan, Goldscheider, Watkins, Janssens). Emigrimi nga Shqipëria ka qenë i rëndësishëm dhe ka ndikuar përbërjen e popullsisë dhe jetën familjare. Në censusin e 2001, për herë të parë u regjistruan më shumë femra (52%) se sa meshkuj që jetojnë në Shqipëri (INSTAT 2002), duke qenë se emigruan më shumë meshkuj. Një tjetër mënyrë që emigrimi mund të ndikojë lindshmërinë është nga rritja e të ardhurave familjare. Një situatë e mirë financiare mund të jetë një motivim ekonomik për lindshmërinë. Sidoqoftë, të ardhura më të mëdha mund të rrisin kostot oportune të pasjes (më shumë) fëmijë dhe kjo mund të ulë fertilitetin. Hipoteza e ndarjes sugjeron që migrimi ul fertilitetin e emigrantëve për shkak të ndarjes fizike të bashkëshortëve. Emigrimi i njërit prej bashkëshortëve ul shanset që një grua të ngelet shtatzënë. Ndërkaq, ulja e lindshmërisë nga ndarja fizike pritet të jetë e përkohshme dhe pas kthimit të emigrantëve në komunitetet e tyre të origjinës mund të rishfaqet një ritëm i përshpejtuar i lindshmërisë (Hervitz 1985). Hipoteza e përshtatjes konsideron që migrantët i përshtasin sjelljet e tyre të lindshmërisë me sjelljen mbizotëruese të lindshmërisë në vendin pritës dhe procesi i përshtatjes është gradual dhe merr më shumë kohë për të ndikuar lindshmërinë. Kahn (1988) mendon që migrantët që lëvizin midis dy vendeve me nivele të ndryshme lindshmërie do të kenë sjellje lindshmërie që pasqyron efektin e përbashkët të të dy vendeve. Vendet fqinje të Shqipërisë, Greqia dhe Italia, ku kanë shkuar mbi 85% e të gjithë emigrantëve, kanë nivel lindshmërie përkatësisht prej 1.5 dhe 1.4 fëmijë (Eurostat), krahasuar me 1.6 në Shqipëri. Emigrantët mund t i përshtaten niveleve të lindshmërisë apo njohurive për kontraceptivët që ekzitojnë në vendet pritëse. Hipoteza e socializimit (White etj., 2007) sugjeron që niveli i lindshmërisë së migrantëve është i ngjashëm me jomigrantët në vendin e origjinës; sjellja e lindshmërisë mes migrantëve pasqyron preferencat dhe sjelljet mbizotëruese të lindshmërisë të mjedisit ku janë rritur. Për shembull burrat që emigruan në Greqi, duke patur më shumë shanse të lëvizin nga kufij tokësorë dhe që janë nga zona me ide të fortë për më shumë fëmijë, pritet që ata të kenë më shumë fëmijë të lindur se sa jo migrantët. Faktorë të mundshëm që shpjegojnë uljen e lindshmërisë në Shqipëri do të investigohen nën hipotezën që emigrimi ndërkombëtar ka kontribuar në uljen e lindshmërisë. Analiza jonë teston hipotezën e lidhjeve midis migrimit dhe lindshmërisë. Jo rrallë në Shqipëri qarkullon ideja që ulja e lindshmërisë ndikohet, mes të tjerash, edhe nga migrimi; këtë opinion po e shqyrtojmë si një hipotezë që duhet kontrolluar. Marrëdhënia negative midis lindshmërisë dhe migrimit haset edhe në shumë analiza empirike në literaturë. Autorë vendas ashtu edhe të huaj kanë shkruar mbi lindshmërinë dhe migrimin

105 Ndërveprimi midis migrimit dhe fertilitetit në jetën bashkëshortore në Shqipëri 105 në Shqipëri, megjithatë për këtë temë ka pak studime empirike. Të dhënat më të fundit të ana.lizuara i përkasin vitit 2002 bazuar mbi Anketën e Matjes së Nivelit të Jetesës; sipas studimit (Lerch 2008), intensiteti i lindshmërisë nuk ndryshon në mënyrë domethënëse sipas statusit të migrimit në Shqipëri 8 Studimi ynë përdor të dhënat e fundit nga Studimi Demografik dhe Shëndetësor në Shqipëri (ADHS), 2008/2009, i cili paraqet një analizë të ndikimit të migrimit mbi lindshmërinë dhe anasjelltas në çiftet e martuara dhe që bashkëjetojnë. 2. TË DHËNA DHE METODA Të dhëna Analiza përdor të dhëna nga Studimi Demografik dhe Shëndetësor në Shqipëri (ADHS 2008/09), i cili u krye në Shqipëri nga tetori 2008 deri në prill 2009, duke përdorur një kampion kombëtar përfaqësues prej 8,994 familje (HH). Nga ky kampion, 8,168 të banuara; 7,999 HH u intervistuan ose rreth 98% në katër rajonet gjeografike të vendit: Malor, Qendror, Bregdetar dhe Tirana Urbane. (Shtojca 1). Për anketimin, u intervistuan 7,584 femra të moshës vjeç; 3,846 gra ishin nga zona urbane dhe 3,738 nga zona rurale. Për të garantuar përfaqësueshmërinë e të dhënave dhe për të shmangur anshmërinë e shkaktuar nga mospërgjigjet, analizat e paraqitura u përshtatën nëpërmjet peshimit të kampionit të të dhënave. Zgjedhja për analizën tonë kufizohet në 4,328 femra në moshën që ishin të martuara apo në bashkëjetesë në kohën e anketimit; nga këto, bashkëshortët e 3,398 femrave nuk kanë emigruar kurrë ndërsa bashkëshortët e 920 femrave kishin ose kanë emigruar jashtë. Variabla të tilla si numri i fëmijëve të lindur ndonjëherë, numri ideal i fëmijëve, preferencat për një fëmijë të dytë dhe të tretë, statusi migrator i bashkëshortit, mosha e çiftit, rajoni, mosha e femrës në martesën e parë dhe në lindjen e parë, shkollimi i çiftit, indeksi i pasurisë, rajoni, përdorimi i kontraceptivëve nga femra dhe remitancat e dërguara nga bashkëshortët, janë variabla të përzgjedhura nga një numër i madh variablash për statistika përshkruese. Për të matur lindshmërinë janë marrë në konsideratë numri i fëmijëve të lindur ndonjëherë dhe numri ideal i fëmijëve i grave vjeç. Ky është një matës i lindshmërisë i cili nuk është i ndikuar nga numri i viteve që një grua ka qenë e aftë të ketë fëmijë, i cili është shumë i koreluar më moshën e saj, pavarësisht se mosha mund të ketë ndikuar në lindshmërinë e dëshiruar nëse kohorte të ndryshme femrash ndryshojnë në mendimin e tyrë për numrin ideal të fëmijëve. (Për shembull, femrat më të reja mund të kenë sjellje më moderne, dhe si rezultat, numri i fëmijëve që ato e mendojnë si numër ideal mund të jetë më i vogël). Është llogaritur dhe numri i fëmijëve para dhe pas migriacionit. Kjo tenton të provojë që sjelljet e lindshmërisë ndryshojnë midis çifteve..për të analizuar prirjen në lindshmëri me kalimin e kohës dhe për të shmangur efektet moshore mbi numrin e fëmijëve të lindur ndonjëherë, ne morëm në analizë gratë që ishin 35 vjeç ose më shumë në kohën e ADHS dhe përdorëm të dhëna nga historitë retrospektive duke evidentuar prirjen në numrin e fëmijëve që kishin gratë 35 vjeçare gjatë periudhës (të lindura në vitet ). Ky nën-kampion përbëhet nga 3,031 gra, ose 61% e kampionit të grave të martuara apo në bashkëjetesë në moshën vjeç në kampionin ADHS. Gratë në moshën 49 vjeç në kohën e intervistës ishin 35 vjeç në vitin 1994 (përpara vitit 1994 nuk ka gra 35 vjeç në kampionin tonë sepse ato që kualifikoheshin për t u 8 Përkufizimi i migrimit nuk është i njëjtë në këto anketime. Në anketimin LSMS 2002, emigrant konsiderohet një person që ka emigruar për të paktën një muaj a më shumë, ndërsa në ADHS 2008/09, emigrant është personi që ka emigruar të paktën një herë për 6 muaj a më shumë.

106 106 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 intervistuar ishin vjeç në kohën e ADHS). Sigurisht, disa femra lindin fëmijë edhe pas moshës 35 vjeç, por ritmet e lindshmërisë janë mjaft më të ulëta, p.sh., 20 lindje në 1,000 femra në moshën vjeç dhe 4 lindje për 1,000 femra në moshën vjeç, krahasuar me 68 lindje për 1,000 femra në moshën vjeç (ADHS 2008/09). Numri i fëmijëve të lindur ndonjëherë nga femrat 35-vjeçare analizohet sipas statusit të migrimit, të zonës, arsimit, si dhe sipas indeksit të pasurisë. Analiza e lindshmërisë merr parasysh statusin e migrimit të bashkëshortit kur gruaja ishte 35 vjeç. Analiza ka kufizimin që vendbanimi konsiderohet i pandryshuar; dimë rajonin e banimit në kohën e studimit por jo vendbanimin kur ato ishin 35 vjeç. Por, mund të supozojmë që ato që aktualisht jetojnë në fshat besohen se kanë jetuar në fshat kur ishin në moshën 35 vjeç, sepse është diçka e rrallë për çiftet në Shqipëri në moshë riprodhuese që të largohen nga qyteti për të shkuar në fshat; në analizën e lindshmërisë arsimi konsiderohet të jetë niveli aktual i shkollimit të gruas. Fakti që njohim nivelin arsimor të gruas në kohën e anketimit nuk duket se paraqet ndonjë kufizim sepse shumica e grave e kanë përfunduar shkollimin e tyre deri në atë moshë. Bazuar në nënkampionin e femrave të intervistuara vjeç të dhënat shqyrtohen për të parë se si ka ndryshuar numri i fëmijëve të lindur nga femra 35 vjeç me standardin e tanishëm të jetesës; statusi i pandryshuar i pasurisë është një kufizim sepse ne njohim statusin e pasurisë në kohën e anketimit por nuk e dimë nëse këto gra ishin apo jo, për shembull, të varfra kur kanë qenë 35 vjeç. Megjithatë, mund të supozojmë që ky tregues (indeksi i pasurisë) nuk varion shumë me kalimin e kohës. Pyetësori i familjes përfshin dy bashkësi pyetjesh lidhur me migrimin. Grupi i parë i pyetjeve merr përgjigje nga të gjithë anëtarët e tanishëm të familjes nëse kanë jetuar ndonjëherë ose jetojnë aktualisht në ndonjë vend tjetër për 6 muaj ose më gjatë. Janë marë parasysh vetëm bashkëshortët meshkuj; nuk shqyrtohen bashkëshortet femra që aktualisht jetojnë jashtë sepse ato nuk janë intervistuar në ADHS. Me përjashtim të statusit të migrimit të bashkëshortit, variabla të tjerë shpjegues të përfshirë në model kanë lidhje me gruan dhe me familjen. Variablat shpjegues për gruan përfshijnë moshën dhe arsimin e saj. Variablat e familjes përfshijnë indeksin e pasurisë dhe rajonin. Më poshtë kemi përshkruar se si secili prej këtyre variablave përkufizohet në analizën tonë. Efektet e moshës mbi lindshmërinë ndjekin në mënyrë tipike një model në formë U-je së prapthi: lindshmëria specifike moshore është e ulët në moshat e reja, arrin kulmin midis vjeç, dhe më pas bie deri në fundin e periudhës riprodhuese. Për shkak të efektit jolinear të moshës mbi lindshmërinë, në modelet tona specifikohet si kuadratike (moshë dhe moshë në katror). Arsimi kategorizohet në dy nivele në analizat tona: (1) pa arsim apo vetëm me arsim fillor 4-vjeçar, (2) arsim nëntë-vjeçar (8/9 vjet), (3) arsim i mesëm apo profesional, dhe (4) universitar dhe më sipër. Grupi i fundit është grupi i referencës në analizën tone shumë përmasore. Indeksi i pasurisë është një masë e statusit ekonomiko-shoqëror të familjes, përdorimi i burimeve mjekësore dhe rezultatet shëndetësore (ADHS 2008/09 cituar Rutstein etj., 2000); indeksi i pasurisë bazohet në analizën e përbërësve kryesorë lidhur me peshën që i jepet çdo aseti të familjes; më pas, rezultatet përmblidhen për secilën familje dhe individët ndahen sipas rezultatit total të familjes që i përkasin (ADHS 2008/09 cituar Rutstein etj.). Indeksi i pasurisë llogaritet sipas kuintileve. Kuintili i pestë (statusi më i lartë) është grupi i referencës në analizat tona. Për të analizuar ndikimin e lindshmërisë mbi migracionin dhe mbi faktorë të tjerë social-ekonomikë janë marrë parasysh dhe të dhënat në nivel clusteri, 450 PSU (Primary Sample Units). Në këtë analizë janë përdorur të dhënat për përpjesën e femrave

107 Ndërveprimi midis migrimit dhe fertilitetit në jetën bashkëshortore në Shqipëri 107 me bashkëshortë që ka emigruar të paktën një herë për 6 muaj ose më shumë, arsimi i partnerit, indeksi i pasurisë dhe niveli i përgjithshëm i lindshmërisë dhe rajoni. Metodat Marrëdhëniet midis lindshmërisë dhe migrimit analizohen me të dhëna individuale. Fillimisht janë përdorur statistika përshkruese me qëllim që të kontrollohen dallimet midis variablave sipas statusit të migrimit (migrant dhe jomigrant) dhe të mbështesin analizat shpjeguese. Për të përllogaritur ndikimin e statusit të migrimit të bashkëshortit mbi lindshmërinë me të dhënat individuale janë përdorur regresioni i Poisson-it dhe ai logjistik. Regresioni i Poisson-it është përdorur kur variabli i varur është ai i fëmijëve të lindur ndonjëherë dhe numri ideal i fëmijëve. Regresioni i Poisson-it është i ngjashëm me modelin logjistik dhe përdoret kur variabli i varur mbart vetëm numra të plotë jonegativë dhe është më i përshtatshëm se metoda e katrorëve më të vegjël duke qenë se mesatarja e Poisson-it është pozitive dhe shpërndarja e numrit të fëmijëve është jonormale. 9 Është një rast i veçantë i modeleve lineare, ku shpërndarja e variablit të varur i bindet ligjit të Poisson-it dhe funksioni i marrëdhënies është logaritmik. Modeli i regresionit të Poisson-it shpreh logaritmin e raportit të gjasave si funksion linear i një grupi variablash shpjegues. Janë përllogaritur tre variante të regresionit të Poisson-it që shpjegojnë numrin e fëmijëve të lindur ndonjëherë (Modeli 1): Modeli 1a përfshin vetëm statusin e migrimit të bashkëshortit si një variabël shpjegues. Në Modelin 1b mosha dhe katrori i moshës së gruas shtohen për të kontrolluar variacionet biologjike të lindshmërisë me moshën. Në Modelin 1c, shtohen disa variabla ekonomikë e socialë: mosha, arsimi, rajoni dhe indeksi i pasurisë. Kjo na mundëson të shpjegojmë dallimet ekonomiko-shoqërore të lindshmërisë. 10 Kemi përllogaritur të njejtat variante kur variabli i varur është numri ideal i fëmijëve që gruaja do donte të kishte, duke përdorur të njëjtat variabla shpjegues. Analiza e lindshmërisë për gratë 35 vjeçare, shmang faktin që numri i fëmijëve tëlindur ndonjëherë ka një korrelacion të fortë me moshën e gruas në kohën e anketimit; kjo analizë kryhet nëpërmjet metodave përshkruese. Numri i fëmijëve të lindur ndonjëherë nga gra 35-vjeçare analizohet sipas statusit të migrimit (migrantë dhe jomigrantë), sipas zonës (urbane dhe rurale), sipas arsimit (nëntë-vjeçar, i mesëm dhe i lartë) si dhe sipas indeksit të pasurisë (shumë i varfër apo i varfër, i mesëm, i pasur dhe shumë i pasur). Duke përdorur regresionin linear për kampione komplekse është analizuar ndikimi i lindshmërisë mbi migrimin, nën kontrollin e faktorëve të tjerë social-ekonomikë. 3. REZULTATET Gjetje nga analiza përshkruese Disa statistika përshkruese për kampionin në tërësi dhe veçmas për ato që jetojnë në zona urbane dhe rurale në kohën e anketimit tregohen në Shtojcë 2. Vihet re që migrantët kanë karakteristika të ndryshme nga ato të jomigrantëve. Migrantët pas martese kanë një numër më të madh fëmijësh, janë më pak të arsimuar, kanë indeks pasurie mesatar më të ulët. Gratë me bashkëshortë migrant kanë një mesatare prej 2.77 fëmijësh nga 2.44 fëmijë që kanë gratë me bashkëshortë jomigrant. Nuk ka diferenca të rëndësishme midis migrantëve dhe jomigrantëve për moshën e partnerit dhe mesataren e 9 Në studimin tonë, niveli i shmangies me gabimin standard dhe niveli i kurtosis me gabimin standard janë më shumë se Kemi qenë të kufizuar në variablat e mësipërme sepse në modelet e tjera, me më shumë variabla shfaqet multi-kolineariteti, për shembull korrelacioni midis moshës së partnerëve apo arsimit të tyre, etj. Do të kishte qenë më mirë të ishte përfshirë në analizë statusi i punësimit i gruas, të cilin nuk e morëm parasysh për shkak të kufizimit të tij (ky variabël tregon statusin e punësimit një javë përpara çastit të anketimit dhe nuk përputhet me statusin e punësimit në kohën e lindjes).

108 108 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 intervalit midis lindjeve, ndërkohë që variablat e tjerë janë statistikisht të ndryshëm. Para migrimit pothuajse të gjithë çiftet kishin pothuajse dy fëmijë, përveç Tiranës Urbane, ndërkohë pas migrimit përgjithësisht është një lindje më shumë; numri më i madh i fëmijëvë është në Zonën Rurale dhe në Rajonin Malor (Tab 1). Dallimet në numrin e fëmijëve përpara migrimit dhe në numrin total të fëmijëve janë kontrolluar dhe janë të rëndësishme; e njëjta gjë mund të thuhet për numrin e fëmijëve pas migrimit dhe numrit total të fëmijëve. Shumë migrantë janë në një situatë më të mirë financiare pas kthimit dhe kjo ndoshta krijon premisën ekonomike për të pasur (më shumë) fëmijë, ose haset përkatësia e sjelljes për më shumë fëmijë. Tabela 1. Numri mesatar i fëmijëve të lindur para dhe pas migracionit kur bashkëshorti ka migruar pas martese Numri mesatar i fëmijëve të lindur Numri i grave Zona/Rajoni Para migracionit Pas migracionit Totali Urbane Zona Rurale Totali Bregdetare Qendrore Rajoni Malore Tirana Urbane Totali Për gratë me bashkëshortë migrantë pas martese, dhe numri i fëmijëve të lindur është më i madhe krahasuar me jo migrantët (Shtojca 2). Gratë më të reja do të donin më pak fëmijë. Në përgjithësi gratë do të preferonin më shumë djem se vajza (duke përjashtuar Tiranën Urbane), por kjo preferencë për djem është më e theksuar në Rajonin Malor; nuk ka diferenca për preferencën për djem dhe vajza për gratë me bashkëshortë migrant dhe atyre me bashkëshortë jomigrant. Për sa i përket moshës së bashkëshortëve/partnerve ka një korrelacion të fortë (r=0.808, p<0.001); diferencat përgjithësisht janë pesë vite midis femrave dhe bashkëshortëve migrantë dhe jomigrantë, por gjithashtu dhe për zonat urbane dhe rurale. Dhe pse ka një korrelacion të fortë midis arsimimit të partnerëve (r=0.604, p<0.001), ka diferenca të dukshme midis grave me bashkëshortë migrantë dhe jomigrantë, ku gratë me bashkëshortë migrantë kanë një arsimim më të ulët. Niveli më i ulët arsimor është në gratë nga zona rurale, sidomos në gratë me bashkëshortë migrantë (Shtojca 2). Por diferencat janë akoma më të mëdha në standardin ekonomik të familjeve. Në familjet me bashkëshort migrant, indeksi i pasurisë është më i ulët se sa në familjet me bashkëshort jomigrant; në zonat rurale nuk ka diferenca midis familjeve me migrant dhe jo migrant; por indeksi i pasurisë ndryshon shumë në zonat rurale kur krahasohet me zonën urbane; ky indeks është pothuajse dy herë më i lartë në zonat urbane se në zonat rurale (Shtojca 2). Megjithatë, nuk e dimë nëse kjo shpërndarje ka qenë e njejtë përpara se të emigronin bashkëshortët apo nëse pikërisht emigrimi e ndryshoi situatën e tyre për t iu afruar standardeve të jomigranteve. Se në ç masë ka ndodhur kjo nuk dihet, por fakti është që emigrimi ka ndikuar në nxjerrjen e shumë familjeve nga varfëria. Remitancat në Shqipëri kanë kontribuar në uljen e varfërisë (Banka Botërore 2007). Ulja e varfërisë shoqërohet me uljen e lindshmërisë; në vitin 2008, krahasuar me vitin 2002, varfëria është përgjysmuar nga 24% në 12% (INSTAT 2009) dhe niveli i lindshmërisë ka rënë nga 1.9 në 1.6 fëmijë. Megjithatë, standardet e përmirësuara të jetesës dhe dalja nga varfëria edhe nga remitancat mund t i shtyjë çiftet që të ulin

109 Ndërveprimi midis migrimit dhe fertilitetit në jetën bashkëshortore në Shqipëri 109 lindshmërinë; kështu që prindërit mund të investojnë më shumë për fëmijët duke drejtuar rrjedhën e kostove nga prindërit tek fëmijët, pra rënia e lindshmërisë përshpejtohet për shkak të efekteve kosto-përfitime (Becker 81). Rënia e varfërisë në rajonin Malor nga 45% në vitin 2002 në 27% në vitin 2008 në një pjesë të madhe shpjegohet me dërgesat e migrantëve (ADHS 2008/2009). Paralel me uljen e varfërisë në këtë rajon, konstatohet një ulje më e madhë e lindshmërisë nga gratë 35 vjeç në krahasim me rajone të tjera të vendit. Figura 2 tregon rritjen e arsimimit të lidhur me rritjen e standardit të jetesës; në kategorinë me nivel më të ulët ekonomik, 8 nga 10 gra janë me një edukim deri 8/9 vjeçar dhe vetëm 1% kanë arsim të lartë. Ndërkohë gratë që jetojnë në familje me nivel më të lartë ekonomik (indeksi i pasurisë në dy kuintilet e sipërme) kanë një nivel shkollimi të mesëm ose universitar. Në një pjesë më të madhe gratë me arsimim të lartë i përkasin kategorisë me nivel ekonomik më të mirë. Aktualisht niveli i jetesës është më i lartë në gratë me arsim të ulët dhe më standard të ulët jetese (ADHS 2008/09). Figura 2. Përpjesa e grave sipas nivelit të mirëqënies dhe arsimimit Burimi: ADHS 2008/09, vlerësime të autorëve. Analiza shpjeguese e ndikimeve mbi lindshmërinë Emigrimi i bashkëshortëve është i lidhur pozitivisht me lindshmërinë, me një raport gjasash (OR) 1.143; kjo tregon se probabiliteti për më shumë fëmijë për gratë me bashkëshortë që ka emigruar pas martesë është rreth 14% më i lartë se në gratë me bashkëshortë jo migrantë (Shtojca 3, Modeli 1a). Modeli 1b, në të cilin shtohen mosha dhe mosha në katror, tregon efektet e migrimit në lindshmëri nën kontrollin e moshës. Pavarësisht diferencave në moshën e grave, emigrimi i bashkëshortëve pas martese ka një ndikim pozitiv në lindshmëri (OR=1.078; Model 1b). Kur ne kontrollojmë variabla të tjerë shpjegues (Modelin 1c), vihet re një mungese e efektit të migrimit mbi lindshmërinë. Gratë në rajonin Malor, ato që jetojnë në familje me një nivel të ulët pasurie, si dhe ato me arsim më të ulët kanë lindshmëri mjaft më të lartë. Arsimi është një përcaktues madhor në nivelin e lindshmërisë. Gratë me arsim fillor apo më pak vite shkollë kanë një risk të rritur lindshmërie që është 1.63 herë më i lartë se tek gratë me arsim të lartë. Ky është dhe raporti i gjasave më i lartë në Shtojcën 3. Për gratë me 8/9 vite arsimim, raporti i gjasave është 1.45 dhe për gratë me arsim të mesëm OR është 1.27 ose 27% më shumë krahasuar me gratë me arsim të lartë. Autorë të tjerë kanë vëzhguar edhe rolin e arsimit në tranzicionin e lindshmërisë në Shqipëri (Dumani 1995, Falkingham dhe Gjonça 2001, Gjonça etj., 2008, Lerch 2008). Gjysma e parë e Shtojcës 3 merr parasysh ndikimet në numrin e fëmijëve të lindur ndonjëherë në kohën e ADHS, por shumë gra, sidomos ato më të reja, nuk e kanë plotësuar lindshmërinë e tyre kur u zhvillua anketimi. Në gjysmën e djathtë të Shtojcës

110 110 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), shohim ndikimet mbi numrin ideal të fëmijëve që gratë do të donin të kishin, duke përllogaritur të tre modelet, ashtu siç bëmë për numrin e fëmijëve tëlindur ndonjëherë. Në Modelin 2a, dhe 2b ku shqyrtojmë numrin ideal të fëmijëve, shohim që gratë me bashkëshortë migrantë pas martese kanë një impakt pozitiv në numrin ideal të fëmijëve (Model 2a: OR=1.079, Model 2b: OR=1.071). Kur kontrollohen të gjithë variablat shpjegues që marrim parasysh në Modelin 2c, nuk ka ndikime domethënëse të migrimit mbi numrin ideal të fëmijëve. Në këtë model gratë nga të gjitha rajonet sidomos gratë nga rajoni Malor kanë preferencë më të fortë për numrin ideal të fëmijëve ( OR=1.239) krahasuar me ato në Tiranën Urbane. Nga ana tjetër, ndikimi i lindshmërisë mbi migrimin nuk duket të jetë i rëndësishëm në të dhënat e analizuara (Shtojca 4). Gjithashtu, më shumë gjasa për një numër më të lartë ideal të fëmijëve u gjetën tek gratë me standard më të ulët jetese krahasuar me ato me standard më të lartë. Raporti i gjasave për gratë në dy kuintilet e para është 1.13 herë më i lartë se sa për gratë në kuintilin më të lartë të indeksit të pasurisë. Duke qenë se Shqipëria thuajse e ka përfunduar tranzicionin e saj të lindshmërisë, duket se efektet sociale dhe ato moshore në përceptimin e numrit ideal të fëmijëve janë lehtësuar dhe efektet ekonomike mbeten të rëndësishme. Ky përfundim u arrit edhe nga Lerch (2008) në analizën e tij për lindshmërinë me të dhënat e LSMS Nëse statusi migrator nuk duket se ndikon lindshmërinë në kohën e anketimit nën kontrollin e përcaktuesve të tjerë, kjo nuk do të thotë që migrimi nuk shoqërohet me rënie të lindshmërisë gjatë një periudhe të gjatë kohe. Për të analizuar ecurinë e lindshmërisë ndër vite, nga kampioni i grave të martuara apo që bashkëjetojnë, u përzgjodh një nënkampion i grave 35 vjeç në vitet Nga 3,031 gra 35-vjeçare, 704 prej tyre kanë pasur ose i kanë bashkëshortët aktualisht emigrantë të paktën për 6 muaj e më shumë dhe 2,327 janë gra me bashkëshortë jomigrantë. Numri i fëmijëve të lindur ndonjëherë ka rënë ndieshëm si për migrantët edhe për jomigrantët gjatë periudhës (Figura 3). Duke iu referuar rënies së lindshmërisë pas viteve 1990-të nga 3 fëmijë në 1.6 fëmijë në vitin 2008, është logjike që kjo rënie të ndikojë cilindo dhe me më shumë gjasë gratë me bashkëshortë migrantë. Shifrat shtrojnë pyetjen nëse lindshmëria do të ishte ulur në këto çifte nëse bashkëshorti nuk do të kishte migruar. Lidhja midis niveleve të lindshmërisë sugjeron që emigrimi ndërkombëtar nuk duket të ketë ndikuar rënien e lindshmërisë. Rënia e lindshmërisë është vijim i tranzicionit demografik ku çiftet kanë vendosur të kenë më pak fëmijë nga shtysa ekonomike, shoqërore dhe kulturore dhe sjellja e tyre sillet rreth modelit me dy fëmijë. Rënia në numrin e fëmijëve të lindur ndonjëherë në moshën 35 vjeç është më e lartë në zonën rurale por e ngjashme me atë në zonën urbane (koeficienti i korrelacionit të CEB për gratë 35 vjeç në zonën rurale dhe urbane është: r=0.649, p=0.009); në vitin 1994, gratë 35-vjeçare, të cilat në kohën e studimit banonin në zonën rurale, kishin lindur mesatarisht 3.41 fëmijë, nga 2.62 fëmijë në 2008; statistikat për gratë urbane në vitet 1994 dhe 2008 janë përkatësisht 2.72 dhe 2.26 fëmijë (Figura 4). Dallimet në lindshmëri mes grave 35-vjeçare sipas nivelit arsimor janë të dukshme (Tabela 2). Rënia më e madhe shfaqet mes grave më pak të arsimuara, pasuar nga gratë me arsim të lartë. Në vitin 1994, gratë 35-vjeçare me jo më shumë se 8-9 vjet arsim kishin 3.52 fëmijë, ndërsa në vitin 2008 gratë e të njëjtit grup kishin 2.62 fëmijë, apo thuajse një fëmijë më pak; shifrat përkatëse për gratë me arsim të lartë kishin 1.42 fëmijë në 2008 ose 0.6 fëmijë më pak se në 1994 (luhatjet duhen marrë me rezervë pasi kemi një numër vrojtimesh më të vogël se 30 gra). Rënia është më e vogël në gratë me arsim të mesëm nga 2.6 në 1994 në 2.5 në Numri i fëmijëve për gratë 35 vjeçare me arsim të ulët dhe të mesëm në kohën e ADHS-së është rreth 78-85% më i lartë se gratë me arsim të lartë. Fakti se ne njohim nivelin arsimor të

111 Ndërveprimi midis migrimit dhe fertilitetit në jetën bashkëshortore në Shqipëri 111 gruas në kohën e anketës nuk duket të krijojë ndonjë problem pasi mendohet se në atë moshë ajo e ka përfunduar arsimimin. Figura 3. Numri mesatar i fëmijëve të lindur nga gratë 35 vjeçare, , sipas statusit të migrimit të bashkëshortit në atë kohë Burimi: ADHS 2008/09, vlerësime të autorëve. Figure 4. Numri mesatar i fëmijëve të lindur nga gratë 35 vjeçare, , sipas zonës së banimit në atë kohë Burimi: ADHS 2008/09, vlerësime të autorëve. Edhe sipas statusit pasuror dallohet një rënie në lindshmëri, e cila është relativisht më e madhe në kuintilet e varfër/më të varfrat (dy kuintilet e fundit) dhe në ato e pasur/më të pasurat (dy kuintilet e sipërme) në krahasim me kuintilin e mesit. Tabela 2. Numri mesatar i fëmijëve të lindur nga gratë 35 vjeçare, sipas nivelit arsimor (gjeneratat e lindura në vitet ) Arsimi Numri mesatar i fëmijëve të lindur nga gratë 35 vjeç Numri i grave Të paktën 8/9 vjeçar I mesëm/ professional/ teknik Universitet Burimi : ADHS 2008/09, vlerësime të autorëve. Tabela 3. Numri mesatar i fëmijëve të lindur nga gratë 35 vjeçare, sipas indeksit të pasurisë (gjeneratat e lindura në vitet ) Numri mesatar i fëmijëve të lindur nga gratë 35 vjeç Numri i grave Indeksi i pasurisë I varfër/ Më i varfër I mesëm I pasur / Më i pasur Burimi : ADHS 2008/09, vlerësime të autorëve.

112 112 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Gjatë viteve , rënia në numrin e fëmijëve të lindur ndonjëherë është më e lartë në çiftet me indeks të ulët pasuror, ndjekur nga ato me status më të lartë (Tabela 3). Megjithatë, duke marrë parasysh periudhën me hipotezën që statusi pasuror është më pak i ndryshueshëm (kujtojmë që indeksi pasuror i referohet statusit në kohën e anketimit ADHS, ndërsa fëmijët janë lindur në vite të ndryshme), vërejmë rënie në numrin e fëmijëve në kategoritë i varfër/më i varfra nga 3 në 2.6 fëmijë, ndërsa në dy kategoritë e tjera (familje me statusin e mesëm apo ato të pasura), numri i fëmijëve është thuajse i pandryshuar. Rënia në numrin e fëmijëve për gratë 35-vjeçare në vitet është thuajse e njëjtë, rreth një fëmijë më pak, tek gratë me bashkëshort migrant, gratë e zonës rurale, tek gratë më pak të arsimuara dhe ato me standard të ulët jetese; në 2008, dallimet në numrin e fëmijëve të lindur ndonjëherë nga gratë me deri 9 vjet arsim dhe me arsim të mesëm janë të vogla; dallime të vogla po ashtu rezultojnë tek gratë me standard të ulët jetese dhe gratë që kanë standard të mesëm jetese. Përfundime Statistikat përshkruese sugjerojnë efektet e përzgjedhshmërisë dhe shoqërizimit, por sipas analizës shpjeguese këto efekte të migrimit mbi lindshmërinë janë modeste dhe anasjelltas. Megjithatë analiza jonë jep gjetje të detajuara. Migrantët janë një grup i përzgjedhur,me më shumë fëmijë, më pak të arsimuar, me standarde më të ulëta jetese. Gratë me bashkëshortë që ka emigruar kanë lindshmëri më të lartë krahasuar me jomigrantët (2.44 dhe 2.77 fëmije respektivisht); duket se për një pjesë të tyre, numri i lartë i fëmijëve është një opsion i motivuar ekonomikisht dhe/ose ideja për të patur më shume fëmijë në këtë grup është më e fortë. Para emigrimit gratë e martuara me bashkëshortë migrant kishin pothuajse dy fëmijë dhe pas migrimit të bashkëshortit të tyre, familjet e tyre u zgjeruan me një fëmijë tjetër. Numri i fëmijëve të lindur është më i lartë në zonat Rurale dhe në Rajonin Malor. Numri ideal i fëmijëve është më i lartë për gratë me bashkëshortë migrant krahasuar me jomigrantët. Gratë më të reja shprehen për një numër ideal fëmijësh më të ulët. Gratë nga zonat Rurale dhe ato nga rajoni Malor preferojnë relativisht më shumë djem se vajza. Indeksi mesatar i pasurisë është më i ulët në familjet me bashkëshortë migrant se sa familjet më bashkëshortë jo migrant. Në zonat rurale ky indeks është dy herë më i ulët se në zonën urbane. Në fillim të studimit propozuam hipoteza mbi ndërveprimin e migrimit dhe lindshmërisë. Metodat shpjeguese konfirmojnë hipotezën që emigrimi nuk ka ndonjë efekt domethënës mbi lindshmërinë në Shqipëri, kur variabla të tjerë mbeten konstantë në model. Gratë më pak të arsimuara dhe ato me standard më të ulët ekonomik lidhen pozitivisht me lindshmërinë. Nuk ka evidenca për impakte të lindshmërisë në migrim; janë kryesisht vështirësitë ekonomike që nxisin emigrimin e bashkëshortëve. Duke analizuar lindshmërinë për gratë 35 vjeçare në vitet , vihet re se rënia e lindshmërisë është e njejtë për gratë me bashkëshort migrant dhe jo migrant. Fakti që shumica e migrantëve kanë emigruar në Greqi (me më shumë shanse lëvizjeje nga kufiri tokësor), ka mundësuar një sjellje të ngjashme lindshmërie midis migrantëve dhe jomigrantëve. Rënia e lindshmërisë për gratë 35-vjeçare theksohet edhe më shumë në zonën rurale, për gratë më pak të arsimuara dhe për ato me një standard më të ulët jetese. Rezultatet e analizës konfirmojnë përsëri përfundimet e arritura nga studime të mëparshme për rolin përcaktues të arsimimit mbi lindshmërinë në Shqipëri. Numri i fëmijëve të lindur ndonjëherë është më i lartë mes grave me arsim më të ulët dhe me standard më të ulët jetese; arsimimi më i lartë shoqërohet

113 Ndërveprimi midis migrimit dhe fertilitetit në jetën bashkëshortore në Shqipëri 113 me një standard më të rritur jetese. Analiza jonë tregon që Shqipëria ka ecur drejt një situate me diferenca më të ulta sociale ekonomike të lindshmërisë; migrimi nuk është ndonjë faktor specifikisht i rëndësishëm në rënien e lindshmërisë në Shqipëri. Dihet tashmë që migrimi ka kontribuar për uljen e varfërisë në Shqipëri; nga ana tjetër, duket se lindshmëria më e lartë tek gratë me bashkëshortë migrantë të jetë e motivuar ekonomikisht dhe/ose ka natyrë kontekstuale. Rënia në lindshmëri është vijim i tranzicionit demografik ku çiftet në përputhje me interesat e tyre ekonomike, sociale dhe kulturore, sillen rreth modelit me dy fëmijë. Ndikimet e faktorëve ekonomiko-shoqërorë mbi lindshmërinë sugjerojnë orientime politikash që promovojnë ndikimin e tyre në cilësinë e jetës në familje dhe në rritjen e fëmijëve. Si e tillë, tërheqim vëmendjen ndaj arsimimit të femrave në zonën rurale dhe sidomos në rajonin Malor ku nivelet e shkollimit janë më të ulëta. Remitancat përmirësojnë jetën e familjeve të migrantëve edhe kur migrantët kanë më pak fëmijë, edhe kur ata vendosin të kenë më shumë; pa dyshim më shumë kontrata pune të përkohshme për emigrantët në Zonën Rurale, e veçanërisht në Rajonin Malor do të rriste të ardhurat për shumë familje dhe fëmijë. Shtojca 1. Hartë e Shqipërisë sipas Rajoneve dhe Rretheve

114 114 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Shtojca 2 Statistika përshkruese 11 Variablat Jo migrant Migrant pas martese Totali n=3408 n=920 n=4328 Numri gjithsej i fëmijëve të lindur*** Urbane*** Rurale*** Numri ideal i fëmijëve*** Urbane*** Rurale Mosha aktuale e të intervistuarës*** Urbane*** Rurale*** Mosha e partnerit Urbane** Rurale Mosha në martesën e parë (vite)*** Urbane*** Rurale Mosha në lindjen e parë** Urbane* Rurale Intervali mesatar midis lindjeve Urbane Rurale Arsimi me numër vitesh*** Urbane** Rurale*** Arsimi i partnerit në vite*** Urbane* Rurale Indeksi i pasurisë*** Urbane*** Rurale *** P<0.01 ** P<0.05 *P< Ylli tregon sinjifikancën e ndryshimeve midis dy grupeve migrantë dhe jo migrantë.

115 Ndërveprimi midis migrimit dhe fertilitetit në jetën bashkëshortore në Shqipëri 115 Shtojca 3. Determinantët e numrit të fëmijëve dhe numrit ideal të fëmijëve nga raporti I gjasave me regression Puasoni (n = 4,328) Variablat e varur: Numri i fëmijëvë të lindur Numri ideal i fëmijëve Modeli: 1a 1b 1c 2a 2b 2c (Intercept) *** *** *** *** *** *** Statusi i migrimit të bashkëshortit Migrant *** *** *** *** Jo migrant Mosha Mosha *** *** Mosha në katror *** *** Rajoni Bregdetar *** Qendror *** Malor ** *** Tirana Urbane Indeksi i Pasurisë Kuintili i parë (më i varfër) *** *** Kuintili i dytë *** *** Kuintili i tretë ** ** Kuintili i katërt Kuintili i pestë Arsimi 4 ose më pak vite arsim *** Arsim = 8 ose 9 vjet *** Arsim i mesëm *** Arsimi i lartë *** P <0.01; ** P<0.05; * P<0.10 Shtojca 4: Përcaktues të migrimit Parametrat Koeficientët e regresionit Sig. (Intercept) Norma e përgjithshme e lindshmërisë Arsimimi i bashkëshortit Indeksi mesatar i pasurisë Rajoni Bregdetar Qendror Malor Tirana Urbane.000 a. Variabli i varur: Përqindja e grave me bashkëshort migrant

116 116 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Literatura Abernethy, V Environmental and Ethical Aspects of International Migration, in International Migration Review 30(1), Special Issue: Ethics, Migration, and Global Stewardship, pp Becker, G An economic analysis of fertility, in Demographic and economic Change in Developed Countries, Princeton: NBER, Princeton University Press, Bongaarts, J Fertility Transitions in Developing Countries: Progress or Stagnation? Studies in Family Planning 39(2): pp Bradatan, C Does migration influence fertility, UCLA Summer Migration Institute Available at: Caldwell, J. C Toward A Restatement of Demographic Transition Theory. Population and Development Review, 2, Caldwell, J. C Theory of Fertility Decline. Academic Press. Casterline, J.B The pace of fertility transition: National patterns in the second half of the twentieth century. Population and Development Review 27, no. 1: Davis, K The Theory of Change and Response in Modern Demographic History. Population Index. 29, Dumani, B Natalité et développement socio-économique en Albanie, Cahiers du CIDEP. Falkingham, J. Gjonça A Fertility Transition in Communist Albania, , in Population Studies, 55 (3), pp Goldstein, S. and Goldstein, A Migration and fertility in peninsular Malaysia:An analysis using life history data. Rand Corporation Report No. N-1869-AID. Gjonca, A., A. Aassve, and L. Mencarini Albania: Trends and patterns, proximate determinants and policies of fertility change. Demographic Research 19, no. 11: Hervitz H. M Selectivity, adaptation or disruption? A comparison of alternative hypothesis on the effects of migration on fertility: the case of Brazil. International Migration Review 19(2): pp Instituti i Statistikës, INSTAT Rezultate paraprake të Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave Instituti i Statistikës, INSTAT Shqipëria në shifra. Leridon, H. Toulemon L Demographie Aproche Statistique et Dynamique des Populations, Economica. Lerch, M L impact de l émigration sur la fecondité, le cas de l Albanie et du Tadjikistan, Demographie et Cultures, pp Lerch, M. L The impact of migration on fertility in post-communist Albania, Southeast European and Black Sea Studies pp Macro International Inc (ADHS) Demographic and Health Surveys in Albania 2008/09. Mason, K Explaining Fertility Transitions. Demography, 34, Misja, V., Vejsi Y. Bwrxholi A Popullsia e Shqipërisë, p. 88. Philipov, D Low fertility in Central and Eastern Europe: Culture or economy?, paper presented at the IUSSP Seminar on International Perspectives on Low Fertility: trends, theories and policies, Tokyo, March 21-23, 2001, USSP Working Group on Low Fertility and National Institute for Population and Social Security Research, Japan. Sardon, J.-P L'évolution démographique des Balkans depuis la fin de la décennie Population 55 (4-5): pp White, M., Gabrielli. G. and Paterno A The impact of origin region and internal migration on Italian fertility Demographic Research Volume 17, article 24, pp World Bank Shqipëria: Zhvillimi urban. Migrimi dhe Ulja e Varfwrisw Raport Nr AL, Njwsia e Uljes sw Varfwrisw dhe Menaxhimit Ekonomik, Rajoni i Europws dhe Azisw Qendrore, pp Zwager, N., Gëdeshi I., Germenji E. and Nikas C Competing for Remittances.Tirana: IOM.

117 NJE ANALIZE E EKSPOZIMIT TE PORTOFOLIT BANKAR SHQIPTAR NDAJ TIPEVE TE NDRYSHME TE RISQEVE Dr. Anila MANÇKA 1 Msc. Sorina KOTI 2 Msc. Klaudeta MEROLLARI 3 Abstract The importance that banks are giving to the credit activity, has inspired the development, and has made the banking and economic system to be more dynamic. The credit process carries different risks. On the first part of this paper we are going to discuss briefly the basic concepts of the stable management system of the bank portfolio. On the second part we will give a full statement of the credit situation in Albania, answering in that way the following questions: What opportunities and risks do the relatively high rhythm of the credits present in the last couple of years? What are the main macro and micro-economical factors, which influence raising the credit risks and credit problems? Further more on the last section we will try to give the possible conclusions on the credit activity and banking management portfolio. Key words: Macro and microeconomic risk, banking system, investment. 1. Hyrje Në vendet e zhvilluara bankat vlerësohen si institucione të rëndësishme. Shqipëria ka një sistem financiar të bazuar kryesisht në sektorin bankar dhe zhvillimi i sistemit financiar dhe ekonomik është i lidhur ngushtësisht me sistemin bankar. Rëndësia që po i japin bankat aktivitetit të kredisë, ka nxitur zhvillimin dhe ka bërë më dinamik sistemin bankar si dhe ekonominë. Kreditimi është një proçes që mundëson kanalizimin e fondeve nga kursimtarët drejt subjekteve me projekte fitimprurëse, duke ndikuar në rritjen ekonomike. Por proçesi i kreditimit mbart dhe rreziqe të ndryshme. Rreziqet janë të lidhura jo vetëm me institucionin bankar që zhvillon aktivitetin e kreditimit, por mund të transmetohen edhe në ekonomi. Kjo është arsyeja që menaxhimit të riskut bankar i kushtohet shumë kohë, përpjekje, informacion, hapësirë dhe burime njerëzore. Në pjesën e parë të artikullit do të diskutojmë shkurtimisht konceptet themelore të menaxhimit të qëndrueshëm të riskut bankar dhe se si këto koncepte diversifikojnë riskun e portofolit bankar duke parandaluar një krizë të mundshme kredie. Në pjesën e dytë të artikullit do të japim një paraqitje të plotë të situatës së kreditimit në Shqipëri duke i dhënë përgjigje pyetjeve të mëposhtme: Ç farë mundësish dhe rreziqesh paraqesin rritmet relativisht të larta të kreditimit gjatë viteve të fundit? Cilët janë faktorët kryesorë makro dhe mikroekonomikë që ndikojnë në rritjen e riskut të kreditimit dhe kredive me probleme? Më pas në pjesën e fundit, do të përpiqemi të japim konkluzionet e mundshme rreth aktivitetit të kreditimit në sistemin bankar shqiptar. Metodologjia e përdorur përfshin shfrytëzimin e literaturës së huaj dhe mbledhjen e informacionit të nevojshëm nga buletinet e Bankës Qëndrore. 1 Universiteti Fan S. Noli, Fakulteti i Ekonomisë, Departamenti Financë-Kontabilitet, E_mail: arapi_anila@yahoo.com. 2 Universiteti Fan S. Noli, Fakulteti i Ekonomisë, Departamenti Financë-Kontabilitet 3 Universiteti Fan S. Noli, Fakulteti i Ekonomisë, Departamenti Financë-Kontabilitet

118 118 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), Disa koncepte të menaxhimit të portofolit bankar Marrja parasysh e riskut dhe menaxhimi i tij janë të rëndësishme për institucionet bankare. Autoritetet mbikqyrëse theksojnë rëndësinë e menaxhimit të riskut bankar. Konceptet themelore të menaxhimit të qëndrueshëm të riskut duhet të aplikohen mbi gjithë tipet e riskut me të cilat përballet një bankë, duke përfshirë: riskun e kreditimit, riskun e vendit, riskun e kursit të këmbimit, riskun e tregut, riskun e likuiditetit, riskun operacional, riskun legal dhe riskun e reputacionit. Elementët e një sistemi të qëndrueshëm të menaxhimit të riskut janë: mbikqyrja aktive e menaxhimit të nivelit të lartë; politika, proçedura dhe kufij të përshtatshëm dhe të mjaftueshëm si dhe një sistem i fortë i menaxhimit të informacionit, që ndihmon matjen, monitorimin dhe raportimin e risqeve. Drejtuesit e portofolit bankar përballen me vendime qe kane nivel të lartë risku dhe kthimi. Pjesa më e madhe e huave bankare sigurojnë për huadhënësit një kthim konstant, që varet nga norma e interesit dhe aftësia shlyerëse e huamarrësit. Një hua e mirë do të shlyhet në kohë dhe plotësisht. N.q.s. bizneset e huamarrësve do të shfaqin përparime të mëdha, banka nuk do të marrë pjesë në këto rritje Por n.q.s. bizneset e huamarrësve do të falimentojnë, atëhere huadhënësit do të pësojnë humbje. Analiza tradicionale e kreditimit gjithmonë është përqëndruar me teper mbi riskun financiar të huamarrësit, sesa mbi ndjeshmërinë e biznesit ndaj ngjarjeve makroekonomike. Në praktikë, risku i kredive individuale matet nga mikroanalizat: duke analizuar modelet e flukseve të parasë, raportet financiare ose pasqyrat financiare pro-forma. Mikroanalizat vlerësojnë risqet josistematike ose risqet specifike të huamarrësit. Makroanaliza, ose analiza në nivel portofoli, mundëson krijimin e politikave dhe proçedurave për menaxhimin e portofolit të mjeteve të riskueshme. Menaxhimi i portofolit kërkon një vëmendje të veçantë për t u siguruar ndaj përkeqësimeve makroekonomike dhe rënieve industriale. 3. Ekspozimi i portofolit bankar shqiptar ndaj faktoreve mikro dhe makroekonomike Gjatë periudhës pesha e kredisë në prodhimin e brendshëm bruto ka qenë më pak se 1%, një ndër më të ultat e ekonomive evropiane në tranzicion. Por nga viti 2002 deri në vitin 2004 kredia ka pësuar një rritje relativisht të kënaqshme dhe një rritje shumë të fortë gjatë viteve të fundit. Duke filluar që nga viti 2006 deri në fund të 2009 raporti kredi ndaj PBB ishte respektivisht 22.5%, 30.2%, 36.5% dhe 39.3%. Rritja e ofertës për kredi nga sistemi bankar apo institucionet e tjera financiare jobanka, si dhe rritja e kërkesës për kredi nga individët dhe firmat, që nxiten nga rritja e produktivitetit, ndikojnë në rritjen e aktivitetit kreditues. Deri tani bankat kanë ndjekur një politikë konservatore biznesi. Fondet e grumbulluara nga kursimtarët janë investuar në Bono Thesari, apo investime të ngjashme me risk të ulët dhe normë kthimi të ulët. Kredia për individët dhe bizneset ka qënë e kufizuar, normat e interesit kanë qënë shumë të larta dhe proçedurat e stërgjatura. Kredia për sektorin publik ka qenë e vogël dhe ka ardhur në rënie, kurse kredia për sektorin privat paraqitet në raporte të larta ndaj portofolit të kredisë, por megjithatë ka qenë e vogël. Kërkesa për kredi nga ana e individëve dhe bizneseve ka qenë e qëndrueshme. Pavarësisht qëndrimit konservator të sistemit bankar, kostove të larta apo procedurave të gjata të miratimit të kredisë, huamarrësit i janë drejtuar atij për

119 Një analizë e ekspozimit të portofolit bankar shqiptar ndaj tipeve të ndryshme të risqeve 119 financimin me kredi. Disa nga faktorët kryesorë që kanë ndikuar në rritjen e aktivitetit kreditues në Shqipëri janë: i. Stabiliteti makroekonomik. Duke i u referuar treguesve makroekonomikë të Bankës së Shqipërisë, vlerësohet se Shqipëria ka arritur një situatë të stabilizuar makroekonomike. PBB është rritur në mënyrë të qëndrueshme dhe inflacioni është mbajtur midis zonës së synuar. Shih Tabela nr 1. ii. Përbërja e bilancit të bankave. Aktivet e bankave kanë qenë të papërdorura për kreditim, prandaj bankat do të synojnë të rritin aktivitetin kreditues. Për vitin 2009 totali i kredive të shpërndara nga sistemi bankar shqiptar përbënte rreth 50.8% të aktiveve totale të tij. iii. Një nga arsyet e rritjes së kredisë ka të bëjë dhe me bazën shumë të ulët të kreditimit në vend. Raporti kredi/pbb është shumë i ulët. Shqipëria është një nga vendet me raport më të ulët të kredisë së sektorit bankar ndaj PBB. Për vitin 2009 ky raport ishte: për Turqinë 40.8%, Rumaninë 40%, Serbinë 40.6%, Maqedoninë 43.1%, Shqipërinë 36.6, dhe Ukrainën 76.9%. iv. Ndikimi i çmimeve të pasurive të paluajtshme. Është vërtetuar një lidhje e ndërsjelltë empirike midis çmimeve të pasurive të paluajtshme dhe kredisë. Rritja e çmimeve të pasurive ndikon në rritjen e kredisë. Pasuria e patundshme përbën një pjesë të rëndësishme të pasurisë së individëve dhe bizneseve, ndryshimet në çmimet e pasurive të paluajtshme ndikojnë në planet e shpenzimeve për konsum dhe për investime të konsumatorëve. Tabela nr. 1. Disa tregues makroekonomikë G12010 G Rritja reale e PBB (%) Inflacioni vjetor (v/v) Norma e papunësisë Defiçiti buxhetor (% PBB) Burimi: Banka e Shqipërisë Zhvillimet e sistemit financiar janë prociklike. Kjo bazohet në eksperiencën e shumë vendeve. Gjatë fazës së ekspansionit të ekonomisë kreditimi rritet me rritme shumë të larta dhe kur ekonomia tkurret, kreditimi ulet ndjeshëm. Por uljet dhe rritjet e nivelit të kreditimit të sistemit bankar janë më të mëdha sesa uljet dhe rritjet e aktivitetit ekonomik. Gjatë fazës së reçensionit ekonomik, ulet niveli i kredisë, por njëkohësisht rritet numri i kredive me probleme, duke ndikuar në përkeqësimin e performancës së portofolit bankar. Le të paraqesim më poshtë tipet e riskut me të cilat përballet sistemi bankar shqiptar. Risqet mikroekonomike kanë të bëjnë me institucionet individuale ose me vetë sektorin bankar. a. Tipi i parë dhe më i prekshmi është risku i kredisë. Risku i kredisë përfaqëson mundësinë e mospagesës së detyrimeve të huamarrësit ndaj bankës, duke përkeqësuar

120 120 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 portofolin bankar dhe duke rritur numrin e kredive me probleme. Rritja e numrit të kredive me probleme do të ulë ndjeshëm fitimet, duke kufizuar aftësinë e grumbullimit të kapitalit. Nivele të ulta të kapitalit dëmtojnë zhvillimin e mëtejshëm të aktivitetit bankar. Disa prej shkaqeve të rritjes së kredive me probleme janë: shkelja e koncepteve themelore të kreditimit, që do të thotë miratimi i kredive me risk të lartë dhe me kushte jo të mjaftueshme; informacion kreditimi jo i plotë; injorimi i sinjaleve paralajmëruese që kanë të bëjnë me huamarrësit, ekonominë, rajonin, industrinë dhe faktorë të tjerë të varur; mungesa e një supervizimi të mjaftueshëm të huamarrësve të vjetër ose familjarë; mbajtja e huave të kolateralizuara pa marzhet e përshtatshme të sigurimit. Tabela 2 shpreh qartë tendencën në rritje të kredive me probleme, si pasojë e rritmeve të larta të rritjes së aktivitetit kreditues gjatë viteve të fundit. Në qeshor 2011 kreditë me probleme përfaqësonin 16.61% të portofolit të kredisë. 29% e kredive me probleme ishin kredi të humbura, 23% kredi të dyshimta dhe 48% kredi nënstandarte. Shih Grafiku nr. 1. Tabela nr. 2. Cilësia e portofolit të kredisë (në %) T IV 2005 T IV 2006 T IV 2007 T IV 2008 T IV 2009 T IV 2010 T I 2011 TII 2011 Kredi në ndjekje Kredi nënstandarte Kredi të dyshimta Kredi të humbura Burimi: Banka e Shqipërisë Grafiku nr. 1. Struktura e kredive me probleme, në %. Qershor Të dhënat për ndërtimin e grafikut nga Banka e Shqipërisë Sistemi bankar shqiptar ka tregues financiarë të kënaqshëm, është i mirëkapitalizuar dhe i mbikqyrur nga Banka Qëndrore. Kriza financiare dhe ekonomike e cila dominoi ekonominë botërore pati ndikim edhe në vendin tonë. Ky ndikim negativ erdhi gradualisht ne rritje duke filluar nga tremujoti i fundit i Pasiguria e sistemit financiar botëror u reflektua në tërheqjen e depozitave nga sistemi bankar gjatë tremujorit të fundit të Nga ana tjetër kjo situatë ndikoi në zvogëlimin e rritmeve rritëse të kredisë duke filluar nga kjo periudhë. b. Paaftësia paguese e huamarrësve ndikon në aftësinë e bankave në përmbushjen e detyrimeve financiare ndaj depozituesve të tyre. Ky efekt pasohet nga risku i likuiditetit.

121 Një analizë e ekspozimit të portofolit bankar shqiptar ndaj tipeve të ndryshme të risqeve 121 Përsa i përket strukturës së portofolit të bankave, ato kanë qënë kryesisht të përqëndruara në investimet afatshkurtra, me risk të ulët dhe kthim të ulët, ose dhe në tregje kapitali, por të karakterizuara nga një nivel minimal risku. Kjo ka krijuar likuiditete të mjaftueshme për sistemin tonë bankar. Një nga kërkesat e kontrollit të Bankës Qëndrore ka qënë mospërputhja e afateve të maturimit midis depozitave dhe kredive, megjithëse kreditë mbështeten totalisht nga depozitat. Kjo për arsye se pjesa më e madhe e depozitave kanë një afat maksimal maturimi deri në një vit, ndërsa një pjesë e mirë e kredive ka një afat maturimi më të gjatë, që shkon deri në 20 vjet për kreditë për shtëpi. Risku dhe sfida kryesore e bankave është ruajtja e likuiditeteve të mjaftueshme për të shlyer në kohë dhe ekonomikisht të gjitha kërkesat për shlyerje të klientëve të saj. Tabela nr. 3. Zhvillimi i sistemit bankar në vite Aktivet e sistemit/pbb Mjaftueshmeria e kapitalit (%) ROA (Kthimi i mjeteve %) ROE (Kthimi i kapitalit %) Burimi: Banka e Shqipërisë c. Struktura e kredisë është e përbërë nga monedha të ndryshme, e cila kushtëzon ekzistencën e riskut të kursit të këmbimit. Bankat menaxhojnë fondet në monedha të ndryshme n.p.m. pozicioneve të hapura. Niveli i pozicioneve të hapura përcakton nivelin e ekspozimit ndaj vlerësimit apo zhvlerësimit të monedhave. Ndryshimet negative të kurseve të këmbimit dëmtojnë strukturën e aktiveve dhe pasiveve të bankave, duke përkeqësuar aftësinë e tyre paguese, situatën e likuiditetit dhe fitimet. Një tjetër aspekt i riskut të kursit të këmbimit është mospërputhja midis monedhës së kredisë dhe monedhës së fluksit hyrës të të ardhurave. N.q.s. do të kemi një zhvlerësim të monedhës në të cilën kredimarrësit sigurojnë të ardhurat ndaj monedhës së kredisë, atëhere do të zvogëlohej aftësia shlyese e kredimarrësit. Prandaj bankat duhet të jenë të përgjegjshme për evidentimin që në burim të risqeve të tilla dhe shmangien e tyre. Tabela nr. 4. Struktura e kredisë sipas monedhës, në milion lekë Kreditë në lekë 79, , , , ,727 Kreditë në Euro 183, , , , ,878 Kreditë në Dollarë 22,640 28,392 29,163 33,441 32,693 Në monedha të tjera 1,438 1,596 1, Burimi: Banka e Shqipërisë

122 122 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Tabela 4 dhe Grafiku 2 pasqyrojnë strukturën e kredisë sipas monedhës. Deri në vitin 2001 dollari amerikan konsiderohej si monedha më e rëndësishme. Ajo përdorej për arsye të mbrojtjes nga rreziku i zhvlerësimit të monedhës vendase dhe në lehtësimin e transaksioneve me shoqëritë e huaja. Me hyrjen e euros, ajo gradualisht e humbi rëndësinë e saj. Për të shmangur riskun e kursit të këmbimit, bankat kanë përdorur kryesisht këto monedha të huaja në aktivitetin e tyre kreditues. Gjithashtu publiku ka preferuar të kreditohet në euro, apo dollarë, për shkak të normave më të ulta të interesit. Pjesa më e madhe e kredisë e ofruar nga sistemi ynë bankar është në euro. Për qershor 2011, 67% e kredisë së ofruar nga sistemi ynë bankar ishte në monedhë të huaj. Kredia në euro përfaqeson 61% të portofolit të kredisë, kredia në lek 32% dhe kredia në dollarë 7%. Kredi në euro, ku të ardhurat e kredimarrësve janë në lek përfaqëson 31.64% të totalit të kredisë dhe 45.6% të kredisë në euro. Grafiku nr. 2. Struktura e kredisë sipas monedhës, në %. Qershor Të dhënat për ndërtimin e grafikut nga Banka e Shqipërisë Risqet makroekonomike ndikojnë në të gjitha institucionet bankare dhe nuk mund të eleminohen. Detyra kryesore e bankave është administrimi dhe minimizimi i tyre n.p.m. diversifikimit të portofolit të tyre bankar. a. Tipi i parë i riskut është risku i tregut. Shqetësimet bankare dhe përkeqësimet ekonomike janë të lidhura me njëra-tjetrën. Ekonomia dhe sistemi bankar shqiptar ndodhen në fazën e rritjes. Rritmet e larta të rritjes së kredisë vitet e fundit kanë tërhequr vëmendjen e FMN, e cila ka rekomanduar rritjen e rekomanduar të saj, brenda niveleve të përcaktuara. N.p.m. analizës së krizave bankare të ndodhura, evidentohet se rritja e kredisë është përcaktuese e rëndësishme e krizave bankare dhe atyre të monedhave. Midis të tjerash, shkaqet e krizës financiare amerikane përfshijnë rritjen e kreditimit të bankave për pasuri të paluajtshme. Rritja e papunësisë, zhvlerësimi i dollarit apo faktorë të tjerë ndikuan në përkeqësimin e aftësisë paguese të familjarëve amerikanë dhe bankat janë detyruar të venë dorë mbi pasuritë, që janë vënë si garanci dhe t i nxjerrin ato në shitje. Rritja e numrit dhe madhësisë së pasurive të paluajtshme për shitje ka çuar në zvogëlimin e çmimit të tyre, pra në zvogëlimin e vlerës së kolateralit të bankave, pra premisë për falimentim.

123 Një analizë e ekspozimit të portofolit bankar shqiptar ndaj tipeve të ndryshme të risqeve 123 b. Ndryshimet e normave të interesit i ekspozojnë bankat ndaj riskut të normave të interesit. Bankat i japin kreditë mbi norma interesi të paindeksuara dhe opsioni për t i ndryshuar ato është një vit. Në periudhën afatshkurtër ndryshimet e politikave makroekonomike në lidhje me normat e interesit i ekspozojnë bankat ndaj riskut të normës së interesit. Aktualisht bankat administrojnë riskun e normave të interesit, por mospërputhja e afateve të maturimit të aktiveve dhe pasiveve të saj i ekspozon ndaj riskut të normave të interesit. c. Rritja e kredisë shoqërohet dhe me rritjen e vlerës së pronës së paluajtshme. Vihet re rritja e peshës së kredive për pasuri të paluajtshme ndaj totalit të kredive të ofruara nga sistemi bankar. Por rritja e kërkesës për pasuri të paluajtshme çon në rritjen e çmimit të tyre. Pasuritë e paluajtshme përdoren si garanci nga bankat në proçesin e tyre të kreditimit. Por rritja e kredisë është shoqëruar me rritjen e konsumit dhe të investimeve, të cilët janë të shoqëruar me rritjen e çmimeve. Inflacioni zvogëlon aftësinë shlyerëse të individëve dhe bizneseve të kredituara. Por risku i fuqisë blerëse sjell krijimin e kredive me probleme dhe rritjen e riskut të kreditimit të bankave. 4. Konkluzione dhe rekomandime Marrja parasysh e riskut dhe menaxhimi i tij janë të rëndësishme për institucionet bankare. Mikroanalizat vlerësojnë risqet josistematike ose risqet specifike të huamarrësit. Makroanaliza mundëson krijimin e politikave dhe procedurave për portofolin e mjeteve të riskueshme. Në fund të vitit 2009, kredia e shperndare nga sistemi banker 39.3% të PBB. Disa nga faktorët kryesorë që kanë ndikuar në rritjen e aktivitetit kreditues në Shqipëri janë: stabiliteti makroekonomik; rivendosja e besimit të publikut ndaj sistemit banker; baza shumë e ulët e kreditimit në vend dhe përbërja e bilancit të bankave. Institucionet bankare janë subjekt i krizave individuale, si rrjedhim i zgjedhjeve të pafavorshme apo situatatës në rrezik ku ato janë përfshirë. Në këto kushte është e rëndësishme njohja dhe menaxhimi me efektivitet i ekspozimeve të riskut, me të cilat bankat përballen për krijimin e një portofoli të diversifikuar. Gjithashtu bëhet e domosdoshme ndërhyrja në kohë dhe me maturi e autoriteteve monetare e mbikqyrëse për mbajtjen nën kontroll të pasojave negative dhe kanalizimit të zhvillimeve drejt rritjes së qëndrueshme. Sistemi bankar shqiptar është mjaft i ekspozuar ndaj paqëndrueshmërisë së monedhes vendase ndaj euros dhe dollarit amerikan, i cili ndikon drejpërdrejt në cilësinë e kredisë së portofolit tonë bankar. Për këtë arsye bankat duhet të zbatojnë politika më të ekuilibruara të kreditimit duke synuar rritjen e peshës së kredisë në lekë. Ato mund të japin dhe kredi në euro ndaj personave që kanë të ardhura rrjedhëse në euro. Gjithashtu duhet të menaxhohet drejt pozicioni valutor neto i bilancit të bankave, i cili aktualisht është në vlera të ulta, duke kufizuar ndjeshëm madhësinë e humbjeve të mundshme. Nje faktor tjetër i rëndësishëm që mund të ndikojë në cilësinë e kredisë së portofolit bankar është paqëndrueshmëria e çmimit të pasurive të paluajtshme. Një ulje e çmimit të pasurive të paluajtshme ndikon në uljen e vlerës së kolateralit të kredisë për pasuri të paluajtshme, duke i ekspozuar bankat ndaj humbjeve të mëdha. Kriza e kredive në SH.B.A. duhet të bëhet mësim për bankierët tanë. Ata duhet t i kushtojnë rëndësi

124 124 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 analizës cilësore të kredimarrësit, duke vlerësuar flukset rrjedhëse të ardhshme të parasë dhe nuk duhet të mbeshteten vetem në kolateralin fizik. Rritja e kredive për pasuri të paluajtshme dhe dominimi i saj ndaj totalit të kredisë i ekspozon bankat ndaj riskut të zhvleresimit të pasurive të paluajtshme. Bankat duket të krijojnë rezerva të mjaftueshme për rrezikun e humbjeve nga kreditë. Duke u mbështetur tek portofoli i kredive me probleme bankat duhet të identifikojnë klientet me probleme të përkohshme dhe të kapërcyeshme duke krijuar politika për mbështetjen e tyre dhe rritjen e mundësisë së pagesës. Ndërsa për klientët që vlerësohen me mundësi të ulët të shlyerjes së kredisë, bankat duhet të ndjekin proçedurat ligjore për ekzekutimin e garancive dhe kolateralit për të rimarrë një vlerë sa më të madhe të kredisë. Për kreditë e reja duke u mbështetur në përvojën e bankave me problemet e shfaqura në portofolin e kredisë dhe arsyet përkatëse është e domosdoshme të ketë një shpërndarje më të mirë sektoriale dhe një ekuilibër më të arsyeshëm midis projekteve publike dhe private, midis sipërmarrjeve të biznesit apo familjeve, midis formave të dhënies së kredisë në lekë ose në valutë etj. duke e drejtuar kreditimin në mënyrë që të minimizohet ekspozimi i bankave ndaj formave më problematike dhe të ulet përqëndrimi në tërësi. Literatura 1. Banka e Shqipërisë. ( 2009). Buletini ekonomik 2. Banka e Shqipërisë. (2009). Raporti vjetor 3. Banka e Shqipërisë. (2010). Raporti 6-mujor 4. Banka e Shqipërisë. (Dhjetor 2007). Artikuj të botuar në Buletinin Ekonomik të Bankës së Shqipërisë gjatë një Dekade, periudha Examination Manual for U.S. Branches and Agencies of Foreign Banking Organizations. (September 1997). Risk Management. 6. Examination Manual for U.S. Branches and Agencies of Foreign Banking Organizations. (September 1997). Credit Risk Management 7. SAS and Lepus. (2007). Best Practices in Strategic Credit Risk Management 8.

125 RËNDËSIA E ADAPTIMIT TË KONCEPTIT TË ZHVILLIMIT TË TURIZMIT TË QËNDRUESHËM NË PRAKTIKAT E ZHVILLIMEVE RURALE NË SHQIPËRI M.Sc. Parashqevi PRODA (DRACI), Dr. Edmond KADIU, Prof. Dr. Henrieta THEMELKO 1 Abstract This article discuses the prospects for developing an economic diversification policy and the rural tourism as a viable option for our country. While rural tourism is still a form of tourism, it offers a new venue and different dimension, while stimulating employment and the peripheral develpment. Since tourism happens in the community, the involvement of the community is one of the key elements in ensuring in the sustainability of tourism product development. However,the gaining effective input from the community in the tourism development has been a graet challenge for the community. Studies have indicated that community involvement in planning and development is critical to the overall sustainability of tourism in the destination. Approaches and debates about sustainable tourism, concrete actions that can be taken practically have as indispensable condition the participation and cooperation of all stakeholders affected by this development by recognizing and assessing the social, cultural, environmental and economic dimension of tourism. Key wards: sustainable tourism; the involvement of the community; rural tourism. Hyrje Turizmi ka një rritje të vazhdueshme në të gjithë botën, sidomos në 10 vitet e fundit dhe kjo ka çuar në rritjen e ndërgjegjësimit të të gjithë aktorëve që kanë ndikim në zhvillimin turstik se rritja duhet të jetë e qëndrueshme nga pikpamja ekonomike shoqërore dhe ambjentale. Turizmi mund të bëhet një motor i fuqishëm ekonomik, i cili nëse menaxhohet siç duhet mund të çojë në rritjen e mirëqënies me një kosto më të ulët shoqërore dhe ambjentale krahasuar me sektorët e tjerë të ekonomisë. Ndërsa një zhvillim i dobët mund të çojë në dëmtimin dhe shkatërrimin e bazës së burimeve që ai përdor, me konsekuenca negative për destinacionet, rajonet përreth dhe madje për gjithë vendin. Arsyeja e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm zakonisht mbështetet në sigurimin dhe përfitimet e rinovueshme ekonomike, sociale dhe kulturore të komunitetit dhe mjedisit të tij. Një qasje gjithëpërfshirëse për të qënë i qëndrueshëm kërkon që përmirësimi i vazhdueshem i mirëqeniens sociale, kulturore dhe ekonomike të komuniteteve të jetë pjesë integrale e rinovimit të burimeve mbi të cilat mbështetet ky zhvillim. Në kushtet e vendit tonë, zhvillimi i turizmit alternativ krahas turizmit konvencional, do të bënte të mundur shfrytëzimin e mundësive që ofron vet realiteti ynë nga pikëpamja mjedisore, shoqërore, shkalla e ekonomisë dhe struktura e popullsisë duke krijuar mundësi të reja për punësim dhe cilësi më të mirë jetese nëpërmjet diversifikimit dhe përmirësimit të infrastrukturës rurale. Turizmi rural është provuar të jetë një faktor i rëndësishëm për sigurimin e zhvillimit të qëndrueshëm. Objektivat e studimit Nisur nga rëndësisa që ka zhvillimi i zonave rurale dhe orientimi drejt zhvillimit të turizmit që vihet re në përpjekjet për promovimin e Shqipërisë si një destinacion i 1 Fakulteti i Ekonomise dhe Agrobiznesit; Universiteti Bujqesor i Tiranes, C.E.Z Distribution, Albania, E mail; paro_1961@yahoo.com

126 126 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 rëndësishëm turistik, ky artikull ekzaminon çështjet kyçe të zhvillimit të turizmit rural në rrugën e zhvillimit të qëndrueshëm, sfidat me të cilat përballet dhe të sugjerojë disa rekomandime për formën dhe natyrën e zhvillimit në përshtatje me kushtet që ofron vendi ynë. Metodologjia e kërkimit Ky artikull ka qëllim të kontribuojë në diskutimin mbi zhvillimin e qëndrueshëm dhe mundësitë reale që ka vendi ynë për zbatimin e politikave dhe strategjive të zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit. Duke u bazuar në diskutimet teorike mbi turizmin alternativ dhe zhvillimin bazuar në komunitet, do të argumentojmë se zhvillimi i turizmit rural është një nga format më të përshtatshme për zhvillimin e zonave rurale. Metodologjia e kërkimit përfshin rishikimin e literaturës, diskutime me zyrtarët lokal si dhe janë shfrytëzuar të dhënat zyrtare nga INSTAT. Komuniteti - gur themeli për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit Turizmi i qëndrueshëm në thelbin e vet ka të bëjë me ekonominë e bazuar në komunitet dhe inkurajimin e përfshirjes së komunitetit në tërë procesin që ka të bëjë me të. Në literaturën mbi turizmin përcaktohen 3 komponentët bazë të zhvillimit të qëndrueshëm-ambjenti, ekonomia dhe shoqëria. Kjo identifikon rolin e rëndësishëm të ekonomisë bazuar në komunitet ku burimet natyrore dhe kulturore mund dhe duhet të përdoren në mënyrë të tillë që të sigurojnë rritjen e vazhdueshme ekonomike e cila duhet të rezultojë në rritjen e cilësisë së mirëqënies së shoqërisë dhe nuk shoqërohet me përkeqësim të burimeve. Turizmi dhe zhvillimi i komunitetit është një temë e trajtuar gjerësisht në vendet e tjera ku pasqyrohet gjerësia e debatit për marrëdhëniet midis turizmit dhe komunitetit. Ashtu si turizmi bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm për komunitetet nëpër botë edhe nevoja për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm bëhet gjithnjë e më shumë një shqetësim kryesor. Komunitetet përfaqësojnë një burim kryesor mbi të cilin varet turizmit, dhe ekzistenca e tyre në një vend të veçantë në një kohë të caktuar krijon mundësitë dhe justifikon zhvillimin e turizmit në vetvete. Komunitetet janë një arsye themelore për turistët që të udhëtojnë, të përjetojnë mënyrën e jetës dhe të produkteve të komuniteteve të ndryshme. Komunitet janë, natyrisht, edhe burimi i turistëve, turistë janë nga vende dhe kontekste sociale të veçanta që në vetevete do të ndihmojnë në formën dhe kontekstin e eksperiencës turistike në komunitetin pritës. Mbështetja e komunitetit për këtë arsye është bërë një element thelbësor i turizmit të qëndrueshëm. Arsyeja e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm zakonisht mbështetet në sigurimin dhe përfitimet e rinovueshme ekonomike, sociale dhe kulturore të komunitetit dhe mjedisit të tij. Një qasje gjithëpërfshirëse për të qënë i qëndrueshëm kërkon që përmirësimi i vazhdueshem i mirëqeniens sociale, kulturore dhe ekonomike të komuniteteve të jetë pjesë integrale e rinovimit të mjedisit. Për këtë arsye, Taylor argumenton, "koncepti i përfshirjes së komunitetit në zhvillimin e turizmit ka lëvizur më afër në qendër të debatit për qëndrueshmërinë '. Megjithatë, koncepti i zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm për komunitetin nuk është pa probleme. Ideja e përfshirjes së komunitetit si themeli i zhvillimit të qëndrueshëm është problematik.(reed, 1997) Ndërsa modelet më të mëdha të zhvillimit të qëndrueshëm përfshijnë komunitetin si një gur themeli të procesit të zhvillimit, koncepti i komunitetit në vetvete e shfaq

127 Rëndësia e Adaptimit të Konceptit të Zhvillimit të Turizmit të Qëndrueshëm në Praktikat e Zhvillimeve Rurale në Shqipëri 127 problematikën që nga si përcaktohet: në terma hapësinor, social dhe ekonomik dhe deri tek natyra e komunitetit që në vetvete është në ndryshimin sidomos per shkak te globalizimit dhe rritjes së ndryshueshmërisë gjeografike dhe sociale. Komunitetet rrallë janë homogjene dhe rrallë kanë të njëjtën pikëpamje mbi një çështje. Kjo bën të nevojshëm zhvillimin e mekanizmave për arbitrimin e qëndrimeve konfliktuale që shfaqen në cdo komunitet në lidhje me turizmin. Menaxhimi i turizmit nuk mund të lejojë që artikulimet e minorancave të dominojnë procesin duke përjashtuar qytetarët e tjerë: turizmi i qëndrueshëm është kështu për të arritur në balancimin e interesave të gjithë grupeve të interesit që preken nga procesi.(richard & Hall, 2000) Shpesh vihet re që në disa instanca komuniteti mund të ndjekë politika që shkojne kundër turizmit të qëndrueshëm, por kjo nuk mund të jetë kështu sepse përfshirja e komunitetit duhet të sigurojë automatikisht më shumë qëndrueshmëri të turizmit në kuptimin e balancimit të interesave të gjithë grupeve që përbëjnë komunitetin. Shfaqja e një 'komuniteti global' si dhe problematika e konceptit të komunitetit lokal çojne në kompleksitetin në rritje të komunitetit dhe marrëdhënia me të paraqet sfida të rëndësishme për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit, megjithatë aplikimi në zhvillimin e turizmit dhe në literaturën e turizmit ka tentuar të konvergojë në vitet e fundit duke e fokusuar debatin në ndikimet e ndërsjellta midis komunitetit dhe turizmit. Murphy thekson nevojën e lidhjes së çdo komuniteti me zhvillimin e turizmit për nevojat lokale. Duke u bazuar në këtë parim themelor, më vonë studimet e turizmit të bazuar në komunitet kanë zgjeruar gradualisht fushën e veprimit duke përfshirë një gamë të gjerë çështjesh, duke përfshirë faktorët ekologjik, pjesëmarrjen lokale dhe demokracinë. Si një kriter i turizmit të qëndrueshëm i pranuar gjerësisht pjesmarrja e komunitetit është promovuar dhe debatuar gjerësisht për disa arsye. Së pari, përfshirja lokale në procesin e zhvillimit ndihmon ne formulimin vendimeve më të përshtatshme dhe gjeneron rritje të motivimit lokal. Së dyti, mbështetja për ruajtjen e ambjentit dhe masat mbrojtëse janë më të mëdha. Së treti, si një industri shërbimi, turizmi kërkon dashamirësinë dhe bashkëpunimin e komunitetit pritës. Dhe së fundi, satisfaksioni i vizitorëve është më i madh kur gjen mbështetjen e komunitetit pritës që krenohet për turizmin e tij. Në vendin tonë, përvoja e kaluar ndikon negativisht në nocionet e bashkëpunimit dhe pjesëmarrjen e komunitetit: çdo veprim kolektiv ka të ngjarë që të shikohet me skepticizëm si një rikthim te komunizmit dhe në një ekonomi skarco vetë-interesi ka tendenca për të dominuar të menduarit. Në zonën e Qeparoit është shpresuar se zbatimi i projekteve që kanë si synim kryesor pjesëmarrjen e komunitetit do të ndihmojë në zhvillimin e planeve të veprimit si fshat, siç ka ndodhur në projekte të tilla zhvillimi në pjesë të Indisë dhe Amerikës Latine. Në fakt, u vu re rezistencë ndaj bashkëpunimit për shkak të mungesës së besimit. Dëshira për të pas fitime afat-shkurtëra pengoi një vision afat-gjatë të komunitetit. Kur besimi është i dobët, si në Shqipëri, njerëzit e kanë të vështirë të kuptojnë prodhimtarinë dhe përfitimet e tjera që mund të arrihen me bashkëpunimin efektiv. Integrimi social është jetik, për më qartë, kusht për qëndrueshmërinë e iniciativave të turizmit rural. Aktualisht vihen re kapacitete lokale të kufizuara, aftësi të kufizuara drejtuese për strategjitë e zhvillimit për zonat rurale dhe aftësi të pamjaftueshme për bashkëpunim dhe krijimin e rrjeteve brenda dhe jashtë komuniteteve rurale. Megjithatë, Shqipëria ka

128 128 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 siguruar eksperienca në mobilizimin e komuniteteve lokale kryesisht nëpërmjet programeve të financuara nga donatorë ndërkombëtare. Përfitimi kryesor nga programet ishte që komuniteti të jetë i përfshirë gjatë gjithë ciklit të projektit dhe projektet të zgjidhen nga vetë ata. Në përgjithësi, rezultatet praktike nga realizimi i tyre i bën ato më tërheqëse për popullsine lokale. Por sipas një vleresimi të koheve të fundit bërë nga MAF UNDP Projekti i Zhvillimit të Qëndrueshëm Rural përcaktoi një sërë nevojash ku përfshihen: trajnime; përmirësimin e bashkëpunimit midis përfituesve; përpjekje afatgjata për të ndryshuar praktikat lokale dhe praktikat e menaxhimit të burimeve natyrore. Zhvillimi i kapaciteteve lokale dhe përmirësimi i vetëqeverisjes lokale në Shqipëri do të nxitë vënjen në zbatim të strategjive të zhvillimit lokal nëpërmjet veprimit të komuniteteve lokale. Zhvillimi i qëndrueshëm Koncepti i qëndrueshmërise është sjellë në arenën globale në fund të viteve 1980 nëpërmjet raportit të Brundtland titulluar E ardhmja jonë e përbashkët përgatitur nga Komisioni Botëror mbi Mjedisin dhe Zhvillimin, (WCED 1987). Sot është pranuar gjerësisht se qëndrueshmëria është një nga çështjet më të rëndësishme me të cilat ballafaqohet industria e turizmit. Ka interpretime të ndryshme të zhvillimit të qëndrueshëm çfarë është dhe çfarë do të thotë në kontekstin e turizmit. Qëndrueshmëria është e rëndësishme sepse komunitetet duhet të mbështesin jetesën dhe sigurinë për cilësinë e jetës në bazë të burimeve në dispozicion. Disa studime nxjerrin ne pah se domosdoshmëria ekonomike është zakonisht forca lëvizëse për rritjen e turizmit. Qëndrueshmëria përfshin dhe integron konsideratat mjedisore, ekonomike, politike, kulturore dhe sociale. Në këtë mënyrë ka një pohim të nënkuptuar se për të qenë me të vërtetë e qëndrueshme, ruajtja "natyrore" e mjedisit duhet të jetë e bazuar në komunitetet dhe shoqëritë të cilat e shfrytëzojnë. Shumica e mjediseve natyrore janë ndërtuara kulturalisht (Richards 2000), dhe komunitetet lokale dhe sistemet ekonomike mund të jenë çelësi për mbijetesën e tyre ose shkatërrimin. Ndërvarësia mes 'mjedisit' në kuptimin e tij më të gjerë, bashkësisë shoqërore dhe turistëve është themelore për modelet më të madha të turizmit të qëndrueshëm. Të gjitha trajtimet dhe debatet në lidhje me turizmin e qëndrueshëm, të gjitha veprimet konkrete që praktikisht mund te ndërmerren kanë si kusht të pazëvendësueshëm pjesëmarrjen dhe bashkëpunimin e të gjithë aktorëve që preken nga ky zhvillim. Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit Turizmi i qëndrueshëm sjell në mënyrë të dukshme përballë njëri-tjetrit, konceptet e zhvillimit ekonomik dhe ruajtjes së mjedisit. Vizioni i dhënë në raportin e Brundtland ishte për një zhvillim ekonomik jo vetëm për të arritur maksimumin ekonomik (psh. efiçencën ekonomike) por një zhvillim që të arrijë edhe drejtësinë midis individëve dhe grupeve që përbëjnë shoqërine sot dhe po kështu për gjeneratat që do të vijnë. (Brundtland,1987; Harris,2002; Keyser,2002). Kjo përqasje siguron që brezat e

129 Rëndësia e Adaptimit të Konceptit të Zhvillimit të Turizmit të Qëndrueshëm në Praktikat e Zhvillimeve Rurale në Shqipëri 129 ardhshëm të kenë burime të mjaftueshme për të mbajtur veten e tyre me cilësi të arsyeshme të jetës. Për turizmin e qëndrueshëm mund të ketë perkufizime të ndryshme në varësi nga pjesa e analizës që konsiderohet dhe aspektet që theksohen në morinë e dimensioneve të përfshira në konceptin.( Butler, 1999). Duke e marrë vendin si njësi të analizës dhe duke u fokusuar në dimensionin e burimeve, turizmi i qëndrueshëm kuptohet në këtë studim si një formë e zhvillimit që parandalon prodhimin e impakteve negative mbi burimet e përdorura nga turizmi në vend natyrore, ambjentale, kulturoreduke kontribuar për atraktivitet të vazhdueshëm të vendit si një destinacion për pushime. Të gjitha destinacionet dhe produktet turistike pritet të zhvillohen duke mënjanuar impaktet negative mbi burimet dhe njëkohësisht të vazhdojnë të tërheqin vizitorët duke kontribuar në këtë mënyrë për zhvillimin e qëndrueshëm të sektorit të turizmit. Sipas Keyser,2002 përkufizimi i turizmit të qëndrueshëm thekson tre tipare themelore: Cilësinë:Turizmi i qëndrueshëm përfshin sigurimin e cilësisë së experiencës për vizitorët,ndërkohë siguron dhe cilësinë e jetës për komunitetin pritës. Vazhdimësinë: Turizmi i qëndrueshëm përfshin vazhdimësinë e burimeve natyrore mbi të cilatai bazohet si dhe vazhdimësinë e kulturës së komunitetit pritës. Balancimin: Turizmi i qëndrueshëm përfshin ekuilibrimin e nevojave të industrisë së turizmit me synimet e mbrojtësve të mjedisit dhe interesat e komuniteteve lokale. Të gjitha grupet e interesit (stakeholders) të turizmit janë të ndërlidhur në mënyrë të qartë dhe në të vërtetë të ndërvarur nga njëri-tjetri dhe secili me të drejtat dhe pergjegjësitë e tyre që është e nevojshme ti njohin. DREJTESIA SOCIALE Mbrojtja e trashëgimisë kulturore EFICENCA EKONOMIKE INTEGRITETI MJEDISIT Mbajtja e ekonomisë produktive në të tashmen Ruajtja e proçeseve themelore ekologjike Mbrojtja e diversitetit Fig.2 Themelet e zhvillimit të qëndrueshëm Nga Keyser 2002:373

130 130 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Disa komentatorë si McIntyre, 1993, Mowrorth dhe Munt(1998) preferojnë të përdorin termin zhvillim i qëndrueshëm i turizmit me arsyetimin se termi turizëm i qëndrueshëm thekson më tepër miërqënien e sektorit të turizmit në vetvete më shumë se mirëqënien e komunitetit në të cilin turizmi është vendosur si pjesë e së tërës. Si zhvillim i qëndrueshëm edhe etiketa turizëm i qëndrueshëm është po aq i ndjeshëm për t u përvetësuar nga ata që ndjekin një axhendë të caktuar politike (Weaver & Lawton,2002). Është pranuar se në praktikë ka shumë qasje të ndryshme të turizmit të qëndrueshëm dhe që politika dhe praktika të ndryshme mund të jenë të përshtatshme në rrethana të ndryshme. Në çdo vend, përgjegjësia për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit është ndarë midis shumë aktorëve. Autoritet publike dhe të gjitha nivelet e tjera të qeverisjes, agjentët tregetar vendas dhe të huaj, komunitetet lokale dhe komunitetet e turistëve- që të gjithë janë aktorë në strukturën e qeverisjes së turizmit dhe kanë ndikim në performancën e qëndrueshmërisë së këtij sektori. Autoritetet publike, për kopetencat që kanë, luajnë një rol vendimtar në formësimin e turizmit dhe performancën e tij. Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin (UNEP) dhe Organizata Botërore e Turizmit (WTO) theksojnë rëndësinë e autoriteve publike duke vënë në dukje se industria turistike është shumë e fragmentuar dhe është e vështirë që veprimet individuale të shumë bizneseve të vogla dhe mikrobizneseve të bëjnë një diferencë positive, kështu që kërkohet patjetër kordinimi. (UNEP & WTO, 2005, p.3). Ndërsa sipas Walsh, Jamrozi and Burr (2001), zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit është një proces normativ që përfshin vlerat e palëve të interesuara. Në nivelin bazë është e nevojshme të kuptohen grupet e interesuara, vlerat, perceptimet dhe vizioni i tyre para se të përcaktohen qëllimet e turizmit të qëndrueshëm ose planifikimi i implementimit dhe proceset e menaxhimit. Gama e aktorëve ndikon në preferencat etike dhe proceset politike që mbështesin zgjedhjen e një strategjie të turizmit të qëndrueshëm. Veç kësaj, sipas Ritche & Crouch, 2003, dimensionit shoqëror të turizmit i është kushtuar më pak vëmendje ne krahasim me vëmëndjen ndaj impaktit të turizmit mbi ambjentin. Impaktet social-kulturore zakonisht ndodhin më ngadalë dhe tentojnë të jenë të padukshme e të paprekshme. Format e përshtatshme të turizmit bazuar në komunitet: çështje të shkallës dhe natyrës së zhvillimt të turizmit. Çështje kritike për kuptimin e turizmit bazuar në komunitet është edhe shkalla ose madhësia e njësisë. Studimet kanë zbuluar se zhvillimet e insiativave për sipërmarrjen në shkallë të vogël kanë fituar më shumë mbështetje në diskutimet dhe përfshirjen e komunitetit në turizëm sepse këto inisiativa janë përvetësuar dhe menaxhuar më mirë nga komunitetet lokale duke siguruar një përfitim më të madh se sa ndërmarrjet e kontrolluara nga jashtë komunitetit. Esencialisht, kur komunitetet arrijnë të prekin frytet nga zhvillimi i turizmit në pjesën e tyre bëhen më të interesuar për të kontrolluar zhvillimet mbi turizmin. Kontrolli mbi ndermarrjen e tyre është një hap pozitiv në drejtim të vetëpërcaktimit për njerëzit, në të kundërt varësia nga industria turistike ka të ngjarë që të çojë në vetëplotësim. Nëse turizmi lëviz drejt një shkalle më të lartë zhvillimi në komunitetin e tyre, njerëzit lokalë mund të humbasin një përparësi të

131 Rëndësia e Adaptimit të Konceptit të Zhvillimit të Turizmit të Qëndrueshëm në Praktikat e Zhvillimeve Rurale në Shqipëri 131 rëndësishme ekonomike, gjithashtu edhe kontrollin mbi ndërmarrjet turistike (Thomlinson & Getz, 1996) Turisti Kush mund dhe kush nuk mund të ofrojë pushime Duke luajtur një çmim të drejtë për pushim Legjitimiteti i përfitimeve nga turizmi Të vizitosh destinacionet me të dhena të popullsisë së varfër Nevoja për t u ndjerë te qetë dhe të sigurtë Ndërveprimet dhe lidhjet ndërmjet partnerëve turist komunitet mikpritës Qëndrimet ndaj stafit Të shfrytëzosh fitime të vogla nga paga për të shijuar pushime të lira Operatorët e huaj të udhëtimit Lidhjet me industrine e turizmit lokal dhe me komunitetin mikprites Te shfrytezosh ekonomite me kosto te vogla per te ulur kostot e tyre Imazhet dhe pritjet te krijuara nga aktivitetet e tyre promocionale Te besh biznes me sipermarresit te cilet mund te kene pak te dhena per punedhenesit Mungese e nje perkushtimi afatgjate ndaj komunitetit lokal Fig.3 Dimensionet sociale të turizmit të qëndrueshëm Burimi: Swarbrooke,1999:70 Argumentohet që turizmi në shkallë të vogël perceptohet si një përshtatje shumë e mirë me psikologjinë e turizmit alternativ dhe në praktikën e turizmit të masës mund të jete opsioni i preferuar nëse sjell më shumë të ardhura për komunitetin lokal. Disa komunitete mund të preferojn turizmin e masës edhe për faktin se ekziston shqetësimi i tyre se sipërmarrjet e vogla nuk mund të konkurojnë ndërmarrjet e medha të turizmit. Megjithatë, disa komunitete pritëse mund të ndjekin sipërmarrjen në shkallë të vogël si një formë alternative e turizmit dhe si një rrugë që të jep më shumë mundësi për të vendosur kontrollin e komunitetit mbi turizmin.

132 132 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Industria e turizmit lokal Çëështje të burimeve njerëzore duke përfshirë pagën, kushtet e punës dhe oportunitetet promovuese Ndikim tek vendimmarrësit e qeverisë Vlera për paratë të ofruara ndryshe turisteve Paraqitja e kulturës lokale per turistët Qeverisja Kufizime dhe shqetësime (lodhje) të turistëve nga kultura dhe shtete të veçanta Burime kushtuar turizmit që mund të ishin përdorur në prioritete teëtjera si p.sh shëndet dhe arsim. Subvencionimi i kostove të pushimeve për turistët Krijimi i imazheve për destinacionin e turistëve përmes aktiviteteve të tyre promocionale Të vendoset sa të ardhuar nga taksat e turistëve do të përdoret Niveli dhe natyra e industrisë së turizmit Komuniteti mikpritës Qëndrimet dhe lidhjet me turistët Niveli i përfshirjes dhe shkalla e ndikimit në sektorin e vendimmarrjes publike lidhur me turizmin Impakti i turizmit në shoqëri dhe në kulturë Forca dhe përkushtimi në ruajtjen e shoqërisë dhe kulturës Kritika për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit. Edhe sot, implementimi i qëllimeve të turizmit të qëndrueshëm mbetet problematik, veçanërisht në lidhje me zhvillimin e burimeve natyrore për qëllimet e turizmit. Kjo vazhdon të shkaktojë debate dhe literatura akademike mbi turizmin e pranon turizmin si nje fenomen kompleks dhe zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit problematik. (Faulkner & Russell, 1997; Fennell, 2002: Hall, 1995: Mc Kercker, 1999). Turizmi është në vetvete një system i hapur që influencohet nga një kompleks ndërveprimesh dhe marrëdhëniesh të ndërsjellta midis komponentëve të sistemit në tërësi dhe natyrës dinamike të turizmit, sot studimet theksojne se turizmi është një fenomen kompleks brenda një sistemi

133 Rëndësia e Adaptimit të Konceptit të Zhvillimit të Turizmit të Qëndrueshëm në Praktikat e Zhvillimeve Rurale në Shqipëri 133 kompleks. Ky këndvështrim kërkon të marrim parasysh paparashikueshmërinë e botës në të cilën turizmi vepron dhe na ndihmon të kuptojme pse zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit është problematik. Studjuesit besojnë se është e rëndësishme të pranojmë që turizmi i qëndrueshëm mund të jetë një ëndërr e pamundur për tu realizuar dhe më e mira që mund të shpresojmë është të zhvillojmë format e qëndrueshme të turizmit. Argumentohet për arsyet e mësipërme se turizmi në vetvete nuk është i qëndrueshëm ose për arsye se ndryshimet e ardhshme politike, ekonomike, shoqërore dhe teknologjike nuk mund te parashikohen duke bërë që trajtimet e sotme per turizmin e qëndrueshëm të mos i përshtaten ndryshimeve në kohë. Duhet pranuar që turizmi i qëndrueshëm është një çështje politike në lidhje me shpërndarjen e burimeve tani dhe në të ardhmen (Timothy, Fakti që disa njerëz fitojnë dhe disa humbasin si rezultat i turizmit të qëndrueshëm do të thotë që në vetvete është politike dhe natyra politike e tij do të thotë që turizmi i qëndrueshëm është për atë që ka fuqinë -komuniteti pritës, qeveria, industria ose turistët- dhe se sa këta aktorë pranojnë që përkufizimi për turizmin e qëndrueshëm dhe strategjitë që përdoren nga secili për të arritur rezultatet e dëshiruara, normalisht do të ndikohen nga ai që ka fuqinë në situata të veçanta (Ricards & Hall,2000). I renditëm të gjitha këto me dëshiren për të qartësuar kompleksitetin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm dhe për të ndihmuar sadopak në vlerësimin korrekt të problematikës së tij. Turizmi rural Turizmi rural është forma alternative e turizmit masiv, i cili zhvillohet në zonat rurale. Çdo formë e turizmit që tregon jeten rurale, artin, kulturën dhe trashëgiminë në vende rurale duke përfituar komuniteti lokal si ekonomikisht dhe shoqërisht nëpërmjet mundësimit të ndërveprimit në mes të turistëve dhe vendasve për një përvojë turistike më të pasuruar mund të cilësohet si turizmit rural. Turizmi rural është në thelb një aktivitet i cili zhvillohet në fshat. Kjo është shumëllojshmëri dhe mund të jetë turizëm në fermën bujqësore, turizëm kulturor, turizëm i natyrës, turizëm aventurë, dhe eko-turizëm. Si dhe turizmi konvencional, turizmi rural ka disa karakteristika tipike, si: është përvojë e orientuar, vendet janë me pak të populluara, është kryesisht në mjedisin natyror, i interesuar ndaj ngjarjeve lokale dhe është i bazuar në ruajtjen e trashëgimisë kulturore dhe traditave te zonës. (Eurostat Metodologjia e Komunitetit për Statistikat Turizmit. Komisioni Evropian. Luksemburg). Turizmi rural eshte provuar të jetë një faktor i rëndësishëm për sigurimin e zhvillimit të qëndrueshëm. Në kushtet e vendit tonë, zhvillimi i turizmit alternativ krahas turizmit konvencional, do të bënte të mundur shfrytëzimin e mundësive që ofron vet realiteti ynë nga pikëpamja mjedisore,shoqërore, shkalla e ekonomisë dhe struktura e popullsisë duke krijuar mundësi të reja për punësim dhe cilësi më të mirë jetese nëpërmjet diversifikimit dhe përmirësimit të infrastrukturës rurale. Kjo do të çonte ne diversifikimin e produktit turistik dhe rritjen e të ardhurave nga sektori i turizmit duke ju përgjigjur parimeve të zhvillimit te qëndrueshëm të turizmit.

134 134 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 TURIZMI I MASES TURIZEM ALTERNATIV/ TURIZEM I QENDRUESHEM Turizëm tematik -Turizëm kulturor -Turizëm religjoz Ekoturizëm Turizëm rural Turizëm aventurë Turizëm rural (Të tjera) Agriturizëm Figura nr.5 ilustron idenë e zhvillimit të turizmit rural si pjesë e turizmit alternativ me ndikim të drejtëpërdrejtë në aritjen e turizmit të qëndrueshëm. Prespektivat për turizëm rural në Shqipëri Shqipëria është një vend relativisht i vogël, me reliev të theksuar malor dhe me një popullsi prej rreth 4 milion banorësh. Popullsia është e vendosur në zonën bregdetare e cila mbulon 25% të territorit. Mbi 60% e vendit është zonë malore. Në njëzetë vitet e fundit ka patur lëvizje të mëdha të popullsisë, ku me rëndësi është migrimi i madh nga zonat rurale, sidomos në drejtim të Tiranës. Migrimi rural-urban tregon një transformim të thellë strukturor të ekonomisë Shqipëtare duke mosmarrë parasysh bujqësinë dhe industrinë tradicionale dhe duke ecur drejt sektorëve me rendiment të lartë, ku përfshihen tregëtia dhe shërbimet, turizmi dhe ndërtimi. Popullsia rurale që vlerësohet të përbëjë rreth 54 % të popullsisë totale,71% e saj është e punësuar në aktivitetin bujqësor dhe përgjithësisht punësimi i tyre është me kohë të pjesshme. Sektori rural nuk është efikas, fermat në Shqipëri janë të vogla me një madhësi mesatare prej 1.1 ha dhe të copëzuara. Përballë kësaj situate, mjedisi natyror në zonat rurale në Shqipëri ofron shumë mundësi, është akoma i virgjër dhe është një thesar i rëndësishme kombëtar dhe ndërkombëtar. Mjedisi natyror është gjithashtu një burim potencial të ardhurash për zonat rurale, nëpërmjet sigurisë që ofron për cilësinë e prodhimeve ushqimore dhe nëpërmjet rolit të saj si një atraksion për turizëm dhe argëtim. Edhe pse me kaq shumë potenciale, deri më sot, Shqipëria rurale është më shumë e varur nga bujqësia se shumica e vendeve të Europës, ku zejtaria dhe shërbimet janë pak të zhvilluara. Modernizimi i fermave e pakëson mundësinë e punësimit në bujqësi, kështu që një nga elemnetet kryesore është

135 Rëndësia e Adaptimit të Konceptit të Zhvillimit të Turizmit të Qëndrueshëm në Praktikat e Zhvillimeve Rurale në Shqipëri 135 diversifikimi i veprimtarive ekonomike. Plani Strategjik Kombëtar për Zhvillimin Rural bazohet në parimet e menaxhimit të qëndrueshëm të burimeve natyrore të rinovueshme dhe i kushton vëmëndje të veçantë ruajtjes së pejsazhit kulturor dhe mbrojtjes së mjedisit si dhe mirëmbajtjes së vendbanimeve dhe ruatjes së indentitetit rural në fshat. Bizneset rurale jo-bujqesore duhet që të përmirësojnë mundësitë e sigurimit të të ardhurave, të ndikojne ne uljen e papunesine dhe reduktojnë emigracionin. Zhvillimi i aktiviteteve me karakter jobujqësor në zonat rurale, është minimal, ka natyrë informale dhe ka më pak rritje se në zonat urbane. Ai kufizohet në ndërtimet e dorës së dyte (të cilësisë së ulet), shërbime të vogla teknike dhe personale si dhe tregeti e vogël. Turizmi duhet të luajë një rol të veçantë në bizneset jobujqësore, sidomos në zonat malore, po kështu, liqenet e pjesës jug-lindore dhe veriore ofrojnë disa mundësi. Megjithëse ka probleme që lidhen me kushtet e vështira fizike, ekosistemet e brishta dhe mungesën e aksesit, këto zona kanë potencial për të qenë destinacione tërhqëse për disa turistë. Qeveria është angazhuar për reduktimin e ndotjes dhe mbrojtjen e mjedisit. Ndërtime të paplanifikuara, shpesh të shoqëruara me investime afat-shkurtra turistike, i kanë dëmtuar disa zona.. Kjo, midis të tjerash kërkon një program për edukimin e publikut për më shumë ndërgjegjësim mbi vlerat e trashigimisë natyrore dhe kulturore Shqipëtare, sidomos për zhvillimin e turizmit cilësor ndërkombëtar që është një nga tregjet që po rritet më shumë në arenën ndërkombëtare si dhe tregu më fitimprurës për Shqipërinë. Mundësi tjetër është edhe zhvillimi i turizmit të fermave i kombinuar me bujqësinë organike. Fermat që janë akive në fushën e turizmit, mund t i ofrojnë tregut turistik turizmin e fermave ekologjike, si një mundësi e re që po bëhet popullore në këtë fushë. Disa ferma, përreth qytetit, mund të orientohen drejt fermave të hapura që mund të vizitohen nga qytetarët të cilët mund të qëndrojnë një ditë, të blenë produkte, të konsumojnë diçka dhe tëmësojnë mbi jetën në fermë. Të gjitha këto aktivitete shtojnë vlerën e sektorit bujqësor duke e bërë atë multifunksional dhe njëkohësisht çojnë dhe ne diversifikimin e produktit turistik. Gjithashtu, ato kontribojnë në rritjen e të ardhurave të balancuara dhe përmirësojnë mjedisin. Ato kontribuojnë për rritjen e cilësisë së jetës në zonat rurale. Përfundim Eshtë e rëndësishme që turizmi të studjohet si një sistem i hapur që influencohet nga një kompleks ndërveprimesh dhe marrëdhëniesh të ndërsjellta; natyra dinamike e turizmit kërkon vlerësimin e të gjithë faktorëve që ndikojnë në zhvillimin e tij dhe analizën e të gjithë dimensioneve si sistem kompleks. Në kushtet e vendit tonë, zhvillimi i turizmit alternativ krahas turizmit konvencional, do të bënte të mundur shfrytëzimin e mundësive që ofron vet realiteti ynë nga pikëpamja mjedisore, shoqërore, shkalla e ekonomisë dhe struktura e popullsisë duke krijuar mundësi të reja për punësim dhe cilësi më të mirë jetese nëpërmjet diversifikimit dhe përmirësimit të infrastrukturës rurale duke ju përgjigjur parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit. Turizmi rural, siç është provuar dhe nga eksperienca e vendeve të tjera, duhet të jetë një faktor i rëndësishëm për sigurimin e zhvillimit të qëndrueshëm. Edhe pse mund të jetë një mjet për zvogëlimin e efekteve negative të turizmit masiv dhe si një model i përshtatshëm i zhvillimit për shkallën dhe natyrën e Shqipërisë, zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit rural has në një numër të madh pengesash duke filluar nga mungesa e besueshmërisë, mungesa e kulturës

136 136 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 së punës me komunitetin, mungesa e politikave konsekuente për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit, mangësitë institucionale dhe administrative si dhe mungesa e fondeve të mjaftueshme. Modelet e projekteve bazuar në komunitet, në kuadrin e përpjekjeve për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, shfaqen të dobët brenda konteksteve të jostabilitetit, megjithatë, ka ardhur koha të ecim në drejtimin e mundësive të natyrshme që ofron mjedisi në vendin tonë. Tërheqjet rurale do të veprojnë si një burim bazë për turizëm të organizuar dhe të qëndrueshëm përmes ndërmarrjeve të vogëla në nivel lokal duke vepruar si një mjet për zhvillimin e integruar rural. Nxitësit komercialë mund të theksojnë mungesën e infrastrukturës së vendit në zonën rurale, por si një mjedis i pacënuar, kjo zonë mund të jetë më shuë tërheqëse për turistët; përfshirja e banorëve lokalë në skemat e zhvillimit rural në shkallë të vogël të nxit të mendosh se turizmi do të jetë mjet për të ndihmuar ndryshimin, përmirësimin dhe sidomos infrastrukturën e tyre. Literatura Reed, M.S. and Doughill, A.J. (2003) Facilitating grass-roots sustainable development through sustainability indicators: European Applications in Ecological Economics February Murphy, P. E. (1998). Tourism and Sustainable Development. Global Tourism. W. F. Theobald. Oxford, Butterworth-Heinmann. Richards, Greg; Hall, Derek R.. Tourism and Sustainable Community Development. London, GBR: Routledge, p 100 (Dana,L.P 1996). Albania in the twilight zone-the model and its impact on small business. Kinnaird,V and hall,d (1996) Understanding tourism processes: a gender-awere framework. Tourism Management. Journal of Sustainable Tourism, Volume 10. Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural në Shqipëri (Holland,Jdhe Plymen,J 1997), Report of the PRA Training Ëorkshop and Fieldëork in Himara and Borsh Communes, Albania-Community Based Planning for Sustainable Economic Development, Godalming: World Wide Fund for Nature UK Spaho, E (1992) Tourism: promising contracts. Albania Economic Tribune Chichester: John Wiley. Stabler, M. J. and Goodall, B. (1997) Environmental awareness, action and performance in the Guernsey hospitality sector, Tourism Management 18, 1: World Commission on Environment and Development (WCED). (1987) Our Common Future. Reed, M.S. and Doughill, A.J. (2003) Facilitating grass-roots sustainable development through sustainability indicators: European Applications in Ecological Economics February Taylor, G The Community Aproach Tourism management Sjöberg,O 1996 The Regional Effects of Ekonomic Transformation in Albania, (Vecernik,J (1992). Labour force attitudes on the transition to the market: The Czechoslovakia case. (Saunders, S.K.C 1981) Social stigma of occupations Farnborough: Gover.

137 BROKERAT SHQIPTARË TË TRANSPORTIT DETAR E LOGJISTIKËS, ANALIZA, STRATEGJI DHE SFIDA TIK NË MENAXHIMIN E TRAFIKUT Ing. Alma STANA 1 Prof. Dr. Kozeta SEVRANI 2 Abstract Port of Durres is the largest multi-modal hub of national maritime traffic where cross the most important regional transport and logistics industry corridors. Over 90% of import / export of world trade carried by sea transport industry. The world of logistics is now completely virtual, a guide to the numerous websites that offer the businesses and the intermediaries all the information needed to project logistics operations. The objective of this paper is to show that from all the port actors, only the Albanian brokers of maritime and logistics transport are become an integral part of the e-business chain and equal partners with similar businesses in the world. The Albanian "freight forwarders" intermediary agencies, really design the complex rapid logistic- economic operations directly between Albanian-speaking region commissioning of the goods and the sellers from all over the globe, in terms of complete privacy and security. The Albanian brokers of maritime and logistics transport fully supported on the web services, manage the maritime traffic navigating in the global extranets conducting transactions "web-based booking" directly on their digital platforms. But the link of global e-business chain breaks here, where the other port services region players in the port of Durres do not synchronize the workflow in an unique system of information; so the standard of performance is low. Full management of port traffic based in ICT will be the challenge of modern industry and logistics to meet the global standards. Keywords: ICT, broker, port regions, traffic management, maritime logistics Hyrje Porti i Durrësit është nyja më e madhe multimodale e trafikut detar kombëtar ku kryqëzohen korridoret më të rëndësishme rajonale të industrisë së transportit e logjistikës. Këtu shtrijnë veprimtarinë e tyre një sërë institucionesh si Autoriteti Portual Durrës (APD), Kapiteneria e Përgjithshme e Porteve të Shqipërisë, Kapiteneria e Portit të Durrësit, Rregjistri Detar Durrës, Dogana, Policia Portuale si dhe performojnë rreth 1450 biznese private si Anijet e Shërbimit Detar apo agjensi të tipeve të ndryshme si importexport, doganore, transport detar brenda vendit, transport pasagjerësh, transport mallrash etj. që menaxhojnë trafikun detar të pasagjerëve e mallrave 3 në një shumëllojshmëri komunikimesh e sistemesh informacioni. Në këtë artikull analizohet veprimtaria e agjensive shqiptare import-eksport të logjistikës intermodale detare e tokësore të tipit broker, nëpërmjet Portit Detar të Durrësit. Këto kompani ndërmjetësimi mes porositësve ballkanas të mallit dhe tregut global të shërbimit, operojnë tërësisht të mbështetur në platformat e tregtisë elektronike globale. Por në lidhje me aktorët e tjerë portualë vendas, komunikimi dhe informacioni ngadalësohet duke sjellë zbehje të performancës. 1 Universiteti A. Moisiu, Durrës, Albania, almastana@uamd.edu.al, stana_alma@yahoo.it 2 Universiteti i Tiranes 3 Sipas statistikave të Zyrës së Taksave, Bashkia Durrës (maj 2010)

138 138 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Hidhet ideja se vetëm sistemet e integruara të informacionit të drejtuara nga TIK do të jenë sfidat e kësaj industrie moderne për të arritur standartet e tregtisë botërore dhe për të menaxhuar tërësisht trafikun multimodal të rajonit portual të Durrësit. I. Rëndësia e transportit detar në ekonominë kombëtare dhe logjistika konteinerike Mbi 90% e import/eksporteve te tregtise boterore realizohet nga industria e transportit detar. Si rregull, ky lloj transporti siguron mjete më të lira për lëvizjen e produkteve. Ai është më i përshtatshëm për produkte me përmasa të mëdha, me vlerë të vogël që nuk prishen lehtë...në shumë raste mund sigurohen epërsi nga një shërbim intermodal që kombinon dy apo më shumë metoda të transportimit.. (Ceku B. (2010) Baza marketingu ). Sektori i industrisë T&L 4 mbulon të gjitha mënyrat e transportit ajror, tokësor, detar e hekurudhor si dhe shërbimet e lidhura me to si lëvrim, magazinim, ngarkim-shkarkim dhe përfundimisht shërbimet e shtimit të vlerës si paketim, etiketim, grumbullim etj. Si shtesë e këtyre shërbimeve fizike, T&L përfshin të gjitha llojet e shërbimeve të planifikimit, organizimit dhe menaxhimit në sferën T&L e cila ka një trend integrimi e globalizimi. Globalizimi dhe shërbimi nga të tretët i operacioneve logjistike krijuan dyfishim të ardhurash pikërisht në periudhën të rënjes drastike së ekonomisë globale. Në ekonominë kombëtare porti i Durrësit është porti më i madh kombëtar nëpërmjet të të cilit realizohet 85% e trafikut portual shqiptar në kuadrin rajonal. Në shkallë kombëtare, sektori portual është më i rëndësishmi në zhvillimin ekonomik. Një sektor i fuqishëm dhe efiçent portual do të thotë një kosto e ulët transporti dhe tranziti gjë që do të stimulojë tregëtinë dhe prodhimin. Historikisht, vendet janë përfshirë intensivisht në zhvillimin e porteve të tyre nëpërmjet prezencës së vetë shtetit si përgjegjësi kryesor për aktivitetet në port, nga investimet për intensifikimin e përpunimit e deri tek siguria duke inkurajuar tërheqjen e kompanive private në performancën dhe infrastrukturën portuale. Porti i Durrësit nga ana tregtare po kërkon të rrisë konkurrencën, të përafrojë shërbimet dhe infrastrukturën portuale sipas praktikave ndërkombëtare, të sigurojë një tërësi shërbimesh në nivel të lartë që të plotësojë me një kosto të arsyeshme nevojat e përdoruesve. Për të përmbushur këto kërkesa ligjore, po realizohet një reformë të thellë ekonomiko-financiare, në drejtim të organizimit strukturor të Portit, të normave, tarifave si dhe i performancës, për të patur një port të integruar kryesor në planin sektorial ose për të shndërruar Portin e Durrësit në portin e rajonit. Reforma ekonomiko-financiare konsiston në përcaktimin e një strukture tarifore që të synojë objektivat e mëposhtme: Efektiviteti i kostos në operacionet e Autoritetit Portual dhe të operatorëve privatë. Përdorimi efiçent i resursve të portit. Konkurencën e portit dhe të terminaleve të tij. Ofrimin e shërbimeve portuale në përputhje me kërkesat e përdoruesve të portit. Të qënit atraktivë për investitorët e rinj privatë. Zhvillimi i shërbimeve portuale me nivel të lartë, harmonizuar me praktikat dhe standartet ndërkombwtare që kanë të bëjnë me cilësinë, sasinë, sigurinë dhe mbrojtjen e ambientit. Lidhjen e ekonomisë kombëtare me tregun 4 Transport & Logjistikë

139 Brokerat shqiptarë të transportit detar dhe logjistikës, analiza, strategji dhe sfida TIK në menaxhimin e trafikut 139 ndërkombëtar dhe me vendet Evropiane fqinje, në mënyrë që të çojë përpara zhvillimin e ekonomisë shqiptare 5. Në fakt, Ligji nr.9130 datë Për Autoritetin Portual, ka një ndër objektivat e tij kryesor transformimin në Land Lord Port, të porteve që kanë statusin e autoritetit portual, sipas këtij ligji, dmth Autoriteti Portual do të sillet si një rregullator dhe zot toke, ndërsa operacionet portuale do të mbështeten nga shoqëritë private. Një nga prioritetet e APD-së ka qënë vendosja e marrdhënieve të partneritetit me të gjithë klientët portualë, hartimi bashkë me to i strategjive dhe politikave të duhura për orientimin tregëtar të portit dhe si rrjedhim rritjen e efiçencës së menaxhimit nëpërmjet bashkëpunimit me agjensitë shtetërore dhe private për eleminimin e barrierave jo fizike ndaj përdoruesve të portit. Në T&L, logjistika konteinerike ka një dinamikë në rritje vitet e fundit si rezultat i globalizimit të prodhimit dhe rrjeteve të trafikut në strukturat e zinxhirëve globalë të furnizimit (Rodrigue, J-P and T. Notteboom (2010) Moving Inside the Box: The Containerization of Commodities ). Ka një sërë arsyesh për këtë mbështetur në faktin se konteineri është një njësi unike transporti që ofron një sërë facilitetesh për transportin ndërkombëtar intermodal ndaj sot, afro 90% e transportit detar kryhet nëpërmjet konteinerëve. Konteinerizimi ka një impakt pozitiv të konsiderueshëm në marketet potenciale globale dhe është një instrument financiar lehtësisht i manipulueshëm dhe i skeduar nga brokerat e T&L intermodale. Konteineri, ky aset i koduar që lundron jo vetëm në oqeane por edhe në platformat dixhitale satelitore, është lehtësisht i kapshëm dhe i kontrollueshëm në çdo pikë të globit ku ndodhet dhe brokerat zotërojnë informacionin e plotë e nevojshëm për të në çdo moment të kohës për t ia bërë prezent porositësit të mallit. II. Bota virtuale e logjistikës oqeanike dhe Marketplace globale Por sot, Logjistika e tregut kërkon sisteme të integruara të logjisikës ILS që përfshijnë manaxhimin e materialeve, sisteme të rrjedhjes, shpërndarjen dhe teknologjinë e informacionit IT (Korsita B. (2009) Drejtimi i shpërndarjes dhe logjistika ). Biznesi ndërkombëtar T&L kërkon përdorimin e platformave dixhitale që realizojnë informimin e blerësve, komunikimin, promovimin dhe shitjen e shërbimit online. Një Web-portal prezanton në mënyrë të unifikuar në faqe të linkuara, informacione nga burime të ndryshme duke ofruar shërbime të ndryshme si postë elektronike, çmime shërbimesh ose malli, të reja, baza të dhënsh dhe aktivitete. Ata sigurojnë një akses dhe procedura të shpejta e të shumëfishta me organizatat globale. Një B2B marketplace, pra një platformë dixhitale e tregtisë elektronike është realisht një broker i bazuar në TIK i shërbimeve ku blerësit mund të gjejnë lehtësisht furnizues dhe t i kontaktojnë direkt ata. ( Pjesa dërmuese e B2B e-commerce do të realizohet nëpërmjet platformave të tilla ku brokerat mund të realizojnë lidhje direkte shumë me shumë, duke mbetur neutralë dhe duke mos marrë zotërimin e mallrave apo shërbimit. E-distributorët dhe e-prokuruesit mund të përdoren efektivisht vetëm nga brand name të mirënjohura ndërsa biznesi i vogël dhe i mesëm nuk mund të ndërtojë sisteme të tilla. Broker është një palë 5 VKM nr.596, date , Për miratimin e statutit të APD dhe riorganizmin e tij

140 140 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 ndërmjetëse që mediaton mes shitësve dhe blerësve ose porositësve të mallit. Brokerazhi konteinerik që është objekt i studimit tonë si një nga disiplinat e brokerazhit oqeanik është një kompani biznesi të mirëfilltë që vepron si një broker i specializuar në tregtimin import-eksport të mallrave të konteinizuar mes porositësve të mallrave dhe kompanive prodhuese ose shpërndarëse në të gjithë globin. Në artikull janë trajtuar dy nga kompanitë lider të logjistikës konteinerike që u kanë ofruar partneritet brokerazhit shqiptar nëpërmjet portaleve të tyre te e-biznesit. MSC kompania e dytë në botë e logjistikes kontenierike me qendër në Gjenevë, me një progress natyral spektakolar e strukturë menaxhimi moderne është një lider i zgjidhjes efektive të transportit global. MSC me një rrjet shërbimi shumëdrejtimësh nëpërmjet përfaqësive të saj në të gjithë botën i përgjigjet shpejt ndryshimeve të tregut pa nderhyrje të panevojshme ose vonesa. Deri më sot ajo operon 384 anije konteinerike me një kapacitet TEU 6. MSC i jep të drejtë brokerave lokalë të autorizuar të saj që direkt nga portalet e saj të projektojnë linjat e logjistikës që ju interesojnë duke faturuar online çdo shërbim, sipas një tipi unik fature elektronike MSC Bill of Lading and MSC Sea Waybill në dymbëdhjetë gjuhë të huaja të mbrojtura me elementë specifikë sigurie. Platforma INTTRA është një provider-lider global në zgjidhjet e-commerce të T&L oqeanike, një aplikim i shpejtë dhe efikas i gjurmimit web-based të konteinerëve që u shërben pronarëve të anijeve konteinere, brokerazhit dhe partnerëve të tyre, një skedul i plotë i linjave oqeanike të konteinerëve, rezervim, faturim dhe pagesë e shërbimit online. Aksesimi në të është i thjeshtë duke kombinuar zgjidhjet e kanalit: INTTRA-Link (EDI-based, system-to-system connection), INTTRA-Desktop (off-line PC application), ose INTTRA-Act (web-based application). Gjurmimi në oqean i konteinerëve tranzitë manualisht, tashmë nuk do të thotë më vizita në shumë website dhe mbledhje të dhënash nga burime të ndryshme, por do të thotë 6

141 Brokerat shqiptarë të transportit detar dhe logjistikës, analiza, strategji dhe sfida TIK në menaxhimin e trafikut 141 kërkimi në një platfomë dixhitale të integruar ku më shumë se linja konteinerike projektohen në javë duke ngërthyer më se 10% e tregtisë konteinerike globale. Me anë të një interface Track and Trace 2.0 brokerazhi realizon: Itinerarin dhe gjurmimin e anijeve ne te gjithe boten direkt në monitor. Kërkimin sipas anijes konteiner, datave, porteve të prekura. Kërkimin e avancuar sipas vendit, anijes, partnerit tregtar, intervaleve kohore, ngjarjes së fundit. Listën e konteinerëve në anije. Suport shumëgjuhësh. Akses të shpejtë në statusin e shipmentit. Shërbim klienti 24 orë. Rregjistrimi në platformë është tepër i thjeshtë; INTTRA LINK është një shërbim i integruar që u ofron klientëve me një vëllim të lartë të transaksioneve të 6 kontinenteve, 355 porteve të botës dhe 200 kombinimeve javore të linjave të logjistikës oqeanike. Klientët e integruar tek ky intranet kanë avantazhin e lidhjeve super të shpejta XML dhe EDI të shumëfishta ndërmjet platformës dhe partnerëve transportues duke u kursyer kohë dhe para në manaxhimin dhe mirëmbajtjen e operacioneve. Këtu kombinohet eksperti know-how i e-commerce me një kuptueshmëri të operacioneve të sistemeve globale të logjistikës oqeanike dhe nevojat e tregut. Një kompani tjetër e logjistikës konteinerike është CMA CMG me qendër në Francë që operon me brokerat e saj lokalë me anë të platformës AIMS 7 : Tani më shumë se kurrë industria e logjistikës varet nga TIK; platforma ofron zgjidhjen më të drejtë të integruar dhe ruan efiçencën e rrjedhës së tregtisë globale. III. Brokerazhi shqiptar i transportit dhe logjistikës konteinerike partner i barabartë në e-biznesin global Objektivi i këtij artikulli është të tregojë që brokerazhi shqiptar i transportit detar e logjistikës konteinerike nëpërmjet skemës B2B e-marketplace është bërë pjesë integrale e zinxhirit e-biznes dhe partner i barabartë me bizneset simotra në botë. Agjensitë shqiptare freight forwarders, projektojnë operacione të shpejta e të ndërlikuara logjistiko-ekonomike duke ndërmjetësuar direkt mes porositësve të mallrave të rajonit shqipfolës dhe shitësve nga të katër anët e globit në kushte privaci e sigurie të plotë. Kompanitë e mëdha lider të kësaj industrie i ofrojnë brokerazhit shqiptar partneritet duke i krijuar mundësi të lundrojnë në ekstranetet e logjistikës globale konteinerike e të kryejnë transaksione web-based booking direkt në portalet e tyre sipas një sistemi shumë të sofistikuar kompjuterik. Nëpërmjet një instalimi të thjeshtë të softuerit INTTRA në internet, brokerat shqiptarë mund: Të krijojnë direkt dokumenta të rezervimit (booking) të linjave logjistike Të dërgojnë rezervimin direkt pronarëve të anijeve via web Të aksesojnë itinerarin e plotë global të konteinerit të tyre nga origjina në destinacion Të rezervojnë itinerare të lira direkt në platformë të anijeve të konteinerëve Të përdorin të dhënat të standartizuara të linjave multimodale Të rrisin efiçensën e shërbimit duke përshpejtuar proçeset workflow. Brokerazhi shqiptar T&Ltërësisht i mbështetur në shërbimet e internetit, menaxhon trafikun detar nga dedicated transhipment hubs të Transship-it konteinerik global deri në Portin e Durrësit me operacione web-based të optimizuara e kosto të mirëmenaxhuara. MSC i ofron brokerazhit shqiptar platformën dixhitale INTTRA ku administrohen 7

142 142 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 shërbime logjistike me ndihmën e TIK duke i konsideruar partnerë të barabartë me agjensitë simotra në të gjithë globin për klientët e Shqipërisë, Kosovës e Maqedonisë. Duke shfrytëzuar mjetet e platformës dixhitale si INTTRA-Link (integrim), INTTRA- Desktop (off-line), INTTRA-Act (web) or INTTRA ose kombinime të tyre brokerazhi siguron efektivitetin e duhur në: Manaxhim dhe rezervim ngarkese Standartizim në tenderim Akses në skedulet e lundrimeve Parashtrim të instruksioneve të lundrimeve Rishikim të faturave bills of lading Krijim të raporteve standarte Gjurmim të shipmentit rreth globit Në figurë paraqitet bllokskema e rrjetit kompjuterik të ndërtuar në një kompani broker shqiptare. Porositësi shqiptar i mallit i kërkon BK online shërbim për sjelljen e mallit të tij nga prodhuesi në Kinë deri në magazinën e tij në Shkozet. BK nëpërmjet tezgës virtual të platformës MSC extranet kërkon linjën më ekonomike për ardhjen me kontenier të mallit deri në portin e Durrësit me linjë detare dhe më pas me transport tokësor deri në magazinë. Njofton porositësin e mallit për vlerën e shërbimit online dhe pret konfirmim për fillimin e operacionit logjistik sipas fidrit lgjistik të projektuar (një fidër logjistike është një linjë lundrimi oqeanike që përshkon disa porte psh. fideri NHG Ningbo Kinë - Hong Kong- Goia Tauro Itali-Shqipëri). Nëpërmjet platformës së MSC, brokeri shqiptar nga zyra e vet ndjek online në çdo moment vendodhjen e konteinerit dhe para mbërritjes njofton porositësin e mallit. Porti nisës harton manifestin e anijes dhe ia dërgon online portit pritës të Durrësit. Këtu zinxhiri i informacionit këputet sapo mbërrin në rajonin portual të Durrësit ku aktorët portualë nuk janë në një sistem të integruar informacioni dhe hallkat e komunikimit vijojnë rrugën e manifestit me printime, shkresa dorazi, faks, radio dore, telefoni fikse e celulare (Manifesti nga porti nisës Kapiteneria e Porteve Policia e Portit Dogana Durrës Dispeçeria e Autoritetit Portual Forcat e sigurisë portuale ). Agjenti Spedicioner ndërmjetëson mes agjentit të transportit dhe porositësit të mallit. Agjenti i transportit ndërkombëtar me kamiona komunikon vetëm me telefon me porositësin e mallit dhe brokerin pasi akoma nuk funksionon në Shqiperi programi satelitor i gjurmimit dhe komunikimit me kamionët në udhëtim. Brokeri ofron shërbim për të tretët; njoftimi i vjen nga porositësi i mallit dhe agjenti spedicioner. PM njofton agjentin doganor ose BK për mbërritjen e mallit.

143 Brokerat shqiptarë të transportit detar dhe logjistikës, analiza, strategji dhe sfida TIK në menaxhimin e trafikut 143 AGJENTI I TRANSPORTIT TOKËSOR ANIJET E SHËRBIMIT DETAR AUTORITETI PORTUAL DURRES Analiza e itinerarit të informacionit në lidhje me brokerat shiptarë: AGJENTI SPEDICIONER AGJENTI BROKER PRONARI I ANIJES AGJENTI I NGARKIM- SHKARKIMIT KAPITENERIA E PORTIT AGJENTI DOGANOR DOGANA DURRES Brokeri ka lidhje informacioni të copëzuar me Autoritetin Portual, Doganën, operatorët operacionalë të ngarkim-shkarkimit, vetëm në rastet kur e përpunon anijen. Brokeri njoftohet nga linja MSC për mbërritjen në radë të konteinerëve të vet të koduar respektivisht brokerave; shkarkon menjëherë nga platforma e MSC faturën e vet elektronike duke këputur billingun elektronik dhe harton faturën e vet paper bill, e skanon dhe ia dërgon porositësit me faks për likujdim në bankë. Më pas brokeri shlyen detyrimet ndaj MSC dorazi me bankë, i skanon sërish urdhërxhirimet dhe ia dërgon linjës (e-banking nuk është akoma i sigurtë në Shqipëri). Informacioni i transshipit global vjen humb shpejtësinë dhe performanca e shërbimeve portuale në Durrës zbehet. V. Analiza e sistemit të munguar të informacionit në rajonin portual të Durrësit dhe disavantazhet e modelit tradicional. Analiza e të dhënave të anketimit Pra hallka e zinxhirit global B2B këputet këtu, ku aktorët e tjerë të shërbimeve të rajonit portual të Durrësit nuk sinkronizojnë rrjedhën e punës në një sistem unik informacioni drejtuar nga TIK. Nga analiza e bërë në aktorët portualë që operojnë në Durrës vërehet se: lidhja me operatorët vendas portualë bëhet me njëri-tjetrin me shkresa, fakse, radio, telefona, në nje sistem të munguar informacioni në lidhje me trafikun portual çdo post pune është i informatizuar dhe i lidhur me internetin në përgjithësi në kompanite private mungon rrjeti kompjuterik pak kanë të instaluar programe profesionale të tregtisë elektronike globale faturimi i shërbimeve nga tregtia globale u bëhet online faturimi i shërbimeve për tregun vendas vazhdon akoma me paper bill lëvrimi i faturave bëhet dorazi

144 144 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 pagesa e faturave bëhet dorazi në banka faturat dhe pagesat bankare skanohen dhe dërgohen me faks në platformat e tregtisë globale Për realizimin e studimit, kam përdorur metodën e analizës sasiore të të dhënave. Për këtë hartova pyetësorin drejtuar brokerave të rajonit portual të Durrësit dhe agjentëve që operojnë në rajonin portual të Durrësit ku jane intervistuar 100 agjentë të tipeve të ndryshëm (shih Aneksin I). Konkluzionet e anketimit të këtij grupi janë se agjentët e rajonit portual të Durrësit: Kanë lidhje me shumicën e aktorëve portualë vendas Lidhja bëhet shumica me fakse, shkresa, telefon, me pak me dhe aspak me website Kanë lidhje me operatorë të huaj Lidhja bëhet shumica me fakse, shkresa, telefon, me pak me dhe vetëm brokerat me ëebsite Të gjithë knë rrjet kompjuterik por pak kanë program profesional (vetëm brokerat perdorin platformat dixhitale) Faturimin e shërbimeve e bëjnë me dorë dhe kompjuter Dorëzimin e faturave kryesisht e bëjnë dorazi (vetëm brokerat marrin faturat nga platformat) Shumica mendojnë se ka ardhur koha e ristrukturmit të biznesit mbështetur në UT VI. TIK Sfida e industrisë moderne T&L në menaxhimin e plotë të trafikut oqeanik; Konkluzione dhe rekomandime Pas një vozitje të gjatë të shtjellimit të idesë në universin e T&L, vlen të theksohet se sfida e kësaj industrie në Shqipëri sot, do të jetë arritja e kërkesave të standarteve të tregtisë ndërkombëtare dhe menaxhimi i plotë i trafikut nëpërmjet TIK. Pra bota e logjistikës tashmë është tërësisht virtuale; një lundrim me vela të hapura në website të panumërta që u ofrojnë bizneseve e ndermjetësve informacionin e plotë që u nevojitet për të projektuar operacionet logjistike. Industria e transportit dhe logjistikës oqeanike po menaxhohet gjithnjë e më shumë nga kompani high-tech të specializuara në e-biznes. Tendenca e bashkëveprimit të industrisë së informacionit ë po bëhet dhe tregut gjigant të logjistikës oqeanike konteinerike krijon këto oportunitete: Efiçencë: është llogaritur një rritje prej 40% e përmirësimit të eficencës kur përdoret një portal kundrejt tradicionales. Shpejtësi: është llogaritur që hartimi i një faturë të plotë elektronike në platformë dhe shpërndarja në cdo cep të globit kërkon maksimumi dy orë. Inteligjencë biznesi: mjetet e inteligjences në biznes përmirësojnë performancën për kompanitë globale në një mënyrë të matshme, të qëndrueshme dhe të kontrollueshme. Performanca superiore: pasi kompanitë e T&B përmirësojnë eficencën, shpejtësinë dhe inteligjencë në biznes, klientela e tyre realizon performancë më të mirë financiare. Hidhet ideja në këtë artikull e krijimit të një platforme dixhitale që të menaxhojë trafikun multimodal në rajonin portual të Durrësit. Mendohet se Autoriteti Portual duhet të unifikojë e të dixhitalizojë tërësisht në një sistem të integruar informacionin e trafikut duke i ofruar akses si institucioneve shtetërore ashtu edhe aktorëve privatë të shërbimeve portuale që operojnë në Portin e Durrësit. Kjo do t i jepte vërtet këtij porti rolin e portit lider në ekonominë kombëtare, në rajon e në botë. Porti i Durrësit duhet jo vetëm të realizojë vëllimin më të madh të tregtisë kombëtare detare, por gjithashtu si një nyje e

145 Brokerat shqiptarë të transportit detar dhe logjistikës, analiza, strategji dhe sfida TIK në menaxhimin e trafikut 145 trafikut multimodal duhet t i ofrojë rajonit një pozicion të favorshëm në lidhje me Korridorin VIII dhe të krijojë facilitete për transportimin e mallrave drejt Evropës. Master-plani i Autoritetit Portual parashikon se me zgjerimin e zonës fiskale kapaciteti i përpunimit të mallrave do të dyfishohet; pra rritet hapësira e shërbimeve portuale private. Brokerazhi modest shqiptar privat me ndihmën e TIK lundron në portalet globale të T&L duke dhënë një shembull për t u vlerësuar e ndjekur. Rajonet e sotme portuale gjigante mbështetur në platformat e sofistikuara dixhitale, tentojnë drejt shndërrimit në CYBER- HARBOUR. Mendohet se kjo do të ishte e ardhmja edhe për rajonin portual të Durrësit për të patur një port të integruar kryesor në planin sektorial dhe për të shndërruar Portin e Durrësit në portin e rajonit; një transformim konceptual i industrisë së informacionit të trafikut detar për shndërrimin drejt Durrës Cyber Harbour. Literatura Shёrbimi statistikor i Autoritetit Portual Durrёs. Ceku B. (2010) Baza marketingu Korsita B. (2009) Drejtimi i shpërndarjes dhe logjistika Rodrigue, J-P and T. Notteboom (2010) Moving Inside the Box: The Containerization of Commodities CMA CGM (2 October 2006). "CMA CGM MEDEA, one of the world s largest container ships". Chaudhury, Abijit; Jean-Pierre Kuilboer (2002). E-Business and e-commerce Infrastructure. McGraë-Hill. ISBN Ballantine, J., M. Levy and P.Powell, Evaluating information systems in small and medium size Enterprises Evropean Journal of Information Systems, Vol 7, 1998 E-business Watch, (July 2007) TIK and e-business in the tourism sector, Evropean Commission, Enterprise Directorate General, e-business, TIK technologies and services Huber, Mark (2001). "Ch. 9:Chartering and Operations". Tanker operations: a handbook for the person-in-charge (PIC). Cambridge, MD: Cornell Maritime Press. ISBN Turpin, Edward A.; McEwen, William A. (1980). "Ch. 18: United States Navigation Laws and Ship's Business". Merchant Marine Officers' Handbook. Centreville, MD: Cornell Maritime Press. ISBN X. Statistikat e Zyrës së Taksave, Bashkia Durrës (maj 2010) ttnews[tt_news]=1056&tx_ttnews[backpid]=26&chash=f4612bdcb4

146 146 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 ANEKS I PYETËSOR PËR BROKERAT E RAJONIT PORTUAL TË DURRËSIT I nderuar Aktor i Shërbimeve Portuale të rajonit portual të Durrësit, ju lutem plotësoni me kujdes dhe saktë pyetësorin që është hartuar për të analizuar nevojen për koordinim të dhënash dhe sistem informacioni të integruar në të gjithë rajonin portual të Durrësit si domosdoshmëri e industrive moderne globale të transportit dhe logjistikës. Shënoni me X në kutizën që përkon me përgjigjen tuaj: 1. Viti i çeljes aktivitetit dhe lloji i shërbimit të biznesit tuaj? 2. Keni lidhje me operatorët e tjerë portuale shqiptare? Po Jo 3. Cilat janë bashkëpunetorët tuaj shqiptarë në rajonin portual? APD KAPITENERI REGJISTËR DETAR POLICIA E PORTIT MJETET DETARE PASTRIMI DETAR DOGANA KANTJER DETAR AGJENSI DOGANORE AGJENSI TRANSPORTI AGJENSI SPEDICIONI AGJENSI BILETASH AGJENSI TRAGETESH AGJENSI PILOTAZHI KOMPANI STIVADORE AGJENSI FREIGHT FORËARDERS 4. Mënyra e lidhjes me operatorët e tjerë shqiptare? Fax Shkresa Telefon Radio Ëebsite 5. Si do të donit të lidheshit me ta? Fax Shkresa Telefon Radio Ëebsite 6. Keni lidhje me operatore TE HUAJ? Po Jo 7. Mënyra e lidhjes? Fax Shkresa Telefon Radio Website 8. Keni kompjuter në çdo post pune? Po Jo 9. Keni rrjet kompjuterik? Po Jo 10. Përdorni program kompjuterik profesional? Po Jo 11. Çfarë programi përdorni? 12. Faturimi i shërbimeve bëhet me dorë apo me kompjuter? Dorë Kompjuter 13. Dërgimi i faturave bëhet dorazi, me postë apo nëpërmjet internetit? D P I 14. A mendoni se ka ardhur momenti të ristrukturoni biznesin duke rritur shkallën e informatizimit? Po Jo 15. Kush është modeli juaj për tu arritur përsa i përket informatizimit të biznesit (një kompani e huaj ose vendi)? Ju faleminderit për bashkëpunimin Dep i Shkencave Kompjuterike Universiteti A Moisiu Durrës

147 MBI PËRDORIMIN E EKUACIONIT DIFERENCIAL ME VONESA NË MODELIN MATEMATIKOR TË PROJEKTIMIT TË POPULLATËS Elisabeta KOÇI 1, Xheveair BEQIRI 2, Eralda DHAMO (GJIKA) 3 Abstract Population projection models like linear, exponential or standard logistic models operate with ordinary differential equations (O.D.E) of the type where, to give predictions for the future, using the information at the present time. Such models can give good results as long as the study is short on time. For long periods of study the results on population are away from reality. Hutchinson (1948) presented a new projection model that improve the existing logistic model with the introduction of the concept of time-lag (, in the model). The population projection problem was modeled mathematically by him as the delay differential equation (D.D.E) of the type. In this paper we will address some popular assertions of the Oscillatory and Stability theory of solutions to the differential equation of first order with delay. By application of these statements in the Hutchinson model we obtain results for the projection of the population over time, especially for the behaviour to the carrying capacity of the population. Keywords : delay equations, oscillator solutions, projection of population, logistic model. Hyrje Një numër i madh problemash në natyrë modelohen matematikisht me ndihmën ose të disa madhësive diskrete ose të disa madhësive që ndryshojnë vazhdimisht në lidhje me kohën. Në qoftë se e konsiderojmë popullatën ( njerëz, bimë, kafshë, viruse etj ) si një madhësi që varet në mënyrë diskrete nga koha, atëherë norma e rritjes së popullatës mund të përcaktohet me ndihmën e një ekuacioni diferencë. Por megjithatë ekologjistët, biologët apo demografët shtrojnë për zgjidhje problema ku numri i individëve të një popullate është tepër i madh ndaj dhe shpesh modelimi matematikor i tyre realizohet me terma që tregojnë vazhdueshmëri në kohë. Derivatet e si rrjedhoj ekuacionet diferenciale operojnë me madhësi që ndryshojnë vazhdimisht në lidhje me kohën ndaj dhe ato shpesh janë përdorur si mjete tepër efikase për të analizuar situata ku kërkohet projektimi i popullatës në kohë të ndryshme. Metodat projektive mbi popullatën shpesh përdorin modele ku norma e rritjes së popullatës varet zakonisht vetëm nga numri i individëve të momentit ( present time ). Modele të tilla si modeli linear, eksponencial apo logjistik standart që veprojnë mbi popullata të përbëra vetëm nga një lloj (specie) janë përdorur nga shumw studiues tё fushave tё ndryshme ( [1], [3], [5], [8], [10] ). Por në fakt norma e rritjes së popullatës shpesh varet jo vetëm nga numri i individëve të momentit por edhe nga numri në të shkuarën e individëve ( past time ). Arsyeja pse edhe në këtë punim do të analizojmë një 1 Universiteti i Tiranёs, Fakulteti i Shkencave tё Natyrёs, Departamenti i Matematikёs, betakoci@yahoo.com 2 Universiteti Shtetёror, Departamenti i Matematikёs, Tetovëxhevairb03@yahoo.com 3 Universiteti i Tiranёs, Fakulteti i Shkencave tё Natyrёs, Departamenti i Matematikёs, eralda.dhamo@unitir.edu.al

148 148 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 model të kësaj natyre është se numri momental i individëve nuk vepron menjëherë në normën e rritjes së popullatës por vepron me kohë vonesë. Për këtë arsye por edhe sepse ekuacioni që e modelon atë matematikisht është një ekuacion diferencial i rendit të parë me vonesa ky model do të quhet logjistik me vonesa (delay logistic model ) duke realizuar në këtë mënyrë një model më të mirë që i përafrohet më shumë relitetit duke shfrytëzuar edhe informacionin që ne marrim nga e shkuara. Teoria e Oshilacionit për ekuacionet diferenciale, fillimet e të cilës nisin me Teorinë e Sturm (1836), studion veç tё tjerash edhe kushte të nevojshme dhe të mjaftueshme për ekzistencёn ose jo të zgjidhjeve oshilatore dhe jooshilatore, klasifikimin e kёtyre të fundit, studimin e sjelljes së zgjidhjeve oshilatore dhe lidhjen e Teorisë së Oshilacionit me Teorinë e Qëndrueshmërisë së zgjidhjeve ( [2], [4], [6], [7], [9], [11], [12] ). Disa nga rezultatet më të njohura të këtyre dy teorive do të aplikohen në këtë punim për zgjidhjet e ekuacionit diferencial të rendit të parë me vonesa. Le të jetë N = N (t) numri i popullsisë në kohën t (matur në muaj).sigurisht do të na pëlqente të merrnim një formulë të saktë përfundimtare për N(t) por kjo është e pamundur jo vetëm praktikisht por edhe teorikisht. Megjithatë është studiuar dhe do të vazhdohet të studiohet parashikimi sa më i saktë i këtij funksioni N (t). Në këtë punim do ta nisim studimin tonë projektiv mbi popullatën duke rreshtuar së pari disa nga modelet më të njohura të projektimit të popullatës. 1. Metoda projektive pa vonesa në kohë 1.1 Modeli Linear Norma e rritjes së popullsisë në lidhje me kohën është konstante. Me terma matematikor kjo situatë do të modelohej si më poshtë: N 0 - Numri i popullatës në kohën t 0. g 1 koefiçienti i rritjes lineare Ligji i rritjes lineare të popullatës do të ishte. 1.2 Modeli eksponencial (Maltusian) Norma e rritjes së popullsisë në lidhje me kohën është proporcionale me numrin e popullatës së momentit. Atëherë problemi me vlera fillestare për këtë rast merr trajtën: N 0 - Numri i popullatës në kohën t 0. g 2 koefiçienti i rritjes eksponenciale (per capita growth rate) Ligji i rritjes lineare të popullatës në këtë rast do të ishte. Në figurën (1), me ndihmën e softwerit R, është treguar grafikisht se si rritet popullata pa limit me përdorimin e dy metodave lineare dhe eksponenciale. Të dhënat i përkasin popullatës shqiptare në periodën dhe parashikimet deri në vitin 2050 ( [13] ). ku

149 Mbi Përdorimin e Ekuacionit Diferencial me Vonesa në Modelin Matematikor të Projektimit të Popullatës 149 Modelet: Linear (blu) dhe Eksponencial (kuqe) Numri i popullsise Viti Figura Modeli logjistik standart Dy metodat e para siç duket edhe nga figura 1, janë metoda ku popullata rritet pa fund. Por realisht kjo situatë nuk mund të ndodhë, mjafton të kujtojmë që sipërfaqja tokësore është e fundme. Pra ritmet e rritjes së popullsisë duhet të ngadalësohen edhe sepse rezervat e burimet ushqimore vijnë duke u pakësuar, produktet toksike nisin të akumulohen më shpejt dhe shumë e shumë arsye të tjera. Por sa është ky limit i popullsisë përtej së cilit popullata nuk mund të kalojë pa sjellë probleme në jetën në tokë. E imagjinojmë këtë limit si një numër individësh të një popullate përtej të cilit ekuilibrat mjedisor, ekonomik, toksik etj prishen duke sjellë pasoja dramatike në tokë. Një limit i tillë quhet kapacitet mbajtës i Tokës (Carrying Capacity). Në vitin 1840 matematikani belg Verhulst e modifikoi modelin maltusian. Ai ndërtoi një model të ri të trajtës në të cilin futi edhe konceptin e kapacitetit limit të popullatës në tokë. Problemi që Verhulst propozoi është si më poshtë : ku shpreh normën e rritjes së popullsisë dhe K është konstante positive. Pas proçesit të integrimit në ekuacionin tonë me variabla të ndarë marrim barazimin:

150 150 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Duke përdorur kushtin fillestar të modelit tonë në të marrim vlerën e konstantes c si vijon Ligji i rritjes logjistike të popullatës në këtë rast do të ketë këtë trajtë ku Atëherë quhet ekuilibër i qëndrueshëm i ekuacionit logjistik. Vija që interpreton gjeometrikisht modelin logjistik të quajtur vija S (Sigmoid) tregon se popullsia rritet me kalimin e kohës por me ritme gjithnjë e më të ulëta duke iu afruar asimtotikisht drejtëzës. Ky përafrim tek kapaciteti K është rezultat i shumë faktorëve psh: luftrave, sëmundjeve, shterimit të burimeve ujore, ushqimore etj. Nga figura (2) vihet re menjëherë se në modelin logjistik standart kur popullata arrin vlerën (gjysma e kapacitetit mbajtës) atëherë është arritur edhe maksimumi i normës së rritjes logjistike me. Pas këtij moment ritmet e rritjes së popullatës ulen duke iu afruar zeros, që do të thotë se numri i popullatës tenton drejt limitit të tij. Norma e rritjes dn N = rn 1 dt K 0 K/2 K Figura 2 Numri i popullsise

151 Mbi Përdorimin e Ekuacionit Diferencial me Vonesa në Modelin Matematikor të Projektimit të Popullatës 151 Në figurën (3) paraqitet modeli logjistik kur kapaciteti mbajtës limit është K=10 milionë.vlerat e marra janë përsëri nga ([13]). Numri i popullsise Modeli logjistik Viti Figura 3 2. Modeli logjistik me vonesa Të tilla modele kanë aplikime të shumta në Demografi, Ekologji, Epidemiologji, Inxhinjeri dhe Biologji. Në modelin standart logjistik supozohet që norma e rritjes së një popullate në ndonjë moment të dhënë kohe t varet nga numri i individëve në këtë moment. Por realisht proçesi i riprodhimit të pasardhësve nuk është i menjëhershëm ( psh popullatat e planktoneve 0,2-5 mm, Daphnia, [ 3 ]). Le të paraqesim me N(t) numrin e popullsisë së planktoneve të rritura në kohën e momentit t. Norma e rritjes së këtij numri individësh varet sidomos nga numri i individëve femra, koha e zhvillimit nga veza tek i sapolinduri. Pra në këtë popullatë me sa duket numri i individëve përcaktohet jo nga sasia e ushqimit në dispozicion kur çelin vezët por kur vezët formohen, pra disa kohë para se të kalojnë në fazën e çeljes.ndërmjet kohës së formimit të vezëve dhe çeljes së tyre, le të themi njësi kohe, mund të kenë lindur të tjerë individë Daphnia, pra popullata rritet. Hutchinson (1948) propozoi këtë model për situata të këtij lloji duke përfshirë dhe atë njerëzore: ku dhe K konstante positive të përcaktuara si në modelin logjistik standart tregon njësi kohe vonesë, pra koha që i duhet një veze për të çelur, në rastin e popullatës njerëzore 9 muaj. Problemi (2.1) me vlerë fillestare ku dhe është funksion i vazhdueshëm shtrohet për zgjidhje. Konsideratat biologjike, demografike apo inxhinjerike mbi parashikimet për rritjen e popullatës për një situatë të tillë mbështetur në eksperimente laboratorike gjenden në

152 152 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 shumë artikuj ( [2], [3] ).Interesi ynë në këtë punim është përqëndruar në studimin matematikor të problemit me vonesa (2.1). Për këtë, le ta transformojmë më parë ekuacionin tonë në një ekuacion të ri i cili ngelet përsëri diferencial jolinear me vonesa (delay) D.D.E por më i lehtë për ta studiuar. Ndërtojmë funksionin e ri ku marrim pas derivimit në lidhje me t-në barazimin si vijon Nga ekuacioni ynë me vonesa marrim barazimet e mëposhtme: y =0 (2.2) Le të konsiderojmë tani ekuacionin e linearizuar me vonesa të ekuacionit (2.2) (2.3) Ekuacioni karakteristik për ekuacionin (2.3) është. Për më lehtë ekuacioni karakteristik shkruhet në trajtën e një ekuacioni transhendet, i cili ka zakonisht një numër të pafundëm rrënjësh. Zgjidhjet e tij jepen me ndihmën e një funksioni të ashtuquajtur Product -Log ose Plog, i cili është funksioni i anasjelltë i pasqyrimit kompleks nga marrim. Funksionin Plog e gjejmë në shumë paketa programesh që shërbejnë në zgjidhjen e ekuacioneve diferenciale p.sh MATHEMATICA. Le të rendisim më poshtë disa nga pohimet më të rëndësishme që do të na ndihmojnë për përcaktimin e situatës në rastin kur popullata i afrohet kapacitetit mbajtës K. 3. Disa Rezultate të Teorisë së Oshilacionit dhe të Qëndrueshmërisë së zgjidhjeve Përkufizim 3.1 Ekuilibër do të quajmë, të ekuacionit (3) n.q.s për çdo ekziston një e tillë që të plotësojë kushtin mbi atëherë do të kemi që të gjitha zgjidhjet të (3) me vlerë fillestare mbi, kënaqin kushtin për çdo. Përkufizim 3.2N.q.s ekziston një e tillë që të plotësojë kushtin mbi dhe për më tepër, atëherë do të kemi që është stabël asimptotik. Përkufizim 3.3Një zgjidhje,, të ekuacionit (2.2) do ta quajmë zgjidhje oshilatore n.q.s ekziston një varg kur e tillë që që do të thotë se ka arbitrarisht pafundësi zerosh.

153 Mbi Përdorimin e Ekuacionit Diferencial me Vonesa në Modelin Matematikor të Projektimit të Popullatës 153 Përkufizim 3.4 Një zgjidhje,, të ekuacionit (3) do ta quajmë zgjidhje jooshilatore n.q.s ekziston një e tillë që për që do të thotë se ka zgjidhje ose rigorozisht positive ose rigorozisht negative. Teoremë 3.1 Zgjidhja, është asimptotikisht stabël n.q.s të gjitha vlerat e veta të ekuacionit karakteristik janë komplekse dhe me pjesë reale negative. Teoremë 3.2 Në ekuacionin (2.2),pra edhe në ekuacionit logjistik me vonesa kanë vend pohimet e mëposhtme: (i) N.q.s atëherë ekuilibri pozitiv i ekuacionit logjistik me vonesa është stabël asimptotik. (ii) N.q.s atëherë ekuilibri pozitiv i ekuacionit logjistik me vonesa është jostabël ndërsa zgjidhjet periodike që ekzistojnë për këtë ekuacion janë stabël. (iii) N.q.s atëherë zgjidhjet periodike degëzohen nga ekuilibri pozitiv i ekuacionit logjistik me vonesa. Teoremë 3.3 Pohimet e mëposhtme janë ekuivalente për ekuacionin logjistik me vonesa (i) Të gjitha zgjidhjet janë oshilatore (ii) Ekuacioni karakteristik nuk ka rrënjë reale (iii) Vërtetim Nga teorema (3.3), mjafton të tregojmë se (ii) dhe (iii) janë ekuvalente.le të ndërtojmë funksionin e ri. Vëmë re se, pra dhe për më tepër le të gjejmë se sa është vlera më e vogël e këtij funksioni. Pas një proçesi matematikor të njohur kemi : Ky barazim është i vërtetë për, e cila është edhe vlera ku funksioni në shqyrtim merr vlerën më të vogël. Atëherë meqë për çdo ne marrim rezultatin e pritshëm pas zëvendësimit të.. Ne aplikojmë tani studimin linear të bërë më sipër për ekuacionin D.D.E jolinear tek modeli logjistik me vonesa (2.2) që është një nga modelet më të njohura për projektimin e popullatës duke marrë këto rezultate. Konkluzione Modeli logjistik standart kur numri i individëve të marë në studim, është tepër i vogël ngjason me modelin eksponencial ( maltusian) të popullatës. Ndërsa nga figura (1) vihet re menjëherë se në modelin logjistik standart kur numri i individëve (specieve) që përbën popullatën në studim arrin vlerën (gjysma e kapacitetit mbajtës) atëherë është arritur

154 154 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 edhe maksimumi i normës së rritjes logjistike me. Kur numri i individëve të një popullate e kalon gjysmën e kapacitetit mbajtës atëherë norma e rritjes logjistike fillon e zvogëlohet gjithnjë e më tepër edhe sepse individët fillojnë të konkurojnë më ashpër me njëri- tjetrin për burimet e limituara ushqimore. Pra n.q.s popullsia rritet duke iu afruar K-së asimptotikisht kur. N.q.s popullsia zbret duke iu afruar K-së asimptotikisht kur dhe kur popullata mbetet po K për. Në rastin e modelit logjistik me vonesa marrim këto përfundime : norma e rritjes është si ajo standarte logjistike dhe të gjitha zgjidhjet janë jooshilatore., të gjitha zgjidhjet janë oshilatore dhe vijnë duke u shuar drejt K-së. Në të dyja rastet e mësipërme ekuilibri pozitiv (kapaciteti mbajtës) i modelit logjistik me vonesa është stabël asimptotik., të gjitha zgjidhjet janë oshilatore Literatura [1] Y.N.Kyrychko, S.J.Hogan, On the Use of Delay Equations in Engineering Applications, Journal of Vibration and Control, 16(7-8): pp , [2] L. Berezansky, E. Braverman, Oscillation of a Logistic Difference Equation with several delays,advances in Difference Equations, V(2006):ID 82143, pp1-12. [3] Andrew McLennan, Population Growth in a Closed System, University of Oxford, May 12, [4] Elmetwally M. Elabbasy, Taher S. Hassan and Samir H. Saker : Oscillation and Nonoscillation of Nonlinear Neutral Delay Differential Equations with Several Positive and Negative Coefficients. KYUNGPOOK Math. J. 47 (2007), [5] Meng Yi, Wang Zizheng, Sia Wai Leng.Study of Mathematical Models for Population Projection; Singapore [6] Ravi P. Agarwal, Martin Bohner, Wan- Tong Li, Nonoscillation and Oscillation : Theory for Functional Differential Equations, [7] Modelling problems using differential equations; Five Colleges, [8] Syamsuddin Toaha.Stability Analysis of some population models with time delay and harvesting: Fs , Universiteti Putra, Malaysia. [9] Sung Kyu Choi, Nam Jip Koo.Oscillation theory for delay and neutral differential equations; Trends in Mathematics (I.C.M.S.) (2) 1999,pp [10] Philipp Getto.Delay Equations and Structured Population models. (BCAM) Jan [11] I.Gyori and G. Ladas, Oscillation theory of delay differential equations, Osford Univ. Press, New York, MR93m: 34109, [12] Staikos, V. A. Basic results on Oscillations for Differential Equations. Hiroshima Math. J. 10, 1980, [13] Dhamo. A, Koçi. E, Xhaja.B, Modele Matematikore mbi Projeksionin e Popullsisё Shqipёtare (parashikimi deri ne vitin 2300). Konferenca FIMIF (Tirana), Tetor 2011.

155 SHQIPERIA PERBALLE POLITIKAVE EKONOMIKE DHE FINANCJARE NE PERMIRESIMIN E PENGESAVE TE KRIZES GLOBALE Alba DUMI 1, Amali ÇIPI 2, Fjoralba VELAJ 2, Enida PULAJ 2 Abstract This Albanian reform allows banks to better evaluate the creditworthiness of potential borrowers, facilitating access to credit for firms and individuals. Albania also strengthened investor protection. A new company law requires that disinterested shareholders approve transactions between interested parties and obligates those parties to disclose all information on the transaction to the public. The law also reinforces directors duties and requires directors, when found liable, to pay damages and return profits to the company. A new bankruptcy law approved during provides a more efficient framework for closing a business. Despite good progress in those areas, Albania needs to do more to improve its ranking in other indicators. In addition, much remains to be done because the report doesn t measure other important indicators that have significant impact on the business climate like corruption, infrastructure and the efficiency of the public administration. Hyrje Qëndrueshmëria e sistemit financiar, është kusht themelor që sistemi financiar të rrisë nivelin e tij të eficiencës në proçesin e ndërmjetësimit, duke kontribuar në orientimin e burimeve financiare drejt investimit në projekte produktive, brenda parametrave të njohur dhe të kontrolluar të rrezikut të veprimtarisë. Në këtë mënyrë, kontributi i sistemit financiar në zhvillimin ekonomik të vendit dhe në plotësimin e nevojave të klientëve të tij, është i qenësishëm.që të arrihet dhe të ruhet stabiliteti i sistemit financiar, nevojiten institucione financiare të shëndetshme të cilat veprojnë në një treg financiar me infrastrukturë të zhvilluar e të mbrojtur, ku ekzistojnë mekanizma të cilat nxisin administrimin efektiv të burimeve financiare dhe të rreziqeve nga ana e investitorëve.bankat qendore luajnë një rol të rëndësishëm në arritjen dhe ruajtjen e stabilitetit të sistemit financiar, por roli i sistemit aktual nuk është ekskluziv. Rëndësia e objektivit si edhe larmia e kompleksiteti i cështjeve që ndërthuren brenda tij, kërkojnë harmonizimin e përpjekjeve me institucione të tjera ku vecohen autoritetet mbikëqyrese të institucioneve financiare bankare dhe jobankare, dhe agjencia e sigurimit të depozitave. Institucione të tjera që mund të përfshihen në këtë kuadër, janë ato që mbikëqyrin zhvillimet e kushteve të konkurrencës në tregun financiar, që nxisin adoptimin dhe kontrollojnë zbatimin e standardeve të ndryshme etj Krahas objektivit kryesor, për arritjen dhe ruajtjen e qëndrueshmërisë së nivelit të çmimeve, ligji i Bankës së Shqipërisë, nr. 8269, datë (i ndryshuar), përcakton gjithashtu rolin e Bankës së Shqipërisë, si banka qendrore e vendit, për ruajtjen e stabilitetit të sistemit financiar. Në nenet 3, 12, 16, 21 dhe 69, të këtij ligji, sanksionohet përgjegjësia e Bankës së Shqipërisë për licencimin dhe mbikëqyrjen e veprimtarisë bankare, për nxitjen e funksionimit të sistemeve të pagesave dhe mbikëqyrjen e tyre, për dhënien e likuiditetit në treg në rolin e huadhënësit të fundit, si edhe për t'u shprehur publikisht në lidhje me natyrën dhe llojin e kërcënimeve që mund të ekzistojnë për stabilitetin e sistemit financiar.

156 156 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), Objektivat e Bankës së Shqipërisë. Objektivi themelor i Bankës së Shqipërisë është arritja dhe ruajtja e stabilitetit të çmimeve.nëpërmjet politikave të saj dhe në funksion të detyrave që i përcakton ligji, ajo bën përpjekje për arritjen e këtij objektivi themelor që nën-kupton kontrollin e nivelit të inflacionit. Përpara se të hartojë politikat që duhet të ndjekë, Banka e Shqipërisë përkufizon objektivat finalë, objektivat e ndërmjetëm dhe instrumentat me të cilat do të operojë për arritjen e këtyre objektivave.banka e Shqipërisë, në përputhje me objektivin e saj kryesor dhe mbi bazën e tregut të brendshëm bankar, nxit dhe mbështet zhvillimin e regjimit dhe të sistemit të këmbimeve valutore, tregun e brendshëm financiar, sistemin e pagesave, si dhe ndihmon në përmirësimin e kushteve monetare e kredituese, në mbështetje të stabilitetit dhe të zhvillimeve ekonomike të vendit 2. Kreditimi i ekonomise dhe politika monetare Siç dihet funksioni themelor i sistemit bankar është kanalizimi i kursimeve apo i mjeteve të lira të njësive sufiçitare, drejt njësive ekonomike defiçitare. Kredia bankare përbën kështu një nga burimet më potenciale në financimin e aktivitetit ekonomik të sipërmarrjeve, ndërkohë që bankat shërbejnë si instrumenti që mundëson këtë rrjedhë fondesh në ekonomi. Një nga burimet, pasi në realitetin e ekonomisë së tregut alternativat e financimit të nevojave të biznesit janë disa, si tregu i kapitaleve, tregu i instrumenteve të borxhit, etj., pa harruar të përmend që në ekonomi të dobeta nuk përjashtohet dhe sektori informal i ekonomisë. Veçanërisht në ekonomitë në tranzicion, siç është edhe ekonomia jonë, kombinimi i trashëgimisë së varfër me problemet e shumta strukturore, e bën realisht të vështirë funksionimin eficient të tre kanaleve të para, duke lënë shumë hapësira për financimin e bizneseve në rrugë riskoze, siç është huamarrja në tregun informal të ekonomisë. Për më tepër, shkalla e ulët e njohjes, deformimet strukturore si dhe mungesa e besimit, bëjnë që vendit tonë ti mungojë akoma një treg operativ kapitalesh dhe letrash me vlerë. Nga ky parashtrim, evidentohet qartë që kanali i financimit të ekonomisë nëpërmjet kredisë bankare merr një rëndësi të veçantë dhe për këtë arsye roli dhe përgjegjësitë që duhet të marrin politikëbërësit, bankierët, biznesi vetë, etj., janë të shumta dhe unë do të përpiqem që në vazhdim të tërheq vëmendjen e auditorit në këtë drejtim. Banka e Shqipërisë në morinë e detyrimeve ligjore, nuk mund të shmangë edhe pozicionin e saj si një autoritet vendimarrës, i cili me politikat që merr ndikon në ecurinë e kreditimit të ekonomisë. Një rritje e çmimit të parasë, në mënyrë të drejtpërdrejtë shtrenjton edhe kredinë, duke bërë që të rriten kostot në ekonomi e për rrjedhim edhe interesi i agjentëve ekonomikë për të financuar bizneset e tyre nëpërmjet kanaleve bankare bie. Po kështu, është i vërtetë edhe veprimi i anasjelltë, në rastin kur politika monetare e bankës qendrore bëhet më liberale, e për rrjedhim shtohet interesi i biznesit për t u financuar nga sistemi bankar, që në analizë të fundit çon në nxitjen e aktivitetit të përgjithshëm prodhues dhe investues në ekonomi. Gjithësesi ky është një vështrim shumë teorik dhe nga një perspektivë në nivel makroekonomik. Problemet në botën reale janë disi më të ndryshme. Loja e bankës qendrore me përqindjen e interesit synon që të ruajë një ekuilibër të përgjithshëm në ekonomi.

157 Shqiperia perballe politikave ekonomike dhe financjare ne permiresimin e pengesave te krizes globale 157 Kreditimi i ekonomise gjate viteve Megjithatë zhvillimet e viteve të para të mijë vjeçarit të ri kanë dëshmuar një gjallërim të dukshëm të aktivitetit kreditues të sistemit bankar. Si dhe gjatë vitit 2010, kredia për ekonominë gjatë nëntëmujorit të parë të këtij viti, vazhdon të rritet me ritme të larta. Në fund të dhjetorit 2010, teprica e kredisë arriti në mbi 43 miliardë lekë duke u rritur 6 miliardë lekë kundrejt fundit të vitit 2008, ose gati 1.2 herë më e lartë se rritja e tepricës së kredisë në të njëjtën periudhë të vitit të kaluar. Për gjithë vitin 2010, pritet që të akordohet kredi e re në masën rreth 58 miliardë lekë, që do të thotë rreth 12 miliardë lekë më shumë se viti i kaluar dhe rreth 6 miliardë lekë më shumë se gjithë kreditimi në periudhën Është fakt që, në Shqipëri gjatë viteve , është rritur qëndrueshmëria makroekonomike dhe është shtuar numri i bizneseve seriozë dhe të besueshëm, duke bërë që edhe kreditimi i tyre nga ana e bankave të jetë më i lartë. Kjo ka detyruar bankat tregtare, sidomos bankat e licensuara në këto 5 6 vitet e fundit që të jenë më agresive, sidmos në drejtim të identifikimit të klientëve të rinj, seriozë dhe potencialë, të cilët kanë nevojë për të zgjeruar kapacitet e tyre prodhuese dhe volumin e xhiros që ato realizojnë. Konstatoj se mentaliteti i bankave ka ndryshuar për mirë në këtë drejtim, dhe kjo duket që nga arkëtarët, të cilët janë në kontakt të drejtpërdrejtë për t i shërbyer klientelës, deri në bordin e drejtorëve, që janë përgjegjës për zhvillimin e biznesit. Punonjës të specializuar marrin kontakte të rregullta me klientë të mundshëm, duke realizuar fushata marketingu të drejtpërdrejta me klientë të vjetër apo të rinj. Pika normale për fillimin e përpjekjeve të zhvillimit të biznesit të bankës është kërkimi për tregun dhe studimi i tij. Në disa banka, menaxhimi i aktivitetit ka vendosur objektiva për përbërjen e huave dhe për identifikimin e zonave të mundshme të biznesit. Kërkimi mundet që në rrugë formale, të analizojë kushtet ekonomike, tendencat lokale demografike dhe intervistimet me klientelën. Faktorët më të rëndësishëm në përcaktimin e normës së interesit për kredinë janë norma e fitimit dhe niveli i rrezikut Preferenca për kredinë afatshkurtër, rrjedh nga shkalla e ulët e rrezikut si dhe nga mundësitë për një monitorim më të mirë të kredisë; Aktiviteti i shërbimeve dhe ai i tregtisë kanë qenë aktivitetet më të preferuara për kreditim gjatë kësaj periudhe Pakësimi i procedurave burokratike dhe rritja e shkallës së gatishmërisë së bankave në shërbim, përfaqësojnë pikat më të rëndësishmë, mbi të cilat bankat duhet të reflektojnë, në mënyrë që klientët të jenë më të prirur drejt sherbimeve bankare (apo zyrtare), se sa drejt atyre jo zyrtare. Duke ju kthyer edhe njëherë treguesve sasiorë më të fundit të ecurisë së kreditimit të ekonomisë, do të theksoja se krahasuar me nivelin e parashikuar në programin monetar për vitin 2010 deri në fund të muajit prill 2010, kreditimi i ekonomisë është realizuar në nivelin 35 për qind të totalit vjetor. Kreditimi i ekonomisë nëpërmjet sistemit bankar në nivel mesatar mujor, arriti në 800 milionë lekë duke tejkaluar nivelin e parashikuar prej 760 milionë. Veçanti në kreditimin e ekonomisë në tremujorin e katert të vitit 2009 përmendim: Në terma relativë evidentohet se 91 për qind e rritjes së tepricës së kredisë gjithsej në tremujorin e katert, krahasuar me tremujorin e trete, ka ardhur nga rritja e tepricës së kredisë afatmesme dhe afatgjatë; Teprica e kredisë në valutë vazhdon të jetë mbizotëruese në tepricën e kredisë gjithsej (67 për qind e saj) por, gjatë tremujorit të

158 158 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 katert të vitit 2009 për herë të parë ekonomia është kredituar më shumë në lekë se në valutë; mbizotëron kreditimi në sektorin privat, 97.4 për qind. Teprica e kredisë në sektorin publik si pasojë e shlyerjeve shënon vetëm rënie. Kredia e re e akorduar në tremujorin e dyte të vitit 2010 arriti 5.2 miliardë lekë, afërsisht 1.1 herë më e lartë se në të njëjtën periudhë të vitit Veçoritë kryesore që shoqëruan lëvrimin e kredive të reja në këtë periudhë janë: Një arsye tjetër është dhe prezenca prej një periudhe të gjatë e një situate të tillë ku tregu i huadhënies bankare akoma nuk ka një normë të qëndrueshme interesi dhe tendencë të pastër të ecurisë. Diferenca e interesit mesatar të ponderuar për kreditë dhe depozitat në lekë vazhdon të mbetet e lartë. Normat e interesit të ponderuar për kreditë e akorduara në valutë si sistem bankar, gjatë muajve gusht dhe shtator, kanë shfaqur tendenca rritëse. Si te permiresojme me tej klimen e Bashkepunimit Biznes Sistem Bankar Pika normale për fillimin e përpjekjeve të zhvillimit të biznesit të bankës është kërkimi për tregun dhe studimi i tij. Nga ana tjetër bie në sy se kontributi i kredisë në investime prodhuese është ende i ulët dhe për më tepër duke konsideruar peshën e lartë që zë kredia në mbështetje të aktivitetit tregtar, mund të dilet në konkluzionin se pjesa më e madhe e kredisë shkon për financimin e importeve. Në të vërtetë kreditimi është një proces i ndërlikuar, i cili nuk varet thjesht në dëshirën e bankave, të klientëve apo në insistimin e Bankës së Shqipërisë. Sot nuk mund të mendohet se mund të imponosh apo të orientosh me direktiva aktorët e tregut që të shpërngulin fokusin e aktivitetit të tyre në segmente të caktuara të ekonomisë. Logjika e ekonomisë së tregut është e atillë që në mënyrë të vazhdueshme i nxit agjentët ekonomike të priren drejt fitimit. Kredite me probleme Kredite me probleme kane qene nje nder pengesat me serioze me te cilat u ndeshen bankat ne vendet ne tranzicion.megjithese me kalimin e kohes ky problem duhet te kete ardhur ne renie, kredite me probleme vazhdojne te jene te pranishme ne shume vende te tranzicionit.nese ne periudhen e pare te tranzicionit shkaqet e kredive me probleme gjendeshin kryesisht ne ineficencen e ndrmarrjeve dhe bankave shteterore, tani vemendja eshte e perqendryar ne me shume ne faktoret e ambjentit mikro dhe makroekonomik net e cilin operojne bankat. Ne kete material do te analizohet pikerisht lidhja qe ekziston midis situates makroekonomike dhe kredive me probleme ne vendet ne tranzicion dhe ne Shqiperi. Materiali do te fokusohet ne dy aspekte kryesore. Ne nje hap te pare, do te jepen konsideratat ne lidhje me ecurine e kredive me probleme dhe te disa momenteve qe kane shkaktuar ndryshimin e tendencies se ecurise se ketyre te fundi. Pas ketij veshtrimi historic do te analizohetn lidhjet e mundshme ndermjet disa treguesve makroeko dhe cilesise se sistemit bankar.kjo e fundit eshte e sintetizuar ne indikatore qe perdoren sot me shume per kete qellim, konkretisht behet fjale per raportin e totalit te kredive me probleme ndaj totalit te teprices se kredive ose edhe ndaj totalit te aktiveve. Ne kete menyre, paaftesia paguese e ndermarrjeve shteterore u konverua gjithashtu ne paaftesi paguese te bankave shteterore.nje burim tjeter I rritjes se kredive me probleme

159 Shqiperia perballe politikave ekonomike dhe financjare ne permiresimin e pengesave te krizes globale 159 ishte mungesa e pervojes bankare ne kushtet e nje ekonomie tregu.po keshtu zbutja e vlerave sociale nxiti korrupsionin dhe aktivitete te ndryshme kriminale te kanalizuara nepermjet sistemit bankar.madhesia e kredive me probleme nuk u reflektua ne balancet e bankave shteterore ne fillim te tranzicionit per shkak te dobesive dhe te pasaktesive ne sistemin e kontabilitetit(dittus 1994a).Futja e praktikave moderne te kontabilitetit e bazuar ne vlerat e trgut te aktiveve te bamkave nxori ne pah rendesine e problemit te kredive te pakthyera.raporti I kredive me probleme ndaj totalit te kredive u rrit ndjeshem nga viti 1992 ne vitin 1995, ne shume raste mbi 30 per qind.qeverive ne vendet ne tranzicion te gjendura perballe situatave te veshtira u duhej te gjenin nje zgjidhje per kredite me probleme per disa arsye: I. Se pari, nje pjese e madhe te kredive me probleme u gjeneruan gjate periudhes se ekonomise se planit si dhe inercise se periudhes se linjave te kredise se qeverise gjate fazes se hershme te tranzicionit.prandaj, per ate pjese te huave me probleme te shkaktuara nga ineficenca e shtetit ne periudhen e meparshme bankat shteterore nuk mund te behen pergjegjese. II. Se dyti, edhe sikur bankat shteterore te liheshin vetem me ate pjese te kredive me probleme te krijuara nga ineficenca e tyre, do te ishte shume e veshtire te privatizoheshin bashke me kredite e trasheguara me probleme. III. Se treti, masa e madhe e kredive me probleme I la bankat shteterore me fonde te pamjaftueshme per te investuar.keshtu qe ndikimi I mundshem I tyre ne zhvillimin ekonomik u dobesua.nga ana tjeter ndersa bankat duhet t u paguanin interes depozituesve, pasja e kredive me probleme qe nuk sillnin interes, bente qe ato te pesonin humbje te vazhdueshme, duke perkeqesuar me tej vleren e tyre neto. IV. Se fundi, bankat e lena me shume kredi me probleme kane shanse me te larta falimentimi (Gorton dhe Winton, 1998) sepse pavaresisht nga origjina e tyre ato mbartin kosto te vazhdueshme per bankat.nese bankat shteterore lihen me kredi me probleme sektori banker mund te humbase besimin e depozituesve gje qe mund te pershkal;lezohet ne nje krize bankare. Rikapitalizimet e perseritura, nga ana tjter, mun te cojne ne nje sjellje qe ne literature njihet me emrin moral irrezikshem (moral hazard).ne kete rast, duke qene se shteti I shpeton gjithmone bankat shteterore, ato nuk marrin fare parasysh performancen e huave te reja.keshtu qe rikapitalizimet e perseritura mund te rrisin me tej koston e ristrukturimit te bankave shteterore.per kete arsye shume autore (Begg dhe Portes, 1993;Buch, 1996, Meyendorff dhe Snyder,1997) mbeshtesin idene se rikapitalizimi I bankave shteterore duhet te behet njehere e pergjithmone dhe duhet te ndiqet shume shpejt nga privatizimi I tyre dhe rregullimi I kuadrit rregullator per te shmangur krijimin e kredive te reja me probleme.gjithashtu nje burim I rendesishem I kredive te reja me probleme jo vetem nga ana e bankave shteterore mund te jene dhe faktore te tjere si situate jo e favorshme makroekonomike apo ajo ligjore te cilat do te analizohen me poshte.ne shumicen e rsteve te intervistuarit kane plotesuar te gjithe shkallezimin duke i caktuar nje numer cdo aktiviteti ekonomik.rastet ku jane rradhitur me pak se gjashte aktivitete jane te rralla, dhe per rrjedhoje, nuk shkaktojne probleme ne llogaritje.tabela e meposhtme paraqet vendin qe ze secili nga aktivitetet ekonomike ne secilin shkallezim te perdorur.

160 160 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Tabela 1: Pesha e cdo aktiviteti ne secilen shkalle te preferences. Aktiviteti A B C D E F Tregti Industri Sherbime Ndertim Transport Bujqesi Totali Tabela tregon se 40% nga ata qe kane plotesuar shkallen e pare te preferences, kane vendosur atje tregtine, 40% industrine.bujqesia nuk shfaqet asnjehere ne vendin e pare te shkalles se preferences. Ne te njejten menyre interpretohen dhe shkallet e tjera.sic duket qarte nga tabela, tregtia dhe industria hasen me shpesh ne nivelet e para te shkalles, sherbimet dhe ndertimi ne shkallet e mesme, ndersa transporti dhe bujqesia ne shkallet e fundit. Shihet se nga dhjetori 2009 deri ne maj 2010, nuk kane ndodhur ndryshime te rendesishme ne renditje.tregtia vazhdon te mbetet aktiviteti me i preferuar dhe bujqesia ai me pak i preferuar.i vetmi ndryshim i dukshem eshte ndryshimi i vendeve midis aktivitetit te sherbimeve dhe atij te transportit, kembim i cili ka ndodhur ne favor te sherbimeve.nga informacioni i mbledhur ne dhjetor 2009, rezultoi se shumica e te intervistuarve, konsideronin industrine dh tregtine si aktivitetet me fitimprurese per tu angazhuar ne te ardhmen e afert.ndertimi u rendit ne vend te katert duke u zgjedhur pothuajse nga gjysma e atyre qe preferuan dy aktivitetet e mesiperme.ne tre pozicionet e fundit u renditen bujqesia, sherbimet dhe transporti. Parashikimi dhe realiteti per industrine perputhen pothaujse plotesisht, kurse ndertimi pritej te kreditohej me teper nga c eshte kredituar realisht.ndryshe nga pritshmeria dhe sherbimet (shkalla e peste), kete gjashtmujor ky aktivitet u rendit ne shkallen e katert te preferences per kredidhenie. Specialistet parashikonin nje nivel me te larte kreditimi per bujqesine gje qe nuk u materializua gjate kesaj periudhe, ndersa transporti nuk ka pasur zhvendosje te dukshme. Tabela e meposhtme paraqet llojet e bizneseve perkrah numrit te rasteve qe eshte deklaruar se eshte kredituar secili lloj. Tabela 2: Shperndarja e pergjigjeve per kredite e akorduara, sipas llojit te biznesit. Lloji i biznesit Rastet ne % Biznes i vogel 60 Biznes i mesem 95 Biznes i madh 55 Duket se renditja e llojeve te biznesit sipas preferences se autoriteteve kredituese neper bankat tregtare nuk ka ndryshuar.bankat vazhdojne te synojne biznesin e mesem, nderkohe qe biznesi i vogel dhe i madh preferohen ne menyre te konsiderueshme me pak se i pari.nese bejme nje krahasim te shperndarjes se pergjigjeve per kredite e akorduara(sipas llojit te biznesit) me preferencen per secilin lloj biznesi ne kredidhenie,

161 Shqiperia perballe politikave ekonomike dhe financjare ne permiresimin e pengesave te krizes globale 161 do te shohim se ruhet e njejta llogjike.kjo do te thote qe biznesi i mesem preferohet nga bankat dhe kreditohet prej tyre me shume nga dy llojet e tjera, nderkohe qe biznesi i vogel dhe ai i nadh, duke qene relativisht larg te parit, nuk kane shume dallim midis tyre. Po rendisim fillimisht arsyet e preferences per biznesin e mesem meqe ky lloj biznesi rezulton me i preferuari gjate kredidhenies per periudhen janar-maj Tabela 3: renditja e llojeve te biznesit sipas preferences ne akordimin e kredive. Lloji i biznesit Niveli Preferences Maj 2010 Biznesi i vogel Biznesi i mesem Biznesi i madh Niveli Preferences Dhjetor 2009 Tabela 4: Arsyet e preferences per biznesin e mesem. Arsyeja e preferences per biznesin e mesem Rastet ne % Profili i kredidhenies kushtezohet nga misioni i bankes 34 Banka ka krijuar histori me kete grup klientesh 25 Biznes i konsoliduar 17 Perben bazen e ekonomise Shqiptare 8 Krijon mundesi per shperndarje te rrezikut 8 Banka ka mundesi te analizoje cdo lloj biznesi 8 Ne rastin kur eshte bere zgjedhja e biznesit me te madh si lloj me i preferuar i biznesit per kredidhenie, arsyet e ofruara nuk jane te shumta por ato konvergojne ne nje pike.specialistet e kredise e shikojne biznesin e madh si nje biznes te qendrueshem, te sigurt, profesional dhe qe ofron norma te larta fitimi.gjithashtu, sipas specialisteve, ky lloj biznesi perben perparesi per bankat pasi ai ofron dokumentacion te plote dhe krijon hapsira per sherbime te shumta bankare.arsyet e dhena per preferencen e biznesit te vogel lidhen me orientimin e bankes ndaj ketij lloj biznesi. Vleresimi relativ ne lidhje me shkallen e rrezikut ne procesin e akordimit te kredive. Krahasimi i rrezikut aktual ne krahasim me ate te fundvitit 2009.Te intervistuarit ishin te mendimit se procedurat ne kredidhenie te ndjekura nga bankat e tyre, normalisht tentojne drejt minimizimit te rrezikut.kjo ben qe vleresimet per rrezikun ne kredidhenie, ashtu si edhe ne vrojtimin e dhjetorit te 2009, tentojne drejt niveleve me te uleta se sa eshte rreziku real. Vihet re se ne alternativat ekstreme, nuk paraqiten raste pergjigjesh.shumica e specialisteve (rreth 82%), mendojne se rreziku aktual i kredise i krahasuar me periudhen e dyte te vitit 2009 eshte i njejte apo me i ulet.kjo do te thote qe, duke marre parasysh vleresimin e dale per rrezikun nga vrojtimi i pare (mesatar i-i larte), rreziku aktual te jete i orjentuar drejt nivelit mesatar, pra te jete ne renie.ky arsyetim rrjedh nga fakti se, pesha e specialisteve qe mendojne se rreziku me i ulet eshte dy here me e madhe se sa e atyre

162 162 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 qe mendojne se eshte me i larte.pra, imazhi qe specialistet kane dhe shfaqin ne drejtim te rrezikut aktual, eshte me optimist se sa gjashte muaj me pare. Nese do te kombinohej informacioni i marre mbi rrezikun me ate te shperndarjes gjeografike te bankave dhe te degeve, verehet se jane deget e bankave ne rrethe (3) qe mendojne se rreziku aktual eshte ne nivele me te larta se gjashte muaj pare, ndersa per nivelet e tjera te evidentuara te rrezikut nga bankat dhe deget e tyre, nuk vereht ndonje rregullsi e spikatur sipas shperndarjes gjeografike. Tabela 5: Shperndarja e pergjigjeve per vleresimin e rrezikut. Niveli i rrezikut Rastet ( ne % ) (krahasuar me gjashtemujorin e dyte te vitit 2000 Shume me i larte 0 Me i larte 17.4 I pandryshuar 47.8 Me i ulet 34.8 Shume me i ulet 0 Nuk ekziston 0 Totali Nga pergjigjet dalin ne pah disa alternativa me ane te te cilave specialistet motivojne zgjedhjen e bere ne pyetjen mbi nivelin e rrezikut. Normat e interesit varen nga shumë faktorë. Norma e interesit që aplikohet për një klient, varet nëse ai është klient i bankës. Për shtëpi kemi dhënë një kredi për 9 për qind, ku kanë përfituar personat që tërheqin pagat prej nesh. Ndërsa maksimalja e normës së interesit për kreditë që merren për shtëpi, arrin deri në 15 për qind. Ndërsa norma e intersit për kreditë konsumatore mund të shkojë deri në për qind. Megjithatë norma e interesit varet nga shuma e financimit. Sa më e vogël të jetë shuma e financimit, aq më e lartë është norma e interesit. Gjatë muajve të fundit, disa nga bankat kanë konstatuar rritje të kërkesës për kredi në lekë. Madje, edhe disa nga klientët ekzistues me hua në euro kanë kërkuar t i konvertojnë ato në lekë. Deri para disa muajsh, kredia për blerje shtëpie jepej në euro, kryesisht për shkak të normave më të ulëta të interesit, por tani bankat e ofrojnë këtë produkt vetëm në lekë. Edhe bankat greke, që udhëhiqnin tregun për këtë lloj produkti, kanë hequr dorë nga ofrimi i kredisë për banesë në euro. Kredia në lekë është mirëpritur si nga bankat, ashtu edhe nga Banka e Shqipërisë, e cila vlerëson se rreziku i krizave financiare bëhet më i madh, në rast se kreditë janë në valutë të huaj. Por, problemi duket se është praktik. Vetë shqiptarët, që e marrin pagën në lekë, kohët e fundit kanë konstatuar se po detyrohen të paguajnë më shumë për të shlyer këstet e një kredie të marrë në euro. Muajt e fundit, euro është forcuar me rreth 5% ndaj lekut, një normë kjo që mund të konsiderohet edhe si normë interesi-shtesë për kreditë në euro. Në këtë prizëm, kostoja e kredive në euro del se është më e lartë se e atyre në lekë. Gjithashtu normat maksimale të interesit për kreditë bankare në euro tani janë rritur, nga 9% në afro 12%.

163 Shqiperia perballe politikave ekonomike dhe financjare ne permiresimin e pengesave te krizes globale 163 Konkluzione Kriza globale është ndjerë edhe në bankat shqiptare. Për vitin 2010, ritmet e rritjes së kredidhënies, sipas drejtuesve të bankave të ndryshme, do të jenë më të ngadalta krahasuar me vitin Banka e Shqipërisë është shprehur se do të ishte e kënaqur me një rritje vjetore të kredisë prej rreth 20 përqindësh. Ajo synon që të stimulojë një rritje prodhimi me kosto minimale inflacioni, në mënyrë që përfitimet afatgjata të jenë të qëndrueshme për të ndihmuar realisht në rritjen e mirëqënies dhe prosperitetit ekonomik të vendit. Nga ana tjetër, për shumë arsye, sidomos në ekonomitë në zhvillim, kontrolli i bankës qendrore mund të jetë imperfekt pasi dhe vetë tregjet, apo e thënë ndryshe kanalet, që përçojnë vendimet e politikës monetare në ekonomi janë imperfekte. Pavarësisht kësaj, ajo që është e rëndësishme ka të bëjë me faktin se aktiviteti kreditues i bankave është një ndër kanalet e qenësishme të transmetimit të vendimeve të politikës monetare në ekonomi dhe për këtë arsye, ne si Banke e Shqipërisë, kemi qëllimin që ta trajtojmë këtë problem me interesin maksimal që meriton kjo çështje. Për arsye të deklaruara edhe më parë nga ana e Bankës së Shqipërisë, kreditimi i ekonomisë ka qenë i kontraktuar, dhe megjithë zhvillimet e viteve të fundit përsëri në terma realtive ndaj PBB-së mbetet në nivele të ulta, larg niveleve mesatare të vendeve të zhvilluara dhe vendeve të tjera në tranzicion. Ne keto kushte ne rekomandojme konkluzionet si me poshte: Vetë bankat janë të mendimit se, për vitin do të jetë më e rëndësishme ruajtja e stabilitetit dhe e cilësisë së portofolit të huave, se sa rritja e huasë. Kriza financiare imponon kujdes për konsumin. Të dhënat e BSH tregojnë se ritmet e kredisë gjatë muajit dhjetor u rritën me 0.5%, rritja më e vogël që prej vitit 2004, kur nisi edhe kreditimi. c. E njejta gje mund te thuhet edhe per cmimet e ambienteve te sherbimit si dyqane, zyra, a. Persa i perket objekteve industriale parashikojme qe edhe per dy vitet e ardheshme do te kete rritje te vleres. Kjo si rezultat i rritjes se vleres se truallit. b.duhet te theksohet qe rritja e vleres se truallit deri tani ka qene me e madhe se vlera e amortizimit te objekteve e makinerive. Përveç të tjerash, më duhet të theksoj se një pjesë e konsiderueshme e kredisë, jepet në monedhë të huaj, duke bërë që efikasiteti i këtij kanali potencial të transmesionit monetar të zbehet duke rritur vështirësitë e Bankës së Shqipërisë në kontrollin e objektivit final të saj, stabilitetit të çmimeve. Megjithatë, ajo çka është me interes për pjesën më të madhe të të pranishmëve në sallë ka të bëjë me faktin se Banka e Shqipërisë, sidomos në këto 2 3 vitet e fundit, me politikat që ka ndërmarrë të ndërthurura këto edhe me një politikë fiskale të kujdesshme, ka kontribuar në krijimin e një klime të stabilizuar makroekonomike, një parakusht ky i domosdoshëm për ekspansionin ekonomik të ekonomisë reale në shkallë të gjerë. Literatura Albanian Progress Report 2009, pp. 12, 14, 28. Albanian Finance incomes 2009, pp. 10. An Overview of Public Administration and economic goals in Albania,, p. 6, year An analyze by Konnest (Internet link) 2010, p. 3. Albania and Crisis analzse,year 2011, pp 65

164 164 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Analytical Report, accompanying the Communication from the Commission, Evropean Parliament and the Council, Brussels, 09 November Albanian Macroeconomic incomes 2006, pp. 10, 12, 24, 46. Albanian publisher by Albania international bank 2010, report. Albania Government journal, pp. 14, 27, 39 year Albania Economy statistic facts, Swadder year 2006, series and modeling goals. Evropean Commission. Retrieved 27 June U.S. Department of State, Center for Administrative Innovation, U.S. Embassies. GovLeaders.org, author Cynthia McCauley, methodology, pp. 128, year Koxhaj Andri, Aftesite drejtuese Management & Leadership, Economic University of Tirana Albania, year 2006, ISBN pp. 21, 25, 36, 47, 199. LIaci Shyqyri, Manaxhimi I biznesit Business and management Management, Economic University of Tirana Albania. Publishing 2003, pp, 14, 25, 47. Bundo Sherif, Bazat e finances, raste studimore dhe ushtrime Finance concepts and cases, Finance faculty, University of Tirana Albania. ISBN Publishing 2001, pp. 147, 156, 188. Ciceri Beshir, Drejtim financjar I avancuar. Advanced finance and cases, Finance faculty, University of Tirana Albania. 2003, pp. 247, 258, 269, 302. Junly Ray Blunt American society, Pensilvania USA University, INCOMS, year Public Sector Consortium, Public Sector and economic environment year Winter issue of Albanian economical report, pp UNICEF report 2007, 2009, 2010 Albanian development strategy. Albanian Finance incomes 2009, p. 10. An Overview of Public Administration in Albania, p. 6, year 2008.

165 MODELI I PERFORMANCËS DOGANORE DHE INDIKATORËT KRYESORË TË SAJ. Rasti i Shqipërisë Dr. Ledia SULA 1 Abstract Once an organization has analyzed its mission, identified all its stakeholders, and defined its goals, it needs a way to measure progress toward those goals. Key Performance Indicators are those measurements. Most customs administrations have identified a vision and strategic direction from which they can develop KPI s. All customs administrations measure their performance in some way, but what they measure and how they measure it varies greatly from one administration to another. Revenue collected and clearance times are valid indicators but must be balanced by other measures. The measurement of the utilization of human capital, learning, and growth in meeting organizational objectives is often overlooked, although it is a key performance indicator. The contribution of IT to improvement of processes and knowledge management is also a key indicator area, as are customer and stakeholder satisfaction. More difficult to measure are a customs organization s effectiveness, efficiency, and overall value for money, which indicate the state of its corporate governance. The Balanced Scorecard (BSC) approach provides a basis for the Customs Performance Model by which the key indicators can be displayed. Designed initially as a business tool, the BSC has been adopted by public service organizations as a means to ensure that all measures are balanced; that is, that all relevant measurements are considered rather than just one or two. The Balanced Scorecard (BSC) is a performance measurement tool that originated in the business world. Performance measurement is a way to track performance over time to assess if goals are being met. Hyrje Përsa i përket kostos nuk është efektive të matësh çdo aktivitet në një institucion doganor, por të përqendrohesh në drejtimet kyçe që kontribuojnë më tepër për arritjen e objektivave strategjikë dhe matja e tyre është një qasje e drejtë e menaxhimit të performancës. Modeli i Performanës Doganore u hartua mbështetur nga nevoja për të përdorur një model gjithëpërshirës matjesh për të vlerësuar IKP ekzistues të Doganave, dhe nëse është e nevojshme të hartohen Indikatorë Kryesorë të Performancës të rinj. Disa prej Indikatoreve të Performancës si p.sh. mbledhja e të ardhurave, numri i trajnimeve për punonjës, përqindja e inspektimeve fizike, mund të maten më lehtë, ndërkohë që shkeljet doganore, shkalla e integritetit të punonjësve të doganës, etj. janë më të vështirë për t u matur dhe përbëjnë kështu një sfidë të vërtetë. Rritja e tregëtisë, tregëtia e lirë, tarifat e reduktuara dhe një komunitet kërkues importuesish dhe ndërmjetësish tregtar, ushtrojnë presion ndaj organeve doganore që të veprojnë më me efikasitet. Reduktimi në të ardhmen i të ardhurave doganore si pasojë e tregëtisë së lirë dhe reduktimit të tarifave mund të kompensohet në nivel kombëtar me lehtësirat tregtare, me proçedura doganore efektive dhe efiçente për të siguruar një mirë-qënie më të mirë ekonomike të vendeve. Në përgjithësi, perceptimi mbi shërbimin doganor shqiptar është përmirësuar ndjeshëm. Megjithatë, mbetet akoma shumë për të bërë. MODELI I PERFORMANËS DOGANOR (MPD) Modeli i Performanës Doganore u hartua mbështetur nga nevoja për të përdorur një 1 Hetuese Doganore pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave, Tiranë Asistente Pedagoge e Jashtme pranë Departamentit të Marketing Turizmit Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës

166 166 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 model gjithëpërshirës matjesh për të vlerësuar IKP ekzistues të Doganave, dhe nëse është e nevojshme të hartohen Indikatorë Kryesorë të Performancës të rinj. Ato gjithashtu u hartuan të jenë përgjithësues, në mënyrë që të tjera administrata doganore mund ti përdornin ato për të filluar procesin e formulimt të IKP dhe/ose të rishikonin indikatorët dhe masat ekzistuese. OBD ka krijuar një numër instrumentesh dhe manualesh për tu përdorur në matjen e procesit doganor, të tilla si përpunimi i deklaratave, po ashtu edhe instrumenta për të identifikuar fushat për përmirësim dhe ngritjen e kapaciteteve në aktivitetin doganor. Të tjerë instrumentë dhe deklarime të OBD sigurojnë njohuri për masat, por nuk ekziston ndonjë qasje e plote që të masë performancën e një administrate doganore. Këto instrumenta ndërkombëtare në pjesën më të madhe nuk përshkruajnë si maten rezultat (efektet pas marrjes së masave), si ato lidhen me klientët, palët e interesuara dhe rregullat e qeverisjes me të cilat operohet, por më tepër fokusohen kryesisht në proceset doganore, periudhën e zhdoganimit. Dogana te ndryshme kanë hartuar një numër të konsiderueshëm të indikatorëve të performancës, disa prej të cilëve bazuar në indikatorët kryesorë si koha e ciklit për përpunimin e deklaratës, dhe disa masa si rezultat i efekteve të procesit doganor, si kënaqësia e klientit dhe mbledhja e të ardhurave. Modeli përfshin 5 aspektet e matjeve dhe bazohet në qasjen e MBV, që po përdoret gjerësisht nga organizatat si një strategji menaxhimi dhe mjet komunikimi, si edhe si një mjet për të siguruar se të gjithë aspektet e performancës janë matur, duke qenë një Matricë e Balancuar Vlerësimi. Ai nuk është një grup i ngurtë instrumentash matës, por mund të adaptohet, për tu përshtatur organizatave, si atyre private por edhe atyre të sektorit publik. Modeli i Performancës Doganore u hartua për të paraqitur më mirë tipet e matjes që duhet të përdorin administratat doganore. Një model me shtatë sektor për shërbimin publik të doganave është propozuar në Australi, por një model me 5-sektorë u miratua në vend të tij, për lehtësi ose thjeshtësi përdorimi. Shëndeti Organizativ, Menaxhimi i Burimeve, Qeverisja dhe Struktura të sektorëve nga modeli doganor me shtatë-sektor u kombinua në një sektor të quajtur Qeverisja e Shoqërsë. Përveç kësaj, sektori Klientit i orientuar drejt MBV u nda më tej në modelin doganor me 5 sektorë në shërbim të Klientit, që përfitonte shërbim direkt nga doganat palët e interesuara, që përfshijnë departamente të tjera qeveritare, administrata të tjera doganore, dhe institucione publike. (Fig.1&2). Një model me kombinacione të tjera mund te përdoret gjithashtu, përsa kohë që përfshihen dhe matjet që lidhen me sektorët e përmendur më sipër. Modeli me një vision, mission dhe qëllim të përcakuar, dhe objektiva strategjikë, është një pikënisje për administratën doganore në përcaktimin e indikatorëve të performancës dhe masat. Ekzistojnë dy tipe të ndryshme indikatorësh : Rezultatet ose Treguesit e Mëvonshëm : Këta indikatorë maten në fund të proçesit, një përfundim i veprimeve të kaluara (mbledhja e taksave, sekuestrimet, gjobat, kënaqësia klientit/palëve të interesuara, etj). Nxitësit ose Indikatorët Kryesorë : Këta indikatorë maten gjatë proçesit dhe tregojnë progresin kundrejt qëllimeve dhe synimeve (performanca e ardhshme). Ky tip indikatori lidhet me proçesin e punës (shembull : koha e ciklit, cilësia, efektiviteti, dhe ofrimi i shërbimit), si edhe me zhvillimin e punës (shembull: novacioni teknologjik) dhe aftësitë e

167 Modeli i performancës doganore dhe indikatorët kryesorë të saj. Rasti i Shqipërisë. 167 punonjësit. Fig.1 Klienti për të realizuar vizionin dhe misionin tonë, si duhet të shfaqemi te klientët tanë? Procesi i Brendshëm Të kënaqë palët e interesuara dhe klientët tanë, në çfarë procesesh duhet të dallohemi? Modeli i Performancës Doganore Efektet Strategjike& Nxitësit/Shtysat Vizioni i Doganës, Misioni, Strategjia Të Mësuarit & Rritja për të realizuar vizionin dhe misionin tonë, si do të ruajmë mundësitë tona për ndryshim dhe rritjen Palët e interesuara për të realizuar vizionin dhe misionin tonë, si duhet të shfaqemi te palët tona të interesuara? Qeverisja e Shoqërisë Të kënaqë palët e interesuara, dhe klientët tanë, kush e demostron Rezultatet Nxitesit Indikatorët e mëvonshëm priren të jenë të njëjtë, ndërsa nxitësit/shtysat e performancës dhe indikatorët kryesorë drejtues janë unik, për çdo administratë. Nëse indikatorët kryesorë drejtues shqyrtohen të lidhur me Kuadrin e OBD së, atëherë ka aspekte të përbashkëta që ndërthuren me administratat doganore. (shembull : novacioni teknologjik, Sistemi Automatik për të Dhënat e Doganave, dhe proçese të tjera që lidhen me Menaxhimin e Integruar të Zinxhirit të Furnizimit). Një Matricë e Balancuar e Vlerësimit e mirë duhet të ketë një ndërthurje të masave për arritjen e rezultateve dhe të nxitësve të performancës. Masat për arritjen e rezultateve pa nxitësit e performancës nuk tregojnë se si do të arrihen rezultatet. Ato gjithashtu, nuk tregojnë paraprakisht nëse strategjia po implementohet me sukses. Përkundrazi, nxitësit e performancës si, koha e ciklit pa masat e rezultatit nuk do të arrijnë të tregojnë nëse përmirësimi i punës është konvertuar në kënaqësi për klientin. Figura 1 paraqet tipet e pyetjeve që duhet të bëjë një organizatë për të përcaktuar se cilat duhet të jenë përfundimet dhe stimujt. Brenda kontekstit të vizionit të organizatës, misionit, dhe drejtimit strategjik, çfarë lloj rezultati dhe sjellje do të presin nga ne klientët dhe palët e interesuara, dhe çfarë duhet të bëjmë ne përsa i përket proçeseve të punës dhe shërbimeve për të përmbushur këto? Çfarë kompetencash/njohuri duhet të zotërojnë punonjësit tanë për të ofruar këto shërbime? Si mund të tregojmë

168 168 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 vlerat tona kundrejt klientëve tanë dhe palëve të interesuara? Modeli i Performancës Doganore Efektet Strategjike& Shtysat Klienti imazh i mirë dhe famë komunikues përmbushje të nevojave të tyre bashkëpunues Palët e interesuara Partner të mirë Të sigurtë Të mirë menaxhuar, eficent bashkepunues Procesi i Brendshëm Zinxhir i integruar i furnizimit Proces i menaxhueshëm Periudha e ciklit/efikasiteti Proçeset inovative Vizioni i Doganës, Misioni, Strategjia Qeverisja Korp. Të kënaqë palët e interesuara, dhe klientët tanë, kush e provon qeverisjen e mirë? Fig.2 Të Mësuarit & Rritja Aftësitë e punonjësit Aftësitë e sistemit të informacionit Motivimi, Figura 2 paraqet si klientët, palët e interesuara, dhe pasojat e qeverisjes së shoqërisë nxiten nga efektiviteti dhe efiçenca e proçesit të brendshëm, kapaciteti i punonjësve, novacioni i teknologjisë së informacionit, dhe përdorimi/utilizimi. Ata janë të ndërlidhur dhe kanë një marëdhënie shkak-pasojë. Proçeset inovative të doganave nuk janë efektive nëse punonjësit nuk kanë kompetencat/aftësitë e duhura dhe autoritetin për t i implementuar ato. Po kështu, punonjësit kanë nevojë për një klimë organizative që të nxisë të mësuarin dhe zhvillimin për të qënë produktiv. Eshtë e nevojshme që të maten këta faktorë dhe mënyra sesi ata influencojnë te njëri tjetri. INDIKATORËT E PERFORMANCËS PËR 5 ASPEKTET E MATJES NËPËRMJET MBV Indikatorët e mëposhtëm të performancës janë shkëputur nga studimet në administrata të tjera doganore, nga organizata ndërkombëtare, dhe nga burime të tjera. Kjo listë nuk është e plotë, por përshkruan sesi indikatorët mund të identifikohen bazuar në pesë

169 Modeli i performancës doganore dhe indikatorët kryesorë të saj. Rasti i Shqipërisë. 169 perspektiva, ose drejtime të matjeve të Doganave të orientuara nga Matrica e Balancuar e Vlerësimit. Duhet të kuptohet se rezultatet si totali i të ardhurave të mbledhura nuk është një masë kuptimplote në vetvete, por merr vlerë kur shoqërohet me parametra të tjerë, si : numri i punonjësve dhe kostot operative. Mbledhja e të ardhurave për punonjës në raport me koston operative (pagat) do të tregojë një matje të efiçensës që është një masë e shprehur në rezultat. Të ardhurat gjithashtu ndikohen nga një numër variablash, përfshirë volumin tregëtar, strukturën e tarifave, marëveshjet tregëtare, strukturën e tatimeve, mashtrimin, kontrabandën, etj.,... dhe të ardhurat e larta apo të ulta nga një vit në tjetrin nuk duhet të interpretohen si tregues të performancës së mirë apo të dobët. Mbajmë parasysh se, ekziston një marëdhënie shkak-pasojë midis indikatorëve të performancës dhe një analizim i kujdesshëm i rezultateve të matjeve do të na ndihmojë në identifikimin e shkakut themelor të rezultateve të performancës. Konkluzionet nuk duhet të arrihen nga një ose dy grupe masash ; proçeset doganore mund të maten dhe të paraqiten të jenë efektive (koha e shkurtër e ciklit), por ato nuk mund të jenë efiçente për shkak të numrit të punonjësve të përkushtuar në punën e tyre. Rëndësia e një indikatori do të varet nga prioritetet strategjikë të organizatës dhe progresit të saj përsa i përket Reformës dhe Modernizimit në Doganë. Proçeset e Brendshme (IKP) Koha e ciklit (zhdoganimi në doganë-eksport/import) Koha e pritjes në kufi për pasagjerët/ngarkesa (para se të fillojë zhdoganimi) Numri i dërgesave të targetuara/shënjestruara si me risk të lartë Përqindja e ngarkesave të inspektuara Përqindja e mallrave të ndaluar Përqindja e vonesave përtej X orëve shkaktuar nga proçedurat e vlerësimit Vlera e sekuestrimeve dhe gjobat monetare Cilësia e hetimeve për kontenierët me rrezik të lartë Numri i deklaratave vjetore Llojet e mallrave të sekuestruara Të ardhurat e mbledhura nga auditimet pas-zhdoganimit Numri i kundështimive zyrtare për vlerësimin/ndryshimi i numrit Numri i hetimeve për shkelje të legjislacionit për kufirin Numri i rasteve për të drejtat e pronësisë intelektuale Volumi/llojet e mallrave të ndaluara të konfiskuara Numri i udhëtarëve Koha e pritjes në kufi (për pasagjerë/mallra) Përqindja e inspektimit dhe mospërputhjet e gjetura (të përditshme/javore/mujore) Volumi tregëtar Numri i inspektimeve të eksporteve Numri i deklarimeve krahasuar me ose ndaj numrit të deklarimeve me gabime Të mësuarit & Rritja (IKP) Kapaciteti i punonjësve/aftësitë Numri i kurseve të trajnimit Kënaqësia në punë e punonjësve Numri i projekteve të brendshme të Teknologjisë së Informacionit (administrata/menaxhimi) Projektet e jashtme të Teknologjisë së Informacionit (të orientuara për klientin)

170 170 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Numri i sistemeve të Teknologjisë së Informacionit të implementuara/operacionale Largimet nga puna të punonjësve /marrjet në punë të punonjësve të rinj IKP për klientin Sondazhet për kënaqësinë e klientit (proçesin) Perceptimi i klientit për doganat Komunikimi me klientin për ndryshimet në legjislacion, programet e reja Përqindja e ngarkesave të inspektuara Perceptimi i klientit për ndershmërinë Numri dhe llojet e ankesave Numri kartave të klientit/marëveshjet Kostoja e zbatueshmërisë së rregullave për klientin Palët e interesuara Marëveshjet/Memorandumet e mirëkuptimit me administrata të tjera doganore/departamente, organizata ndërkombëtare (Menaxhimi i Integruar i Zinxhirit të Furnizimit, Kuadri i OBD) Kënaqësia e partnerëve Kënaqësia e Ministrisë së Financave, Qeverisë, Publikut Përputhshmëria me OBD - në, marrëveshjet e OBT - së Siguria e zinxhirit të furnizimit Raportimet e mediave Qeverisja e përqendruar Vlera e parasë/eficensa/produktiviteti - Të ardhurat e mbledhura për personel doganor - Të ardhurat e mbledhura krahasuar me koston operative të të gjithë doganës - Numri vjetor i deklaratave për personel doganor - Pagat në raport me të ardhurat e mbledhura Ndryshimet në legjislacionin doganor Progresi në Reformën Doganore dhe modernizimi Numri i ankesave në lidhje me integritetin e doganave Numri i shkeljeve në lidhje me integritetin e doganave DISA PREJ INDIKATORËVE KRYESORË TË PERFORMANCËS NË SHËRBIMIN DOGANOR SHQIPTAR 1. Sistemi i trajnimeve në drejtorinë e përgjithshme të doganave Rastet e përfitimit (Workshops dhe Misionet e ekspertëve) IPA IPA Albania Bosnje Hercegovina Institucionet e BE - së Kroacia Rumania Maqedonia Bullgaria Island Anëtaret e reja të BE - së Kosova Komuniteti Turk Qipriot Mali i Zi Serbia Turqia TOTALI Burimi : TAIEX Activity Report 2010 TAIEX Technical Assistance and Information Exchange

171 Modeli i performancës doganore dhe indikatorët kryesorë të saj. Rasti i Shqipërisë. 171 Numri i Pjesëmarrësve IPA Albania Bosnje Hercegovina Kroacia Maqedonia Island Kosova Mali i Zi Serbia Turqia TOTALI Bullgaria Rumania Burimi : TAIEX Activity Report 2010 TAIEX Technical Assistance and Information Exchange 2. Të ardhurat doganore Detyrimet dhe taksat e mbledhura nga administrata doganore përfaqësojnë 35% te buxhetit të përgjithshëm të shtetit. Megjithatë, Doganat janë të vetëdijshme për rolin e ndryshëm të administratave doganore ne mbarë botën, psh nga objektivat fiskale drejt mbrojtjes së qytetarëve dhe lehtësimin e tregtisë. VITET Taksë Akcizë TVSH Rentë Minerare Të tjera TOTALI Më poshtë po paraqesim të ardhurat e Doganës Shqiptare në vite : Ndërsa të ardhurat për vitin 4 mujorin e parë të 2011, krahasuar me vitet e tjera janë si më poshtë:

172 172 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Realizimi i të Ardhurave Doganore në Vite për gjashtë mujorin e parë do të ishte : Muajt Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor TOTALI Përqindja e inspektimeve fizike Në en, në përputhje me qëllimin e Administratës Doganore për përshpejtimin e proçedurave doganore dhe rritjen e efektivitetit të kontrolleve, aktiviteti doganor u bazua në analizën e riskut dhe metodën e selektivitetit. Nëpërmjet modulit të Selektivitetit (MODSEL) kryhet seleksionimi i deklaratave doganore (Import, Export, Tranzit) për kontroll. Ky modul mundëson vendosjen e parametrave për : përzgjedhjen e deklaratave në bazë të profileve të riskut, përzgjedhjen rastësore. Moduli mundëson një kontroll të vazhdueshëm dhe konstant duke përdorur raporte mbi metodat e analizës së riskut dhe praktikimit të selektivitetit. Analiza e riskut dhe ndërtimi i profileve bazohen në informacionin e marrë nga sistemi informatik (AW), databazat e Inteligjencës si dhe informacion nga drejtoritë/departamentet e tjera të Administratës Doganore. Seleksionimi bëhet nëpërmjet sistemit të automatizuar, bazuar në profilet e riskut. Në sistemin AW janë aktive dy kanale selektimi: I verdhë, kontroll dokumentar, dhe I kuq, kontroll dokumentar dhe fizik. Çdo profil risku përbëhet nga një ose më shumë kritere të cilat ndahen në 2 grupe kryesore : Që veprojnë në nivel të përgjithshëm p.sh. Nipt, Emër kompanie, Zyrë doganore, Proçedurë, Vend eksportues etj. Që veprojnë në nivel Artikulli p.sh. Klasifikim tarifor, Vlerë, Origjinë etj.

173 Modeli i performancës doganore dhe indikatorët kryesorë të saj. Rasti i Shqipërisë. 173 Të dhënat e deklaratave doganore të regjistruara në doganë krahasohen me Kriteret e Selektivitetit. Deklaratat e seleksionuara janë objekt i kontrolleve të sugjeruara në profilin e riskut, dokumentar dhe/ose fizik. Në sistemin doganor veprojnë profile risku sigurie, keqklasifikimi, sasie, marke, origjine, akcize, proçedure, vlere, kompanishe, etj. Profilet veprojnë në nivel kombëtar. Niveli aktual i kontrollit është 100% e deklarimeve kontroll dokumentar, dhe afërsisht 14 % e tyre kontroll dokumentar dhe fizik. Gjithashtu një proçedurë kontrolli selektive bëhet në të gjitha degët doganore bazuar në informacionin e inteligjencës dhe/ose në monitorimin. Konform Planit të Veprimit të Menaxhimit te Riskut, është implementuar kontrolli i vlerës së mallrave nëpërmjet modulit të selektivitetit. Kjo ka ndikuar në uljen e përqindjes së kontrollit të plotë fizik, duke siguruar përshpejtimin e lëvizjes së mallrave. Qëllimi i Analizës së Riskut është të analizojë/vlerësojë të gjithë informacionin e disponueshëm dhe duke shfrytëzuar mundesitë që ofron sistemi informatik nëpërmjet modulit të selektivitetit, të përmirësojë dhe përshpejtojë teknikat e vlerësimit të riskut. Gjithashtu profile të reja janë krijuar në bazë të propozimeve apo informacionin e marrë nga strukturat e ndryshme të Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave. Janë 172 profile të rrezikut në sistemin doganor, të klasifikuara si profile të Sigurimit, Klasifikimin e Gabuar, Sasia, Pesha, Origjina, Akciza, Vlera, etj. Gjatë kësaj periudhe janë krijuan 11 profile të reja të rrezikut dhe janë përditësuar 29 të tjerë. Profilet punojnë në nivel kombëtar. Për një kontroll efektiv të shpërndarjes në përputhje me kapacitetin e zyrtarëve për kontroll fizik, në shumë prej profileve, 65 profile, zgjedhja në kanalin e kuq ndryshon në përputhje me zyrat e ndryshme doganore. Në këtë këndvështrim, këto profile mund të konsiderohet si "vendore". Gjatë kësaj periudhe Dogana Shqiptare ka punuar për të arritur objektivat e mëposhtme: - Aktivizimi i kanalit të gjelbër, që do të thotë se për disa subjekte dhe lëndë të autorizuara të mos ketë as kontroll dokumentar, as kontroll fizik. - Ulja e normës prej 14% e deklaratave të selektuara në kanalin e kuq, drejt shifrës prej 13 %. Afati i fundit për arritjen e këtij objektivi është deri në fund të Në 2010-ën kemi këto të dhëna : Deklarata në Total Në kanal të verdhë Në kanal të kuq Të penalizuara në Total 181 raste Në të verdhë 141 Në të kuq 89 Gjobat lekë Raporti i Nr. Deklaratave në të kuq/nr. Total të Deklaratave = 14.8 % Në 2009-ën kemi këto të dhëna :

174 174 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Deklarata në Total Në kanal të verdhë Në kanal të kuq Të penalizuara në Total 157 raste Në të verdhë 89 Në të kuq 68 Gjobat lekë Raporti i Nr. Deklaratave në të kuq/nr. Total te Deklaratatave = 19.7 % Vihet re se shmangiet më të mëdha janë evidentuar në kanalin e verdhë që i përket kontrollit dokumentar të ngarkesave. Gjatë 2011, norma prej 14.5 % e deklaratave të kanalizuara në kanalin e kuq ka ardhur duke u ulur për të qenë në përputhje me standartet e BE së. Pra vihet re një zvogëlim i numrit të deklaratave doganore të përzgjedhura nga sistemi kompjuterik që përdor Administrata Doganore Assycuda World në kanalin e kuq, pra për të cilat kërkohet kontroll i plotë fizik nga ana e doganierëve fizik. Kjo ka ardhur si pasojë e normave të kërkuara nga ndërkombëtarët në kuadër të integrimit doganor. Ky raport duhet të ulet akoma dhe më shumë në të ardhmen për të shkuar drejt raportit 13 %. 4. Koha e zhdoganimit si një ikp dhe vonesat në zhdoganim Koha e zhdoganimit, padyshim është instrumenti matës i përdorur më gjerësisht për matjen e performancës në doganë përsa i përket efektivitetit dhe mund të vlerësohet dhe nëpërmjet feedback të marrë nga kënaqësia e klientit. Një studim i fundit i B. Botërore ekzaminoi kohën që duhet për importimin dhe eksportimin e një ngarkese standarte mallrash, sipas një marëveshje kontraktuale midis dy palëve për shpërndarjen e mallrave. Koha që duhet për zhdoganim paraqitet shumë e lartë, por ata përfshijnë transportin, ngarkimin, tranzitin, etj. Një studim i Organizatës për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik i publikuar në vitin 2005 tregoi kohën e zhdoganimit që varionte nga disa orë deri në disa ditë për shumicën e vendeve. Autorët e studimit treguan se sipas importuesve dhe ndërmjetësve nga këto vende, administrata doganore nuk vlerësonte me prioritet kohën e zhdoganimit që i asaj i duhej për një proçes zhdoganimi. OBD dhe B.Botërore tregojnë kujdes në përdorimin e të dhënave të zhdoganimit për qëllime krahasuese : krahasimi i rezultateve nga administrata të ndryshme doganore nuk është as i dobishëm dhe as i besueshëm, pasi këto të dhëna nuk merren në të njëjtat kushte. Ky studim gjithashtu nuk duhet të konsiderohet si një garë midis Anëtarëve (të OBD - së) ose si një përpjekje për të shprehur një gjykim të vlefshëm për aktivitetin e një administrate doganore. Për këtë arsye dhe për shkak të konfidencialitetit, OBD nuk ofron për konsulentët të dhëna për kohën e zhdoganimit për vendet e tjera. OBD gjithashtu, paraqet se studimi i Kohës së Zhdoganimit të OBD, kur ai zhvillohet, ai lidhet me një vend të specifikuar dhe një kohë të specifikuar, dhe prandaj koha e zhdoganimit mund të ndryshojë nga vendi, dita, koha dhe stina. Personi ose organizata që mbledh të dhënat është gjithashtu një faktor, dhe siç kuptohet koha e zhdoganimit ndryshon midis doganave dhe klientëve. Një mjet i rëndësishëm është dhe kontrata me klientët, një marrëveshje midis doganës

175 Modeli i performancës doganore dhe indikatorët kryesorë të saj. Rasti i Shqipërisë. 175 dhe klientit, në lidhje me kohën e pranueshme dhe mesatare për zhdoganim. Disa administrata kanë vendosur norma pune të para-caktuara, të tilla si karta e klientit që tregon kohën mesatare që duhet për të përfunduar një proçedurë të veçantë doganore. Administratat doganore përpiqen të përmirësojnë këto afate nëpërmjet programeve të Menaxhimit Total të Cilësisë, feedback-ut nga klienti, dhe konsultimeve. Veç kësaj, administratat doganore janë në pozita që të ndërmarrin rolin drejtues në bashkëpunim me agjencitë e tjera qeveritare të përfshira në proçesin e zhdoganimit, për të harmonizuar proçedurat në përmirësimin e efektshmërisë nëpërmjet konceptit një dritare/sportel. Matjet duhet të bëhen para dhe pas kohës së kryerjes së proçedurave në mënyrë që të evidentohet ndryshimi në efektshmërinë e zbatimit, si rezultat i implementimit të kryerjes së proçedurave në një dritare. Infrastruktura tregtare (afërsia me portet detare, distanca deri te portet, koha e tranzitit, koha e zhdoganimt, etj.) ka një impakt domethënës në konkurenën tregtare dhe koston e mallrave. Përveç kësaj, veprimet për efekt zhdoganimi që kryen nga departamente të tjerë publik dhe agjenci, rrit kohën totale të zhdoganimit në doganë, dhe zakonisht për këto vonesa shpesh fajësohet dogana. Mesatarisht, çdo ditë qëndrimi shtesë që një produkt vonohet para se të transportohet, redukton tregtinë me të paktën 1 përqind. E thënë ndryshe, çdo ditë është ekuivalente me distancën e vet vendit nga partnerët e tij tregtarë me mesatarisht 85km. Vonesat kanë një ndikin akoma më të madh në eksportin e vendeve në zhvillim dhe eksportin e mallrave sensitiv, të tilla si produktet bujqësore që prishen shpejt me kalimin e kohës. Veçanërisht, një ditë vonesë redukton eksportin e mallrave të ndjeshëm ndaj qëndrimit/kohës, në raport me mallrat bujqësore jo të ndjeshme ndaj qëndrimit me 7 përqind. Është detyrë e administratës doganore të ndërmarrë inisiativën në përmirësimin e afatit kohor për zhdoganimin, përfshirë dhe aspekte të tjera si menaxhimin e kufirit, nëpërmjet partneritetit me këto agjenci. 5. Kontrolli i pas zhdoganimit Drejtoria e Pas Zhdoganimit në Drejtoria e Përgjithshme të Doganave përbëhet nga dy sektorë : a) Sektori i regjimeve dhe b) Sektori i klasifikimit tarifor / vlerës / origjinës. Kontrollet pas zhdoganimit do të duhet të zhvillohen sistematikisht për të kompensuar përqindjen e ulët të kontrolleve fizike dhe dokumentare dhe për të arritur një ekuilibër në mes të lehtësimit të tregtisë dhe kontrolleve efikase. Sektori i Regjimeve gjatë periudhës shtator prill 2011, ka kryer 10 inspektime në operatorët ekonomikë të përpunimit të brendshëm dhe 5 kontrolle në një depo doganore. Tre operatorë ekonomikë, të cilat funksionojnë nën regjimin e përpunimit aktiv, kanë rezultuar me probleme nga këto auditime. Këto operatorë ekonomikë kanë marrë të gjitha masat e nevojshme për përmirësimin e situatës. Sektori i Klasifikimit Tarifës / vlerës / origjinës gjatë periudhës shtator prill 2011, ka kryer kontrolle në lidhje me Klasifikimin e Gabuar të tarifave dhe çertifikatave të origjinës preferenciale, bazuar në analizën e të dhënave të Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave. Artikujt që janë shqyrtuar për klasifikimin tarifor të tyre janë: çaj, këpucë lëkure, hekuri, kabëll koaksial, sheqeri, letër e lagur, kreu mishit të viçit, kreu mishit të derrit etj. Në këto plane janë

176 176 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 kontrolluar në mënyrë të detajuar 1522 deklaratë doganore, të cilat u përkasin 163 operatorëve ekonomikë. Përzgjedhja e deklaratave doganore bëhet në bazë të një analizë të hollësishme duke marrë në konsideratë: a) operatorët ekonomikë në nivelin më të madh të të ardhurave, b) përzgjedhjen e dy deklarata në lidhje me vlerën më të madhe për vitet 2009 dhe 2010, c) përzgjedhjen e operatorëve ekonomikë, të cilët çdo vit kanë ndryshuar origjinën e produkteve të importuara nga N / BE-së në BE. Drejtoria e Pas Zhdoganimit në bashkëpunim me Sektorin e analizës së rrezikut kanë krijuar profilet e rrezikut, në bazë të të cilave kryen kontrollet e vazhdueshme te pas zhdoganimit. Këto profile të riskut kanë krijuar mundësinë për të kontrolluar vërtetësinë e deklaratave doganore, pa krijuar pengesa për tregtinë e lirë dhe lëvizjen e mallrave, por ata gjithashtu japin një kontroll efektiv në luftën kundër evazionit fiskal dhe mashtrimit. Në të gjitha rastet e konstatimit të keq-klasifikimit, paralelisht me masat e ndërmarra për të përmirësuar situatën, publikimi i klasifikimit tarifor të saktë është dhënë në faqen zyrtare të Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave, për të informuar publikun e interesuar për të mos përsëritur gabimet e tarifave në të ardhmen. Për problemet klasifikimin tarifor Drejtoria e Pas zhdoganimit është konsultuar me Drejtorinë e Tarifës, Origjinës dhe Akcizë - TVSH. Drejtoria e Përgjithshme e Doganave është duke punuar në vënien në funksionimin të kanalit blu, i cili do të krijojë një mundësi më të mirë dhe më efikase, për të arritur në të ardhmen objektivat e Drejtorisë së Pas Zhdoganimit. 6. Shkeljet doganore "Shpesh është e vështirë të matësh në mënyrë sasiore se sa mirë një organizatë ligjzbatuese i përmbush sfidat e saj Të maturit e efektivitetit të programit përsa i përket shkeljeve është i komplikuar...ndikimi direkt i krijuar në aktivitetet e paligjshme shpesh është i panjohur. Për shkak të këtyre elementëve dhe variablave të tjerë të paidentifikuar, ekonomisë tradicionale dhe metodave të përdorura, matja e performacës mund të jetë një sfidë e vërtetë.. Matja e impaktit të anti-kontrabandës, sigurisë dhe veprimtarive ligjzbatuese, megjithëse e vështirë, mund të arrihet. N.q.se i referohemi Drejtorisë së Hetimit pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave, për gjashtë mujorin e parë të vitit 2011, ka realizuar : Dosje hetimore janë përfunduar nga të cilat : Dosje janë penalizuar Shkresa janë kthim përgjigje për Organet e Prokurorisë dhe Policisë së Shtetit Dosje janë dërgim dokumentacioni Shkresa janë dërgim për kompetencë Ankimime Dosje janë dërgim informacioni të hetimit strukturave apo organeve të tjera të shtetit Shkresa kanë rezultuar në rregull dhe janë arshivuar Shkresa janë mbyllur me Memo

177 Modeli i performancës doganore dhe indikatorët kryesorë të saj. Rasti i Shqipërisë. 177 Për 6 mujorin e parë të vitit 2011, Drejtoria e Hetimit, nga përpunimi i dosjeve hetimore ka zbuluar 89 raste me shkelje doganore : Shuma e detyrimit doganor lekë Shuma e penaliteteve lekë Megjithatë, duhet theksuar se Prokuroria e Përgjithshme, në analizat Vjetore të Punës së saj, gjithmonë thekson faktin se nga Drejtoria e Përgjithshme e Doganave, pret më shumë denoncime dhe kallëzime jo vetëm përsa i përket subjekteve private, por mbi të gjitha të kontrabandës dhe veprave penale të kryer në rradhët e punonjësve të saj. 7. Masat e integritetit të punonjësit Sipas Transparancy International, renditja për 178 shtete të të gjithë botës, Shqipëria renditet e 87 duke lenë pas Bosnje Hercegovinën dhe Kosovën. Renditja Shteti Rezultati (indeksi) 1 Danimarka Gjermania Franca Sllovenia Turqia Kroacia Maqedonia Italia Mali I Zi Rumania Bullgaria Greqia Serbia Kina Albania Bosnje Hercegovina Egjypti Kosova 2.8 Pikët sipas IPK lidhen me perceptimin e shkallës së korrupsionit si vlerësohet nga biznesi, analistët lokalë, me diapazon nga 0 në 10 : 10 (shumë i pastër) dhe 0 (shumë i korruptuar). Shkalla e besimit për IKP: ofron një gamë të vlerave të mundshme të pikëve të IPK. Kjo reflekton si pikët e një vendi mund të ndryshojnë, në varësi të saktësisë së matjeve. Formalisht, me probabilitet 5 % rezultati është mbi kufirin e besueshmërisë, dhe me 5% të tjera është më i ulët. Sidoqoftë, veçanërisht kur janë të mundshme pak burime. Sondazhet e përdorura: i referohet numrin të sondazheve që vlerësojnë performanën e vendit. Deri në 16 sondazhe dhe vlerësime përdoren, dhe të paktën duhen 3 për një vend që të përfshihet në IKP.

178 178 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Integriteti i oficerëve të doganës mbetet problematik, me akuza korrupsioni të rrëzuara nga gjykatat. Mungesa e Ligjit për Shërbimin Civil në Shqipëri e bën të lehtë largimin e punonjësve për shpërdorim detyre. Përveç kësaj, iniciativat anti-kontrabandë duhet të identifikojnë aspektet potenciale të mundësive dhe të përfshirjes së punonjësve dhe hartimit të procedurave për t i luftuar ato. Sondazhi me klientët është një prej instrumentave për matjen e integritetit të punonjësve. Aktualisht Dogana Shqiptare nuk ka ndonjë politikë të rotacionit të stafit. Shqipëria është bërë anëtare e GRECO (Grupi i Shteteve Kundër Korrupsionit) prej vitit Në kuadër të kësaj pjesëmarrjeje dhe ndihmës së ofruar, Shqipëria ka bërë hapa përpara, e konstatuar kjo, gjatë tre raundeve të vlerësimit, duke shënuar arritje konkrete në luftën kundër korrupsionit me ngritjen e një sistemi mbarëkombetar antikorrupsion. Në vazhdën e këtyre arritjeve është dhe sistemi doganor i cili ka shënuar rezultate pozitive në performancën e tij për sa i përket realizimit të të ardhurave, sigurisë së kufijve, luftës kundër trafiqeve si dhe zbulimit dhe dënimit të veprimtarisë korruptive në tërësi. Gjatë këtyre viteve janë një numër i konsiderueshëm rastesh për të cilat janë marrë masa ndëshkuese ndaj personelit doganor të shoqëruara dhe me kallzimet përkatëse në prokurori. Në mbështetje të strategjisë antikorrupsion të ngritur nga Qeveria Shqiptare, në Administratën Doganore e mbështetur nga B.E - ja, aktualisht është ngritur dhe funksionon Drejtoria e Investigimit të Brendshëm dhe Antikorrupsionit si strukturë përbërëse e Shërbimit Doganor Shqiptar. Objektivi kryesor i punës së kësaj Drejtorie është parandalimi, zbulimi dhe vënia para përgjegjësisë administrative e penale e punonjësve të administratës doganore, subjekteve private të cilët shkelin ligjin, rregullat e etikës, kanë konflikte interesi apo janë të përfshirë në veprime korruptive, me qëllim që të krijohet dhe konsolidohet besimi publik për integritetin dhe objektivitetin e shërbimit doganor. Në përmbushje të këtij objektivi, një rëndësi parësore ka vendosja e besimit të ndërsjelltë me subjektet private si dhe qytetarët në denoncimin e sjelljeve jo etike, apo veprimtarive korruptive. Për këtë qëllim, Dogana ka publikuar në Websitin e saj dhe njoftimin përkatës për të denoncuar korrupsionin, numrat telefonikë si dhe do të publikojë së shpejti dhe formularin-tip për të gjithë ato shtetas që kanë vullnetin për të denoncuar korrupsionin. Janë ndërmarrë disa veprime për të luftuar shkeljet dhe korrupsionin. Ekziston kodi i etikës, por do të duhej të përditësohet. Një numër telefoni pa pagesë (numri jeshil) (në dispozicion vetëm në gjuhën shqipe) dhe një adresë poste janë të publikuara në faqen e internetit të Doganave dhe në postera në Degët Doganore. Paralelisht po punohet për publikimin e një strategjie antikorrupsion, planeve të veprimit të vendosura on-line si dhe hartimi dhe shpërndarja e fletëpalosjeve ndërgjegjësuese për sensibilizimin e opinionit publik në territorin doganor. Gjithashtu veprimtaria e kësaj strukture do të mbështetet përveç në Kodin e Procedurave Administrative dhe penale, Kodin Doganor, si dhe në Rregulloren e Brendshme dhe aktet e tjera normative. Po punohet gjithashtu për një koordinim më të mirë të punës ndërmjet strukturave të zbatimit të ligjit brenda sistemit doganor si dhe me ato homologe të Institucioneve të tjera si: D.P.Tatimeve, Task-forca në Prokurorinë e Përgjithshme, I.L.D.K.P, etj. Theksojmë këtu faktin se megjithëse Drejtoria e Antikorrupsionit nuk ka funksionuar më parë, veprimtaria korruptive brenda sistemit doganor është hetuar dhe denoncuar nga strukturat e tjera të zbatimit të ligjit si: Drejtoria e Hetimit, Informacionit,

179 Modeli i performancës doganore dhe indikatorët kryesorë të saj. Rasti i Shqipërisë. 179 Antikontrabandës, Kontrollit pas zhdoganimit, Juridike etj. Në kuadër të luftës ndaj korrupsionit, kërkohet një aftësim më i mirë i stafit si dhe plotësimi më i mirë i kuadrit ligjor mbi të cilin ai do të punojë, si dhe zgjerimi i veprimtarisë antikorrupsion në nivelet e mesme dhe të larta të drejtimit. Një rritje të mëtejshme do t i japë luftës kundër korrupsionit, strategjia antikorrupsion për trevjeçarin e cila synon përfundimin e realizimit të të gjitha objektivave të parashikuara të kësaj strategjie si dh një ndarje të objektivave për periudhën në vazhdim. Për këtë arsye është e nevojshme organizimi i më shumë seminareve e trajnimeve si dhe pasurimi i veprimtarisë së përditshme investigative me literaturën e nevojshme. Ndryshimet e propozuara së fundmi për Kodin Penal do t i japin një shtrirje më të gjerë hetimit dhe dënimit të veprave korruptive dhe do të mundësojnë veçimin e kësaj veprimtarie nga vepra të tjera penale. Duke pasur parasysh se lufta kundër korrupsionit nuk është betejë që mund të fitohet në një kohë të shkurtër dhe as e një grupi të vetëm shoqëror, ajo kërkon angazhimin e të gjithëve në një përpjekje të përbashkët. Ka një Komitet disiplinor që merret me masa disiplinore. Ky komision mund të rekomandojë masa të ndryshme disiplinore si psh një paralajmërim, një gjobë, një humbje e bonusit (shpërblim), një rënie në kategori apo shkarkimin, por vendimi përfundimtar merret nga Drejtori i Përgjithshëm. Në 2009 dhe në pesë muajt e parë të 2010 janë identifikuar përkatësisht 135 masa disiplinore (24 pushime) dhe 70 masa disiplinore (26 pushime). 8. Masat e marra për të luftuar korrupsionin dhe keqpërdorimet nga administrata doganore Në zbatim të Ligjit Nr. 8449, datë , Kodi Doganor i Republikës së Shqipërisë dhe në plotësim të detyrave funksionale, duke konsideruar rolin dhe rëndësinë e përfshirjes së administratës doganore në luftën kundër korrupsionit, Administrata doganore shqiptare ka një vend të rëndësishëm në implementimin e Strategjisë Ndërsektoriale të Parandalimit, Luftës Kundër Korrupsionit e Qeverisjes Transparente, në kuadër të Strategjisë Kombëtare për Zhvillim e Integrim (SKZHI), palë e të cilës është dhe Administrata doganore shqiptare dhe për të cilën janë marrë masat si më poshtë : Për rritjen e performancës dhe të besueshmërisë së administratës doganore Modernizimi i Sistemit Doganor me pajisje bashkëkohore, me qëllim rritjen e transparencës dhe efikasitetit të kontrolleve. Në të gjitha doganat janë instaluar kamera që monitorojnë 100 % punën e doganierëve, të parkingjeve doganore dhe të kapanoneve të kontrollit fizik të mallrave që zhdoganohen. Monitorimi me kamera i te gjithë sistemit doganor nga qendra operative. Është mundësuar Prokurimi elektronik në të gjitha proçedurat e prokurimit. Ngritja e Shërbimit Inteligjent Doganor, e cila ndihmon në shkëmbimin e informacionit në kohë reale për parandalimin e kontrabandës dhe akteve korruptive. Realizimi i bashkëpunimit dhe koordinimi i veprimeve me Drejtorinë e Përgjithshme të Policisë së Shtetit në funksion të zbatimit të Strategjisë së Menaxhimit të Integruar të Kufirit. Po zbatohet Strategjia për Menaxhimin e Integruar të Kufirit të Republikës së Shqipërisë. Janë shkëmbyer pikat e kontaktit në nivel qendror e lokal, është caktuar oficeri ndërlidhës për sallën operacionale të Polcicisë së Kufirit, janë kryer trajnime të

180 180 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 përbashkëta të oficerëve të policisë dhe doganës, janë kryer inspektime të përbashkëta në Pikat e Kalimit të Kufirit. Është realizuar projektimi, financimi dhe instalimi i 26 kabinave të përbashkëta në 5 Pika të Kalimit të Kufirit Hani i Hotit, Morinë/Kukës, Qafë-Thanë, Kapshticë dhe Kakavijë. Është në vijim proçesi i vënies në funksionim i Qendra Ndërinstitucionale Operacionale Detare miratuar VKM, Nr. 954, date , Për organizimin e strukturave, funksionimin e Qendrës Ndërinstitucionale Operacionale Detare dhe bashkëveprimin me institucionet shtetërore, që kanë interesa në det. ; është caktuar personeli i shërbimit nga DPD -ja, ka përfunduar job description përkatës, vijon puna e Grupit të Punës për pregatitjen e Proçedurave Operacionale Është kontraktuar dhe janë vendosur 3 portale të reja fikse të detektimit të radioaktivitetit në Morinë/Kukës, Vlorë dhe Kakavijë. Është miratuar VKM Nr datë , Për bashkëpunimin me Policinë e Kufirit dhe Migracionit për lehtësimin e proçedurave të Regjimit të lejimit të përkohshëm të automjeteve me targa të huaja dhe është në proçes diskutimi draft i Udhëzimit Zbatues. Është pregatitur dhe miratuar me Urdhër të Ministrave të Brendshëm, të Financave dhe të Bujqësisë, Rregullorja e përbashkët e Shërbimeve që operojnë në kufi: Shërbimi Policor, Doganor, Veterinar dhe Fitosanitar. Është realizuar inspektim i përbashkët doganë-polici për zbatimin e akteve të përbashkëta nga personeli në PKK. Është realizuar inventari i përbashkët i pajisjeve të kontrollit sipas PKK. Është realizuar përditësimi i Planit të Veprimit të Strategjisë MIK dhe është miratuar me VKM. Nr. 1021, datë , Për miratimin e planit të veprimit të përditësuar të strategjisë kombëtare për menaxhimin e integruar të kufirit. Janë realizuar trajnime të përbashkëta doganë-polici brenda dhe jashtë shtetit. Forcimi i strukturave organizative të Administratës Doganore Është vënë në funksionim të plotë Drejtoria Antitrafik, me të katër Sektorët e saj: Armët, Droga, Automjetet dhe PPP. Është plotësuar Sektori i Etikës dhe është në proçes hartimi i një rregulloreje për këtë sektor dhe Kodi i Etikës për Administratën Doganore. Është në proçes ngritja e Qendrës së kontaktit pranë D.P.Doganave për administrimin e kërkesave dhe ankesave të publikut. Thjeshtimi dhe modernizimi i proçedurave doganore përmes zbatimit të plotë të ASYCUDA World Zbatimi i teknikave të kontrollit fizik sipas parimit të menaxhimit të riskut. Deklarimi doganor on line ka ulur kohën dhe koston e zhdoganimit; ka rritur transparencën për operatorët e biznesit; shkëmbimin e informacionit me agjensitë e interesuara; ka ndikuar në rritjen e efikasitetit të kontrolleve nëpërmjet monitorimit on line. Janë zbatuar profilet e riskut për kontrollin e mjeteve/ngarkesave/subjekteve në pikat e kontrollit doganor. Ka përfunduar ndërtimi i sistemit të automatizuar të deklarimit doganor në versionin Web ASYCUDA World. Është ngritur sistemi i plotë i Skanimit të mjeteve dhe kontenierëve, me instalimin e skanerit Mobil me Rreze x për kontrollin e kontenierëve dhe automjeteve, në degën e doganës Durrës. Organizimi i anketimeve me biznesin dhe qytetarët 1. Forcimi i Drejtorisë së Kontrollit Pas Zhdoganimit dhe rritja e transparencës në kryerjen e kontrolleve pranë operatorëve ekonomikë. 2. Janë zhvilluar trajnime të

181 Modeli i performancës doganore dhe indikatorët kryesorë të saj. Rasti i Shqipërisë. 181 strukturave kontrolluese. 3. Vihet në dispozicion të subjekteve të kontrollluara një kopje origjinale e aktit të kontrollit. 4. Është në funksion Rregullat e sjelljes në Administraten Doganore, të cilat parashikojnë të gjitha shkeljet e etikës në punë dhe masat ndëshkuese në rastet e shkeljeve. Konkluzione Matrica e Balancuar e Vlerësimit (MBV) është një instrument për matjen e performancës dhe u krijua nga bota e biznesit. MBV nuk është e mirë thjesht për faktin se rendit masat në mënyrë të sistemuara, të mbledhura së bashku në katër apo pesë kategori. Për më tepër, një MBV e mirë... duhet të paraqesë strategjinë, komunikimin dhe të nxisë zbatimin rigoroz të strategjisë në të gjitha nivelet e organizatës. Njëzet është numri maksimal i masave për nivelet më të larta të IKP. Indikatorët e Performancës për 5 aspektet e matjes nëpërmjet MBV-së grupohen në : IKP për Proçeset e Brendshme IKP për Të mësuarit & Rritja IKP për klientin IKP për palet e interesuara IKP për qeverisjen e përqendruar Vihet re një rritje e të ardhurave doganore/punonjës nga viti në vit. Konform Planit të Veprimit të Menaxhimit te Riskut, është implementuar kontrolli i vlerës së mallrave nëpërmjet modulit të selektivitetit. Kjo ka ndikuar në uljen e përqindjes së kontrollit të plotë fizik, duke siguruar përshpejtimin e lëvizjes së mallrave. Vihet re një zvogëlim i numrit të deklaratave doganore të përzgjedhura nga sistemi kompjuterik që përdor Administrata Doganore Assycuda World në kanalin e kuq, pra për të cilat kërkohet kontroll i plotë fizik nga ana e doganierëve fizik. Kjo ka ardhur si pasojë e normave të kërkuara nga ndërkombëtarët në kuadër të integrimit doganor. Vihet re se shmangiet më të mëdha janë evidentuar në kanalin e verdhë që i përket kontrollit dokumentar të ngarkesave. Një rritje të mëtejshme do t i japë luftës kundër korrupsionit, strategjia antikorrupsion për trevjeçarin e cila synon përfundimin e realizimit të të gjitha objektivave të parashikuara të kësaj strategjie si dh një ndarje të objektivave për periudhën në vazhdim. Rekomandime Indikatorët e Performancës duhet të përcaktohen në të gjitha nivelet e organizatës, duke filluar me ato që lidhen me objektivat kryesorë dhe të zbresin deri në nivelin operacional. Një grup për vendosjen e standarteve duhet të ngrihet për të caktuar takimet e rregullta me administratën doganore në rrethe me qëllim shkëmbimin e praktikave dhe të dhënave të matjes së performanës. Ky grup duhet të kryesohet nga grupi i përfaqësuesve të Doganës Shqiptare përgjegës për identifikimin dhe matjen e IKP-ve.

182 182 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Duhet hequr dorë nga sistemi aktual i qarkullimit të punonjësve dhe të zëvendësohet me një sistem të bazuar në aftësitë e punonjësit dhe nevojat organizative. Intensifikimi i komunikimit me publikun (duke përfshirë përditësimin e internetit dhe vlefshmëria në gjuhë të tjera / anglisht), si dhe aktivitetet trajnuese për tregtarët (subjektet) do të ndihmojnë më mirë Administratën e Doganave në arritjen e misionit dhe objektivave të saj. Numri i lartë i përdorimit të çmimeve të referencës është të paktën i dyshimtë. Numri i madh i përdorimit të çmimeve të referencës është më e pakta e diskutueshme. Vlera e transaksionit është përdorur vetëm 80% dhe në afat të gjatë kjo duhet të ngritet në standardet e BE (95%). Në kuadër të luftës ndaj korrupsionit, kërkohet një aftësim më i mirë i stafit si dhe plotësimi më i mirë i kuadrit ligjor mbi të cilin ai do të punojë, si dhe zgjerimi i veprimtarisë antikorrupsion në nivelet e mesme dhe të larta të drejtimit. Kontrollet pas zhdoganimit do të duhet të zhvillohen sistematikisht për të kompensuar përqindjen e ulët të kontrolleve fizike dhe dokumentare dhe për të arritur një ekuilibër në mes të lehtësimit të tregtisë dhe kontrolleve efikase. Drejtoria e Përgjithshme e Doganave duhet të punojë më shumë në lidhje me proçesin e shpërndarjes së informacionit.për çdo Institucion, rëndësi nuk ka vetëm ndërmarrja e nismave dhe reformave të thella dhe rrënjësore, por dhe shpërndarja e informacionit që lidhet me këto ndryshime. Drejtoria e Përgjithshme e Doganave duhet t i japë më shumë rëndësi marrëdhënieve me publikun, faqes zyrtare të Internetit, kontakteve personale me grupet e biznesit, përdoruesit e shërbimit doganor etj. Gjithashtu, një vemendje më e madhe i duhet kushtuar faktorëve teknike, të cilët luajnë një rol determinant për sa i përket cilësisë së shërbimit doganor. Literatura 2006 April. Developing Service Standarts and Performance Indicators for Customs.AMIR II Achievement of Market Friendly Initiatives and Results. ---, Nentor 2006, Strategjia Kombetare e Manaxhimit te Integruar te Kufirit. ---, Tetor 2006, Strategjia Sektoriale e Financave Publike , Qershor 2010, Raporti Perfundimtar i Misionit Faktik DG TAXUD. ---, Nentor 2010, Opinioni i Komisionit për aplikimin e Shqipërisë për anëtarësim në Bashkimin Evropian. ---, Nentor 2010, Pyetësori (Kapitulli 29) i KE për Shërbimin Doganor Shqiptar. ---, Faqja zyrtare e Doganës, --, Faqja Zyrtare e Organizatës Botërore të Doganave, ---, Nentor 2010, Draft Strategjia e Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave, Nëntor , Buletini Fiskal i Vitit 2010 dhe 2011 i Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave. ----, Doing Business 2011, ---, Faqja e Bankës Botërore

183 METODAT PËR MENAXHIMIN E SHPENZIMEVE Mr. Nafi POLLOZHANI 1 Abstract On each occasion when some resource is invested into any realisation process, for example, material resource in the form of liquid or permanent assets, or financial property, or men's physical or mental labour, with purpose to make output effects, i.e. products or services, there must be a cost. Costs are normal consequence of producing effects. Crucial question is: to what extent have the invested resources provided the required effect quality? In situations when costs are seriously approaching realised profits, the company management begins to resort to varoius methods of cost reduction. One of the frequent methods is cutting of costs on all levels, without criteria (saving), which can cause great damage to the company. Most frequently we can see combined application of various models of Cost Management. A company's objective should be to form such Cost Management - a special manner of managing costs and business activities - which will give emphasis to optimization of costs as the most important factor in the achievement of general and specific managemental objectives of the company. Hyrje Për të menaxhuar më mirë ndërmarrjet nga pikëpamja e konkurencës, është shumë e rëndësishme që të analizohet llogjika e shpenzimeve që janë kryer gjatë procesit të punës që bëhet për zbatimin në praktikë të objektivave të përgjithshme dhe atyre të veçanta, menaxheriale, të ndërmarjes 2. Ekzistenca e sistemeve informative bashkëkohore mundëson realizimin e lëvizjes së shpenzimeve në proçesin e punës, kurse informacioni për krijimin e tyre dhe trendet e tyre i mundësojnë stafit menaxhues të marr vendime në kohën e duhur, në bazë të fakteve dhe të dhënave të grumbulluara. Duke u përpjekur që të realizojmë këto objektiva, është e domosdoshme të përpiqemi të eliminojmë gabimet në mënyrë që në se është e mundur të realizohet eliminimi i plotë i shpenzimeve (teorikisht). Por, në fakt, eliminimi i plotë shpenzimeve nuk është i mundur, sepse kjo do të thotë të jemi në situata absurde ku është i dyshimtë edhe vet kuptimi apo vlera e punës. Nga ana tjetër, optimizimi i shpenzimeve do të thotë që shpenzimet të minimizohen, për të arritur rezultatin e dëshiruar. Por, rezultati i dëshiruar nuk është vetëm shprehje sasiore ose matje e aktiviteteve punuese, ai është edhe ndijim apo shijim subjektiv i kënaqësisë së konsumatorëve 3. Prandaj, realizimi i proceseve të punës nuk është e mundur të kryhet pa shfrytëzimin e burimeve dhe pa bërë shpenzime. Megjithatë, menaxhimi i organizatës është i interesuar për informacione lidhur me faktin se sa duhet të jenë shpenzimet, cilat shpenzime nuk janë të domosdoshme dhe sidomos se cili është niveli optimal i shpenzimeve për kryerjen e punës. Duke kërkuar përgjigje për sa më sipër, menaxheri kërkon mënyra të veçanta të menaxhimit dhe të udhëheqjes së ndërmarrjes dhe këtu kemi të bëjmë me menaxhimin e shpenzimeve (Cost Menagement). 1 Universiteti Shtetëror i Tetovës, Fakulteti i Ekonomisë Tetovë, Maqedoni, nafipolloyhani_ecc@hotmail.com Tel: Nocioni organizatë përdoret në përputhje me normat ndërkombëtare HRN EN ISO 9001, Sistemet me menaxhimin e kualiteteit Kërkime ( ISO 9001 : 2000, EN ISO 9001:2000 ) 3 Marijan Cigula dhe Marina Klaçmar, Kontrolli i disa metodave dhe pjesëve të menaxhimit të shpenzimeve, RriF, Nr. 8 Zagreb, 2003, Faqe 20-25,

184 184 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Në kuadër të sistemit të menaxhimit të shpenzimeve, gjithashtu përfshihen edhe shpenzimet e proceseve afariste, si një nga aspektet më të rëndësishme të shpenzimeve të përgjithshme dhe përmes këtyre shpenzimeve, ekipi i menaxhimit të ndërmarrjes përgatit informacione për vendimmarrje dhe kontroll. Kjo gjë realizohet duke përdorur metoda të shumta për shpërndarjen e shpenzimeve dhe menaxhimin e tyre Nocioni dhe ndarja e shpenzimeve Ekzistojnë koncepte të ndryshme dhe nocione të shumta për përcaktimin e shpenzimeve, por duhet theksuar se shpenzimet paraqesin vlera (të shprehura në para) të burimeve të harxhuara në prodhim, ose vlera të nevojshme për kryerjen e shërbimeve të caktuara. Në një kuptim më të ngushtë, me shpenzime kuptojmë harxhimin e burimeve për përpunimin e produkteve të reja, ku shpenzimet e analizuara sipas kësaj mënyrë kanë karakter të vlerës së mbartur. Sipas përcaktimit të këtij nocioni, në kuptim më të ngushtë shpenzimet paraqesin shpenzimin e vetëdijshëm të burimeve të dobishme në procesin e prodhimit, me qëllim që në këmbim të tyre të fitohen produkte edhe më të dobishme, ose disa të mira dhe shërbime të tjera. Siç mund të kuptojmë nga sa u tha më sipër, nocioni shpenzim është i lidhur me koston. Me kosto, nënkuptohet shuma e të gjitha shpenzimeve të cilat duhet të kryhen për të na dhënë një rezultat të caktuar, prodhim, shërbim ose aktivitet në ndërmarrje 5. Mund të thuhet se shpenzimet paraqesin harxhimin e fuqisë punëtore, shpenzimin e materialeve, të mjeteve themelore dhe qarkulluese si dhe të shërbimeve të të tretëve për të realizuar të mirat materiale ( produkt, mall ose shërbim) të shprehura në vlerë të parasë. Nga ky nocion shihet qartë se aktiviteti rezulton në kryerjen e llojeve të ndryshme të shpenzimeve. Për nocione të caktuara të shpenzimeve, konceptimi i tyre është i njëjtë, ku me kryerjen e shpenzimeve kemi llogaritje të zvogëlimit dhe konsumim të burimeve ekzistuese, jo vetëm të tilla si potenciali njerëzor dhe kapitali njerëzor, por gjithashtu edhe burimet materiale dhe ato financiare. Gjithashtu, theksojmë se për të gjitha nocionet e cituara të shpenzimeve, është karakteristike edhe mundësia për matjen, llogaritjen dhe shprehjen e tyre në shuma të caktuara parash. Kjo mundësi e shprehjes së tyre në para, është shumë e rëndësishme, nga aspekti i planifikimit, ndarjes, evidencës, kontrollit, analizës dhe menaxhimit të shpenzimeve. Ndarja e shpenzimeve është e mundur që të bëhet sipas shumë kritereve. Mënyra e ndarjes së shpenzimeve ka evoluar me zhvillimin e shkencave ekonomike. Zakonisht kriteret më të njohura të ndarjes së shpenzimeve janë 6 : -sipas tipareve natyrore dhe formës së paraqitur, -sipas funksioneve në aktivitetin e ndërmarrjes, -sipas segmentit (qendrave të përgjegjësisë) dhe vendeve të krijimit të shpenzimeve, -sipas mënyrës së shpërndarjes së mbartësve të tyre, -sipas reagimit të llogaritjes së një periudhe të veçantë, 4 Ivan Zhizhiq, Metodat për shpërndarjen e shpenzimeve në kontabilitetin menaxherial, RriF,Nr.6,Zagreb,2003,faqe Slobodan Markoski, Blaze Nedev,Smetkovodstvo na delovniot menaxment, Ekonomski Fakultet, Skopje, 1955, Str.,33 6 Zhelko Majcan, Shpenzimet në teori dhe praktikë, Botimi i dytë. Informator, Zagreb, 1976, faqe,38

185 Metodat për menaxhimin e shpenzimeve 185 -sipas kërkesës së rezultatit veprues, -sipas investimit në procesin ku kryhen, -sipas kontributit për cilësinë Tipar kryesor i shpenzimeve, përkatësisht forma kryesore e tyre janë shpenzimet natyrore. Kjo do të thotë se të gjitha shpenzimet tjera të paraqitura në Tab 1, kryesisht janë shpenzime reale natyrore. Në secilin nga shpenzimet e tjera janë përmbledhur edhe shpenzimet e faktorëve prodhues, bëhet fjalë për të gjitha faktorët prodhues, ose vetëm për disa prej tyre. Në Tabelën 1, është paraqitur ndarja e shpenzimeve, të cilat në një masë të caktuar janë të kushtëzuara nga rregullat, nga shpërndarja e tyre në planin kontabël, por edhe për nevojat e analizës që duhet të bëhet në një ndërmarje. Kështu p.sh. për vendimet e nivelit hierarkik më të lartë të menaxhimit është më e rëndësishme ndarja e shpenzimeve sipas segmenteve (qendrave të përgjegjësisë), ndërsa për nivelet hierarkike më të ulta të menaxhmentit është më e rëndësishme ndarja e shpenzimeve në shpenzime fikse dhe variable, ndarja funksionale dhe të tjera. Informacionet e ndryshme lidhur me shpenzimet janë të rëndësishme për vendimet operuese, pa marë parasysh se për cilin nivel menaxherial të organizatës kryhen. 2.Metodat për menaxhimin e shpenzimeve Menaxhimi i shpenzimeve (Cost Management) është një mënyrë e veçantë për menaxhimin e ndërmarrjes dhe për drejtimin e saj, menaxhim i cili cilat ka rëndësi të madhe në arritjen e qëllimeve të organizatës duke realizuar optimalizimin e shpenzimeve 7. Në përpjekje për përmirësimin e raportit të investimeve dhe të mirave të përgjithshme të fituara, prej të cilave, në realitet varet edhe rezultati më i mirë i punës, kërkohet që të ndikohet në hyrjet e mëdha (inputet) në procesin e punës. Ndërkaq nuk duhet të neglizhohet fakti se ka debate (dhe shpesh shumë të ashpra) edhe për atë se cilës metodë duhet t i jepet përparësi. Këto debate nuk janë përfundimtare dhe me siguri do të vazhdojnë edhe në të ardhshmen 8. Kërkesa për rezultate pozitive praktikisht e detyron stafin menaxhues të ndërmarrjes për zbatimin e metodave të ndryshme në menaxhimin e shpenzimeve. Për këtë qëllim, janë zhvilluar modele të shumta të cilat i garantojnë stafit menaxhues të ndërmarrjes hapësira për t i parë me sy kritik informacionet e domosdoshme për marrjen e vendimeve, sidomos me qëllim optimizimin e shpenzimeve, në bazë të fakteve (factual approach to decision making) 9. Në këto metoda apo modele, ndër më kryesoret janë: a) Metodat për menaxhimin tradicional të shpenzimeve të prodhimit, b) Modeli për menaxhimin e shpenzimeve sipas kostos së procesit, c) Modeli për menaxhimin e shpenzimeve sipas kostos së aktiviteteve, d) Modeli për shpenzimet e përgjithshme, e) Parashikimi i financimit për aktivitetet, f) Modeli i bilancit për arritjet e fitimeve, 7 Marijan Cigula dhe Marina Klaçmar, Kontrolli i disa metodave dhe pjesëve të menaxhimit të shpenzimeve, RriF, Nr. 8 Zagreb, 2003, Faqe 20-25, 8 Slobodan Markoski, Blazhe Nedev, Kontabiliteti i punës menaxheriale, Fakulteti ekonomik, Shkup, 1955,faqe,360 9 John Hele, The eight Quality Management Principles a principal practical approach, ISO Management System, Vol. 3, No. 2 Geneva, Switzerland, 2003, p

186 186 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 g) Modeli Kaizen për llogaritjen e shpenzimeve, h) Modeli për menaxhimin e shpenzimeve me objektiv prioritar cilësinë e produktit. i) koncepte të tjera menaxheriale si përcaktues të ndikimit të zhvillimit të modelit të sistemit të informacionit për menaxhimin e proceseve vepruese, përkatësisht sistemi i përgjithshëm për menaxhimin e ndërmarrjes 10, etj. Tabela 1. Ndarja e shpenzimeve sipas kritereve të ndryshme N.r. Kriteri Llojet e shpenzimeve I. Shpenzimet sipas llojit natyror ose sipas formës së paraqitur (shpenzimet natyrore) II. III. Shpenzimesipas mënyrës së përfshirjes së tyre në aktiitet (Shpenzime funksionale) Shpenzime sipas segmenteve (qendrave të përgjegjësisë) dhe vendeve të krijimit IV. Shpenzime sipas mënyrës së shpërndarjes së mbartësve të tyre V. Shpenzime sipas reagimit të shkallës së shfrytëzimit të kapaciteteve IX. VI. VII. VIII. Shpenzime sipas kontributit për cilësinë. Shpenzime sipas mënyrës së llogaritjes në periudha të veçanta dhe sipas mundësisë për kontroll Shpenzime sipas ndikimit në rezulltatin e punues Shpenzime sipas investimit në proçesin e punës. Shpenzime të mjeteve themelore. Shpenzime të mjeteve qarkulluese. Shpenzime në punë. Shpenzime të shërbimeve. Shpenzime të tjera. Shpenzime për planifikim, konstruksion dhe projektime. Shpenzime për punë pregatitore. Shpenzime për prodhim të drejtpërdrejtë. Shpenzime për furnizim, shitje, shpërndarje dhe depozitim. Shpenzime nga veprimet financiare. Shpenzime për kontoll. Shpenzime të segmenteve (prodhime, pjesë organizative, segmente gjeografike), Shpenzime për: - qendra fitimi - qendra shpenzimi - qendra të të ardhurave - qendra investuese. Shpenzime sipas vendeve të kryerjes. Shpenzime të veçanta direkte ose për përpunim. Shpenzime indirekte Shpenzime fikse (absolue dhe relative fikse). Shpenzime variable (progresive, proporcionale dhe degresive). Shpenzime për cilësinë (shpenzime për preventiv dhe kontroll. Shpenzime për mungesë cilësie (shpenzime të brendshme për probleme të dala pas kontrollit 1.Të kontrollueshme (Mundësi e madhe për kontroll) 2. Jo të konrollueshme (mundësi për kontrolle jo të rëndësishme). Shpenzime pozitive. Shpenzime negative 1.Shpenzimet primare (për herë të parë hyjnë në proçes) 2.Shpenzimet sekondare (shumë herë hyjnë në proçes) 10 Disa nga konceptet e reja menaxheriale nga ndikesa e zhvillimit të modelit të sistemit informative kontabël janë: 1, Activity Based Menagement (ABM), 2. Just in Time ( JiT), 3. Bench marking, 4. Customer Satisfaction Based Management, 5. Total Quality Management, etj.

187 Metodat për menaxhimin e shpenzimeve 187 a) Modeli për menaxhimin tradicional të shpenzimeve të prodhimit (Tradicional Product Costing TPC). Ky model është duke u përdorur prej më shumë se një shekulli. Ai përdoret në kufizimin e shpenzimeve të organizatës. Bazohet në kufizimin e shpenzimeve në disa zëra kryesore 11 : - Shpenzime për materialet e harxhuara, - Shpenzime për fuqinë punëtore, - Shpenzime për prodhimin, - Shpenzimet për drejtimin dhe ato komerciale. Modeli tradicional për menaxhimin e shpenzimeve të prodhimit bën përpjekje që shpenzimet të regjistrohen në kontabilitet të ndara si shpenzimet materiale dhe shpenzime të fuqisë punëtore, derisa shpenzimet e prodhimit bashkëngjiten si shpenzime direkte, apo të drejtpërdrejta. Modeli tradicional për menaxhimin e shpenzimeve të prodhimit në vijim quhet metoda tradicionale e kalkulimit. Metodat tradicionale në të vërtetë janë metoda për kalkulime, por sot në një masë të madhe ndjehet nevoja për sisteme të përgjithshme për pozicionimin e shpenzimeve, nevoja të cilat kalkulimi klasik nuk mund t i plotësojë. Kalkulimi është nocion i kufizuar që do të thotë llogaritje të shpenzimeve përmes informacionit me karakter afatshkurtër. Kritikët e kësaj metode, vënë në dukje mungesën e procesit afatgjatë, për arsye se metodat llogaritëse nuk janë faktor integral të sistemeve komplekse, të cilat mundësojnë marrjen e vendimeve strategjike. Duke patur parasysh se metodat tradicionale praktikisht përdoren më shumë, theksojmë se ato janë më të analizuarat dhe mangësitë e tyre kryesore janë: - përdorimi i kufizuar, - analiza e pakët e tregut, - diferenca kohore, - dinamika e ulët, Nëse në llogaritjen e shpenzimeve, të dhënat mblidhen pas ndodhjes së shpenzimeve, atëherë ne nuk kemi mundësi që të njëjtat shpenzime t i zvogëlojmë. Shpenzimeve të tilla të llogaritura, u shtohet edhe fitimi i pritur dhe më pas vjen ajo që është e papritur, sepse prodhimet e tilla tregu nuk i mirëpret 12. Modeli tradicional për menaxhimin me shpenzimet e prodhimit i jep përgjigje pyetjes: Kur ndodh shpenzimi? 13. b) Modeli për menaxhimin e shpenzimet në bazë të proçesit (Process Based Costing PBC ). Ky model i trajton dhe i vlerëson shpenzimet e prodhimit sipas fazave logjike në procesin e prodhimit. Në kuadër të modelit PBC, shpenzimet direkte të materialit dhe të punës së dorës, ngarkohen dhe shpërndahen, sipas fazave të procesit të prodhimit, kurse shpenzimet e prodhimit bashkohen me shpenzimet direkte të secilës fazë, me anë të përdorimit të çelësave të caktuara për shpërndarje, të vendosura sipas indikatorëve të shpenzimeve. Modelet e PBC, janë të afta të evidentojnë si krijohen shpenzimet e direkte të prodhimit, si dhe shkallën e pjesëmarrjes së tyre në shpenzimet direkte në secilën fazë, 11 Josip Pavloviq, Marica Shkrtiq, Makroekonomika, Mikrograd SHKA, Zagreb, 1977, faqe, Slavka Kavçiç, Metoda Target Costing dhe me të bashkë metodat e lidhura për zvoglimin e shpenzimeve, ligjëratë në studime postdiplomike në Fakulltetin për menaxhment turistik- hotelerik, 13 Zhelko Pajiç, Llogaritja e shpenzimeve në bazë të aktiviteteve-abc metoda, Ndërmarje e lirë, Nr. 19, TEB, Zagreb, 1995, faqe,134.

188 188 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 në proçesin e prodhimit 14. Ndërkohë, për përdorimin dhe zhvillimin e këtij modeli janë krijuar të gjitha dokumentet e duhura si dhe hapat dhe proceset që duhen zbatuar për ta bërë atë të zbatueshëm në praktikë. Modeli jep përgjigje lidhur me pyetjen: Nga se shkaktohen shpenzimet direkte të prodhimit? c) Modeli për menaxhimin e shpenzimeve në bazë të aktiviteteve (Activity Basic Costing ABC). Ky model nënkupton shpërndarjen e shpenzimeve sipas aktiviteteve. Në vend që shpenzimet të ndjekin prodhimet e veçanta, kjo metodë e ndjekë lëvizjen e shpenzimeve sipas aktiviteteve të veçanta ose një pjesë të proçesit punues. Në këtë mënyrë, mundësohet një mbikëqyrje më e lehtë e shpenzimeve në pjesë të ndryshme të prodhimit individual dhe në këtë mënyrë menaxherët e kanë më të lehtë që të koncentrohen në mënjanimin e shpenzimeve të tepërta 15. Konstatimi i shpenzimeve në bazë të aktiviteteve, është një proçes kontabël i cili i mundëson ndërmarrjes paraqitjen, ndjekjen e shpenzimeve reale nga çdo produkt individual, ose shërbim që kryhet (rrjedh) nga aktiviteti i ndërmarrjes. Avantazhi më i madh i modelit të shpenzimeve në bazë të aktiviteteve, është se ky model identifikon pesë aktivitete të cilat duhet të mbahen parasysh gjatë çdo analize të shpenzimeve në organizatë 16 : - analiza e aktiviteteve, - analiza e shpenzimeve direkte, - ndjekja e shpenzimeve sipas aktiviteteve, - vendosja e matësve të produktit përfundimtar, - analiza e shpenzimeve. Ashtu si dhe modeli i menaxhimit të shpenzimeve në bazë të procesit, edhe modeli për menaxhimin e shpenzimeve në bazë të aktiviteteve, nënkupton proçes të orientuar të organizatës me proçese të konstruktuara, të dokumentuara dhe të implementuara në proçeset e punës. Ky model i jep përgjigje pyetjes Përse kryhet shpenzimi?. d) Modeli i shpenzimeve të përgjithshme (Target Costing TC). Ky, është një model që së fundi ka filluar të përdoret në këtë fushë 17. Modeli paraqet një formë kontabël të përfshirjes dhe pjesë matjes së shpenzimeve të përfshira në prodhimin apo shërbimin që kryen ndërmarrja. Për shpenzimet që ndërmarrja i kryen me qëllim realizimin e aktivitetit të saj në përgjithësi duhet të kihet parasysh si domosdoshmëria e tyre dhe të kuptohet struktura ekzistuese e shpenzimeve. Kjo gjë bëhet për arsye sepse interesi primar i ndërmarrjes është vendosja e baraspeshës ndërmjet cilësisë dhe funksionalitetit në këmbimin të lehtësirave e çmimeve të cilat i pranon shteti. Për përcaktimin e shpenzimeve të përgjithshme që të mund të realizohet produkti ose shërbimi, është e 14 Vinko Belak, Kontabiliteti menaxherial, RRiF plus, Zagreb, 1995, faqe Marijan Cingula, Menaxhmenti në zhvillimin ekonomik qëllimet dhe strategjitë për vendosje, Hrvatski Raçunovoxha, Zbornik, Brioni, 2001, faqe Marijan Cingula, Marina Klaçmar, Kontrolli i disa metodave dhe proçeseve të menaxhimit të shpenzimeve, RriF, Nr. 8, Zagreb, 2003, faqe Modeli i shpenzimeve të përgjithshme për here të pare i kanë përdorur japonezët në ndërmarrjet e tyre, si Toyota e cila këtë metodë fillon ta përdorë që nga viti 1963, kurse sot e promovon edhe në kompanitë tjera botërore. Marijan Cingula, Marina Klaçmar, Kontrolli i disa metodave dhe proçeseve për menaxhimin me shpenzimet, RRiF, Nr. 8, Zagreb, 2003, faqe

189 Metodat për menaxhimin e shpenzimeve 189 rëndësishme se ato duhet të jenë të ndara sipas pjesëve të veçanta të produktit. Në fazat e mëvonshme kjo gjë mundëson ndjekjen e tyre, konstatimin e shmangieve si dhe arsyet e kryerjes së tyre. Në vijim pranohet parimi bazë i shpenzimeve për pjesët individuale të produktit që mund të kalkulohen dhe shfaqen vetëm për aq sa është kontributi i punës individuale për përdorimin e produktit nga pikëpamja e konsumatorit/ blerësit. Në këtë mënyrë modeli i shpenzimeve të përgjithshme, pengon krijimin e një raporti të afërt me tregun. Kjo metodë njëherësh realizon edhe matjen e shpenzimeve sipas qëllimit. Ajo jep përgjigje lidhur me pyetjen se: Sa duhet të jenë shpenzimet? e) Buxhetimi në bazë të aktiviteteve (Activity Based Budgeting ABB) është model i cili niset nga konstatimi i kërkesës së konsumatorit dhe jo nga konstatimi i shpenzimeve. Interesi i kësaj metode qëndron në faktin se ajo është drejtuar ndaj kapacitetit të mjeteve dhe shkallës së shfrytëzimit të tyre, për plotësimin e kërkesës së konsumatorit. Duke analizuar avantazhet e kësaj metode është e rëndësishme të konstatohet nga njëra anë kapaciteti i mjeteve dhe nga ana tjetër numri i punëtorëve. Pas përpunimit të llogaritjeve fillestare, arrijmë të analizojmë shpenzimet të cilat dalin nga shfrytëzimi i burimeve materiale dhe nga potenciali njerëzor. Kjo është arsyeja pse kjo metodë është mjaft racionale për menaxhimin e ndërmarrjes, ndihmon në marrjen e vendimit për madhësinë e ndërmarrjes dhe shfrytëzimin e burimeve të disponueshme, për realizimin e produktit ose shërbimit që kërkohet nga tregu. Shpenzimet, padyshim paraqesin një ndër faktorët më të rëndësishëm të rezultatit financiar të ndërmarrjes, ulja e tyre dhe përdorimi me efikasitet i burimeve mundëson kapërcimin e sigurt të problemeve themelore që dalin gjatë menaxhimit të ndërmarrjes 18. Kujdesi lidhur me konsumin e shpenzimeve, ose zvogëlimi i shpenzimeve, është i lidhur drejtpërdrejtë dhe është një mjet i përhershëm për rritjen e fitimit, për përdorimin racional të fondeve të ndërmarrjeve dhe për rritjen e pagave të punëtorëve. Kjo metodë jep përgjigje lidhur me pyetjen se: Sa janë në gjendje kapacitete e ndërmarrjes të përballojnë shpenzimet e domosdoshme për produktin, ose shërbimin e kërkuar? f) Modeli i bilancit të rezultateve (Balanc Score Card BSC), është modeli që bazohet mbi një numër treguesish dhe masash, të cilat përcaktohen nga strategjia e ndërmarrjes, tregues që janë të zgjedhur me kujdes dhe që me ndihmën e të cilëve planifikohen dhe drejtohen aktivitetet e ndërmarrjes, si dhe maten rezultatet nga perspektiva të ndryshme, në bazë të lidhshmërisë dhe baraspeshës së faktorëve më të rëndësishëm për sukses 19. Ky model paraqet relativisht një proces të ri kontrolli, në kuadër të menaxhimit strategjik, i zhvilluar në vitet 90-të shek. XX. Modeli është bazuar tek njohuritë rreth mangësive të proceseve për përfshirjen e shpenzimeve dhe gjithashtu edhe në katër perspektivat kryesore të cilat menaxhimi i kompanisë ka mundësi t i përdor për hartimin e vizionit dhe strategjisë së ndërmarrjes në aktivitetin prodhuese, ose atë të shërbimit. Katër perspektivat e zhvillimit të organizatës, janë: - perspektiva financiare, - perspektiva e konsumatorëve, 18 Biljana Angelova, Sistemi na smetkovodstveno planirawe na troçocite i finansiskiot rezulltat vo pretprijatijata, Ekonomski Institut, Skopje, 2001, str Vinko Belak, Arritjet bilancore ( Balanced Score Card) në planifikimin dhe ndjekjen e rezultateve të punës përmbledhje, ndërmarje e lirë,kontabilistët kroat, Zagreb, Rovinj, 2002, faqe 169

190 190 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), perspektiva e proçesit të brëndshëm të punës, - perspektiva për profesionalizimin dhe rritjen e numrit të punëtorëve. Ky model tenton të jap përgjigje për pyetjen se: Cilat janë rezultatet e lidhshmërisë dhe ekuilibrit të faktorëve, për suksesin në punë? g) Modeli Kaizen ( Kaizen Costing KC). Ky model trajtohet në ndërmarrjet Japoneze, por më shumë përdoret nga industria e automobilave Toyota. Qëllimi i këtij modeli është zvogëlimi i shpenzimeve në vijueshmëri, gjatë zbatimit të procesit të prodhimit duke zbatuar procedurën që kompania ndjek në punë. Ky model niset nga supozimi se puna gjithmonë duhet të bëhet mirë dhe jep përgjigje për pyetjen se: A mundet që puna të bëhet edhe më mirë? h) Analiza e vlerave (Value Ingeneering VE) është një model i zhvilluar në vitet 40- të shek. XX në kompaninë General Electric Company. Modeli niset nga supozimi i zgjidhjes së problemit në ekip duke zbatuar analizën funksionale 20. Modeli i analizës së vlerës, është proces me anë të të cilit përpiqemi që të ndikojmë në zvogëlimin e shpenzimeve në vijueshmëri. Ky model jep përgjigje për pyetjen se: A mundet të arrihet që në vijimësi të zvogëlohen edhe më tepër shpenzimet? i) Modeli për menaxhimin e shpenzimeve në favor të cilësisë (Quality Cost Menagement - QCM) Ky model na shpie në njohjen, konstatimin dhe zmadhimin e shpenzimeve për cilësinë si element strukturor i shpenzimeve të përgjithshme të ndërmarrjes. Shpenzimet për cilësinë, janë shpenzime të cilat ndodhin gjatë sigurimit të cilësisë së dëshiruar, fitimit të besimit lidhur me të, si dhe humbjet të cilat mund të tolerohen në se kjo cilësi nuk është arritur. Kur një ndërmarje vëzhgohet si tërësi, atëherë, gati të gjitha shpenzimet mund të kontrollohen, sepse në princip çdo ndërmarrje me punën e saj mund të ndikoj në të gjitha llojet e shpenzimeve që ajo realizon. Pikërisht, çdo ndërmarrje në tërësi me çmimet e furnizimit të materialeve dhe kontrollin e sasisë së shpenzimeve mund të ndikoj në ekonomizimin e shpenzimeve (kursimit), ose në të kundërtën në zvogëlimin e harxhimit të tepërt 21. Me nocionin optimizim nënkuptohet procesi i arritjes së raporteve më të mira të shpenzimeve të përgjithshme për cilësinë, të cilën ndërmarrja i ofron konsumatorit për plotësimin e kërkesave të tij. Shpenzimet për cilësinë për herë të parë në mënyrë eksplicite përmenden në vitin Modeli jep përgjigje lidhur me pyetjen se: Cilat shpenzime nuk do të kryhen kur çdo punë do të kryhet në mënyrë të përsosur për herë të parë? 20 Analiza funksionale është proces për analizimin e funksionimit të punës, ose në të kundërtën është ndarje e kushtëzuar i një produkti të pjesëve përbërëse, me vlerësim se sa pjesa e veçantë kontribuon në funksionalitetin e prodhimit, dhe sa në shpenzimet e përgjithshme për të prodhuar atë produkt. Nëse analiza përdoret në ndërmarrjen në tërësi, atëherë vlerësohet funksionaliteti i pjesëve të veçanta të ndërmarrjes, por gjithashtu edhe në shpenzimet e përgjithshme. Analiza funksionale njëherësh është edhe vegël kryesore për vendosje të kualitetit, kërkesave dhe vlerësimeve.marijan Cingula dhe Marina Klaçmar, Kontrollimi i disa metodave dhe proçeseve përf menaxhimin me shpenzimet, RriF, Nr. 8, Zagreb, Rovinj, 2003, faqe, Biljana Angelova, Sistemi na smetkovodstveno planirawe na troçocite i finansiski rezulltat vo pretprijatijata, Ekonomski Institut, Skopje, 2001, str. 112.

191 Metodat për menaxhimin e shpenzimeve 191 Tabela 2. Kontrolli krahasues i karakteristikave të modeleve për menaxhimin e shpenzimeve Nr. Modeli Rezultatet e modelit Supozimi i modelit (Përgjigjja në pyetjen) 1. Shpenzimet e prodhimit tradicional (Traditional Product Costing - TPC) Ku kryhet shpenzimi? Hapat për llogaritjen e shpenzimeve, Kalkulimi Shpenzimet në bazë të proçesit (Procesess Based Costing -PBC) Shpenzimet në bazë të aktivitetev (Activity Based Costing -ABC) Ku kryhen shpenzimet për prodhimin regjik? Pse kryhet shpenzimi? Proçesi,Zbërthimi i proçesit II. niveli (në fazat e proçesit),hapat për shpërndarjen e shumës së shpenzimeve dhe shoqërimi i Proçesi, Zbërthimi i proçesit III. niveli (i aktiviteteve) Zinxhiri i shpenzimeve (Target Costing - TC) Investimi në bazë të aktiviteteve (Activity Based Budgeting - ABB) Arritjet bilansore (Balanced Score Card - BSC) "Kaizen" shpenzime ("Kaizen" Costing - KC) Analiza e vlerës (Value Engineering - VE) Modeli i shpenzimeve për kualitet (Quality Cost Management - QCM) Sa mundë të jenë Njohja e strukturës së shpenzimet? shpenzimeve egzistuese, Njohja e Sa janë kapacitete e Normativi ndërmarjes, të domosdoshme për produktin dhe shërbimin Si janë rezulltatet të Ekipi i zhvilluar i trguesve lidhshmërisë dhe ekonomik7 Mundet edhe më mirë? Mundet shpenzimet edhe më shumë të zvoglohen? Cilat shpenzime nuk do të kryhen kur çdo punë do të realizohet mirë për herë të Egzistimi i hapave zhvilluese Analiza funksionale, njohja e teknologjisë Formimi i ekipës për ndjekjen e shpenzimeve për kualitet Secili nga modelet e përmendura mund të përdoret për menaxhimin e shpenzimeve. Ndërkaq, modelet e përmendura nuk janë të veçanta. Shpesh në ndërmarrje hasen raste të zbatimit të kombinuar të modeleve të ndryshme të menaxhimit të shpenzimet. Problemi ndodh kur niveli i shpenzimeve do të filloj të jetë në zonën e rrezikshmërisë duke iu afruar hyrjeve. Sistemet tradicionale të ndjekjes së shpenzimeve nuk i japin përgjigje pyetjes se: Ku do të kryhen shkurtimet? Cili vendim është më i përshtatshëm:vendimi për shkurtim të fuqisë punëtore, ai për ndërprerjen e projektit, ai për ndërrimin e drejtuesve? Cili nga ata rezulton në një produkt që është fitimprurës? 22 Në situata të tilla modeli tradicional i menaxhimit të shpenzimeve i tregon të gjitha mangësitë e tij. Duke i parë shpenzimet në një këndvështrim më të ngushtë, do të kemi ndarjen e tyre në shpenzime fikse e të ndryshueshme dhe do të shohim shpërndarjen e tyre sipas ndonjë hapi për të evidentuar ndonjë pikë diku ku ato nuk i përkasin. Përfundime Menaxhimi i shpenzimeve është i mundur në shumë mënyra dhe kryhet me zbatimin e metodave të ndryshme. Që realisht të pritet rezultat pozitiv nga procesi i menaxhimit ë shpenzimeve të ndërmarrjes është e domosdoshme të njihet në detaje struktura ekzistuese e 22 Nenad Stoilkoviç, Activity Based Costing/Management domosdoshmëri dhe jo zgjedhje, Infotrend

192 192 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 shpenzimeve të përgjithshme në ndërmarrje. Ky duhet të jetë hap i parë në menaxhimin e shpenzimeve të ndërmarrjes. Menaxhimi i shpenzimeve nuk duhet të jetë kursim, në formën e tij primitive, përkundrazi, duhet të jetë një mënyrë e veçantë e menaxhimit të shpenzimeve dhe udhëheqjes së punës, ku më e rëndësishme për ndërmarjen është optimizimi i shpenzimeve. Optimizimi i shpenzimeve, është proces i baraspeshës së sasisë së konsumit të burimeve gjatë procesit të realizimit të produktit ose shërbimit, që siguron arritjen e cilësisë së kërkuar të të mirave materiale të prodhuara, që do të thotë plotësimi i kërkesave të blerësit/ konsumatorit dhe mund të shpjegohet si: maksimalizim i njësisë së cilësisë të të mirave me optimizimin e shpenzimeve të përgjithshme. Optimizimi i proceseve punuese është shumatore e hapave me të cilat me zbatimin e metodave dhe zhvillimit teknologjik, procesi arrin në kufijtë e shmangieve të lejuara, e cila rezulton me optimizimin e shpenzimeve të përgjithshme të vet procesit. Menaxhimi i shpenzimeve është proces i ndërlikuar i cili kërkon zbatimin e metodave bashkëkohore. Ai është veçanërisht i orientuar në ekonominë e tregut, në të cilën rezultati i punës i realizuar në fund të periudhës, llogaritet si i matës i rëndësishëm i realizimit të objektive të përcaktuar për arritjen dhe suksesin e menaxhimit të ndërmarrjes. Literatura 1. Biqana Angelova, Sistem na smetkovodstveno planirawe na tro{ocite i finansiskiot rezultat vo pretprijatijata, Ekonomski Institut, Skopje 2001 god. 2. Belak, V., Menadžersko računovodstvo, RRiF plus, Zagreb, Belak, V., "Bilanca postignuća (Balanced Score Card) u planiranju i praćenju rezultata poslovanja," u zborniku Poduzetništvo, financije i računovodstvo - Hrvatska kandidatkinja za članstvo u Europskoj uniji, Hrvatski računovoña, Zagreb, Rovinj, Cingula, M., "Menadžment u gospodarskom razvoju - ciljevi i strategije odlučivanja," u zborniku Hrvatska pridružena članica Europske unije razvoj gospodarstva, računovodstva i financija, Hrvatski računovoña, Zagreb, Brijuni, Cingula, M. i Marina Klačmer, "Pregled nekih metoda i postupaka upravljanja troškovima," RRiF, Broj 8, Zagreb, Drljača, M., "Karakteristike troškova kvalitete," Kvaliteta, Broj 7-8, Infomart, Zagreb, Drljača, M., Mala enciklopedija kvalitete V. dio - Troškovi kvalitete, Oskar, Zagreb, Hele, J., "The eight Quality Management Principles - a practical approach," ISO Management System, Vol. 3, No. 2, Geneva, Switzerland, Slobodan Markovski, Blaëo Nedev, Smetkovodstvo na delovniot menaxment, Ekonomski Fakultet, Pajić, Ž., "Obračun troškova na temelju aktivnosti - ABC metoda," Slobodno poduzetništvo, Broj 19, TEB, Zagreb, Pavlović, J., i Marica Škrtić, Mikroekonomika, Mikrorad d.o.o., Zagreb, Ravlić, P., Ruža, F. i J. Vušković, Ekonomika poduzeća, IV. dopunjeno i prerañeno izdanje, Više ekonomske škole Pula, Split, Varaždin, Varaždin, Stojiljković, N., "Activity Based Costing/Management - nužnost, a ne odabir,"infotrend, Broj 84, Zagreb, Žic, I., "Metode rasporeda troškova u upravljačkom računovodstvu," RRiF, Broj 6, Zagreb, 2003

193 EFEKTET E KRIZES GLOBALE NE SHQIPERI Msc Mimoza ZENELI 1 Abstract How much and in what way is the Albanian economy affected by the global financial crisis? The effects of on eve bankruptcy of Greece and the Italian crisis. The decline of remittances has reduced the domestic demand, the Albanian currency Lek is depreciated against the Euro, inflation jumps meanwhile the budget collects less revenues. Does Albania have any anti-crisis plan and what the European models suggest in order to minimize the costs of crisis which seem to hit much deeper and in longer terms than it was predicted by the experts? The economic crisis that the globe is facing today was preceded by a financial crisis with elements of lack of banking supervision which altogether with the effect of economy s cycles, brought as a consequence this global crisis originated in 2008 and which is expected to last at least in the medium terms (5-10 years). The aim of this paper is to analyze the extent to which the global crisis affects the Albanian economy, which started in 2008 but there is no accurate prediction when it will end. Effects on the real economy, employment, decline of the economic growth rate, domestic demand corrugation, weak of domestic currency, the reluctance of banks to provide credit and the capital account problems (entrance exit of foreign currency) are among the main issues that are addressed in this paper. Albania sandwiched between Greece and Italy. The effects of Greek finances capitulation and the Italian debt problems. What are the symptoms and differences between the Greek and Italian crisis and the lessons that Albania should take in order to not incur the Greek tragedy and Italian drama of This paper will discuss the main developments in main global markets to which the Albanian economy is related. The effects of crisis on the real economy, employment, on credit and budget revenues. The growth of deposits as a positive effect of the crisis and some suggestions/ recommendations for an anti-crisis plan. Si dhe sa është prekur ekonomia shqiptare nga kriza financiare globale? Efektet e pragfalimentimit të Greqisë dhe krizës italiane. Rënia e remitancave ka ulur kërkesëne brendshme, leku nënçmohet ndaj euros, kërcen inflacioni ndërkohë që buxheti mbledh më pak të ardhura. A ka një plan anti-krizë Shqipëria dhe çfarë sugjerojnë modelet evropiane për të minimuzuar kostot e një krize që duket më e thellë dhe më afatgjatë sa ç e kishin kujtuar ekspertët Hyrje Kriza ekonomike qe po perjeton globi sot, u parapri nga nje krize financiare me elemente te mungeses se mbikeqyrjes bankare dhe se bashku me efektin e cikleve te ekonomise paten si konseeguence kete krize globale me fillesa ne vitin 2008 dhe qe pritet te zgjase te pakten deri ne periudha afatmesme (5-10 vjet). Qëllimi i këtij paper-i është analizojë shkallën e prekjes së ekonomisë shqiptare nga kriza financiare globale që filloi në vitin 2008 por që nuk ka një parashikim të saktë se kur do të përfundojë. Efektet në ekonominë reale, punësim, rënien e ritmit të rritjes ekonomike, rrudhjen e kërkesës së brendshme, dobësimin e monedhës vendase, hezitimin e bankave për të dhënë kredi dhe problemet me llogarinë kapitale (hyrje-dalja e valutës) janë ndër cështjet kryesore që do të trajtohen. 1 Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës, Tiranë mimoza_zeneli@yahoo.com

194 194 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 KRIZA E FQINJËVE DHE EFEKTET NË SHQIPËRI Shqipëria, sanduiç mes Greqisë e Italisë. Efektet nga kapitullimi i financave greke dhe problem italiane me borxhin. Cilat janë siptomat dhe ndryshimet mes krizës greke dhe asaj italiane dhe mësimet që duhet të marrë Shqipëria për të mos pësuar tragjedinë greke dhe dramën italiane të vitit 2011 Kriza ka dimension global, pasoja për gjitha vendet që i ka prekur(duke përjashtuar Kinën, Singaporin e ndonjë vend tjetër që po përfiton nga rrudhja e ekonomive të superfuqive ekonomike), por analiza do të mbështetet për efektet e saj në Shqipëri. E gjendur në formën e sanduicit mes dy vendeve të përfshira më thellë në eurozonë, Shqipëria po përballon efektet dhe pasojat e krizës greke dhe asaj italiane. Italia eshte nje nga vendet problematike te Bashkimit Evropian sa i perket borxhit dhe deficitit buxhetor, duke u listuar ne grupin e vendeve PIGS (Portugali, Itali, Greqi dhe Spanje) qe me borxhin e renduar publik pritet te ishin dhe jane problem per zgjidhje per eurozonen. Mosperballimi i borxhit ne rritje me rritjen ekonomike sjell kete pasoje ne tregjet financiare dhe ekonomine reale(gdp, papunesi, inflacion), qe po perballon sot Italia. Kuptohet ndryshe ne cilesi dhe elemente sasiore krahasuar me Greqine per shkak se eshte nje nga vendet me te industrializuara(ndryshe nga Greqia qe mbeshtet ende ne sektorin bujqesor te majmur me subvencione dhe jo konkurrenvial perballe ekonomive te vendeve te tjera). Menaxhimi i buxhetit ne raport me investimet, rritjes se borxhit, interesit te bonove, shpenzime qeveritare te panevojshme, klime te pavorshme per investitoret e huaj, evazioni fiskal dhe niveli i korrupsionitm, jane me shume tipare te krizes dhe tragjedise greke. Luksi i ndertuar mbi parajsen e reme u kthye ne nje system per greket dhe ishte normale qe kjo menyre jetese ishte shume e bukur per te qene e vertete. Sigurisht gjitha jane efekte te krizes por dua te theksoj rendesine qe kane statistikat dhe saktesia e plotesia e tyre per cdo analize e sidomos per situaten makroekonomike. Ate cka ka ndodhur ne Greqi mund ta klasifikojme si nje lloj skeme piramidale shteterore ku shteti merte borxh tej limiteve paguese, shlyente pjese te borxheve te vjetra me borxhe te reja, merte subvencione dhe dembeloste njerezit duke e bere ekonomine me pak konkurruese. Kjo renie e konkurrueshmerise se ekonomise greke kaloi si perfitim per ekonomite e tjera qe ne kushtet e tregut te perbashket fituan pjese te rendesishme te tregut. Nese ngreme pyetjen se ku ndryshon kriza greke nga ajo Italiane dhe cilat jane specifikat e ngjashme dhe ato te ndryshme, duhet te theksojme se e perbashketa jane borxhet, specifike jane karakteristikat e ndryshme te ekonomive, orientimi nga bujqesia dhe turizmi i grekerve ndersa italianet me shume nga industria dhe sherbiemt(perfshire turizmi). A mund të mësojë Shqipëria? Sigurisht qe cdo krize ka nje ane positive, ndertimin e strategjive dhe modeleve te reja te zhvillimit qe do te mund te zbatohen ne kushtet kur cikli i ekonomise do te jete progressive. Krizat jane ciklike dhe sit e tilla duhet te parandalosh perserritjen e formave te njejta te shfaqjes se tyre dhe te mesosh sa me shume per te parandaluar krizat e tjera qe sigurisht mund te vijne ne forma me te avancuara dhe me komplekse per tu zgjidhur.

195 Efektet e krizës globale në Shqipëri 195 Efektet e krizes jane ndjere nderkohe ne aspekte te ndryshme por do vecoja destinacionin tone te eksporteve. Eshte me e lehte te zevendesosh importet, madje kjo mund te vije si avantazh per shembull per shkak te standarteve dhe cilesise/garancise me te larte qe kane psh produktet gjermane, por eshte shume e veshtire te gjesh destinacione te reja per eksportet. Dhe ketu kam parasysh Italine qe perben partnerin kryesor tregtare dhe te parin per eksportet, por edhe sin je nga vendet me me shume investime kryesisht ne industrine e veshjeve te kembes dhe rrobave, qe per Shqiperine ka qene nje burim i mire per vende te reja pune, kryesisht per puntore te pakualifikuar, me te ardhura te ulta dhe kryesisht femra. Ndersa per Greqine implikimi direkt eshte te remitancat per shkak te numrit te madh te emigranteve ne kete vend( mije) dhe per arsye se remitancat kane qene nje instrument per mbulimin e deficitit te llogarise kapitale(hyrje-dalje e valutes) por edhe per mbajtjen nen kontroll te kursit te kembimit. Te dy keto indikatore jane perkeqesuar pasi sipas te dhenave zyrtare te BSH remitancat po rrudhen per shkak te krizes por edhe te natyralizimit te emigranteve tane ne vendet fqinje. Tregu i punës Ndikimi kryesor jane vendet e punes qe kane filluar te shkurtohen dhe kuptohet qe me te dobtit jane emigrantet dhe per pasoje me te prekurit. Nje efekt tjeter do ishte dhe terheqja e kursimeve nga bankat e ketyre vendeve dhe dergimi ne Shqiperi, cka eshte efekti I kundert me krizen e piramidave. Depozitat ne Shqiperi jane shtuar dhe sipas te dhenave te Shoqates se Bankave jane 888 miliardë lekë, pra rreth 8.9 miliardë dollar me një rritje prej 113 miliardë lekë krahasuar me një vit më parë. Çështja e ekspozimit të bankave shqiptare nga keto kriza kur dihet qe kemi banka greke dhe italiane ne vendin tone është shumë e mprehtë dhe duhet trajtuar me delikatesë. Bankat janë nje biznes i vecantë që kërkon kujdes shtesë për arsye se një krizë e sistemit bankar përkthehet domosdoshmërisht në krizë ekonomike. Prudenca e munguar me sistemin bankar soli krizën financiare në SHBA dhe më pas në evropë por ndërsa ekonomia amerikane është më e zhdërvjellët dhe po e mer veten më shpejt nga kriza evropes do ti duhen te pakten 10 vjet per te kapur nivelet e ekonomise para krizes. Bankat ne shqiperi ne i quajme te gjitha shqiptare sepse jane licensuar ketu si dege apo filial te bankave te huaja dhe une mendoj se duhen menaxhuar me sukses faktoret psikologjike nga ana e institucinit qendror monetary(bsh) per te parandaluar dhe eleminuar sa me shpejt dhe sa me mire efektet ne sistemin bankar shqiptar. Disa veprime jane ndermarre nga BSH si kthimi i filialeve ne dege, miratimi I ligjit per bankat ura, kufizimi i transfertave te fitimeve por duhet me shume mbikeqyrje dhe me shume te punohet me elementet e ndergjegjesimit public se sistemi bankar shqiptar ofron siguri dhe garanci per depozituesit. Shume analiste sot shohin shume shanse qe Greqia te riktheje monedhen vendase Dhrahmi dhe te dale nga Euro zona. Por ky do ishte fatalitet per Greqine dhe gjithe Evropen. Ne fakt ka patur dyshime te vete ideatori i euros se ajo sdo e kalonte cerekun e moshes se tij(15 vjet) dhe iniciativa per referendumin e ish-kryeministrit grek dukej se do trondiste thelle besimin ne euro dhe mund te shperbente eurozonen. Por zgjidhja qe po ofron TROJKA dhe gjetja e konsensusit nga politikat greke pas shume nderhyrjesh e peripecish, shmangen nje gjykim jollogjik por politik(propogandistik) per organizimin e referendumit.

196 196 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Nga ana tjeter shume analiste mendojne se i vetmi vend i fituar nga e gjithe kjo krize dhe nga monedha EURO eshte Gjermania. Gjermania ka ditur te investoje ne kapitalin human dhe te behet me competitive se vendet e tjera evropiane. Per shkak te teknologjise, knoëhout, burimeve njerezore por edhe te mentalitetit puntor te nje vendi qe ndryshe nga Greqia qe u kthye e orientuar nga subvencionet dhe jeta e luksit me borxhe pa patur mundesi mbulimi me zhvilimin ekonomik dhe rritjen e GDP-se solli pasoja e rrezik falimentimit. EKONOMIA SHQIPTARE-REFLEKSIONET E NJË KRIZË QË (S) E KEMI Zhvillimet kryesore në tregjet kryesore botërore me të cilat është e lidhur ekonomia shqiptare. Efektet e krizës në ekonominë reale, punësimin, kredinë dhe të ardhurat buxhetore. Rritja e depozitave si efekt pozitiv i krizës dhe disa propozime për një plan anti-krizë Shqipëria nuk është në krizë pasi sipas definicionit një vend është në recension nëse regjistron rënie ekonomike për të paktën dy tremujorë rrjesht. Por, nga ana tjetër askush nuk mund të pohojë që Shqipëria nuk po i ndjen efektet e krizës në sistemin financiar dhe në ekonominë reale. Fondi Monetar Ndërkombëtar ka korektuar parashikimet e rritjes ekonomike ndërkohë që shumë biznese po vuajnë mungesën e likuiditetit, shtrëngimin dhe shtrenjtimin e kredive dhe një rënie të lehtë të kërkesës. Ekonomistët më të mirë në mbarë botën mund të quhen dështakët e mëdhenj që nuk parashikuan kohën dhe përmasat e krizës financiare. Por jo pak prej tyre nxituan të deklaronin se e kishin paralajmëruar krizën. Në fakt i gjithë problemi erdhi nga deficensat e sistemit të mbikëqyrjes deri sa u lejua një skemë piramidale allashqiptare(origjinale alla-ponzi) në mes të ëall Street-it që përfshiu në skemë më shumë se 65 miliardë dollarë nën kujdestarinë e Medof. Ndaj dhe për këtë arsye, Shqipëria përveçse mund të merrej si model i skemave piramidale, mund të marrë mësimet e duhura për mbikëqyrjen e sistemit financiar e në mënyrë të veçantë sistemit bankar. Pavarësisht se ky sistem nuk është i integruar në masë të konsiderueshme(dhe në këtë rast kjo përbën avantazh), përsëri është i ndërvarur nga bankat evropiane që kanë degët/filialet e tyre në Shqipëri. Sistemi financiar në mbarë botën është infektuar nga virusi toksik i aseteve që ka prekur bankat dhe kompanitë më të mëdha financiare. Qeveritë në shumicën e vendeve po injektojnë likuiditet në sistem për të shpëtuar maksimalisht sa është e mundur bankat dhe kompanitë e risigurimit, duke rritur edhe deficitin buxhetor. Një rënie e tregtisë(biznesit) ndërkombëtar referohet nga Organizata Botërorë e tregtisë ndërsa FMN ka korektuar parashikimin për rritjen globale në 0.5 për qind. Po çfarë ndodhi realisht? - Pasiguria që kishte mbizotëruar gjatë kësaj periudhe u transformua në humbje besimi të agjentëve të tregut ndaj homologëve të tyre. Po cilat janë efektet për vendet në zhvillim si Shqipëria? Rënia e ritmit të rritjes ekonomike në vendet në zhvillim ka kah të njëjtë me atë të vendeve të industrializuara, por me madhësi më të moderuar. Shtetet që përballen me mundësinë e një rreziku më të lartë karakterizohen nga: deficit i lartë i llogarisë korente, borxh i brendshëm e i jashtëm në valutë dhe zgjerim me ritme të përshpejtuar të kredisë konsumatore në nivele që cënojnë stabilitetin financiar. Gjithashtu, vështirësia për të siguruar kredi të reja dhe hezitimi i investitorëve të huaj për të rrezikuar në tregjet e vendeve në zhvillim, ka ulur investimet direkte hyrëse.

197 Efektet e krizës globale në Shqipëri 197 Kriza ka mbërthyer rajonin Ekonomia me treguesit më negativë të aktivitetit ekonomik në rajon mbetet Greqi e cila ka një normë vjetore të rritjes ekonomike negative (pra ka rënie ekonomike). Në Itali rritja ekonomike ka qenë e moderuar, ndërkohë që, vendet e tjera shënuan norma pozitive rritjeje ekonomike. Të dhënave që ju referohet Banka e Shqipërisë në raportin e politikës monetare për 3-mujorin e tretë të vitit 2011, tregojnë se ekonomia greke u ngushtua me rreth 7.3% në terma vjetorë, ku rolin kryesor e luajtën rënia e shpenzimeve për konsum dhe rënia e investimeve agregate. Në Itali, aktiviteti ekonomik në tremujorin e dytë u zgjerua me 0.8% në bazë vjetore, i ndihmuar prej rritjes së vlerës së shtuar të industrisë dhe të shërbimeve. Në anën tjetër, Italia po përballet edhe me tensione në tregjet financiare të lidhura me uljen e besimit të tregut ndaj përballueshmërisë së borxhit të saj publik, gjë që ka sjellë rritje të përgjithshme të kostos së financimit për qeverinë dhe për bizneset. Në funksion të arritjes së qëndrueshmërisë afatgjatë të borxhit të vendit, Qeveria Italiane prezantoi një paketë fiskale e cila pritet të zvogëlojë deficitin fiscal me rreth 45 miliardë euro deri në vitin Panoramë e kundërt vërehet në Turqi dhe në Maqedoni, të cilat kanë regjistruar ritme të përshpejtuara rritëse të ekonomive përkatëse, gjatë tremujorit të dytë të vitit Ekonomia e Turqisë shënoi rritje gjatë tremujorit të dytë me rreth 8.8% në terma vjetorë. Rritja ekonomike në këtë vend u mbështet në kërkesën e brendshme, në prodhimin industrial dhe në investime. Në Maqedoni, rritja e përshpejtuar e shpenzimeve për konsum dhe e investimeve agregate, mundësuan rritjen ekonomike në terma vjetorë me rreth 5.3%. Reflektimi i krizës në Shqipëri Rënia e remitancave është efekti I parë direct I krizës në Shqipëri. Të dhënat zyrtare tregojnë se në 6-mujorin e parë të vitit 2011 remitancat kanë rënë 12 për qind cka tregon rrudhjen e të ardhurave që emigrantët dedikojnë për familjet e tyre në Shqipëri. Kjo ka efekte në uljen e kërkesës së brendshme dhe sidomos për mallrat e konsumit të gjerë ku mendohet se shkojnë kryesisht remitancat. E gjitha situate pesimiste e ekonomisë globale do të kishte efektet e saj në ekonominë tonë kjo dihej. Por masa dhe kohëzgjatja e këtij ndikimi mbetet për tu vlerësuar. Sipas guvernatorit të Bankës qendrore në Shqipëri gjatë dy viteve të fundit, rritja ekonomike është ndikuar nga sjellja hezituese e agjentëve ekonomikë në drejtim të konsumit e të investimeve. Nga ana tjetër, çmimet e larta të naftës, të ushqimeve e të produkteve të tjera në tregjet botërore, kanë rritur faturën e importit të ekonomisë shqiptare dhe u shoqëruan me presione të forta inflacioniste gjatë gjysmës së parë të vitit. Guvernatori nënvizon se vëmendja e rritur e tregjeve financiare ndaj shëndetit të financave publike ka kufizuar mundësinë e autoriteteve fiskale në ndjekjen e politikave stimuluese. Të gjithë këta faktorë janë reflektuar në ritmet e rritjes ekonomike, duke i zbritur ato nën nivelin potencial dhe duke krijuar kapacitete të pashfrytëzuara në ekonomi. Banka e Shqipërisë thotë se në periudhën pas krizës globale, ekonomia e vendit po përshtatet me një model të ri rritjeje, i cili kërkon ndryshime strukturore të rëndësishme. Efekti në çmime, punësim dhe tregti Të dhënat zyrtare tregojnë se inflacioni vjetor për muajin shtator të vitit 2011, arriti në vlerën 3.0% ose 0.5 pikë përqindjeje më i lartë se një muaj më parë. Norma e papunësisë vijoi të mbetet në nivele të larta gjatë nëntë muajve të parë të vitit 2011, ndonëse ajo është stabilizuar. Ndërkohë, treguesi i punësimit për tremujorin e dytë është rritur me

198 198 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), % krahasuar me periudhën paraardhëse. Importi i mallrave kapitalë, mbas rritjes së theksuar të shënuar në tremujorin e parë të vitit me 19.8%, ngadalësoi rritjen vjetore në 2.4%. Nga ana tjetër, flukset hyrëse të investimeve të huaja direkte neto u rritën me 41.8% në tremujorin e dytë të vitit Kredia për investime, ndonëse ka patur ecuri të mirë në tremujorin e parë, duke shënuar normën rritëse vjetore prej 18.4%, në tremujorin e dytë ngadalësoi rritjen duke shënuar 15.4%. Ecuria e investimeve është favorizuar nga kërkesa e jashtme dhe vijimi i rritjes së eksporteve. Shuarja e efektit të multiplikatorit fiskal, ka bërë që tremujori i dytë të jetë më i ngadaltë në krahasim me tremujorin e parë. Kërkesa për investime vlerësohet të jetë e ulët duke marrë parasysh normën e kapaciteteve të lira në industri. Gjithashtu, sistemi bankar vazhdon të adoptojë një sjellje të kujdesshme në kreditim dhe kushtet e financimit paraqiten më të shtrënguara në krahasim me periudhat e mëparshme. Të dhënat e tërthorta mbi ecurinë e investimeve gjatë tremujorit të tretë të vitit 2011 japin një figurë disi më pesimiste. Importi i mallrave kapitalë gjatë periudhës korrik gusht 2011 ka shënuar rënie me 8.6 % në terma vjetorë. Kredia për qëllime investimi ka ngadalësuar rritjen me 14.8% në terma vjetorë, në periudhën korrik - gusht Nga ana tjetër, të dhënat cilësore të marra nga vrojtimet e besimit të bizneseve të kryera në tremujorin e tretë të vitit, sugjerojnë për përmirësim gradual në besimin e bizneseve në sektorin e industrisë dhe vlerësim më pak negativ në sektorin e ndërtimit Efekti në buxhet Qeveria u detyrua të rishikojë buxhetin në mesin e këtij viti duke shkurtuar shpenzimet buxhetore për shkak të mosrealizimit të të ardhurave sipas parashikimeve. Zhvillimet fiskale përgjatë këtij viti buxhetor, dëshmojnë për një ecuri të ngadaltë të të ardhurave, e diktuar pjesërisht nga ecuria e të ardhurave me karakter jo-tatimor. Nga ana tjetër, të ardhurat me natyrë tatimore kanë shfaqur një rritje të zbehtë, prirje e cila është përcaktuar kryesisht nga të ardhurat nga TVSH-ja, duke sugjeruar ndër të tjera një ecuri të ngadaltë të konsumit në vend. Gjatë tremujorit të tretë të vitit 2011 me rishikimin e planit buxhetor për vitin 2011, është ndjekur një politikë më e kujdesshme fiskale, e përkthyer në një nivel më të ulët shpenzimesh nga një vit më parë. Për pasojë, ritmet e rritjes së deficitit buxhetor, janë frenuar në tremujorin e tretë të vitit 2011, pas një rritjeje të shpejtë të shfaqur në 6 muajt e parë të vitit. Financimi i deficitit buxhetor përgjatë 9-mujorit 2011 është kryer, në pjesën më të madhe, nëpërmjet emetimit të letrave me vlerë afatgjata. Deficit korent Zgjerimi i deficitit tregtar në mallra me rreth 20.4% në terma vjetorë si dhe thellimi i pozicionit neto negativ të llogarisë së shërbimeve kushtëzoi zgjerimin e deficitit të eksporteve neto me rreth 26.5% në nivel vjetor. Bilanci neto i llogarisë së të ardhurave rezultoi në një suficit prej 11.0 milionë eurosh, kryesisht si pasojë e rënies së fluksit dalës të të ardhurave nga investimet e huaja direke. Depozitat, efekti pozitiv nga kriza Siç cdo gjë e keqe e ka një të mirë, edhe kriza e rajonit ka sjellë efekte positive për sistemin bankar lidhur me rritjen e depozitave. Nuk ka të informacione të konfirmuara por rritja e depozitave në këtë periudhë mund të ketë ardhur si pasojë e krizës së bankave në greqi dhe Itali dhe për pasojë shqiptarët që janë rezidentë në këto vende mund t I kenë

199 Efektet e krizës globale në Shqipëri 199 transformuar depozitat e tyre drejt bankave në Shqipëri. Sipas të dhënave zyrtare nga Shoqata e Bankave, niveli i depozitave të sistemit bankar u rrit me rreth 46 miliardë lekë ose me 5.3 për qind që nga fundi i tremujorit të kaluar ndërkohë që në total depozitat në sistemin bankar janë më shumë se 850 miliardë lekë ose rreth 8.5 miliardë dollar amerikanë. Një plan anti-krizë? Në kohë krizash dy janë insttrumentat kryesorë që mund të përdorin qeveritë-ulja e shpenzimeve dhe/ose rritja e të ardhurave. Shqipëria po aplikon sot një tatim fitimi 10 %(taksa e sheshtë) dhe TVSH në nivelin prej 20 %. Deri në vitin 2013, qeveria duket se nuk ka ndërmend të ndryshojë tatimin mbi vlerën e shtuar megjithëse ka një propozim nga opozita për të ulur TVSH për ushqimet dhe energjinë elektrike deri në 6 %. Por duke parë Kuadrin Makroekonomik dhe Fiskal nuk rezulton të ketë ndonjë parashikim për reduktimin apo rritjen e TVSH-së. Një program për mbështetjen e Sektorit të vogël dhe të Mesëm (SME) me vlerë 30 milionë euro është lançuar së fundmi por duket i pamjaftueshëm për daljen nga kriza. Atëherë a ka hapësira për të ndërmarrë nisma të reduktimit të taksave për reduktimin e efekteve të krizës? Përgjigja është pozitive nëse shohim se çfarë po bën Bashkimi evropian për ringjalljen e ekonomisë nëpërmjet instrumentave të Planit të rimëkëmbjes. Prioriteti i këtij plani është kurimi i simptomave të krizës ekonomike dhe mbrojtja e nivelit të punësimit dhe fuqisë blerëse për një periudhë afat-shkurtër e ndërtimit që përdor teknologji të avancuar dhe ndot më pak ambjentin. Një plan agresiv është edhe reduktimi i sigurimeve shoqërore për të nxitur punësimin. Edhe qeveria shqiptare ka parashikuar një reduktim të pagesës së sigurimeve shoqërore nga ana e punëdhënësit nga 20 në 15 për qind duke filluar nga data 1 maj 2009 por përsëri FMN është shprehur kundër. Ndërkohë Be po vendos në qendër të stimujve fiskalë edhe sektorin e ndërtimit i cili gjeneron vende të reja pune dhe ka peshë të rëndësishme në rritjen ekonomike. edhe në këtë rast në Shqipëri mund të ndiqej një model i ngjashëm për të inkurajuar bizneset e ndërtimit që përdorin teknologji sa më proambjentale dhe që hapin vende të reja pune. Gjithashtu duhen aplikuar edhe disa stimuj fiskalë në të paktën 1.5 për qind të Produktit të Brendshëm Bruto që kap shifrën e 150 milionë euro në rastin e Shqipërisë. Stimujt fiskal mbështetur nga reformat strukturore do të nxisnin investimet private duke hapur vende te reja pune kryesisht në industri si ajo e ndërtimit apo SMe-ve. Me anë të stimujve fiskalë është mjaft i madh impakti i rritjes së kërkesës dhe fuqisë blerëse dhe për rrjedhojë i mbrojtjes së vendeve të punës. Pa një stimul fiskal, ekziston rreziku që kërkesa, investimi dhe punësimi të pësojnë rënie spirale në një recesion (tërheqje mbrapsht) të gjatë e të thellë, gjë e cila çon në në një rënie të madhe të të ardhurave nga taksat dhe rritjen e shpenzimeve mbi përfitimet Por ka dhe instrumenta të tjerë që mund të zbatohen dhe në Shqipëri si p.sh shpenzimet publike, ulja indirekte e taksave dhe subvencioneve të huamarrjes. Edhe për biznesin e vogël dhe të mesëm, mund të ndërmerren disa masa konkrete dhe specifike për të reduktuar ngarkesën administrative mbi bizneset, për të përkrahur derdhjet e tyre në kesh dhe për të ndihmuar më shumë njërez që të bëhen ndërmarrës. Këto masa përfshijnë: sigurimin që regjistrimi i një biznesi të ri të ishte me kosto zero; mënjanimin e kërkesës mbi mikro-ndërmarrjet për të përgatitur llogaritë vjetore (bilancet

200 200 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 siç po kërkohet këtë vit) dhe sigurimin që autoritetet publike të paguajnë faturat për furnizimet dhe shërbimet që kanë marrë nga biznesi brenda një muaji. Ndërsa lehtësitë për sektorin e ndërtimit lidhen me vendosjen e një partnershipi të ri mes sektorit privat dhe atij publik për të ringritur industrinë e ndërtimit e cila duket se është prekur nga kriza. iniciativa parashikon lehtësi fiskale për teknologjinë që nuk ndot ambjentin lidhur me përdorimin e materialeve të standardeve të reja dhe inovative. Literatura Banka e Shqiperise/Statistika/ bankofalbania.org, Raporti politikes monetare/llogaria kapitale Ministria e Financave/Buxheti/Investimet publike Shoqata e Bankave/Bankieri, ISSN

201 MENAXHIMI I NDRYSHIMEVE NE ORGANIZATE Sanie DODA 1 Abstract This theme is one of the issues that influence and applies widely in improvement of businesses performance. Through this paper we will find out what an organization should do when it faces with the change. The ability to develop, estimate and implement changes is essential for every individual, or group which wants to develop itself in continuity. In order to deepen and to support the debate from the professional side we will explain that one organization during management of changes feels the need of support from its employees. When changes appear employees may resist to them but the leader should be able to minimize such resistence and make everyone collaborate. It is quite important for managers to undersdtand the general situation of employees. First in this paper is designed the structure of information that will be found that the research is made using the keywords like Management of Change, Resistance toward Changes. The aim of this paper is to offer the strategy on how to face the resistence including advices for the recognition and identification of the resistence and at the end everyone should know that the resistance is quite natural and it is going to happen. 1. Rezistenca gjatë implementimit Një pasojë e përbashkët e ndryshimit në organizata është rezistenca nga ato persona, puna e të cilëve është direkt e ndikuar nga ky fakt. Si rezistenca e arsyeshme por dhe ajo e paarsyeshme mund të sjellë që cikli i progresit të ndalojë. Menaxhimi përballet me sfidën e rezistencës së parashikuar dhe neutralizuese ndaj ndryshimit. Rezistenca ndaj ndryshimit është dicka natyrale, një reagim normal; ajo nuk vërehet vetëm tek ato që krijojnë probleme. Por çdo ndryshim kërkon një rregullim; në fakt, përshtatja mund ti shqetësojë punonjësit më shumë sesa ndryshimi aktual. Rezistenca ndaj ndryshimit mund të jetë shume e hapur ose mund të jetë dhe shumë delikate. Për shkak se organizatat janë të përbëra nga individë, ndodh shpesh dhe rezistenca organizative ndaj ndryshimit. Rezistenca organizative ndaj ndryshimit ndodh atëherë kur organizata (seksion, sektor apo departament) si një e tërë i reziston ndryshimit. Një tjetër element në menaxhimin efektiv të ndryshimit është të kuptosh rezistencën që shpesh shoqëron ndryshimin. Menaxherët kanë nevojë të njohin pse njerëzit i rezistojnë ndryshimit dhe se çfarë duhet bërë për rezistencën e shfaqur. A. Arsyet e rezistencës kundër ndryshimit Arsyeja pse rezistenca ndodh është për shkak se ajo kërcënon status quo (Beer, 1980; Hannan &Freeman, 1988; Hermon-Taylor, 1985; Spector, 1989) Disa arsye që janë mundesi pse ndodh rezistenca: Është një tipar normal i njeriut Është një funksion i personalitetit Varet nga efekti i perceptimit Varet nëse është apo jo imponuar nga jashtë. Por nga eksperienca personale dhe nga informacioni që kam marre nga biseda me menaxherët e bizneseve me të cilët komunikova në lidhje me rezistencën, u shprehen se: 1 Kandidate per Doktore Shkencash, Lektore ne Universitetin Aleksander Moisiu Durres, Departamenti i Manaxhimit, sanijedoda@yahoo.com

202 202 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Punonjësit i rezistojnë ndryshimit për shumë arsye. Disa nga arsyet më të shpeshta dhe që i gjejmë rëndom në organizatat tona janë si më poshtë: o Frikë për të panjohurën Është në natyrën njerëzore të kesh frikë nga e panjohura. Me shumë ndryshime ajo që pritet nganjëhere nuk është e parashikuar. Kur është e parashikueshme rezultatet janë shpesh të pa shpallura për të gjithë personat e ndikuar. Për shembull punonjësit mund të jenë të shqetësuar dhe mund ti rezistojnë një kompiuteri të ri kur nuk e dinë se kush mund të jetë impakti i tij në punën e tyre. Po në mënyrë të ngjashme punonjësit mund ti rezistojnë një menaxheri të ri thjesht sepse ato nuk e dinë së cfarë të presin prej tij. Një frikë e tillë pasiguria e punonjësve që mund të ndjejnë gjatë punës në një ambjent të ndryshuar. Ata mund dhe të kuptojnë ndryshimin plotësisht por sërish të kenë dyshime nëse do të jenë të aftë të përballen me këtë fakt. o Situata ekonomike dhe risqet Punonjësit i rezistojnë çdo ndryshimi që ata mendojnë se mund të rrezikojë punën e tyre ose të ardhurat e tyre. Rreziku mund të jetë real apo dhe i imagjinuar. Në ëdo rast, rezultati është rezistenca. o Frika që aftësitë dhe ekspertiza do të humbasë vlerat e saj Çdonjëri prej nesh i pëlqen të vlerësohet nga të tjerët dhe çdo gjë që do të ketë potencialin të reduktojë këto vlera do të rezistohet. Për shembull një menaxher operues mund ti rezistojë implementimit të një pajisje të re dhe më moderne për shkak të frikës ndryshimi do të bëjë atë më pak të nevojshëm për situatën. o Rreziku ndaj pushtetit Shumë punonjës dhe veçanërisht menaxherët besojnë se një ndryshim mund të reduktojë pushtetin e tyre. Për shembull një menaxher mund të perceptojë një ndryshim ndaj strukturës organizative si një dobësi të pushtetit të tij/të saj brenda organizatës. o Shtimi i puneve dhe detyrave, bezdisja Pothuajse të gjitha ndryshimet kërkojne punë dhe sjelljen e një parehatie personale të punonjësve të ndikuar nga ky ndryshim. Në mos, ata duhet së paku të mësojnë rrugë të reja. Kjo nënkupton me shumë trajnim, shkollim apo dhe praktikë. Një reagim i zakonshëm i treaguar nga punonjesit është që "nuk është e nevojshme te bëhen kaq shumë përpjekje". o Rreziku ndaj marëdhënieve ndër-personale Marëdhëniet ndërpersonale dhe sociale midis punonjësve mund të jenë dhe tepër të forta. Këto marëdhënie mund të duken të parëndësishme për dike e ndoshta dhe për ata të përfshirë në to. Kur ndodh një

203 Menaxhimi i Ndryshimeve ne Organizate 203 ndryshim, si psh një transferim në një farë mënyre rrezikon këto marëdhënie dhe shpesh punonjësit e ndikuar shpesh rezistojnë. Punonjësit natyrisht ndjehen më të lehtesuar kur punojnë me njerëz që ata i njohin mirë. Gjithashtu, një grup mund të ketë metoda të përcaktuara për kryrjen e punës bazuar në fuqitë apo dobësitë e anëtarëve të grupit. Çdo ndryshim në grup do të shkaktonte natyrisht një ç'rregullim të rutinës. B. Reagimi ndaj ndryshimit Nga studimi në disa biznese të mëdha të qytetit të Durresit përfundimi që nxorra ishte se shumë nga reagimet e para të punonjësve ndaj ndryshimit kanë të bejnë me rezistencën. Por megjithatë, se si punonjësit mund të perceptojnë impaktin e ndryshimit ndikon në mënyrë të dukshme reagimet e tyre ndaj ndryshimit. Ndërsa shumë variacione janë të mundshme, ndodhin më shumë zakonisht katër situata themelore: 1: Kur punonjësit nuk mund të parashikojnë sesi ndryshimi do të ndikojë mbi ata, atëherë ato i rezistojnë ndryshimit apo qëndrojnë neutral. Shumë njerëz ndoshta kanë frikë ndaj të panjohurës duke besuar se ndryshimi mund ti bëjnë gjërat shumë më të këqija.\ 2: Kur punonjësit perceptojmë që ndryshimi nuk përkon me nevojat dhe shpresat e tyre, ato do ti rezistojnë ndryshimit. Në këtë rast punonjësit janë të bindur se ndryshimi do ti bëjë gjërat më keq. 3: Kur punonjësit shikojnë se ndryshimet janë të paevitueshme ato së pari mund ti rezistojnë dhe më pas të dorëzohen para këtij ndryshimi. Reagimi i parë është të rezistosh. Në një kohë që ndryshimi shfaqet si i pashmagshëm, punonjësit shikojnë se nuk kanë zgjidhje tjetër, por që të ecin së bashku me këtë ndryshim. 4: Kur punonjësit e shikojnë ndryshimin si pjesë të interesave të tyre ata do të motivohen ta bëjnë punën ndryshuese. Çelësi në këtë rast është për punonjësit të ndjejnë siguri ndaj ndryshimit. Tre nga katër nga situata të tilla rezultojnë në disa forma të rezistencës ndaj ndryshimit. Gjithashtu, rruga në të cilën punonjesit mund ti rezizsojnë ndryshimit mund të variojë gjerësisht. Për shembull, një punonjës mund të mos ti rezistojë në mënyrë aktive ndryshimit por mund dhe të mos ta mbështesë kurrë atë. C. Si mund të tejkalohet rezistenca e krijuar Ne momentin që një menaxher mund të reduktojë rezistencën ndaj ndryshimit, ai/ajo duhet të përcaktojë se pari mënyrën se si punonjësit do të reagojnë ndaj ndryshimit. Rekomandohen hapat e mëposhtme përpara se të zbatohet një direktivë ndryshimi: 1: Të përcaktohet përgjigja e nevojshme nga punonjësi, për të përmbushur detyrën në mënyrë efektive 2: Të vlerësohet përgjigja e pritshme nëse direktiva është thjesht e publikuar apo verbalisht e thënë nga punonjësit (sic ndodh në shumicën e rasteve) 3: Nëse ekziston një mospërputhje midis përgjigjes së nevojshme dhe përgjigjes së vlerësuar të përcaktohet se si mund të përputhën këto dy përgjigje (kundërshtimi nuk është kurrë një përgjigje). 2. Reduktimi i rezistencës Sipas Vrakking ekzistojnë disa strategji për të ulur rezistencën

204 204 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Mund të japim disa sugjerime për reduktimin e rezistencës ndaj ndryshimit dhe kjo do te ndihmonte punonjësit e organizatave te ndryshme pranojnë dhe madje të perkushtojnë veten e tyre ndaj ndryshimit. o Edukimi dhe komunikimi Një strategji që po apelohet pasi ajo mbron më shumë parandalimin sesa kurën. Ideja këtu është të ndihmohen punonjësit të kuptojnë nevojën e vërtetë për ndryshim. Mund të përdorim shumë lloje të medias duke përfshirë diskutimet ballë për ballë, prezantimet zyrtare apo dhe raporte të veçanta apo publikime. Është një radhe veprimesh afatgjata, gjatë së cilës njerëzit familiarizohen me ndryshimet, me tërë alternativat e mundeshme. Frika, kercenimet dhe dyshimet largohen sa më shumë të jetë e mundur. Karakteristika kryesore është qartësia. o Pjesmarrja dhe përfshirja Edhe një herë përfshirja personale përmes pjesmarrjes ka tendencë të ndërfusë si frikën e arsyeshme dhe atë të paarsyeshme të ndryshimit të vendit të punës. Duke marrë pjesë në të dyja rastet si në atë të projektimit dhe në atë të implementimit të ndryshimit. Dikush mund të kërkoj një shtyllë mbështetjeje personale në suksesin e tij/të saj. o Lehtësimi dhe mbështetja Kur frika dhe ankthi janë përgjegjës për rezistencën ndaj bërjes së diçkaje në një mënyrë të re dhe të ndryshme, mbështetja nga menaxhimi në formën e një trajnimi të veçantë, konsultimi ndaj stresit të punës dhe koha kompesuese mund të jetë tepër ndihmuese. Kjo zakonisht mund të marë formën e një diskutimi individual, por edhe diskutimi në grup mund të shërbejë si një mjet i dobishëm. Në këto diskutime, mënyra e të komunikuarit është shumë e rëndësishme, të dëgjuarit me vëmendje, reflektimi ndaj gjendjes shpirtërore dhe të mos qenurit i ashpër. Gjatë diskutimeve, menaxheri duhet ta bëjë të qartë se ndryshimet janë të pashmangëshme. Ai thekson aspektet pozitive të këtij ndryshimi. o Negocimi dhe marrëveshja Në disa raste menaxhimi mund të neutralizojë rezistencën aktuale apo potenciale duke shkëmbyer diçka të vlefshme për bashkëpunimin. Ngadonjeherë është e nevojshme përfshirja e një pale të tretë, me qëllim që të vlerësojmë ekuilibrin midis përparësive dhe sakrificave në kuadër të reformës. Eshtë e nevojshme të shihen në perspektivë edhe faktori kohë, brënda së cilës detyrimet dhe vendimet janë të pandryshueshme. o Strategjia e bindjes Kjo strategji ka për objekt shpjegimin e qartë se përse janë të nevojshme ndryshimet. Thekset e veçanta vendosen kryesisht në të ardhmen. Objektivi është që të përcaktohen qartë pozicionet e atyre që janë pro dhe atyre që janë kundër. o Detyrim i caktuar dhe i nënkuptuar Menaxherët të cilët nuk munden ose nuk do të duan të investojnë kohën e duhur për strategji të tjera mund të provojnë të detyrojnë punonjësit të aplikojnë një ndryshimin. Detyrimi do të zbatohet vetëm nëse janë konsumuar tërë alternativat e mundëshme. Në bazë të tyre konkludohet se: e pranojnë bashkveprimin apo jo. Nëse ata refuzojnë, atëherë duhet të pranojnë edhe konsekuencat që rrjedhin nga ky mospranim që mund të jenë kërcënim me largim nga puna, ulje në detyrë, ulje të pagës, transferim apo të tjera si këto.

205 Menaxhimi i Ndryshimeve ne Organizate 205 Përfundim Analiza e punën e një biznesi është një detyrë e vështirë për të trajtuar, sidomos për pronarët e të cilëve ekspertiza dhe kohë qëndron në drejtimin e operacioneve ditë-përditë. Metoda e hibride, të përshkruara më sipër, siguron një strukturë që thyen detyra në copa të menaxhueshme, dhe automatikisht prioritarizon rezultatet. Analiza e biznesit tuaj do të ju tregojnë se si dhe ku të përmirësuar punën e saj. Pastaj kur dikush ju pyet se "si është biznes", ju do të keni diçka të vlefshëm për të thënë, edhe në qoftë se ata nuk janë duke dëgjuar. 4. Konkluzione 4.1 Permbledhje e cilesive kryesore te studimit Studimi karakterizohet nga nje sere cilesish nder te cialt mund te permendim; eshte ne radhe te pare informues jo siperfaqesor, njekohesisht perfshin dhe nje sere analizash praktike qe gjithesecili mund ti kuptoj lehetesisht dhe pse jo ti adaptoj ne organizaten e tij. Njekohesisht vertetesia dhe besueshmeria ndaj ketyre anakizave dhe te dhenave eshte e sigurt per arsye te burimeve te sigurta te informacionit baze,i cili buron nga literature dhe punime te emrave me te shquar te menaxhimit.dobishmeria e tij qe ne momentin qe ky studim ka te beje me nje ceshtje qe prek pothuajse cdo organizate dhe natyrshem ky studim behet I dobishem dhe mund te behet pjese e cdo organizate ne varese te shkalles se ndryshimit mund te behet edhe perdorimi i informacioni te ketij studimi.etj 4.2 Arritjet kryesore, konceptet dhe teorite kyce te studiuara Duke filluar qe nga njohja me konceptin dhe deri te faza e fundit e berjes se ndryshimit dhe adaptimit te tij ne organizate ne kete studim kam perfshite mjaftueshem koncepte dhe teori te rendesishme dhe thelbesore ne lidhje me kete process. Materiali qe une kam pergatitur ploteson objektivat e mia per te qene nje udhezues jo pak i rendesishem per organizatat qe kan nevoje per ndyshim dhe per informacion ne lidhje berjen dhe menaxhimin e tij. Mendojn se kam arritur sukseshem qe me ane te ketij studimi te jem ogur i mire per zhvillimin me tej te studimeve,vete personalisht jam e mendimit qe ne nje te ardhme duke marre parasysh dhe nevojat, pse jot a plotesoj kete studim duke beret e mundur nje publikim per te cilin mund te kete dhe kerkesa ne te ardhmen nga grupet e ndyshme te interesit. 4.3 Problemet e ndeshura dhe kontributi qe do te jap studimi juaj Gjate ketij studimi i vetmi problem qe hasa ishte fakti qe nuk munda te siguroj mjaftueshem literature ndihmese ne shqip dhe kjo vjen si pasoje e mungeses se literatures shqip jo vetem origjinale por qofte edhe te perkthyer nga autore shqiptare. Uroj qe ne te ardhmen ky problem te mos jete me pengese per kedo qe do te behet pjese e studimeve te vazhdueshme ne lidhje me ndryshimin dhe menaxhimin e ndryshimit. 4.4 Rekomandime dhe sugjerime per te ardhmen Rekomandime rreth komunikimit. Hartimi i një plani komunikimi me shkrim për të siguruar që të gjitha këto ndodhin në procesin e menaxhimit tuaj te ndryshimit Komunikoni vazhdimisht, shpesh, dhe përmes kanaleve të shumta, duke përfshirë të foluren, me shkrim, video, trajnime, grupe te fokusuara, tabelat, intranets, dhe më shumë për ndryshimin.

206 206 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Komunikoni te gjitha ato që njihni në lidhje me ndryshimet, sa më shpejt te mundeni per të dhënat qe keni në dispozicion. (Bëni të qartë se paragjykim juaj është drejt komunikimit të menjëhershëm, kështu që disa nga të dhënat mund të ndryshojnë në një datë të mëvonshme. Tregojuni njerëzve se zgjedhja tjeter e juaja është që të mbani të gjithe komunikimet deri sa ju jeni pozitiv në lidhje me vendimet. Kjo është shkatërruese për menaxhimin efektiv te ndryshimeve. Kushtoju sasi të konsiderueshme të kohës njerezve që të bëjnë pyetje, kerkojne sqarime, dhe deshirojne të sigurojnet ë dhëna. Nëse ju keni qenë pjesë e një skenari në të cilin një udhëheqës ka paraqitur ndryshimet, në nivel te lart te transparences, në një grup të madh, dhe me vone u largua, ju dini se çfarë është një lajm i keq ky për integrimin e ndryshimit. Të komunikojë qartë vizionin, misionin dhe objektivat e përpjekjeve të menaxhimit të ndryshimit. Ndihmo njerëzit për të kuptuar se si këto ndryshime do të ndikojnë te ata personalisht. (Nëse nuk i ndihmoni me këtë proces, njerëzit do të trillojne tregimet e tyre, zakonisht më shumë negative se sa të vërteta.) Njih faktin se komunikimi i vërtetë është një "bisedë." Ajo është me dy kalime dhe diskutim duhet të rezultojë i vërtetë.komunikimi nuk mund të jetë vetëm një prezantim. Udhëheqësit e ndryshimit ose sponsorët duhet të kalojnë kohë duke u konsultuar një-menjë ose në grupe të vogla me njerëz të cilët pritet të bëjnë ndryshime. Komunikoni arsyet për ndryshimet në mënyrë të tillë që njerëzit të kuptojnë kontekstin, qëllimet, dhe nevojat. Parktikuesit e kanë quajtur këtë: "ndërtimin e një kuadri të paharrueshëm, konceptual," dhe "krijimin e një kornize teorike mbështesë të ndryshimit." Jepu përgjigjet pyetjeve vetëm nëse ju e dini përgjigjen. Udhëheqësit shkaterrojne besueshmërinë ndaj tyre, kur ata ofrojnë informacion të pasaktë ose duket kur pengohen apo japin informacion te paket kur jane duke dhene një përgjigje. Është shumë më mirë që të thoni se ju nuk e dini, dhe se ju do të përpiqeni për të mësuar rreth kesaj pyetje. Udhëheqësit kanë nevojë për të dëgjuar. Shmangni justifikimet dhe pergjigjet e shpejta dhe jot e llogjikshme sa per te dale nga situate.veproni me zgjuarsi dhe llogjike per te qene sa me te besueshem Mbaj grupe punonjesish interaktive dhe forume në të cilat të gjithë punonjësit mund të shqyrtojë ndryshimet së bashku, ndërsa mund te mësojne më shumë. Përdor trajnimin si një formë e komunikimit interaktiv dhe si një mundësi për njerëzit që të mund te sigurojne dhe të eksplorojne sjelljet e reja dhe ide për ndryshimin dhe menaxhimin e ndryshimeve. Të gjitha nivelet e organizatës duhet të marrin pjesë në seancat te njëjta. Komunikimi duhet të jetë proaktiv. Nëse ndonje mulli I mundshem thashethemesh është tashmë në veprim, organizata duhet te prese një kohë të gjatë për të komunikuar. Ofrimi i mundësive për njerëzit që të krijojne rrjete komunikimi me njëri-tjetrin, si formalisht dhe joformalisht, për të shkëmbyer idetë për ndryshimin dhe menaxhimin e ndryshimeve. Publikisht rishiko masat që janë ekzistuese në vend që të hartojë progres në menaxhimin e ndryshimeve dhe përpjekjet për ndryshim. Publiko shpërblimet dhe vlerësimet për qasje pozitive dhe arritjet në ndryshimet dhe menaxhimin e ndryshimeve. Festoni cdo fitore sado te vogel publikisht.

207 Menaxhimi i Ndryshimeve ne Organizate 207 Ashtu si ju pergatisni kopshtin tuaj për mbjelljen ne pranverë, një organizatë përshtatet për të ndryshuar më me sukses kur toka është e përgatitur edhe më parë. Të anketuarit në lidhje me menaxhimin e suksesshem të ndryshimit, gjatë viteve, kanë folur për krijimin e një mjedisi te besuar dhe të besueshëm përpara ndryshimit. Praktikuesit e suksesshem te menaxhimit te ndryshimeve flasin për ndryshim të punës më të mirë në organizata të tjera që tradicionalisht vlerësojne çdo punonjës dhe respektojne kontributin e tyre potencial. Ata përshkruan menaxhimin e ndryshimeve dhe se si të ndryshojë më lehtë në organizata që kanë një normë të komunikimit të shpeshte dhe të ndershme. Ndryshimi është më i lehtë kur ka marrëveshje te hapur, në organizatë, në lidhje me nevojën për të ndryshuar. Për të ndërtuar këtë marrëveshje për ndryshimin dhe nje institutit të menaxhimit efektiv të ndryshimit, ndiq pikat e mëposhtme. Sugjerime per Menaxhimin Efektiv te Ndryshimit. Sigurimin e sa më shumë informacioni të jetë e mundur, per sa me shumë të punësuar të jetë e mundur, në lidhje me biznesin. Ndaj informacion financiar, reagimet e konsumatorëve, kënaqësinë, rezultatet e sondazhit te punonjësit, parashikimet e industrisë dhe sfidat, dhe të dhënat nga proceset qe ju keni matur.duke marrë vendimet e nevojshme për ndryshimin e bërë në bazë të të dhënave relevante, një forcë punëtore të e mireinformuar do të kuptojnë dhe janë dakord me nevojën për ndryshim. (Ata nuk mund të bien dakord në lidhje me si dhe / apo cfarë, por ju jeni milje përpara nëse ju keni marrëveshje në lidhje me pse dhe kur.) Krijimi i një urgjence rreth nevojës për të ndryshuar. Projekto, për forcën tende të punës, çfarë do të ndodhë në qoftë se ju nuk bëni ndryshimet e nevojshme. Komunikoni këtë informacion me ndershmëri dhe përdorimin e të dhënave sa herë që jane në dispozicion. Ju keni arsye bindëse për të bërë ndryshimet? E drejte? Kaloni kohë shtesë dhe energji duke punuar me pasardhësit e tu para stafit mbikëqyrës dhe menaxherët e linjës për të siguruar që ata e kuptojnë, mund të komunikojnë në lidhje me, dhe të mbështesin ndryshimet. Veprimet e tyre dhe komunikimi janë të rëndësishëm për të derdhur mendimin e pjesës tjetër të fuqisë punëtore. Vendosi të gjitha sistemet organizative për të mbështetur ndryshimet e nevojshme. Këto përfshijnë sistemin e menaxhimit të performancës, shpërblime dhe mirënjohje, qasjet disiplinore, kompensimi, promovime, dhe punësimin. Një konsekuencë në të gjitha sistemet e Burimeve Njerëzore do të mbështesë ndryshimin e shpejt. Vendosi strukturat joformale dhe rrjetet në organizatën tuaj ne nje linje me ndryshimet e dëshiruara. Nëse ju mund të trokisni lehtë në komunikim informal dhe rrjetin politik, ju do të rrisni angazhimin ndaj ndryshimit. (Kaloni kohë shtesë duke komunikuar aspektet pozitive të ndryshimit për njerëzit per te cilet e dini se janë "kyc komunikues" në organizatën tuaj.) Ndihmë punonjësit te ndjehen se ata janë të përfshirë në një proces menaxhimin te ndryshimeve që është më e madh se vetja e tyre duke i marrë këto veprime në mënyrë efektive për të përfshirë të punësuarit në menaxhimin e ndryshimeve. Literatura Angulo, M., Bora, B., Gallagher, K., & Zang, C. (2009). Information Sharing at Bank of America.Worcester: WPI.

208 208 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Cawsey, T., & Deszca, G. (2007). Toolkit for Organizational Change. United States: Sage Publications.Change Management Learning Center. (2005). Top Five Reasons Employees Resist Change. Prosci.Daniel, Kegan, R., & Lahey, L. L. (2009). Immunity to Change. Boston, Massachusetts: HarvardBusiness Press. Kettinger, W. J., & Grover, V. (1995). Toward a Theory of Business Process Change Management. Journal of Management Information Systems, Nilakant, V., & Ramnarayan, S. (2006). Change Management: Altering Mindsets in a Global Context.Response Books. Schuler, A. J. (2003). Overcoming Resistance to Change. Resistance to Change. Waddell, D. and Sohal, A.S. (1998) Resistance: a constructive tool for change management, Management Decision, 36 (8), pp

209 NDIKIMI I KULTURËS NË PRAKTIKËN KONTABËL Dr. Valbona KAPLLANI 1, Msc. Ilda DUHANXHIU 2 Abstract The introduction of principle-based accounting standards, international and national, in january 2008 marked a significant departure from Albanian s traditional accounting practice. From the cultural perspective these standards bring different concepts, cultural values and practices not very known from the local preparers and users of accounting information. The main objective of this paper is to examine the influence of culture in albanian accounting practice using Gray s theoretical framework as a template. Through exploring a number of obstacles to the development of Albanian accounting practice and the analysis of the results of our survey conducted among preparers and users of accounting information, we have identified the main features of this practice. The results from this study would provide a clearer understanding of the influence of culture on accounting practice. We hope that our conclusions may provide insights for national regulators and policy makers that would enable appropriate strategies to be implemented in the process of harmonisation of actual Albanian accounting practice with new requirements according standards. 1. Hyrje Globalizimi në rritje i bizneseve dhe tregjeve ka sjellë që si sektori privat ashtu dhe sektori publik të vlerësojnë më mirë përfitimet e të pasurit të një kuadri të përbashkët të raportimit financiar të mbështetur në standarde të forta kontabiliteti të pranuara në nivel global. Megjithatë, përhapja e standardeve të kontabilitetit sjell uniformitetin në rregulla por nuk garanton se do të ketë dhe një uniformitet në zbatimin në praktikë të tyre. Standardet e kontabilitetit, ndërkombëtare dhe kombëtare, janë të bazuara në parime dhe zbatimi i tyre në praktikë kërkon përdorimin e proceseve të gjykimit dhe interpretimit nga drejtuesit dhe kontabilistët. Këto procese në kontabilitet, si në çdo aktivitet njerëzor, ndikohen nga kultura. Kultura depërton në praktikën kontabël përmes normave dhe vlerave të realizuesve dhe përdoruesve të sistemit kontabël. Njohja sesi kultura ndikon interpretimet dhe gjykimet e kontabilistëve mund të kontribuojë në përpjekjet për pakësimin e diversitetit de facto në praktikën kontabël. Shumë studime kanë vënë në dukje ndikimin e faktorëve mjedisorë përfshirë dhe kulturën kombëtare në zhvillimin e kontabilitetit në vende të ndryshme. Një nga përpjekjet më të rëndësishme për të ndërtuar një teori mbi ndikimin e kulturës në zhvillimin e praktikës kontabël është punimi i profesor S.J.Gray (1988) me të njëjtin titull në revistën shkencore Abacus. Gray propozon një teori të vlerave kontabël të cilat lidhen ngushtë me vlerat shoqërore bazuar në klasifikimin e bërë nga Hofstede (1984, 1991) 3. Në këtë artikull përmes trajtimit të disa problemeve që ndesh praktika kontabël në Shqipëri dhe analizës së rezultateve të pyetësorit të realizuar mes hartuesve dhe 1 Departamenti i Kontabilitetit, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës, valbona.kapllani@unitir.edu.al 2 Ekspert Kontabël i Autorizuar, ilda.duhanxhiu@euro-audit.com 3 Hofstede (1980, 1983, 1991) ka analizuar dhe përcaktuar pesë dimensione të kulturës nëpërmjet një studimi që përfshinte direkt 66 vende. Pesë dimensionet e kulturës kombëtare sipas Hofstede janë: Individualizimi kundrejt kolektivizmit, Distanca ndaj pushtetit, Shmangia e pasigurisë, Qëndrim mashkullor apo femëror, Orientimi afatgjatë kundrejt orientimit afatshkurtër.

210 210 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 përdoruesve të informacionit kontabël jemi përpjekur të hedhin dritë mbi ndikimin e kulturës në praktikën tonë kontabël. Përfundimet e nxjerra synojnë t i vijnë në ndihmë procesit të harmonizimit të praktikës së deritanishme kontabël me kërkesat e reja sipas standardeve. 2. Teoria Gray-it dhe përpjekjet për ta testuar atë Sipas Gray-t që të mund të eksplorohet marrëdhënia mes kulturës dhe sistemeve kontabël në një kontekst ndërkombëtar është e nevojshme të identifikohet mekanizmi me të cilin lidhen vlerat në nivel shoqëror me vlerat në nivelin subkulturë kontabël. Janë pikërisht këto të fundit ato që pritet të influencojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë zhvillimin në praktikë të sistemeve kontabël. Modeli që propozon Gray paraqitet në Figurën 1. NDIKIMET E JASHTME Forcat e natyres Tregtia Investimet Pushtimet NDIKIMET MJEDISORE Gjeografia Ekonomia Demografia Gjenetika Teknologjia Urbanizimi VLERAT SHOQERORE VLERAT KONTABEL SISTEMET KONTABEL PASOJAT INSTITUCIONALE Sistemi ligjor Struktura e pronesise Tregjet e kapitalit Shoqatat profesionale Edukimi Feja Fig.1 Kultura, vlerat shoqërore dhe sub-kultura kontabël (Burimi: Gray 88 fq7) Në këtë model identifikohen një sërë faktorësh që supozohet se ndikojnë vlerat kulturore ose shoqërore. Vlerat shoqërore sjellin krijimin dhe mbarëvajtjen e institucioneve në një shoqëri përfshirë sistemet edukuese, shoqërore dhe politike dhe strukturat ligjore, financiare dhe të bizneseve. Pasi këto sisteme krijohen, ato mbahen për të pasqyruar dhe forcuar vlerat shoqërore. Modeli supozon që struktura do të qëndrojë e pandryshuar dhe ndryshimet në nivel kombëtar kryesisht i detyrohen forcave madhore të jashtme të natyrës ose njeriut. Shembuj të këtij të fundit mund të jenë tregtia ndërkombëtare, investimet, shoqëritë shumëkombëshe dhe kolonizimi. Modeli teorik i ndërtuar nga Gray mbi kuadrin kulturor kontabël mbështetet në dimensionet kulturore të Hofstedes 4 dhe përcaktimet e bëra prej tij. Ai përcakton kulturën si bashkësi programuese mendore që dallon anëtarët e një grupi njerëzor nga një tjetër (Hofstede 1983, fq.21). Megjithëse objekti i përgjithshëm i punës së Hofstede ishte identifikimi i tipareve të kulturës kombëtare si një udhëzues për drejtimin dhe zhvillimin e organizatave, studimi i tij është i rëndësishëm edhe për kontabilitetin. Kur trajton shmangien e pasigurisë ai thekson se kontabiliteti është një proces që përthith pasigurinë, kështu që funksioni kryesor i informacionit kontabël është që të ruajë moralin kundrejt pasigurisë. Gray thekson se mund të identifikohen në nivel të 4 Ibid

211 Ndikimi i kulturës në praktikën kontabël 211 subkulturës kontabël, vlera kontabël të lidhura ngushtë me vlerat shoqërore të identifikuara nga Hofstede. Konkretisht ai ka identifikuar katër vlerat kontabël në vijim duke theksuar se këto mund të mos jenë të vetmet: 1) Profesionalizmi kundrejt kontrollit statusor. Kjo vlerë i referohet preferencës për të ushtruar gjykimin profesional personal dhe për të mbajtur një vetë-rregullim profesional kundrejt preferencës për të plotësuar (ose për t u pajtuar me) kërkesat ligjore urdhëruese dhe kontrollin statusor. 2) Uniformiteti kundrejt fleksibilitetit. Kjo vlerë i referohet preferencës për të detyruar praktika kontabël uniforme mes njësive ekonomike dhe për përdorim të qëndrueshëm të praktikave të tilla përgjatë kohës kundrejt preferencës për fleksibilitet në përputhje me rrethanat specifike të çdo njësie ekonomike individuale. 3) Konservatorizmi kundrejt optimizmit. Kjo vlerë i referohet preferencës për një qëndrim të kujdesshëm në matje në mënyrë që të mund të përballohet pasiguria e ngjarjeve të ardhshme kundrejt preferencës për një qëndrim më optimist, më liberal (laissez faire) apo që e pranon riskun. 4) Fshehtësia kundrejt transparencës. Kjo vlerë i referohet preferencës për fshehtësi dhe kufizime në dhënien e informacioneve rreth njësisë ekonomike vetëm tek ata që janë të lidhur ngushtë me drejtimin dhe financimin e njësisë kundrejt preferencës për një qëndrim më transparent, më të hapur dhe më të shpjegueshëm publikisht. Gray ka përcaktuar lidhjet mes dimensioneve të kulturës të përcaktuar nga Hofstede dhe vlerave kontabël në formën e katër hipotezave si më poshtë: Sa më lart klasifikohet një vend në terma të individualizimit dhe sa më poshtë klasifikohet në terma të shmangies së pasigurisë dhe distancës ndaj fuqisë aq më shumë mundësi ka që vendi të klasifikohet lart në terma të profesionalizmit. Sa më lart klasifikohet një vend në terma të shmangies së pasigurisë dhe distancës ndaj fuqisë dhe sa më ulët të klasifikohet në terma të individualizmit aq më shumë mundësi ka vendi të klasifikohet lart në terma të uniformitetit. Sa më lart të klasifikohet një vend në terma të shmangies së pasigurisë dhe sa më ulët të klasifikohet në terma të individualizimit dhe mashkullores, aq më shumë mundësi ka që vendi të klasifikohet lart në terma të konservatorizmit. Sa më lart të klasifikohet një vend në terma të shmangies së pasigurisë dhe distancës ndaj fuqisë dhe sa më ulët të klasifikohet në terma të individualizmit dhe mashkullores aq më shumë mundësi ka që vendi të klasifikohet lart në terma të fshehtësisë. Shumë studiues janë përpjekur të testojnë hipotezat e mësipërme në nivel vendi duke analizuar marrëdhënien mes dimensioneve kulturore të Hofstede-s dhe një ose disa aspekteve të sistemeve të raportimit financiar. Për shembull, Perera (1989) dhe Perera dhe Matthews (1990) kanë përshtatur kuadrin teorik të Gray-t duke iu referuar në mënyrë specifike vendeve në zhvillim. Përfundimet e tyre ishin mjaft të dobishme për zbatueshmërinë e modelit të Gray-t. Në punimin e tyre Radebaugh dhe Gray (1993) u përpoqën të lidhin vlerat kontabël në mënyrë më specifike me praktikat kontabël. Doupnik dhe Salter (1995) përveç katër dimensioneve të kulturës të Hofstede përdorën

212 212 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 dhe gjashtë faktorë të tjerë për të shpjeguar diferencat kombëtare kontabël të tilla si sistemi ligjor, marrëdhënia njësi ekonomike-sigurues kapitali, sistemi tatimor, niveli i inflacionit, nivelet e edukimit dhe niveli i zhvillimit ekonomik. Baydoun dhe Willett (1995), Willet dhe të tjerë (1997) u përpoqën të zbatojnë vlerat kontabël të Gray në termat e karakteristikave cilësore të standardeve me qëllim krijimin e praktikave më të mira të matjes dhe raportimit. Willet (2002) testoi modelin e Gray duke iu referuar Zelandës së Re dhe Indisë. Tsakumis (2007) bazuar në kuadrin teorik të Gray teston influencën e kulturës kombëtare në zbatimin e rregullave kontabël për raportimin financiar nga ana e kontabilistëve nëpërmjet një krahasimi të praktikës së raportimit në Greqi dhe në SHBA. Përgjithësisht të gjitha punimet e mësipërme mbështesin dobinë e vlerave kontabël të përcaktuara në kuadrin teorik të Gray-t dhe sugjerojnë në varësi dhe të vendeve ku janë zbatuar disa ndryshime për të siguruar një shpjegim më të balancuar për zhvillimet kontabël në nivel kombëtar. 3. Disa komente mbi kontabilitetin në Shqipëri pas viteve 90 Gjatë dy dekadave të fundit në vendin tonë janë ndërmarrë një sërë reformash në fushën e kontabilitetit. Por megjithë përpjekjet e bëra dhe zhvillimet e reja, është fakt që niveli i kontabilitetit në vendin tonë lë mjaft për të dëshiruar. Për shumë specialistë, suksesi i reformave në kontabilitet është gjykuar vetëm nëpërmjet adoptimit formal të rregullave apo kërkesave të reja. Njësitë ekonomike janë të orientuara më shumë pas kërkesave apo rregullave të legjislacionit tatimor dhe për shumë prej tyre mbajtja e kontabilitetit justifikohet vetëm si instrument për të përgatitur raportimet për autoritetet tatimore. Raportimi financiar është një koncept pak i njohur dhe realiteti praktik karakterizohet në një masë të madhe nga manipulimi i informacionit financiar. Ndërsa në vendet e zhvilluara, sistemi i informacionit kontabël prodhon informacion të dobishëm për të gjithë përdoruesit, ndër ta aksionerë, kreditorë dhe investitorë, në vendin tonë sistemi i informacionit kontabël i njësive ekonomike prodhon informacion kontabël kryesisht për autoritetet tatimore. Motivimi i kontabilistëve për t u shërbyer me informacion përdoruesve të tjerë përveç autoriteteve tatimore është shumë i dobët sepse tregu i kapitalit është thuajse i pazhvilluar dhe roli i përdoruesve të tjerë të informacionit (aksionerë, kreditorë dhe investitorë) është mjaft i kufizuar. Për shumë profesionistë është ende i paqartë si dallimi ndërmjet kontabilitetit tatimor dhe kontabilitetit financiar, ashtu dhe vendi që ka secili në sistemin e informacionit kontabël të njësisë ekonomike. Rëndësia e informacionit kontabël në vendim-marrje nuk është kuptuar ende. As drejtuesit, as kontabilistët nuk e përdorin informacionin kontabël për të përmirësuar ecurinë e biznesit apo për marrjen e vendimeve më cilësore. Një analizë historike e rolit të kontabilitetit në sistemin financiar shqiptar, vë në dukje natyrën e mbyllur të sistemit aktual kontabël që nuk nxit paraqitjen dhe publikimin e informacionit dhe që priret të mbështesë kanalet private të informacionit. Palët kryesore financuese priren të kenë kërkesa të ulëta për informacion të publikuar pasi mbështeten kryesisht në kanalet private të informacionit. Në mungesë të një tregu të vërtetë kapitali, rregullat kontabël priren të

213 Ndikimi i kulturës në praktikën kontabël 213 jenë në shërbim të kontrollit të brendshëm të njësive ekonomike sesa në shërbim të tregut. Pa nënvlerësuar problemet e tjera, dy probleme të rëndësishme që ndeshen sot në kontabilitet janë: terminologjia kontabël dhe zhvillimi i profesionit. Problemi i terminologjisë u bë më i prekshëm gjatë procesit të përkthimit të standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit si dhe gjatë ndërtimit të 14 standardeve të para kombëtare të kontabilitetit. Mes specialistëve është i ndjeshëm dallimi lidhur me përdorimin e një terminologjie franceze apo anglo-saksone. Pavarësisht nga puna e bërë deri tani, ende nuk kemi një terminologji të përcaktuar standarde të termave në shqip. Trashëgimia nga e shkuara në këtë drejtim është e kufizuar. Kjo mund të justifikohet me përdorimin shumë të kufizuar (pothuajse vetëm statistikor) që kishte kontabiliteti në sistemin e mëparshëm. Fakt është që pa u zgjidhur në mënyrë institucionale ky problem do të vazhdojmë të endemi në rrëmujën dhe vështirësitë që krijon mungesa e standardit dhe preferencat e ndryshme kulturore të njërit apo tjetrit. Siç e theksojnë dhe specialistët e gjuhës (p.sh. Pasho 2005) mungesa e një procesi të qartë dhe transparent të pasurimit të terminologjisë shton pa vend sinoniminë, krijon pamjaftueshmëri artificiale emërtimesh dhe lë në përdorim terma të huaj që mund të zëvendësohen nga terma shqip ose shqipëron pa vend terma tashmë ndërkombëtarë. Kjo mungesë në kushtet aktuale përbën për profesionistët e fushës një rrezik të dyfishtë: nga njëra anë është dyzimi i terminologjisë kontabël ndërmjet asaj që mund të konsiderohet si terminologjia formale (e disponueshme vetëm brenda një rrethi të ngushtë dhe akademikëve) dhe asaj që mund të konsiderohet si terminologjia publike (e masës së profesionistëve larg akademisë). Nga ana tjetër sjell kufizim në përdorim dhe në territor të termave me pasoja dhe deformimin e kuptimit të tyre. Lidhur me zhvillimin e profesionit të kontabilistit mund te themi se megjithëse i ri, si profesion në vendin tonë ai mbart tiparet e përcaktuara nga sociologët lidhur me kredencialet dhe lëvizjen kolektive të një profesioni. Mund të themi se ekziston një ndarje e mjaftueshme e punës për të dalluar kontabilistët si një profesion dhe për t u mundësuar kontrollin në treg. Por siç e tregon dhe historia e vendeve më të zhvilluara konfliktet mes grupeve të ndryshme janë të pranishme në vitet formuese të një profesioni. Debati i vazhdueshëm mes shoqatave profesionale nuk duhet të na shqetësojë përsa kohë kjo është shprehje e qartë e interesave të anëtarëve të tyre. Shqetësues duhet të jetë niveli i përfaqësimit në këto shoqata dhe mungesa e transparencës në marrjen e vendimeve. Angazhimi në shoqatat profesionale duhet të shihet nga profesionistët si një e drejtë për të mbrojtur dhe rritur nivelin e profesionit dhe jo si një detyrim për t u përmbushur për marrjen e një dëshmie. Në vendet e zhvilluara ka qenë marrëdhënia mes shoqërive dhe tregjeve të kapitalit forca kryesore që ka udhëhequr kërkesën për informacion financiar dhe për pasojë ka ndikuar më shumë edhe zhvillimin e profesioneve me bazë kontabilitetin. Prandaj tregjet e kapitalit janë një domosdoshmëri për të mundësuar një zhvillim real dhe të pavarur të profesionit. Ndërhyrja e qeverisë në profesion nuk bën gjë tjetër vecse shton varësinë e profesionistëve, mbirregullon aktivitetin e tyre dhe krijon një mbrojtje artificiale të profesionit, e cila ka treguar se e dëmton imazhin e tij në treg. Krijimi i një infrastrukture të përshtatshme për funksionimin e tregjeve dhe të të drejtave të pronësisë do të ndihmonte realisht profesionin në këtë fazë.

214 214 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), Analiza e rezultateve Objekt i studimit tonë janë kontabilistët si profesionistë të lirë ose të punësuar pranë njësive private ose publike në pozicionin e tyre si hartues apo përdorues të informacionit financiar. Burimi kryesor i të dhënave janë të dhënat e mbledhura përmes pyetësorëve duke përdorur teknikën e përzier të mbledhjes së tyre. Baza ndihmëse e të dhënave janë rezultatet e punimeve që kanë përdorur dimensionin kulturor të Hofstede në realitetin shqiptar 5 dhe të vendeve fqinjë. Të dhënat e grumbulluara u analizuan dhe hipotezat u testuan duke përdorur paketën SPSS Të dhënat nga pjesa e dytë dhe e tretë e paketës së pyetësorëve iu nënshtruan fillimisht analizës së besueshmërisë (alpha e Cronbach-ut). Më pas u vijua me përllogaritjen e vlerave për dimensionet kulturore të Hofstede-s, bazuar në mesataret e përgjigjeve për pyetjet respektive. Të dhënat për përcaktimin e vlerave kontabël iu nënshtruan fillimisht analizës së faktorëve për të parë nivelin e faktorizimit të elementëve dhe më pas analizës përshkruese strukturore sipas gjinisë, moshës, punësimit, eksperiencave studimore jashtë vendit dhe anëtarësimit në shoqatat profesionale. Për të testuar rëndësinë e dallimeve të vrojtuara në analizën strukturore të të dhënave u përdor analiza multivariate e variancës, e cila mat dallimet mes dy ose më shumë variablave të varur metrikë bazuar në një grup variablash kategorikë të pavarur jometrikë. Në këtë analizë variablat e varur janë mesataret e përgjigjeve të dhëna për secilën pyetje përbërëse të vlerës kontabël përkatëse. Përmbledhtas, analiza e karakteristikave të grupit tregoi se shumica e grupit të testuar ka mbi 10 vjet eksperiencë pune, është e lidhur ngushtë me praktikën kontabël, aktive në karrierë dhe për pasojë mund të konsiderohet si një përfaqësuese e përshtatshme e këtij komuniteti. Gjithashtu duke qenë se vetëm një minorancë (vetëm 8.2%) ka eksperienca studimore më shumë se një vit jashtë vendit mund të gjykohet që vlerat kulturore që mbartin janë të lidhura ngushtë me kulturën shqiptare. Bazuar në analizën e të dhënave për dimensionet kulturore grupi i studiuar prej nesh rezultoi: me një shmangie të lartë të pasigurisë, me një individualizëm të ulët në mesatar, me një distancë ndaj fuqisë të ulët në mesatare, me një karakter më shumë femëror sesa mashkullor dhe me një orientim më shumë afatshkurtër sesa afatgjatë. Ndërsa rezultatet e pyetësorit mbi vlerat kontabël që mbizotërojnë praktikën kontabël në vendin tonë treguan se grupi i studiuar ka: preferencë për uniformitet, preferencë për fshehtësi, preferencë të moderuar për konservatorizëm dhe preferencë për profesionalizëm. 5 Shih Tukaj, E.Gj. (2006).

215 Ndikimi i kulturës në praktikën kontabël 215 Preferenca për uniformitet - Rezultatet treguan se mjedisi kontabël shqiptar manifeston një individualizëm dhe distancë ndaj fuqisë të ulët në mesatare dhe preferencë për uniformitet. Sipas teorisë së Gray-t kjo lidhje mund të argumentohet si vijon: kontabilistët në shoqëritë më pak individualiste janë më të prirur të pajtohen me rregullat e shkruara ose praktikat e zakonshme sepse kjo pajtueshmëri ruan harmoninë sociale dhe pakëson debatet e mundshme. Në shoqëritë me distancë të madhe ndaj fuqisë, qeveria është në krye të sistemit hierarkik në shoqëri dhe priret të forcojë zbatimin e rregullave uniforme në çështjet publike për të siguruar që politikat qeveritare zbatohen në mënyrë efektive. Nga ana tjetër njerëzit në shoqëritë me distancë të madhe ndaj fuqisë priren të respektojnë autoritetin dhe nuk synojnë të sfidojnë rregullat. Si pasojë rregullat kontabël do të zbatohen në mënyrë uniforme dhe kjo sjell si pasojë një uniformitet më të madh në praktikat e raportimit financiar mes njësive ekonomike si dhe brenda tyre në kohë. Në rastin e vendit tonë vlen më shumë argumenti i parë: përgjithësisht profesionistëve nuk u pëlqen të prishin status quo-në dhe uniformiteti duket se e garanton këtë gjë. Preferenca për fshehtësi - Sipas teorisë së Gray-t vlera kontabël e fshehtësisë lidhet negativisht me individualizmin dhe pozitivisht me distancën ndaj fuqisë dhe shmangien e pasigurisë. Rezultatet e studimit treguan se mjedisi kontabël shqiptar preferon fshehtësinë kundrejt transparencës. Kultura kolektive vë theksin në interesat e grupit dhe për këtë arsye nuk nxit dhënien e informacionit për përdoruesit e jashtëm. Fakt është që në shoqëritë me indeks të ulët të individualizmit mbizotërojnë bizneset familjare ose me pronësi të kufizuar në një numër shumë të vogël individësh të lidhur me njëri-tjetrin. Shoqëri të tilla që vënë theksin në lidhjet shoqërore shumë të ngushta dhe në një sistem hierarkik brenda shoqërisë, shkurajojnë sjelljet që mund të dëmtojnë mirëqenien e anëtarëve në nivelet e larta të hierarkisë me të cilët janë të lidhur ngushtë. Një kulturë e tillë nuk nxit dhënien e informacionit rreth shoqërisë tek përdoruesit e jashtëm në mënyrë që të mbrojë interesat e atyre që kanë pushtet në shoqëri: pronarit (familjes) ose shumicës së pronarëve. Në vendin tonë përqendrimi i pronësisë dhe mungesa e një tregu të vërtetë kapitali, bën që nxitësit për të dhënë informacion të jenë mjaft të ulët dhe preferenca për ta fshehur informacionin (si mbrojtje ndaj autoriteteve tatimore, ndaj konkurrencës dhe për të ruajtur status quo-në) të jetë e madhe. Preferencë e moderuar për konservatorizëm - Rezultatet e pytësorit treguan një preferencë të moderuar për konservatorizëm. Sipas Gray-t vlera kontabël e konservatorizmit është e lidhur negativisht me dimensionin kulturor të individualizmit dhe pozitivisht me shmangien e pasigurisë. Kjo sepse kontabilistët në shoqëritë kolektive, të cilat theksojnë vendimet dhe përgjegjësinë e grupit, mund të ngurrojnë të përdorin një trajtim kontabël që mund të sjellë një mbivlerësim të të ardhurave ose të vlerës së aktiveve nëse rezultati nuk është aq i mirë sa parashikohej sepse askush nuk dëshiron të marrë përgjegjësinë. Një qëndrim më konservator për çështje të cilat mbartin pasiguri priret të minimizojë humbjet e mundshme nëse do të ndodhë situata më e keqe. Si pasojë shoqëritë kolektive priren të ushqejnë një praktikë organizimi të punës relativisht më konservatore. Megjithë shmangien e lartë të pasigurisë që nënkupton një qëndrim kundër riskut dhe rezistencë ndaj sjelljeve dhe ideve të ndryshme, në mjedisin kontabël shqiptar ky rezultat i moderuar i vlerës kontabël të konservatorizmit mund të justifikohet më shumë me një dëshirë sesa një rezultat. Tranzicioni drejt standardeve ndaj të cilit është ekspozuar profesioni i kontabilistit mbart në vetvete më shumë optimizëm (një qëndrim

216 216 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 më pak konservator) krahasuar me rregullat ekzistuese dhe kjo mendojmë se ka influencuar përgjigjet e të anketuarve. Preferencë për profesionalizëm - Sipas kuadrit konceptual të Gray-t shoqëritë me individualizëm të ulët dhe distancë të lartë ndaj fuqisë priren të preferojnë kontroll statusor më të madh dhe më pak profesionalizëm në çështjet lidhur me autoritetin në kontabilitet. Kultura kolektive nxit kontabilistët që të veprojnë në interes të punëdhënësve të tyre ose të klientëve të tyre sesa të përdorin gjykimin e tyre profesional bazuar në rrethanat konkrete. Duke qenë se kjo sjell një raportim financiar dhe auditim jocilësor, nevojitet ndërhyrja e shtetit për të siguruar përgjegjshmërinë e veprimtarisë së njësive ekonomike dhe për të mbrojtur interesat e publikut. Kjo sjell rritjen e kontrollit statusor lidhur me autoritetin në kontabilitet. Analizat profesionale që përdoren zakonisht në një mjedis kontabël të vetërregulluar, mund të mos funksionojnë në një shoqëri kolektive sepse mund të dëmtojë marrëdhëniet shoqërore mes anëtarëve të komunitetit kontabël. Për më tepër duke qenë se shoqëritë me distancë të madhe të fuqisë e pranojnë rendin hierarkik ose shpërndarjen e pabarabartë të pushtetit në organizata, institucione dhe në shoqëri si një e tërë, pritet që shteti të luajë një rol patriarkal në çështjet publike, përfshirë praktikat lidhur me raportimin financiar. Duke qenë se mjedisi kontabël shqiptar manifeston një distancë të fuqisë dhe një individualizëm të ulët në mesatare, pritet që ky mjedis të ketë një qëndrim më të prirur drejt kontrollit statusor. Por rezultatet e studimit tonë tregojnë një preferencë të qartë për profesionalizëm. Ky rezultat mund të argumentohet më shumë me një qëndrim të dëshiruar të të anketuarve se sa një gjykim të qartë të tyre për pavarësi të profesionit. Fakt është që zhvillimi i shoqatave profesionale dhe roli i tyre në profesion është i kufizuar. Më parë kërkesat për mbajtjen e kontabilitetit dhe ndërtimin e pasqyrave financiare rregulloheshin nga legjislacioni në fuqi dhe mbikëqyreshin nga organet përkatëse shtetërore (ministria e financave, organet tatimore). Që prej 2008 këto kërkesa rregullohen nga ligji i ri përkatës dhe standardet kombëtare të kontabilitetit të cilat hartohen nga Këshilli Kombëtar i Kontabilitetit. Ky i fundit nuk është plotësisht i pavarur, si në përbërje ashtu dhe në financim. Pra mund të thuhet se shteti vazhdon të luajë një rol të rëndësishëm në profesionin e kontabilistit dhe praktikën kontabël. Për pasojë profesionalizmi si manifestim i pavarësisë së profesionit është më shumë një vlerë e dëshiruar sesa e pranishme. Si përfundim mund të themi se rezultatet e studimit tonë vërtetojnë tri nga katër hipotezat e Gray-t. Hipoteza e parë nuk vërtetohet pasi bazuar në të, një mjedis me individualizëm të ulët në mesatar dhe shmangie të lartë të pasigurisë (gjetjet tona) duhet të rezultonte me një profesionalizëm të ulët e parë kjo në këndvështrimin e pavarësisë dhe të vendimmarrjes së profesionit. Në mjedisin shqiptar ky profesion në kuptimin e vërtetë është i ri, në zhvillim me ritme të shpejta dhe preferenca për profesionalizëm është joshëse. Sa përkon kjo me realitetin praktik varet shumë nga niveli i gjykimit të grupit të testuar kundrejt popullatës së profesionit kontabël. 5. Përfundime dhe rekomandime Standardet kombëtare dhe ndërkombëtare të kontabilitetit, që kanë hyrë në fuqi në 2008, janë vetëm fillimi i një procesi të rëndësishëm transformimi të aktivitetit profesional të

217 Ndikimi i kulturës në praktikën kontabël 217 kontabilistëve. Kalimi nga një sistem kontabël i bazuar në rregulla dhe praktika relativisht më të ngurta në standardet e bazuara në parime është një ndryshim i rëndësishëm kulturor si për profesionin (e profesionistët) ashtu dhe për rregullatorët. Problemet që ndesh profesioni kontabël sot nuk janë të thjeshta dhe vështirësitë nuk duhet të minimizohen: Shumica e drejtuesve dhe kontabilistëve nuk e përdorin informacionin kontabël për të përmirësuar ecurinë e biznesit apo për marrjen e vendimeve më cilësore. Investitorët e jashtëm priren të jenë më pak të informuar dhe duket sikur në vendin tonë ata nuk janë pjesë e objektivit të drejtpërdrejtë të sistemit kontabël. Mungon një procesi i qartë dhe transparent i pasurimit dhe njehsimit të terminologjisë kontabël. Mungon transparenca, debati publik dhe përfshirja e të gjitha palëve të interesuara në procesin e ndërtimit të standardeve kombëtare. Shoqatat e profesionistëve janë krijuar relativisht vonë dhe roli i tyre në rregullimin e profesionit është ende i kufizuar. Kodet e etikës që mund të shërbejnë si kredenciale të vlerave të përbashkëta që mbart një profesion kanë një zhvillim modest në realitetin shqiptar. Vetëm përditësimi i kurrikulave universitare me zhvillimet më të fundit në nivel ndërkombëtar është i pamjaftueshëm. Është i nevojshëm një komunikim dhe bashkëpunim më i mirë e i vazhdueshëm mes akademisë dhe profesionit. Rezultatet e punimit paraqesin evidencë empirike të lidhjes që ekziston mes dimensioneve kulturore dhe vlerave kontabël që manifeston praktika aktuale në vendin tonë. Komentet lidhur me disa prej problemeve që ndeshen në praktikën tonë kontabël synojnë të tërheqin vëmendjen në këto çështje si themelore për zhvillimin e profesionit të kontabilistit në vendin tonë. Bazuar në sa më sipër mendojmë se: Hartuesit e politikave dhe Organizmat Rregullatorë duhet të mbajnë parasysh edhe ndikimin e kulturës gjatë procesit të ndërtimit të strategjive për zhvillimin e profesionit të kontabilistit. Ata duhet të kujdesen më shumë për krijimin e një infrastrukture të përshtatshme për funksionimin e tregjeve në përgjithësi dhe të pavarësisë së profesionit në veçanti. Profesionistët e Kontabilitetit duhet të mbajnë parasysh se zbatimi i suksesshëm i Standardeve do të kërkojë më shumë sesa njohjen e tyre. Zbatimi do të kërkojë ndryshime të rëndësishme në mënyrën e të menduarit dhe të punuarit të kontabilistëve dhe vetëm nëse realizohen këto ndryshime, standardet do të sjellin përmirësime në realitetin kontabël shqiptar. Edukatorët Kontabël, në përpjekjet për përmirësimin e edukimit, trajnimit dhe zhvillimit profesional të këtij profesioni duhet të mbajnë parasysh edhe ndikimin e kulturës, si një faktor që mund të pengojë ose lehtësojë pranimin e koncepteve dhe metodave të reja në kontabilitet. Misioni primar profesional i akademikëve të kontabilitetit (si edukatorë) është kontributi në ruajtjen e lidershipit në fushën e kërkimit kontabël, në mësimdhënie, në shërbime konsulence dhe në praktikën kontabël. Ndërtimi i qendrave të kërkimit shkencor për kontabilitetin, do të ndihmojë në rritjen e pavarësisë dhe cilësisë së profesionit dhe në ngushtimin e hendekut që ekziston në terminologjinë kontabël në përdorim.

218 218 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Literatura Baydoun, N. & Willett, R. (1995)- Cultural relevance of Western accounting systems in developing countries, ABACUS, vol. 31, no. 1, pp Chanchani, S. & Willet, R. (2004)- An empirical assessment of Gray s accounting value constructs, The International Journal of Accounting, vol. 39, pp Forum of Firms (2007)- Perspectives of the global application of IFRS, International Federation of Accountants, New York. Gray, S.J. (1988) Toward a theory of cultural influence on the development of accounting systems, Abacus, Vol 24, No 1: Hofstede, G. & Hofstede, G.J. (2005) Cultures and organisations: Software of the mind, 2nd edn, McGraw-Hill, New York. Hoque, Z. (2006)- Methodological issues in accounting research: theories and methods, Spriramus Press. Jaggi, B. & Low, P.Y. (2000)- Impact of culture, market forces, and legal system on financial disclosures, The International Journal of Accounting, vol. 35, no. 4, pp Pasho, H. (2005)- Terminologjia e ekonomisë në gjuhën shqipe: nga Rilindja deri në vitet '80 të shek XX, Akademia e Shkencave. Riahi-Belkaoui, A.(2004) Accounting theory -5 th edition, Thomson Learning. Tsakumis, G. T. (2007)- The Influence of Culture on Accountants' Application of Financial Reporting Rules, Abacus, Vol. 43, No. 1:

219 MATERIALITETI NË KONTEKSTIN E STANDARDIT TË RISHIKUAR TË AUDITIMIT Diana LAMANI 1 Abstract Materiality is one of the main concepts of auditing. There s no set of rules to be applied in all circumstances for its determination. It is a relative measure. Materiality normally depends on the size and nature of the item, which is mainly judged in particular circumstances of its omission or misstatement. According to the concept of materiality, some matters individually or in the aggregate, are important for the fair presentation of the financial statements taken as a whole. Assessing what is material is a matter of professional judgment in the audit mission. Therefore, materiality has been and continues to be one of the most controversial concepts and it often creates confusion among auditors. In recent years, international regulators and other professional bodies have expressed great concern about the misuse of materiality in auditing, with serious consequences on the information given to users of financial statements. As a result, the International Auditing and Assurance Standards Board (IAASB) reexamined their audit standards and commenced the Clarity Project in New Clarified International Standards on Auditing (ISAs) were issued in October 2009 and apply to audits of financial statements for periods ending on or after 15 December Significant changes are made in the standard that covers the audit materiality, IAS 320 Materiality in Planning and Performing an Audit. The purpose of this paper is to bring to the attention of professionals once again, the concept of materiality within the context of the revised and clarified audit standards, pointing out its qualitative aspect. Key words: audit materiality, performance materiality, clarified ISAs, material misstatement, professional judgment. Hyrje Gjykimi profesional konsiderohet si baza e auditimit. Në Parathënien (2006) e publikuar nga Bordi i Standardeve Ndërkombëtare të Auditimit dhe Sigurisë (IAASB) vihet në dukje se standardet janë të bazuara në parime dhe audituesi pritet të përdorë gjykimin profesional gjatë zbatimit të kërkesave të detyrueshme sipas rrethanave të caktuara. Në vitet e fundit, profesioni i auditimit, si të gjitha profesionet e tjera, ka parë dhe përjetuar gabimet në gjykim. Shumë vende të botës kanë qenë dëshmitarë të disa nga dështimeve më spektakolare të korporatave në histori. Këto dështime kanë qenë të evidentueshme për shkak të pasqyrave financiare me anomali materiale, të mashtrimit në shkallë të madhe, përfshirjes të nivelit më të lartë të drejtimit të njësisë ekonomike në këtë mashtrim dhe në disa prej këtyre rasteve është vënë në pikëpyetje pavarësia e audituesit. Arthur Andersen, një prej pesë firmave të mëdha (Big-5) të auditimit ka qenë audituesi i një sërë prej këtyre njësish ekonomike, duke përfshirë Enron, WorldCom dhe HIH Insurance. Pas këtyre skandaleve, firma pushoi aktivitetin e saj të auditimit në SHBA dhe në botë. Në përgjigje të këtyre dështimeve, gjatë viteve të fundit janë bërë ndryshime në fushën e auditimit. IAASB ka qenë aktiv në zhvillimin e standardeve të reja të auditimit (të quajtura SNA-të e sqaruara që kanë hyrë në fuqi për auditimet e pasqyrave financiare të periudhave që kanë filluar me datën 15 dhjetor 2009 e në vijim) dhe në rritjen e pavarësisë dhe forcimin e procedurave të kontrollit të cilësisë në nivel ndërkombëtar. 1 Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës diana_lamani@yahoo.com

220 220 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Reagime të tilla janë ndjerë edhe në realitetin tonë praktik që kanë çuar në ndërmarrjen e veprimeve për përmirësimin e legjislacionit, rritjen e pavarësisë së audituesit dhe cilësinë e auditimit. Si një nga çështjet e rëndësishme të gjykimit profesional në misionin e auditimit, materialiteti ka qenë dhe vazhdon të jetë një nga konceptet më të debatueshëm dhe që shpesh herë krijon edhe konfuzion. Qëllimi i këtij artikulli është për të sjellë edhe një herë në vëmendje të profesionistëve këtë koncept të rëndësishëm në kontekstin e standardeve të reja. Materialiteti i përgjithshëm dhe materialiteti i performancës Materialiteti luan një rol kryesor në përcaktimin e rëndësisë së informacionit që iu jepet përdoruesve të pasqyrave financiare. Udhëzimet e nxjerra nga organet përkatëse që kanë të bëjnë me hartimin e standardeve vënë në dukje se përcaktimi i materialitetit në auditim është kryesisht një çështje e gjykimit profesional. Pra, audituesi e përcakton materialitetin në bazë të perceptimit të tij për nevojat e përdoruesve të pasqyrave financiare. Për të kuptuar në ç mënyrë çdo pjesë e informacionit mund të ndikojë në procesin e vendimmarrjes së një investitori (aktual apo potencial), kreditori, apo huadhënësi, një auditues duhet të parashikojë përdoruesit e mundshëm të informacionit si dhe gamën e vendimeve që ata mund të marrin. Në vitet e fundit, Federata Ndërkombëtare e Kontabilistëve (IFAC) dhe organet e tjera profesionale kanë shprehur një shqetësim të madh në lidhje me keqpërdorimin e materialitetit në auditim, me pasoja serioze në informacionin që u jepet përdoruesve. Në vitin 2004, IFAC ndërmori rishikimin e SNA 320, gjë që çoi në propozimin e dy standardeve të veçanta: nga njëra anë, SNA 320 "Materialiteti në planifikimin dhe kryerjen e një auditimi" (i rishikuar dhe i rihartuar) dhe në anën tjetër, standardi i ri SNA 450 "Vlerësimi i anomalive të identifikuara gjatë auditimit". SNA 450 paraqet në mënyrë të qartë faktorët cilësorë që lidhen me materialitetin dhe ndihmon audituesit të vlerësojnë siç duhet rëndësinë e gjetjeve të tyre që janë nën nivelin e këtij pragu. Në dallim nga standardi i mëparshëm, në standardin e rishikuar, ka një trajtim të ri të konceptit të materialitetit duke përdorur si bazë referimi kuadrot e raportimit financiar për përgatitjen dhe paraqitjen e pasqyrave financiare. Në mungesë të këtij kuadri kërkohet që audituesit të përcaktojnë materialitetin duke iu referuar një sërë kërkesave sqaruese në standard që shpjegojnë se: Anomalitë, duke përfshirë edhe mungesat, konsiderohen të jenë materiale në qoftë se ato, individualisht ose së bashku, në mënyrë të arsyeshme pritet të ndikojnë në vendimet ekonomike që merren nga ana e përdoruesve bazuar në pasqyrat financiare; Gjykimet në lidhje me materialitetin bëhen sipas rrethanave përkatëse, dhe ndikohen nga madhësia apo natyra e një anomalie, apo nga një kombinim i të dyjave, dhe Gjykimet në lidhje me çështjet që janë materiale për përdoruesit e pasqyrave financiare bazohen në nevojat e përbashkëta për informacion financiar të përdoruesve si një grup. Nuk merret parasysh efekti i mundshëm i anomalive për përdoruesit individualë të veçantë, nevojat e të cilëve janë krejt të ndryshme.

221 Materialiteti në kontekstin e standardit të rishikuar të auditimit 221 Materialiteti është llogaritur gjithmonë nga audituesit në fazën e planifikimit të auditimit, dhe po kështu do të veprohet edhe në bazë të standardit të rishikuar. Është e rëndësishme të kuptohet se materialiteti i llogaritur në fazën e planifikimit të auditimit jo domosdoshmërisht, mund të mbetet i pandryshuar gjatë gjithë rrjedhës së auditimit. Në të vërtetë gjatë kryerjes së auditimit mund të zbulohen çështje të cilat mund të kërkojnë nga audituesit që të rishikojnë nivelin fillestar të materialitetit. Me zbatimin e dy standardeve të reja të lartpërmendura, tashmë futet edhe një përkufizim i ri, ai i materialitetit të performancës. SNA 320 i ri e përcakton materialitetin e performancës, si: shuma ose shumat e përcaktuara nga audituesi, më të vogla se materialiteti për pasqyrat financiare në tërësi, për të zvogëluar në një nivel të ulët të përshtatshëm probabilitetin që totali i anomalive të korrigjuara dhe të pakorrigjuara të tejkalojë materialitetin për pasqyrat financiare në tërësi. Standardi i ri njeh që mund të ketë edhe raste ku klasa të caktuara transaksionesh, teprica llogarish ose informacione shpjeguese mund të preken nga anomalitë të cilat janë poshtë nivelit të materialitetit për pasqyrat financiare në tërësi, por që mund të ndikojnë në vendimet e përdoruesve të këtyre pasqyrave financiare, pavarësisht nga fakti se ato janë më poshtë materialitetit - ky është rasti ku duhet të zbatohet materialiteti i performancës. Në mënyrë të veçantë, SNA 320 kërkon që materialiteti i performancës të zbatohet në fusha të tilla si transaksionet me palët e lidhura dhe shpërblimi i drejtorëve. Megjithatë, SNA i sqaruar kërkon që materialiteti i performancës të zbatohet në zonat e pasqyrave financiare, informacioni në të cilat mund të pritet në mënyrë të arsyeshme të ndikojë në vendimet ekonomike të përdoruesve. Materialiteti i performancës do të jetë një shifër më e ulët se materialiteti i përgjithshëm i punës dhe në përcaktimin e tij do të merret në konsideratë rreziku i përgjithshëm dhe rreziqet specifike që lidhen me klientin - për shembull, duhen marrë parasysh gabimet e kaluara të pakorrigjuara dhe probabiliteti se ekzistojnë gabime të pazbuluara. Në standard nuk jepet ndonjë udhëzim se sa më i ulët duhet të jetë materialiteti i performancës në krahasim me materialitetin e përgjithshëm, meqë ai pritet të jetë një çështje e gjykimit nga ana e audituesit në bazë të rreziqeve të vlerësuara. Përcaktimi i një shume të përshtatshme për materialitetin e performancës siguron që do kryhet më shumë punë duke rritur mundësinë që anomalitë (nëse ato ekzistojnë) të identifikohen. Për shembull, në qoftë se materialiteti i përgjithshëm është 1000 Є dhe procedurat e auditimit janë planifikuar për të zbuluar të gjitha gabimet më të mëdha se 1000 Є, është mjaft e mundur që një gabim, të themi, 400 Є do të shkojë pa u vënë re. Nëse kanë ekzistuar tre gabime të tilla, që arrijnë në 1200 Є, pasqyrat financiare janë paraqitur me anomali materiale. Megjithatë, nëse materialiteti i performancës do të vendosej në 600 Є, do të kishte më shumë gjasa që së paku një ose të gjitha gabimet prej 400 Є të zbuloheshin. Edhe në qoftë se vetëm një nga tre gabimet identifikohet dhe korrigjohet, gabimet e mbetura për 800 Є do të ishin më pak se materialiteti i përgjithshëm, ndaj dhe pasqyrat financiare në tërësi nuk do të paraqiteshin me anomali materiale. Në ushtrimin e gjykimit profesional për të përcaktuar materialitetin e performancës, audituesi duhet të bazohet në faktorët që trajtojnë rrezikun e auditimit si: njohja prej tij e njësisë ekonomike; përvoja që ka përftuar në auditimet e mëparshme; natyra dhe shtrirja

222 222 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 e anomalive të identifikuara në auditimet e vitit të kaluar; pritshmëritë që ka për vitin aktual. Aspekti cilësor kundrejt atij sasior Ka mjaft raste të përmendura nga literatura botërore, por edhe nga vetë përvoja e realitetit shqiptar, që edhe auditimi që pretendohet të jetë kryer më së miri, duke zbatuar me rigorozitet standardet përkatëse të tij, nuk arrin të zbulojë mashtrimin material në pasqyrat financiare, veçanërisht kur vetë drejtimi ka bërë çmos për ta mbuluar atë. Bell et al. (2005) thekson se edhe pse audituesit ushtrojnë skepticizëm profesional në një përpjekje për të zbutur rrezikun se janë mashtruar, gjithmonë do të ketë një rrezik të mbetur të anomalive materiale për shkak të mashtrimit... Me rritjen e shkallës së kompleksitetit në standardet e kontabilitetit, këto gjykime janë duke u bërë edhe më të vështira për audituesit. Në fakt, SNA-të e reja, të sqaruara, konfirmojnë se fokusi kryesor i punës së një angazhimi në auditim duhet të jetë adoptimi i një metode të bazuar në rrezik që kërkon ushtrimin e gjykimit profesional dhe të skepticizmit profesional gjatë gjithë auditimit. Vendimi për të përcaktuar materialitetin përbën një nga vendimet më themelore që kërkon një gjykim profesional. Ky është një vendim shumë-faktorësh që përfshin si aspektet sasiore dhe ato cilësore. Në qoftë se vendoset një nivel materialiteti i gabuar kjo do të ndikojë në efiçencën dhe efektivitetin e auditimit. Shqetësimi më i madh audituesve është mundësia që procedurat e auditimit të mos arrijnë të zbulojnë një anomali materiale, mungesën ose mosdhënien e informacioneve shpjeguese (rreziku i moszbulimit), duke bërë që audituesi të jetë i ekspozuar ndaj rrezikut të shprehjes së një opinioni të papërshtatshëm (rreziku i auditimit) në lidhje me auditimin e pasqyrave financiare. Në standard nuk përshkruhet ndonjë metodologji e veçantë, ose nuk sugjerohet një formulë, që duhet të zbatohet për përcaktimin e materialitetit, por jepen udhëzime për përdorimin e bazave të mundshme, të tilla si të ardhurat totale, fitimi bruto, shpenzimet totale dhe totali i kapitalit, që duhet të mbahen parasysh gjatë ushtrimit të gjykimit profesional për të arritur në nivel të përshtatshëm të materialitetit. Ndonëse standardi nuk kërkon qartazi që materialiteti të shprehet në mënyrë sasiore, audituesit kur gjykojnë në lidhje me të, në përgjithësi preferojnë të kenë një shifër. Shprehja në mënyrë sasiore është një lloj komoditeti veçanërisht për ata që janë mësuar me shifrat. Metodat sasiore që i ndihmojnë audituesit për të bërë gjykimin paraprak në lidhje me materialitetin zakonisht mund të klasifikohen në një nga katër kategoritë e mëposhtme: Rregullat unike Rregullat e ndryshueshme ose sipas madhësisë Metodat mesatare ose të përziera Metodat e formulave Rregullat unike (quhen ndryshe edhe "rregullat praktike") përdorin një variabël të vetëm financiar për llogaritjen e materialitetit. Në mënyrë tipike, si një çështje e politikave, një firmë audituese ofron tre ose katër rregulla të tillë dhe e lejon audituesin në një auditim

223 Materialiteti në kontekstin e standardit të rishikuar të auditimit 223 individual të zgjedhë rregullin më të përshtatshem. Shembuj të mundshëm janë: 5% të të ardhurave para tatimit; 1/2% të totalit të aktiveve; 1% të kapitalit neto dhe 1/2% e të ardhurave totale. Rregullat e ndryshueshëm ose sipas madhësisë janë të ngjashëm me rregullat unike, por ato ndryshojnë në aspektin se sigurojnë një gamë nivelesh të ndryshme të materialitetit për njësitë ekonomike të madhësive të ndryshme. Pra, veprohet njësoj si në rastin e një rregulli unik, ku një auditues do të duhet të bëjë një vlerësim të faktorëve cilësorë që të ketë mundësi të përcaktojë nivelin e materialitetit që do të zgjedhë brenda kufijve të përshtatshëm. Metoda mesatare ose e përzierë zakonisht ka të bëjë me marrjen e katër ose pesë rregullave të veçanta dhe u përcaktohet mesatarja. Metoda e formulave ka të bëjë me përdorimin e një formule matematikore që është përcaktuar nga një analizë statistikore e një kampioni të zgjedhur nga njësitë ekonomike. Formula më e njohur është përdorur nga KPMG, ndonëse ka shumë të tjera në literaturën e auditimit. Versioni i 1998 s i kësaj formule është: Materialitetit = 1,84 herë *(Vlera më e lartë e aktiveve ose e të ardhurave). Ndër metodat e lartpërmendura, më e përdorura për përcaktimin e kufijve numerikë të materialitetit është e ashtuquajtura metoda e 5%-shit të të ardhurave para tatimit. Një auditues e përdor madhësinë e gjetur si kufi për të përcaktuar nëse një anomali duhet të raportohet apo jo. Në fakt, historikisht gjatë zhvillimit të profesionit të auditimit është konstatuar që në rrethana të caktuara këto madhësi sasiore mund të jenë të pavlefshme. Për shembull, a do të konsiderohej një anomali që është në nivelin 2% si anomali jomateriale, nëse ajo ka si shkak mashtrimin e bërë nga drejtimi? Përgjigjja do të ishte që nuk mund të ketë mashtrim "të parëndësishëm", aq më tepër kur është kryer nga drejtuesit e lartë. Sipas Kranacher (2007), aspektet cilësore të një anomalie nuk mund të mos merren parasysh apo të anashkalohen për arsyen e thjeshtë se ato nuk mund të shprehen në formë sasiore. Çështjet që qëndrojnë prapa shifrave shpesh na tregojnë më shumë se vetë shifrat. Nëse audituesit i injorojnë këto fakte, nëse e lënë mënjanë gjykimin e tyre profesional, për këtë ata duhet të mbajnë përgjegjësi. Dokumentimi i materialitetit dhe deklarimi i tij Meqë shumat e materialitetit janë të bazuara në gjykimin profesional të audituesit, në mënyrë të veçantë, sipas standardit është e nevojshme që shumat dhe faktorët e përfshirë në përcaktimin e materialitetit në nivele të ndryshme, të dokumentohen në mënyrën e duhur. Një gjë e tillë duhet të bëhet si gjatë fazës së planifikimit, kur merren vendimet përsa i përket shtrirjes së punës audituese që kërkohet të kryhet, ashtu dhe gjatë auditimit, kur bazuar në faktet e auditimit, mund të kërkohet të rishikohet si materialiteti i përgjithshëm, edhe materialiteti i performancës për klasa të veçanta të transaksioneve, të tepricave të llogarive ose të shënimeve shpjeguese. Nga eksperienca aktuale e audituesve në vendin tonë është bërë normë dokumentimi i materialitetit në fazën e planifikimit. Me shpalljen nga IEKA të zbatimit të këtyre standardeve të sqaruara, audituesi do të duhet të dokumentojë në fletët e punës nivelet e materialitetit dhe mënyrën se si e ka përcaktuar në nivel pasqyrash financiare në tërësi dhe për klasat e transaksioneve, tepricat e llogarive ose informacionet shpjeguese.

224 224 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Rezultati përfundimtar i një auditimi të pasqyrave financiare është raporti i audituesit.vlerësimi i materialitetit është i rëndësishëm që audituesi të formojë një opinion nëse pasqyrat financiare japin një pamje të vërtetë dhe të drejtë të pozicionit financiar të njësisë ekonomike. Aarens et al. (2006), shprehet se në dhënien e opinionit nga audituesi ndikojnë tre nivele të materialitetit: Niveli 1: Shumat janë materiale. Nëse shumat e pazbuluara nuk pritet të ndikojnë në vendimet e një përdoruesi të arsyeshëm, atëherë ato konsiderohen të jenë jomateriale dhe jepet një opinion i pamodifikuar. Niveli 2:Shumat janë materiale, por nuk prekin pasqyrat financiare në tërësi. Në një rast të tillë, anomalitë janë mjaft materiale për të patur ndikim në vendimet e përdoruesit; megjithatë pasqyrat financiare për qëllim të përgjithshëm vazhdojnë të japin një pamje të vërtetë dhe të drejtë. Një situatë e tillë kërkon një shmangie nga një raport i pamodifikuar, prandaj audituesi duhet të sigurojë se janë vlerësuar të gjitha efektet e anomalive në pasqyrat financiare. Në këto rrethana është i përshtatshëm një opinion i modifikuar me përjashtim të. Niveli 3: Shumat janë tepër materiale dhe të përhapura. Ky është niveli më i lartë i materialitetit, ku anomalitë janë aq materiale, saqë nuk mund të thuhet se pasqyrat financiare japin një pamje të vërtetë dhe të drejtë. Si rezultat, përdoruesit mund të marrin vendime të gabuara në qoftë se ata mbështeten në pasqyrat financiare. Në varësi të rrethanave ekzistuese, audituesi duhet të refuzojë të japë një opinion. Edhe pse teorikisht është tepër i qartë ndikimi që ka materialiteti në dhënien e opinionit, në praktikë është shumë kompleks dhe varet tërësisht nga gjykimi profesional i audituesit përderisa nuk ka rregulla të përcaktuara mbi llojin e raportit që duhet të lëshohet në çfarëdo situate. Nga disa studiues që kanë trajtuar problemin e materialitetit në ushtrimin e profesionit të auditimit, është konsideruar e nevojshme që përdoruesit e pasqyrave financiare të informohen në lidhje me materialitetin. Megjithatë, tek vetë audituesit ekziston mentaliteti që të jepet pak informacion në lidhje me materialitetin, sepse ai shërben më tepër për të përcaktuar shtrirjen e punës së tyre audituese, dhe vështirë se perceptohet drejt nga përdoruesit. Shumica e tyre janë të bindur se përdoruesit e pasqyrave financiare nuk arrijnë ta kuptojnë një informacion të tillë dhe madje mund të shkaktohet konfuzion tek ata (përdoruesit) përse përdoren nivele të ndryshme materialiteti për klientë të ndryshëm. Dhënia e informacioneve shpjeguese për kufijtë e materialitetit jep një pasqyrë të rëndësishme në lidhje me gjykimin e përdorur nga audituesit dhe qëllimin e testimit të auditimit. Kjo përbën avantazh për audituesin, sepse e përjashton atë nga përgjegjësia për anomalitë e pazbuluara nën nivelin e materialitetit të deklaruar. Pra,deri në një farë mase dhënia e informacionit për materialitetin krijon një siguri për audituesin ndaj çdo procesi ligjor, përderisa duket sikur ai jep siguri absolute deri në nivelin e shpallur të materialitetit. Kjo bën që tek përdoruesit e pasqyrave financiare të krijohet një shkallë sigurie e rreme, përderisa natyra e metodologjisë së auditimit lejon të arrihet siguria e arsyeshme, dhe jo ajo absolute. Megjithatë,dhënia e informacionit për materialitetin do të ishte shumë i vlefshëm për përdoruesit, sepse do t u jepte atyre një kuptim të nivelit të besueshmërisë dhe saktësisë

225 Materialiteti në kontekstin e standardit të rishikuar të auditimit 225 që ata mund të presin nga shifrat në pasqyrat financiare. Por, standardi në këtë aspekt nuk ka kërkesa të përcaktuara, ndaj dhe pritet që edhe deklarimi i materialitetit të jetë çështje e gjykimit të audituesit në respektim të kërkesave për transparencë dhe për cilësi. Konkluzione Rishikimi që i është bërë standardit SNA 320 ka bërë që ai të jetë më normativ me kërkesa të reja dhe të shtuara në krahasim me variantin e mëparshëm. Në këtë standard të sqaruar është shtuar një përkufizim i ri që lidhet me materialitetin e performancës, por që në të vërtetë nuk është një koncept i ri. Materialiteti i performancës është thjesht një nivel më i ulët materialiteti se sa materialiteti i përgjithshëm (ose materialiteti specifik) që e lejon audituesin të ketë një kufi për anomalitë e pazbuluara. Audituesit i duhet të ushtrojë gjykimin profesional në lidhje me përcaktimin e performancës së materialitetit, sikurse edhe për materialitetin e përgjithshëm gjatë kryerjes së auditimit duke marrë në konsideratë faktorët sasiorë dhe cilësorë. Në mungesë të udhëzimeve formale se si të zbatohen në praktikë këto koncepte të trajtuara në standardet përkatëse të auditimit, gjykimi i drejtë për to përbën një kusht të rëndësishëm për kryerjen e auditimit me efektivitet dhe efiçencë. Të mos harrojmë se auditimi është një art dhe jo shkencë, prandaj gjykimi profesional është një aspekt i rëndësishëm i punës së profesionistëve të kësaj fushe. Literatura Arens, A.A, Elder, R.J, and Beasley, M.S. (2006) Auditing and Assuarance Services: An integrated Approach. New Jersey:Pearson Education. Bell, T.B, Peecher, M E & Solomon, I 2005, The 21st Century Public Company Audit: Conceptual Elements of KPMG s Global Audit Methodology, KPMG LLP. International Federation of Accountants (IFAC), International Standard on Auditing 320 Materiality in planning and performing an audit, i disponueshëm në: International Federation of Accountants (IFAC), International Standard on Auditing 450 Evaluation of misstatements identified during the audit, i disponueshëm në: Kranacher, M. (2007), Determining materiality: relativity and professional judgement, The CPA Journal, Vol. 77 No. 8, p. 80.

226

227 LUFTA VALUTORE Stela PAJA 1, Prof. Dr. Georg STADTMANN 2 Abstract Currently, the term currency war is on the agenda of many international organizations and governments. Several factors that affected the international competitiveness of nations as well as their wealth position fueled this discussion. We use the BigMac index as a proxy for the international competitiveness. The comparison between the US and China reveals a strong undervaluation of the Chinese currency against the USD. Nevertheless, the recent loosing of the American monetary policy might also cause negative effects for China: Due to the fact that the exchange rate is unilaterally fixed, changes of the nominal exchange rate will not play a major role. Instead, we focus on the implications of a higher American inflation rate on the wealth position of China as well as the impact of the American inflation rate on the Chinese counterpart (imported inflation). Due to low interest policy of the US, some emerging countries suffer from a deterioration of their competitiveness due to an appreciation of their currencies. Under consideration of this background it is understandable why a Brazilian politician started the discussion about a war of currencies and why capital controls were implemented. Afterwards, we discuss in depth the position of Albania in this war of currencies. Key Words: Depreciation, Competitiveness, Central Bank Intervention 1. Hyrje Ministri Brazilian i Financave Guido Mantega,ishte i pari që përdori termin e frikshëm, atë që të gjithë i druheshin, termin e luftës valutore 3. Në qoftë se duam të kuptojmë luftën ndërmjet valutave, politikat themelore monetare dhe të kurseve të këmbimit,nuk duhet të marrim në konsiderate vetëm aktoret kryesorësic janëusa dhe Kina,por duhet tëpërfshimë edhe pozicionin e vendeve të tjera si Brazili, Zvicëra, ose Shqipëria. 2. Analiza e konkurencës relative ndërmjet USA dhe Kinës Të dhënat aktuale të Index-it Big Mac 4, të paraqitura nga revista The Economist, tregojnëmarrëdhënietmidis çmimeve të të njëjtit mall në dy vende të ndryshme të cilat janë si më poshtë: Çmimi i një Big Mac në Kinë kushton 13,2 RMB dhe i një Big Mac në Amerikë kushton 3,73 $. Duke marrë parasysh normën bazë të këmbimit valutor 6,78 RMB/$, një Big Mac në Kinë kushton 1,95 $. 1 University of Southern Denmark, Department of Business and Economics, Finance, Campusvej 55, 5230 Odense M, Denmark 2 University of Southern Denmark, Department of Business and Economics, Campusvej 55, 5230 Odense M, Denmark, and Europa-Universität Viadrina, Lehrstuhlfür Volkswirtschaftslehre, insb. Makroökonomik, Postfach 1786, Frankfurt (Oder), Germany, Tel , Stadtmann@europa-uni.de 3 Ohanian/Kaelble Bic Mac Index i publikuar nga revista The economist është një mënyrë informale për të krahasuar në se monedhat e vendeve të ndryshme janë në nivelin e tyre të saktë apojo. Bazohet në teorinë e Barazisë së Fuqisë Blerëse PPP (purchasing-power parity), sipas të cilës kurset e këmbimit në vende të ndryshme duhet të lëvizin në drejtim të tillë që çmimet e mallrave dhe shërbimeve të njëjta në vende të ndryshme të jenë të barabarta

228 228 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 Ndoshta dikush do të pyeste natyrshëm: Po, edhe? Big Mac nuk është një mall i tregtueshëm. Askush nuk do blinte një Big Mac të ftohtë në New York, i cili do të prodhohej në Kinë e do të tregtohej në ShBA. Por në qoftëse do bënim një shikim më të detajuar do vinim re që cmimet e një Big Mac në Kinë dhe një Big Mac në Amerikë influencohen nga çmimi i faktorëve të prodhimit si, çmimi i punës, tokës dhe kapitalit. E gjitha kjo sepse: Punëtorët janë të punësuar në restorantet e McDonalds për të prodhuar dhe për të shitur ushqim Toka në të cilën është ndërtuar restoranti ndoshta është blerëoseështë marr me qera Makineritë janë të nevojshme për të prodhuarpatate të skuqura Rrjedhimisht mund të themi që çmimi i një Big Mac mund të interpretohet si indeks cmimi agregat. Ky arsyetim nënkupton se të njëjta faktorë, të cilët ndikojnë në çmimin e një BigMac do të ndiojnë në çmimin e mallrave të tjerë. Pra nëse Kina është konkuruese në prodhimin e BigMac, ajo do të jetë konkuruese në shumë fusha të tjera të industrisë. Ky faktor manifestohet në mënyrë absolute duke rezultuar në një vlerë pozitive më të madhe se mbi vlerën nominale të llogarisë rrjedhëse të Kinës, do të thotë një suficit, ndërkohë që SHBA ka në një deficit të llogarisë korente 5. Deficiti i llogarisë korente amerikane duhet të financohet nga emëtimi i letrave me vlerë të SHBA-së. Borxhi Amerikan krahasuar me pjesën tjetër të botës rritet gjithnjë e më shumë, ndërkohë që kinezet rrisin të ardhurat e tyre. Vendi Big-Mac Cmimet në monedhën vendase Big-Mac Cmimet në U.S. dollars USA $ 3,73 3,73 PPP U.S. dollars Kursi aktual i këmbimit te dollarit ( ) Zhvlerësimi (- )/vlerësimi(+) kundrejt dollarit, % Brazil Real 8,71 4,91 2,33 1, China RMB 13,2 1,95 3,54 6,78-48 Denmark DK 28,5 4,90 7,63 5, Euro area 3,38 4,33 1,10 1, Russia Rouble 71,0 2,33 19,0 30,4-38 Shqipëria Lek 150 1,43 40,21 104,79-62 The Economist (2010), Tabela. 1 Por si do te ishte nje kurs kembimi i sakte ne kushtet e ekuilibrit?me nje kurs kembimi ne nivelin 13,2 RMB / 3,73 $ = 3,54 RMB/$,cmimi i nje Big Mac ne Kine do te barazohej me çmimine e njëbig Mac në Amerikë dhe Ligji i Një Çmimi (Law Of One Price = LoP) do te funksiononte. 5 BMF 2009.

229 Lufta Valutore 229 Ne krahasim me kursin aktual te kembimit 6,78 RMB/$ bazuar ne ekuilibrin e LoP, kursi i kembimit prej 3,54 RMB / $ tregon qe monedha RMB peson nje zhvleresim prej (3,54 6,78) / 6,78 = 48 %. Ne periudhen midis 2005 dhe 2008 monedha RMB pati nje rritje (shiko Figuren 1). Ky zhvillim u ndal befas ne vitin 2008, direkt pas falimentimit te Lehman Brothers. Kjo beri qe Kina te kaloi serish në një sistem fiks të kursit te këmbimit si pasojë e krizave financiare. 3. Efektet e politikës monetare e liberale, midis U.S. dhe marrëdhënieve me Kinën Blerja e bonove të qeverisë amerikane nga Rezerva Federale krijoi një rritje monetare prej 600 billion $ 6.Me ketë vendim në Rezervat Federale të Amerikësu krijuan pakënaqësi në qeverinë Kineze. Shkaqe pakënaqësie shpesh ka qenë edhe zhvlerësimi i dollarit i cili ka rezultuar me përmirësim të konkurencës amerikane. Gjithsesi kjo nuk mund të jetë arsyeja, sepse psh në rastin e vlerësimit të dollarit kundrejt euros kursi i këmbimit ndaj Rembinbit kinez është fiks ende. Fig. 1. Luhatjet ne kursin e kembimit RBM/$ Pra atëherë nga vjen kjo pakënaqësi? Për ta kuptuar këtë duhet të shikojmë ndikimin e politikës monetare të nxitur nga çmimet e mallrave Një rritje në bazën monetare në rastin kur shumimi i parasëështë konstant, shkakton zgjerim të ofertës së parasë. Nëse shpejtësia e qarkullimit të parave është konstante, impulsi monetar do të çojë në një periudhë afatmesme në një rritje të çmimeve (modeli AS/AD, neutralitetin e parave, ndarjen klasike). Prandaj inflacioni në US mund të ketë një rritje shumë të madhe. Por pse kjo duhet të shqetësoje kinezët? Për t i dhënë përgjigje kësaj pyetje duhet të merren në konsideratë të pakten 2 aspekte; 1. Kinezët mbajnë letra me vlerë amerikane në dollar. P.sh. me çmimin 1$ për një cokollatë kinezët mund të marrin 100 cokollata për 100$ bono. Në rast se inflacioni në Amerikë rritet dyfish kjo do të shkaktonte një rritje prej 2$ për cokollatë. Kjo do të thotë që ata do të merrnin vetëm 50 cokollata kur do të 6 Quantitative easing II

230 230 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 tregonin bonot e tyre me vlerë 100$.Vlera reale e këtyre letrave me vlerë do të zhdukej sa hap a mbyll sytë. 2. Në rastin e një sistemi me kurse fikse këmbimi duhet marrë në konsideratë inflacioni i importuar 7. Për shkak të sistemit fiks të kursit të këmbimit kinezët duhet të blejnë dollarë në një treg të huaj këmbimi, çka do të shkaktone një rritje në rezervat e tyre. Kjo tregon qënë fillim se oferta monetare në Kinë do ketë rritje. Atëherë çfarë mund të shkaktonte një nxitje të inflacionit në Kinë? Një mundësi për të neutralizuar efektin mbi ofertën e parasë është zvogëlimi i komponentit të brendshëm të ofertës së parasë; Banka Qëndrore kineze do të duhet të shesë në kuadër të operacioneve n tregun e hapur bono kineze për të mbledhur para ekstra përsëri. Lind pyetja; a janë kinezët të mërzitur apo me të vërtetë te pakënaqur? Ata janë me të vërtetë të pakënaqur: Kjo mund të shihet për shembull, sepse agjensia vlerësuese kineze përpara samitit të G20 në nëntor 2010 ka ulur letrat me vlerë të qeverisë amerikane nga AA me A + 8. Duke patur parasysh faktin që Kina zotëron një masë të madhe të letrave me vlerë të Amerikës, ata goditën vetveten. Kjo bën që Kina të jetë shumë e zemëruar për këtë arsye. Por si është situata tani, sepse në këtë kuadër duket që Kina do të jetë e humbur por që pas anëtarësimit të saj në OBT në Dhjetor të vitit 2010 duhet parë ana tjetër e medaljes. Anëtarësimi i saj u shoqërua me njërritje të madhe të eksporteve të saj në USA dhe Europë dhe përmirësimi i marrëdhënieve psh me Rusinë dhe shtrirja e saj në vende si Afrika, Indi, Amerikë Latine si dhe bashkëpunimi me vendet e Unionit ASEAN solli sërish acarimin e gjëndjes midis këtyre dy vendeve. Si rezultat i kësaj politike mallrat amerikane u nënvleftësuan duke shkaktuar pasoja të rënda për situatën ekonomike në vend. Por në qoftë se vende të tjera vazhdojnë këtë lloj politike duke mbajtur vlera të ulta të valutave të tyre, atëherë lufta valutore do shtrihet gjerësisht dhe pasojat ekonomike do të jenë kolosale. 4. Efektet e politikës monetare e liberale, midis U.S. dhe marrëdhënieve me Shqipërinë Përsëri analiza jonë do bazohet në indeksin Big Mac për të studiuar marrëdhëniet e konkurencës: Një BigMac në Shqipëri kushton 150 Lek ose1,43$. Megjithatë, një Big Mac në Amerikë, kushton vetëm 3,73$. Por si do të ishte një ekuilibër "i drejtë" dhe sa do të ishte kursi i këmbimit duke u bazuar në çmimin e një malli të njëjtë, i cili tregëtohet në dy vende të ndryshme? Me një nivel të kursit të këmbimit të = 40,21 Lek / $, çmimi i një Big Mac në Shqipëri do të përputhej me çmimin amerikan të një BigMac dhe Ligji i një Çmimi do të funksiononte. Një krahasim i kursit të këmbimit aktual të 104,7 Lek/$ me kursin e këmbimit LoP 40,21Lek/$ tregon se Leku pëson një zhvlerësim me rreth (40,21 104,79)/104,79 = 62%. Pasojat e krizës ekonomike të vitit 2009, kanë prekur sektorë të 7 shiko Moritz/Stadtmann, 2010, fq World internet 2010

231 Lufta Valutore 231 ndryshëm edhe ekonominë e vendit tonë. Si rrjedhojë efektet e para ndihen me zhvlerësimin e monedhës vendase që shumë shpejt shoqërohen me rritje të inflacionit. Pasoja këto të trashëguara padyshim dhe në vitet në vazhdim. Tranzicioni nga një ekonomi tregu për Shqipërinë ka qenë një proces mjaft i vështirë dhe pavarësisht se shumë prej këtyre vështirësive mund të mos shmangen mund të merren masa që ato të mund të zbuten. Një faktor shumë i rëndësishëm dhe shumë reflektues është kursi i këmbimit i cili lidhet ngushtë me inflacionin. Kursi i lekut është një tregues bazë për ekonominë shqiptare në tregun botëror. Pra kursi i këmbimit është çmimi i një valute të vlerësuar në një valutë tjetër. Zhvlerësimi i lekut tregon që mallrat shqipëtare janë më të lira dhe më konkuruese duke sjellë një rritje të eksporteve. Pra çmimi më i lirë i një BigMac në Shqipëri do të thotë që kërkesa për këtë produkt do ishte më e lartë se sa e një BigMac në Amerikë, i cili ështëmë i shtrenjtë duke bërë që të jetë më pak atraktiv. Duke marë për bazë BigMac Index në rastin tonë do kishim një rritje të eksporteve dhe një frenim të importeve që do të thotë një përmirësim të bilancit tregtar. Por a është ky rasti i Shqipërisë? Ky nuk është rasti ynë pasi bazë në importet tona zënë mallrat e konsumit dhe ata kanë një kërkesë inelastike çka do shkaktonte inflacion. Prandaj themi që kurset e këmbimit janë instrumenta me një përdorim të limituar për shkak të efekteve negative që mund të shkaktojnë. Gjithashtu një problem ështëedhe hapsira e ngushtë e monedhës tonënë tregjet e huaja valutore dhe ballafaqimi i saj me monedhën e huaj të hyrë kryesisht nga importet. Kalimi i ekonomisë Shqipëtare në një ekonomi tregu pas tranzicionit pasqyrohet kryesisht në monedhën bazë Lek. Kryesisht Banka e Shqipërise favorizon politikat e nënvlerësimit të lekut nëpërmjet uljes së normës së interesit duke nënvlerësuar kështu lekun dhe duke bërë që mallrat shqipëtare të jenë më atraktive dhe më konkuruese. Një instrument tjetër është edhe hyrja në sasi të mëdha të valutave të huaja kryesisht gjatë sezonit të verës nga emigrantët shqipëtarë. Kjo do të thotë ndërhyrja në tregjet valutore duke blerë monedhën e huaj dhe në këtë mënyrë duke injektuar lekë. Gjithashtu në stabilitetin financiar rol të rëndësishëm luan edhe ruajtja pozitive e diferencave te normës sëinteresit për depozitat ndërmjet lekut dhe monedhave të huaja. 5. Përfundime dhe konkluzione Përveç marrëdhënieve që diskutuam më sipër, e rëndësishmë është gjithashtu që të kemi edhe një vështrim të shkurtër për dy shtete të tjera mjaft të zhvilluara ekonomikisht, Zvicrën dhe Japoninë. Bankat qëndrore e të dy vendeve u përpoqën për të ndikuar kursin e këmbimit duke ndërhyrë në tregun valutor (BMWI 2010). Drejtimet e ndërhyrjes ishin të njëjtë: blerjet e monedhave të huaja me qëllim forcimin e monedhës së huaj dhe dobësimin e monedhës vendase. Megjithatë, valuta e huaj është e ndyshme. MF (Ministria e Financave) ndërhyri kundër dollarit amerikan, ndërsa Banka Kombëtare Zvicerane ndërhyri kundrejt euros. Zvicra gjithashtu nderhyri rëndë gjatë periudhës kohore Megjithatë, ata nuk ishin në gjendje për të ndaluar vlerësimin e monedhës së huaj. Për shembull, Ministria japoneze e Financave ndërhyri së bashku me Bankën e Japonisë në mes të shtatorit, 2010 me shumën rekord prej 2,000,000,000,000 yen. Kjo ishte për Japonine ndërhyrja e parë që nga viti 2004 (FTD 2010, Ministria japoneze e Financave në 2010). Por kjo ndërhyrje nuk ishte e fundit: Për shkak të një presioni të pandërprerë

232 232 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 5 (69), 2011 vlerësimi, një ndërhyrje tjetër rekord prej vijoi në shtator 2011(FT 2011). Megjithatë, këto raste tregojnë se ndërhyrjet e bankave qëndrore janë në gjëndje të ndikojnë te kurset e këmbimit vetëm për periudha kohe relativisht të shkurtër. Kjo është shumë me rrezik: Nëse është fjala për zhvlerësim, ky shoqërohet me siguri me inflacion. Masa të tjera ndëshkuese gjithashtu mund të ekzistojnë në një përdorim të drejtpërdrejtë të "instrumenteve të torturës" tregtare të njohur (detyrat, normat). Megjithatë, kjo nuk duhet parë tani. Deri tani është folur vetëm për amerikanët dhe kinezët. Ajo që duhet të merret parasysh ështëse shumë ndërmarrje amerikane investojnë direkt në Kinë. Anasjelltas,produktet kineze janë natyrisht edhe në mbarë tregjet botërore. Një shembull: Apple ipad dhe iphone janë prodhuar në Kinë dhe janë dorëzuar në Europë, dmth pa kaluar nëpër SHBA. Një tipar i tregtisë ndërkombëtare konsiston në faktin se kjo bëhet nëpermjet ndermjetesimit të koorporatave shumëkombëshe. Këto kompani kanë një interes të fortë për tregëtinë e lirë dhe do të priren për të kundërshtuar kufizimet e mësipërme. Literatura Bundesfinanzministerium (BMF) (2009): Leistungsbilanzungleichgewichte im internationalen Vergleich. Startseite/Aktuelles/Monatsbericht des BMF/2009/12/analysen-und-berichte/b03- leistungsbilanz/node,templateid=renderprint.html? nnn=true Bundesministeriums für Wirtschaft und Technologie (BMWI) (2010): Schlaglichter der Wirtschaftspolitik, Monatsbericht November 2010, I. Aktuelle Themen und Analysen 4. Kurswechsel - Konflikte auf den Devisenmärkten könnten zu Abwertungswettlauf und protektionistischen Maßnahmen führen. FTD (2010): Intervention: Japan verkauft 2000 Mrd. Yen an einem Tag, Japanese Ministry of Finance, Foreign Exchange Intervention Operations (August 30, 2010 September 28, 2010), Press release 30. September 2010, Moritz, K.-H. und G. Stadtmann: Monetäre Außenwirtschaft, Vahlen Verlag 2. Auflage, Ohanian, M. und M. Kaelble: Brasilien kann Kapitalflut kaum stoppen, Financial Times Deutschland online The Economist: Burgernomics When the chips are down The latest Big Mac index suggests the euro is still overvalued, Jul 22nd Welt online: Chinesische Ratingagentur stuft USA herab,

233 PABARAZIA NË TË ARDHURA Msc. Enton DURO 1 Abstract One of the principal indicator of income disparates is Gini index. This index represent disparities into the given country, into the given region or among countries in space of time with its advantage or disadvantage. Kuznets (1955) interprets a relation between this index and Income per capita. In the first approach of economy industrialization disparities grows up and then they tend to go down.theoretical construction of functional dependence of Gini index and GDP per capita makes possible a better undersanding of expected results from regresional analyses. Hypothesis tested of this relation has been taken in consideration from diferent authors and by their sugestions we take better results from cross sectional data analyses. Regresional analyses is based on 151 countries data during Data for Albania represent the same trend found in the world. Key words : Gini Index, Kuznets kurve, Lower income quantile. 1. Indeksi Gini Në vitin 1955 Kuznets shtroi pyetjen: Pabarazia në të ardhura rritet apo zvogëlohet përgjatë shtegut të rritjes ekonomike? Ideja kryesore e artikullit ishte se në fazat fillestare të industrializimit në vendet e pazhvilluara pabarazia në rishpërndarjen e të ardhurave do të rritet dhe më pas, pasi faza tranzitore ka kaluar, forcat ekuilibruese do të çojnë drejt një rishpërndarje më të barabartë. Figura 2. Kurba e Kuznets Grafikisht, lidhja midis indeksit Gini (si një tregues i pabarazisë) dhe nivelit të GDP për frymë (si tregues i zhvillimit ekonomik) do të jepte një formë U të kthyer. Vlerësimi për rishpërndarjen e të ardhurave vjen dhe nëpërmjet kurbës së Lorencit duke vendosur në boshtin vertikal përqindet kumulative të të ardhurave dhe në boshtin horizontal Figura 3. Kurba e Lorencit përqindjet kumulavite të familjeve. Diferenca midis diagonales dhe vijës së lakuar tregon dhe pabarazinë në rishpërndarje. Gjithashtu indeksi Gini merr vlerë nga kjo paraqitje. Vlera në përqindje e zonës blu (fig.2) ndaj totalit të sipërfaqes nën diagonale jep indeksin Gini ku vlerat e tij variojnë në intervalin [0;1]. Sa më e madhe vlera e tij aq më e pabarabartë shoqëria në rishpërndarje. Përdorimi i indeksit ka avantazhet dhe disavantazhet e tij: Avantazhet Mund të përdoret për të parë pabarazitë në të ardhura midis vendeve, rajoneve dhe sektorëve të caktuar brenda një vendi dhe jashtë tij. Indeksi Gini bën të mundur dhe krahasimin kohor të një vendi duke përcaktuar nëse pabarazia ka tencenca në rritje ose në ulje. Indeksi Gini respekton disa parime thelbësore 1 Departamenti Ekonomiks, Fakulteti Ekonomik UT entonduro@fakultetiekonomise.edu.al duro7enton@gmail.com