MJEKËSIA E KOMUNIKACIONIT

Transcription

1 Universiteti i Prishtinës "Hasan Prishtina" Fakulteti i Inxhinierisë Mekanike Dega e Komunikacionit Dr sc Basri Lenjani MJEKËSIA E KOMUNIKACIONIT 2014, Prishtinë 1

2 MJEKËSIA E KOMUNIKACIONIT Hyrje - Komunkacioni është njëra ndër veprimtaritë më të rëndësishme ekonomike të njerëzimit bashkëkohor, sepse drejtimet e komunikacionit janë rrugë me të cilat kryhen këmbimet e të mirave dhe porosive. Me komunikacion në rrugë sipas këtij ligjit nënkuptojmë lëvizjen e mjeteve, këmbësorëve, si dhe pjesëmarrësve tjerë në komunikacionin në rrugë publike dhe të pa kategorizuar të cilat shfrytëzohen për komunikacion publik. Përkufizimet e nocioneve të përdorura në këtë Ligj nënkuptojnë: rruga publike nënkupton një sipërfaqe me rëndësi të përgjithshme për komunikacion, në të cilën mund të lëvizë çdo kush me kushte të caktuara me ligj dhe të cilën organi kompetent e ka shpall rrugë publike; mjet nënkupton çdo mjet transporti i destinuar për të lëvizur nëpër rrugë, përveç karrocave lëvizëse pa motor për persona me aftësi të kufizuara dhe të mjeteve transportuese të fëmijëve; mjet me veprim motorik nënkupton çdo mjet që lëviz me fuqinë e motorit të vet, përveç mjeteve që lëvizin nëpër binarë dhe mjeteve për lëvizjen e të hendikepuarve; mjet motorik (automjet) nënkupton mjetin me veprim motorik, destinim themelor i të cilit është bartja e personave dhe e sendeve rrugës ose tërheqja e mjeteve bashkangjitëse (tërheqësit), të destinuara për bartjen e personave dhe sendeve, përveç çiklomotorëve, traktorëve, motokultivatorëve dhe mjeteve të punës; autostradë nënkupton rrugën publike e ndërtuar posaçërisht dhe e destinuar vetëm për lëvizjen e mjeteve motorike, e cila si autostradë është e shënuar me shenjë të posaçme komunikacion që ka dy shirita rrugorë të ndarë fizikisht,(brezin e gjelbër, rrethojën mbrojtëse etj.) për lëvizje nga drejtime të kundërta me gjerësi së paku 3,5 metra, varësisht nga konfiguracioni i terrenit - nga një shirit për ndalje emergjente me gjerësi së paku 2,5 metra, pa u kryqëzuar me rrugët tërthore më vijat hekurudhore ose tramvajit në nivel, në të cilën mundë të dilet vetëm me rrugët lidhëse publike përkatëse dhe të ndërtuar posaçërisht në shiritin përkatës të sipërfaqes rrugore të autostradës, dhe mundësohet rryma e sigurt e komunikacionit me shpejtësi prej së paku 80 km/h, dhe si e tillë është e shënuar me shenj të komunikacionit; Rrugë e shpejtë nënkupton rrugën publike e destinuar për komunikacion të mjeteve motorike, me një ose me dy shirita rrugor të ndara, të gjitha kryqëzimet i ka mbi dy ose më tepër nivel me rrugët tërthore dhe binaret e trenit ose të tramvajit, me rregull nuk ka shirit të ndaljes emergjente dhe si e tillë është e shënuar me shenjë të komunikacionit; rruga e rezervuar për komunikacion të mjeteve motorike nënkupton rrugën publike me së paku dy shirita komunikacioni të një gjerësie prej së paku 3,25 metra, ku mundësohet rryma e sigurt e komunikacionit të mjeteve me shpejtësi prej së paku 60 km/h nëpër të cilin mund të lëvizin vetëm mjetet motorike të cilat mund të zhvillojnë 2

3 shpejtësi më të madhe se 60 km/h dhe si e tillë është e shënuar me shenjën e paraparë të komunikacionit; rrugë ndërkombëtare nënkupton rrugën publike që, me akt ndërkombëtar, është klasifikuar në rrjetin e rrugëve ndërkombëtare; rrugë magjistrale nënkupton rrugën publike zyrtarisht të kategorizuar si një rrugë magjistrale, që lidh dy e më tepër qytete të mëdha dhe të cilat mund të shërbejnë si lidhje me vendet jashtë Kosovës; rruga regjionale nënkupton rrugën publike zyrtarisht të kategorizuar si një rrugë regjionale, që lidhë dy e më tepër qytete të mëdha; rrugë lokale nënkupton rrugën publike zyrtarisht të kategorizuar si një rrugë lokale, që lidh hapësirat e banueshme brenda vendbanimeve të një komune; Ambulancë ajrore nënkupton aeroplanin, helikopterin e përdorur për transportin e pacientëve të sëmurë apo të lënduar të cilëve u nevojitet kujdesi mjekësor. Shërbimi i ambulancës ajrore nënkupton dhënien e kujdesit dhe transportin emergjent në, apo nga vendi i ngjarjes për në spital. Auto ambulanca nënkupton automjetin motorik të konstruktuar dhe të pajisur në mënyrë speciale, apo një ambulancë ajrore që parashihet të përdoret për transport emergjent të pacientëve. Sistemi i shërbimit emergjent mjekësor paraqet sistemin i cili siguron menaxhimin e personelit, mundësive dhe pajisjeve, për një shpërndarje efektive dhe të koordinuar në një hapësirë të caktuar gjeografike, të një shërbimi mjekësor në kushtet e emergjencës, që ndodh qoftë si rezultat i gjendjes së pacientit apo si rezultat i fatkeqësive natyrore apo situatave të ngjashme, shërbim ky që administrohet nga një institucion publik ose privat jo profitabil i cili ka autoritet dhe mjete materiale për të siguruar administrim efektiv të këtij sistemi. Roli i mjekësisë së komunikacionit në zhvillimin e sigurtë tëkomunikacionit Supozimet themelore të mjekësisë së komunikacionit janë të përbashkëta për tëgjitha llojet e komunikacionit. Sipas dispozitave ligjore, por edhe sipas kuptimit,siguria dhe shfrytëzimi i komunikacionit më së shumti janë të varura nga njeriu,qoftë ai pjesëmarrës aktiv ose pasiv në komunikacion ose ai është krijues osekontrollues i mjeteve komunikuese ose pajisjeve me të cilat zhvillohetkomunikacioni ose të cilat ofrojnë sigurinë. Një koncept i tillë i njeriut si bartës të të gjitha ngjarjeve në komunikacion, esipas kësaj edhe faktorin kryesor dhe të përgjegjshëm për të gjitha se çka mundtë ndodhë në komunikacion, do të ishte plotësisht e pranueshme me supozim qënjeriu është i pagabueshëm, që në çdo çast mund të reagojë në mënyrë adekuatenë çdo ngjarje të pa parashikueshme, që mund të parandalojë çdo provokim qëmund të i imponohet. Kujt i shërben prodhimi i automjeteve që mund të zhvillojnë shpejtësi që njeriunuk mundet me siguri t`i shfrytëzojë në rrugët ekzistuese, në veçanti në vendintonë? Në konstruksionin e automjeteve megjthate do të duhej të i kushtohejrëndësi stadit evolutiv të njeriut bashkëkohor te i cili shqisat nuk janë tëzhvilluara për shpejtësi të mëdha dhe pajisje të komplikuara të cilat e rregullojnëlëvizjen e automjetit në kohë dhe hapsirë. 3

4 Në komunikacionin ajror kjo ështëzgjidhë me kyçjen e pilotit automatik e ngjajshëm me kompjuterizim dherobotizim zgjidhen problemet e drejtimit me trena të shpejtësive të mëdha nëeuropë dhe botë. Komunikacioni bashkëkohor mundëson ndryshime të shpejta të mjedisit dhekontakte të shumta me ambiente të panjohura dhe me njerëz, e kjo krijonmundësinë e eksponimit të individëve dhe grupit me sëmundje të ndryshme sidhe transmetimit dhe përhapjes së mëtejme të sëmundjeve të këtilla.por, njerëzimt nuk i kërcnohen vetëm mundësitë klasike të sëmundshmërisë, mbitë qëndron shpata e Damokleut nga papastërtia e mjedisit të njeriut, të cilit përfat të keq dukshëm i kontribon komunikacioni bashkëkohor. Këtyre problemeveme të cilët duhet të merret mjekësia bashkëkohore e komunikacionit, duhet të ishtohet edhe rrezatimi ionizues dhe joionizues me çka gjithnjë e më tepërndjehet jo vetëm për shkak të vrimave të ozonit në atmosferë por edhe meemitimin e rrezatimit nga sistemet e ndryshme elektrike dhe telekomunikuese,ndaj të cilave organizmi i njeriut nuk ka pasë kohë e as rast të adaptohet.megjithatë, objektivisht, duhet të pranohet se ngjarjet në komunikacion nuk janëvetëm pasojë e prapambeturisë zhvillimore të shqisave të njeriut por edhelëshimeve subjektive të pjesëmarrësve në komunikacion. Duke vlerësuar të gjithashkaqet e mundshme, qëllimi i mjekësisë së komunikacionit është që tëparashikojë dhe të shfrytëzojë të gjitha ato potenciale të cilat mund të mbrojnëme efektshmëri të gjithë veprimtarët dhe shfrytëzuesit e komunikacionitbashkëkohor.pabarazia ndërmjet zhvillimit të shpejtë të tekonologjisë së komunikacionittokësor dhe kosmik dhe nga ana tjetër mjekësisë bashkëkohore duhet sa më paretë ndryshohet. Në kuptimin e sëmundjes nuk të mbetet më në pikëpamjen ehipokratit. Ai nuk ka mund me parapa se si do të zhvillohet komunikacioni dheçfarë do të jetë efekti i tij në zhvillimin e epidemisë së traumës sëkomunikacionit, dëshmitarë të së cilës jemi sot. Ai atëherë ka konsideruar sesëmundja nuk shfaqet përnjëherë, si prej qiellit, por që ajo është pasojë e njëvargu të tërë të gabimeve të panjohura kundër shëndetiti me çka ndërlidhennjëra në tjetrën dhe rriten si ortek i borës, që formohet derisa një ditë nuk biembi kokën e njeriut që ka gabuar.kjo nuk do të thotë se në mjekësinë e komunikacionit ekzistojnë vetëmsëmundjet akute. Në fakt, ato janë dominante, por ka një varg të tërë tësëmundjeve kronike të cilat pak a shumë i takojnë grupit të sëmundjeveprofesionale të cilave janë eksponuar pjesëmarrësit aktive në komunikacion. Nëse merret parasysh problematika vetëm kështu sipërfaqësisht e prezentuar, ecila i takon fushës së mjekësisë së komunikacionit, atëherë duket e arsyeshme qëtë mjekësia e komunikacionit të ndahet në lëmenj të ngushtë. Kështu tash përtash mjekësia e komunkacionit detar, e në masë të madhe edhe mjekësia ajrore,kështu që, për shkak të specifitetit të vet - mjekësia kosmike.për këtë arsye në këtë fakultet do të përpunohen kryesisht komunkacioni rrugor,hekurudhor, PTT, e pjesërisht edhe disa probleme nga mjeksëia ajrore dhedetare.në të ardhmen megjthatë do të sillen plan programe edhe lëmenj më të zgjëruartë mjekësisë detare, për shkak të nevojave gjithnjë e më të mëdha për zhvillimine transportit integral hekurudhoro-detar, si dhe atij të lumenjve. 4

5 Rastet e fatkeqësive në komunikacion rasti i fatkeqësisë në komunikacionin rrugor ose ngjarja e jashtzakonshme në atë hekurudhor, rasti i fatkeqësisë në atë ajror (katastrofa), havaria dhe thyerja e akullit në detari, Janë shprehje për të gjitha llojet e ngjarjeve të dëmshme të paparashikueshmepasojë e të cilave është dëmi material me viktima njerëzish ose pa viktimanjerëzish.intensiteti dhe numri i fatkeqësive të komunikacionit janë të rëndësishme përsecilën fazë zhvillimore të civilizimit. Kjoështë e kuptushme, sepse krahaszhvillimit të civilizimit është zhvilluar edhe komunikacioni, që nga ecja këmbëdhe mjeteve primitive transportuese deri te avionët e sotëm supersonikë dheanijet kosmike. Në këtë luftë për përparim nxitësi kryesor ka qenë përfitimi(profiti) si rezultat i raportit çmimi: interesi. Për fat të keq, në këtë rast shëndetidhe jeta e njeriut pak është vlerësuar, dhe vetëm zhvillimi i mjekësisë sëkomunikacionit ka treguar të gjitha mangësitë e një qasjeje të këtillë që kakërcnuar drejpërdrejt ekzistencën e llojit të njeriut në planetën tonë. Ndarja e ngjarjeve akcidentale në komunikacion aksidenti në komunikacion është kur shkaktohet vetëm dëmtimi materialnë automjet, trase ose ambient, e nuk ka viktima njerëzish fatkeqësia në komunikacion është ngjarje e tillë në të cilën pos demit material ekzistojnë viktima njerëzish. hedhja e automjetit qarkullues është lloj i ngjarjes akcidentale në komunikacion në të cilën automjeti godet ose shkelë këmbësorin ose pjesëmarrësin pasiv në komunikacion. Në ngjarjen fatkeqe në komunikacion mund të marrin pjesë: pjesëmarrësi aktiv në komunikacion - vozitësi ose këmbësori në lëvizje dhe pjesëmarrësi pasiv në komunikacion - udhëtari në automjet ose këmbësorinë qetësi. Mbi viktimat njerëzore flasim atëherë kur në fatkeqësinë e komunikacionit kapjesëmarrës të lënduar ose të vdekur, pjesëmarrës aktiv ose pasiv nëkomunikacion. Mbi lëndimin ose traumën flasim atëherë kur në fatkeqësinë e komunikacionit medhunë është shkellë tërësia e trupit të njeriut në një ose më tepër vendesh. Duke u bazuar në qëllimet e ekspertizës mjeko-ligjore lëndimet mund të naden në: lëndime të lehta lëndime të rënda dhe lëndime vdekjepruese. 5

6 Lëndimet e lehta trupore janë dëmtime sipërfaqësore të trupit, e në masë të madhe trajtohen në mënyrë ambulatore dhe nuk lënë pasoja dëmtuese afatgjata as në aspektin funksional e as estetik. Këtu zakonisht bëjnë pjesë plagët sipërfaqësore dhe ndrydhjet e indeve të buta, përdredhjet e nyjeve dhe ngjajshëm me këtë. Një definicion krejtësisht preciz i lëndimit të lehtë trupor nuk mund të hazte në asnjë ligj, kështu që kategorizmi primar në vendin e aksidentit ose gjatë ardhjes në institución shëndetësor, më vonë, gjatë trajtimit ose pas mjekimit duhet të korigjohet. Kështu psh. Ligji penal i Sllovenisë për lëndime të lehta trupore thekson si vijon: nëse për shkak të lëndimit është i dobësuar (por jo edhe në masë të madhe, e as afatgjate) ndonjë pjesë e lënduar e trupit ose ndonjë organ (por jo me rëndësi) ose nëse është shkaktuar paaftësia e përkohshme për punë (por jo edhe secila) ose për shkak të lëndimit është cënuar tërësia trupore e të lënduarit, ose përkohësisht është është cënuar shëndeti i tij ose është cënuar pamja e tij e jashtme. Lëndimet e rënda trupore janë dëmtime trupore më të njohura të cilat kërkojnë trajtim spitalor dhe lënë pasoja dëmtuese afatgjate qoftë në rrafshin estetik ose në kuptimin e zvoglimit të aftësisë për punë. Këtu bëjnë pjesë: thyerjet e kockave, dislokimet e hapura të nyjeve lëndimet e trurit dhe organeve tjera vitale për jetë djegëjet e rënda gjakderdhjet e brendshme dhe të jashtme të cilat rrezikojnë jetën e të lënduarit. Përkufizimi i lëndimeve të ndryshme trupore është një problem i madh, edhe për teorinë edhe për praktikën. Kjo kryesisht ka të bëjë për paraqitjen e parë të fatkeqësisë së komunikacionit, sepse ecuria e mëvonshme e trajtimit dukshëm mund të ndikojë në kualifikimin definitiv të lëndimit. Marrim si shembull mundësitë e tashme të retransplantimit të një pjese të prerë të trupit. Nëse I lënduari arrinë me kohë në institucionin shëndetësor të perfeksionuar për këtë punë, me rivendosjen e sërishme të integritetit mund të aftësohet plotësisht pjesa e humbur e trupit në aspektin funksional. 6

7 Problem është edhe kualifikimi i dridhjes së trurit (commotio cerebri). Më heret çdo dridhje e trurit ka qenë e kategorizuar në lëndime të rënda trupore, kurse në kohë të fundit më tepër i kushtohet rëndësia e simptomatologjisë klinike, dinamikës së saj, zgjatjes së shenjave subjektive dhe objektive, si dhe gjendjes së përgjithshme në fazën akute të traumës. Konsiderohet se, ashtu që dridhja e trurit me një gjendje transitore të pavetëdijes, pa zhvillim kompenzator të goditjeve neurovegjetative, është lëndim i lehtë trupor, ndërsa dridhja e trurit me kohëzgjatje të madhe dhe me shenja të çrregullimit të sistemit nervor qendror do të duhej të kategorizohej në lëndime të rëdna trupore. Grup të veçantë të lëndimeve të rënda trupore përbëjnë të ashtuquajturat politrauma. Këto janë lëndime të shumfishta trupore pret të cilave veçanërisht një është e rëndë dhe drejtpërdrejt cenon jetën e të lënduarit. Lëndimet e këtilla janë të rëndësishme për traumën bashkëkohore të komunikacionit. Lëndimet vdekjepruese janë ato të cilat drejtpërdrejt shkaktojnë vdekjen në vendin e ngjarjes së fatkeqësisë, ose, sipas porosisë së OBSH më së voni pas 30 ditësh. Pas kësaj kohe konsiderohet që vdekja ka ndodhë për shkak të ndonjë sëmundje tjetër plotësuese. Në ekspertizën mjeko-ligjore vdekja në fatkeqësinë e komunikacionit ndahet në: vdekja në vendin e fatkeqësisë së komunikacionit është ajo e cila bëhet për momentin gjatë fatkeqësisë së komunikacionit ose menjëherë pas kësaj, por gjithsesi gjatë kohës deriva i lënduari është në vendin ka ka ndodhë fatkeqësia. vdekja në transport është e cila bëhet gjatë transportit të personit të lënduar nga vendi i fatkeqësisë së komunikacionit deri te institucion shëndetësor në të cilin do duhej t kryhej shërimi definitiv; vdekja në spital është ajo e cila bëhet gjatë kohës së trajtimit të personit të lënduar në spital, por më së shumti deri 30 ditë, sipas OBSH. Problemet në verifikimin e vdekjes Zhvillimi bashkëkohor i mjekësisë ka lëvizë kufinjt e jetës pret, dikur, deri te fryma e fundit, tash - deri te vala e fundit e EEG. Lëvizja është bërë deri në paqartësia ekstreme kur duhet të përgjigjet në atë se a ekzistojnë pikëpamjet se njeriu mbijeton respektivisht kur ato pikëpamje nuk ekzistojnë më, por ekziston mundësia që organet e veçanta të tij të mbijetojnë te ndonjë njeri tjetër i cili është pa të dhe është kandidat i sigurtë për vdekje. Mundësia bashkëkohore e reanimimit ka sjellë ndryshime në definimin e vdekjes dhe sot dallojmë: vdekjen klinike, kur ekziston: ndërprerje e frymarrjes (apnoa) ndalje e punës së zemrës dhe qarkullimit të gjakut (arest kardiak) dhe ndërprerje e aktiviteteve trunore por jo edhe pa kthim. 7

8 Kjo ndodhë kur një gjendje e këtillë detektohet heret dhe në kohë fillohet reanimimi (masazha e zemrës, frymarrja artificiale etj.), çka mund të rezultojë me rivendosje të sërishme të funksioneve me rëndësi jetësore dhmth. Shenjat kryesore të ndëprerjes së punës së zemrës dhe të frymëmarrjes. Me revitalizim; vdekjen cerebrale ose trunore (decorticatio cerebri) çka në të vërtetë është dëmtim ireverzibil i trurit. Një gjendje e këtillë bëhet evidente vetëm pas reanimimit dhe rivendosjes së qarkullimit të gjakut dhe punës së zemrës, ndërsa frymarrja mbahet artificialisht. Nga ky grup i të lënduarve përzgjedhen kandidatët për transplantim të organeve; vdekjen biologjike, e cila pashmangshëm pason vdekjen klinike nëse nuk kryhet reanimimi perkatës ose ajo tregohet e pasuksesshme për shkak të dëmtimit ireverzibil të organeve vitale, i shkaktuar nga fatkeqësia në comunicación i personave me dëmtime paraprake ekzistuese tëorganeve vitale ose pa të; vdekjen sociale (gjendje vegjetative e përhershme, sindromi apalik), me dëmtime të rënda të përhershme të trurit, me ç` rast personi i lënduar mbetet në gjendje pa vetëdije por ka EEG (elektroencefalografia) active dhe ndonjë refleks. Kjo gjendje duhet të dallohet nga vdekja cerebrale me ç`rast EEG e të cilëve dhe e atyre me vdekje trunore nuk ekzistojnë reflekse trunore dhe lëvizjet të frymarrjes spontane. Në një gjendje të këillë vegjetative mund të shfaqet në mënyrë alternative zgjimi pastaj fjetja. 8

9 Karakteristikat e ngjarjeve fatkeqe në komunikacion sipas llojit të komunikacionit Gjendja e tashme në komunikacion, veçmas shkalla e sigurisë së komunikacionit, është e pakënaqshme në çdo formë të saj. Këtë e vërteton shkalla dramatike e cënimit dhe zhdukjes së jetës dhe të mirave në botën e sotme. Tekonologjia bashkëkohore e komunikacionit është një mënyrë e jashtzakonshme të çlirimit të njeriut, por të njejtën kohë edhe mjet për zhdukjen e shumë të mirave njerëzore. Potencialet e mëdha të zhdukjes të cilat e përcjellin civilizimin bashkëkohor, depërtojnë me dhunë në jetën e përditshme me pasoja tragjike. Në kërkim të sigurisë, e cila është nevojë themelore njerëzore, mjekësia e komunikacionit insiston për të zbuluar ato fenomene të cilat janë të rëndësishme për lloje të veçanta të komunikacionit e të cilat veprojnë negativisht në sigurinë e komunkacionit. Por, siç zhvillohet tekonologjia e komunkacionit më shpejt se që mund ta përcjell mjekësia, gjendja e sigurisë së komunikacionit te ne, e edhe në botë është e pamjaftueshme. Një gjendje e Hillë e pakënqashme nuk është e barabartë te të gjitha llojet e komunkacionit. Lundrimi dhe mbrojtja e ambientit të njeriut në det dhe ujrat e brendshme tregon shkallë të dukshme të sigurisë. Në komunikacionin me binarë (komunikacioni hekurudhor dhe i tramvajeve) në kohë të fundit, me sjelljen e sistemeve telekomunikuese, gjendja është përmirësuar, por me rritjen rapide të shpejtësisë deri më tash mbetet e pakjartë. Komunikacioni ajror qysh tash është shumë i madh, kështu që ky lloj i komunkacionit është pa standard të lartë të sigurisë jo vetëm i përket fatkeqësive të komunikacionit por edhe rrezikimit të ambientit. Ndërkaq siguria është e drejtë krejtësisht brengosëse në komunikacionin rrugor, edhe atë kjo është aq me rëndësi sa që këtu praktikisht kyçet edhe tërë popullata. Pjesa e motorizimit në të cilën varet indeksi i sigurisë në komunikacionin rrugor është shumë variabile dhe nuk ka ndonjë vlerë të qëndrueshme, veçmas kur kihet parasysh edhe factorë të tjerë ekonomikë dhe të standardit jetësor të cilët tash janë te të çrregulluar nga pasojat e luftës. 9

10 Në shqyrtimin e sigurisë së komunikacionit duhet të vështrojmë në disa fenomene të përgjithshme të cilat këtë siguri e rrezikojnë. Delikuenca e komunikacionit të cilën mund ta definojmë si fenomen shoqëror masovik negativ me çka menifestohet në shkaktimin, bashkëveprimin ose kontribuimin në zhvillimin e fenomeneve të ndryshme të dëmshme të rrezikimit dhe krijimit të rrezikut për jetën e pjesëmarrësve në komunikacion respektivisht zhdukja e të mirave materiale. Presiponimi për fatkeqësi mund të konsiderohet si pasojë e aftësive dhe mundësive të pabarabarta të adaptimit të organizmit të njeriut te individët në kushte të posaçme të punës dhe jetës. Njerëzit me aftësi dhe mundësi më të dobëta të adaptimit më shpesh lëndohen përkundër epshit të zhvilluar për ruajtjen e integriteit të trupit. Faktori ergometrik i cili pasqyrohet në paharmoninë e sistemit: makina njeriu - ambienti punues. Në shqyrtimin e këtyre raporteve duhet të merret parasysh se pos njeriut mund të bllokohet edhe makina, sepse edhe makinat dallohen në mes veti sipas predisponimit më të madh ose më të vogël për krijimin e rrezikut për pjesëmarrës aktivë ose pasivë në komunikacion. Kësaj duhet situar edhe ndikimin e rrethit, siç janë kushtet klimatike, ritmi ditor, javor dhe mujor I shpeshtësisë së fatkeqësisë. Nëse nuk dihet se disa persona më lehtë bëhen viktima ose shkaktarë të fatkeqësisë, që këta bëhn më lehtë në Retana të caktuara dhe në një kohë të caktuar, atëherë duhet të dihet të shfrytëzohet me qëllime të prevencës. Një koncept i tillë i kuptimit të shkaktarëve të fatkeqësive të komunikacionit vlen edhe për kushte specifike të komunikacionit çfarë janë në sistemin postar dhe të telekomunikacionit. Komunikacioni rrugor Analiza e shkakut të fatkeqësive në komunikacion në komunikacionin rrugor tregon në atëse, duke falenderuar përmirësimit të teknologjisë së komunikacionit, zvoglimi i dukshëm i rrezikimit të sigurisë për shkak të mungesave teknike, siç janë: lëshimi i frejve në automjet kualitetet e dobëta të rrugëve dhe sinjalizmi jo adekuat 10

11 Aqë më tepër, as faktorët e ambientit, krahas një mbajtjeje të nevojshme të dispozitave ligjore, nuk mund të rrezikojnë aqë sigurinë e komunikacionit siq mund ta bëjë këtë njeriu. Këtë raport e tregon më së miri zinxhiri i sigurisë së komunikacionit. Zinxhiri i sigurisë së komunikacionit. Pjesëmarrja e njeriut në fatkeqësinë e komunikacionit, i cili sipas vlerësimeve të deritshme është 85%. Aktiviteti punues dhe sjellja e të gjithë pjesëmarrësve në komunikacion kërkojnë kondision maksimal psikofizik pa marrë parasysh ekzistimin e: - lëkundjes në bazë të kohës së ditës, - ndikimi i ambientit, - lodhja - mangësitë shëndetësore dhe - vlerësimet e gabuara ose vërejtja e vonshme e shenjës për rrezik. 11

12 Njohja e drejtimit të automjetit dhe njohja e rregullave të sjelljes në komunikacion janë kushtet themelore pa të cilat nuk mund të mendohet siguria në komunikacion. Për këtë arsye ekzistojnë dispozitat ligjore mbi kushtet shëndetësore për çka kandidatët duhet të i plotësojnë. Rolin e njeriut në komunikacion duhet vështruar në atë se ai është pjesë e sistemit i cili në bazë të informatave të marra sjell vendimin dhe përcakton lëvizjen e automjetit. Me këtë rast duhet marrë parasysh se në sjelljen e njeriut në rrethana të caktuara ekzistojnë ndryshime individuale. Ato janë të varura nga: - inteligjenca, ambienti rrugët pjesëmarrësi në komunikacion automjeti informimi shkalla e arsimimit, gjendja shëndetësore, mosha, temperamenti. Morali, emocionet, struktura trupore etj. Sipas dispozitave ligjore ekzistuese - që vozitësi duhet ta përshtat vozitjen kushteve në çdo çast - del se për të gjitha fatkezësitë në komunikacion është fajtor kryesisht njeriu. Mirëpo, kjo nuk është e saktë. Në bazë të të dhënave statistikore Rotim përfundon se për fatkeqësinënë komunikacion përgjegjëse është: 1. sjellja jo adekuate e njeriut te 85% të rasteve 2. gjendja e rrugëve 3. kushtet klimatike me rreth 10% 4. kurse lëshimet teknike me 5%. Numri më i madh i pjesëmarrësve në fatkeqësinë e komunikacionit vdekja është në vendin e parë në vendin e fatkeqësisë, pastaj në spital, e më së paku gjatë transportit deri në spital. Në Kroaci në vendin e fatkeqësisë vdesin 53%, gjatë transportit në spital 20%, kurse gjatë trajtimit në spital 27% të personave të lënduar. Nëse vdekja në komunikacion llogaritet në vendin e fatkeqësisë, atëherë kjo është: Në vendbanim Jasht vendbanimit- Në vendin e fatkeq. 50% 65%. Gjatë transportit 29% 19% në spital 31% 16%. Nga kjo, në fatkeqësitë në komunikacionin rrugor në vendbanime vdekja është 60%, kurse në ato jasht vendbanimeve 40%. Numri i fatkeqësive në komunakcion dukshëm variron sipas muajit, ditës dhe orës. Fatkeqësitë e komunikacionit dhe lëndimet gadi janë proporcionale, me dallim se të lënduar ka shumë më tepër. Numri i të vdekurve gadi është i njejtë në raport me muajin, ndërsa fatkeqësia dhe të lënduar ka më së shumti gjatë muajve të verës, dhmth. në kohën e pushimeve vjetore, kur një numër i madh I njerëzve me makina ia mësyjnë rrugçve të Kosovës. Pastaj është vënë re edhe numër më i mdah gjatë uikendeve, ku këtu rol të madh kanë vozitësit që kanë konzumuar alkool. Numri i fatkeqësive në komunikacionin rrugor tregon variacione të mëdha ditore; ato janë më të shpeshta në orët gjatë shkuarjes në punë dhe këthimit nga puna. Meqenëse fatkeqësitë janë më të shpeshta në hyrje të qyteteve të mëdha si dhe në vet regjionin e qytetit, në parandalimin e këtij lloji të traumës së komunikacionit do të duhej të i kushtohej vëmendje më e madhe rregullimit të komunikacionit gjatë orëve, ditëve dhe muajve të krizës, kurse shkuarja në punë dhe në shkollë si dhe kthimi të bëhen me mjete të transportit publik. Sa i përket gjinisë meshkujt marrin pjesë më shumë në fatkeqësi të komunikacionit, meqë gra ka më pak në komunikacion. 12

13 Mosha e pjesëmarrësve në komunikacion ka rol me rëndësi në traumatizmin rrugor. Kështu më së shumti kanë pësuar ata të moshës ndërmjet 15 dhe 40 vjeçare. Janë faktorë të shumtë të cilët vendosin për këtë, por gjithsesi në vendin e parë është shpeshtësia e shumfishtë e moshës së përmendur. Në fatkeqësitë e komunikacionit më së shpeshti lëndohen koka dhe qafa, e pastaj këmbët dhe duart dhe koshi i krahrorit, ndërsa lëndimet e shtyllës kurrizore dhe barkut janë dukshëm më të rralla. Kjo vlen për periudhën prej kur përdoret rripi I sigurisë dhe mbështetsja për kokë. Komunikacioni hekurudhor Besueshmëria dhe siguria në zhvillimin e komunikacionit hekurudhor janë shumë të rëndësishme edhe për sistemin ekonomik edhe për shëndetine popullatës, sepse çdo ngjarje e jashtzakonshme ose çrregullim në sistemin e komunikacionit hekurudhor shkakton dëme të mëdha materiale dhe rrezikon shëndetin dhe jetën e njerëzve. Ekspertiza e këtyre ngjarjeve të jashtzakonshme ka treguar se shkaktarë mund të jenë faktorë të shumtë, nga të cilët në rradhë të parë është: - njeriu, - pastaj mjetet e punës, - organizata - mjedisi - kushtet klimatike Ngjarje e jashtzakonshme konsiderohet grumbull i ngjarjeve me rastin e të cilave manifestohet njëra nga pasojat vijuese: - lëndimi vdekjeprues, - lëndimi trupor i rëndë - dëmtimi material - ndërprerja e trenave si dhe - rrezikimi ose vështirësimi i zhvillimit të komunikacionit. 13

14 Terminologjia e ngjarjeve të jashtzakonshme në komunikacionin hekurudhor dallon nga ajo në komunikacionin rrugor. Ngjarjet e jashtzakonshme, sipas peshës dhe vendit të ngjarjes, ndahen në: - fatkeqësi, - aksidente - ngjarje të jashtzakonshme në vendkalimet rrugore dhe vendkalime të tjera në regjion dhe - pengesa. Fatkeqësia është ngjarje e jashtzakonshme që rezulton me këto pasoja: vdekje ose lëndim i rëndë trupor dëmtim i konsiderueshëm material ose ndërprerje e gjatë e qarkullimit të trenave. Këtu bëjnë pjesë: - ndeshja e trenave - fluturimi i trenit - rrëshqitja e trenit - zjarri dhe eksplodimi - fatkeqësi të tjera Aksidenti është ngjarje e jashtzakonshme pasojat e të cilit janë: dëmet materiale dhe ndërprerja e komunikacionit Këtu bëjnë pjesë: ndeshja ose fluturimi shmangur ose automjetit me binarë kalimi i trenit ose automjetit në binarë në sinjalin stop rrëshqitja, fluturimi ose ndeshja e automjeteve zjarri dhe eksplodimi. Ngjarjet e jashtzakonshme në vendkalimet rrugore dhe regjionet tjera hekurudhore zhvillohen gjatë lëvizjes së personave pa kujdes, automjeteve rrugore ose kafshëve në regjione të këtilla të rrezikuara. Pengesat janë ngjarje të tilla ku shkaktojnë ndërprerje të komunikacionit ose e vështirësojnë atë të shoqëruar me dëme të vpgla materiale pa ndonjë rrezikim më të madh të sigurisë së komunikacionit hekurudhor. 14

15 Ngjarjet e jashtzakonshme në komunikacionin hekurudhor mund të shkaktohen nga: - lëshimet personale të personelit hekurudhor - defektet teknike të kapaciteteve hekurudhore mobile dhe stabile, - fatkeqësitë elementare - moskujdesi ose veprimi keqadashës i pasagjerëve, personelit hekurudhor ose të tjerëve. Në lëshime personale të personelit hekurudhor hyjnë: hyrja e trenit në binarët e zënë, hyrja e njëhershme e trenave rrugët e të cilëve priten ose preken, hedhja ose vendosja e parregullt e ndërruesit të binarëve, mospajisja e trenave me dokumente për lejehyrje, kalimi i trenave në sinjalin e ndalimit, kalimi i trenave në vendin e ndaljes ku është dashur të ndalet, shkuarja e trenave pa pajisje, moslajmërimi i udhëhezësit të trenave mbi hyrjen e trenit ne këthesë ose binarët e zënë, ndalimi i parregullt i ranzhimit, tejkalimi i shpejtësisë së lejuar, frenimi i parregullt, ndalimi i parregullt i komunikacionit rrugor në vendkalimet rrugore mbi binarë, mosrrespektimi i shenjave nga ana e drejtueist të trenit. Në rastet tona vendet më kritike për sigurinë e komunikacionit hekurudhor janë vendkalimet rrugore në të njejtin nivel me hekurudhën. Aty ndodhin 22 % të ngjarjeve të jashtzakonshme, respektivisht 0.3 % të fatkeqësive në komunikacionin rrugor. Rëndësia kryesore e fatkeqesive të tilla konsiston në atë se goditjet janë shumë të forta dhe kanë pasoja të rënda, sidomos te personat e vdekur. Shkakun e këtij lloji të fatkeqësive, pos faktorit njeri, duhet kërkuar edhe në: frekuencën dhe llojin e komunikacionit mbi kryqëzimet rrugë- hekurudhë, mënyrën e zgjidhjes së sigurisë së kalimeve rrugë-hekurudhë, kushtet lokale të shikueshmërisë dhe vrojtimit, shpejtësinë e automjetit në dy trasat e komunikacionit, gjendjen e elementeve të trases drejtpërdrejt para dhe mbi kalimet rrugëhekurudhë. shpejtesinë e automjeteve ne dy trasete. Shkaku me i shpeshtë e këtyre fatkeqësive është moskujdesi i drejtuesit të automjetit rrugor dhe mosrespektimi i dispozitave të komunikacionit. Nga faktori njeri nuk mund të pritet ndonjë superstrukturë e mëtejme, por siguria e komunikacionit hekurudhor esencialisht do të varet nga zhvillimi i sistemit sinjalizues sigurues, komandimi nga distanca dhe risive tjera teknologjike. Të gjitha këto të dhëna sugjerojnë në atë se sa njeriu me aftësitë e veta psikofizike dhe përgaditjen profesionale është faktor me rëndësi për sigurinë e komunikacionit hekurudhor. 15

16 Komunikacioni ajror Në komunikacionin ajror fatkeqësitë më së shpeshti ndodhin për shkak të pajisjeve teknike jo të perfeksionuara për kontrollin e fluturimit. (Tabela). Fatkeqësitë në komunikacionin ajror në ish Jugosllavi në per Vjeti Vendi Të lënduar Të vdekur 1966 Lubjanë-Brnik SL Krk-bazë ajrore-cr Çekosllovaki Rep. Jemenit Ruzine- Cekosllovaki Vrbovec CRO Lisina BiH Libervil Gabon Kollashin MN Corsica Francë 180 Siguria e komunikacionit ajror është ngusht e lidhur me informatat e shërbimit meteorologjik. Vetëm gjatë një dite në të gjitha bazat ajrore arrijnë më shumë se një mijë informatash të plota mbi gjendjen e parametrave me rëndësi meteorologjikë, siç janë: drejtimi dhe shpejtësia e erërave, shikueshmëria, lartësia e reve dhe ngjashëm me këtë. Informatat dhe prognoza meteorologjike, të marra me kohë, në masë të madhe rrisin sigurinë e komunikacionit ajror por edhe komunikacionit në përgjithësi. Megjithatë faktori njeri është më i rëndësishmi në sigurinë e komunikacionit. Kështu fatkeqësia më e madhe ajrore në Kroaci ka ndodhë më 10 qershor 1976 kur për shkak të tejngarkesës së kontrollit të fluturimeve dhe mosrepektimit të dispozitave janë ndeshur avioni anglez i cili ishte në linjë të rregullt dhe avionic kroat çarter dhe me këtë rast kanë gjetur vdekjen 176 persona. 16

17 Siguria e komunikacionit ajror në masë të madhe ka karakter ergonomik, dhe me këtë optimalizimi i tij mund të realizohet vetëm në atë mënyrë që në zgjidhjen e detyrave mga lëmi i sigurisë shfryrtëzohen të dhënat ergonomike. Në lëmin e shkencës mbi punën ergonomia përfshinë sistemin: njerëzit makinat ambienti. Në përgjithësi në komunikacionin ajror shfrytëzohet nënsistemi ergonomik: njerëzit - avioni pajimet e nevojshme ambienti, çka do të thot, pos avionit edhe njerëzit të cilët punojnë aty dhe për rreth, kyçen edhe ndërtesat respektivisht bazat ajrore (airoportet). Në vlerësimin e ndryshimit të gjendjes së sigurisë si pjesë përbërse dhe integrale në të cilën paraqitet lidhja e njerëzve me makina, pajisje dhe ambientin në veçanti theksohet ana dimenzionale e elementeve lidhëse përkundër korelacionit të përgjithshëm antropometrik të gjithë pjesëmarrësve të mundshëm të sistemit. Këtu është fjala për udhëtarë të cilët janë nga të gjitha grupet e mundshme antropometrike dhe për njerëzit në shërbime përkatëse e përkasin grupit antropometrik specifik. Në studimin e veprimit të njeriut në sistemin drejtues të sigurisë së komunikacionit ajror, janë rezultate në masë të madhe të kushtëzuara nga shkaqe biomekanike, edhe atë krahas krrusjes mekanike të njeriut duhet patjetër të merret parasysh edhe komponenta e vullnetshme e kërrusjes, pra statusi i saj psikofizik Brenda sistemit. Këtu është fjala mbi antropomasat dinamike të cilat veprojnë në dy grupe sipa mënyrës së paraqitjes së forcave dinamike ose veprimit dinamik të njeriut: veprimi i shkaktuar për shkak të lëvizjeve relative në mes të pjesëve të trupit dhe veprimi i shkaktuar për shkak të kërrusjes gjatë shpejtësisë së shtuar. Lloji tjetër i veprimit është shembull i mirë se si mund të studiohet kërrusja e pilotit në kushte të tilla kur shpejtimi i avionit vepron direk në masën e përgjithshme dhe njëkohësisht edhe në sistemin e tij vaskular. Njëra nga pasojat e gjendjeve të këtilla mund të jetë edhe ndryshimi i sasisë së gjakut në trurin e pilotit, çka përsëri mund të shkaktojë ndryshime iluzioniste të padëshiruara në vetëdijen e tij, e kjo atëherë mund të ketë pasoja të paparashikueshme për fatin e pasagjerëve dhe avionit. Për të mos i ikur ekzistimit të tepruar të ndikimit të njeriut në punën e sistemit, është me rendësi të theksohet se ka të bëjë vetëm me ato lidhje të cilat mund të realizojnë ndikim direk të njeriut në çfarëdo qoftë ndryshim të gjendjes së sistemit. Ato sisteme komanduese mund të i prezentojmë si vijon: pilotimi me avion, drejtimi i avionit me fluturime, manipulimi me avion në vend, transporti i automjetit, mallit dhe kontejnerëve, shërbime tjera në aerodrome lidhur me komunikacion. Pa marrë parasysh në të, në njeriun, megjithatë i cili është brenda këtij sistemi mund të veprojnë, pos shfaqjes drejtuese psikologjike. Zgjidhja nuk qëndron në rritjen e reaksionit të shpejtësisë, sepse ajo në kuptimin absolut është e vogël; ajo mund të rritet vetëm me ndihmën e kompjuterëve dhe programit më parë të përgaditur për sigurim. Kështu ky fakt padyshim na tregon se rritja e sigurisë së këtyre sistemeve, duke përfshirë edhe komunikacionin ajror, mund të realizohet me ndihmën e sistemeve të specializuara të cilat janë të afta që në mënyrë autonome të 17

18 mendojnë me inteligjencën e tyre artificiale. Megjithatë edhe kjo është e kushtëzuar nga ndikimi antropologjik. Kështu njeriu, edhe përkundër zhvillimit shumë të madh të teknikës ajrore, në sistemin ergonomik mbetet factor esencial i sigurisë në komunikacionin ajror. Duke pasur parasysh të gjitha vetitë e komunikacionit ajror, megjithatë, duke mos llogaritur humbjet ushtarake, në komunikacionin ajror civil ndodhin rreth 20 fatkeqësi brenda vjetit me ç`rast vdesin njerëz, ndërsa dëmi material është jashtëzakonisht i madh. Kështu sipas disa autorëve, % e fatkeqësive ajrore janë të shkaktuara nga faktori njeri. Krahas kompanive komerciale të komunikacionit ajror, të cilat tregojnë një shkallë të lartë të sigurisë, në komunikacion gjithnjë e më tepër komunikacioni ajror privat është në rritje e sipër dhe rritë rrezikun e komunikacionit ajror. Ky lloj i komunikacionit ajror shfrytëzohet për qëllime afariste dhe rekreative. Kështu Federal Aviation Administration (FAA) dhe Drejtoria federale ajrore e SHBA kërkojnë kontrollime periodike mjekësore edhe të pilotëve privatë te mjeku në mënyrë speciale. Por, pjesa dërmuese e afër një milion pilotësh ne SHBA kontrollimet mjekësore e kryejnë te mjekët privat. Nga më tepër se 4000 fatkeqësi të cilat ndodhin brenda vjetit në komunikacionin ajror privat pjesa më e madhe ndodhin në pjesën e komunikacionit ajror e cila shërben për qëllime rekreative dhe shkak i shpesht është konsumimi i pamenduar i alkoolit dhe drogës. Komunikacion detar dhe i lumenjve Në këtë lloj të komunikacionit mbahet në mend vjeti 1987 në numrin rekord sipas katastrofave (fatkeqësive në komunikacion) të shkaktuara nga fuqia e madhe dhe gabimet e njerëzve. Në këto fatkeqësi kanë pësuar mijëra njerëz. Njëra nga fatkeqësitë detare më të mëdha në 100 vjetët e fundit ka ndodhur më 1987 kur në ndeshje të anijës së udhëtarëve Dona Paz dhe tankerit Victor në ujrat e Filipineve kanë vdekur 2200 njerëz. Pastaj mund të përmendet edhe fatkeqësia detare e trajektit britanik Herald of Free Entreprise i cili është rrotulluar afër bregdetit belg, me ç`rast janë fundosur rreth 200 njerëz. Më së shpeshti fatkeqësitë detare ndodhin për shkak të moskujdesit dhe mosnjohjes së fshehtësive të detit, në rastet kur peshkatarët sportivë dhe turistët depërtojnë në thellësi nga bregu i detit dhe përfshin kohë e keqe të cilët edhe vetvehtës nuk mund të i ndihmojnë. 18

19 Janë të shpeshta edhe lëndimet të cilat i shkaktojnë barkat motorike, të cilat ndonjëherë depërtojnë edhe në mesin e njerëzve të cilët janë duke u larë në plazhe apo në thellësi të detit. Lëndimet shkaktohen nga propeleri dhe janë shpeshherë të rënda. Analiza të shumta statistikore të sigurisë së komunikacionit detar tregojnë se për rritjen e shkallës së sigurisë të këtij lloji të komunikacionit është njësoj me rëndësi, ndoshta edhe më me rëndësi, investimi dhe trajnimi e aftësimi profesional i personelit dhe përmirësimi i standardit të anijeve, se sa blerja e pajimeve elektronike të shtrenjta. Të dhënat statistikore tregojnë se roli i njeriut në sigurinë e komunikacionit detar është shumë më me rëndësi se roli i makinës, kështu mund të përfundohet se zgjedhja e personelit për anije si dhe për shërbime drejtuese dhe kontrolluese të komunikacionit detar ka rëndësi primare. Elementet themelore të sigurisë së sistemit detar dhe të lumenjve janë: lundrueset, personeli. regjioni i lundrueshëm dhe dispozitat të cilat vlejnë në reonin e tyre lundrues. Sigurinë e komunikacionit detar duhet kërkuar si: siguri të anijes në lundrim me të cilën nënkuptohet aftësia e saj për lundrim, siguri të lundrimit çka është grumbull i faktorëve të cilët lundrimin e bëjnë më të sigurtë. Prandaj, siguria e lundrimit ka të bëjë me sigurinë e rrugës lundruese, respektivisht reonit lundrues nëpër të cilin lëviz ania. Zhvillimi teknologjik bashkëkohor, në veçanti automatizimi në kryerjen e proceseve të veçanta të punës, mbahet edhe në personelin e anijës. Rëndësia e faktorit njeri në anije për siguri të lundrimit në veçanti vëhet re në fatkeqësitë në deti, në të cilat, sipas disa vlerësimeve, mu njeriu është shkaktar i më tepër se ¾ të rasteve. Komunikacioni i postë telekomunikacionit Me dispozita të Federatës botërore postale janë marrë masa të rrepta sa i përket pajimeve dhe paketimit të dërgesave me materie të rrezikshme. Kështu është e ndaluar të dërgohen me postë mjete të cilat sipas natyrës së tyre mund të jenë të rrezikshme për puntorët e postës (eksplozivi, mjete të ndezshme, acide të forta dhe mjete tjera helmuese). Nëse me postë dërgohen bakterie patogjene ose viruse, janë paraparë kushte shumë të rrepta me rastin e paketimit të brendshem dhe te jashtëm. Në dërgesa të këtilla patjetër duhet të vendosen shenja të dukshme me të cilat tërhiqet vërejtja të gjithëve të cilët vijnë në kontakt me to. Për dërgesa me material radioaktiv duhet leje speciale dhe mënyrë e vacantë e paketimit dhe transportit të sigurtë. Shëndeti i personelit të postës mund të rrezikohet edhe nga pluhuri nga pjesë të fijeve të linit që përmbajnë thasët që përdoren për transport të dërgesave. Shërbimi postë-telekomunikimit gjithnjë e më tepër shfrytëzohet me mjete elektronike, në veçanti në shërbime telekomunikative. 19

20 Tensinet e punës që shfrytëzohen në këto pajisje janë gjithmonë nën vlera të dëmshme, por për shkak të tejngarkesës ose defekteve në to, si dhe në sistemet elektromanjetike të afërta, mund të shfaqen edhe në pajimet telekomunikative, tensione më të mëdha se sa duhet, të cilat me goditje të rrymës mund të shkaktojnë dëmtime të rënda, ndoshta edhe vdekjen e personave që janë në kontakt me to. Pos goditjeve me rrymë në shendetin e njeriut mund të ndikojnë negativisht edhe rrezatimet elektromanjetike, edhe sa më e madhe të jetë fusha elektromanjetike aqë më i madh është eksponimi i ndikimit të tillë. Ndikimi i fushës elektromanjetike më së shumti dëmton sistemin nervor dhe sistemin kardiovaskular, e shfaqen edhe ndryshime në thjerrzën e syrit dhe në gjak. Veprimi dëmtues i rrezatimit jonizues është verefikuar, dhe ai mund të matet. Por veprimi dëmtues i rrezatimit jojonizues zbulohet vetëm pas një kohe të gjatë, edhe atë në qeliza të ndjeshme të trupit të njeriut. Mbrojtja nga rrezatimi elektromanjetik ndahet në: mbrojtjen teknike: zvoglimin e intensitetit të rrezatimit në burim, rritjen e distancës nga burimi i rrezatimit në vendin e punës, shkurtimin e punës së burimit të rrezatimit,drejtimin e burimit të rrezatimit në drejtim më pak të rrezikshëm; mbrojtjen mjekësore: kontrollime të herë pas hershme, shëndetësore të personelit të eksponuar në rrezatim; mbrojtjen ligjore: dhënia e dispozitave mbi mbrojtjen në punë nga burimet të cilat rrezatojnë,, verifikimi i normave mbi lejimin maksimal të vlerave të rrezatimit, verifikimi i kohës maksimale të mbajtjes në afërsi të zonës së rrezikshme. Njeriu si faktor esencial në sigurinë e komunikacionit Nga treguesit e deritashëm statistikorë bëhet e kjartë se njeriu është faktor me rëndësi në zhvillimin e fatkeqësive në të gjitha llojet e komunikacionit. Kështu, edhe përkundër përparimit të teknologjisë së komunikacionit, gjendja psikofizike e të gjithë pjesëmarrësve në komunikacion do të vendosë në momentin e caktuar se si do të sjellet personi përgjegjës në mënyrë që të parashihet mundësia e fatkeqësisë dhe të ndërmerren masa për parandalimin e saj. Duke pasur parasysh epideminë ekzistuese të traumatizmit të komunikacionit, mund të supozohet se kjo kohë të evoluimit të njohur të njerëzimit në të cilën do të ekzistojnë vetëm ata të cilët do të mund të përshtateshin në kushte të reja të jetës së mjedisit në të cilin traumatizmi i komunikacionit, mospastërtia e mjedisit dhe problemet tjera, të cilat i shkakton komunikacioni bashkëkohor, gjithnjë e më tepër e rrezikojnë ekzistencën e atyre personave me të cilët as elektronika bashkëkohore kompjuteristike dhe infromatika nuk do të und të zëvendësonin mangesë vetanake psikofizike. Për shkak të katastrofës së këtillë kërcnuese për gjininë njerëzore në planetën tonë, është detyrë e mjekësisë së komunikacionit të gjejë, propozojë dhe të sendërtojë masa të atilla të mbrojtjes të cilat do të I mundësonin njeriut që të përshtatet zhvillimit të vrullshem industrial dhe teknologjisë së komunikacionit respektivisht negativiteteve të cila pashmangshëm i përcjellin. 20

21 Do të ishte gabim të tentohet, por është edhe e pamundur, që të ndalohet një zhvillim i këtillë i vrullshëm i prosperitetit teknologjik të njerëzimit, por është e pashmangshme kyçja e të gjitha potencialeve të disponuara njerëzore dhe materiale në kërkim të zgjidhjes, e cila, nga njëra anë, do të evitojë ose të i sjellë në masë më të vogël të mundshme shkaqet e rrezikimit të njeriut dhe mjedisit, e, nga ana tjetër, duke studiuar vetitë e njeriut do të zgjidhë enigmën njeriu - makina. Në të njejtën kohë, edhe zgjedhen njerëz të cilët aktivisht do të marrin pjesë në komunikacion shërbimi shëndetësor duhet të ketë rol më të rëndësishëm por edhe përgjegjësi, dhe me këtë duhet patjetër të përshtaten edhe dispozitat ligjore nga lëmi i të gjitha llojeve të komunikacionit. Njeriu në sistemin ergonomic Vlerësimi i besimit të njeriut në raport me poziten krijuese, drejtuese dhe kontrolluese në sistemin ergonomik është i varur në rradhe të parë nga aftësitë dhe mundësitë psikofizike. Aftësia e njeriut të kryej detyëen e caktuar me efektshmëri të supozuar përcakton shkallën e aftësisë së vet punuese e cila tregohet me rritje ose zvoglim të numrit të gabimeve gjatë zgjidhjes së detyrës. Është e njohur se aftësia e punës së njeriut është e ndryshueshme dhe e varur nga shumë faktorë siç janë: kushtet klimatike, koha e ditës, stina vjetore, mosha, gjinia, ndikimi i mjedisit, përvoja në mjedisin e punës dhe faktorë të tjerë të cilët ndikojnë në kondicionin e tij psikofizik. Shkaqet e gabimeve që i bën njeriu në komunikacion - Në sistemin ergonomik i cili ka të bëjë me komunikacionin, shkaqet e zhvillimit të gabimeve të njeriut dhe lëshimeve duhet megjithatë të vlerësohen pak më ndryshe se si kjo bëhet te pajimet dhe makinat. Ato gabime në punën e njeriut mund të i ndajmë në: gabime të bëra si pasojë e gjendjes psikofizike të njeriut, gabime të bëra si pasojë e kufizueshmërisë së shqisave të njeriut, gabime të bëra për shkak të mangësive të vetive antropometrike dhe lëvizshmërisë së njeriut, dhe gabime të bëra si pasojë e veprimit dëmtues të mjedisit të pa pastër. Rëndësia e gjendjes psikofizike të njeriut në komunikacion Në zhvillimin e fatkeqësive të komunikacionit rol të madh ka gjendja momentale e vetëdijes së njeriut, çka e quajmë pakujdesi. Në zhvillimin e pakujdesisë rol kryesor kanë: distriksioni, pritja e gabuar dheniveli vigjilencës. Distriksioni Në shumë ngjarje në mjedisin tonë shpesh ndodhë që disa detaje të i shmangen kontrollit, çka do të thot se vetëm një pjesë e ngacmimit i cili njëkohësisht ngacmon shqisat tona, mundemi të i përceptojmë dmth. të i ndiejmë. Kjo do të thotë se truri është me kapacitet të kufizuar dhe pjesa e fushës perceptive, me të cilën ndonjë çast jemi plotësisht të vetëdijshëm, gjendet në fokus të vëmendjes, ndërsa ngjarjet tjera turbullt i përceptojmë ose aspak nuk i vërejmë. 21

22 Njeriu, pjesëmarrës aktiv në sendërtimin e detyrave të caktuara në mbarvajtjen e teknologjisë së komunikacionit, me rastin e kryerjes së detyrës më pak ose më shumë mundi dhe me përgjegjësi, duhet patjetër në intervale të shkurta ose të gjata të jetë i orientuar në numër të caktuar të përmbajtjeve, të cilat, është e kuptueshme, në të njejtën kohë nuk mund të jenë në qendër të vëmendjes së tij. Por, me arsimim, ushtrim dhe përvojë njeriu arrinë shkathtësinë që me përshtatje dhe shpejtësi të ndryshimit të drejtojë vëmendjen në shenja primare te cilat janë esenciale për sigurinë e komunikacionit. Në rrethana normale në trurin e njeriut ekziston mekanizmi i cili filtron ose shtrydhë informatat dhe në vetëdije i lëshon vetëm disa nga ato, të tjerat jo. Por, pas vëmendjes së gjatë të vazhdueshme të njejtat lloje të informatës, vjen deri te ngopja, dhe filtri fillon të i lëshojë edhe informatat tjera. Në një çast të këtillë, çfarëdo qoftë por ngacmim i forte informativ plotësisht të pranohet nga sistemi perceptiv i trurit respektivisht do të arrijë në qendër të vëmendjes, e të frenojë pranimin e informatave esenciale për zhvillimin e sigurtë të komunikacionit. Një gjendje e këtillë e mungesës, përjashtimi nga detyra primare të cilën njeriu duhet ta zgjidhë, është e shkaktuar me një ngacmim sekondar, e quajmë distriksion. Pritja e gabuar Nocioni me të cilin nënkuptohet gjendja e vetëbesimi i forcuar që në të ardhmen e afërt do të ndodhë diçka. Kjo gjendje psikike në masë të madhe mund të ndikojë në sjelljen e njeriut, madje në rastet ekstreme të aktivizimit të shtuar dhe tensionit, mund të shkaktojë halucinaci one dmth. mendimi se diçka po ndodhë çka realisht nuk ekziston. Kjo në veçanti vie në shprehje kur është fjala për zbulimin e të ashtuquajtur sinjaleve të rralla gjatë procesit të komunikacionit. Ekaziminimet kanë treguar se në raste të këtilla aftësia e vrojtimit bie në mënyrë rapide e cila nga vlerat maksimale të shprehura në100 pas 20 minutash bie në 70, e pas 60 minutave në 30. Për këtë arësye mund të ngjajë që kryesi i detyrës së komunikacionit gabimisht të parashikojë ndonjë njal me rëndësi për sigurinë e komunikacionit. Me këtë rast rol me rëndësi ka shikueshmëria e mirë e sinjalit; në komunikacionin hekurudhor psh. sinjalet hyrëse, sinjalet dalëse dhe të binarëve, në komunikacionin rrugor semaforët, në atë detar flakadanët, kurse ne komunikacionin ajror orientirët, në varësi nga mënyra e orientimit, sepse mbajtja e drejtimit të lëvizjes dhe balansimit në kohën e fluturimit dukshëm është më ndryshe në raport me atë gjatë kohës së lëvizjes në tokë. Në tokë njeriu lëvizë në raport të drejtpërdrejt me orientirët e shumtë të cilët ndonjëherë shkaktojnë lodhje të shpejtë të vozitësit. Gjatë fluturimit piloti orientohet në drejtim të lëvizjes: me vënjen e avionit në pozitë sipas: instrumenteve, sipas orientuesve në tokë DHE sipas njërit dhe tjetrit. 22

23 Fluturimi në kohë të vranët dhe në pamundësi të shfrytëzimit të pilotit automatik, krijon te piloti përshtypje të gabuara mbi pozitën e fluturakes në hapsirë çka shkakton: - iluzione me prejardhje vestibulare (drejtpeshimi) - iluzione me prejardhje optike, - iluzione me prejardhje të thella të cilat truri i pranon nga pjesë të veçanta të trupit dhe sipas pozitës së tyre, iluzione të përziera. Këtu iluzionet më të rëndësishme janë me prejardhje vestibulare, sepse ato shkaktojnë: iluzione të lëvizjes në drejtim të kundërt, iluzione të ngjitjes ose ponimit, dhe iluzione të përkuljes. Sa është me rëndësi aparti vestibular flet edhe ajo se nuk ka mundësi të trajnimit të aparatit vestibular, kështu me rëndësi është kondicioni psikofizik i pilotit dhe shkathtësia e fluturimit me ndihmën e instrumenteve. Niveli i vigjilencës Vigjilenca është një varg kontinuel i gjendjes, i cili, nga njëra anë, është e mbyllur me gjum të thellë, kurse nga ana tjetër me aktivitetin e funksioneve psikofizike - në nivelin maksimal. Niveli i vigjilencës në mënyrë të drejpërdrejt është i lidhur për shkallën e shqetësimit të pjesëve të caktuara të SNQ, në veçanti të ashtuquajturës formacion retikular i cili kontrollon dhe modelon të gjitha impulset hyrëse dhe dalëse për SNQ. Siç është e njohur se organizmi i njeriut gjatë zhvillimit të vet filogjenetik është përshtatur ndërrimit të ditës dhe natës, në atë mënyrë edhe niveli i vigjilencës së vet dhe aftësia e vet e punës kanë ndryshu ar brenda ditës. Kështu puna e njeriut më e efektshme është prej orës9.00 deri 17.00, dhe me këtë fatkeqësitë e komunikacionit, në veçanti në komunikacionin hekurudhor, më së shpeshti ndodhin jasht kësaj kohe. Niveli i vigjilencës varet edhe nga sasia dhe cilësia e ngacmimeve me të cilat njeriu është i eksponuar gjatë kryerjes së detyrave të komunikacionit. Efekt negativ ka sasia kritike e impulseve ritmike të cilët në të njejtën kohë dhe një kohë të gjatë veprojnë në shumë shqisa të pjesëmarrësve aktivë në komunikacion. Për shkak të uljes së nivelit të vigjilencës vie deri te gabimi dhe lëshimi me fatkeqësi më të rënda ose më të lehta të komunikacionit. Roli i shiqsave të njeriut në sigurinë e komunikacionit Njeriu pranon ngacmimet me shqisat e veta për komunikim nga ambienti I jashtëm, çka për bashkëpjesëmarrjen e tyre në komunikaci on ka rëndësi të madhe. Shërbehet me këto shqisa: - të pamjes, - të dëgjimit, - të drejtpeshimit, - taktile (të prekjes), - nuhatjes, - propricepcionit ose kinestezisë. 23

24 Duke zotëruar, si qenje hapsinore, hapsirën tridemenzionale në vete dhe për rreth vetit, ne e ndiejmë hapsirën, ne e përceptojmë atë. Nga ky perceptim varet edhe sjellja e jonë në komunikacion. Në percepcionin e hapsirës ekziston edhe lidhja reciproke negative senzo - motorike e cila siguron sjellje përkatëse të pjesëmarrësve në komunikacion. Nëse dëmtohet sistemi i tillë i shqisave për hapsirë, atëherë deformohen edhe pamjet e hapsirave, deri te i ashtuquajturi halucinacion hapsinor me pengesa përkatëse në sistemin motorik ekzekutiv. Pa ndieshmëri të hapsirës nuk ka as kontrollë të lëvizjes, e me këtë as mundësi të komunikacionit të sigurt. Sistemin senzorik për perceptimin e përbëjnë shqisat e pamjes, drejtpeshimit, propriocepcionit, prekjes, dëgjimit, kurse roli i nuhatjes dhe shijes nuk kanë ndonjë rëndësi në këtë drejtim. Shqisa e pamjes Secila nga shqisat e cekura kryejnë një pjesë të perceptimit të hapsirës, e në disa nivele në SNQ shfaqet dërgimi i ndërjellë i impulseve bioelektrike dhe shkaktohet strukturimi dhe formimi I figurës së hapsirës e cila na rrethon. Në këtë sitem të shqisave syri ka rolin dominant; është e mundur që psh. të ketë pamje të mirë e të jetë vozitës i keq, por nuk mund të jetë vozitës i mirë me pamje të keqe. Syri është fotoreceptor për përcaktimin e raportit të ndërsjellë të hapsirës. Distances dhe deformimit të hapsirës. Syri mat dhe përcjell objektet në hapsirë kryesisht me shqisa proprioceptive të cilat janë të vendosura në muskuj të jashtëm dhe të brendshëm të tyre, të cilët i vëjnë në lëvizje gjatë përcjelljes së objekteve të lëvishme. Përveç kësaj, muskujt e syve mbajnë edhe lëvizje të tjera në sy, siç janë konvergjenca dhe akomodimi pa të cilat nuk ka vërejtje të mirë të objekteve në hapsirë. Lëvizja e syve mund të jetë e kombinuar edhe me lëvizjet e qafës, por edhe të tërë trupit, nëse vrojtuesi lëvizë në hapsirë. Në këtë rast të dhënat proprioceptive nga muskujt e syve, muskujt e qafës dhe muskujve të trupit shkaktojnë biokompjuterizimin e hapsirës. Megjithatë, funksioni themelor i syrit është pranimi i sinjaleve optike që projektohen në murin e pasëm të bulbusit të syrit.këtu në retinë energjia e arritur e dritës transformohet në energji bioelektrike dhe si impuls nervor transmetohet më tutje në qendrën përkatëse të trurit, ku formohet fotografia e objektit. Nëse dëshirojmë ta definojmë të pamurit, atëherë mund të thuhet se kjo aftësi e syrit të njohë objektet e ambientit të jashtëm, të ndarë njëri nga tjetri, e ajo varet nga kjartësia e të pamurit, refraksioni dhe akomodacioni. Në spektrin e gjërë të valëve elektromanjetike drita e dukshme merr nje regjion mjaft të vogël e cila nga njëra anë kufizohet me dritë ultraviolete e nga ana tjetër me atë infra të kuqe. Në syrin pa thjerëz është e dukshme edhe një pjesë e dritës ultraviolete deri në 300 nm. Në procesin e përjetimit optik rol me rëndësi ka apsorbimi i valëve të veçanta me gjatësi të rrezatimit elektromanjetik (EM) në pjesë të veçanta të syrit. Gjatësitë valore të dritës nën 300 nm thithen në korne, kurse ato në mes 300 dhe 380 nm në thjerrëz. 24

25 Pjesa e spektrit në mes 380 dhe1400 nm arrinë në retinë, por vetëm drita me gjatësi valore në mes390 dhe 740 nm mund të shkaktojë aktivizimin e fotoreceptorëve të retinës. Këtë pjesë e quajmë pjesë të dukshme të spektrit. Trupi qelqor i syrit thithë dritën me gjatësi valore mbi 1400 nm kurse thjerrza mbi 1900 nm. Në sy pa thjerëza aktivizimin e fotoreceptorëve mund ta shkaktojë edhe pjesë ultraviolete e spektrit në mes 300 dhe 380 nm që në kushte normale e thithë thjerrëza.te personat pa tjerrëz (afakia) shfaqet florescenca në retinë pas apsorbimit të rrezeve ultraviolete me gjatësi nm. Fluorescenca e thjerzës në retinë shkakton fenomenin e turbullimit sepse një dritë e tillë është e pafokusuar. Pjesa fizike e informatave optike në sy bëhet në mënyrë të pave tëdijshme dhe është në varësi nga aftësia e vet syrit. Pjesa trurore dhe psikike e vrojtimit optic konsiston në shfrytëzimin e vetëm një pjese të informatave të pranuara me sy, sepse kapaciteti i vetëdijes është i kufizuar dhe i varur nga vëmendja, koncentrimi, lodhja etj. Prandaj, me perceptimin vizuel nuk nënkuptohet vetëm kjartësia e pamjes, aftësia e vëmendjes, dallimit të ngjyrave, por edhe aftësia e kuptimit dhe kuptimit psikik të tërë përjetimit optik në të gjitha veçantitë e tij. Gjatësitë valore të spektrit të dukshëm janë më të shkurtra se ato të televizionit dhe radios por janë më të gjata se ato të rentgenit, rrezeve gama dhe kozmike. Spektri I dukshëm sipas ngjyrave ka këto gjatësi valore: - vjollce nm - e kaltër nm - e gjelbërt nm - e verdhë nm - portokalli nm - e kuqe nm. Syri është më i ndijshëm për gjatësinë valore prej 550 nm, kurse dallimi I ngjyrave është i mundshëm gjatë dritës normale të ditës. Gjatë pakësimit të dritës, e cila ende lejon njohjen e ngjyrave, njihen vetëm tri ngjyra themelore: e kuqe, e gjelbërt dhe e kaltërt. Gjatë dritës së fortë (shikimi në diell) njihet vetëm ngjyra e verdhë dhe vjollce. Për njohje të ngjyrës së bardhë është e nevojshme përzierja e gjatësive të ndryshme valore, por po ashtu edhe përzierja e dy ose tri gjatësive valore përkatëse, edhe atë vetëm spektrale: e kaltër spektrale dhe e gjelbërt bëjnë ngjyrën e bardhë. Ngjyra e zezë është shfaqje fiziologjike, sepse këtu mungon ngacmimi i retinës. Pengesat e pamjes, si një pjesë e vargut të faktorëve subjektiv të rrezikut në komunikacion, ndikojnë në drejtimin e automjeteve motorike sepse: vozitësit të cilët mbajnë syza kanë më tepër pengesa pas një: vozitjeje të gjatë, natën shihet më dobët për këtë edhe më pak vendoset për vozitje gjatë natës, vozitësit që mbajnë syza më shumë marrin pjesë në fatkeqësi të komunikacionit. 25

26 Gjatë drejtimit të automjeteve motorike vozitësi patjetër duhet të shohë para vetit dhe të mund të caktojë formën, pozitën dhe lëvizshmërinë e objekteve të ndryshme që gjenden në fushën e tij vizive. Pamja e keqe, kushtet e pavolitshme atmosferike për shkak të mjegullës, shiut ose borës, defektiviteti i pajimeve sinjalizuese në veçanti janë të pavolitshme për vozitës me aftësi të zvogluar vizive. Pamja e keqe mund të jetë e shkaktuar nga defektet e pamjen qendrore, në fushën vizive,fushën hapsinore,adaptimi dhe ndieshmëria në mjegullime, pengesa në pamjen kolorike etj. Për interpretim të përjetimeve vizuele dhe= përgjegjes përkatëse në to esenciale është kjartësia vizive dhe shpejtësia e percepcionit të shenjave dhe pengesave në komunikacion. Periudha latente senzorike e perceptimit të dritës është 0.1 s. Kjo kohë e latencës së ndieshmërisë së dritës mund të ndahet në : - kohën e latencës së ndieshmërisë së dritës në retinë 0.03 s, - kohën e konduksionit nëpër nervin optik 0.01 s, - kohën e transmetimit të ndieshmërisë së dritës nga areali optik në pjesë të ndryshme të trurit 0.05 s. Në praktikën e përditshme të vozitësve ka rëndësi esenciale. Shembull nëse vozitësi ka kjartësinë vizive 1.0 dhe vozit 100 km/h (27.8 m në s), zbulon pengesën në distancë prej 100 m, i është e nevojshme më pak se 4 sekonda të arrijë dhe të ndryshojë drejtimin e lëvizjes së automjetit. Nëse kjartësia vizive është më pak se 0.5 e automjeti lëvizë me shpejtësi 100 km/ h, i mbetet diç më pak se 2 sek. për të kryer të njejtën punë. Megjithatë, në mes njohjes vizive dhe fillimit të frenimit ekziston koha e latencës prej rreth një sekondë. Gjatë kësaj kohe, me shpejtësinë 100 km/h, automjeti kalon 27.8 m, ashtu që vozitësit I mbetet edhe 22.2 m për ndalje të automjetit,çka dukshëm i mungon.kjo vjen në shprehje në veçanti te vozitësit me kjartësi vizive prej 0.4, që në përgjithësinuk mund të ndalë me kohë, sepse koha e vrojtimit të pengesës gjendet, gjatë shpejtësisë 100 km/h,brenda kohës së frenimit.vetëm gjatë shpejtësisë vozitjes më pak se 80 km/h gjendet koha e vrojtimit të pengesës jasht kohës së frenimit, ashtu që automjeti me kohë mund të ndalet. Te shumica e vozitësve mund të arrihet koreksioni i mjafueshëm i anomalive refraktuese me anë të syzave.me ndihmën e thjerrëzave kontakte mund të arrihet kjartësia vizive e mjaftueshme, edhe atë te shkurtëpamësit me përmirësim prej 30 %. Por, për vozitës profesional nuk është e preferueshme që të mbajnë thjerrëza kontakte. Vozitësit e kategorive A dhe B, më të vjetër se 60 vjetë, pavarëshisht nga gjendja shëndetësore, duhet patjetër të kontrollohen në çdo 3 5 vjet, për shkak të mundësisë së shfaqjes se ndryshimeve të forta senile në sy. Vozitësit e kategorive C, E dhe D duhet patjetër të kontrollojnë sytë çdo pesë vjet, pavarësisht nga gjendja shëndetësore. 26

27 Faktorët të cilët ndikojnë në pamje të pilotit në kushtet e fluturimit vizual gjatë ditës janë si vijon: ndriçueshmëria e objektit, kontrasti në mes të objektit dhe podiumit, zgjatja e percepcionit, madhësia e objekteve dhe vetive të tyre, shkalla e eksponimit të personave ndaj faktorëve të pavolitshëm alkooli, duhani, lodhja, hipoksia, ushqimi). Pamja gjatë natës Gjatë ndriçushmërisë natën pamja është pa ngjyrë, përveç ngjyrës së kuqe. Në këtë rol ka i anshtuquajturi intervali fotokromatik. Ai zvoglohet nga ngjyra vjollce në drejtim të asaj të kuqe, dhe derisa ngjyrat tjera shihen në nyansa të ngjyrës gri, ngjyra e kuqe mbetet njësoj e ngjyrosur. Në ndriçimin e natës vjen deri te lëvizja e ndieshmërisë së retinës në pjesën gjelbër-kaltër të spektrit, kështu objekti i ngjyrosur me ngjyrë të gjelbërt në të gri të çelur në krahasim me objektin me ngjyrë të verdhë. Për qarkullim është me rëndësi më të madhe shpejtësia me të cilën adaptohet syri nga kushtet e ndriçueshmërisë së fortë dhe zvogluar respektivisht sa është aftësia e të pamunit dhe me cilën shpejtësi mund të kethehet pas turbullimit. Në vozitjes natën normalisht syri bëhet shkurtpamës për 1 deri 2 dioptri, dhe kështu objektet e vështruara shihen të pakjarta. Kështu në këto kushte të vozitjes preferohet mbajtja e thjerrëzave konkave prej rreth një dioptrie. Gjatë vozitjes natën mund të shfaqen të ashtuquajturat iluzione autokinetike. Ato bëhen nëse në terr fiksojmë me shikim pikën e shëndritshme të intensitetit të dobët dhe me dimensione të vogla. Atëherë shpejt fitohet përshtypja se ajo pike e ndritshme po lëvizë. Lëvizja e gabuar mund të jetë rrethore, elipsoide, në formë të spirales, me vija të thyera ose plotësisht iregulare. Në aviacion iluzionet autokinetike shfaqen natën kur horizonti i drejtë nuk shihet e piloti vëren vetëm drita të izoluara si yje, ose drita të ngjashme ne tokë. Ky fenomen është në veçanti i rrezikshëm në fluturimet grumbull avionësh gjatë natës. Nëse atëherë përcjellësi me këmbëngulësi shikon avionin udhëheqës, atij I duket se ai gjithnjë e ndërron drejtimin. Nëse tentohet të përcillet, ndërron pozitën e tij në formacion dhe e sjell vetin në gjendje të tensionit psikik të afërt me hipnozën. Piloti anashkalon të dhënat precize në instrumente dhe nuk e kontrollon fluturimin sipas tyre. Kështu e humb orientimin dhe sigurinë në vete dhe instrumente, kështu mund të shaktohet katastrofa. Disa mendojnë se iluzioni i tillë është fenomen i theksuar psikologjik, të tjerët se është pasojë e lëvizjeve të pavullnetshme të bulbuseve të syrit. Për tu penguar kjo, duhet: të evitohet fiksimi i gjatë i objektit të izoluar (jo më gjatë se 10 sek.), kohë pas kohe të lëvizin shikimin, të shikohet në largësi ose kabinën e pilotit, më shpesh të mbyllen sytë ose për një çast fare të mbyllen sytë të orientohet kryesisht me ndihmën e instrumenteve, gjatë prodhimit të avionëve duhet pranuar parimet që dritat e pozitës të jenë më të mëdha, po të ishin më shumë dhe me ngjyra të ndryshme Shqisa e dëgjimit Shqisa e dëgjimit ka një rol të rëndësishëm në komunikimin e njeriut me ambientin. Në fushën njeri-makinë, veçanërisht në qarkullim, dëgjimi është factor shumë me rëndësi, që në momente të caktuara mund të ketë edhe rol vendimtar në sigurinë e komunikacionit. Organi i dëgjimit percepton zërin, perceptimi i zërit është i lidhur me perceptimin e hapsirës. 27

28 Dëgjimi përcakton edhe burimin e zërit, kahjen, lëvizjen e burimit të zërit, e jep edhe të dhëna mbi strukturën dhe madhësinë e burimit të zërit. Të gjitha këto elemente në masë të madhe kontribojnë në formimin e pasqyrës së ambientit, e shqisa e dëgjimit kështu tregohet si faktor me rëndësi në ndieshmërinë e përgjithshme të hapsirës. Kompleksi senzorik i shqisës së dëgjimit përbëhet nga: pjesës e cila i takon laprës së veshit, kanalit të dëgjimit, veshit të mesëm dhe të brendshëm, qelizave të ndieshme dhe fijeve të cilat transmetojnë impulset bioenergjike, pjesës së specializuar të korës së trurit të madh i cili i njeh impulset e pranuara. Valët e zërit i pranon veshi i jashtëm dhe pjesa kockore e veshit të mesëm dhe nëpërmjet dhe kështu transmetohet deri te pjesa e veshit ku valët e zërit diferencohen sipas frekuencave.kështu më pastaj qelizat nervore speciale, spias frekuencës së tyre, i pranojnë dhe i shndërrojnë në impulse bioelektrike. Ata më tutje transmetohen nëpërmes fijeve nervore në regjionin e caktuar të korës së trurit. Aty krijohet përjetimi i zërit dhe sipas nevojës dërgohen sinjale në organe të caktuara efektore. Veshi i njeriut ka aftësinë të regjistrojë sinjale akustike prej 20 deri Hz. Në varësi nga mosha ose nga mangësitë i lindura ose të fituara, ndieshmëria si edhe fusha frekeuntuese e dëgjimit ndryshojnë. Kështu personat e moshës së re normalisht kanë kufi të lartë të dëgjimit prej Hz, kurse njeriu në moshën e pjekur arrinë pragun e dëgjimit prej Hz, kurse personave prej 60 e më shumë vjetësh pragu i sipërm i dëgjimit ulet edhe në 6000 Hz. Kjo është me rëndësi për vlerësimin e aftësisë së drejtimit dhe lëvizjes në komunikacion, edhepse sot, me moton e luftës kundër zhurmës, janë të ndaluara sinjalet e zërit në mjediset urbane. Pos kësaj, për shkak të zhurmës e cila prodhohet nga automjetet motorike, e niveli i së cilës arrinë herë pas here edhe 90 db edhe më tepër, vozitësi nuk është gjithnjë në gjendje në mënyrë adekuate të shfrytëzojë dëgjimin e vet. Zhurma në komunikacion, zhurma e automjetit vetanak, madje edhe biseda dhe radioaparati në automjet krijojnë zhurmë, e cila shurdhon vozitësin. Por të shurdhët e moshës së re janë shumë të vetëdijshëm për defektin e tyre dhe për këtë arsye janë shumë të disiplinuar, dhe si pasojë edhe fatkeqësitë në komunikacion janë shumë më të pakta. Por, personat e vjetër dhe të shurdhër nuk mund të kompenzojnë dëgjimin. Shqisa për drejtpeshim Ndjenja e hapsirës është komplekse që krijohet me veprimin e pesë shqisave: të pamjes, vestibulare dhe kohleare me këtë prekjen dhe proprioceptim, me ç`rast shqisa vestibulare konsiderohet si më e rëndësishmja në koordinimin e spaciocepcionit. 28

29 Shqisa vestibulare, me rrugë të thjeshta reflektore, shërben për mbajtjen e pozitës me anë të syve dhe trupit në raport me ndërrimin e pozitës së kokës në të cilën gjenden receptorët periferik që përbëhen nga: shqisa otolitike më të vjetra, dhe shqisa kupulare më të reja. Receptorët otolitikë reagojnë në ndryshimin e fuqisë dhe kahjes së forcës së peshës, forcës centrifugale në masë të madhe edhe në ngadalsimin dhe përshpejtimin e lëvizjes. Receptorët kupular reagojnë në ndryshimin e shpejtësisë dhe kahjes së kërrusjes, në radhë të parë asaj këndore. Simptomi më i rëndësishëm i çrregullimit të drejtpeshimit është ataksia, e konsiston në rënie, jostabilitet statik dhe dinamik me lateralizim ose pa të, dmth. me rënie më tepër nga njëra anë. Nistagmusi ose dridhja e bulbusve të syrit është shprehje e aktivitetit vestibular. Çrregullimi i punës së aparatit konduktiv dhe perceptiv të veshit përcaktohet me anë të timpanometrisë. Shqisa e prekjes ose ndjeshmërisë lëkurore Në vështrimin e raportit të ndërsjellë të njeriut dhe makinës, në veçanti duke pasë parasysh ekzistimin e ndikimit të faktorëve fizikë të mjedisit siç janë psh. temperatura, vibracionet, zhurma dhe ngjashëm, aftësia e njeriut për të regjistruar sinjale të këtilla dhe mundëson përjetimin e tyre, do të thotë komponentë shumë kualitative e aftësive të njeriut.në lëkurë gjenden recept orë të specializuar për sinjale të dhembjes, shtypjes dhe temperaturës. Shqisa e nuhatjes Edhe kjo shqisë është me rëndësi për komunikacion, spese mundëson pranimin e sinjaleve nga mjedisi të cilat mund të tërheqin vërejtjen me kohë në rrezikun ekzistues. Shumë sëmundje, qoftë edhe ftohja e thjeshtë, mund të çrregullojnë nuhatjen, dhe kështu era e zjarrit dhe punën e keqe të motorit mund ta kalojnë pa e diktuar fare. Kështu vozitësit të cilët kanë ftohje të mos vozisin, sepse kjo veprojnë keq në koncentrimin dhe shpejtësinë e vëmendjes dhe reagimit. Shqisa e proprioceptimit ose kinestezionit Kjo shqisë përmirëson koordinimin e lëvizjes së pjesëve të veçanta të trupit të njeriut me dozë të madhe të automatizimit, çka është shumë me rëndësi në në kushtë të komplikuara të punës kur vëmendja është e orientuar në shumë anë. Në kushte të atilla është me rëndësi që sa më shumë lëvizje të bëhen automatikisht, çka mundëson orientim më të mirë në ato detyra në të cilat automatika e lëvizjes do të ishte dështuese. Fijet nervore kinestetike janë të shpërndara nëpër të gjitha pjesët e muskujve, dhe reagojnë në ndryshimin e tyre, ne zgjërim, shtangim dhe në shtypje. 29

30 Ndikimi i mjedisit në shëndetin dhe sigurinë e pjesëmarrësve në komunikacion Komunikacioni, sikurse edhe veprimtaritë tjera njerëzore, e bën të papastër ambientin e njeriut. Papastërtia shfaqet kryesisht si pasojë e prodhimtarisë, qarkullimit dhe shfrytëzimit të burimeve natyrore, e këtë e mundëson zhvillimi ekonomik i shoqërisë. Prandej, nuk mundet por edhe nuk guxon të ndalet zhvillimi teknologjik, por duhet të mbrohet njeriu dhe ambienti nga papastërtia. Siç dihet papastërtia e ambientit të njeriut ka më shumë ose më pak ndikim në vetitë psikofizike të të gjithë pjesëmarrësve në komunikacion, çka do të thot se mjedisi i papastër do të ndikojë edhe në sigurinë e zhvillimit të komunikacionit në të gjitha format e tij. PAPASTËRTIA E ATMOSFERËS Përbërja normale e ajrit ka këto vlera: - Azoti N2 78.l0 vol. % - Oksigjeni O vol. % - Argoni Ar 0.93 vol. % - Dioks. karb. CO vol. % - Kriptoni Kr vol. % - Neoni Ne vol. % - Heliumi He vol. % dhe komponente tjera, në masë më të vogël, të cilat krijohen si rezultat I reaksioneve kimike në atmosferë: - Monoks. karb. CO ppm - Ozoni O ppm - Hidrogjeni H ppm - Metani CH ppm - Amoniaku NH ppm - Suboksidi azotit N2O ppm - Oksidet e azotit NO dhe NO ppm (ppm- parts per million 1 vol. pjesë në milion të pjesëve vol., ppm 1 cm3/m2). Ndikimi i rrymës elektrike me tension më të lartë për njeriun Efekti i rrymës alternative është më i rrezikshëm për njeriun se efekti i asaj njëkahshe: efekti lokal: djegëjet, frakturat, efekti i largët : dëmtimi i SNQ, veshkëve dhe zemrës, vdekja: mund të shkaktohet nëse personi mbahet në dy duart në objektin që gjendet nën tension elektrik për shkak të : shtangimit të muskujve për frymarrje dhe ngulfatja, paralizës së qendrës për frymarrje në tru, fibrilacionit të zemrës, djegjeve masive dhe pasojave të shokut si pasojë e frikës. 30

31 - Efekti i rrymës elektrike është në varësi nga: tensioni, intensiteti, lloji dhefrekuenca. Tensioni i rrymës nuk ka rol aq të rëndësishëm siç mendohet, sepse vdekja mund të shkaktohet edhe gjatë kontaktit me ujin me tension më të ulët prej100 v, e njeriu të mbijetojë tensionin prej 3000 V. Megjithatë, tensioni i lartë është konstant më i rrezikshëm, por me atë rrallë jemi në kontakt. Intensiteti i rrymës e cila rrjedh nëpër trup të njeriut është shumë me rëndësi, si edhe rruga e saj dhe gjatësia e veprimit. Vlera më e vogël e rrymës që shkakton fibrilacionin e ventrikulit varet nga ndërtimi i trupit, faza e punës së zemrës, zgjatja e rrjedhjes, rrugës dhe llojit të rrymës elektrike. Ndieshmëria e zemrës në goditjen e rrymës është e kufizuar në zgjatjen e valës T që është vetëm 1o-20 % e ciklit të zemrës. Konsiderohet se njeriu mund të durojë rrymën prej 20 deri 30 ma duke shkaktuar dhembje të forta. Rryma e intensitetit 50-6 ma shkakton dëmtime serioze në shumicën e rasteve, e shpesh edhe vdekje. Rryma me intensitet prej 100 ma vepron gjithmonë vdekjepruese. MEKANIZIMI I LËNDIMIT DHE PLAGËT Kinetika traumatike merret me analizën e mekanizmit të lëndimit, e cila na ndihmon në gjetjen e llojit dhe vëllimit të lëndimit. Në bazë të këtij vlerësimi mund të merren vendime të mëtutjeshme për vlerësim, përkujdesje dhe transport të viktimës. Si shkaktohet trauma? Trauma vjen si rezultat i ndeshjes dy apo më tepër trupa. Forca e veprimit varet prej energjisë të cilën e ka trupi, e cila sillet, dhe përkufizohet si energji kinetike. Ndeshja në komunikacion mund të rezultojë për lëndime apo trauma vetëm atëherë kur me dhunë është shkelur integriteti i trupit të njeriut, në një ose më shumë vende. Përgjegjës për fatkeqësitë në komunikacion fajësohen sjellja e njeriut në 85% të rasteve, gjendja e trasesë dhe kushtet atmosferike 10%,lëshimet ose defektet në 5% të rasteve. Në mekanizmin e lëndimit mund të përfshihen: Aksidentet në komunikacion. Rrëzimet. Plagët depërtuese. Plagët të shkaktuara me armë të ftohta.plagët të shkaktuara me armë zjarri. Plagët të shkaktuara me mjete eksplozive. Lëndimet të shkaktuara me mjete mbretëse - Lëndimet shkaktohen si pasojë e veprimit të forcës së jashtme mekanike, e cila mund të shoqërohet më së shpeshti për shkak të shtypjes, tendosjes, këputjes apo prerjes. Politrauma është lëndim i dy a më tepër organeve apo sistemeve të ndryshme që shoqërohet me simptome të shumëfishta, me lëndime të njërit organ apo sistem, zakonisht shoqërohet me shenjat e shokut. Lëndimet mekanike ndahen në dy grupe: Lëndimet mekanike të mbyllura, dhe Lëndimet mekanike të hapura. 31

32 Lëndimet e mbyllura- Lëndimet mekanike të mbyllura shfaqen si pasojë e veprimit të forcës mekanike me mjete të topitura. Sipërfaqja e lëkurës së trupit nuk është e dëmtuar gjatë goditjes me mjet të topitur ose rënies në bazë të fortë. Lëndimi mund të jetë sipërfaqësor, kurse lëndimi i rëndë gjendet në thellësi të lëkurës, ku mund të lëndohen indet e ndryshme si dhe organet e brendshme. Commotio - Dridhja e indeve apo organeve nuk tregon për lëndime anatomike të indeve, por janë lëndime funksionale dhe me ndryshime reversibile (dridhja e trurit, rrallë e torkasit dhe medulës spinale). Ndrydhja e indeve (contusio) paraqitet si pasojë e dëmtimit të indit apo organit, nga veprimi i forcës së topitur. Simptomat dhe shenjat varen nga madhësia e lëndimit apo organit: (gjakosje, gërvishtje, shkëputje të enëve të vogla të gjakut, shkolitje nënlëkurore të indeve të buta, organeve zgavrore, parenkimatoze, dëmtime të qelizave). Mund të ngjajnë lëndime të indeve të thella dhe të organeve, që mund të rrezikojnë jetën e të lënduarit (p.sh. trurit, kafazit të kraharorit, mushkërive, boshtit kurrizor etj.). Lëndimet e hapura Lëndimet apo plagët e hapura shkaktohen si pasojë e veprimit të forcës mekanike e cila mund të sjellë deri te prishja e kontinuitetit të lëkurës apo mukozave. Çdo plagë që në fillim është e infektuar, është për shkak se mjeti i cili e ka shkaktuar lëndimin e hapur nuk është steril. Sipas mekanizimit të shfaqjes dhe nga lloji i mjetit të shkaktuar plagët mund të marrin forma të ndryshme. Përveç lëkurës, mukozës mund të dëmtohen edhe strukturat e thella të indeve. Në bazë të kësaj dallojmë disa lloje të plagëve. 32

33 Llojet e plagëve- Me veprimin e forcës mekanike në sipërfaqen e trupit paraqitet ndërprerja e kontinuitetit të lëkurës, gjegjësisht plaga. Njohja e llojeve të tyre është e nevojshme për shkaqe mjekësore dhe forenzike, sepse sipas formës së plagës mund të konkludohet për drejtimin e forcës, gjegjësisht të mjetit i cili e ka sjellë deri te plagosja. Prandaj, në secilin rast, duhet përshkruar deri në hollësi pamjen, madhësinë, gjerësinë, drejtimin dhe buzët e plagës. Gërvishtjet - Exoriationes janë lëndime sipërfaqësore të lëkurës, që shkaktohen si pasojë e goditjes së mjeteve të forta, me ç rast dëmtohet epidermisi dhe pjesërisht derma. 33

34 Erozionet janë dëmtime të epitelit të mukozës, që shkaktohen me të njëjtin mekanizëm si gërvishjet. Plagat shpuese shkaktohen nga veprimi i mjeteve me maje; gozhda, gjilpëra, maja e thikës etj. Këto plagë gjakosin shumë. Nëse mjeti shpues depërton në shtresat më të thella të indit mund t i kontaminojë indet, ndërsa për pasojë mund të sjellë deri te infeksioni i indit. Kontaminimi me baktere, devitalizimi i indit përgjatë kanalit, prania e koagulimeve, si hipoksia, konsiderohen si kushte të favorshme për zhvillimin e infeksioneve anaerobe tetanus-it, plagë të tilla përkufizohen si plagë tetanogjene. Buzët e plagëve shpuese janë të lëmuara, lëkura nuk është shumë e dëmtuar. 34

35 Plagët prerëse shkaktohen nga mjetet e mprehta, më së shpeshti me thikë apo me qelq. Plaga rëndom hapet e gjerë, por indi nuk është i dërmuar. Gjakderdhja rregullisht është e madhe, sepse enët e gjakut, sidomos kapilarët, janë të lënduara. Edhe te këto plagë duhet menduar për lëndimet e mundshme të shtresave të thella (p.sh. te plagët prerëse në shuplakë të dorës shpesh janë të lënduara tetivat dhe nervat). Vulnus contusum, apo plaga për shkak të ndrydhjes - paraqitet gjatë rënies nga veprimi i forcave mekanike të topitura. Buzët e plagës janë të parregullta, të dërmuara, ndërsa indet e thella shpesh janë mjaft të dëmtuara. Në thellësi të plagës formohen xhepa të mbushur me koagulum të gjakut dhe me pjesë të devitalizuara të indeve. Vulnus laceratum ose shqyerja - është pasojë e veprimit të shpejtë, të shkurtë të forcës së topitur. Buzët e plagës janë të rregullta dhe të lëmuara. Vulnus lacerocontusum - plagët ndrydhëse dhe shqyerëse shkaktohet nga veprimi i forcës së vrazhdtë mekanike të topitur. Rëndom kemi plagë me buzë të parregullta dhe dëmtim të madh të pjesëve të thella të indeve. 35

36 Vulnus sclopetarium - plagë me armë zjarri e shkaktuar nga çdo llojë armë e zjarrit, fishek, gjyle si dhe nga mjetete të posaçme të luftës si: minat, granatat dhe lëndët tjera eksplozive. Vulnus explosivum - plagë e shkaktuar si pasojë e veprimit të mjeteve; bombë, dinamit, minave, etj. Dëmtimet e shkaktuara nga këto mjete mund të jenë mekanike, termike dhe kimike eksplozive. Vulnus morsum - Plagët kafshuese - janë plagë të shkaktuara nga kafshimi i kafshëve apo njerëzve. Këto plagë çdoherë janë të infektuara. Te kafshimet nga kafshët duhet menduar në rabies, ndërsa në rast kafshimi nga gjarpri është i nevojshëm përdorimi i serumit antiviperik. 36

37 Dallimi nga plagët tjera, këto plagë shpesh kontaminohen me bakterie ose me virus përmes gjëndrave pështymore, ose përmes florës së dhëmbëve që për pasojë mund të vjen deri te një infeksion shumë i rëndë. Nëse i aksidentuari nuk ë shtë i vaksinuar, është e domosdoshme të merret vaksina kundër tërbimit, si dhe mbrojta antitetanike. Entet shëndtësore janë të obliguara të bëjnë këtë veprim mjekësor. Ndihma e parë Bëni ekzaminimi parësor i të lënduarit. Ndihma e parë në bazë të parimeve themelore të dhënies së ndihmës së parë. Vështroni ose lokalizoni vendin e lëndimit. Trupin e lënduar e mbuloni. Ndërprisni gjakderdhjen me metodat e përkohshme. Vendosni të të lënduarin në pozitë të imobilizimit (nëse dyshohet për ndrydhje, luksacione apo nxjerrje, thyerje). Mbuloni plagën me gazë sterile dhe mbështilleni atë me fashën e parë. Mos prekni gazën sterile me dorë, e cila mund të vijë në kontakt me plagën. Mos e shpërlani plagën me ujë, alkool e as me mjete dezinfektuese. Ftoni në ndihmë Entin e Ndihmës së Shpejtë Mjekësore. Të lënduarin transportoni në Entin Shëndetësor në pozitë të dëshirueshme. Çdo plagë përpunimin definitiv duhet ta bëj mjeku. Ndihma e parë te amputacioni traumatik Ndërpreni me metodat e përkohshme gjakderdhjen. Ftoni në ndihmë Entin e Ndihmës së Shpejtë Mjekësore. Të lënduarin transportoni në spital në pozitë të dëshirueshme. 37

38 Përkujdesja ndaj pjesës së amputuar të trupit Pjesa e amputuar e trupit, nuk këshillohet të shpërlahet, pastrohet dhe të dezinfektohet. Mbuloni me shumë gaza sterile dhe fashoni. Pjesën e amputuar mbuloni me gazë dhe vendosni në qese plastike dhe mbylleni. Qesen me pjesën e amputuar të trupit vendosni në qese të plastikës, atë mbusheni me akull, pastaj mbylleni mirë. Në qese të plastikës shënoni datën, kohën e lëndimit, emrin dhe mbiemrin e të lënduarit. Pjesën e amputuar gjithnjë tranpsortoni sëbashku me të lënduarin. Ndihma e parë te plagët= Plaga është ndërprerje e vazhdueshmërisë së mbulesave të trupit të shkaktuar nga një agjent mekanik. Plaga është çdo lëndim që shkakton ndërprerjen e kontinuitetit të lëkurës. Veprimet se si duhet të veprohet të plagët? Nëse nga plaga kemi gjakosje të bollshme, menjëherë të bëni ndërprerjen e gjakosjes me metodat e përshkruara më lartë. Plagën mbuloni me gazë sterile dhe fashoni. Nëse në plagë ndodhen trupat e huaj thellë në inde, duhet të keni kujdes të mos i largoni vetëm, por vendosni në pozitë të përshtatshme pjesën e trupit e cila është lënduar. Te plagët e mëdha në dorë ose në këmbë është e këshillueshme të bëhet imobilizimi. Vini re: plagën asnjëherë mos e shpërlani me asnjë materie të lëngët. Por, vetëm një sipërfaqe të vogël të plagës, e cila nuk gjakos, mund të shpërlahet me ujë të zakonshëm. Në plagë mos vendosni pluhur, yndyrë, por pa humbur kohë të lënduarin udhëzojeni për në spital. 38

39 Aksidentet në komunikacion Aksidentet në komunikacionin rrugor është ngjarja jo e zakonshme në komunikacionin hekurudhor, ajror. Janë shprehje të të gjitha ngjarjeve të dëmshme, të paparashikueshme, që shoqërohen me dëmtimet materiale, me ose pa viktima në njerëz. Fatkeqësia elementare në komunikacion është fatkeqësi në komunikacion që shoqërohet me dëmtimet materiale në automjet, trasenë e rrugës, ambientin përreth, por nuk ka viktima në njerëz. Fatkeqësia e komunikacionit është ngjarje që përveç dëmtimeve materiale, mund të shoqërohet edhe me viktima në njerëz. Aksidentet në komunikacion mund të ndahen sipas: llojit të aksidentit, dhe lëndimit. intensiteti i Sipas llojit të aksidentit ndahen: Ndeshjet ballore, personi në automjet vazhdon lëvizjen, edhe pse automjeti ndalet, vozitësi me bashkudhëtarët kanë tendencë të ndeshën me timonin ose xhamin e përparmë. Si pasojë e këtij mekanizmi mund të lëndohet koka, e cila mund të shoqërohet me lëndime sipërfaqësore, plagë, ndrydhje, laceracione të trurit. Në kafaz të kraharorit mund kemi lëndime sipërfaqësore, plagë, thyerje të brinjëve, mushkërive dhe zemrës. Në bark mund kemi lëndime sipërfaqësore, plagë të organeve brendshme (mëlçisë, shpretkës, etj.) dhe lëndime të gjymtyrëve. Nëse nuk ka mbështetje me kokë, përkah lartësia nuk është përshtatur, mund të shfaqen lëndime të shtyllës kurrizore dhe të qafës. Ndeshjet ballore i kanë specifikat e veta të cilat mund të shoqërohen me lëndime të rënda të trurit. 39

40 Ndeshjet ballore ndodhin si pasojë e ndeshjes në mes dy automjeteve, ose më ndonjë pengesë tjetër të forte. Ngasësi i automjetit dhe bashkudhëtarët fillojnë të lëvizin vetëm atëherë kur automjeti është ndalur gati plotësisht. Vozitësi hidhet prej ulëses së vet në momentin kur automjeti veç është ndalur. Përkundër mekanizmave mbrojtës që ka përdorur ngasësi, ai mund të fluturojë nëpër xhamin e automjetit dhe gjatë këtij momenti jo gjithmonë mund të shoqërohet i aksidentuari me lëndime të rënda të kafazit të kraharorit dhe gjymtyrëve. Ndeshjet anësore, trupi i viktimës, së pari mund të hidhet kah drejtimi i kontaktit të parë të automjetit, më pas viktima hidhet në ndonjë drejtim tjetër, varësisht nga fortësia e vet forcës centrifugale. 40

41 Ndeshjet anësore: trupi i viktimës i drejtuesit të automjetit dhe udhëtarëve në fillim drejtohet kah goditja anësore dhe pastaj reflektohet në anën e kundërt. Fatkeqësitë e tilla shoqërohen me rrotullim të automjetit si pasojë e kësaj mund të shoqërohen me lëndime plotësuese, por kjo varet nga numri i rrotullimeve të automjetit dhe shpejtësisë plotësuese. 41

42 Goditja në pjesën e pasme të automjetit: goditja e tillë e lëvizë shpejt automjetin e goditur në drejtim përpara, kurse koka e vozitësit dhe e udhëtarëve drejtohet kah mbrapa. Si pasojë e këtij mekanizmi mund shkaktohen lëndime të rënda të qafës të shtyllës kurrizore. Te ky lloj mekanizmi nuk mund të pengohet lëvizja e kokës dhe e qafës nga prapa, kurse energjia kinetike ekzistuese është shumë e fortë dhe për pasojë mund të shkaktojë shqyerjen e aortës në harkun e saj. Të ndeshjet e pjesës së pasme të automjetit mund të zhvillohen lloje të veçanta të lëndimeve, sepse, koka fillon të lëvizë shpejtë në drejtim nga prapa, dhe gjatë deceleracionit në tehun e mbështetëses së ulëses, lëvizë përpara. Ky lloj mekanizmi është i njëjtë me ndeshjen e contra-coup, të cilat mund të shoqërohen me lëndime të rënda jo të zakonshme të qafës, shtyllës kurrizore në këtë regjion, mekanizmi i tillë mund jetë vdekjeprurës, mund të jetë që këto lëvizje shkojnë në favor të vdekjes momentale. Gjatë këtij mekanizmi, të gjithë vozitësit janë të kapur për timon, përmes tij kryhet një pjesë e deceleracionit, që mund të shoqërohen me lëndime të gjymtyrëve të sipërme. Këmbësorët janë viktimat më të shpeshta të komunikacionit rrugor bashkëkohor. Ata goditen, përmbysen (rrëzohen), shkelen, shtypen (dërrmohen) më të gjitha mjetet e komunikacionit (automobilat, kamionët, autobusët, motoçikletat, traktorët, etj.). Të gjitha automjetet në komunikacion që e tejkalojnë shpejtësinë 20 km/h, mund të lëndojnë në masë të vogël ose të madhe këtë kategori të njerëzve. 42

43 Gjatë kontaktit të parë, zakonisht lëndohen, pësojnë thyerje njëra apo dy këmbët. Në kontaktin e dytë, vie deri te ndeshja ballore e kokës, me të gjitha lëndimet e mundshme në indet e buta dhe përmbajtjen e kafkës. Për tërë këtë kohë trupi merr shpejtësinë e automjetit lëvizës, dhe më së shpeshti bie në tokë ku decelerohet në sipërfaqen më të madhe ose më të vogël të trupit. 43

44 Gjatë këtij mekanizmi, koka pëson lëndime të rënda, më e para kontakton me mbështetësen dhe do të lëndohet rëndë. Në rastet jo të zakonshme dhe të padëshirueshme, vjen deri te shkelja (shtypja) e organeve dhe shpesh rezulton me vdekje. Lëndimet e vozitësit dhe bashkëudhëtarëve = Bashkëudhëtari afër vozitësit gjatë veprimit të mekanizmit të njejtë, lëndohet shumë më rëndë më se vet vozitësi, për shkak se ndeshet me shpejtësi të madhe, në të gjitha pengesat në automjet. Fenomeni i tillë vendi i vdekjes. Të bashkëudhëtari që është në ulësen afër vozitësit, pëson lëndime të rënda të kokës dhe të gjymtyrëve të sipërme. Fati i vozitësit dhe bashkëudhëtarit afër tij do të jetë shumë i rëndë, nëse në ulëset e prapme ka edhe bashkëudhëtarë të tjerë. Ata me akceleracionin e tyre, që varet nga pesha e trupit, do të hidhen (përplasen) kah ulësja e parë, dhe do të shkaktojnë lëndimet shtesë, që nga kjo do të fitojnë lëndime të rënda të kokës, koshit të kraharorit dhe ekstremiteteve. Nëse mekanizmi është i tillë që të ndeshen me gjunjët në ulëse, vie deri te lëndimi i rëndë i artikulacionit (nyjës) të gjurit, me lëndime indirekte të acetabulumit (mollëzës së femurit), ose thyerjen e qafës së kockës së kofshës (kërdhokullës) - femurit (çapokut). Të gjitha këto pasoja të rënda të lëndimeve (traumave) të vozitësve dhe të udhëtarëve në automjet, mund të zvogëlohen dukshëm me përdorimin e brezave (shiritave) përgjegjës të sigurisë, sepse ata gjatë akceleracionit kryejnë deceleracionin dhe pengojnë kontaktin direkt me pjesët e automjetit. Siç është theksuar në fillim, shkalla e lëndimit varet nga pesha specifike e organeve dhe shtresave të tyre të veçanta. Kështu, truri gjatë deceleracionit të kafkës në regjionin e ballit, së pari kthehet përpara dhe pastaj prapa. Boshti i lëvizjes gjendet në regjionin e trungut truror, që gjithashtu, gjatë kësaj dëmtohet. Mirëpo, pasi që përreth trurit ekziston lëngu i likuorit dhe cipat trurore, asnjëra nga këto formacione nuk lëvizin me shpejtësi të njëjtë; dhe nga kjo vjen deri te shkëputja e enëve të gjakut. Fenomeni i lëndimit të trurit është i veçantë në faqen e kundërt të veprimit të forcës, në kuptim të Contrecoupe. Sipas të dhënave më të reja, lëndimi do të ndodh për shkak të krijimit të presionit negativ, dhe ky do të jetë lëndim i shkallës më të rëndë. Lëndimet e trurit gjatë akceleracionit-deceleracionit, karakterizohen me prognozën që është gjithmonë serioze, sepse simptomatologjia e vërtetë lajmërohet gjatë evolucionit, varësisht nga shkalla e gjakderdhjes dhe ënjtjes. Lëndimet e gjoksit gjatë lëndimeve akcelerative-decelerative karakterizohen me thyerje serike, me kontuzione (ndrydhje) të mushkërive, qoftë në vendin e deceleracionit ose në anën e kundërt në momentin e akceleracionit. Lëndimet në bark (abdomen) gjatë akceleracionit-deceleracionit janë të ndryshme. Ndeshjet direkte sjellin deri te shkëputja e organeve parenkimatoze dhe të atyre kavitare (zgavrove). Gjatë veprimit indirekt të forcës, varësisht nga forca e ndeshjes dhe pesha e organeve të barkut, dëmtohet masa më e madhe e organit, dhe kanë si pasojë gjakderdhjet e mëdha. 44

45 Për lëndimet e organeve të barkut nganjëherë është fatale koma cerebrale, që e pengon reaktibilitetin e peritoneumit në kuptim të reaksionit të dhembjes. Për këtë arsye, të pacientët komatoz (në gjendje kome), në rastet e keqësimit të shpejtë ndikohet punksioni ose lavazha e hapësirës së barkut (kavitetit abdominal). Në ditët e sotme në këto raste për shkak të vlerës diagnostike të lartë, përdoren tomografia kompjuterike dhe aortografia. Mosnjohja e biomekanikës së lëndimeve është rezultat i shumë lëshimeve diagnostike. Që të mund të vihet diagnoza e saktë, zakonisht është me rëndësi njohja e ecurisë së fatkeqësisë së komunikacionit, me të gjitha të dhënat e afërta për shpejtësinë dhe madhësinë e automjetit. Kur i posedojmë të gjitha këto të dhëna, shumë më lehtë do të kemi mundësi ta vejmë diagnozën, si te këmbësorët, po ashtu edhe të shfrytëzuesit e automjetit. Sjellja e automjetit: është një lloj i fatkeqësisë së komunikacionit, në të cilën automjeti i bie ose e shkelë këmbësorin dhe pjesëmarrësin pasiv në komunikacion. Në fatkeqësinë e komunikacionit mund të marrin pjesë: pjesëmarrësit aktiv (vozitësit, këmbësorët); pjesëmarrësit pasiv (udhëtarët në automjet, ose këmbësorët në qetësi). Për viktimat njerëzore flasim atëherë kur në fatkeqësinë e komunikacionit ka të lënduar ose të vdekur, si pjesëmarrës aktiv ose pasiv në komunikacion. Mekanizmi i lëndimeve në komunikacion- Gjatë lëndimeve në komunikacion dallohet dukshëm mekanizmi i lëndimeve të vozitësve dhe të udhëtarëve në automjete, nga lëndimet e këmbësorëve. Pjesët e ndryshme të trupit forcat akceleralive dhe deceleralive kanë veprime të ndryshme, edhepse kanë forcë të njëjtë. Mekanizmi i lëndimit të vozitësit dhe udhëtarit në automjet -Trupi i njeriut në automjet merr shpejtësinë e automjetit dhe e mban, derisa ajo shkallë-shkallë nuk rritet ose nuk zvogëlohet, por lëvizja e shpejtë ose ndalimi i shpejtë i automjetit shkakton dridhje të pjesëve të pa fiksuara të trupit, por edhe ndryshimi i shpejtë i lëvizjes së strukturave të veçanta të trupit. Gjatë ndeshjes me automjetin tjetër në lëvizje ose në qetësi, ose me ndonjë objekt të pa lëvizshëm, automjeti ndalet, kurse trupi i vozitësit dhe i udhëtarëve që gjenden prapa në automjet, synon të mbajë me forcë të inercionit lëvizjen si përpara ndeshjes. Për këtë arsye, trupi ndeshet me objektet të cilat gjenden përpara tij, dhe në këtë mënyrë, shkaktohet lëndimi. Me këtë rast, pozita e njeriut në automjet dhe lloji i automjetit, kanë rol të rëndësishëm në llojin e lëndimeve. 45

46 Rripi i sigurisë dhe lëndimet e fshehura- Për shkak të përdorimit të rripit të sigurisë dhe për shkak të air bag-it ose jastëkëve ajror mund të shfaqen lëndime. Pjesa horizontale e rripit shërben për të mirëmbajtur në baraspeshë forcën shpërndarëse e cila mund të veprojë në kockat e pelvikut. Kjo mund të pengojë që viktima të mos del jashtë nga vetura, por nuk e mbron goditjen vepruese në kafaz të kraharorit ose në kokë dhe në qafë. Kur rripi i sigurisë vendoset më poshtë mund të shkaktojë nxjerrjen e kokës së femurit, nëse më lartë mund të shkaktojë shtypje në bark dhe thyerje të unazave të boshtit kurrizor. Air bag pas goditjes së forcës vepruese mobilizohet, mbushet me ajër e cila funksionon mirë në goditjen e parë. Nëse vjen deri te lëndimet multiple të aksidenteve, rrokullisja, ndeshja anësore ose nga mbrapa, air bag nuk janë efikas. Air bag pas goditjes së parë mbushen, vozitësi duhet të godas dirigjuesin e air bag-it. Aksidentet me motoçikletë - Janë lëndime të shpeshta në komunikacion si për nga numri ashtu edhe përnga invaliditeti dhe vdekshmëria. Goditja nga përpara - lëndimet mund të jenë të shumëfishta por varet se cila pjesë mund të preket nga lëndimi. Lëndimet me biçikletë, nëse ndeshet me këndin e një objekti, trupi i viktimës do të vijë në kontakt me atë objekt, viktima dërmohet, lëndimet e mundshme mund të jenë avulzionet dhe amputacionet. Përdorimi i mjeteve mbrojtëse te ky lloj ka rëndësi të madhe për shkak se lëndimet mund të jenë më të vogla. Mungesa e mjeteve mbrojtëse mundëson të rritet incidenca, invaliditeti dhe vdekshmëria. Motoçikleta sillet në pozitë anësore, kurse këmbët e viktimës tërhiqen për tokë. Viktima pëson lëndime të mundshme sipërfaqësore të lëkurës, dermës, lëndime të indeve, plagë shkyesendrydhëse, djegie, përdredhje, ndrydhje dhe thyerje. Shpesh viktima mund të ndeshet në baltë, objekte të ndryshme, jo rrallë gjejmë edhe trupa të huaj në trupin e viktimës. 46

47 RANIMACIONI KARDIOPULMONAL (RKP)- Është metodë e ringjaljes, qëllimi i së cilës është rikthimi i shenjave vitale në gjendje të mëparshme. Reanimacioni kardiopulmonal është shkathtësi, të cilën duhet ta këtë çdo mjek, pa marrë parasysh specializimin përkatës mjekësor, se, gjithmonë, në çdo vend dhe në çdo situat duhet ta ringjallë personin tek i cili në befasi është ndërpreë puna e zemrës dhe e frymëmarrjes. (RKP) zbatohet te të gjithë pacientët pa marrë parasysh gjininë dhe moshën, me përjashtim tek ata të sëmurë që ndodhen në fazën e rëndë terminale, të sëmundjet kronike të pamjekuara. RKP duhet të zbatohet deri sa të arrihet përmirësimi i gjendjes të të sëmurit,e ndërpritet me paraqitjen e shenjave të vdekjes, si dhe tek ata të sëmurë që ndërprerja e punës së zemrës dhe e frymëmarrjes ka zgjatur më tepër se pesë minuta. Parimet themelore të RKP janë: shtypejt në gjoks, lirrimi rrugëve të frymëmarrjes dhe frymëmarrja jetëshpëtuese artificiale.. Suksesi i RKP-së varet prej kohës së kaluar, prej momentit të ndërprerjes së punës së zemrës dhe të frymëmarrjes, dhe posedimit të aftësive përkatëse profesionale mjekësore. Tentimet e ringjalljes kardiomushkërore mund të ndahen : 1. Ndihmë e parë (apo Bazic Life Support BLS), e cila jepet menjëherë në vendin e ngjarjes, C A B 2. Ndihma kardiake e avansuar (Advanced Cardiac Life Support ACLS), në të cilën administrohen medikamente, monitorimi kardiak dhe paisje të tjera tekniko-mjeksore. Parimet themelore të reanimimit kardiopulmonal janë: stimulimi i masazhit të zemrësdhe respiracioneve. Suksesi i reanimimit kardiopulmonal varet prej kohës së kaluar, prej momentit të ndërprerjes së punës së zemrës dhe të frymëmarrjes, dhe posedimit të aftësive përkatëse profesionale mjekësore. Mbështetja themelore e jetës fillon nga udhëzimet e reja nga American Heart Association 2010, Sipas kësaj ndryshohen procedurat standarde nga ABC (Airway-Breathing-Compressions) zbatohen veprimet dhe ndryshojnë nga,,abc në CAB (Compressions-Airway-Breathing). 47

48 VERIFIKIMI I GJENDJES SË VETËDIJES Pas 10 sekondave i sëmuri humb vetëdijen, si pasojë e ndërprerjes së punës së zemrës dhe pas ndërprerjes së qarkullimit të gjakut në tru. Nëse rastësisht gjeni ndonjë të aksidentuar në rrugë, punë, shtëpi ose gjetiu, i cili është i shtrirë në tokë i palëvizshëm, apo në praninë tuaj rrëzohet befas në tokë, ju si shpëtimtar, së pari bëni vlerësimin e gjendjes e vetëdijes së tij. Afrohuni të sëmurit, të lënduarit, apo të aksidentaurit dhe kapeni për shpatullash dhe ngadalë bëni lëvizje shkundeni. Parashtroni disa pyetje të shkurtra. Nëse nuk përgjigjet, atëherë mund të konstatoni se ai person është i pavetëdijshëm. Veprimet e mëtutjeshme duhet të zbatohen shpejt dhe pa u hamendur. Nëse keni kohë luteni dike për t iu ardhur në ndihmë ose ftoni SHME 112 zbatoni veprimetdhe kaloni menjëherë sipas rekomandimeve të RKP 2010, Shpëtimtarët duhet të iniciojë shtypje në gjoks përpara dhënies së frymëmarrjeve jetëshpëtuese kalo sekuencat nga (A-B-C në C-A-B). Fillo RKP me 30 shtypje në gjoks dhe 2 frymëmarrje jetëshpëtuese.. Vlerësimi i gjendjes së vetvdijës. Te personat e rritur, të cilët ndodhen në gjendje të pavetëdijshme, gjendje e cila është e shkaktuar nga mbytja në ujë, rryma elektrike, helmimet, përdorimi i madh i barnave, lëndimet ose ndërprerja e aktit të frymëmarrjes: pa humbur kohë zbatoni nga udhëzimet e reja të Mbështetjes themelore e jetës (MTH-BLS), American Heart Association 2010, Sipas kësaj ndryshohen procedurat standarde nga ABC (Airway-Breathing-Compressions) zbatohen veprimet dhe ndryshojnë nga,,abc në CAB (Compressions-Airway-Breathing) dhe pas një minute ndani kohën për thirrje të ndihmës CAB - veprimet te të sëmurët, lënduarit, dhe të helmuarit të cilët e kanë humbur vetëdijen: Ndihma mjekësore emergjente fillon me udhëzimet e reja nga American Heart Association 2010, Sipas kësaj ndryshohen procedurat standarde nga,,abc në CAB (Compressions- Airway-Breathing) Por, nëse jeni vetëm, së pari kërkoni ndihmë, thirrni mjekun ose Entin e 48

49 Ndihmës së Shpejtë Mjekësore, por ndërkohë kaloni në veprimet sipas germave të alfabetit CAB Nëse bëhet fjalë për fëmijë, pa humbur kohë zbatoni veprimet e RKP-së. Veprimet të mbështetjes themelore të jetës. Ndryshoni veprimet e Mbështetjes themelore e jetës (MTH-BLS), American Heart Association 2010, Sipas kësaj ndryshohen procedurat standarde nga,,abc (Breathing- Airway-Compressions) në CAB (Compressions-Airway-Breathing). 49

50 SI DUHET VEPRONI ME REKOMANDIMEVE TË REJA RKP? - VEPRONI HAP PAS HAP 1. Telefononi SHME 112 ose pyetni dikë tjetër për të bërë këtë veprim. 2. Vlerësoni gjendjen e vetëdijës- Afrohuni të sëmurit, të lënduarit, apo të aksidentaurit dhe kapeni për shpatulla dhe ngadalë bëni lëvizje shkundeni. E pyetni me zë të lartë pyetni : "A jeni mirë?" 3. Filloni menjëherë me shtypje në gjoks. Masazhi i zemrës fillon atëherë kur pacienti merr pozitë të përshtatshme në dysheme të fortë, pozitë të shtrirë në shpinë, rrënja e shuplakës së dorës së majtë vendoset në qendër të kafazit të krahërorit (gjoks ), kurse dora tjetër vendoset mbi dorën tjetër. 4. Zbatoni 30 shtypje në gjoks shpejtë dhe fortë në gjoks, ritmi i shtypjeve në gjoks duhet të jetë më së paku 100/min (e jo përafërsisht" 100/min, kurse thellësia e shtypjeve në gjoks të paktën 2 inç (5 cm), të të rriturit kurse te fëmijët dhe foshnjat 1,5 inç. 5. Nëse jeni të trajnuar me kurset e RKP, ju mund të hapni rrugët ajrore, nofulla e poshtme e ngritur lartë kurse koka e kthyer mbrapa. 6. Mbylli vrimat hundës të viktimës, merrni një frymëmarrje normale, mbuloni gojën e viktimësdhe dhe duke mos lejuar që gjatë dhënies së frymëmarrjes jetëshpëtuese daljen ajrit jashtësi dhe më pas jepni 2 frymëmarrje jetëshpëtuese. 7. Vazhdoni me shtypje në gjoks dhe frymëmarrjes jetëshpëtuese në raport 30:2 deri në arritje të SHME

51 A-IRWAY LIRIMI I RRUGËVE TË FRYMËMARRJES Është një veprim i domosdoshëm dhe i shpejtë, në mënyrë që të bëhet soditja e kavitetit oral dhe e pjesës së sipërme të grykës (laringut). Lirimi i rrugëve të frymëmarrjes bëhet me ngritjen e nofullës së poshtme lartë me anë dy gishtërinjëve të dorës së djathtë, kurse me dorën e majtë duke e lakuar kokën prapa. Lirimi i rrugëve të frymëmarrjes. FRYMËZËNIA GULÇIMI Me fjalën frymëzënie kuptojmë mungesën e ajrit. Rëndom është sinonim "uria për ajër". Jo rrallë masa e ushqimit ose ndonjë trup i huaj që mbahet në gojë, mund të depërtojë në rrugët respiratore dhe t i mbyllë ato. Nëse rrugët e frymëmarrjes mbyllen plotësisht, i sëmuri pëson asfiksi dhe shpejtë mund të vdes. Kjo më shpesh ngjanë te personat e moshuar të cilët kanë të çrregulluar funksionin e gëlltitjes dhe te personat të cilët hanë shpejtë, nga gëlltitja dhe bluarja e pamjaftueshme e ushqimit, flasin dhe qeshin gjatë ushqimit. Për fëmijët e vegjël janë shumë të rrezikshme masat e imëta, të cilat vendosen në kavitetin oral. Nëse rrugët e frymëmarrjes mbyllen plotësisht, personi vdes brenda disa minutave. Masat e vogla të ushqimit mund të largohen me kollitje. 51

52 Frymëzënia Gulçimi - Nëse rrugët e frymëmarrjes mbyllen plotësisht, i sëmuri pëson asfiksi dhe shpejtë mund të vdes.. Metoda Heimlich-ut të të sëmurët e a. vetëdijshëm dh eb. Pavetëdijshëm Largimi i trupave të huaj me anë të gishtërinjve nga rrugët e frymëmarrjes shpëtimtari këtë veprim duhet të bej me shumë kujdes. 52

53 Te nënat shtatzëna nuk këshillohet të bëhet shtypje në bark, kurse te personat e trashë ose adipozë, shpëtimtari nuk mund të përfshijë me të dy duart e tij barkun e të aksidentaurit. Te këta persona kapja bëhet duke ushtruar shtypje në pjesën e sipërme të kafazit të kraharorit dhe duke vendosur gishtërinjtë mbi majën e kafazit të kraharorit. Përsëritni shtypjet deri sa te largohet trupi i huaj nga rruget e frymemarrjes. 53

54 Çfarë duhet të bëni kur një fëmijë po gulçitet? Foshnjat dhe fëmijët e vegjël mund të gulçitet me çdo gjë sende të vogëla të ndryshme që lehtë mund të përbijë. Për të parandaluar këto objekte të vogla që arrijnë nga jashtë si: copat e vogla të ushqimit, kokërra fasule, kafja, kikirika etj, kjo ngjanë shpeshë të fëmijët nën pesë vjeç. Nëse një fëmijë tregon shenja të gulçimit, qëndroni qetë dhe tentoni me veprimet Heimlich-ut për të ndihmuar që me anë të kollitjes të largoni trupin e huaj nga rrugët e frymëmarrjes. Nëse ky veprim nuk ka sukese, ndiqni hapat për të pastruar bllokim e rrugëve të frymëmarrjes (të treguar si më poshtë) Nëse foshnja tregojë shenjat e gulçimit telefoni SHME 112 dhe ndiqni hapat për të liruar rrugët e frymëmarrjes nga bllokimi i trupave të huaj (si më poshtë). Shpëtimtari do të qëndrojë në linjë me SHME 112 dhe në qoftë se ju jeni në gjendje të lironi dhe t i pastroni rrugët e frymëmarrjes nga bllokimi i trupave të huaj, mund të anuloni linjën SHME

55 Lirimi rrugëve të frymëmarrjes nga bllokimi i trupave të fëmijët mbi 1 vit Vendosni fëmijën të ulur na karrig shpëtimtari qëndron prapa viktimës, duke përdorur pllëmbën e dorës së tij zbatoni mbrapa shpinës në mes shpatullave pë t i dhënë 5 goditje të forta. Kontrollo për të parë nëse është larguar trupi, nëse jo perseritni veprimet. Nëse rrugët e frymëmarrjes ende janë bllokura jepni pesë goditje në gjoks Shpëtimtari dorën e djathtë e vendos prapa shpinës kurse dorën e majtë në qendër të gjoksit. duke përdorur pllëmbën e dorës së tij pë të zbatuar shtypje në gjoks, por shtypjet duhet të jenë të ngdalashme dhe të mprehta..kontrollo për të parë nëse është larguar trupi, pas çdo goditjeve në gjoks Nëse fëmiu ende po gulçiet, të ftoni SHME 112, merrni si alternative pesë goditjet mbrapa dhe pesë goditje gjoks deri sa të arrijë ndihmë emergjente mjekësore. Nëse fëmiu nuk ka shenja jetësore filloni menjëherë me masat e reanimacionit kardiopulmonal. 55

56 Lirimi dhe pastrimi i rrugëve të frymvmarrjes nga bllokimi i trupapave të fëmijët nën 1 vit Te fëmijët e moshës nën vjet nuk zbatohet metoda e Heimlich-ut. Në vend të këtij veprimi fëmija duhet të vendoset në shuplakën e shpëtimtarit në pozitë barkas në pjesën e parakrahut, kështu që koka e fëmijës së aksidentuar shtrihet në pëllëmbën e shuplakës së shpëtimtarit në drejtim nga poshtë, kurse me pëllëmbën e dorës së tjetër bëhen goditje në mes dy shpatullave. Jepni pesë goditjet prapa, dhe kontrolloni pas çdo goditje a është larguar trupi I huaj rrugët e frymëmarrjes Nëse rrugët e bllokuar të frymëarrjes nuk janë të lirurara, fëmijën e vendosni në shpinë, në qendër të gjoksit bëni 5 shtypje.. kontrolloni pas çdo goditje a është larguar trupi i huaj rrugët e frymëmarrjes. Nëse trupi i huaj nuk është I larguar, atëherë shpëtimtari e kthen në pozitë, në shpinë, duke bërë shtypje me dy gishta në mesin e kockave të kafazit të kraharorit. Nëse foshnja është ende po gulçiet, të ftoni SHME 112, merrni si alternative pesë goditjet mbrapa dhe pesë goditje gjoks deri sa të arrijë ndihmë emergjente mjekësore. Veprimet, goditjet, shtypjet mund të përsëriten deri sa të dalë jashtë trupi i huaj nga rrugët e frymëmarrjes. Por asnjëherë mos tentoni që trupin e huaj ta largoni qorrazi me gishtërinj, sepse shumë lehtë mund të shtypni edhe më thellë në rrugët e frymëmarrjes dhe kështu mund të shkaktoni vdekjen momentale.nëse fëmiu nuk ka shenja jetësore filloni menjëherë me masate e reanimacionit kardiopulmonal 56

57 Algoritmi pediatrik- obstruksioni i rrugëve ajrore nga trupat e huaj (Gulcimi) 2010 ERC. B-REATHING - FRYMËMARRJA JETËSHPËTUESE Me fjalë frymëmarrje artificiale kuptohen të gjitha veprimet për stimulimin e procesit të inspiriumit dhe të ekspiriumit. Kësaj radhe do të përshkruhen vetëm metodat, të cilat shpëtimtari mund t'i zbatojë në vendin e ngjarjes, gjatë transportit deri në entin shëndetësor, dhe t'i zbatojë në mënyrë sa më racionale dhe më efikase. Kërkesë kryesore për të gjitha metodat e frymëmarrjes artificiale është lirimi i rrugëve të frymëmarrjes nga të gjitha pengesat që bëjnë të pamundshëm kalimin e lirë të ajrit. Pozita e të sëmurit duhet të jetë ashtu siç është përshkruar më parë: koka e lakuar prapa, nofulla e poshtme e shtyrë përpara. 57

58 Lirimi i rrugëve të frymëmarrjes ekryhet me ngritjen e nofullës së poshtme lartë me anë të dy gishtërinjve dhe koka lakuar prapa. Frymëmarrja jetëshpëtuese sipa udhëzimeve AHA- ECC 2010 për rkp rekomandojnë: o Jep një frymëmarrje jo mëshumë se 1 sekond o Jepni me volum të mjaftueshëm. o Raporti shtypje frymëmarrje jetëshpëtuese 30:2 Kur rrugët ajrore sigurohen me paisje të avancuar (dmth, tub endotrakeal, Combitube, ose maskë laryngeale [LMA]), nëse RKP e japin dy shpëtimtarë, jepni 1 Frymëmarrj jetëshpëtuese çdo 6 deri në 8 sekonda pa u përpjekur për të sinkronizuar frymëmarrjen me shtypjet në gjoks (kjo do të rezultojë dhënien 8 deri në 10 frymëmarrje / në min). Rekomanimet e reja të RKP 2010: Inicimi i shtypjeve në gjoks para frymëmarrjes jetëshpëtuese: Rekomanimet e reja të RKP 2010: "Shikoni, dëgjoni, dhe ndiejë" është larguar nga algoritmi i RKP tek diagnoza e arrestit respirator. Sekuenca e shpëtimtarit duhët të zabtojë 30 shtypje në gjoks, dhe t i hap rrugët ajrore dhe të jap 2 frymëmarrje jetëshpëtuese. 58

59 Frymëmarrja jetëshpëtuese gojë-gojë Shpëtimtari, duhet të qëndrojë në njërën anë të kokës, me njërën dorë të zmbraps pjesën frontale të të sëmurit, përkatësisht me gishtin e madh të dorës, ndërsa me gishtin tregues mbyllë vrimat e hundës. Me dy gishtat e dorës tjetër ngreh nofullën e poshtme përpara. Kjo manovër është shumë e domosdoshme për t'iu shmangur kthimit të ajrit të ekspiruar përmes hundës në ambientin e jashtëm, në vend të shkojë në drejtim të pulmoneve. Në buzët e të sëmurit mund të vendoset një gazë. Buzët e të sëmurit dhe të shpëtimtarit duhet të jenë të puthitura mirë. Pas një ekspiriumi të thellë, personi që reanimon duhet të eksprirojë fort ajrin në gojën e të sëmurit. Zbatoni në cikle prej 30 shtypje në gjoks dhe jep 2 frymëmarrje jetëshpëtuese,, 1 frymëmarrje çdo 6 deri në 8 sekonda (8 deri në 10 frymëmarrje jetëshpëtuese për minutë) Kujdes kontrolloni rrugët ajërore a janë të tejkalueshme, menjanoni pengesat dhe frymëmarrjet jetëshpëtuese të tepërta. Frymëmarrja jetëshpëtuese gojë-hundë Kjo metodë preferohet në raste kur nuk ka mundësi të zbatohet frymëmarrja gojë-gojë. shpëtimtari me dorën e djathtë ia shtyp poshtë ballin të sëmurit, kurse me shuplakën e dorës së majtë ia tërheq mjekrën lartë, ndërsa gojën ia mbyllë krejtësisht. Pasi të ekspirojë në hundë, të sëmurit i hapet goja ngadalë, për të dalë pa pengesa ajri nga mushkëritë. 59

60 Zbatimi i frymëmarrjes jetëshpëtuese gojë-hundë. PAJISJET DHE MENAGJIMI E RRUGËVE AVACUARA TË FRYMËMARRJES GJATË RKP Pajisjet të cilat përdoren gjatë menagjimit e rrugëve avacuara të frymëmarrjes gjatë RKP janë: Ajër tejkaluesi (Airway), maskë xhepi, ambubaloni me valvulë qese-maskë (BVM), trakeostoma, maska laringeale (LMA), Comcy tubi, intubimi nazotrakeal, intubimi endotrakeal, konitomia. Përdorimi i ajërore tejkaluesit në pjesën e orofaringut Ajër tejkaluesi artificial dedikohet për sigurimin e tejkalimit të ajrit prej vrimës së gojës e deri në pjesën e pasme të faringut. Ajër tejkaluesi është i ndërtuar nga goma e fortë që vendoset ne mes të dhëmbëve prerës. Këtë veprim e bën mjeku. Tubuesi mund të aplikohet vetëm te të sëmurët në gjendje të komës. Vendosja e tubusit orofaringeal Koka e lakuar prapa, ndërsa nofulla e poshtme e shtyrë përpara. Tubusi - shtyhet në pozitë të kundërt deri në momentin e depërtimit të plotë, kur sillet për 180 o në pozitë komprimuese të gjuhës. Tubusi duhet të vendoset korrekt.. 60

61 Fig.35. Llojet e ajër tejkaluesit sipas madhësisë. Caktimi madhësisë ajër tejkaluesit ose tubusit orofaringeal. Në rast të dyshimit të ndërprerjes së frymëmarrjes, e cila paraqitet si pasojë e depërtimit të trupave të huaj në rrugët respiratore, ky trup i huaj mund të evakuohet me gishtërinj, me goditje në shpinë ose me kompresion në abdomen. Frymëmarrja jetëshpëutese rtificiale me maskë (ambu - balonë) - Maska me balonë (balona ringjallësh) shfrytëzon oksigjenin nga ajri ose mund të lidhet me burimin e oksigjenit nga bombola e sistemit qendror klinik. Ajrosja me balonë - maskë bëhet me vendosjen e saj në gojë e në hundë të pacientit me kokë të hiperekstenzuar dhe me nofulla të tërhequra përpara. Maska fiksohet për fytyrë me gishtin e madh dhe me gishtin tregues të dorës së majtë. Sot përdorimi maskës gjatë RKP është jetike në situata të jashtëzakonshme Duke bërë progres nga përtëritja tradicionale e frymëmarrjes goja-gojës. Maskë xhepi e zakonshme e domosdoshme gjatë RKP e ruajtur në qese ose plastikë, dhe gjindet në të gjitha mjeteve themelore të ndihmës së parë. 61

62 Foto.3. Zbatimi i frymëmarrjes jetëshpëtuese përmes; a. ambubalonit dhe b. maskës. Një qese-maskë ambubalon ofron frymëmarrje me shtypje pozitiv pa një rrugë ajrore të avancuar, kjo pajisje dhe mënyrë e dhënies së oksigjenit mund të jap distendim apo fryerje të stomakut si dhe komplikimet tjera. Nëse përdoret me oksigjen me rrjedhje të lartë duhet të përdoret më shumë se 12 litra në minutë. Dhoma e ajrit përmban rreth 21% oksigjen, kurse oksigjeni me rrjedhje të lartë bashkangjitet në një qese-maskë ambubalnon që përmban rreth 90% oksigjen që duhet të jepet për çdo frymëmarrje. Përdorimi më i shpeshtë është te të rriturit, komplet ambu-balon vetëzgjeruese - maska valvul me volumen rreth 1600 ml. Frymëmarrja jetëshpëtuese me një rrugë ajrore të avansuar -Kur viktima ka një rrugë ajrore të avancuar gjatë RKP, ekipet e shpëtimit japin 30 shtypje dhe 2 frymëmarrje jetëshpëtuese. Megjithatë, se cdo rrugë ajrore e siguruar mund të rris mbijetesën, por jo më në krahasim me rrugët avansuara ajrore që kanë përparësi më të mirë.. 62

63 Mbështetja Themelore e jetës tek fëmijët 1-8 vjet. 63

64 64

65 . Mbështetja Themelore e jetës tek porslindurit.. Ndërlikimet e masazhit të zemrës: Lëndime e kafazit të kraharorit dhe organet e tyre, Thyerje të brinjëve, Thyerja e kockave të kafazit të kraharorit, Pneumotoraksi, Konfuzioni i zemrës. Lëndimet e organeve abdominale Ruptura qeparit, Ruptura e lyenit, Ruptura e lukthit. Shfaqjen e ndërlikimeve nuk mund ta mënjanojmë edhe te reanimimi adekuat. 65

66 Shenjat e reanimimit të suksesshëm janë: përmirësimi i ngjyrës së zbehtë të lëkurës, k onstruksioni i pupilave, lëvizja simetrike e kafazit të kraharorit. Shenjat e mundshme: palpimi i pulsit në arteriet e mëdha të gjakut, rikthimi i frymëmarrjes spontane, përmirësimi i gjendjes se vetëdijes. Në rast se personi është i mbytur në ujë, ndihma e parë konsiston në aplikimin e frymëmarrjes artificiale, pasi që janë liruar rrugët e frymëmarrjes nga uji. Të aksidentuarin duhet vendosur anash apo përmbys, ose duke vendosur barkun e të aksidentuarit mbi një trung, nëse është në pyetje fëmijë i vogël, vendoset mbi gju, dhe goditet mbi shpinë, për ta larguar ujin nga rrugët e frymëmarrjes. Pasi që është larguar uji, i aksidentuari duhet kthyer në pozitë të shtrirë në shpinë dhe të fillohet me administrim e masazhës së zemrës dhefrymëmarrjes artificiale. Në rast të dëmtimeve cervikale është e nevojshme të bëhet modifikimi i mënyrave të lirimit të rrugëve të frymëmarrjes. Në rast të dëmtimeve të fytyrës, ndonjëherë është e pamundur të administrohet ndihma e parë dhe frymëmarrja artificiale gojë-gojë. Kështu, të sëmurët duhet të intubohen menjëherë ose në rastet kur i sëmuri ende nuk ka arritur në emergjencë, ndërsa respiracioni mbahet me ambu-balon. Nëse jemi të sigurt se kemi të bëjmë me thyerje të unazave të qafës, atëherë duhet bërë ky manovrim: duhet bërë shtytjen e këndeve të nofullës së poshtme përpara dhe hapur gojën me dorën tjetër, duhet drejtuar nofullën përpara, por pa e lakuar qafën! Në rast të lëndimeve të kraharorit, apo dëmtimeve penetrante në zemër dhe mushkëri, stabilizimi bëhet nga një person i specializuar në këtë fushë, duke aplikuar frymëmarrjen artificiale gojë-gojë, ose me ambu-balon, derisa i sëmuri të arrijë në spital. Pas arritjes në spital, personi i specializuar (reanimatori, kirurgu, internisti), menjëherë duhet të intubojnë të aksidentuarin dhe pastaj të lidhet me aparatin për ajrosje mekanike, për ta oksigjenuar të aksidentuarin. Nëse i aksidentuari ka pneumotoraks ose pneumo-hidro-hematotoraks përpara se të vihet në aparat, i sëmuri të askultohet. Nëse viktima është në gjendje të hipovolemisë, viktima duhet të vendoset në pozitë të autotransfuzionit. Kur duhet të ndërpritet tentimet e RKP? Vendimi përfundimtar për të ndaluar tentimet e RKP mund të merren vetëm në ato raste kur janë shfaqur shenjat e jetës, ose janë shfaqur shenjat e sigurta të vdekjes. Përkundrazi, ky gjykim klinik dhe respekti për dinjitetin njerëzor duhet të hyjnë në vendimmarrje. Vendimarrjet në mjedise jashtëspitalore, ndërprerja e përpjekjeve të RKP te të rriturit duhet të ndjekin sistemin e kritereve specifike nën kontrollin strikt të drejtpërdrejtë mjekësor. Sipas reanimatologut amerikan, Milsten - Safari, 85% të pacientëve me fibrilacion ventrikular me sukses mund të reanimohen për dallim nga asistolia, ku suksesi i reanimimit mund të arrihet vetëm në shkallën 10%. 66

67 POZITA ANËSORE E KOMËS.Gjendja të thellë e pavetëdijshme e thellë, në krahasim me gjumin, të gjithë muskujt e trupit janë të relaksua. Nëse viktima në gjendje të pavetëdijshme është i shtrirë në shpinë të tij, ateherë mund vie deri ulje e nofullës së poshtme dhe gjuha që mund t i mbyll rrugët e frymëmarrjes. Rrugët e frymëmarrjes mund të mbyllen edhe nga përmbajtja emasave të vjellura. Prandaj viktimën në gjendje të pavetëdijshme duhet të vendoset në pozitë anësore, njëra një dorë dhe këmbë dhe koka e viktimës duhet zmbrapsur prapa. Me këtë sigurojmë rrugët e frymëmarrjespër shkak gjuha shkon larg nga muri pasëm i faringut dhe lejon rrjedhjen e pështymës, gjakut dhe të vjellat nga goja e viktimës. Në këtë pozitë vendosen të sëmurët të cilët janë pavetëdishëm, por të cilët kanë frymëmarrja.pozita duhet të jetë e stabile ose qëndrueshme, që sigurin dhe të mirëmbahen rrugët ajrore dhe për të parandaluar aspirimin e përmabtjes lukthore.i sëmuri vendoset së pari në një sipërfaqe të rrafshtë dhe në shpinë me këmbë të shtrira duke zabtura veprimet përcjellëse si më poshtë. Pozita anësore përdoret te të sëmurët: e pavetëdijshëm të cilëte kanë liruara rrugët e frymëmarrjes dhe spontanisht marrin frymë,tek të sëmurët që mund të preket pulsi dhe nuk kanë gjakosje teë bollshme, tek të sëmurët që nuk kanë lëndime të bushtit kurrizor Veprimet të cilat duhet të bën shpëtimtari për vendosjen e të sëmurit në pozitë anësore, dhe këtë pozitë vendosen të sëmurët të cilët janë pavetëdishëm. 67

68 Ndikimi i i zhurmës në sigurinë e njeriut në komunikacion Automjetet prodhojnë zhurmë, por jo vetëm ato. Definimi i zhurmës mund të jetë: subjektiv, sepse përceptohen si ngacmime të forta, të pakëndshme pa marrë parasysh kualitetet akustike, objektiv, me ngacmime akustike komplekse, të përseritura ose të papërsëritura, në intervale të caktuara kohore, kuantitativ, që percaktohet me kohën, frekuencen (Hz) dhe intenzitetin (db), kualitativ, që mund të jetë e vazhdueshme, intermitente, impulsive ose eksplozive. Shtypja referente e zërit është 2 x 10 në fuqinë 14 mikrobar. Mikrobari është shtypja e 1 miligrami në siperfaqën prej 1 cm² dhe është i barabartë me një të miliontën pjesë të shtypjes normale atmosferike respektivisht shtyllës së ajrit prej 8 mm lartësi. Decibeli është njësia e lartësisë së zhurmës ose zërit dhe lartësisë së shtypjes së zërit. Një db është ajo rritje e fortësisë së zërit që veshi i shëndoshë mund ta dallojë. Intensiteti më i ulët i zërit, që është i nevojshëm që veshi i njeriut ta dëgjojë, është gjatë 1000 Hz 10 ¹º vatë në 1 cm² dhe merret si fillim i matjes së intensitetit të zërit. Ekspertët tërheqin vërejtjen se zhurma ne qytete të mëdha shkurton jetën e çdo të tretit qytetar për 10 vjet. Hulumtimet e deritashme kanë treguar se niveli i zhurmës prej 50 db ndërpren gjumin, kurse ajo prej 65 db shkakton çrregullime në punën e sistemit nervor vegjetativ me çka shihet në ngushtimin e enëve të gjakut, rritjen e shtypjes së gjakut, në frymarrjen e shpejtuar etj. Në rastin e nivelit të zhurmës prej db rritet numi I eritrociteve, vjen deri te çrregullimi i rregullimit të sheqerit ne gjak dhe deri te disa komplikacione të zemrës. Zhurma më e lartë se 90 db dëmton degjimin, kurse ajo mbi 120 db shkakton dëmtime akute të veshit dhe dhembje. Niveli i zhurmës varet edhe nga dendësia e komunikacionit dhe pjesëmarrjes së automjeteve të rënda transportuese, dhe me këtë rast deri 10% shton nivelin e zhurmës për 2.5 db, kurse në pjesëmarrjen e automjeteve të rënda prej 40% shton zhurmën per 4 db. Niveli mesatar i zhurmës që e shkaktojnë automjete të ndryshme: - automjeti personal 70 db - kamionet db - tramvajat, trenat elektrike 90 db - aeroplanët 110 deri 140 db. Eliminimi i plotë i zhurmës praktikisht është i pamundur. Për përmirësimin e mbrojtjes propozohen masat si vijon: konstruksioni adekuat dhe mirëmbajtja teknike e automjeteve ndërrimi i automjeteve me zhurmë me ato me më pak zhurmë vendosja e pengesave të zërit sipërfaqe mbrojtëse të gjelbërta ndërtimi i rrugëve për rreth vendbanimeve të mëdha 68

69 ndalimi i përdorimit të sinjaleve akustike në qytete dhe zvoglimi i shpejtësisë së vozitjes në zonat e banuara. Ndihma e parë me rastin e goditjes elektrike Në ofrimin e ndihmës së parë personit i cili ka përjetuar goditje elektrike, së pari duhet të çkyçet nga qarku i rrymës. Më së miri është të çkyçet rryma ose të prehet teli. Para çdo procedure, shpëtimtari duhet patjetër të izolohet, edhe atë varësisht nga intensiteti i rrymës dhe niveli i tensionit. Nëse është rryma me tension të ulët, është me rëndësi që podiumi të jetë i thatë, e nëse nuk mund të shërbehet me dorëza të gomës, teli ndahet me një dru të thatë. Nëse rryma është me intensitet V, duhet të izolohet nga podiumi me një shtresë të trashë të gazetave të thata ose me drrasë të thatë. Me rastin e ndarjes së personit nga qarku i rrymës është më mirë të punohet me dorë të djathtë se sa me të majtën, sepse është rreziku më i vogël i kalimit të rrymës nëpër zemër. Nëse është rryma me tension të lartë, mënyra të këtilla të mbrojtjes nuk mund të aplikohen dhe atëherë duhet të çkyçet rryma fare. Tensionet e rrymës deri 42 V nuk janë të rrezikshme nëse personi i rrezikuar nuk ka urinuar ose nuk qëndron në ujë. Nëse rryma njëkahshe më gjatë ka rrjedhë nëpër trupin e njeriut, mundet edhe me rastin e intensitetit më të dobët të lëjë pasoja të rënda për shkak të efektit elektrolitik në pjesë të veçanta të trupit të cilat mund të shkaktojnë edhe vdekjen. Rrymën alternative organizmi më lehtë do ta përballojë nëse ka frekuencë më shumë se 60 Hz. Pas lirimit të viktimës nga qarku elektrik, nëse frymarrja është e rrezikuar ose është ndërprerë, duhet menjëherë të fillohet me frymarrje artificiale. Po ashtu nëse viktima nuk ka puls që mund të preket ose nuk tregon shenja të jetës, duhet menjëherë të fillohet me masazhë të jashtme të zemrës, sepse mund të bëhet fjalë për vdekje të befasishme (të papritur). Ndihma e parë gjatë përmbytjes Në fatkeqësinë e komunikacionit gjatë së cilës automjeti bjen në lum, liqe ose deti si dhe në akullthyese dhe me rastin e aterimit të avionëve në siperfaqën e masës ujore ekziston mundësia e përmbytjes së pjesëmarrësve në komunikacion. Nëse fatkeqësia e komunikacionit është e llojit të tillë që me kohë mundëson përgaditjen e shpëtimit, dhe çka është e rëndësishme, evitimi i panikut, pastaj shpëtimi mund të organizohet sipas rregullave më parë të caktuara që konsistojnë pak a shumë në të gjithë doracakët e ndihmës së parë gjatë përmbytjes. Kështu psh. dihet se gjatë thyerjes së akullit, pas alarmimit, duhet patjetër të gjenden udhëtarët, kështu që duhet të kenë të gjithë rrypa shtrëngues ose mjete adekuate për shpëtim dhe në këtë duhet gjithëmonë të tërhiqet vërejtja më heret. Ngarkimi në anije për shpëtim, barkë ose ndonjë mjet tjetër zhvillohet sipas një orari të caktuar. E njëjta vlen edhe për avionë të mëdhenj të udhëtarëve. Nëse anija, avioni ose automjeti rrugor fundoset, ekipazhi dhe pasagjerët duhet sa më shpejt të evakuohen në mënyrë që rryma e ujit e cila formohet gjatë fundosjes të mos i tërheq në thellësi, ose nëse shfaqet eksplodimi, duhet ikur nga sipërfaqja e kontaminuar me lëndë ndezëse e cila mund te shkaktojë zjarr. 69

70 Nëse akullthyesit duhet të notojnë, është mirë që të heqin rrobat e tepërta sepse ekziston rreziku i përmbyjtes kur mbushet me ujë. Fundosja e automjeteve personale ndodh shumë shpejt dhe udhëtarët nuk kanë mundësi ti hapin dyert por duhet të thyhen xhamat dhe sa më parë të dalin nëpër hapsirat e krijuara. Gjatë katastrofave masovike në ujë, njerëzit janë kryesisht në panikë dhe secili shpëton si din dhe mundet. Qysh nga kohërat e lashta dihet se i përmbyturi kapet edhe për kashtë, dhe kështu mund të rrezikojë edhe atë i cili tenton ta shpëtojë. Për këtë të përmbyturit duhet shpëtuar njerëzit e fuqishëm dhe me përvojë. Të përmbyturit zakonisht duhet qasur nga shpinda, sepse nëse i qasemi nga fytyra ai mundet aqë shpejt ta grabis shpëtimtarin dhe të ia pamundësojë notimin dhe kështu mund të fundosen që të dytë. Gjatë tërheqjes shpëtimtari e mban të përmbyturin për kokë, flokë ose duar. Më= së miri është që shpëtimtari gjatë tërheqjes të notojë në shpinë kurse para vetit me duar të mbajë të përmbyturin nën sjetull, kështu që fytyra edhe e njerit dhe e tjetrit të jetë mbi nivelin e ujit. Nëse tërheqja zgjat më shumë, e ekziston edhe një shpëtimtar, ai mundet menjëherë të përmbyturit pa vetëdije të i jap ndihmën e parë në frymarrje artificiale gojë në gojë. Nëse personi i cili po fundoset akoma mbahet në sipërfaqe të ujit dhe ka vetëdije, duhet sa më parë të i hudhet ndonjë mjet për shpëtim si psh. Ndonjë dru, drrasë ose ndonjë litar. Në këtë mënyrë mund të tërhiqet nga uji ose së paku të mbahet në sipërfaqe derisa nuk arrin ndihma e efektshme. Nëse i përmbyturi i cili është tërheq e nuk merr frymë ose ende ngulfatet, së pari duhet sa më shpejt të i lirohen rrugët e frymarrjes duke ia derdhur ujin dhe duke ia heq trupat e huaj. Pastaj bëhet reanimimi, zdeshja, dhe masat tjera profesionale mjekësore. MBYTJA NË UJË (Submersio) Është formë e asfiksisë mekanike ku cënimi i shëndetit apo vdekja janë rezultat i mbylljes së rrugëve të frymëmarrjes me lëngje. Mbytja në lëngje mund të ndodhë në ujë (lumenj), liqene, dete, puse, kanale etj. Për t u mbytur mjafton që në ujë të futet vetëm vrima e gojës dhe hunda. Prandaj, nuk përjashtohet mundësia e mbytjeve edhe në ujëra të cekëta. Këtu bëhet fjalë për fëmijët e porsalindur, foshnjat etj., pa marrë parasysh mekanizmin e mbytjes në ujë dhe llojin zotërojnë çrregullimet patofiziologjike. Është akute hipoksia me ndryshime metabolike. Me ndaljen e punës së zemrës, vdekja mund të ndodhë nëse shpëtimtari nuk bënë menjëherë reanimimin. Patogjeneza - Sipas Bruardel-it mund të rrjedhë në 4 faza: Faza e parë - Me kontaktin e parë me ujë nga ngacmimi shkaktohet ispirimi i thellë, me ç rast mushkëritë mbushen me ajër. Faza e dytë - Personi pasi futet në ujë në mënyrë refleksive mban frymëmarrjen - kjo është fazë e rezistencës. Faza e tretë - Pas ndërprerjes së frymëmarrjes grumbullohet CO 2, i cili ngacmon qendrën respiratore. Në këtë fazë paraqitet dispnea inspiratore e cila shpejt merr karakter ekspirator në rrugët 70

71 e frymëmarrjes në vend që të futet ajri, futet uji. Në këtë fazë personi humb reflekset e mbrojtjes. Ajri, së bashku me ujin, formon shkumën në rrugët e frymëmarrjes. Faza e katërt - Shoqërohet me paraqitjen e konvulsioneve, frymëmarrja ndalet, përkohësisht me shumë inspirime të thella dhe intervale të zgjatura, deri në ndërprerjen përfundimtare të aktit të frymëmarrjes dhe pason vdekja. I tërë procesi i mbytjes në lëngje zgjat 3-5 minuta. Mekanizmi i vdekjes nuk është i thjeshtë dhe shpesh vdekja ndodh që në fazën e parë. Simptomat dhe shenjat: Menjëherë pas nxjerrjes nga uji bëhet ekzaminimi fizikal dhe vlerësimi i gjendjes kardiorespiratore. Menjëherë ndërmerren masat adekuate të reanimimit. Në tablo klinike dominojnë këto çrregullime: Çrregullimet respiratore - Apnea laringospazmi, edema pulmonale. Hemoptizia, sputumi shkumor në buzë është shenja e parë e edemës pulmonale, pastaj kolla, tahipnea, apnea, cianoza, rale të njoma bronkiale me krepitacione. Çrregullimet kardiovaskulare - Takikardi, aritmi, shoku, kardiakarresti, shoku kardiocirkulator paraqitet për shkak të anoksisë, hipovolemisë dhe plogështisë akute të miokardit. 71

72 Çrregullimet neurologjike - paraqiten për shkak të encefalopatisë dhe edemës cerebrale, shqetësim, sopor, komë, nuk reagon në ngacmimet e jashtme dhe është shenjë e keqe parashikimi, ndërsa ekscitacioni, konvulzionet janë të shpeshta që në fillim. Çrregullimet e tjera janë: cianoza, hipotermia, aspiracioni, lëngu distenzional i lukthit, trizmusi dhe laringospazmi. Ndihma e parë : Shpejt dhe sigurt të nxirret nga uji. Më mirë është që i aksidentuari të kapet për flokësh. Dora i vendoset nën sqetulla. Menjëherë pas nxjerrjes nga uji të vlerësohen shenjat vitale. Nëse nuk ekzistojnë shenjat vitale, menjëherë të fillohet reanimimit kardiopulmonal. Të shikohet kaviteti i gojës. Bëhet pastrimi manuael me dorë dhe gishta. 72

73 Nëse barku është i distenduar, i aksidentuari kthehet në pozitën anësore ose në bark. Bëhet shtypje në epigastrium me dorë. Nëse kjo metodë s është efikase, përdoret metoda tjetër. Personi e kap me dorë poshtë barkun dhe e tërheq disa herë. Me këtë veprim uji nxirret nga lukthi. Këto metoda nganjëherë s janë efikase dhe s mund të nxjerrin ujin nga lukthi. Te dhënia e ndihmës së parë problem të veçantë paraqet hipoksia e të mbyturit në ujë dhe, për këtë arsye, duhet të rivendoset menjëherë ajrosja respiratore dhe të jepet oksigjen. Me ndihmën e aspiratorit mund të nxirret uji prej mushkërive. Ndërkohë menjëherë fillohet frymëmarrja artificiale gojë-gojë, gojë-hundë dhe masazhi i zemrës. Lëndimet në komunikacion: Duke pasur parasysh kompleksitetin e ngjarjeve në komunikacion, lëndimet në komunikacion mund të i ndajmë në: mekanike, termike dhe kimike. Lëndimet mekanike Ato janë lëndime të cilat shkaktohen nga veprimi i mjeteve të mprehta ose të topitura. Ato më tutje ndahën në: lëndime te hapura ose plage dhe lëndime te mbyllura ose kontuzione. Lëndimet e hapura Për lëndime të hapura ose plagë e kemi fjalën atëherë kur ekziston mangësi e lëkurës ose e mukozës. Lëndimet e hapura janë më të rrezikshme se ato të mbyllura, sepse ekziston mundësia që të infektohen nëse nuk janë infektuar me parë gjatë lëndimit. Në ofrimin e ndihmës së parë duhet hequr rrobat nga vendi i lëndimit në mënyrë që shikueshmëria dhe qasja te lendimi të jenë të mira. Plagët nuk guxojnë të lahen. Nuk guxon të largohet trupi i huaj nga plaga, përveç atyre kur janë sipërfaqësore. Lëkurën e përafert ose mukozen duhet pastruar me mjete përkatëse dezinfektuese siç është alkooli, tinktura e jodit, hibitan etj. Nëse plaga nuk gjakderdh më tepër, mbulohet me gazë sterile e cila nuk guxon të shtrëngohet me fashë ose fllaster. Ndihma e parë te gjakderdhjet akute 73

74 Me gjakderdhje kuptojmë shpërthimin e gjakut prej enëve të lënduara ose të dëmtuara të gjakut dhe të zemrës, për shkak të lëndimit të murit të vazove të gjakut dhe të miokardit. Nëse plaga gjakderdh, gjakderdhja mund të jetë: arteriale, venoze dhe kapilare. Gjakderdhja arteriale-është ajo e cila shkaktohet nga dëmtimi i enës e cila pulson. Identifikohet sipas asaj që ka ngjyrën e kuqe dhe del me presion dhe është sinkrone me punën e zemrës. Madhësia e gjakderdhjes varet nga madhësia e lëndimit dhe madhësia e enës së gjakut si dhe nga presioni në sistemin e qarkullimit të gjakut. Gjakderdhja venoz = Ky lloj i gjakderdhjes shkaktohet pas lëndimit të venës, është me intenzitet më të ulët sepse presioni në vena është i ulët e gjaku që rrjedh ka ngjyrë të mbylltë sepse nuk ka oksigjen. Gjakderdhja kapilare quhet edhe parenkimatoze, sepse shfaqet pas lëndimit të muskujve, dhe kështu gjaku nuk rrjedh me presion e as rrjedh nga plaga gjatë gjakderdhjes së shtuar venoze por e lagë plagën dhe kështu rreziku nga humbja e gjakut, nëse nuk është fjala për ndonjë sëmundje hematologjike, është i vogël. Ndarja e gjakderdhjeve - Gjakderdhjet mund të jenë: te jashtme dhe te brendshme. Gjakderdhjet e jashtme - prej plagës, prej masave të vjella Hematemesis, prej masave fekale (Melena) prej urinës (Hematuria), gjakderdhje prej mushkërive dhe bronkeve (Haemopotoa), prej mitrës (Methrorrhagia). Gjakderdhjet e brendshme - janë pasojë e lëndimit ose të proceseve patologjike dhe mund të ndahen në: Gjakderdhjet e bollshme mund të paraqiten si pasojë e mungesës të faktorëve të shumtë të koagulimit të gjakut. Gjakderdhja paraqitet si pasojë e mungesës së vitaminës K, te hemofilia, trombocitopenia. Gjakderdhjet janë të shpeshta si pasojë e lëndimit të vazave të gjakut. Sipas kohës së lajmërimit të gjakderdhjeve dhe gjakosjeve dallohen: Gjakosje dhe gjakderdhje parësore e cila ndodh menjëherë pas traumës - lëndimit. Gjakosja dhe gjakderdhjet dytësore ndodhin pas intervalit të shkurtër ose gjatë kohës pasi që është bërë operacioni ose lëndimi. Në këtë rast plaga nuk ka gjakderdhje, por gjakderdhja mund të fillojë përnjëherë. Gjakderdhjet e tilla mund të ngjajnë në këto raste: Të plagët e vjetra, ku pjesët e mprehta të ashtit lëndojnë murin e enës së gjakut. Kur prej enës së gjakut bie ligatura e cila më parë është ligatuar. Simptomat dhe shenjat e përgjithshme të gjakderdhjeve - Shenjat e gjakderdhjes mund të konstatohen sipas: Shenjave subjective, objective, locale dhe ekzaminimeve laboratorike. 74

75 Shenjat subjektive. I sëmuri vetë tregon për mundimet që ka: molisjen, plogështinë, frikën, marramendësinë (vertigo), errësim para syve, ushtimë në veshë, ka etje dhe i mungon ajri, vjellje. Shenjat objektive. Lëkura e të lënduarit dhe mukozat e dukshme duken të zbehta, duart dhe këmbët i ka të ftohta, fytyrën ia mbulon djersa, është konfuz, i shqetësuar, bebëzat e syrit i ka pak të zgjeruara, pulsi i butë sipërfaqësor mezi preket, shtypja e gjakut është e ulët nën 100 mm Hg, frymëmarrja është sipërfaqësore dhe e shpejtuar, tonet e zemrës janë më të ngjirura. Shenjat lokale. Në vendin e plagës mund të atakojmë ndjeshmërinë e zvogëluar dhe të ënjtura rreth plagës. Te gjakderdhjet në zgavrat trupore janë evidente shenjat e eksudatit (gjakderdhjes). Ekzaminimi laboratorik. Menjëherë pas lëndimit numri i eritrociteve është i zvogëluar si dhe hemoglobina. Ndihma e parë te gjakderdhjet Ndihma e parë mbështetet në ndaljen e gjakderdhjes. Te gjakderdhjet akute në terren ose në kushte jashtë spitalore duhet të vërtetohet dhe të ndërhyhet me masat mjekësore. Ndihma e parë te gjakderdhjet e jashtme varet nga lokalizimi i gjakderdhjes, nga burimi i gjakderdhjes dhe nga mjetet doracake që i posedojmë. Shpëtimi i jetës të të aksidentuarit, krijimi i kushteve për një transport të sigurt dhe komod në Qendrën Emergjente për dhënien e ndihmës mjekësore definitive. Dallojmë disa procedura të ndaljes së përkohshme të gjakderdhjes: Komprimimi digjital. Kjo metodë e hemostazës së përkohshme më shpesh shfrytëzohet në kushte jashtëspitalore, kur duhet të ndalen gjakderdhjet e bollshme. Personi i cili ofron ndihmë me gishtërinjtë e shtyp enën e gjakut proksimalisht dhe distalisht nga vendi i gjakderdhjes. Kjo metodë aplikohet te enët e gjakut, të cilat kalojnë pranë kockave (Shih figurën). 75

76 Fasha kompresive. Është metodë me të cilën e ndalim gjakderdhjen e përkohshme, është e rëndësishme se më këtë metodë komprimohet vetëm vendi i gjakderdhjes dhe pjesa distale e qarkullimit është e ruajtur. Është me përparësi të madhe ndaj metodave të tjera të ndaljes së gjakderdhjes. Fasha kompresive vendoset në këtë mënyrë: së pari në plagë vendoset gaza sterile ose jastëku steril i fashës së parë individuale, së dyti bëhet fashimi me fashë dhe bëhet presion derisa të ndalet gjakderdhja. Fasha kompresive nuk guxon të shtrëngohet shumë, sepse në këtë rast e emiton lidhësen e Esmarch-ut. Lakimi i ekstremitetit. Nëse kemi të bëjmë me gjakderdhje afër nyjës, në pjesën fleksore të ekstremitetit, vendosim gazë sterile në vendin e gjakderdhjes dhe me shami e shtrëngojmë ekstremitetin në fleksion. Nëse ka thyerje kockash, kjo metodë nuk bën të përdoret. Këtë metodë duhet shfrytëzuar kur nuk mund të përdoren metodat e tjera të hemostazës së përkohshme. 76

77 Fasha elastike sipas Esmarch-ut. Fasha elastike sipas Esmarch-ut. Kjo lidhëse-fashë vihet vetëm në rastet e gjakderdhjeve të mëdha në ekstremitete. Fasha sipas Esmarch-ut përdoret në rastet e veçanta, pasi që ndërpritet qarkullimi në pjesën distale, prandaj, nëse zgjat qëndrimi i saj vjen deri te ishemia e pjesës distale. Lidhësja e Esmarch-ut vendoset menjëherë mbi vendin e gjakderdhjes (më së tepërmi cm) dhe mund të qëndrojë më së shumti deri në dy orë. Lidhësja e Esmarch-ut nuk guxon të largohet shpejtë, por duhet të kemi kujdes që të lirohet ngadalë dhe trombi i krijuar të mos shkëputet dhe si pasojë të paraqitet gjakderdhje e sërishme. Pas dy orëve lidhësja e Esmarch-ut të lirohet në çdo gjysmë ore. Kur është e vendosur drejtë lidhësja e Esmarch-ut, ekstremiteti ka ngjyrë të zbehtë, gjakderdhja është ndalur. Në vend të Esmarch-ut të vërtetë, mund të bëhen zëvendësime: m; një zorrë elastike prej gome, e gjerësisë 1.5 cm, e gjatësisë në njërin skaj ka zinxhirë metali, e në tjetrën një si sumbull. Një rrip elastik të gjatë 1 cm, i gjerë 8-10 cm, mbyllet me një sustë dhe një vrimë në rrip. Një trakë pëlhure joelstaike, e përbërë nga pëlhura e fortë, e gjatë 1 m, e gjerë 2 cm, shtrëngohet dhe mbyllet nga nyja mekanike. Gabimet gjatë vënies së lidhëses së Esmarch-ut: Të vendoset lidhësja aty ku nuk është e domosdoshme; Përdorimi i mjeteve të cilat gjenden për dore, p.sh. litari, dhe të cilat vihen direkt në lëkurë, ku për shkak të shtrëngimit të fortë mund të prehen indet dhe lëkura të dëmtohet; Lidhësja e shtrënguar jo mjaft, e cila bën vetëm stazë venoze të gjakut, ndërsa nga arteria ende rrjedh gjaku; Nëse lidhësja vendoset lartë mbi vendin e lëndimit, i dëmton indet pa nevojë; 77

78 Gjatë dëmtimit të 1/3 së mesme të parallërës, dëmtohen edhe N. radialis, dhe të 1/3 së gjurit lëndohet N. peroneus; kështu që mund të paraqitet hemipareza e nervit dhe mund të vijë deri te paraliza e përhershme e ekstremitetit. Lidhësja bën të përdoret vetëm në rastet e caktuara, rigorozisht nëse është e indikuar dhe asnjëherë nuk duhet përdorur si mjet universal për hemostazë të përkohshme, te të gjitha llojet e gjakderdhjeve. Mënyra e përkujdesjes shëndetësore te gjakderdhjet: Të vërtetohet vendi i gjakderdhjes, menjëherë të bëhet ndalja e gjakderdhjes me kompresion digjital, fashë kompresive, me pean. I sëmuri i cili ka gjakderdhje duhet të vendoset në pozitën shtrirë pa jastëk, këmbët e ngritura lartë kurse koka më ulët. Shpesh i sëmuri vendoset në pozitë të autotransfuzioionit. I lënduari që ka humbur sasi të mëdha gjaku ka etje, kërkon të pijë ujë, (lejohet vetëm t i lagen buzët, por assesi t i jepet të pijë ujë per os). Lëngjet e humbura duhet të zëvendësohen menjëherë në bazë të metodave terapeutike te gjakderdhjet. Menjëherë mund t i jepet tretje të Ringer laktatit ose tretësirë fiziologjike. Shenjat vitale (shtypja e gjakut, pulsi, frymëmarrja, temperatura), kontrollohen edhe gjatë natës. I lënduari duhet të bartet urgjent në entin shëndetësor, ku do të merren masa adekuate. Ndihma e parë në kushte spitalore te gjakderdhjet akute mbështetet në këto parime: Edhe në rastet kur ndalet gjakderdhja e jashtme dhe dhënia e shpejtë e tretësirave infuzive, vëllimi qarkullues ende nuk rregullohet, ende i sëmuri ka shtypje të ulët të gjakut. Shtypja qendrore venoze ende nuk tregon shenja të rritjes. Në këto raste duhet të dyshohet në gjakderdhje të brendshme. 78

79 Detyra e personelit shëndetësor në këto raste mbështetet në dhënien e shpejtë të tretësirave infuzive që të mundësohet mirëmbajtja e vëllimit minutor të zemrës dhe të sigurohet mbrojtja e organeve vitale, ndërsa gjakderdhja mund të ndalet me rrugë operative. Në kushte spitalore në sallën operative, shpesh diagnostikohen gjakderdhjet në kafazin e kraharorit si p.sh. lëndimet e enëve të mëdha të gjakut, në hiluset e mushkërive, lëndimet e aortës, lëndimet e venave të toraksit. Në abdomen konstatohen lezionet e mëlçisë, shpretkës, veshkave, pankreasit ose enëve të mëdha të gjakut. Me dhënien e tretësirave infuzive arrihet rritja e vëllimit qarkullues, rritja e shtypjes së gjakut dhe ngadalësohet pulsi. Pas ndërprerjes së tretësirave infuzive mund të përsëritet rënia e shtypjes arteriale dhe këtu duhet të dyshohet me siguri në gjakderdhje të ngadalësuar të brendshme. I lënduari, në këto raste, mirë është t i nënshtrohet ndërhyrjes operative. Kur mirëmbahet vëllimi qarkullues, tensioni i gjakut, dhe gjakderdhja ndalet, atëherë kemi një perfuzion të mirë adekuat të vëllimit intravaskular, shtypja e gjakut është mbi 100 mm Hg (13,3 Kp), pulsi i mirë, diureza rreth 50 ml/h. Lëkura dhe mukoza kanë ngjyrë normale. Është vërtetuar se humbja e gjakut deri 1000 ml mund të kompensohet me dhënien e tretësirës infuzive ringer-lactat. Parim themelor është dhënia e tretësirave kristaloide. Për shkak të hipovolemisë mund të sjellë për pasojë, lëshimin (shtendosjen) e miokardit dhe çrregullimin e ritmit të zemrës. Zvogëlimi i forcave të miokardit është pasojë e takikardisë së theksuar, zvogëlimit të rrjedhës koronare, zvogëlimit të oksigjenimit të miokardit dhe çrregullimeve metabolike. Lëshimi ose shtendosja e miokardit shoqërohet me ndryshime kongjestive dhe aritmi të zemrës. Gjendjet me rrjedhjet akute të gjakut dhe shoku shoqërohen me veprim septik të toksikeve që mund të shoqërohen me hipotension dhe shpërndarje të vëllimit të gjakut. Këto nuk janë vetëm faktorë të vetëm të hipoksisë indore, por këtë rol e ka edhe qarkullimi i endoksineve në rrymën e gjakut. Të sëmurëve me gjakderdhje të jashtme u bëhet hemostaza me fashë kompresive ose lidhje të Esmarch-ut dhe imobilizohen ekstremitetet. Tretmani i mëtejshëm është i njëjtë si te shoku hipovolemik dhe hemorragjik. Të sëmurët me gjakderdhje të brendshme vendosen në të njëjtën pozitë si te shoku hemorragjik dhe hipovolemik. Ndihma e parë në rast gjakderdhjesh duhet të jetë e shpejtë, e suksesshme, e sigurt dhe profesionale, sepse, te gjakderdhjet prej enëve të mëdha të gjakut mund të vendosin sekondat për jetën e të sëmurit dhe të lënduarit. Mënyrat e ndaljes janë të llojllojshme, por të gjitha kanë vetëm një qëllim: hemostazën, ndalimin e gjakderdhjeve, kompensimin e gjakut të humbur dhe ndërmarrjen e masave adekuate për përmirësimin e funksioneve të rrezikuara të jetës. 79

80 Lëndimet e mbyllura Te lëndimet e mbyllura lëkura dhe mukoza janë të ruajtura por janë të dëmtuar indet dhe organet e vendosura më thellë. Atëherë flasim për kontusionin ose ndrydhjen. Nëse lëndimi është sipërfaqësor, prezentohet në formë të hematomeve, për shkak të derdhjes së vogël ose të madhe të gjakut, dhe nga kjo varet vëllimi dhe madhësia e edemës (anjtjes) përcjellëse. Lëndimet e tilla nuk janë të rrezikshme edhe pse janë sipërfaqësore dhe është e mjaftueshme vendosja e kompresave të ftohta dhe dhënja e mjeteve për zbutjen e dhembjes. Lëndimet e indeve dhe organeve të vendosura në thellësi mund të jenë shumë të rrezikshme dhe drejtperdrejt të rrezikojnë jetën e të lënduarit, e për fat të keq, në fillim vështirë dallohen. Lëndimet e mbyllura në esktremitete zakonisht janë derdhjet e gjakut ose hematomat, por mund të jenë edhe thyerjet e kockave. Lëndimet e mbyllura të abdomenit mund të jenë shumë të rrezikshme nëse vjen deri te pëlcitja e mëlçisë, shpretkës ose lëndimi i enëve më të mëdha të gjakut dhe veshkëve. Në këtë rast jetën e të lënduarit e rrezikon gjaderdhja, e cila mund të jetë shumë e madhe. Kjo është gjakderdhje e brendshme e cila detektohet sipas zbehjes së lëkurës dhe mukozave, shpejtimit të pulsit dhe rënjes së shtypjes së gjakut. Nëse gjakderdhja është e madhe ose zgjatë shumë gjatë i lënduari e përjeton shokun dhe e humb vetëdijen dhe nëse nuk i jepet ndihma menjëherë shkaktohet vdekja. Për këtë të lënduarit e këtillë i takojnë grupit të lënduarve të cilët duhet të udhëzohen në spital sipas rendit të parë të urgjencës. Te lëndimet e mbyllura të abdomenit mund të vjen deri te pëlcitja e lukthit, zorrëve dhe fshikëzës së urinës, me çka dallohet nga dhembja e barkut, shtangimit të murit të abdomenit, ndjenjës për vjellje dhe ndërprerjes së punës së zorrëve. Personave të këtillë nuk guxon t`u jepen pije ose ushqim edhe pse ata kanë ndjenjen e etjes. Mund të jepen vetëm infuzione. Nëse transporti deri në spital nuk është i gjatë, nuk është mirë t`u jepen mjete për eliminimin e dhembjeve, sepse kjo maskon diagnostikën. Lëndimet e mbyllura të koshit të krahërorit mund të jenë të shoqëruara nga frakturat e brinjëve dhe lëndimet e mushkërive dhe zemrës, e për fat të mirë, lëndimet e enëve të mëdha të gjakut janë të rralla. Ndrydhja ose kontuzioni I indeve të buta të koshit të krahërorit dhe thyerjet e brinjëve, pos dhembjes, nuk krijojnë probleme më të mëdha, por nëse krahas tyre janë të lënduara edhe mushkëritë, mund të shfaqen pengesat në frymarrje, në veçanti nëse lëndimi është i tipit ventilues e me këtë rast gjatë inspiriumit (marrjes së frymës) hyn ajri në hapsirën pleurale e gjatë eksipiriumit (nxjerrjes së frymës nga mushkëritë) nuk del dhe kështu sposton mushkëritë kështu që i lënduari nuk ka mjaftë oksigjen dhe fillon të ngulfatet. Në këtë rast, deri te ardhja në spital, mund të ndihmojë vetëm ndërhyrja me gjilpërë të koshit të krahërorit e cila duhet ta luaj rolin e ventilit. Lëndimet e mbyllura të kokës mund të jenë me intensitet të ndryshëm: nga kontuzioni i pjesës së butë, plasaritja e pjesës kockore të kafkës deri te gjakderdhja në tru dhe kontuzioni i trurit. Te fatkeqesitë e përmendura më së shpeshti përjetohet dridhja e trurit (commotion cerebri). I lënduari humb vetëdijen, e kur i vjen vetëdija nuk i kujtohet se çka ka ndodh me të prej momentit të humbjes së vetëdijes. Gjatë dhënjes së ndihmës së parë i lënduari duhet të vendoset në krah dhe të kontrollohet gjendja e tij. 80

81 Disa nga të lënduarit, pas fatkeqësisë së komunikacionit, sjellen sikur të mos I kishte ndodh asgjë, aqë më tepër janë të disponuar edhe pse nuk kanë konsumuar alkool. Personat e tillë duhet observuar, sepse te ata mund të shfaqet gjakderdhja në mes të kafkës dhe meningjeve i ashtuquajturi hematom epidural, për ç`arsye nëse me kohë nuk intervenohet me rrugë kirurgjikale, shkaktohet vdekja. Të sëmurët e këtillë zakonisht kanë pupila të zgjeruara, anë nga e cila ka pësuar lëndimin ose gjakderdhjen. Kontuzioni i trurit është i përcjellur me humbje të vetëdijes që zgjat më shumë se sa gjatë dridhjes së trurit, e nëse i sëmuri këtë e përjeton, identifikohet një invaliditet të vogël ose të madh. Procedura e ndihmës së parë është i barabartë sikurse te të gjithë të pavetëdijshmit: vendosja në krah, të vështrohet vjellja, frymarrja dhe puna e zemrës, dhe transporti në të njejtën positë deri në spital. Frakturat (thyerjet) e kockave dhe lëndimi i nyjeve Në fatkeqësitë e komunikacionit janë të shpeshta lëndimet e kockave dhe nyjeve, kurse fati i mëtejmë i të lënduarve varet shumë nga ofrimi i drejtë i ndihmës së parë. Të konstatohet një frakturë, ndrydhje ose distorzion ose të dyshohet në të shenjat janë: dhembja në vendin e lëndimit, edema dhe deformimi, pamundësia e lçvizjes së pjesës së lënduar, nëse është fraktura e hapur, kocka varet nëpër lëkurë. Thyerja është ndërprerje e plotë ose e pjesshme e kontinuitetit të kockave. Shkaktohen si pasojë e veprimit të forcës mekanike, intensiteti i së cilës tejkalon kufirin e elasticitetit fiziologjik të kockave. Sipas intensitetit të forcës së veprimit dhe mekanizmit të lëndimit thyerjet ndahen në: Krisje - Fisurat - janë thyerje jokomplete kockash që karakterizohen me ndërprerje të kontinuitetit të kockës që nuk përfshin tërë trashësinë e saj. Thyerje subperiostale janë ato thyerje ku kemi ndërprerje të kontinuitetit të plotë të kockës, por periosti është intakt dhe nuk e lejon dislokim ose largim të fragmenteve. Thyerja e "degës së njomë" (greenstick) janë karakteristike për fëmijë, ku bëhet ndërprerja e kontinuitetit të korteksit dhe periostit të një ane me dislokim, ndërsa korteksi dhe periosti i anës tjetër mbahen intakt. Thyerjet thjeshta karakterizohen me ndërprerjen e kontinuitetit të kockës në dy fragmente të ndara. 81

82 Thyerjet kominutive janë ato që karakterizohen me ndarjen e kockës në dy e më shumë fragmente. Thyerjet brendanyjore janë ato ku vija e thyerjes depërton në nyjën e afërme. Thyerjet multifokale karakterizohen me ndërprerjen e kockës në më shumë nivele. Thyerjet luksative ku përveç thyerjes kemi edhe largim të nyjës. Thyerjet patologjike janë karakteristike për kockat e ndryshuara nga ndonjë sëmundje dhe janë pasojë e tyre (rakiti, osteomalacioni, cistat kockore, tumoret e kockave, osteomieliti, metastazat etj.). Thyerjet si pasojë e lodhjes së kockave të ashtuquajtura stres thyerjet që janë karakteristike për të sëmurët që ecin në largësi të mëdha, sportistët. Mekanizmi i thyerjes varet nga veprimi i forcës mekanike mund të jenë të: Drejtpërdrejta, dhe të tërthorta. Sipas llojit të forcës që vepron thyerjet mund të jenë: të forcës lakuese, shtypjes dhe lëvizjes rotatore ose torsionit të kockës. Thyerjet dinamike ndodhin si pasojë e veprimit të shkurtër të forcës në rast të lëndimeve eksplodimeve të forta. Simptomat dhe shenjat: Dhembja, që është më e madhe në çastin e lëndimit, zvogëlohet pas lëndimit, nëse nuk ka dislokim dhe me formimin e hematomit rreth vendit të thyerjes përsëri zmadhohet. Ënjtja lokale paraqitet si pasojë e hematomit pas lëndimit që mund të dëmtohen enët nutritive të kockave, të medullës kockore, të periostit si dhe të enëve periferike të gjakut. Nëse thyerja është brenda nyjore shkaktohet gjakderdhja në nyja - dhe shënohet si haemarthros. Deformimi në vendin e thyerjes, varet nga largimi ose dislokimi i shkallës më të vogël ose më të madhe të fragmenteve dhe ënjtjes. 82

83 Lëvizjet patologjike të fragmenteve janë shenjë e sigurt e thyerjes dhe shpesh përcillen edhe me krepitacione si pasojë e fërkimit te fragmenteve të dislokuara. Krepitacionet paraqiten si pasojë e lëvizjes apo fërkimit te fragmenteve të dislokuara. Humbja e funksionit si pasojë e lëndimit të muskujve ose tendinave humb funksioni i tyre ose si pasojë e lëndimit të nervave humb funksioni i muskujve që inervohen nga këto. Si pasojë e thyerjeve të hapura, përveç plagës, mund të shfaqet shoku traumatik sidomos te thyerjet e shumëfishta të rënda, i lënduari humb sasi të bollshme të gjakut. Ekzaminimi i të lënduarit. Shpëtimtari bën shpejt vlerësimin dhe përcjelljen e shenjave jetësore, kurse diagnoza vendoset gjatë ekzaminimit dytësor. Me anamnezë merren të dhëna rreth mënyrës së lëndimit, kurse gjatë kontrollit konstatohen ndryshimet në gjatësi dhe në formën e gjymtyrëve. Në prekje konstatohet ekzistimi i gjakderdhjeve nënlëkurore në vendin e lëndimit, lëvizjet patologjike si dhe krepitacionet. Të dhënat merren nga: i lënduari, nëse është i vetëdijshëm, personat e pranishëm në vendin e ngjarjes etj. Pyetjet duhet të parashtrohen me qëllim të përfitimin të dhënave për mënyrën e lëndimit A keni dhembje? Vendi ku lokalizohen dhembjet. Karakteri, intensiteti dhe shpërndarja e dhembjeve. A ka humbje të funksionit gjymtyra e lënduar? Periudha e lëndimit, lloji dhe mënyra e shkaktimit të lëndimit. Intensiteti i forcës vepruese, që ka shkaktuar lëndimin (p.sh. rënia nga lartësia). Mënyra se si është ofruar ndihma e parë. Motiliteti dhe nëse humbja e funksionit vetëm të një muskuli, bëhet fjalë për lëndim lokal të muskulit ose tendinës se tij, ndërsa te humbja e funksionit të një grupi muskujsh duhet bërë kontrollin neurologjik adekuat. Më parë duhet të merret të dhëna se a vuan nga ndonjë sëmundje kronike neurologjike dhe gjendjeve të tjera (epilepsia), që shpesh mund të jetë shkaktarë i lëndimeve të mundshme. Vlerësimi i simptomave dhe shenjave të thyerjes: Të merret anamneza e saktë nëse është i vetëdijshëm i lënduari apo nga dëshmitarët okular të rastit. 83

84 Cilat kritere duhet të respektohen? Qafa dhe boshti kurrizor - kujdes gjatë ekzaminimit, thyerje të unazave të qafës dhe të boshtit kurrizor mund të dyshojmë vetëm atëherë kur kemi: dhembje dhe ndjeshmëria e pranishme në qafë dhe në boshtin kurrizor,pozitë jo e përshtatshme e kokës, qafës dhe boshtit kurrizor, prani të mavijosjes, gërvishtjeve, llojet dhe plagët e ndryshme në regjionin qafës dhe boshtit kurrizor, konfuzion mental (frika, euforia). Lëndimet, thyerjet e mundshme të boshtit kurrizor Pjesa më e madhe e lëndimeve të boshtit kurrizor torakolumbal është në lidhjen e pjesës se sipërme relativisht të fiksuar (Th 1-Th 9) dhe pjesës relativisht mobile (Th 10-L5). Për shkak të përforcimit të pjesës se sipërme me brinjë nevojitet forcë e madhe për të shkaktuar thyerje me dislokim të pjesës së sipërme. Lëndimet e pjesës së sipërme janë më të rralla, por kur ndodhin ato dëmtimi i medullës spinale është më i shpeshtë për tri arsye: diametri i kanalit spinal në pjesën torakale është më i ngushtë, kordet e medullës spinale e plotësojnë pjesën më të madhe të kanalit si dhe për shkak të vaskularizimit të mirë të pjesës torakale të medullës. Lëndimet e boshtit kurrizor janë në rritje e sipër për shkak të rritjes së numrit të aksidenteve në komunikacion dhe si pasojë e lëndimeve në punë. Lëndimet e pjesës torakolumbale i karakterizojnë lëndimet e palcës kurrizore me pasoja të rënda për të sëmurin - paraplegjinë që karakterizohet me humbjen përfundimtare të motilitetit si dhe të sensibilitetit pa gjasë për rikthim. Lëndimet ndahen në stabile dhe jostabile. Lëndimet stabile ndikojnë në lëvizjen e vertebrave dhe në ruajtjen e ligamenteve që mbajnë stabilitetin e boshtit kurrizor. Ndërsa lëndimet jostabile i karakterizon humbja e stabilitetit pa thyerje ose me thyerje dhe lëndim i ligamenteve që mbajnë stabilitetin. 84

85 Sipas lëndimeve të unazave kemi tri lloj lëndimesh: Thyerjet e kompresave që karakterizohen me ndikim të forcës aksiale në boshtin e kurrizit, mandej shkaktohet shtypja e trupit të unazës. Këto janë lëndimet më të shpeshta të boshtit kurrizor torakolumbal dhe shumica janë stabile pa lëndim të medullës si dhe aparatit ligamentoz. Një pjesë e tyre është jostabile nëse pjesa e përparme e trupit humb më shume se 50% të lartësisë së tij dhe shpesh dëmtohet aparati ligamentoz. Thyerjet e kompresave janë më të shpeshta te të moshuarit për shkak të osteoporozës më të shprehur. Frekuenca e lëndimit L1>L2>Th12. Dëmtimi neurologjik është i rrallë dhe trajtohet më shpesh me terapi simptomatike. Thyerjet kominutive që ndodhin pas ndikimit të forcës së fleksionit në boshtin kurrizor si pasojë e angulacionit të sforcuar të vertebrave. Kemi shkatërrim të buzës së përparme dhe të pasme të trupit të vertebrës si dhe humbje të lartësisë së vertebrës në tërë trupin e saj. Shpesh bëhet depërtimi i trupit dhe nukleus pulposus në medullën spinale dhe shqyerja e ligamenteve. Nxjerja me thyerje e karakterizon veprimi i forcës rreth boshtit aksial ku shkaktohet nxjerrja me shqyerje të ligamenteve dhe shpesh kombinohet me thyerje kompresave ose kominutive. Ligamentet interspinoze gjithashtu janë të shkëputura dhe këto lëndime në shumicën e rasteve karakterizohen me paraplegji. Lëndimet, thyerjet e mundshme të boshtit kurrizor konsiderohen si ndërlikime shumë serioze. Diagnoza caktohet sipas mekanizmit të lëndimit, anamnezës, dhembjes gjatë palpacionit të segmentit të lënduar. 85

86 Vini re, filloni të pyetni të aksidentuarin: a keni ndjesi apo humbje në rast të ngacmimit të gjymtyrës, pozita e gjymtyrës së atakuar nga lëndimi, që nuk mund të kthejë vetë në pozitë dëshirueshme, kërkoni nga i lënduari që ta lëvizë gjymtyrën, nëse jo, mund të jetë shenjë që tregon për lëndim shumë serioz, vlerësoni përgjigjen e të lënduarit ndaj ngacmimeve të dorës dhe këmbës, që përshkojmë përmes lëkurës me ndonjë mjet metal në gjymtyrën e lënduar, vlerësoni çrregullimet e frymëmarrjes, shenjat e zhvillimit të shokut traumatic humbja e kontrollit të urinimit dhe defekacionit, prania e e paralizës së gjymtyrëve është shenjë e dëmtimit të boshtit kurrizor. Ndihma e parë ABC... Vlerësimi i shenjave jetësore. Nëse dyshohet në lëndimin e pjesës torakolumbale të boshtit kurrizor bartja e të sëmurit duhet të bëhet me kujdes në pozitën ne shpinë (dekubiti dorsal). Lëndimet e komblikut : Lëndimet e komblikut mund të shoqërohen me thyerje të njëfishtë dhe shumëfishta. Thyerjet e njëfishta të disa segmenteve të komblikut mund të shoqërohen dhembje, ënjtje lokale, e të cilat rriten gjatë prekjes dhe lëvizjes.thyerjet e shumëfishta të komblikut mund të sjellin deri te gjendja e shokut traumatik për shkak të lëndimit të venave të komblikut. Ky lëndim shoqërohet me dhembje difuze të cilat rriten gjatë shtypjes me dorë dhe lëvizjeve. Të lënduarit mund të të mos urinojnë, shpesh urina mund të jetë e përgjakur si pasojë e lëndimit të (fshikëzës urinare). Thyerjet e shumëfishta të shumë segmenteve mund të sjellin deri et gjendja e shokut të pakthyeshëm që për të lënduarin mund të jetë vdekjeprurës. Lëndimet e urzës dhe shpatullës 86

87 Thyerjet e urzës dhe shpatullës mund të shoqërohen me deformitet, ënjtje, dhembje dhe lëvizje të kufizuar. Dhembjet mund të shtohen gjatë prekjes me dorë dhe lëvizjeve. Kujdes të veçantë duhet t i kushtohet lëndimit të enëve të gjakut, këshillohet të vlerësoni pulsin në arterien radiale. Lëndimet e gjymtyrëve të sipërme Gjatë thyerje të gjymtyrëve të sipërme mund të konstatojmë: pozita jo normale e dorës, ënjtura lokale dhe deformimet, ndryshim të ngjyrës së lëkurës të gjymtyrës së lënduar, gjymtyra e ndryshuar për kah gjatësia, plagë. Nëse bëni shtypje në gjymtyrën e lënduar dhe vëreni deformimet, ënjtje, kërcitje (krepitacione) është shenjë e sigurtë se bëhet fjalë për thyerje. Te lëndimet e gjymtyrëve të sipërme është rregull që të bëni palpimin e pulsit radial, dhe në gjymtyrët e poshtme a. dorsalis pedis dorsale, a. pasme tibiale (a ka puls apo nuk kemi?). Mungesa e pulsit në gjymtyrën e lënduar mund të shoqërohet me ftohjet, mavijosje të gjymtyrës së thyer, që shpesh mund të jetë shenjë dalluese për lëndim të vazave të gjakut. 87

88 Ndihma e parë CAB... Vlerësimi i shenjave jetësore. Ndërprerja e gjakderdhjeve me metodat e përkohshme të homeostazës. Te thyerjet e hapura duhet bërë ndalimi i gjakderdhjes me ndonjërën nga metodat e hemostazës së përkohshme, lidhjen e plagës me gazë sterile si dhe imobilizimin adekuat (vënien e imobilizimit të përkohshëm, shinat e Kramerit, Tomasit etj.) Te thyerjet e mbyllura fiksoni dhe imobilizoni gjymtyrën e lënduar (vënien e imobilizimit të përkohshëm, shinat e Kramerit, Tomasit etj.). Gjatë aktit të imobilizimit (intern ose ekstern) sigurohet moslëvizja absolute e fragmenteve për t u konsoliduar thyerja. Si pasojë e thyerjeve multiple mund të shkaktohet gjendje shoku për shkak të humbjes së sasisë së madhe të gjakut, ku duhet dhënë menjëherë antishok terapi. Duhet luftuar hipovoleminë (sol. Ringeri, sol. NaCl 0.9%, sol. Glucosae 5%, ose substituent të gjakut). Nëse i sëmuri është në shok ose në rrezik të bjerë në shok, bartja deri në spital duhet të jetë në praninë e punëtorit shëndetësor. 88

89 Lëndimet termike në komunikacion Lëndimet termike zhvillohen me veprimin e nxehtësisë dhe ftohtësisë në trupin e njeriut, për atë edhe ndahen në: djegëje, goditje solare, ftohja dhe mërdhirja. Djegiet Djegiet mund të jenë të shkaktuara me lëng të valuar, me flakë apo me prekje në mjete të nxehta. Djegiet me avull dhe me lëngje të nxehta quhen përvëlime apo ambustio. Në moshën fëmijërore, më së shpeshti shkaktohen aksidentalisht në shtëpi, ndërsa te të rriturit rëndom ndodhin fatkeqësi në vendin e punës. Te djegiet paraqiten ndryshime të përgjithshme dhe lokale, të cilat ndërlidhen me shkallën e indit të atakuar. Djegiet paraqesin dëmtimet e lëkurës të cilat shkaktohet si pasojë e veprimit të materieve kimike, elektricitetit, ose rrezatimeve të ndryshme. Djegiet paraqesin dëmtimet e shtresave të lëkurës të cilat shkaktohen si pasojë e veprimit të sasisë së madhe të nxehtësisë, materieve kimike, elektricitetit ose llojeve të ndryshme të rrezatimit në sipërfaqen e lëkurës së trupit. Sipërfaqet e djegura mund të renditen në: Ambustio - kuptojmë të djegura të shkaktuara me ujë të valuar dhe avuj. Elkktrocutio - kuptojmë të djegura të shkaktuara nga rryma elektrike. Fulguratio - kuptojmë të djegurat e shkaktuara... Causoma - kuptojmë të djegurat të shkaktuara nga materiet e ndryshme kimike. Ndryshimet lokale: Sipas thellësisë së dëmtimit të lëkurës, dallojmë djegiet sipërfaqësore dhe djegiet e thella. Në djegiet sipërfaqësore bëjnë pjesë djegiet e shkallës së parë dhe të dytë, ndërsa në djegiet e thella bëjnë pjesë djegiet e shkallës së tretë dhe të katërt. Simptomat kryesore të djegieve të shkallës së parë (I-rë) janë: dhembjet, skuqja dhe edemi e indeve. Ndryshimet mund të tërhiqen pas 48 h. Shërimi rëndom bëhet për disa ditë. Në shkallën e dytë (II-të), karakterizohet me dëmtimin e epidermisit dhe dermës. Te kjo shkallë dallojmë dy nënshkallë të djegies. Shkalla e II-a karakterizohet me lëkurë të skuqur, të ënjtur, të ligësht, dhembje me vezikular të mbushura me lëngë të kthjelltë. Kjo shkallë e djegies sanohen brenda ditësh, por nuk mbeten gjurmë në lëkurën e djegur. 89

90 Shkalla e II-b; kjo shkallë shoqërohet me dëmtime të epidermës dhe me dëmtime të dy shtresave të dermës. Lëkura është e lagshtë, e dëmtuar, e ënjtur, më pak e dhembshme, se të djegurat të shkallës së II-të. Kjo shkallë e djegies mund të sanohet për periudhën ditë. Në lëkurën e djegur mbesin vrragë, të cilat shihen me sy. Edhe këto djegie mund të mbyllen spontanisht, nëse nuk paraqitet infeksioni. Djegiet e shkallës së tretë (III-të), përfshijnë pjesën e tërësishme në dermisin dhe koriumin. Është me pak dhembje ose nuk ka fare dhembje. Në pjesët e djegura krijohet nekroza e indeve. Pas ndarjes së pjesëve nekrotike mbetet sipërfaqja granulative. Në vendet e granulacionit formohen cikatrikset, të cilat mund të shkaktojnë kontraktura. Për këtë shkak sipërfaqet e tilla të djegura duhet patjetër të mbulohen me transplantat të lirë të lëkurës. Nëse djegia kalon në indin yndyror nënlëkuror, në muskuj dhe në kocka, atëherë djegia është e thellë e shkallës së tretë. Te djegiet e tilla shkaktohet nekroza. Përveç thellësisë së djegies, e rëndësishme është të caktohet edhe perimetri i sipërfaqes së përfshirë. Për vlerësimin e sipërfaqes së përfshirë nga të djegurat, mund të bëhet më anë të rregullës nëntëshe ose përqindja caktohet në bazë të moshës së të sëmurit. Djegiet e kësaj shkalle nuk mjekohen spontanisht, por është e nevojshme të bëhet transplantimi i lëkurës. 90

91 Përveç thellësisë së djegies, është e rëndësishme të caktohet sipërfaqja e përfshirë në djegie. Metodë e thjeshtë për vlerësimin e procedurës së sipërfaqes së përfshirë është e ashtuquajtura rregull e nëntëshit (Wallac- it). Vdekshmëria varet nga madhësia dhe thellësia e djegies, mosha e të sëmurit, gjendja e përgjithshme e mëparshme dhe nga mënyra efikase e mjekimit. Dhembjet janë të shkaktuara nga ngacmimi i mbaresave të shumta nervore në lëkurën e dëmtuar. Ato janë shumë të forta te djegiet sipërfaqësore, ndërsa te djegiet e thella nuk ka dhembje, sepse mbaresat nervore janë të shkatërruara. Humbja e plazmës bëhet për shkak të eksudimit të plazmës nëpër kapilarët e dëmtuar. Pagjakësia paraqitet pjesërisht për shkak të dëmtimit të eritrociteve në rrjetin kapilar të lëkurës së dëmtuar. Stres-reaksioni, te djegiet e mëdha, shkakton sekrecion të hormoneve të gjëndrës mbiveshkore. Toksemia është pasojë e veprimit të shumë faktorëve. Veprimet themelore të dhënies së ndihmës së parë te të aksidentuarit me djegie Veprimet e dhënies së ndihmës së parë janë të përgjithshme, që këtë ndihmë mund të ofrojë kalimtari i rastit ose personeli shëndetësor. Largoni të aksidentuarin nga vendi i ngjarjes ku ka ndodhur burimi i nxehtësisë. 91

92 Te ndalja e frymëmarrjes për shkak të inhalimit të tymit, duhet të aplikohet frymëmarrja artificiale me metodën gojë me gojë. Vlerësoni shenjat jetësore (gjendjen e vetëdijes, frymëmarrjen, qarkullimin) veproni sipas renditjes së germave të alfabetit ABC... të reanimimit kardiopulmonal. Pas vlerësimit të shenjave jetësore, bëni një shikim të kokës, boshtit kurrizor, barkut dhe gjymtyrëve, se mos ka ndonjë lëndim të mundshëm. Nëse bëhet fjalë për lëndime të mundshme, së pari jepni prioritet lëndimeve që mund të paraqesin rrezik për jetë, ndërsa pastaj trajtoni sipërfaqet e djegura të lëkurës. Të fillohet me dhënien e lëngjeve të humbura dhe të mbrohet sipërfaqja e djegur nga infeksionet e mëvonshme. Largoni rrobat e djegura nga trupi i të aksidentuarit. Mos largoni nga trupi i aksidentuari rrobat ose gjësendet, të cilat janë të ngjitura në lëkurën e djegur. Sipërfaqen e lëkurës së djegur ta freskoni me ujë të ftohtë për minuta, deri në momentin e ndërprerjes së dhembjes. Uji duhet të jetë i pastër, por mundësisht të jetë steril. Lëkurën e djegur mbulojeni me çarçafë të pastër. Mos vendosni në plagën e djegur asnjë substancë, pastë të dhëmbëve, vezë, jogurt, qumësht etj. I aksidentuari me sipërfaqe të djegur të vendoset në pozitë dëshirueshme. Këshillohet të jepen sasi të vogla të lëngjeve dhe kundër dhembjeve jepni analgjetikë. Rrobat e djegura dhe këpucët nuk duhet hequr, sepse me atë i shkaktojmë dhembje dhe ekziston rreziku nga papastërtia e mëvonshme. Aplikimi i kompresave të pastra ose i peshqirëve të lagur në ujë të akullt i zvogëlon dhembjet në regjionin e djegur. Vendin e djegur duhet mbështjellë me fasha sterile të thata apo me pëlhurë të pastër të bardhë, pa i vendosur kurrfarë yndyre apo pluhuri sulfonamidi. Përkujdesje e vazhdueshme shëndetësore gjatë transportit deri në spital. Veprimet themelore të dhënies së ndihmës së parë të të aksidentuarit me djegie të shkaktuara nga mjetet kimike : Përdorimi i mjeteve kimike në jetën e përditshme, si në amvisëri dhe industri mund të ngjajnë shpeshherë, aksidentalisht mund të shkaktohen djegie të sipërfaqes së lëkurës. Mjetet kimike, nëse bien në kontakt me lëkurën, lëkura shpejtë mund të përthith përmes poreve të lëkurës, duke shkaktuar dëmtime në organe dhe sisteme të organizmit të njeriut e sidomos në mëlçi dhe në veshkë. Shkaktarët më të shpeshtë të djegieve me mjete kimike janë: acidet, bazat, fosfori, krezoli, fenolet etj. Depërtimi i helmit në sy: Nëse helmi njëkohësisht vepron edhe në sy, është shumë e domosdoshme por pa humbur kohë të bëhet shpërlarja këmbëngulëse afatgjate e syrit me ujë të bollshëm. Këshillohet përdorimi i sistemit infuziv me 1-2 litra ujë pikë për pikë (60-75 pika në minutë) 92

93 Vdekshmëria e të lënduarit nga djegiet me substancat e ndryshme varet nga madhësia, thellësia e djegies, mosha dhe gjendja e përgjithshme e organizmit. Me rëndësi është madhësia e djegies, thellësia e sipërfaqes së lëkurës së djegur. Djegiet më shumë se 30% e sipërfaqes së trupit, janë vdekjeprurëse për personat më të vjetër se 60 vjet. Ndërsa djegiet prej 10% të sipërfaqes së trupit te fëmijët e vegjël, janë vdekjeprurëse. Veprimet themelore të dhënies së ndihmës së parë për të lënduarin me djegie të shkaktuara nga rryma elektrike Lëndimet nga rryma elektrike janë lezione ku cenimi i shëndetit ose vdekja janë pasojë e veprimit të elektricitetit teknik, apo atmosferik në formë të rrufesë. Nëse rryma elektrike kalon nëpër zemër apo tru, mund të paraqitet vdekja momentale e cila ndodhë si pasojë e fibrilacionit të ventrikulit të zemrës, që mund të shkaktojë ndërprerjen akute të punës së zemrës dhe të frymëmarrjes. Këto lezione elektrike mund të dëmtojnë sipërfaqen e lëkurës, duke shkaktuar djegie prej shkallës së parë e deri te karbonizimi. Te lëndimet elektrike dhe të rrufesë, prioritet i parë është ofrimi i dhënies së ndihmës së parë në bazë të veprimeve themelore të reanimimit kardiopulmonal, ndërsa në rendin e dytë vjen trajtimi i sipërfaqes së djegur, duke u bazuar më parimet themelore për dhënien e ndihmës së parë te djegiet. Veprimet themelore të dhënies së ndihmës së parë për të lënduarin me djegie të shkaktuara nga rrezatimi Sipërfaqja e lëkurës mund të dëmtohet si pasojë e ekspozimit të gjatë të organizmit të njeriut në rrezet ultravioletë gjatë rrezitjes nën diell. Te mosha e re, si pasojë e rrezitjes në diell, një kohë të gjatë shkaktohen djegie të sipërfaqes së trurit, kurse te të moshuarit mund të provokojnë (melanoma malignum) tumoret e lëkurës. 93

94 Simptomat dhe shenjat e rrezitjes nën diell janë: skuqje, dhembje, fshikë e vogël, kurse në simptomat e përgjithshme bëjnë pjesë; temperatura e rritur e trupit, ethet, mundimi, të vjellat, dhembja e kokës, errësimi para syve, ushtima në vesh (Shih në skemën lart rrezitjen nën diell). Të lënduarin largojeni nga vendi i rrezitjes dhe vendoseni në një vend të freskët. Freskimi i sipërfaqes së lëkurës së djegur nga rrezitja nën diell, bëhet me përdorimin e ujit të freskët me kohëzgjatje minuta. Përmes gojës mund t i jepni lëngje të bollshme. Keni kujdes mos bëni ndonjë veprim për largimin e fshikave Transportoni të lënduarin në spital, dhe vetëm atëherë kur janë në pyetje sipërfaqe të mëdha të lëkurës së djegur, dhe nëse i aksidentuari ka dhembje koke, mundim, të vjella ose kur janë në pyetje fëmijët. Goditja nga rryma elektrike Këto lezione bëjnë pjesë në lezionet fizike, kur cenimi i shëndetit ose vdekja, janë pasojë e veprimit të elektricitetit teknik, apo atmosferik, në formë të rrufesë. Lëndimet me rrymë elektrike ndodhin për shkak të moskujdesit, pa dashje dhe për shkak të mosdijes së personave të lënduar, si dhe për shkak të defekteve teknike në instalime, të veglave dhe të makinave. Lëkura e tharë është izolator jashtëzakonisht i mirë si dhe goma, dyshemeja prej druri të tharë, ndërsa lëkura e butë, ndërsa dyshemeja e lagët i humb vetitë izoluese të saj. Pesha dhe parashikimi i lëndimit me rrymë elektrike varet nga: forca e burimit të rrymës elektrike, gjatësia e veprimit, rrugët e kalimit nëpër trup, frekuenca e rrymës, rezistenca e indit dhe nga gjendja e organizmit. Rryma elektrike ka rrugën kaluese - hyrëse në duar, organet jetësore, këmbë dhe në shputë. Goditja e rrymës kalon prej një dore në tjetrën; prej kokës në shputat e këmbëve, duke kaluar nëpër kafazin e kraharorit që për pasojë mund të shkaktojë vdekjen, nëse kalon nëpër zemër. Kur rryma elektrike kalon nëpër trup, mund të shkaktojë dëmtime të mëdha lokale, por jo vdekjeprurëse. Nëse rryma elektrike kalon nëpër zemër, mund të jetë vdekjeprurëse. Goditja elektrike për shkak tensionit të ultë Goditjet e rrymës elektrike të vazhdueshme të tensionit të ultë 220W në Evropë dhe në SHBA e Kanada 110W, shpesh mund të ngjajë aksidentalisht në amvisëri, që zakonisht ndodhin për shkak të izolimit jo të mirë dhe problemeve të mundshme në instalimin elektrik. Në këto raste më shpesh pësojnë të rriturit, ndërsa më pak fëmijët. Lagështia është përçues i mirë i rrymës elektrike, ndërsa aksidentet e tilla ndodhin gjatë larjes në banjë, nga ngrohëset për terjen e flokëve, radioaparatet etj. 94

95 Pika hyrëse e rrymës elektrike zakonisht janë gjymtyrët e sipërme (dora), kurse dalëse është këmba. Rruga horizontale e depërtimit të rrymës elektrike përmes trupit, dorë-dorë transtorakal është shumë e rrezikshme, se ajo vertikale dorë-këmbë, për shkak se rryma elektrike kalon përmes muskulit të zemrës që mund të sjellë deri te çrregullimi më i rëndë i ritmit të zemrës, fibrilacionit ventrikular dhe ndërprerjes akute të punë së zemrës. Cilat janë efektet e rrymës elektrike me tension të ultë në organizmin e njeriut : Shtangimi i muskujve. Ndërprerja e aktit të frymëmarrjes. Çrregullimet e frekuencës së pulsit. Djegiet në vendin e depërtimit të rrymës elektrike. Çrregullimet e vetëdijes. Masat parandaluese: Instalimi i rrymës elektrike duhet të bëhet nga personat përgjegjës dhe profesional. Aparatet elektrike duhet t i instalojnë personat profesional, për vendosje korrekte sipas udhëzimeve përkatëse Mos tentoni të bëni instalimin e aparateve elektrike, të cilat duhet t i instalojnë personat professional. 95

96 Prindërit duhet të edukojnë fëmijët e tyre për rreziqet të cilat mund t u shkaktojë rryma elektrike. Gjatë ndonjë defekti në rrymën elektrike, së pari bëni lidhjen (kyçjen) e rrymës elektrike, që të jeni të sigurt në veprim. Cilat janë efektet e rrymës elektrike me tension të lartë në organizmin e njeriut : Çrregullime të frymëmarrjes (frymëmarrje e vështirësuar ose mungesë e aktit të frymëmarrjes). Çrregullime të frekuencës së pulsit (i çrregullt ose që mungon). Djegie të thellësive të ndryshme. Gjendje kolaptike. Sulme (ataqe) konvulzive. Thyerje të kockave. Dëmtime neurologjike. Masat parandaluese: këshillohen punëtorët që punojnë në tension të lartë të rrymës elektrike që të krijojnë kushtet e sigurisë për veprimet gjegjëse, por me kusht t u përmbahen rregullave. Fëmijët dhe personat tjerë, të cilat nuk kanë njohuri, të largohen nga vendi i rrezikut evident. Goditja e rrymës alternative paraqet rrezikshmëri shumë më të madhe, se ajo vazhduese. Nëse personi i ekspozohet goditjes elektrike me voltazh të lartë mbi 100W, mund të shkaktohet aritmia e zemrës dhe prefibrilacioni ventrikular. Rryma elektrike prej cikle (Hz) W, në të cilën shumica e aparateve punojnë, sulmon (atakon) miokardin në periudhën vulnerabile. Në disa valë të EKG-së mund të shkaktojë fibrilacionin ventrikular. Tensioni i rrymës, i cili shkakton vdekjen, është tejet variabil dhe sillet prej volt. Rryma elektrike alternative shkakton fibrilacion ventrikular. Rryma e vazhdueshme është më pak e rrezikshme se rryma alternative. Nëse rryma elektrike kalon nëpër kokë, qafë ose duar dhe nëpër 96

97 zonën kardiake, dëmtimet janë më të mëdha. Nëse rryma elektrike nuk kalon nëpër kafaz të kraharorit mund të shkaktojë dëmtime lokale, por jo edhe vdekjen momentale. Nëse rryma elektrike kalon nëpër zemër dhe tru, mund të shkaktojë vdekjen momentale, për shkak të çrregullimeve të rënda të ritmit të zemrës (fibrilacioni ventrikular) dhe paralizës së qendrës së frymëmarrjes. Nëse rryma elektrike kalon nëpër muskulaturën kockore, për pasojë mund të sjellë shtangim të fortë të muskujve dhe si shkak i kësaj mund të ketë edhe thyerje të kockave. Veprimi i rrymës elektrike dhe nxehtësisë, shkakton djegie të sipërfaqes së lëkurës. Vendi i sipërfaqes së lëkurës së djegur; lëkura është e mavijosur, e thatë dhe pa dhembje. Simptomat dhe shenjat : Simptomat dhe shenjat e mundshme nga goditja elektrike janë: çrregullimi i vetëdijes, pengesa në të parë, ushtima në veshë, shqetësimi, iritabiliteti, konvulsioni, paraliza e qendrës së frymëmarrjes, djegie lokale të lëkurës me madhësi të ndryshme, dhembje të muskujve, pamjaftueshmëri të qarkullim të gjakut shtangim të muskulit, të cilat shkaktohen si pasojë e ndryshimit të rrymave, të cilat mund të shkaktojnë thyerje dhe luksacione. Çrregullime të ritmit të zemrës, fibrilacion ventrikular, pamjaftueshmëri veshkore, dëmtime dhe lëndime të boshtit kurrizor, ndërprerje të punës së zemrës, lëndime të muskulit të zemrës, mungesa e oksigjenit, rrapëllima në zemër, që konsiderohen si shkaktarë kryesor të vdekjes. Është vërtetuar se rryma e dobët ose e ulët me voltazh, shkakton fibralacion ventrikular, kurse rryma me tension të lartë mund të shkaktojë humbjen e vetëdijes. Rryma elektrike në organizmin e njeriut mund të ketë veprim: termik, dhe elektrolitik. Veprimi termik - Shkaktohet duke shndërruar rrymën elektrike në energji termike, duke shkaktuar njollën elektrike jospecifike dhe duke shkaktuar djegie të shkallëve të ndryshme. Veprimi elektrolitik - Konsiston në elektrolizën e lëngjeve dhe kripërave të indeve dhe shpie në ndërrimet fiziko-kimike të indeve. Goditja nga rrufeja Goditja e rrufesë apo vetëtimës, paraqet veprimin e elektricitetit atmosferik. Dëmtimi i jashtëm dhe i brendshëm janë të njejtë, sikur te goditja e rrymës elektrike me tension të lartë. Vdekshmëria te këto lëndime është shumë e lartë (rreth 60-75% të rasteve), për shkak të ndërprerjes së punës së zemrës dhe frymëmarrjes. Nga goditja e rrufesë mund të shkaktohen djegie të shkallëve të thellësive dhe madhësive të ndryshme. Po ashtu mund të vijë deri te karbonizimi i disa pjesëve të trupit, apo të tërë organizmit. 97

98 Cilat janë efektet nga goditja e rrufesë në organizmin e njeriut : Çrregullime të frymëmarrjes (frymëmarrje e vështirësuar ose mungesë të aktit të frymëmarrjes). Çrregullime të frekuencës së pulsit (i çrregullt ose që mungon). Djegie të thellësive të ndryshme. Gjendje kolaptike. Sulme konvulzive. Thyerje të kockave. Dëmtime të nervave periferik. Dëmtime të aparatit të syve. Dëmtime neurologjike. Masat parandaluese Kur ndodhin përkeqësimet e motit, të reshurat me shi, erërat e forta, bubullima dhe vranësirat, duhet të qëndroni në një vend të sigurt. Nëse keni mundësi në shtëpinë tuaj vendosni rrufepritësin për të mbrojtur nga goditja e rrufesë. Mos qëndroni afër dritares dhe derës, mos punoni me aparate elektrike, kompjuter etj. Ndërprisni aktivitetin tuaj të punës së paku për 30 minuta pas përplasjes së fundit të bubullimës. Nuk këshillohet të qëndroni në lartësi të mëdha të ndërtesave në kodra afër ndonjë lisi. Kur nuk keni mundësi të largoni nga objektet e hapura, qëndroni të shtrirë në tokë, largohu nga personat tjerë në lartësi 3-5 metra, sepse mund të jetë rrezik evident. Mendoni për veten dhe për të tjerët, këshilloni personat tjerë që nuk kanë njohur se si duhet të mbrohen nga goditja e rrufesë. Ndihma e parë Në mënyrë të sigurt të ndërpritet rryma. Nuk guxon të humbet asnjë çast dhe duhet të veprohet shpejt. Shpëtimtari nëse nuk ka mundësi të ndërpresë rrymën elektrike, merr një shkop druri të thatë ose një masë gome (plastike). Tërheq të lënduarin nga vendi i ngjarjes. Të vlerësojë gjendjen e vetëdijes dhe shenjat jetësore. Nëse viktima është i pavetëdijshëm, por është i ruajtur funksioni i frymëmarrjes, ajo duhet të vendoset në pozitë anësore. 98

99 Nëse viktima ka puls dhe preket në arteriet e mëdha të trupit, por s ka frymëmarrje, filloni me masat e reanimimit kardiopulmonal, sipas renditjes së germave të alfabetit (ABC...). Nëse te viktima pulsi nuk preket në arteriet e mëdha të trupit dhe mungon frymëmarrja, filloni me masat e reanimimit kardiopulmonal, filloni me goditje prekordiale 8-15 minuta. Sipas renditjes së germave të alfabetit (ABC...), vazhdoni me masat e reanimimit kardiopulmonal, mos u shqetësoni, por filloni veprimet adekuate për shpëtimin e jetës. Me kujdes të përcillet gjendja e sistemit kardiovaskualr (të matet pulsi dhe shtypja e gjakut). Reanimimi kardiopulmonal duhet të jetë i prolonguar deri në shfaqjen e shenjave të sigurta të jetës, ose vdekjes për shkak të paralizës së muskujve të frymëmarrjes e cila mund të zgjasë disa orë. Te djegiet veproni sipas udhëzimeve të përgjithshme të ndihmës së parë. Në rast lëndimesh eventuale, lëndimet të përpunohen. Pas stabilizimit të viktimës në kushte të terrenit, ftojeni në ndihmë Ndihmën e Shpejtë Mjekësore dhe viktimën transportojeni për në spital. Sinkopa nga të nxehtit Sinkopa nga të nxehtit paraqet humbje të shpejtë të vetëdijes, e cila shfaqet si pasojë e ekspozimit të tepruar të nxehtit shumë të madh. Indi lëkuror i aksidentuarit - lëkura është e ftohtë dhe e lagshtë, frekuenca e pulsit është e dobët dhe mezi preket, shtypja e gjakut është e ulët, por kaluese. Ndihma e parë: Gjendja shëndetësore e të aksidentuarit, i cili gjendet në sinkopë, përmirësohet shpejt. I aksidentuari duhet të vendoset në pozitë të shtrirë, pa jastëk dhe në një ambient të freskët. Këshillohet dhënia e lëngjeve të freskëta. Nëse gjendja e të aksidentuarit nuk përmirësohet, atëherë duhet të dërgohet në spital. Shtangimet nga të nxehtit Gërçet nga të nxehtit janë çrregullime akute të muskujve skeletor, zakonisht atakohen muskujt e gjymtyrëve dhe të barkut, si pasojë e çrregullimeve të baraspeshës së ujit dhe kripës në organizëm, e shoqëruar me djersitje profuze. Humbja e kripës së natrium kloridit, mund të sillet rreth 20 gram në ditë. Kjo gjendje mund të paraqitet te personat që punojnë punë të rënda, aktivitete të rënda fizike, në temperatura të larta. Personat më të atakuar janë; sportistët, atletët, punëtorët fizik, zjarrëfikësit etj. Temperatura trupore e brendshme është normale ose lehtë e ngritur. Simptomat dhe shenjat 99

100 I aksidentauari ankohet në plogështi, lodhje, vetëdija e ruajtur ose çrregulluar, barku i fortë si dërrasë, ka mundim, të vjella, sjellje jonormale, gërçe të rënda në muskuj të gjymtyrëve dhe të barkut, lëkura e ftohtë, e lagshtë, temperatura trupore e brendshme në normë. Ndihma e parë Largoni të aksidentuarin nga vendi i ngjarjes dhe vendoseni në një ambient të ngrohtë. Të aksidentuarit me simptoma të lehta dhe mesatarisht të rënda, jepni përmes gojës tretësirë kripe të tretur në ujë, lugë kafe, e cila duhet të përsëritet disa herë. Keni kujdes, mos bëni masazh në muskujt e shtanguar, për shkak se masazhi, (por nëse ndalen gërçet mund të bëjë një masazh të lehtë) mund të përkeqësojë edhe më shumë gërçet (shtangimet). Të aksidentuarit duhet t i krijohet qetësi shpirtërore. I aksidentuari duhet të qëndrojë në shtrat 2-3 ditë. Në rast se gjendja nuk i përmirësohet, atëherë duhet të kërkoni ndihmën emergjente profesionale. Këshillë: Në 12 orët e para nuk preferohet të merrni me ndonjë aktivitet fizik, sepse edhe më tepër mund t ia rëndoni gjendjen shëndetësore. Hospitalizimi zakonisht nuk është i domosdoshëm, por nganjëherë është e arsyeshme të kërkosh ndihmë mjekësore profesionale. Prognoza e sëmundjes relativisht është e mirë. Plogështia nga të nxehtit Plogështia nga të nxehtit shfaqet te personat të cilët djersiten shumë, që shoqërohet me humbjen e ujit dhe kripës. Kjo gjendje shkakton zgjerim periferik të venave (vazave) të gjakut, të cilat sjellin grumbullimin e gjakut në periferi e sidomos në gjymtyrët e poshtme. Plogështia nga të nxehtit është gjendje e cila shfaqet me simptoma dhe shenja prej shumë sistemeve të organizmit të njeriut. Faktorët që e favorizojnë këtë gjendje janë: ekspozimi i tepërt i organizmit në lagështinë e ajrit dhe të nxehtësisë nga faktorët fizik. Simptomat dhe shenjat I aksidentuari ankohet në lodhje, dhembje koke, mundim, të vjella, lëkura e lagshtë, e ftohtë, e zbehtë, temperatura e brendshme është normale ose lehtë e rritur, rritja e funksionit të djersitjes, por është i ruajtur, plogështi e përgjithshme, dobësi, humbja e apetitit, rritja e frekuencës së punës së zemrës, shtypja e gjakut është e ultë, urinim të zvogëluar, difunksion të sistemit nervor qendror (shtangim muskulor, psikozë, delirium, komë). Nëse vije deri te difunksioni i qarkullimit të gjakut dhe shtangimi muskulor i ashpërsuar, gjendja shëndetësore mund të përkeqësohet dhe vije deri te shfaqja e goditjes nga të nxehtit. 100

101 Ndihma e parë: Largoni të aksidentuarin nga vendi i ngjarjes dhe vendoseni në një ambient të ngrohtë. Lirojeni të aksidentuarin nga rrobat e tepërta. Të aksidentuarin vendoseni në pozitë të dëshirueshme, këmbët e ngritura lartë me kokë poshtë ose në pozitë të autotransfuzionit. Përmes gojës jepni tretësirë fiziologjike 0.9% NaCl. Por, mos i jepni përmes gojës vetëm ujë pa kripë se mund të përkeqësoni gjendjen shëndetësore të aksidentuarit. Nëse i aksidentuari ka të vjellë ato duhet të ndërpriten me dhënien e lëngjeve përmes gojës që përmbajnë ujë-kripë ose tretësirë infuzive NaCl, në masën 0.9%. I aksidentuari duhet të jetë nën përkujdesje shëndetësore 2-3 ditë. I aksidentuari duhet të transportohet në spital me qëllim të stabilizimit të gjendjes dhe shfaqjen e ndërlikimeve të mundshme kardiovaskulare, të cilat mund të pengohen me ndërmarrjen e masave terapeutike. Goditja nga të nxehtit Goditja nga të nxehtit është ngrohje akute e trupit, që për pasojë mund të ketë shkatërrimin e sistemit termorregullues, me mundësi dëmtimesh indore (të trurit të muskujve) dhe me rrjedhë fatale për të sëmurit. Goditja nga të nxehtit është gjendje shumë e rëndë ku mekanizmi homeostatik trupor, nuk është në gjendje të parandalojë rritjen ekscesive të temperaturës së brendshme trupore. Temperatura e lartë ekstreme mund të shkaktojë dëmtime të rënda të indeve dhe organeve të organizmit të njeriut. Kjo ndodhë gjatë ditëve me vapë të verës, sidomos para keqësimit të motit, kur ajri është i ngopur me avull uji në kohë me zabullime (që të zihet fryma). Rrezik paraqet lagështia e ajrit mbi 85% dhe temperatura e mjedisit mbi 35 0 C, atëherë nxehtësia e grumbulluar në organizëm nuk mund të mënjanohet në masë të duhur me djersë. Personat që më shpesh atakohen nga goditja nga të nxehtit janë: të sëmurët e moshuar, personat që merren me aktivitet të rëndë fizik (sportistët, punëtorët, bujqit, ushtarët etj.), personat më aftësi të zvogëluar të tajitje së djersës (çrregullimet e gjëndrave të djersës etj.), personat e trashë, proceset inflamatore, pamjaftueshmëria e zemrës, alkoolistët, personat e rraskapitur, personat që marrin barna që frenojnë prodhimin e djersës, antikolinergjikët, antihistaminikët, fenotiazinat, sedativët, antidepresivët treciklikë, diuretikët etj., sëmundjet e gjeneralizuara të lëkurës (miliaria), dehidrimi, ataqet kovulsive, etj. Simptomat dhe shenjat: Goditja nga të nxehtit duhet të dallohet nga personat që vuajnë nga hipertermia, kur temperatura e brendshme trupore sillet deri 41 0 C, e cila shoqërohet me çrregullime të rënda neurologjike. I aksidentuari ankohet; me dhembje koke, marramendje, plogështi, errësim të syve, ndjenjën e etjes, mundim dhe të vjellja. 101

102 Temperatura e trupit rritet shpejt deri në 40 0 C, temperatura rektale arrin në 40 0 C, shtypja e gjakut në fillim pak është e rritur, më vonë zvogëlohet, frekuenca e punës së zemrës është e përshpejtuar, lëkura e nxehtë e thatë, e djersitur, skuqur, pulsi i ngadalësuar, çrregullime të vetëdijes (përgjumësi - komë), fytyra e skuqur, bebëzat e syve të ngushtuara dhe shtangim muskujsh. Ndërlikimet e goditjes nga të nxehti janë: ënjtja e trurit, konvulsionet, proceset inflamtore në mushkëri, infarkti i zemrës, pamjaftueshmëria e mëlçisë, çrregullimet e rënda të statusit acidobazikë. Nëse goditja nga të nxehtit shkaktohet nga faktorët fizik, si ndërlikime të mundshme, mund të jenë: dëmtimet dhe nekroza e muskujve skeletorë, çrregullime të faktorëve të koagulimit të gjakut dhe pamjaftueshmërisë veshkore. Ndihma e parë: Largoni të aksidentuarin nga vendi i ngjarjes dhe vendoseni në një ambient të ngrohtë, largoni rrobat e tepërta nga trupi i tij. Duhet të bëhet lirimi i rrobave të shtrënguara, ndërsa pjesët e zbuluara duhet lagur me ujë të freskët. Rrobat e të sëmurit zhvishen, tërë trupi duhet të spërkatet me ujë në temperaturë 15 0 C, ndërsa mjedisi freskohet me ventilatorë të rëndomtë. Larja apo zhytja në banjë, në ujë të ftohtë, si trajtim fillestar, nuk preferohet për shkak të ndërlikimeve potenciale, hipotensionit, dridhjes nga të ftohtit. Vlerësoni ABC-në... dhe veproni sipas nevojës. Nëse i aksidentuari nuk merr frymë, filloni për t i dhënë frymëmarrje artificiale. Duhet të përcillet me kujdes gjendja e sistemit kardiovaskular (të matet pulsi dhe shtypja e gjakut). Të ndërmerren masat për uljen e temperaturës trupore. I aksidentuari duhet të qëndrojë në një vend të freskët, në hije dhe duhet t i jepni lëngje nëse është i vetëdijshëm. I aksidentuari duhet të qëndrojë në pozitën shtrirë, me qëllim që të ekspozojë sa më shumë sipërfaqe të lëkurës së trupit. 102

103 Alternativë tjetër është përdorimi i çarçafëve të lagur me ujë të ftohtë ose të lagur me alkool izopropil në vend të ujit. I sëmuri duhet të lëvizë në një vend të freskët, përmes gojës merr tretje fiziologjike (4 lugë çaji kripë të tretur në 4,5 litra ujë që përdoret për rihidratim). Ftohja e të aksidentuarit duhet të zgjasë deri sa të bie temperatura në 38 0 C, qëllimi i së cilës të iket hipotermisë. Është e domosdoshme të bëhet përcjellja e vazhdueshme e të sëmurëve disa ditë. Nëse i sëmuri nuk hospitalizohet për shkak të rrethanave, atëherë këtë duhet bërë në kushte parahospitalore. I aksidentuari duhet të transferohet në spital për trajtim të mëtejshëm. Goditja nga dielli - diellosja Diellosja është një emergjencë mjekësore kërcënuese për jetën, e cila shkaktohet nga pamundësia e veprimit të mekanizmit termorregullues, që e tëra manifestohet me: disfunksion cerebral, vetëdije të errësuar, temperaturë të lartë dhe mungesë të djersitjes. Diellosja (goditja nga dielli) është një encefalopati akute e cila shkaktohet si pasojë e rrezatimit të tepruar diellor (kur koka e personit nuk është mbuluar me kapelë, ose e mbrojtur me çadër). Kjo ndodhë vetëm në stinën e verës. Rrezatimi diellor më i shprehur është nga ora h. Të gjithë njerëzit nuk janë të ndjeshëm nga diellosja. Ndikim i drejtpërdrejt i rrezeve të diellit në kokë vlerësohet që në masën 90%, eshtrat e kokës e absorbojnë energjinë e nxehtësisë, kurse 1% të rrezeve infra të kuqe shkaktojnë hipertermi, e cila shoqërohet me të ënjtura të cipave të trurit. Personat më të ndjeshëm nga diellosja janë: personat labilë, pas lëndimeve, sëmundjeve, personat që konsumojnë alkoolin, personat e moshuar ose ata që fizikisht janë të dobët, personat që marrin barna, si: fenotiazina, antihistamina etj. Simptomat dhe shenjat : çrregullimi i termorregullatorit nuk zhvillohet menjëherë. pas një periudhe e cila mund të zgjatë 6-12 orë ose më gjatë, për shkak të pamjaftueshmërisë së mekanizmave kompensues për ta larguar nxehtësinë e tepërt nga organizmi. simptomat paraqiten shpejt në 24 orët e para. ankesat në shumicën e rasteve fillojnë pas disa orësh - sidomos natën i aksidentuari ankohet: me dhembje koke, dobësi, mungesa e djersitjeve, marramendje, labilitet emocional, errësime para syve, mundim, të vjella (e cila nuk lehtëson gjendjen e të sëmurit), çrregullime të vetëdijes, shtypje të ultë e gjakut, konfuzion, delirium, pengesa në kraharor, pulsi i përshpejtuar në minutë, frymëmarrje e shpejtuar, lëkura e nxehtë, e skuqur, e thatë, shtangim muskujsh dhe reflekset e dobësuara. 103

104 Ndërlikimet nga goditja e diellit janë: dobësitë e zemrës, funksioni veshkor, rritja e nivelit të kaliumit në gjak, dobësi të qarkullimit të gjakut dhe, nëse në këto raste nuk merren masat adekuate, i aksidentuari përfundon me vdekje (fatalist). Ndihma e parë Largoni të aksidentuarin nga vendi i ngjarjes dhe vendoseni në një ambient të ngrohtë. Largoni rrobat e tepërta nga trupi i tij. Duhet të bëhet lirimi i rrobave të shtrënguara, ndërsa pjesët e zbuluara duhet lagur me ujë të freskët. Vlerësoni ABC-në... dhe veproni sipas nevojës. Nëse i aksidentuari nuk merr frymë, filloni me dhënien e frymëmarrjes artificiale. Me kujdes të përcillet gjendja e sistemit kardiovaskular (të matet pulsi dhe shtypja e gjakut). Synohet ulja e temperaturës së brendshme të organizmit. Rrobat e të sëmurit zhvishen. Tërë trupi duhet të spërkatet me ujë në temperaturë 15 0 C, ndërsa mjedisi freskohet me ventilatorë të rëndomtë. I sëmuri qëndron në pozitën shtrirë me qëllim që të ekspozojë sa më shumë sipërfaqe të lëkurës së trupit. Te rastet e lehta alternativë tjetër është përdorimi i çarçafëve të lagur me ujë të ftohtë ose të lagur me alkool izopropil, në vend të ujit. Nëse i aksidentuari e ka temperaturën rektale C, nuk preferohet të zhytet në banjë, në ujë të ftohtë, si trajtim fillestar për shkak të ndërlikimeve potenciale, hipotension, dridhja nga të ftohtit. Në këto raste temperatura rektale duhet të matet në çdo 10 minuta. Nëse i lënduari është në gjendje kome, duhet ta vendosim në pozitën anësore - pozita e komës. 104

105 Nëse i aksidentuari ka ndërlikime të rënda (çrregullime të vetëdijes, kardiovaskulare - renale) shtrihet urgjentisht në spital. Të lënduarin largojeni nga vendi i ngjarjes. Keni kujdes për të djegurat e sipërfaqes së lëkurës me mjete kimike. Lëkurën e sipërfaqes së djegur shpërlajeni me ujë. Shpërlarja duhet të zgjas 5-10 minuta. Nëse kemi të dhëna për llojin e substancës kimike mund të japim antidotin specifik. Sipërfaqja e djegur e lëkurës e shkaktuar me fosfor mund të parandalohet me vendosjen e gazave të lagëta. Te lëndimet e syve i aksidentuari shtrihet në shpinë. Syri i dëmtuar nga mjetet kimike shpërlahet me ujë, në mënyrë të vazhdueshme për 30 minuta. Pas stabilizimit të përgjithshëm i aksidentuari transportohet në spital me përkujdesje. Ndihma e parë te zjarret, tymi dhe avullimi Zjarret mund të ngjajnë me qëllime të caktuara apo aksidentalisht. Në këto raste shpesh mund të rrezikohet jeta e njeriut. Ndërtesat, uzinat, shtëpitë mund të kaplohen nga zjarri, por zjarret e mëdha kërkojnë një ndërhyrje të ekipeve të specializuara në rend të parë zjarrëfikësit, Policia e Kosovës, shërbimet emergjente civile dhe Enti i Ndihmës së Shpejtë Mjekësore. Cilat janë masat për preventivin e zjarreve: Në çdo ndërtesë, uzinë mund të instalohen detektorët e tymit, gjendja e të cilëve duhet të kontrollohet vazhdimisht. Të instalohen aparatet për fikjen e zjarreve dhe t i përdorni ato sipas udhëzimeve të përshkruara. Aparatet e tilla duhet të jenë të vendosura në vende të caktuara. Të ruhen mjetet shkrepëse, si shkrepëset dhe ndezëset e cigareve të cilat duhet të ruhen larg fëmijëve. Asnjëherë fëmijët mos i lëni vetëm në kuzhinë, sidomos kur janë të ndezura aparatet elektrike. Pas daljes nga shtëpia, shikoni mirë se a i keni shkyçur aparatet elektrike. Çka do të bëni në rast të përfshirjes nga zjarri? Në rast zjarri merrni menjëherë aparatin për fikjen e zjarrit. Keni kujdes mos e përdorni në ashensor. Nëse në korridore ka tym, bëni një veprim uleni për dysheme dhe vazhdoni në atë pozitë lëvizni sa më shpejtë, për shkak se tymi më i koncentruar është në pjesët e sipërme të hapësirës. 105

106 Kur mungojnë daljet emergjente, përsëri kthehuni në hapësirë, shkyçeni sistemin e ventilimit, siguroni që dyert të jenë të hapura, merre një peshqir apo mbulesë të ngjashme dhe lageni me ujë, hapeni dritaret dhe ftoni ndihmën e shpejtë mjekësore, shërbimin e zjarrëfikësve se në ndërtesën tuaj ka zjarr. Çka do të bëni kur janë të kapluar rrobat e viktimës? Qëndroni në këmbë, vazhdoni ta ulni dhe filloni ta rrokulliseni nëpër tokë. Respekto veprimet të cilat do të përshkruhen më poshtë. Çka do të bëni? Shpëtimtari të përgatitë viktimën që të mos krijojë panik dhe të vrapojë. Çdo lëvizje e shpejtë mund ta rrisë edhe më shumë ndezjen. Viktima duhet të zhargitet ose rrokulliset nëpër tokë deri në fikje të zjarrit. Nëse keni afër ujë, filloni t i ndihmoni viktimës dhe ta fikni edhe zjarrin e pranishëm. Nëse ju premton koha merre një plaf (batanije) dhe zhyteni në ujë dhe mbuloni me të viktimën. 106

107 Tymi dhe avullosja Ndodhë shpesh që çdo zjarr në ambientet e mbyllura parqet një rrezik të madh për atmosferën, duke zvogëluar sasinë e oksigjenit. Me avullim përthithet sasi e tepërt e monoksid karbonit, që mund të jetë vdekjeprurëse për viktimat. Nuk preferohet të hyhet në një hapësirë ku ka zjarr dhe tym, por të krijohen kushtet e sigurisë sa më shpejtë që është e mundur. Cilat janë veprimet dhe çka duhet të bëjmë në këto raste? Nëse kemi informata se është kapluar një ndërtesë apo shtëpi nga zjarri, afrohuni dhe hapni dritaret dhe mbylleni derën e dhomës. Nëse viktima tregon gjeturi, mund të kërcejë nga dritarja, por kërcimi duhet të bëj me këmbë deri në tokë. Përthithja e tymit - Përthithja e tymit, gazrave ose mjeteve helmuese - avulluese, kërkon ndërmarrjen e masave emergjente me të vetmin qëllim për shpëtimin e jetëve. Tymi ose mjetet avulluese helmuese mund të shtohet veprimi helmues në hapësirat e mbyllura, që mund të rrezikojë për çdo moment viktimën, shpëtimtari para se të veprojë është e preferuar të ketë pajisjet mbrojtëse. Inhalimi ose përthithja e tymit Personat të cilët i janë ekspozuar tymit në ambientet e mbyllura, mund të përthithin sasi të madhe të tymit, që për pasojë mund të sjellë edhe vdekjen e viktimës. Tymi i liruar nga mjetet e djegura plastike, sintetike etj., mund të posedojnë mjete helmuese që mund të jenë të rrezikshme për jetën e viktimës. 107

108 Helmimet me monoksid karboni (CO) Helmimet me monoksid karboni janë helmimet më të shpeshta që ndodhin në industri, zeje, amvisëri, garazhe, miniera etj. Monoksidi i karbonit është pjesë përbërëse e shumë aerosolëve dhe fluideve, të cilat zakonisht prodhohen nga djegia e karburanteve të gazit ndriçues të qymyrit të gurit. Ky fluid prodhohet gjatë eksplodimit të dinamitit, barutit dhe gjatë djegieve. Nga aspekti mjeko-ligjor është me rëndësi të merren në mënyrë detaje shkaktarët: gjaku me qëllim të përcaktimit të vlerave të CO në gjak. Helmimi më i shpeshtë me këtë fluid është pasojë e rrethanave fiziko-kimike të këtij fluidi: pa erë, pa ngjyrë dhe pa shije. Mekanizmi i veprimit të CO ekziston me lidhjen e CO me strukturën e hemoglobinës, duke formuar karbonoksid-hemoglobinën. CO ka afinitet shumë të madh të lidhet me hemoglobinën herë më shumë se oksigjeni. Në këtë mënyrë bëhet e pamundur lidhje e O 2 për hemoglobinën, dhe si pasojë i kësaj deficiti i indeve me oksigjen - hipoksia. Nëse gjysma e hemoglobinës lidhet me CO, atëherë mund të vijë deri te vdekja. 108

109 Simptomat dhe shenjat : I helmuari ka dhembje koke të lokalizuar në pjesën ballore, në tepe të kokës në formë të shtypjes, marramendje, të përziera, të vjella, tahikardi, aritmi, ndryshime iskemike të zemrës në EKG, edemë mushkërore, bronkopneumoni, hiperpne, hipertermi, acidozë metabolike, asfiksi, çrregullime neuro-psikike, ndijore, hutim, agjitim, atoni refleksive, impotencë të muskujve. I helmuari s mund të kryejë kurrfarë lëvizjesh të koordinuara. I helmuari ka përgjumësi, ushtimë në veshë, errësim para syve, skuqje të lëkurës së fytyrës në formë të vulës, humbje të të menduarit, kolaps, sulme konvulsive - tonike, agoni të thellë e cila ndodhë si pasojë e dëmtimit të sistemit nervor qendror. Dhe në fund shfaqet gjendja më e rëndë e çrregullimit të vetëdijes koma. Gjendja e komës shfaqet atëherë kur vlerat e CO në gjak janë shumë të larta dhe në fund ndodhë vdekja. Ndihma e parë I helmuari duhet të largohet nga zona e kontaminuar dhe të vendoset në një ambient me ajër të pastër. Por, gjatë bartjes së të helmuarit duhet të shkaktojmë lëvizje të pakta, me qëllim për ta kufizuar shpenzimin e oksigjenit. Ftoni Entin e Ndihmës së Shpejtë Mjekësore dhe Shërbimin e zjarrëfikësve. Nëse depërtoni në ambientet e mbyllura si në garazhë, hapeni derën. Nëse rrobat e viktimës janë të ndezura, tentoni t i fikni flakët. Nëse shfaqet ndërprerja e punës së zemrës dhe frymëmarrjes, filloni me masat e reanimimit kardiopulmonal. Te format më të lehta të helmimit me monoksid karboni, këshillohet që i helmuari të nxirret nga zona e kontaminuar dhe të vendoset në një ambient me ajër të pastër dhe t i jepet frymëmarrje artificiale me veprim të shkurtër dhe gjithnjë të përcillen shenjat jetësore, duke e vendosur të helmuarin në pozitë të komës. Siguroni oksigjen nëse është e mundur. Nëse vëreni te viktima lëndime, si djegie, veproni sipas udhëzimeve të përshkruara në tekst. Qëndroni me viktimën derisa të arrijë Entit i Ndihmës së Shpejtë Mjekësore. Vlerësoni shenjat jetësore në çdo 5-10 minuta. I helmuari duhet të transportohet në Qendrën Emergjente për trajtim adekuat të mëtejshëm. Hipotermia Hipotermia është pasojë e çrregullimit të qendrës rregulluese të temperaturës, që ka për pasojë rënien e temperaturës nën 35 0 C. Hipotermia shkaktohet me ekspozimin e organizimit në të ftohtë, ose në zhytje në ujë të ftohtë për një kohë të gjatë. Organizmi i njeriut mbron veten nga të ftohtit, duke bërë vazokonstruksion të vazove të gjakut, duke rritur proceset metabolike të organizmit. Hipotermia shfaqet edhe në temperatura jo shumë të ulëta, sidomos te të sëmurët me: kardiovaskulare, të mushkërive, moshë, sëmundje cerebrovaskulare, gastrointestinale, veshkave, përdorimi i barnave, alkooli, helmime të ndryshme. 109

110 Ekspozimi i personit në të ftohtë mund të sjellë deri te: Hipotermia e gjeneralizuar që shoqërohet me ulje të temperaturës trupore si pasojë e ndikimit të ftohtësisë në tërë organizmin e njeriut. Dëmtimet lokale të organizmit si pasojë e veprimit të temperaturave të ulëta. Simptomat dhe shenjat e sëmundjes - Manifestimet e hershme klinike të hipotermisë janë jospecifike, midis të cilave dominojnë: dobësia e organizmit, përgjumësia, letargjia, konfuzioni, dëmtimi i koordinimit, i cili mund të jetë shenjë e vetme. Fazat e zhvillimit të hipotermisë Faza e I-rë (temperatura trupore rektale deri C). Kjo fazë e hipotermisë shoqërohet me rritje të frekuencës së punës së zemrës, frymëmarrjes, ndjesi në të ftohtë, dridhje, lëkura e zbehtë, të folur të vështirësuar me koordinim të dobët të aktivitetit muskulor. Faza e II-të (temperatura trupore rektale deri C). Kjo fazë e hipotermisë karakterizohet me lëkurë të mavijosur, ënjte të fytyrës, me ndjesi në të ftohtë, me ngadalësim të punës së zemrës, me puls jo të rregullt, me shtangim muskulor, me lodhje, me përgjumësi, me konfuzion mental, me mungesë të dridhjeve të trupit, me hipoventilim, me halucinacione, me refleks të tetivës së dobësuar ose të shuar, me poliuri ose oliguri dhe me zvogëlim të vëllimit intravaskular. Faza e III-të (temperatura trupore rektale deri C). Në këtë fazë të hipotermisë dominojnë; çrregullimet e vetëdijes prej gjendjes stuporoze deri në komë, shtangimi muskulor i theksuar, trup të ftohtë, mavijosje, ulje të shtypjes së gjakut, frekuenca e punës së zemrës dhe frymëmarrjes e Faza e IV-të (temperatura trupore rektale deri C). Kjo fazë e hipotermisë karakterizohet; me çrregullimet e vetëdijes deri në komë, me bebëzat e syve të zgjeruara dhe të fiksuara, frekuenca e punës së zemrës dhe frymëmarrjes shpejtë e ngadalësuar. Shpesh në këtë fazë mund të shfaqet ndërprerja e punës së zemrës dhe frymëmarrjes. Faza e V-të (temperatura trupore rektale deri C). Kjo fazë e hipotermisë është shumë e rëndë dhe vdekjeprurëse e cila karakterizohet më lëkurë të ftohtë e të mavijosur, bebëzat e syve të zgjeruara dhe të fiksuara, me ngadalësim të pulsit që vështirë preket, është i parregullt, ose mungon. Në fund mund të shfaqet ndërprerja e punës së zemrës dhe e frymëmarrjes pas të cilave pason vdekja. Çrregullimet e zemrës janë të ndërlidhura drejtpërdrejt me faktorët veprues të hipotermisë. Ndërlikimet e hipotermisë sistemike :ndezje të mushkërive, çrregullime të ritmit të punës së zemrës, çrregullime të nivelit të sasisë në gjak (hipo-hiperglikemi) zvogëlim të pasqyrës së gjakut, procese inflamatore në pancreas gjakosje në rrugët e sipërme dhe të poshtme të traktit tretës, çrregullim të faktorëve të koagulimit të gjakut, edemit mushkëror, dëmtime të funksionit të veshkave. 110

111 Ndihma e parë te hipotermia e gjeneralizuar:ndihma e parë mund të fillojë që nga momenti i vendit të ngjarjes dhe gjatë transportit deri në entin shëndetësor. Në këto raste duhet ta largoni personin nga ambienti i ftohtë, bëni veprimet gjegjëse, pengoni humbjen e mëtutjeshme të temperaturës trupore. Shpëtimtari duhet të largojë personin nga ambienti i ftohtë në një ambient më të nxehtë dhe të fillojë me ngrohjen e tij. Pas vendosjes së personit hipotermik, ia largoni rrobat e lagura nga trupi, por jo me forcë, por duke i shqyer ose prerë me ndonjë mjet prerës. Personi hipotermik në vendin e ngjarjes dhe gjatë transportit duhet të mbulohet me mbështjellës të posaçëm, i cili nuk lejon humbjen e mëtutjeshme të temperaturës trupore. Po ashtu mund të përdoren edhe ngrohje aktive elektrike dhe të ngjashme me të. Ngrohja e personit hipotermik, duhet të bëhet sipas udhëzimeve përkatëse. Trupi i personit hipotermik, duhet të ngrohet shkallë- shkallë derisa temperatura trupore mund t i rritet deri shkallë-shkallë për një orë. Kurse te personat e moshuar dhe te të sëmurët hipotermik duhet të jetë më gjatë se 24 orë. Ndërsa, te personat e moshës më të re, ngrohja e trupit të personit hipotermik, nuk duhet të zgjasë më tepër se 12 orë. Në këto raste duhet të kemi kujdes që asnjëherë të mos bëjmë ngrohje të shpejtë të personit hipotermik, për shkak të shfaqjes së ndërlikimeve në zemër e cila mund të jetë vdekjeprurëse. Të sëmurët me hipotermi të lehtë deri 33 0 C, të cilët kanë pasur shëndet të mirë para hipotermisë, u përgjigjen mirë ngrohjeve me ujë të ngrohtë apo me borsa me ujë të ngrohtë. Masat e reanimimit kardiopulmonal mund të fillohen me zbatimin e germave të alfabetit sipas renditjes; ABC...dhe vetëm atëherë kur kemi ndërprerje të punës së zemrës dhe të frymëmarrjes. Këto veprime mund t i zbatoni në vendin e ngjarjes si dhe gjatë transportit deri në entin shëndetësor. Të sëmurët me hipotermi të mesme dhe të rëndë, me temperatura të brendshme deri C, duhet të hospitalizohen dhe sidomos ata me çrregullime të vetëdijes dhe me funksione të çrregulluara të funksionit të punës së zemrës dhe të frymëmarrjes. Të sëmurët me hipotermi të mesme, të rëndë, me temperatura të brendshme deri 32 0 C, nuk kanë mekanizëm termorregullator ethesh, kështu që u duhet një ngrohje aktive. Këta të sëmurë vendosen në dhomat e kujdesit intensiv. Të sëmurëve të tillë, nëse është e nevojshme, duhet t u sigurohet kalueshmëria e rrugëve të frymëmarrjes (respiratore) dhe ventilimi qarkullues. Këshillë - Shenjat vitale dhe funksionet e tyre mund të përcillen në mënyrë të pandërprerë në monitor. 111

112 Hipotermia lokale Lëndimet hipotermike lokale shkaktohen si pasojë e veprimit të temperaturave të ulëta të zgjatura kohore në pjesët e caktuara të organizmit të njeriut. Pjesët më të atakuara të trupit të njeriut nga veprimi i temperaturave të ulëta janë: këmbët, veshët, duart, hunda, mjekra etj. Në bazë të përfshirjes së pjesëve të trupit, gjymtyrët e poshtme më së shpeshti pësojnë dëmtime nga të ftohtit (90%), kurse vetëm (5-10%) pësojnë gjymtyrët e sipërme, si duart, veshët dhe mjekra. Të gjitha këto dëmtime shkaktohen nga faktori termik ndikues. Në lëndimet lokale hipotermike bëjnë pjesë: hipotermia imerzive. mërdhitja. morthi. Faktorët favorizues janë: përdorimi i alkoolit, rrobat e lagura të trupit, pleqëria, humbja e gjakut, lëngjeve, sëmundjet kronike të zemrës, frymëmarrjes, metabolike, gjakut, neurologjike etj. Hipotermia imerzionale Hipotermia imerzionale shfaqet në këmbë ose në shputa të llogoreve, në duar, si pasojë e ekspozimit të zgjatur të gjymtyrëve në ujë të ftohtë, apo në baltë, që për pasojë mund të sjellë deri te ngushtimi ose zgjerimi i enëve të gjakut. Gjendjet e tilla mund të shfaqen gjatë përleshjeve të armatosura, te punëtorët të cilët punojnë gjatë në ujë në temperaturën C. Gjendjet e tilla më shpesh atakohen te punëtorët, puna e të cilëve është e lidhur me ujë (detarët), të cilët qëndrojnë më gjatë se 2-5 ditë në ujë dhe në temperatura të ulëta prej C. Simptomat dhe shenjat e sëmundjes : Personave të lënduar, që kanë dëmtime në këmbë dhe në duar dhe nuk kanë ndjesi në këto pjesë të trupit, më vonë u skuqet lëkura dhe shoqërohen me dhembje në formë djegëse, nxehtësisë, zbehje, mavijosje. Më vonë kemi shfaqjen e të ënjtjeve, skuqje, gjakderdhje, gangrenë. Ndryshimet termike të njëjta, mund të shfaqen në gjymtyrët e sipërme, si në duar, si pasojë e mbajtjes së gjatë në ujë të ftohët. Më vonë mund të lajmërohen ndërlikimet e mëvonshme; si gangrena, ndezjet në inde, organe dhe në gjëndrat limfatike. Ndihma e parë Në këto raste duhet ta largoni të lënduarin nga ambienti i ftohtë, nga lagështia dhe vendoseni në pozitë të dëshirueshme me qëllim të pengimit të kolapsit cirkulator. Lironi gjymtyrët e përfshirë nga hipotermia imerzive, dhe me kujdes largoni rrobat e lagura nga trupi i personit. Pjesët e trupit dhe pjesët e prekura nga të ftohtit duhet të ngrohen shkallëshkallë. Ndalohet masazhi dhe fërkimi i pjesëve të prekura nga hipotermia lokale. Gjymtyrët të mbahen në pozitë lehtësisht të ngritur. 112

113 Krijoni kushtet që i aksidentuari, sa më shpejtë, të transportohet në spital. Mërdhirjet Mërdhirjet paraqiten si pasojë e ekspozimit të gjatë të temperaturave të ulëta nën C, me kohëzgjatje më se 7 orë. Mërdhirjet mund të shkaktohen C të personat të zhveshur që ndiejnë ftohtësinë. Nëse i aksidentuari i ekspozohet të ftohtit në kushte të tilla, mund të favorizojë mërdhirjen e trupit dhe mund të shkaktojë lëndime në disa pjesë të organizmit. Ndodhë që organizimi i njeriut mund të durojë edhe temperaturën nën 40 0 C. Kjo varet nga koha e ekspozimit të ftohtit, dëmtimet e thella të indeve, dhe para së gjithash varet prej faktorëve ndikues të temperaturave të ulëta. Nga pjesët e trupit, mërdhirjet mund të atakojnë më së shpeshti shputat e këmbëve, gishtërinjtë e këmbës, të dorës, veshët dhe hunda. Mërdhirja si proces mund të fillojë prej lëkurës, duke vazhduar të shpërndahet në inde të thella të organizmit të njeriut. Mërdhirja shfaqet nën 35 0 C. Mërdhirjet klasifikohen në tri shkallë Te shkalla e parë e mërdhirjes ndryshimet fillojnë në shtresat sipërfaqësore të lëkurës. Lëkura është skuqur, mavijosur, ënjtur, e përcjellë me dhembje në forma të djegies dhe me pandjeshmëri të plotë të lëkurës. Këto ndryshime në shtresat sipërfaqësore të lëkurës, pas disa ditëve zhduken, e cila mund të shoqërohet me qërim të shtresës sipërfaqësore të lëkurës. 113

114 Te shkalla e dytë e mërdhirjes, përveç skuqjes dhe të ënjturave, shfaqen vezikulat, të cilat janë të mbushura me lëngë të kthjelltë, nga të cilat më vonë formohen krusme. Te shkalla e tretë e mërdhirjes përfshihen të gjitha shtresat lëkurore. Si pasojë e këtyre çrregullimeve mund të shfaqet nekroza e lëkurës, nënlëkurës dhe të indeve. Te shkalla e katërt e mërdhirjes shfaqen dëmtime të thella në të gjitha shtresat e lëkurës, duke depërtuar deri në kocka. Dëmtimi i indeve lë përshtypjen e një gangrene të thatë. Simptomat dhe shenjat e sëmundjes - Te mërdhirjet e lehta, i lënduari ankohet për lodhje të përgjithshme, dhembje dhe kruarje. Nëse tentohet të ngrohet pjesa e dëmtuar, i aksidentuari do të ketë dhembje në forma të përvëlimit, djegies, lëkura është e zbehtë, e mavijosur, e cila e humb elasticitetin, është e tërhequr dhe e vështirë për lëvizshmëri. Më vonë lëkura duket e ënjtur, krijon vezikula të mëdha, nekrozë, dhe më vonë gangrenizohen shtresat e thella të lëkurës dhe indet. Mërdhirjen mund ta favorizojnë edhe rrobat dhe këpucët e ngushta. Mërdhirjet më tepër i godasin ushtarët, të cilët janë të përfshirë në luftë, kur kushtet klimatike janë shumë të këqija. Shenjat dhe simptomat e mërdhirjes janë: ndjesia në të ftohtë, plogështia e përgjithshme, humbja e ndjesisë në të ftohtë, përgjumësia, frekuenca e punës së zemrës dhe frymëmarrjes të cilat ngadalësohen. Gjithashtu mund të shkaktohet komë, ndërprerje e punës së zemrës dhe frymëmarrjes dhe vdekje. Ndihma e parë Largoni të aksidentuarin prej ambientit të mërdhirë. Nëse ekzistojnë shenjat e hipotermisë pa humbur kohë filloni ta trajtoni. Largoni rrobat e lagura dhe këpucët, por me kujdes, ndërsa nëse ato janë të ngjitura për trupi, preferohet që të aksidentuarin të mos e prekni. Gjymtyrët e mërdhira duhet t i fashoni dhe të vendosni gaza sterile në pjesët e prekura të trupit të të aksidentuarit, si dhe ta imobilizoni dhe fashoni. Pjesët sipërfaqësore të lëkurës së mërdhirë të gjymtyrëve duhet t i ngrohni shkallë-shkallë me ujë të vakët, por pa masazh dhe fërkim. Te dëmtimet e thella të indeve lëkurore, vendi i dëmtuar duhet të mbulohet me gaza sterile dhe të fashohet. Por, mos tentoni të bëni largimin e vezikulave të mbushura me lëngë të kthjelltë ose të turbullt. Nuk është e këshillueshme të bëni ngrohjen, masazh, sepse me këtë edhe më tepër do të shkaktoni dëmtime, prandaj nuk preferohet. Ngrohja e pjesës së dëmtuar të indit edhe më tepër do të favorizon nekrozën e rëndë të indeve. Ndalohet pirja e duhanit. Të aksidentuarin transportojeni në spital. Gjatë transportit, gjymtyrët e poshtme duhet të jenë lehtë të ngritura. 114

115 Morthi Morthi paraqet formën e dëmtimeve të lehta të mërdhira. Zakonisht shfaqet te personat që shpesh i ekspozohen të ftohtit, lagështisë së ajrit dhe nuk janë të mbrojtur me veshje adekuate. Shenjat dhe simptomat- Morthi manifestohet me skuqje të lëkurës me ngjyrë livide, të ënjtura, dhembje, fshikëza të mbushura me lëngë të kthjelltë ose të gjakosur. Zakonisht paraqitet në gjymtyrët e sidomos në pjesët periferike. Të gjitha këto ndryshime, nëse fillohen të nxehen, mund të përkeqësojnë edhe më shumë gjendjen. Nëse gjymtyrët kanë qenë një kohë të gjatë të ekspozuara të ftohtit, mund të ndodhë gjakderdhja dhe ndryshime evidente inflamatore. Ndihma e parë Pjesa e atakuar e gjymtyrës, duhet të ngrihet lehtë lartë. Nëse jeni në kushte shtëpiake, bëni ngrohjen e lehtë me temperaturë të dhomës. Nuk preferohet që lëkurës së atakuar nga morthi t i bëhet masazh. Në vendin e dëmtuar të lëkurës mos vendosni lecka ta ftohta ose të ngrohta. Lëkura e dëmtuar duhet të mbulohet me gazra sterile dhe të mbështillet me fasho. Pengoni infeksionet sekondare të lëkurës së dëmtuar. Të aksidentuarin transportojeni në spital. Gjatë transportit, gjymtyrët e poshtme duhet të jenë lehtë të ngritura dhe organeve të tjera, kështuqë është e nevojshme për qëllime preventive të jepej antibiotikë. Lëndimet kimike në komunikacion Transporti i materieve të rrezikshme, edhe përkundër të gjitha masave të kujdesit, ndonjëherë rrezikon ambientin dhe pjesëmarrësit në komunikacion. Kjo ndodh njësoj te të gjitha format e komunikacionit. Rrezikshmëria varet nga sasia e cila transportohet; sa më e madhe të jetë sasia edhe rrezikshmëria është më e madhe. Nga kjo IMCO (Inter - governmental maritime consultative organisation), WHO dhe IL0 (International Labour Organisation) kanë botuar një doracak mbi transportin me titull: Medical First Aid Guide For Use In Accidents Involving Dangerous Goods (Ciceroni i ndihmës së parë mjekësore për përdorim gjatë fatkeqësive në të cilat ekzistojnë materiet e rrezikshme). Ky doracak është I përmbledhur dhe në mënyrë taksative thekson se duhet ditur se si të i qasemi të lënduarve gjatë transportit dhe marrjes së materieve të rrezikshme dhe manipulimin me to si dhe si duhet ofruar ndihmën e parë nëse ndofhe fatkeqësia dhe rrezikohen njerëzit dhe ambienti. Në punë me materie të rrezikshme është me rëndësi të madhe rregulla se ato duhet domosdo të jenë gjithnjë nën kontrollin e personave përgjegjës dhe asgjë nuk guxon të i lehen rastit. Ajo çka vlenë për komunikacionin detar, poashtu vlenë edhe për atë ajror, hekurudhor, rrugor, por edhe të post-telekomit. Duke i falenderuar arritjeve teknologjike, njeriu bashkëkohor është rrethuar me bashkdyzime aktive biologjike dhe potencialisht toksike, duke krijuar një krizë ekologjike të përmasave kërcnuese. Është e njohur se ekziston më shumë se 6 milionë të komponimeve të ndryshme kimike prej të cilave rreth gjenden drejtpërdrejt në afërsi të njeriu. 115

116 Gjendja çdo ditë e më tepër keqësohet duke pasur parasysh se ato në treg paraqiten me mbi një mijë komponime të reja brenda vjetit. Për çdo rast, prevenca e fatkeqësisë është më e rëndësishme se mjekimi i të helmuarit. Për këtë qëllim duhet: njohja e rregullave themelore të sigurisë në komunikacion dhe respektimi rigoroz i rregullave të këtilla, në veçanti në transportin e materieve të rrezikshme; njohja e rëndësisë së shenjave dhe mbishkrimeve me të cilat shënohen automjetet dhe deponitë e mjeteve helmuese; gjatë punës me materie të rrezikshme duhet siguruar rrobat, këpucat dhe dorëzat mrojtëse. Duhet të jenë në disponim edhe maskat mbrojtëse dhe aparatet për frymarrje. Këto mjete duhet patjetër të ekzistojnë në vendin e punës, e të kontrollohen rregullisht, të pastrohen dhe sipas nevojës të zëvendësohen. Për shkak të rrezikuta për kontaminim duhet patjetër të sigurohet edhe dushi I personave dhe uji me shtypje për objekte të kontaminuara. Në automjet i cili transporton materie të rrezikshme me mundësi të krijimit të avujve toksik dhe gasra duhet instaluar detektorin dhe ventilimin; automjetet me materie të rrezikshme nuk guxojnë të jenë në afërsi me materiet tjera të ndijshme siç janë prodhimet ushqimore; - Nëse shfaqet helmimi i individëve ose grupit të pjesëmarrësve në komunikacion të cilëve iu është besuar ajo ngarkes etransporti ose shkarkimi i ngarkesës së rrezikshme, në ofrimin e ndihmës së parë duhet: - verifikuar llojin e helmit, - evituar helmin nga trupi ose pjesa e trupit, - dhënë barin përkatës, - nëse janë të rrezikuara funksionet themelore të jetës, sa më parë të fillohet me reanimim. Në verifikimin e llojit të helmit në pjesën dërmuese ka vështirësi nëse në mallin që transportohet nuk ka shenja ose deklaratë. Në këtë rast është me rëndësi të identifikohet: - se a është helmi koroziv ose iritues dhmth. a shkakton ndryshime të ngjajshme me djegëjet me dhembje të fortë, skuqje, duke krijuar vesikula. Duhet kontrolluar zgavrën e gojës, fytyrën dhe pjesën e trupit të mbuluar me rroba të kontaminuara; - a është helmi që mund të merret nga organet e frymarrjes ose gëlltitet dhe me çfarë pasojash. - Ndihma e parë konsiston në eliminimin sa më të shpejtë të helmit edhe atë sipas mundësisë me rrugë të njejtë me të cilën është helmuar i sëmuari. Sikurse dihet të gjitha helmet nuk shkaktojnë reaksion të përgjithshëm mbrojtës në vendin e kontaktit të parë, por, përkundrazi, zvoglohen reaksionet mbrojtëse siç është vjellja, kolli dhe zbrazja e shpejtë e zorrëve, në raste të këtilla, kur nuk mjaftojnë rrugët natyrore të eliminimit të helmit, duhet sq më shpejtë të bëhet në vend. Është parimi themelor në ofrimin e ndihmës së parë të sëmurit të eksponuar veprimit të acideve dhe bazave në mënyrë të shpejt dhe një kohë të gjatë të I shpërlahet lëkura e kontaminuar dhe mukozat me ujë të rrjedhshëm, në mënyrë që të eliminohet sa më shumë helm para se ai të lidhet në inde. 116

117 Pas kësaj, lëkurën dhe mukozat të dëmtuar me baza duhet neutralizuar me acide të dobëta, më së miri me acid acetik ose tretje të aicit borik. Nëse plagët janë shkaktuar me acide, duhet neutralizuar me tretjte të sodes bikarbone, qumësht ose me ujë sapuni. Kundër dhembjeve aplikohen analgjezikë, kurse kundër infeksionit jepen antibiotikët. Nëse është kontaminuar syri, atëherë duhet shpërlarë me ujë të rrjedhshëm ose I sëmuri të zhytet në ujë. Eliminimi i helmeve nga trakti digjestiv Nëse helmi është gëlltitur, së pari ai ndalet në lukth, kështuqë lukthin mund ta konsiderojmë mbrojtjen e parë të natyrshme të hyrjes së helmeve në organizmin e njeriut. Për këtë arsye duhet bërë përpjekje që i sëmuri të hedhë materien helmuese nga lukthi me çka arrihet duke shkaktuar vjellje artificiale: - me ngacmimin mekanik të grykës - me ujë të njelmët ose - me shurup ipekakuana. - Vjellja mekanike arrihet duke ngacmuar degëzat e nervus vagus i cili tarnsmeton atë impuls në qendrën e trurit për vjellje. Kjo mund të arrihet duke prekë qiellzën e butë dhe pjesën e pasme të grykës me gisht ose lugë. Tretja e kripës së kuzhinës (3 lugë të çajit në një gotë ujë të vakët) mund t`i jepet vetëm personave të rritur kur nuk ekziston mënyrë tjetër e eliminimit të helmit, e duhet domosdo sa më parë të eliminohet. Shurupi i ipekakuanës është mjeti më I përshtatshëm, veçanërisht për fëmijë (1-10 vjet), që iu jepet 15 ml. Shpërlarja e lukthuit me ndihmën e sondës mund të kryhet vetëm në prani të mjekut, për shkak të komplikimeve që mund të zhvillohen. Neutralizimi i helmit në lukth dhe zorrë mund të arrihet me thëngjill aktiv (carbo animalis, carbo vegetabile, carbo medicinalis) por kjo nuk vjen në konsiderim gjatë helmimit me helme korozive sepse në masë të madhe komplikon shërimin e djegëjeve kimike. Shpejtimi i kalimit të helmity nëpër zorrë mund të arrihet duke marrë kripë të idhët, e cila nuk guxon të bëhet gjatë helimimeve me kaustike (acide, baza, kripëra të metaleve të rënda etj). 117

118 Gjendjet jonormale dhe sëmundjet të cilat rrezikojnë sigurinë e komunikacionit - Gjendjet jonormale të sjelljes njerëzore Në këtë grup bëjnë pjesë gjendjet e varësisë, nga të cilat për komunikacion rëndësi kanë: alkoolizmi, narkomani, nikotinizmi ose pirja e duhanit dhe sjellja asociale. A l k o o l i z m i Alkoolizmi si sëmundje paraqitet me përdorimin e gjatë dhe me sasi të pakontrolluara të pijeve alkoolike. Përdorimi edhe i sasive të vogla të alkoolit manifestohet me ndryshime në funksionet psikike; zvogëlon aftësinë e koncentrimit, shpejtësinë e të menduarit, dëmton reagimin e shpejtë, lëkundje të disponimit euforik ose iritues, paraqiten çrregullime në sferën e vullnetit dhe krijohen kushtet për determinim të keq të veprimeve. Përdorimi i pijeve alkoolike e sjellë personin në gjendje të dehjes, bëhet i guximshëm, euforik ose disforik, mund të manifestojë shfrenime seksuale. Hetohen pengesa në të ecur, ecja e të dehurve, nga afër u vije era alkool [halitus]. Të folurit bëhet të pakuptueshëm [faza e inkordinimit], nëse nuk pushon së konsumuari, alkooli në gjak vazhdon të ngrihet, kështu që mund të bie në gjendje kome. Në këtë fazë mbetet në vendin ku ka ndodhur konsumimi ose rrëzohet, hidhet në trotuar dhe mbetet aty në gjumë, derisa ta gjendet ndihma e shpejtë ose policia. Pas dehjes, mund të ketë harresë të shkallëve të ndryshme, që varen nga sasia e alkoolit në gjak. Alkoologjia, dehjet sipas sasive të alkoolit në gjak, i ndanë në disa grupe: Nga 0.2 mg % deri në 1.0 mg %, konsiderohet fazë infraklinike, pa simptomatologji manifeste. Niveli i glikemisë në gjak prej 1.0 mg % deri 2.0 mg %, shkallë mesatare e dehjes. Niveli i glikemisë në gjak prej 2.0 mg % deri në 3.0 mg %, konsiderohet dehje mesatarisht e rëndë. Niveli i glikemisë në gjak prej 3.0 mg % deri në 4.0 mg % konsiderohet dehje e rëndë. Niveli i glikemisë në gjak prej 4.0 mg % deri në 5.0 mg % zhvillohet koma me mundësi të vdekjes. Niveli i glikemisë në gjak prej 5.0 mg % deri në 6.0 mg %, konsiderohet fazë shumë e rëndë me vdekje të sigurt. Në gjendje kome personi nuk reagon në ngacmime të jashtme, është cianotik, i ftohtë në gjymtyrë dhe në trup. Frymëmarrja çrregullohet, disfunkcion i plot i sfinkterëve. Pupillat e zgjeruara të cilat nuk reagojnë në dritë. Alkoolizmi bënë pjesë në sëmundje të vartësisë, me më shumë paraqitje të vartësisë psikike se sa të vartësisë fizike ose fiziologjike. Jelinek, konsumuesit e alkoolit i ndanë në grupe: alfa, beta, gama dhe delta. Dy grupet e fundit karakterizohen me humbje të kontrollit gjatë përdorimit të alkoolit deri në humbje të aftësisë për të abstenuar. Më parë paraqitet vartësia psikologjike dhe më pas ajo fiziologjike. 118

119 Gjendja e përgjithshme dhe ajo nëpër sisteme, në fillim është e mirë, por me zgjatjen e stazhit të abuzimit të pijeve alkoolike, prej 15 deri në 20 vjet, vërehet progredim i keqësimit të gjendjes së përgjithshme, sociale, funksionimit në punë, probleme të shumta në raportet bashkëshortore dhe kështu, deri te ndryshimet organike në organet e brendshme dhe ndryshimet organike dhe strukturale të trurit. Në një teren të alkoolizmit kronik mund të zhvillohet; delirium tremensi, xhelozia alkoolike, psikoza e Korsakovit dhe psikoza tjera mjaft të rënda. Deliriumi është një gjendje alarmante tek alkoolistët me rrezikshmëri të lartë për jetë. Pacienti në ketë gjendje nuk i kontrollon sjelljet e tij, udhëhiqet nga halucinacionet dhe përjetimet deluzive, e humb njohjen e personave te tjerë dhe të rrethit. Ndihma të dehurit është mase e nevojshme: verifikimi dhe lirimi i rrugëve të frymëmarrjes, largimi nga vendi ku ka mbetur, mbulesa e ngrohët, dallimi i shpejt nëse është koma Ndihma e parë te të dehurit me alkool - faza e parë ekscitacionit euforisë Në këtë fazë është i pamundshëm që personit t ia ndërpritni marrjen e alkoolit, por edhe më tutje vazhdon të konsumojë alkool Kujdes ndaj personit që konsumon alkool, që mos të vijë deri te vetëlëndimi Nëse personi drejton automjetin, mos e lejoni personin me ndikim të alkoolit të ngas automjetin. Personi i dehur lehtë mund të sillet me personat tjerë jo korrekt si dhe në vendin e punës Ndihma e parë te të dehurit me alkool - Faza e dytë e dehjes Ndihma e parë në këtë fazë është shumë delikate, për shkak të të gjendjes së tij shumë agresive Ndihma e parë konsiston në ndërmarrjen e masave për ndërprerjen e konsumimit të alkoolit. Largoni të dehurin sa më larg nga vendi i situatës së krijuar. Të dehurin silleni në shtëpinë e tij dhe qëndroni me të deri sa të bie në gjumë. Duhet të mos harroni se në këtë fazë ai mund të jetë shumë agresiv edhe ndaj familjes dhe personave të tjerë Ndihma e parë te të dehurit me alkool - Faza e tretë e narkozës Ndihma e parë në këtë fazë është shumë e domosdoshme për shkak të përkeqësimit të shenjave jetësore Të përcillen shenjat jetësore Të dehurin vendoseni në dhomën me temperaturë gradë celsius, mbuloni me batani dhe ngroheni me ngrohëse elektrike Të dehurin lirojeni nga rrobat, tentoni t i jepni lëngje të freskëta Qëndroni pranë të dehurit deri në stabilizimin e punës së zemrës së tij dhe frymëmarrjes në një hapësirë me ajër të freskët 119

120 Kur veprimet e juaja kanë të kenë arritur efektin e dëshiruar dhe kur keni vlerësuar se gjendja e tij shëndetësor nuk mund të rrezikohet më shumë, krijoni kushtet që ta dërgoni në shtëpi dhe që përkujdesjen e tij ta marrin anëtarët e familjes. Ndihma e parë te të dehurit me alkool - Në fazën e katërt komatoze Pastrimi dhe lirimi i rrugëve të frymëmarrjes është një veprim i domosdoshëm dhe i shpejtë, në mënyrë që të bëhet soditja e kavitetit oral dhe e pjesës së sipërme të grykës. Nëse në kavitetin oral gjenden premisa të masave të vjella ose ndonjë trup i huaj, ato mund të evakuohen lehtë me gishtin tregues dhe me gishtin e mesëm, i cili është i mbështjellë me një gazë sterile nga rrugët e frymëmarrjes. Në këtë mënyrë mundësohet kalimi i lirë i ajrit nëpër rrugët e frymëmarrjes dhe kështu bëhet e mundshme ajrosja spontane. Vlerësoni shenjat jetësore (kontrolloni frymëmarrjen dhe pulsingun). Në rast të ndërprerjes akute të punës së zemrës dhe të frymëmarrjes, ndihma e shpejtë mjekësore fillon me administrimin e rregullave sipas alfabetit të dhënies së ndihmës së parë A, B, C, (frymëmarrje artificiale, masazh zemre, defibrilim dhe barna) Të dehurit të pavetëdijshëm, që merr frymë, i palpohet pulsi dhe vendoset në pozitë anësore. Me këtë rast ftoni në Entin e Ndihmës së Shpejtë Mjekësore për transport të shpejtë adekuat në Qendrën Emergjente për trajtim mjekësor profesional Gjatë transportit të të dehurit me gjendje komatoze me autoambulancë, duhet t i përcillen shenjat jetësore (akti frymëmarrjes dhe puna e zemrës) deri në ofrimin e ndihmës s emergjente mjekësore - entin shëndetësor Alkooisti përcakton nivelin e alkoolit në gjak. Personeli mjekësor shpesh është i i brengosur me sjelljet e të dehurit, shikimi mjekësor është sipërfaqësor, duke anashkaluar edhe çrregullimet e rënda për shkak të mos ndjeshmërisë në dhembje (plagë, frakturë, hipoglikemi, komë, etj.). Të helmuarit duhet t i përpunohen plagët dhe të trajtohen mirë. (Tek alkoolistët kronikë bëhet prevenimimi i shfaqjes së psikozës së Korsakovit). Në kushte spitalore të të korrigjohen çrregullimet siç janë hipovolemia, hipotermia, infeksionet, lëndimet dhe gjakderdhjet nga trakti gastrointestinal. Narkomania Në jetën e përditshme fjalën narkomani nënkuptohen personat përdorues- abuzues të drogës, të cilët janë në lidhje të gjatë me drogën, ose kanë ndërlikime psikike, fizike, fiziologjike, të cilët dëftohet se vuajnë nga sëmundja e varësisë. Narkomania ka një shtrirje me përpjesëtime të gjëra gjeografike, e cila sot konsiderohet një problem me përmasa botërore të përhapjes epidemiologjike. Narkomania është një problem i madh botëror dhe mund të konsiderohet epidemi planetare, e cila për fat të keq po përqafohet nga të gjitha moshat, por më tepër nga të rinjtë. Narkomania është gjendje e varësisë kohore ose kronike, shumë e dëmshme për personin si dhe për vetë shoqërinë. Ata individë që marrin drogë, bëhen të varur, sidomos ata që marrin me masë - ata që nuk kanë tendencë që ta rrisin dozën, të kujdesshëm, ata te të cilët nuk ka ende ndikim shkatërrues, nuk mund të vlerësohen se janë persona narkomanë!!! 120

121 Përdorimi i drogës daton nga kohërat antike. Mendohet se zanafillën e ka në Mesopotami para disa mijëra vjetësh. Mendohet se në Greqinë antike është përdor lëngu i opiateve, kurse në Evropë (shek. XIX) ka të dhëna për drogat, sidomos për Opiatet dhe Kanabisin, që shpesh përdoreshin nga personat intelektualë dhe aristokratë. Në periudhën midis viteve substancat e drogës kanë një përhapje të shpejtë, duke vërshuar botën bashkëkohore si krizë depressive sidomos për moshën e rinisë. Kontakti me drogën Droga është një substancë helmuese që mund të ndryshojë gjendjen e vetëdijes të individit. Substancat "drogë" veprojnë në sistemin nervor qendror, përkatësisht në qelizat e njeriut, të cilat tjetërsojnë sjelljen e tij dhe mund të hapin rrugën e fenomenit të intolerancës, ndërsa më vonë shkaktojnë varësi fizike dhe psikike. Sot kontakti me drogën është shumë i lehtë, është drojë se ajo lehtë mund të gjendet në shkollë, lokale të natës, rrugë, në ambiente të ndryshme, parqe të destinuara, tunele më pak të frekuentuara në mes të ndërtesave. Te stërshitësit e vegjël mund të gjenden drogat e lehta, kurse ato më të rënda te mafiozët dhe bosët e drogës, me lidhje e rrjeta të ndryshme, me shpërndarës të cilët nuk e përdorin vetë, por shesin për përfitime materiale. Është i vërtetë fakti se përdoruesit e drogës janë shumë solidarë ndaj njëri-tjetrit dhe me lehtësi i huazojnë një sasi droge tjetrit dhe sidomos përdoruesve të rinj. 121

122 Efektet e dëmshme në organizëm e njeriut Efektet e dëmshme në organizëm e njeriut varen nga lloji dhe mënyra e marrjes së drogës, të cilat shpesh kane efekte shumë të dëmshme në organizëm, duke filluar nga humbja e të perceptuarit, shkaktimin e frikës, lodhje të organizmit, humbje të oreksit, rënie të peshës, dhembje të shpeshta koke, sëmundje të organeve të frymëmarrjes, bëhen agresivë, largohen nga shkolla fare, nuk u intereson mësimi, kanë sjellje jonormale në shtëpi, rrugë, shkollë, kanë llogore ose flasin shumë, u shtohet humori, kanë sjellje huligane, pagjumësi, bredhje rrugësh, krijim konfliktesh, rënie e koncentrimit, sëmundje të lukthit, vjellje, zbehje, sëmundje të gjakut, mundësi e rritur për kancer, numër i zvogëluar i spermatozoidëve te meshkujt, kurse te femrat rrezik i shtuar për shterpësi dhe zbehje e kënaqësisë seksuale, çrregullime të ritmit të zemrës, pagjumësi, halucinacione, ethe dhe të dridhura të shpeshta, temperatura të ulëta trupore, varësi psikike etj. Ndryshim të personalitetit, pamjes fizike. Narkoman duket i vuajtur mplaket, ndërsa si pasojë e konflikteve pëson shumë plagë nëpër duar, fytyrë dhe kokë. Në këtë periudhë lindin shumë probleme dhe pengesa, si dhe veprime që dënohen me ligj. Te këta persona çrregullohen raportet në familje, krijohen divorce, përjashtohen nga puna, praktikisht krijojnë probleme madhore në shoqëri. Në fazën e helmimit akut, në pamundësi të intervenimit të shpejtë, vdekja është e paevitueshme. Llojet e drogave dhe veçoritë e tyre Drogat më të njohura janë: Marihuana, hashishi, heroina, metadoni, LSD, psilocybina, kokaina, stimulantët, depresuesit e sistemit nervor qendror, ekstassy dhe shumë e shumë medikamente që abuzohen dhe luajnë rolin e drogave. Marihuana - është bimë e njohur dhe e lehtë për t u kultivuar. Është një përzierje në ngjyrë të gjelbër ose të hirtë e luleve dhe gjetheve të copëtuara e të thara të bimës Kanabis Sativa. Nga pjesët të kësaj bime përfitohen këto dy droga të cilat bëjnë pjesë në drogat e lehta. Përdoruesit e saj e bëjnë këtë duke marrë atë me tymosje në formë të cigareve. Shpesh grupet e parapëlqejnë marrjen e kësaj droge. Përdorimi i zgjatur dhe i pakontrolluar mund të sjellë vartësi psikike, tolerancë, ndryshime në sjellje, agjitim, agresivitet, rënie në mësime, si dhe çrregullim të raporteve familjare dhe shoqërore. Praktikisht zgjon kurreshtjen për përdorim të drogave të tjera. Marihuana dhe hashishi shkaktojnë eufori, potencë të rrejshme dhe hapa të mëtejshëm në pakthim. Hashashi - prodhohet nga ekstrakti i rrëshirës së Kanabisit.. 122

123 Kokaina është një pluhur i bardhë që del nga gjethet e bimës Coca të Amerikës Jugore. Kokaina me pirje të duhanit shkakton euforinë me kohëzgjatje të shkurtër. Veprimi i kokakinës varet nga doza që merret, me veprim me afat të shkurtër. Për minuta shkakton depressione të fortë. Në këto raste shtohet nevoja e marrjes së drogës në sasi të shtuar. Opiatet janë lëndë narkotike në formë të lëngut qumështor që nxirret nga prerja e kapsolës së një bime ende të papjekur të quajtur papaver somniferum. Efekti i tij është qetësues i dhembjeve, anksiozave akute dhe agjitacioneve anksioze. Opiatet merren në shumë mënyra, sidomos në formë të tymosjes në llulla speciale. Heroina është nënprodukt i morfinës, një substancë me origjinë natyrale e nxjerrë nga boça e bimës së Opiumit. Në treg shitet në formë pluhuri me ngjyrë të bardhë ose ngjyrë kafeje, ose si një substance e zezë e ngjitshme. Merret në formë të pluhurit ose me injektim, në hundë dhe nën lëkurë. Krijon vartësi të shpejtë psikike dhe fiziologjike dhe tolerancë. Krizat apstinenciale janë të forta të cilat shoqërohen me dhembje, shtangie të muskujve, iritim nervor, teshtima, rinite etj. Përdorimi i saj shumë shpejt sjell probleme si në sferën psikike, ashtu edhe në atë fizike. Përdoruesi bëhet mjaft i dhunshëm, prish të gjitha raportet në familje dhe në punë. Ai shkatërrohet në aspektin moral, sjelljet e të cilit janë ekcesive, të pashmangshme ndaj ndryshimeve fizike, ka vështirësi në frymëmarrje, vjellje, humbje në peshë, ndryshimet në ecje, epilepsia, ndryshime në flokë dhe në dhëmbë etj. 123

124 .Përdoruesit e drogës bëjnë shumë gabime, duke u munduar të tregojnë përjetim magjeps, por edhe kërkojnë edhe vdekjen, sepse duke injektuar në mënyrë rapide sasinë e dozës, edhe të drogës së panjohur (e pa pastër), shpesh mund të vijë deri të mbidozimit (over - dosis) dhe vdekja e sigurt. Metadoni është derivat sintetik i opiateve. Bën pjesë në depresor të sistemit nervor qendror. Përdoret me pika në gjendje të lëngët. Është analgjetikë i fortë. Abuzuesit e marrin kur mbesin pa drogën kryesore. Gjatë fazës abstinenciale kanë dhembje të forta, të vjella dhe marramendje. Mirëpo, përdorimi i metodonit krijon vartësi të shpejtë psikike, sindrom abstinecial mjaft të vështirë. Abuzimi tij mund të krijojë ndryshime në sferën psikike, apati, depresion, indiferencë, humbje të virtyteve dhe alterim të personalitetit, si dhe humbje të oreksit dhe shkaktojnë kapsëllak. Helmimi me metadon ndodhë shpesh dhe paraqet emergjencë psikiatrike, e cila shpesh mbaron me vdekje si pasojë e deprimimit të qendrave jetësore në tru. Simulantët e sistemit nervor qendror Në grupin e simulantëve të sistemit nervor qendror bëjnë pjesë: kokaina, barnat si amfetamina, ritalina, benzedrina etj. Kokaina është një pluhur i bardhë që del nga gjethet e bimës Coca të Amerikës Jugore. shumë e shtrenjtë dhe e vështirë të gjendet. Është stimulues i fortë i sistemit nervor qendror dhe atij periferik. Mund të merret me hundë, gojë dhe me injektim parenteral. Kokaina largon lodhjen, dëshirën për gjumë, rrit vetëbesimin, humorin, krijon ndjenjë të përgjithshme të mirë, suprimon kufizimet shoqërore. Të gjitha këto shenja kanë karakter jetëshkurtër dhe pas disa orëve zbehen të gjitha dëshirat e përdoruesit. Personi është mjaft i zhgënjyer, apatik, depresiv dhe i agjituar. Abstinenca nga kokaina është mjaft delikate. Në fazat e avancuara prishet ekuilibri me realitetin, duke përjetuar halucinacione, figura të vogla, insekte nëpër lëkurë. Abuzimi, varshmëria, toleranca dhe helmimi nëse nuk ndalet përdorimi i saj janë të pashmangshme. Amfetamina, ritalina, benzedrini, metadrini janë lëndë sintetike që krijojnë efekte të forta aktivizuese për korën e trurit. Shfaqen të gjitha shenjat e cekura më lartë. Doza prej mg rrit punën e zemrës, shtypjen e gjakut, rrit humorin, shmang lodhjen, ndjenjën e gjithëfuqisë, duke krijuar efekte të tolerancës. Abuzimi në vazhdim me doza të pakontrolluara, shkakton helmim dhe dëmtimi të realitetit, si përjetime psikologjike, sjellje agresive etj. Nëse përdoruesi e ndërprenë përdorimin e amfetaminës, ose grupit simulantë të sistemit nervor qendror dhe periferik, mundëson ikjen nga një realitet dhe problem madhor, duke mundësuar rikthimin në një jetë normale në shoqëri. 124

125 Efektet e drogës me veprim halucinogjen Në këtë grup bëjnë pjesë: LSD-ja e njohur si acidi lizergjik, psilocibina dhe meskalina që kanë ndikim të njëjtë, duke shkaktuar halucinacione intenzive dhe duke krijuar deformime të realitetit në aspektin perceptiv. Halucinogjenët - deri më sot njihen afër 600 mijë lloje të bimëve halucinatore në botë. Afërsisht 60 prej tyre përdoren dhe janë përzgjedhur nga njeriu për nga përparësitë halucinatore që kanë. LSD-ja është mjet sintetik me veprim shkatërrues, kurse mekanizmi i veprimit të tyre bëhet përmes sistemit simpatik. Në stadet e avancuara të përdorimit vërehen shenjat dhe simptomat si: rritje e temperaturës trupore, shtypjes arteriale të gjakut, pengesa në ecje, shikim dhe dëgjim (shtohen dëgjimi i zërave, i shushuritjeve). Përdoruesit bëhen kureshtarë për shkak të fenomeneve të derealizimit dhe depersonalizimit, përjetimeve të hallucinacioneve akustike dhe vijave me ngjyra. Personat përdorues dëshirojnë të shtrembërojnë realitetin dhe tentojnë të ndërrojnë veten. 125

126 Efektet e drogës me veprim halucinogjen - Ekstazi Ekstazi kimikisht është i ngjashëm me stimuluesit (amfetaminat) dhe me halucinogjenët (meskalinën). Përdoret në formë tabletash. Përdorimi i tij shtrembëron koshiencën, rrit ndjenjën e dashurisë, kënaqësisë, komunikimit më të mirë, mundëson largimin e lodhjes, krijon fuqi dhe mundësi të lojës me efekt më të gjatë, i cili zgjat 3-4 orë. Përdorimi i ekstazit bëhet më shumë në mbrëmje të tekniko-muzikës nga të rinjtë në shtëpi dhe në grupe në lokale të natës. Përpos këtyre efekteve ekstazi ka edhe mjaft efekte anësore, si çrregullime të gjumit, humbje të oreksit, disponim depresiv. Sidomos gjatë përdorimit të gjatë gjendja depresive bëhet bashkëpërcjellëse. Me pas zvogëlimi i përqendrimit në mësim dhe në punë. Gjithashtu, përdorimi i saj ka reperkusione psikike, sociale dhe shoqërore. Krijojnë varësi psikike e cila me përkrahje të sinqertë të përdoruesit mund të braktiset lehtë nga kjo dukuri negative. Mënyrat e marrjes së drogave- Drogat merren me rrugë të ndryshme po varet nga lloji i drogës, si dhe veprimi i saj në organizmin e njeriut. Drogat mund të merren me anë të ndryshme, si: me anë të inhalimit (thithje me anë të frymëmarrjes) (lëndë avulluese, eteri), me anë të tymosjes (duhani, hashashi, opiumi), me anë të nuhatjes (heroina, kokaina), me anë të pirjes (alkooli etj.) dhe të përziera ose mpikste. 126