Содржина. Вовед. Заклучок

Transcription

1 Содржина Вовед I. Карактеристики на ХАЛКБАНК Местото и улогата на ХАЛКБАНК во банкарството во Р.Македонија Банкарски работи Кредитни работи...14 II. Кредитите, како банкарски производи Карактеристики и функции на кредитот Видови кредит Структура на кредитот Значење на каматниот механизам за функционирање на банката Обезбедување кредит Заштитни клаузули Општи услови за одобрување кредит...41 III. Кредитни производи на ХАЛКБАНК наменети за правни и физички лица Оценка на кредитната способност на правните лица Кредитно интервју Анализа на кредитното барање Кредитно истражување Утврдување на кредитниот рејтинг на клиентот, преку квантитативна и квалитативна анализа Кредитни производи, наменети за физички лица Постапки за утврдување на кредитната способност на физичките лица...70 IV. Развој и пласман на кредитните производи на ХАЛКБАНК во контекст на економското окружување Анализа на состојбата со нефункционалните кредити Мерки за зголемен пласман на кредитни производи...86 Заклучок 1

2 Вовед Банките претставуваат финансиски посредници меѓу физичките и правните лица коишто поседуваат вишок или кусок на парични средства. Всушност со ова се потврдуваат основните функции на банките што се однесуваат на примањето депозити и одобрувањето кредити. Меѓутоа, работењето на овие институции не се сведува само на овие две функции, тие се носители на платниот промет, односно нудат платежни услуги, имаат посебна улога во монетарната политика, а нудат и дополнителни услуги за економските агенти. Халкбанк АД-Скопје е банка што извршува голем број функции, но главно е фокусирана на кредитирањето на физичките и правните лица. Поддршката со кредитирањето на малите и средни деловни субјекти, како и на населението за Халкбанк претставува приоритетна задача. Оваа банка има успешна соработка со своите партнери: ЕФСЕ, КОФВ, МБПР, МРФП и ФИООМ, домонантниот акционер ДХБ Банка, како и главниот акционер Demir-Halk, но и многу други. Одобрувањето кредити на населението се одвива така што Халкбанк на поединци, практично, им позајмува парични средства неопходни за купување трајни потрошни добра, како и добра што се неопходни за домување. Најчесто таа работи со кредити што се одобруваат на подолг рок, т.е долгорочни кредити, или кредити чиј рок на втасување е над 1 година. Халкбанк на населението вообичаено му одобрува потрошувачки и станбени кредити. Неопходноста од исполнувањето на условите за одобрување кредит е многу битна, пред се заради непречно одвивање на процеурата за оценка на кредитната способност на клиентот. Во составот и редоследот на процедурата е опфатена документацијата, започувајќи од чекинг листата (каде што е запишан бројот на кредитот според кој што се чека да се одобри), општите податоци на кредитобарателот, заверката на податоците од фирмата во којашто работи странката, изјава, менична изјава, траен налог, картица, па се до извештајот од кредитниот регистар. Ваквата документација е пресудна за добивање позитива одлука. 2

3 Кредитирањето на деловните субјекти е централна активност на Халкбанк. Таа одобрува кредити што, секако, се проследени со ризик, односно веројатност да не бидат вратени, а тоа сериозно може да се одрази врз профитабилноста, ликвидноста но и врз солвентноста на банката. Оттука произлегува и потребата за пообемна и посложена кредитна анализа, за разлика од онаа за населението. Исто така Халкбанк посветува големо внимание на определувањето на цената на кредитите (каматната стапка и другите надоместоци). Во првиот дел од трудот се елаборирани карактеристиките на Халкбанк и тоа: структурата на изворите и средствата, активностите, капиталот, нето-профитот, развојот, соработката и сл. Имено, Халкбанк како и секоја друга банка, главно, врши банкарски и кредитни работи. Воедно, натаму, е образложено и менаџирањето со средствата и обврските, како и поволностите од имплементирањето на електронското банкарство од страна на физичките лица и правните субјакти. Во вториот дел се презентирани карактеристиките на кредитот, како еден од најзначајните производи на банкарските институции. Притоа се образложени функциите, улогата и значењето на кредитите, но и на каматата, како значеан дел за добивката на банката. Банкарските институци се многу внимателни при давањето кредит и поради тоа редовно вршат испитување на кредитната способност на клиентите. Од тој аспект се образложени општите услови што се неопхони да се исполнат за да се одобри кредитот. Во третиот дел детално се анализирани кредитните производи на Халкбанк. Посебно, во овој сегмент се елаборирани потребните документти што треба да бидат доставени од клиентите-физички лица и клиентите-правни лица при одобрувањето на кредитите. При обработката на кредитната способност на правните лица се разгледува бонитетот на енитетот, формалната кредитна способност, законската договорна кредитна способност, како и материјалната кредитна способност. Во таа смисла е образложена и постапката на кредитното интервју, потоа е направена анализа на кредитните барања што се проследени со кредитни истражувања и сл. Во четвртиот дел се презентирани постигнатите резултати од работењето на Халкбанк, т.енејзиниот развој и оставарените активности. Притоа е разработен делот за 3

4 нефункционалните кредити што, всушност, ја претставува нивната улога, односно што е неопходно да се преземи за тие да не настанат, а доколку се јават, тогаш што се прави за да се елиминираат. И, на крај, се објаснети мерките и активностите што Халкбанк ќе ги презема во иднина за нејзин позитивен раст и развој, но и придонес за националната економија, при што се понудени одделни сугестии и мислења како заклучни согледувања од ова истражување. 4

5 1. КАРАКТЕРИСТИКИ НА ХАЛКБАНК Халкбанк АД-Скопје е акционерско друштво со седиште во Р.Македонија. Имено, заради промената на акционерската структура Извозно-кредитната банка АД-Скопје во 2011 година го промени своето име во Халкбанк АД-Скопје. Банката ги извршува следниве активности: извршување платен промет во земјата и странство, примање депозити, одобрување кредити, посредување при обезбедување девизни средства, наплата и исплата на парични средства и друго. Со акциите на Халкбанк А.Д се тргува на Македонската берза на хартии од вредност, со симбол IKB и ИСИН КОД (МКIKBA101015) 1. Карактеристично за Халкбанк е дека на 24 февруари 2012 година е донесена одлука за да се започне постапка за присоединување на Зираат банката, во сопственост на Република Турција, кон Халкбанк. Ваквото присоединување имаше за цел да се направи проширување на учеството на оваа банка во банкарскиот сектор. 1.1 Местото и улогата на ХАЛКБАНК во банкарството во Р.Македонија Матичната Халкбанк е банка на банкарскиот пазар во Р.Турција. Oваа банка е основана во 1938 година и претставува една од најголемите турски банки. Според податоците од 2010 година, Халкбанк имала оставрено актива од над 35 милијарди и капитал од 3,5 милијарди, а пак стапката на враќање на капиталот изнесувала повеќе од 30%. Банката го стекнува капиталот преку продажба на акции што се емитувани од нејзина страна или, пак, од задржаната добивка. Нето профитот во 2010 година изнесувал 1 милијарда. Во Р.Македонија Халкбанк АД- Скопје е основана на година како акционерско друштво, а подоцна се здобива и со дозвола за вршење на сите видови банкарски работи. Активностите што ги врши Халкбанк, главно, се насочени кон работењето со депозити, кредитирањето на правни и физички лица, девизно-валутните работи, платниот промет во земјата и странство, инструментите со фиксен принос, гаранциите и акредитивот. Халкбанк во македонската банкарска индустија од своето основање, па се до денес бележи значајни оставарувања и развој. Таа е прва банка што во Р.Македонија го воведе Меѓународниот систем за управување со квалитет, EN ISO 1 Извор - 5

6 9001:208 и стандардот за управување со информациската сигурност, ISO 27001: Исто така, Халкбанк е прв агент во Р.Македонија за Western Union Money Transfer од САД за брз трансфер на пари од земјата кон странство, и обратно Халкбанк вклучува кореспондентска поврзаност со 339 банки во светот и има 17 отворени сметки во странски банки. Според калсификацијата на НБРМ, оваа банка е со средна големина, што е препознатлива и афирмирана за поддршка и развој на микро, мали и средни деловни субјекти во македонската економија. Халкбанк исто така обезбедува и долгорочна соработка со низа меѓународни финансиски институции за обезбедување долгорочни средства и фондови за развој на македонската економија. Банката создава дополнителни вредности за потрошувачите, акционерите и вработените, пред се, преку квалитетно извршување на банкарските услуги, односно со свесно разбирање на општествените одговорности и должности. Она што Халкбанк го има поставено како мисија, всушност е да стане водечка банка, со истовремено исполнување на условите за универзално банкарство. Акционерската главнина на Халкбанк изнесува ,00 денари и е составена од обични акции, со номинална вредност од денари една акција. 1.2 Банкарски работи Халкбанк како и останатите банки, претставува финансиска институција. Преку депозитите, што за банката претставуваат обврска, таа може да го зголемува својот профит до максимум, но само ако добро ги контролира ваквите финансиски обврски. Значајно за банката е успешно да управува со средствата, што ги има стекнато преку позајмување. Оваа институција ги извршува следниве банкарски работи: платен промет во земјата. Тоа е една од основните банкарски функции на Халкбанк. Банката има развиено квалитетен, брз и ефикасен систем во извршувањето 2 Извор, Со воведувањето на системот за управување со информациската сигурност банката ќе ја потврди и зајакне ефикасноста во работењето и понудата на уште поквалитетни услуги,ќе ја одржи позицијата на пазарот, и тоа како банка со најдинамичен развој во сите сегменти од работењето. Сертификацијата е извршена од аудитори во име на сертификациската куќа во светот, СГС од Велика Британија ЛТД. 6

7 на обврските. Имено, за да може да се биде учесник во платниот промет е потребно физичките и правните лица претходно да имаат отворено своја денарска трансакциска сметка. Согласно Законот за платен промет 3, плаќањата меѓу учесниците треба да се вршат преку денарски сметки. Со самото отварање сметка од страна на Халкбанк клиентот е во можност да ги извршува сите активности кои што се во внатрешниот и надворешниот клиринг. Клиентот може да учествува уште и во: системот за интерни порамнувања на банката за сите плаќања кон субјектите коишто исто така, имаат сметка во банката; системот за екстерни порамнувања, што е поделен на два дела, и тоа: КИБС клириншки интербанкарски систем преку кој што се одвиваат сите редовни плаќања до денари, а порамнувањето се врши на крајот од пресметковиниот период; МИПС Македонски интербанкарски платен систем преку кој што се одвиваат итните плаќања, кои што се однесуваат на износи поголеми од денари. Платен промет во странство. Халкбанк нуди можност за плаќање во странство. Домашните физички лица можат да чуваат свои девизи во банката, а истите можат да ги користат за плаќања при увоз на стоки и услуги внесени во земјата од странство или, пак, за одделни потреби на физичкото лице, односно на членовите од неговото потесно семејство. Самото трансферирање на девизите е проследено со презентирање соодветни документи, но има и случаи кога тоа не е потребно (на пример, престој во странство заради школување, заради лекување и сл), во височина од во денарска противвредност. При ваквото трансферирање е доволно само информација од резидентот. Но, ако трансферите се поголеми од 2.500, тогаш задолжително се доставува документ со кој што се утврдува основата за плаќање. Но, доколку се купува недвижност што е поседувана од нерезидент, тогаш е потребно да се достави: доказ дека недвижноста е регистрирана во Регистерот за недвижности во Р.Македонија за нерезиденти при Министерството за финансии; 3 Сл. весник на Р.Македонија бр. 113/2007 7

8 доказ дека обврските спрема државата се подмирени. Трансакциски депозити. Трансакцискиот депозит е сметка во банката којашто му овозможува на имателот да потпишува чекови во корист на трето лице. Во ваквите трансакциски депозити спаѓаат сите депозити на коишто можат да се издаваат чекови, и тоа: бескаматоносни трансакциски сметки (депозити по видување), каматоносни трансакциски сметки и депозитни сметки на пазарот на пари. Трансакциските депозити некогаш биле најзначаен извор на фондовите на банките (изнесувале повеќе од 60% од вкупните обврски на банката), но со појавата на нови поатрактивни финансиски инструменти ваквото значење се намалило. Трансакциските депозити се наплатливи по налог, што значи дека ако депонентот отиде во банка и побара да подигне дел од неговите пари, тогаш банката е обврзана да му го исплати веднаш побараниот износ. Исто така, ако субјектот, кој примил чек издаден врз основа на сметка во банката, сака да го наплати, тогаш банката е обврзана да му го исплати веднаш износот на којшто гласи чекот. Трансакцискиот депозит за имателот односно за депонентот претставува средство за него и е дел од неговото богатство, па поради тој факт имателот може да повлекува средства од депозитот, додека, пак, истата таа постапка за банката претставува обврска, бидејќи таа е должна (на барање на депонентот) да ги исплати средствата. Трошок за банката при трансакциските депозити е каматната исплата и трошоците за одржување на тие сметки, обработката на сметките, подготовката и испраќањето месечни извештаи, обезбедувањето ефикасни услуги и сл. Нетрансакциски депозити. Овие трансакциски депозити се примарен извор на фондовите кај коишто сопствениците, врз основа на овие депозити, не можат да издаваат чекови. Каматните стапки кај овие депозити се повисоки од оние кај трансакциските депозити. Постојат два вида нетрансакциски депозити, и тоа: штедни сметки и орочени депозити. Под штедна сметка се подразбира дека имателот на сметката може да додава да повлекува средства од неа кога сака, односно во кое било време. Доколку имателот има штедна книшка, тогаш на неа можат да се евидентираат трансакциите и каматните исплати, но доколку ја нема, тоа ќе се евидентира во месечните извештаи. Халкбанк во однос на штедните влогови дава можност да се штеди во денари или девизи. Кога станува збор за денарските штедни влогови тоа значи дека таква штедна книшка може да отвори 8

9 секој граѓанин на Р.Македонија со лична карта или пасош. Овие штедни влогови се осигурени во Фондот за осигурување на штедни влогови кошто може да ги обештетува осигурените депозити, и тоа до во денарска противвредност според депозитот пресметан по средниот курс на НБРМ. Во овој износ се пресметува главнината на депозитот, договорената пресметана и пропишана камата, како и непристигнатата камата до денот на конечноста на решението на гувернерот 4. Постојат 3 вида денарски штедни влогови што ги нуди Халкбанк а тие се: денарски штедни влогови по видување кај коишто каматата се подигнува по истекот на календарската година, орочени денарски штедни влогови каде што подигањето на каматата се врши по истекувањето на периодот за орочување и денарски штедни влогови орочени со месечно или тримесечно подигање на каматата, при што таа се подигнува по истекот на 1 или 3 месеца. Халкбанк нуди атрактивни каматни стапки на депозитите. Девизната штедна книшка може да биде отворена од страна на лица кои се граѓани на Р.Македонија, т.е кои живеат во земјата или, пак, се граѓани на Р.Македонија, а се на привремена работа во странство. Уплатите на девизи можат да бидат во неограничен износ само на домашни физички лица кои вршат уплата на девизи на девизната книшка, а уплатите и исплатите на странски физички лица се ограничени согласно со одлука за начинот и условите за отворање и водење сметка за нерезиденти, како и одлуката за за пријавување ефективни странски пари што можат да се внесуваат и изнесуваат од Р.Македонија 5. Уплатите можат да бидат во ефективни странски пари на шалтерите на банката, потоа од дознаки од странство, како и од чекови што гласат на конвертабилни валути. Девизната штедна книшка е осигурана на ист принцип и начин како и денарската штедна книшка од Фондот за осигурување штедни влогови. Халкбанк за девизното штедење дава можност да се штеди во евра и штедење во американски долари. Орочени депозити. Овие депозити имаат фиксен рок на втасување што може да биде од неколку месеци до повеќе од 5 години. Доколку имателот на овие депозити се 4 НБРМ е централната банка во земјата со којашто управува Советот на НБРМ, а членови се гувернерот, кој е претседавач на Советот, тројца вице-гувернери и пет надворешни членови кои се именувани од страна на Собранието на Р.М

10 определи да ги повлече средствата пред датумот на втасување, постојат соодветни пенали (а најчесто тоа е не добивање на камата за определен период). Орочените депозити можат да бидат со поголеми и помали деноминации. Оние што се со помали деноминации се помалку ликвидини за депонентот, во споредба со штедните депозити, зашто тие носат поголема рата и поради тоа се поскап извор за банката. Орочените депозити што се со поголеми деноминации се обични депозити, така што тие се купуваат обично од големи корпорации или од страна на други банки. Со овие депозити може да се тргува. Како и обврзниците, така и тие можат да се продаваат на секундарниот пазар пред датумот на втасување. Од оваа причина ваквите преносливи депозити ги поседуваат корпорации, инвестициски фондови и други институции, како алтернативни средства на трезорските записи или карткоорчните обврзници. Депозити кај друга банка. Вакви депозити обично чуваат малите банки кај поголемите банки за размена на услуги, наплата на чекови, трансакции на девизниот пазар, како и помош при купување хартии од вредност. Ваквите заеднички работи го прават кореспондирачкото банкарство. Резрви. Секоја банка, па и Халкбанк дел од своите фондови ги чува како резерви во форма на депозити. Овие резерви ги сочинуваат депозитите плус готовината што се наоѓа во благајната (тоа е онаа готовина што банката ја чува преку ноќ во трезорите). Резервите не носат камата, но банката мора да ја има таа резерва и тоа поради две причини: едната причина е законската задолжителна резерва што е поврзана со законската регулатива на Народна банка на Р.Македонија и таа ја дефинира основата за пресметување 6 и одвојување задолжителна резерва, го пропишува процентот, начинот и рокот за пресметување на височината на каматната стапка според којашто се пресметува и плаќа каматата, како и условите за нејзино користење; другата причина заради којашто Халкбанк издвојува резерви е поврзана со вишокот резерви што банката ги чува како 6 Извор: Основата за пресметување задолжителна резерва ја чинат обврските на банките во домашна валута, во домашна валута со валутна клаузула и во странска валута, како и обврските на штедилниците во домашна валута и во домашна валута со валутна клаузула, и тоа: депозитите и примените кредити, издадените должнички хартии од вредност од страна на банките и штедилниците и останати обврски. 10

11 најликвидни средстава од сите други останати, затоа што тие можат да се употребуваат за подмирување на обврските на банката, кога од неа се повлекуваат големи износи средства директно преку депозитарите или, пак, индиректно преку чековите што се издадени врз основа на транскациските сметки во банката. Државни хартии од вредност. Халкбанк на аукциите за државни хартии од вредност може да учествува со државни записи и државни обврзници во име и за сметка на индиректните учесници (домашни и странски правни лица). За да се учествува на аукцијата индиректниот учесник треба прво однапред да достави писмено барање до банката, односно пропишан образец што ги содржи сите задолжителни елементи за запишување државни хартии од вредност (специфираниот износ за којшто ќе се аукцира, како и каматната стапка и основните податоци на индиректниот учесник). Индиректниот учесник може да даде понуда за купување државни хартии од вредност со минимален износ од денари, а секое наддавање треба да биде на заокружен износ од денари. Најдоцна еден ден пред започнувањето на аукцијата индиректниот учесник мора да изврши уплата на дисконтираниот износ за државни записи и номиналниот износ за државни обврзници, како и 0,10% провизија за посреднички услуги ако понудата е успешна. Но, доколку понудата не е успешна, тогаш провизијата за поднесување изнесува 300 денари. Меѓутоа ако понудата е успешна Халкбанк изготвува договор за купување државни хартии од вредност, а средствата ги уплатува на сметката на Министреството за финансии на Р.Македонија. Доколку понудата е неуспешна, банката го враќа уплатениот дисконтиранан износ, како и уплатената провизија за посредничките услуги, намалена за провизијата за поднесување барање, во износ од 300 денари. Western Union е познат како брз трансфер на пари, зашто претставува најбрз начин да се примаат и испраќаат пари, преку најсовремена технологија и единстевена компјутерска мрежа, што е достапна и развиена низ целиот свет. Халкбанк е овластен агент 7 на Western union за територијата на Р.Македонија. Начинот на којшто се врши исплаќањето пари е следниов: клиентот најпрвин се обраќа до една од експозитурите на Халкбанк или до нејзините подагенти (каква што е комерцијална Банка) и пополнува формулар за којшто се добива потврда со контролен број. Потоа тој треба да го извести оној на кого што му ги праќа парите, износот што е испратен и контролниот број. Парите 7 Извор: 11

12 можат да бидат исплатени истиот момент на лицето кое е назначено како примач. Од друга страна, пак, текот на примањето е следниов: најпрвин се потврдува дека парите се испратени преку агент на Western Union, потоа испраќачот треба да го извести примачот за износот на парите, а по известувањето лицето треба да ја посети Халкбанк со документ за идентификација и да пополни формулар за подигање на парите. Трансферот ќе биде извршен ако податоците од личната идентификација се совпаѓаат и контролниот број е точен, така што во истиот момент парите ќе бидат достапни за подигање. Максималниот износ што може да се испрати преку Western Union од Р.Македонија кон друга земја е од едно физичко лице во текот на еден месец, а додека пак максималниот износ што може да се подигне во текот на еден ден од физичко лице е

13 Подетален преглед на каматните стапки соодветен на орочувањето: Номинални каматни стапки за депозити Номинални каматни сташки за орочено со исплата на камата на крај од периодот. штедење со месечна исплата на камата Штедење во САД долари ШТЕДЕЊЕ ВО МКД КАМАТНИ СТАПКИ ШТЕДЕЊЕ ВО МКД КАМАТНИ СТАПКИ ШТЕДЕЊЕ ВО САД долари КАМАТНИ СТАПКИ 3 МЕСЕЦА 2,30% 6 МЕСЕЦИ 3,00% 9 МЕСЕЦИ 3,50% 12 МЕСЕЦИ 4,20% 13 МЕСЕЦИ 4,40% 18 МЕСЕЦИ 5,00% 24 МЕСЕЦИ 5,70% 36 МЕСЕЦИ 6,10% 3 МЕСЕЦА 2,10% 6 МЕСЕЦИ 2,80% 9 МЕСЕЦИ 3,30% 12 МЕСЕЦИ 4,00% 13 МЕСЕЦИ 4,20% 18 МЕСЕЦИ 4,80% 24 МЕСЕЦИ 5,50% 36 МЕСЕЦИ 5,90% ДО 1 МЕСЕЦ 0,20% 3 МЕСЕЦА 0,30% 6 МЕСЕЦИ 0,70% 12 МЕСЕЦИ 1,00% 24 МЕСЕЦИ 1,20% 36 МЕСЕЦИ 1,30% Штедење во евра Номинални каматни стапки за депозити со Номинални каматни стапки за депозити со исплата на камата на крај од периодот. месечна исплата на камата ШТЕДЕЊЕ ВО ЕВРА КАМАТНИ СТАПКИ 3 МЕСЕЦА 1,60% 6 МЕСЕЦИ 1,90% 9 МЕСЕЦИ 2,30% 12 МЕСЕЦИ 2,70% 13 МЕСЕЦИ 2,80% 18 МЕСЕЦИ 2,90% 24 МЕСЕЦИ 3,40% 36 МЕСЕЦИ 4,00% ШТЕДЕЊЕ ВО ЕВРА КАМАТНИ СТАПКИ 3 МЕСЕЦА 1,50% 6 МЕСЕЦИ 1,80% 9 МЕСЕЦИ 2,20% 12 МЕСЕЦИ 2,60% 13 МЕСЕЦИ 2,70% 18 МЕСЕЦИ 2,80% 24 МЕСЕЦИ 3,30% 36 МЕСЕЦИ 3,90% 13

14 1.3 Кредитни работи Одобрувањето кредит од страна на банката и овозможува таа да генерира профит. Кредитот е помалку ликвидно средство во споредба со другите средства, затоа што тој не може да се конвертира во готовина пред неговото втасување. Кредитот за банката е средство и и овозможува остварување профит, а пак за клиентот што го побарал е обврска да го врати за дадениот период, како и да ги надомести сите трошоци што се поврзани со него. Но, може да се јави и случај кредитот да не биде вратен, односно да не биде исполнета обврската од страна на должникот, па затоа банките се соочуваат со висок кредитен ризик. Менаџмент на средствата. За да може банката да ги максимизира своите профити таа мора истовремено да ги максимизира приносите на кредитите и хартиите од вредност, да го редуцира ризикот и да го одржува соодветното ниво на ликвидност. За да ги реализира сите овие цели банката треба да биде совентна и атрактивна за кредитобарателите. Пред да се одобри кредитот банката треба да ја оцени способноста на клиентот, односно колку тој е способен да ги подмирува обврските за кредитот. За таа цел вработените во секторот за кредитирање се должни да го проценат кредитниот рејтинг на потенцијалниот кредитобарател. Исто така, многу е значајно банката да купи хартии од вредност со висок принос и низок ризик. За ефикасно работење на банката е значајно менаџирањето на средствата со коишто таа располага, односно намалување на ризикот преку диверзификација на портфолиото. Банката мора да ја менаџира ликвидноста на средствата, а тоа ќе и овозможи да ги задоволи своите потреби за резерви, без да трпи поголеми трошоци. Тоа би значело дека банката ќе се определи да чува ликвидни хартии од вредност, иако тие носат понизок принос од другите средства, односно таа ќе реши колкав вишок да чува за да ги избегне трошоците од одливор на депозитите. Но, и преголемата конзервативност на банката не е добра, бидејќи ако таа сака да ги избегне сите трошоци поврзани со одливот на депозитите преку чување вишок резерви, тогаш таа ќе трпи загуба, зашто резервите не носат никаква камата, од една страна, а од друга страна, пак, обврските за одржување се многу скапи и во тој случај банката може да се соочи со претрпување загуба. Менаџмент на обврските. Истражувањето за менаџирањето со обврските бележи податок што укажува дека банките порано своите обврски, главно, ги третирале како 14

15 фиксни, при што се труделе да постигнат оптимална комбинација на средствата. Тоа било така, затоа што повеќето од 60% од изворите биле транскациски депозити коишто, според законот не носеле никаква камата, па поради тоа банките, преку своите депозити, не можеле да конкурираат со различната исплата на камати. Втората причина била недоволно развиените пазари на прекуноќни меѓубанкарски заеми, преку коишто банките ретко можеле да позајмуваат од другите банки за да ги задоволат потребите за резерви. Оттука, ваквата неповолност довела до испитување на начините за преку обврските да можат да се обезбедат резерви и ликвидност. Ваквиот начин ја стимулирал експанзијата на пазарите на прекуноќни заеми. Со појавата на оваа флексибилност банките презеле поинаков пристап кон банкарскиот менаџмент. Имено, претходната постапка била заменета со агресивно поставување таргет цели за раст на средствата и стекнување фондови, и тоа онолку колку што им се потребни. Неповолна селекција. Тоа е проблем што се јавува од асиметричната информација, пред да се случи трансакцијата. Неповолната селекција, најчесто, се јавува кога при изборот на кредитобарателите ќе му се одобри кредит на оние што нема да можат да го вратат. При ваквата неповолна селекција многу е веројатно заемите да бидат повеќе изложени на ризик од лошо кредитирање, па затоа банката треба да се определи да не дава заеми, и покрај тоа што се јавуваат и заемобаратели кои се со низок ризик. За да се разбере оваа постапка на едноставен начин, натаму е наведен еден пример. Имено, ако се претпостави дека се работи за две лица, означени како Х и Ѕ кои бараат кредит. Едното од нив, односно лицето Х е личност која може да побара заем само во случај кога е сигурно дека тој заем ќе го вложи во инвестиција што може да биде исплатлива и, се разбира, заемот да го врати навреме; додека, пак, другото лице, Ѕ, е личност која сака да вложува во обложувалница. Но, за ова лице може да се каже дека е личност од која и не може многу да се очекува дека парите ќе бидат вратени, затоа што доколку го добие очекуваниот износ таа ќе ги врати, позајмените средства но доколку се случи спротивното (за што веројатноста е поголема) таа ќе нема од каде да ги врати. Така, ако доволно се познаваат двете лица, тогаш е нормално на лицето Ѕ да не му се позајмат средствата, бидејќи кај тоа лице ризикот е поголем, и покрај тоа што ќе биде поупорно во барањето на заемот, затоа што доколку не се случи очекуваниот настан, тогаш заемот нема да биде вратен. Ова е случај кога се познаваат двете личности, односно кога банката нема 15

16 асиметрични информации. Но, што ќе се случи, ако лицата не се познаваат доволно добро? Во тој случај на лицето Ѕ ќе му се позајмат пари, затоа што е поупорно од другото, но и поради можноста да се направи неповолна селекција. Значи, можно е банкатат да се определи да не позајмува ниту на едната, ниту на другата личност. Моралниот хазард е проблем што може да се јави од асиметричните информации, но по случувањето на трансакцијата. Тоа значи дека откако парите ќе му се дадат на заемокорисникот, тој може да ги искористи за друга намена, а тоа пак може да предизвика повисок ризик. Оттука, ако заемот, на пример е наменет за да се отвори деловен простор од каде што ќе се заработува, тогаш веројатноста е голема заемот да се врати и банката се определува да го одобри. Но, доколку барателот не ги вложи средствата во тоа што го навел во барањето како образложение, ами отиде во казино и ги изгуби, тогаш се случува моралниот хазард (ризикот), односно тој ги нема повеќе парите за да го врати заемот. Со овај пример се потврдува дека моралниот хазард е резултат на асиметрична информација, но по настанувањето на трансакцијата. Морален хазард кај банката е оној ризик или проблем што може да се јави доколку, по одобрувањето на кредитот на фирмата, наместо средствата да бидат вложени во корисна инвестиција, тие да се вложат во сосема трета активност што носи голем ризик и неможност да бидат вратени 8. За да може да биде профитабилна банката треба да биде способна да се соочува со овие проблеми, главно, за да ја намали веројатноста од не исполнување на обврските од страна на кредитните должници. Менаџирањето на кредитниот ризик 9 подразбира управување со ризикот кредитот да не биде вратен од страна на кредитобарателот. Всушност, кредитниот ризик е веројатност пласираните средства од банката кај кредитобарателот да не бидат вратени според условите и роковите што се определни во договорот. Во зависност од пласманот за којшто се работи во практиката, можат да се сретнат краткорочен и долгорочен кредитен 8 Мишкин Фредерик С: Економија на пари, банкарство и финансиски пазари Скопје, Магор, 2010, стр Проф. д-р Витанова Гордана: Финансиски пазари и институции, Економски факултет Прилеп, Битола, 2003год, стр

17 ризик. Краткорочниот ризик произлегува од спроведувањето краткорочна кредитна политика, а тој се јавува како резултат на: лошата проценка на краткорочната способност на банката; отсуството на отплата на кредитот од страна на кредитобарателот; ризик што произлегува од кредитнта политика која што ја води банката, а е резултат на желбите и интересите на банката да се стекне со поголема добивка. Долгорочниот ризик се јавува како резултат на можноста за појава на девијантни состојби кај банката, но и кај барателот на кредитот. За банката многу важна е проценката 10 на кредитните барања од кредитобарателот, па за тоа таа користи некои од следниве различни пристапи: традиционален пристап, при што најголемо внимание му се посветува на понуденото обезбедување од страна на корисникот на капиталот, а помалку на способноста за отплатата на кредитот; статистички пристап на проценка на финансиската состојба што се состои во анализа на коефициентите кога пазарниот интерес е насочен кон ликвидноста на ентитетот. При оценката на способноста да се врати кредитот се тргнува од анализа на финансиските податоци од билансот на состојба, а сосема малку или воопшто не се користат податоците од билансот на успех. Ликвидноста на кредитобарателот се оценува според нето обртниот капитал, измерен како разлика меѓу тековната актива и тековните обврски на ентитетот. За ваквата оценка се пресметуваат повеќе коефициенти, а како такви се: коефициентот на ликвидност, коефициентот на рентабилност, коефициентот на финансирање, коефициентот на профитабилност, како и коефициентот на сопственост; современиот или тн. динамичен пристап користи анализа на тековите на ликвидност во комбинација со квалитативната и квантитативната анализа на ентитетот заради утврдување на неговата финансиска позиција во стопанската дејност. Cash анализата има цел да утврди колку средства се прибрани и како тие 10 Daniel Msellati Approaches to credit evaluation презентирано на курсот на фондацијата Griorijano dell amore, Милано, април, 1994, 17

18 се употребени за да се добие информација за успешноста на ентитетот во тековниот, но и во идниот период; системот на бодирање на кредитите се состои во проценување на статистичката веројатност дали кредитот ќе биде отплатен. Имено, за различни карактеристики на барателот му се доделуваат одделни бодови, а кредит ќе му се одобри на оној барател кој има повисок или еднаков број од однапред утврдениот збир на бодови. Електронско плаќање. Развојот и имплементацијата на компјутерската технологија во банките и добрата конекција му овозможува на клиентот (со неговото логирање,) да го изврши плаќањето сам по електронски пат. Но, системот на електронско плаќање на корисникот му овозможува тој да биде поштеден од логирање, што значи наместо тој да се логира и да се изврши плаќањето, тоа го прават редовните сметки. 11 Халкбанк АД - Скопје на своите клиенти странки, преку електронското банкарство, им нуди: архива на изводи од отворањето на денарската трансакциска сметка; преглед на дневни трансакции; преглед на реализирани налози и нивно групирање според различни критериуми, заради правење анализи во зависност од потребите на странките; внос, потпишување и процесирање на сите видови безготовински налози; креирање шаблони за плаќање. Халкбанк своето електронско банкарство го има развиено до степен што на своите корисници им овозможува да имаат увид во состојбата, увид во плаќањата, како и привилегија во креирањето налози, без можност за нивно потпишување. Другата можност што ја нуди електронското банкарство на Халкбанк е делегирање на привилегиите за колективно потпишување на налозите или, пак, приливегии за ограничено потпишување до определени износи. Во октомври 2009 год. услугата на банкарството беше збогатена со функционалност за корисниците (физичките и правните лица) на кредитни картички,при што тие имаат: 11 Сметките што пристигнуваат во редовни временски интервали, како што се сметките за електрична енергија,вода, телефон и слично. 18

19 увид во состојбата (расположливо салдо) на кредитната картичка; преглед на прометот на картичката, т.е. сите конечно реализирани трансакции во периодот определен од корисникот; преглед на месечните извештаи (фактури за кредитни картички) и можност за нивно печатење. Во 2010 година Халкбанк ја воведува и другата функционалност што овозможува: следење на состојбата на девизната трансакциска сметка од страна на правните лица; увид во девизната сметка; преглед на налозите; печатење на налозите; креирање, потпишување и процесирање на налозите. Континуираниот процесот на развој на е-банкарството на Халкбанк АД- Скопје е проширен за следниве дополнителни функционалности: увид во кредитите за физички и правни лица; увид во депозитите за физички лица; увид во девизните сметки за физички лица. Значаен вид е-банкарска услуга е онаа што се обезбедува преку банкоматите. Преку банкоматот клиентите можат да вадат парични средства, да префрлуваат средства од една на друга сметка, како и да го проверуваат салдото на сметката. Предноста на банкоматот во однос на човечкиот фактор е во тоа што не се наплаќа за прекувремената работа, никогаш не спие и е достапен 24 часа на ден. Банкоматите за извршените трансакции повлекуваат ниски трошоци, па поради тоа тие се поставуваат надвор од филијалата на банката. Со достапноста на банкоматите надвор од филијалите се овозможува и подигање странска валута (лесно и едноставно) исто како и подигањето на парични средства од сметка во банка. Халкбанк нуди три типа картички, и тоа: дебитни, кредитни и картички со претплата. Дебитната картичк. Ваквата картичка на имателот му овозможува тој да користи средства, односно да плаќа со нив само доколку има доволно средства на сметката од којашто можат да се повлекуваат. Но, доколку сопственикот нема доволно средства на располагање, тогаш преку оваа картичка тој има можност да користи пари до дозволеното 19

20 пречекорување за коешто има склучено договор. Всушност, тој може да биде во минус што на некој начин, значи дека тој користи кредит од банката. За ваквата состојба сопственикот е информиран од месечната картичка преку којашто може да ја следи состојбата на средствата, односно приливите и одливите на сметката. Кредитни картички. Тоа се картички што поседуваат чисто кредитни карактеристики, бидејќи не се поврзани со тековната сметка на сопственикот, туку со нивната употреба тие автоматски користат кредит од банката. Со кредитните картички сопственикот има отворена кредитна линија што постојано се продолжува, а тоа значи дека, доколку долгот сопственикот го исплати (целосно или делумно), кредитот повторно се обновува. Но, доколку корисникот на кредитната картичка не го исплати долгот во определениот рок, постои можност да го подмири во дополнителен период од 10 до 15 дена, при што во тој временски период може да се врати целосниот износ на долгот или само определен процент од кредитот. Овде е неопходно да се потенцира дека камата се плаќа само на искористениот кредит. При работењето со картичките можат да се сретнат различни брендови, но сите тие имаат иста функција. Кај Халкбанк брендовите на картички се: VISA и MASTERCARD 12. Видови Visa картички се: дебитни картички Visa Electron; кредитни картички Visa Classic Credit; и кредитни картички Visa Gold. Дебитната картичка Visa Electron претставува меѓународна чип дебитна картичка што можат да ја користат физички лица, а е поврзана со трансакциската сметка на лицето, така што се овозможува користење на средствата на продажните места ширум светот и преку банкоматите. Исто така, со оваа картичка, покрај што можат да се користат расположливите средства можат да се користат и средства што се дозволени во минус. Предностите од користењето на Visa Electron се: едноставноста и флексибилноста во плаќањата и подигањата од банкомат; брзата достапност до средствата; сигурноста во извршувањето на транскацијата; и 12 Англиски назив : ATM card, т.е Automated Teller Machine card (забрана на превод) 20

21 контролата и прегледноста на трошоците. Рокот на важење на оваа картичка е првичното давање и реиздавање, по истекот на 3 години, а во однос на каматата што се плаќа, пак, таа е реглулирана согласно со тарифата на банката за сметки по видување. Трошоците што се поврзани со Visa Electron се: подигање готовина од други банкомати во износ од 2 %, изнесува мин 120 денари; реиздавање ПИН коверт е 100 денари; замена на картичка (изгубена, оштетена, украдена) е 300 денари; надомест за итна изработка на картичка е 600 денари; надомест за неоснована рекламација е 600 денари; блокирање на картичка, без надомест; деблокирање на картичка изнесува 60 денари. Кредитната картичка Visa Classic Credit е меѓународна револвинг кредитна картичка што има чип којшто служи за плаќање на сите продажни места наменети за тоа, подигање готовина од банкомати и плаќања преку интернет. Револвинг кредитот е кредит што е одобрен и автоматски е обновлив, а банката го одобрува на лицето кое поднело барање за издавање ваква картичка. Оваа картичка функционира на таков начин што кредитниот лимит (којшто е одобрен) се намалува со користењето определен износ, а по уплатата на искористениот износ тој кредит се обновува и е расположлив за користење. Лимитот што може да се користи преку оваа картичка може да изнесува до денари или може да биде поголем, но само ако се донесе таква одлука од управниот одбор. Ваква картичка може да се даде на лице кое е во редовен работен однос на задоволително ниво. По првичното издавање оваа картичка може да се реиздаде по 3 години повторно. За да се одобри ваква картичка е потребно да се има соодветно обезбедување, односно меница од 100 денари, административна забрана на платата на барателот, како и други обезбедувања, прифатливи за банката. Каматата што се плаќа за оваа картичка може да биде различна, и тоа со: депозит 3.00%; плата во ХАЛКБАНК %; плата во други банки 11.50%; посебна одлука донесена од членовите на управниот одбор од %; 21

22 Предностите од користењето на Visa Classic Credit се следниве: кога долгот се подмирува постои можност тој да биде подмирен во целост или минимално, така што доколу се подмири вкупниот долг, тогаш тој може да биде бескаматоносен до 40 дена или, пак, да се подмири минимален долг од 5% плус камати и надоместоци; едноставно и флексибилно плаќање, како и подигање готовина од банкомат; брза достапност до средствата; сигурност во извршувањето на трансакцијата; контрола и прегледност на трошоците, преку издавање месечен извештај; издавање дополнителна картичка, покрај основата, што може да биде поврзана со сметката на основната картичка. Трошоците, пак за Visa Classic Credit се: во првата година Visa Classic Credit и Master Card Credit се без надомест за членарина, а за вторта година членарината изнесува денари за двете години; за првата година Visa Classic Credit и Master Card Credit на дополнителниот корисник се без надомест за членарина, а за втората надоместот за членарина изнесува 600 денари; подигање готовина преку банкоматите во износ од 2% минимум, а од банкоматите на Халкбанк мин. 100 денари; подигањето готовина од банкоматите на другите банки во износ од 2,5 % мин. изнесува 150 денари; подигањето готовина од шалтерите на Халкбанк во износ од 1,5% мин. изнесува 60 денари; реиздавањето пин коверт изнесува 100 денари; замената на уништена, украдена или оштетена картичка изнесува 300 денари; надоместокот за итна изработка на нова картичка изнесува 600 денари; надоместокот за неоснована рекламација на картичката изнесува 600 денари; блокирањето на картичката е без надоместок; деблокирањето на картичката изнесува 60 денари. 22

23 Кредитната картичка Visa Gold се разликува од Visa Classic Credit според износот на лимитот. Обезбедувањата треба да содржат: бланко потпишана меница со менична изјава од барателот на картичката, администартивна забрана на платата и одделни други обезбедувања, прифатливи за банката. Трошоците што се поврзани со Visa Gold се: годишната членарина на основната картичка е денари, а годишната членарина на дополнителна картичка е 900 денари. Постојат повеќе видови MASTERCARD, и тоа: дебитни картички Maestro; кредитни картички Master Card Standard; и мaster Card Pay Pass. Оваа кредитна картичка е наменета за физички лица и е поврзана со трансакциската сметка, така што овозможува користење на средствата на продажните места и банкоматите ширум земјата, т.е онаму каде што е истакнато логото на Maestro, како и за плаќање преку интернет. Дебитната картичката му овозможува на корисникот да ги потроши средствата што се расположливи на трансакциската сметка, заедно со одобрениот минус на сметката. Предностите и трошоците се исти како и оние кај дебитната картичка Visa Electron. И останатите два вида картички се слични со Visa Classic Credit. 2. КРЕДИТИТЕ КАКО БАНКАРСКИ ПРОИЗВОДИ Кредитите што Халкбанк им ги нуди на своите клиенти, како еден од производите во состав на кредитните активности всушност, претставуваат еден вид долг, кој како и сите должнички инструменти, повлекува редистрибуција на финансиските средства. Со одобрувањето кредит се воспоставува определен однос меѓу Халкбанк и кредитобарателот (физичко или правно лице) за износот на средствата што е одобрен, а овој однос трае се до моментот кога кредитобарателот ќе ги врати средствата, заедно со каматата. Вообичаено е кредитобарателот да се обрати до онаа банка за кредит каде што 23

24 поседува тековна сметка 13. Основни карактеристики на секој кредит се: условите што се поврзани со одобрувањето, височината на каматата и рокот на враќање. За Халкбанк многу е значајно квалитетното проценување на финансиската способност на кредитобарателот, односно неговата способност навреме да го врати одобрениот кредит. 2.1 Карактеристики и функции на кредитот Кредитот, всушност, овозможува воспоставување однос меѓу две физички или правни лица од кои едното лице е должник, а другото е доверител. Имено, кај кредитот постои кредитен однос меѓу кредиторот или доверителот, т.е корисникот на кредитот или должникот. Кај овој кредитен однос доверителот му позајмува на должникот пари под определени услови, на определено време, но и плаќање надоместок за користењето, како и обврска за враќање. Многу е битно да се потенцира и начелото на повратност, односно обврската на должникот кредитот да го врати навреме и во целосен износ. Од микро аспект и од аспект на одделни економски субјекти, кредитот има две функции: 14 првата функција се однесува на тоа дека со помош на кредитите деловните субјекти (особено оние коишто се од сезонски карактер,) своите износи на ангажираните средства може да ги приспособат кон реалните потреби во производството или, пак, во одделни дејности тие се ослободуваат од обврската да чуваат поголеми износи од потребните во определен момент; втората функција се состои во тоа што со кредитот се овозможува континуитет во производството или вршењето други дејности/услуги, особено кога е потребно ангажирање туѓи средства. Тоа, конкретно, би можело да се објасни со пример за определен производствен субјект и да се види колку е значајна оваа функција 15 на кредитите. Имено, деловниот субјект за неговото производство располага само со сопствени средства и нив ги вложи за да изврши определено производство, тогаш тој би останал без средства, па за да го реализира другото производство тој ќе треба да чека претходното да го продаде за средствата да се вратат во парична форма и потоа да го направи вториот 13 Тековната сметка ги претставува тековните трансакции меѓу резиденти и нерезиденти на кои за цел не им е трансфер на капитал. Составот на тековната сметка е од 4 дела: стоки, услуги, доход и тековни трансфери. 14 Трпески д-р Љубе: Пари и банкарство, Економски факултет, Скопје, 2003, стр Д-р Вјекослав Мајхснер, Кредит, Култура Скопје, 1960, стр

25 циклус на производство. Но, со тоа не само што се пропушта можноста за зголемување на производството, туку се губи и континуитетот на производството. Овде, како алтернатива, може да се искористи штедењето, што претставува сегашно одложено трошење за подобра иднина, но тоа на ниво на национална економија предизвикува тезауризација 16, односно ја нарушува пазарната рамнотежа. За да не дојде до сето тоа, битно е заштедените средства да се искористат плодно, односно тие средства да се претворат во акумулација, така што ќе се вложат во банки, и тоа делумно заради нивната сигурност, делумно и заради каматата, а со тоа кредитната способност на банката ќе се зголеми. Тие пари банката нема да ги задржи, туку (во вид на кредит) ќе им ги одобри на субјектите што сакат да го прошират производството за да не дојде до нарушување на пазарната рамнотежа, односно повлекување на куповната сила од пазарот. 2.2 Видови кредити Халкбанк на своите клиенти-физички лица им одобрува различни видови кредити меѓу кои најзастапени се потрошувачкиот, станбениот, хипотекарскиот и најновиот- Еко кредит, што е промотивен и со определено време на траење, односно ваквиот кредит може да се бара и одобрува до година. Потрошувачкиот кредит е таков кредит што се користи за зголемување на потрошувачката. 17 Хипотекарскиот кредит влегува во групата реални кредити затоа што тој не се одобрува врз основа на личната кредитна способност на барателот на кредитот, туку врз основа на недвижниот имот што се задолжува (земја, зграда, и слично) или таканеречен хипотека. Вообичаено, кредитот треба да се одобрува во височина од 50%-60% од вредноста на хипотеката. Тоа, всушност, значи дека за време на користењето на кредитот, (а тоа вообичаено е од 10 до 30 години,) сопственикот на хипотеката не смее да презема никакви дејствија со коишто би се намалила вредноста на имотот. Постои можност имотот да биде оштетен од некои елементарни непогоди (пожар, поплава и сл.), а во тој случај сопственикот да не биде во можност да го врати кредитот, па затоа банката за да не ризикува од сопственикот бара имотот да го осигура, а полисата да ја винкулира (пренесување на правото на сопственост) во корист на банката. 18 Најбаран 16 Повлекување на куповната сила од пазарот и не усогласување на стоковните со паричните фондови. 17 Проф Д-р Љупчо Трпчески Пари и банкарство Economy Press, Скопје, Проф. Д-р Глигор Бишев Банкарство и банкарско работење, Скентпоинт, Скопје,

26 кредит што Халкбанк го нуди на клиентите е потрошувачкиот кредит, пред се за клиентите со плата во Халкбанк. Имено, ако платата на клиентот минува преку Халкбанк таа е гаранција за обезбедување кога треба при одобрувањето на кредитот да се стави административна забрана на платата. Всушност, кога се одобрува кредит до МКД не се потребни жиранити, а над МКД е потребен 1 жирант. Пред да се одобри кредитот потребно е да се оцени кредитната способност на клиентот, односно кога странката бара кредит до МКД неговата кредитна способност треба да биде ½ од месечните примања, и тоа ако платата изнесува повеќе од МКД. Но, ако странката побара износ поголем од МКД, тогаш кредитната способност треба да биде 1/3 од месечните примања, и тоа со плата до МКД. Оттука, ако овие барања клиентот утврди дека може да ги исполни, тогаш тој може да се обрати до една од експозитурите на Халкбанк и да ја започне процедурата за барање кредит. Друг вид кредит што банката може да го одобри на физичките лица е потрошувачкиот кредит со девизна клаузула за клиенти со плата во Халкбанк. За одобрување до ЕУР не е потребен жирант, а кредитната способност на должникот треба да биде до ½ од месечните примања, со плата над МКД. Но, за одобрување кредит за сума повисока од ЕУР е потребно за обезбедување на кредитот да има еден жирант, а кредитната способност на должникот треба да биде 1/3 од месечните примања, со плата до МКД. Халкбанк одобрува и хипотекарски кредити. За да се одобри ваков кредит е потребно да биде дадена под залог хипотека, така што односот на хипотеката спрема кредитот треба да биде 1:1,5, а кредитната способност пак треба да биде ½ од месечните примања. Доколку клиентите имаат веќе земено кредит од некоја друга банка, па повторно сакаат да добијат нов, кредитод Халкбанк, тогаш банката може да им понуди хипотекарен кредит за рефинансирање на обврските во другите банки. Но, за таа цел банката треба да ја дознае оваа информација од клиентите или од податоците што се достапни за нивната кредитна задолженост, што ги презентира главно Кредитниот регистар на НБРМ. На тој начин остатокот од кредитот во другата банка ќе биде затворен. За клиентот да се определи на ваква постапка нормално е Халкбанк да нуди пониска 26