УПРАВУВАЊЕ СО ПОРТФОЛИОТО HA БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ -МАГИСТЕРСКИ ТРУД-

Size: px
Start display at page:

Download "УПРАВУВАЊЕ СО ПОРТФОЛИОТО HA БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ -МАГИСТЕРСКИ ТРУД-"

Transcription

1 РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп УПРАВУВАЊЕ СО ПОРТФОЛИОТО HA БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ -МАГИСТЕРСКИ ТРУД- Кандидат: Ментор: Емилија Чучуроска, досие бр., 80/07 Д-р Драгица Оџаклиеска, доцент Прилеп април, 2013

2 Содржина: Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето... 3 ПРВ ДЕЛ: УЛОГАТА НА БАНКИТЕ ВО ФИНАНСИСКИОТ СИСТЕМ 1. Современи концепции за развојот на банкарските нституции Регулација и организација на банкарските институции...20 ВТОР ДЕЛ: ПОЛИТИКИ НА ВЛОЖУВАЊА КАЈ БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ 1. Улогата на банкарските институции на пазарот на капитал Анализа на структурата на портфолиото на банкарските институции ТРЕТ ДЕЛ: СТРАТЕГИИ ЗА ИНВЕСТИРАЊЕ ВО ХАРТИИ ОД ВРЕДНОСТ 1. Утврдување на приносите и ризиците при инвестирањето Пасивни стратегии за инвестирање Активни стратегии за инвестирање Оптимизација на структурата на портфолиото на банкарските институции ЧЕТВРТ ДЕЛ: МЕРКИ ЗА ОПТИМИЗАЦИЈА НА СТРУКТУРАТА НА ПОРТФОЛИОТО НА БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 1. Осврт врз банкарскиот систем во Република Македонија Анализа на структурата на портфолиото на банкарските институции во Република Македонија Предлози и можности за примена на стратегиите за инвестирање Мерки за оптимизација на структурата на портфолиото на банкарските институции во Република Македонија Заклучни согледувања Библиографија

3 ВОВЕДНИ НАПОМЕНИ, ЦЕЛИ И МЕТОДОЛОГИЈА НА ИСТРАЖУВАЊЕТО Банкарските институции заземаат значајно место во рамките на финансискиот систем на секоја национална економија. Нивната солвентност и ликвидност е од круцијално значење за одржувањето на стабилноста на финансискиот сектор, но и на целата економија воопшто. Во последниве неколку децении банките се изложени на интензивна конкуренција од страна на небанкарските финансиски институции. Притоа, под влијание на различни фактори се настанати огромни промени во финансискиот сектор. Имено, банките веќе го изгубија изгледот на традиционални депозитнокредитни институции и сé повеќе наликуваат на повеќеуслужни финансиски институции. Тие се присутни на пазарот на капитал, каде што работат како посредници во издавањето хартии од вредност, интензивно тргуваат не само на овој, туку и на останатите финансиски пазари, активни се и во пензиските фондови и осигурувањето, тргуваат со недвижности, обезбедуваат финансиски советодавни услуги итн. На ваков начин современото банкарство е многу сложено и динамично, а тоа важи и за целокупното окружување во коешто работат банките. Управувањето со портфолиото претставува исклучително значајна активност за банкарските институции којашто ја наметнува потребата од определување соодветни политики и стратегии за инвестирање во хартии од вредност. Крајната цел на инвестициското портфолио претставува максимизација на приносот при определено ниво на ризик, односно минимизација на ризикот при определено ниво на принос. Затоа, менаџментот на банкарските институции одлуките, поврзани со портфолиото на хартиите од вредност, ги донесува врз основа на квантификација на ризикот и приносот. Приносот и ризикот треба да се анализираат за секоја хартија од вредност одделно или за вкупното портфолио. Обемот и динамиката на инвестициските активности, во голема мера, зависи од големината на банката. Имено, во помалите банки инвестициската функција има споредно значење, но затоа, пак во поголемите банкарски институции се применуваат многубројни стратегии за инвестирање, и тоа за да се постигне оптимален сооднос меѓу приносот и ризикот. За малите банки е карактеристична примената на пасивните стратегии за инвестирање, како што се, на пример, стратегијата на скалеста рочност и стратегијата на разделена рочност, додека големите банки имаат поагресивен пристап, 3

4 преку користењето на стратегијата на кривата на приносите и стратегијата на замена на хартиите од вредност. Главна особина на пасивните стратегии за инвестирање е чувањето на хартиите во составот на портфолиото сé до нивните рокови на втасување. Спротивно на нив, активните стратегии подразбираат тргување на финансискот пазар за да се максимизира приносот од инвестициското портфолио, во зависност од очекувањата за економскиот циклус и движењето на каматните стапки. Имајќи ги предвид претходните укажувања за улогата и значењето на управувањето со портфолиото во банкарските институции, предмет на истражување во овој магистерски труд се: факторите што влијаеле врз развојот на современите банкарски институции; реглуативата и организациската поставеност на банките; улогата на банкарските институции на пазарот на капитал; политиките на вложувања кај банкарските институции; анализа на ризиците и приносите, поврзани со инвестирањето во определена хартија од вредност; предностите и недостатоците на активните и пасивните стратегии за инвестирање во хартии од вредност; анализа на структурата на портфолиото на банкарските институции во Р.Македонија; предлози и можности за примена на стратегиите за инвестирање кај банките во РМ; мерки за оптимизација на структурата на портфолиото на банките во РМ. При опсервацијата на овие проблеми треба да се има предвид нивната мултидимензионалност, комплексност и меѓузависност со другите услови и фактори што дејствуваат врз нив. Со оглед на тоа што предмет на проучување се стратегиите и методите за оптимизација на структурата на портфолиото на хартии од вредност кај банките, 4

5 примената на методот на анализа се наметна како неопходност при истражувањето. Портфолио анализата го согледува ризикот и приносот на одделни хартии од вредност во коишто треба да се инвестира и можноста да се врши нивна комбинација за да се конституира оптимална портфолио структура во билансите на банките. Од друга страна, пак, систематскиот приод во обработката на темата укажа на потребата од примена на синтезата, како метод којшто појавите ги проучува низ дијалектичкото единство на разновидните меѓусебно поврзани структури и односи што чинат единствена целина. Примената на дедуктивниот метод при истражувањето беше неизбежна, бидејќи со овој метод се откриваат составните компененти на појавата, се утврдуваат квантитативните односи меѓу нив и се согледува нивното дејство врз целината. Имено, тој најнапред овозможува да се укаже на најважното при испитувањето, па дури потоа да се даде разјаснување на деталите. Томку затоа, најнапред, е даден општ осврт на истражуваната проблематика што понатаму претставува појдовна основа за проучување на суштината на предметот на истражување. Затоа, при проучувањето на определени сегменти од овој магистерски труд се врши квалитативна анализа, преку користење на компаративниот метод. Исто така, во истражувањето е користен и методот на апстракција што овозможи издвојување и одделна анализа на поголем дел од составните делови, што ја сочинуваат испитуваната појава. Обемноста и комплексноста на проучуваната проблематика, предметот и целите на истражувањето, како и методолошкиот приод имаа пресудна улога во определувањето на композицијата на овој магистерски труд. Покрај воведот и заклучните согледувања, трудот е поделен на четири дела. Во првиот дел, под наслов Улогата на банките во финансискиот систем, се прави теоретски осврт на современите тенденции во банкарскиот менаџмент. Имено, најнапред се разгледани одделните фактори коишто влијаат во насока на модификација на традиционалното банкарско работење, како што се: дерегулацијата, консолидацијата, конуренцијата, глобализацијата, развојот на информациската технологија итн. Потоа се елаборирани основните начела во регулативата и организациската поставеност на банките. Државните регулаторни органи, преку конституирањето низа закони, прописи и правила, настојуваат да обезбедат дисциплина во целокупниот економски и монетарен систем во којшто банките нема да 5

6 бидат спречени во реализацијата на нивните ризични активности. Затоа, за да може да се постигне успех во реализацијата на старите и новите банкарски производи е неопходна добра организациска поставеност и солидна структура. Во вториот дел од магистерскиот труд предмет на истражување се политиките за вложување, што ги користат банкарските институции. Имено, станува збор за активната улога на банките на финансиските пазари, со посебен акцент на пазарот на капитал, потоа нивното учество во пласманите и тргувањето со хартии од вредност, како и нивната функција - поддржувачи на пазарот. Целокупното потфолио на банката може да се групира во неколку глобални групи на пласмани, и тоа: готовина и средства кај централната банка, краткорочни финансиски инструменти, хартии од вредност, финансиски средства со коишто се тргува, кредити, недвижности, goodwill и останати пласмани. Натаму, во овој дел, предмет на разгледување се и оделните хартии од вредност коишто, најчесто, се застапени во инвестициското портфолио на банкарските институции. Целта на овој магистерски труд е да се проучат стратегиите за инвестирање во хартии од вредност, заради ефикасно управување со портфолиото на банките. Затоа, во третиот дел е објаснета квантификацијата на ризиците и приносите во функција на оптимизирање на структурата на портфолиото на банките. Банките, како профитни институции, преку креирањето на инвестициското портфолио настојуваат да го максимизираат приносот што го носат хартиите при определено прифатливо ниво на ризик. Во овој контекст, секогаш е отворена дилемата: дали да се инвестира во хартии од вредност што носат повисоко ниво на ризик, а со тоа и повисоки приноси или да се купат хартии што се нископрофитабилни и со помал ризик. Имајќи го предвид фактот дека банките водат конзерватива политика кон ризикот, во најголем број случаи, тие инвестираат во нискоризични хартии од вредност што носат пониски приходи. Централен дел во истражувањето претставува четвртиот дел, под наслов, Мерки за оптимизација на структурата на портфолиото на банкарските институции во Република Македонија. Овде е направена детална анализа на структурата на портфолиото на македонскиот банкарски систем. Врз основа на досегашното искуство од работењето на банкарскиот сектор, всушност, може да се забележи дека, во услови на транзиција и недоволно развиен пазар на капитал, поголем процент од расположливиот финансиски потенцијал банките го вложуваат во хартии од вредност, 6

7 чиишто издавачи се државата или НБРМ, пред сé, затоа што овие пласмани релативно се посигурни во однос на сите останати. Во овој дел од трудот посебен акцент е ставен врз примената на стратегиите за инвестирање и се предложени определени мерки за оптимизација на структурата на портфолиото на банкарските институции во Република Македонија. 7

8 ПРВ ДЕЛ: УЛОГАТА НА БАНКИТЕ ВО ФИНАНСИСКИОТ СИСТЕМ 1. Современи концепции за развојот на банкарските институции Финансискиот систем е од курцијално значење за ефикасното функционирање на секоја пазарна економија. Централното место во рамките на финансискиот систем им припаѓа на банкарските институции. Во Република Македонија банкарската индустрија располага со 90% од вкупниот финансиски потенцијал. Во последниве две децении сме сведоци на интензивно зголемување на конкуренцијата меѓу банките и другите небанкарски финансиски институции. Причината за тоа може да се побара во фактот што банките сè повеќе навлегуваат во делокругот на активностите што ги извршуваат небанкарските институции, и обратно. Но, и покрај тоа, приматот во рамките на секој финансиски систем им припаѓа на банките. Стабилноста и ликвидноста на банките се од пресудно значење за одржување стабилност на финансискиот сектор во секоја национална економија. Во современите пазарни економии е карактеристична многу динамичната финансиска структура. Под влијание на реалниот економски раст, како и институционалните и технолошките промени се случуваат значајни промени и во позициите на различните типови финансиски институции. Во последниве пет децении институционалните инвеститори бележат најголем раст што, од своја страна, предизвикало и соодветни промени во нивната структура. Ова, пак, довело до намалување на релативните позиции на банкарските институции. Во развиените финансиски структури постојат неколку основни типови финансиски институции, и тоа: 1 класични, традиционални (банки, штедилници и кредитни задруги); институционални инвеститори (осигурителни компании, пензиски фондови, финансиски компании); колективни инвеститори (инвестициски компании, заемни фондови); брокерско-дилерски институции. Сите тие ќе бидат, накратко, анализирани натаму во текстот. 1 Д-р Витанова Г., Финансиски пазари и институции, Економски факултет, Прилеп, 2003, стр

9 Банките се депозитно кредитни институции што вршат мобилизација на паричните средства од деловните субјекти и населението, а потоа ги пласираат во вид на кредити. Меѓутоа, тие постепено ја менуваат композицијата на својата актива (пласмани на мобилизираниот капитал) и пасива (извори на средства), пред сè, под влијание на економскиот развој и интензивната финансиска интермедијација. Главно, овие промени се случуваат во две насоки, и тоа сè позабележителен е трендот на опаѓање на учеството на трансакциските и орочени депозити и зголемувањето на т.н недепозитни извори на страната на пасивата, додека на страната на активата, покрај основниот банкарски производ-кредитот, банките имаат поширок спектар на финансиски инструменти во составот на своето портфолио. Банките се најзначајните учесници во финансискиот систем, односно тие заземаат централно место во композицијата на економскиот систем во целина. Институционални инвеститори. Oвој тип финансиски институции, во голема мера, се разликуваат од кредитните институции, пред сè, поради тоа што средствата се обезбедуваат во недепозитни облици и тие се пласираат на пазарот на капитал во најразлични видови хартии од вредност. На ваков начин, пак, тие ја формираат планираната портфолио структура, инвестирајќи во акции, обврзници издадени од државата или добро котирачките компании. Особено карактеристично за нив е тоа што тие не подлежат на монетарно регулирање, не ја изршуваат функцијата на плаќање и преземаат ризици што не се резултат на нормални економски активности. Во рамките на институционалните инвеститори спаѓаат: пензиските фондови, осигурителните компании, финансиските компании итн. Пензиски фондови. Овие институции се подложни на државна контрола, имајќи го предвид фактот дека се обврзани да го обезбедат пензискиот доход. Нивната основна функција е да ги обезбедат примањата на населението во периодот по завршувањето на нивниот работен однос. Најчести извори на приходи на пензиските фондови се: приливите од тековните доходи коишто ги добиваат врз месечна основа, односно врз основа на придонеси за пензиско осигурување, како и реализираните приноси од пласманите на финансиските пазари. Осигурителните компании средствата ги мобилизираат во форма на различни видови полиси за осигурување на компаниите и населението. Овие средства ги инвестираат во различни хартии од вредност, во зависност од типот на осигурувањето, а најчесто тоа 9

10 се долгорочните хартии од вредност. Осигурителните компании потребното ниво на ликвидност го обезбедуваат преку определени износи трансакциски депозити, како и краткорочни хартии од вредност коишто лесно можат да се конвертираат во готовина на секундарните пазари на пари. Основното обележје на осигурителните друштва е тоа што тие, најчесто, настапуваат во својство на инвеститори, а многу ретко како корисници на капитал. Инвестициските фондови се небанкарски институции што имаат можност да обезбедуваат финансиски средства од помали индивидуални инвеститори на коишто за возврат им емитуваат акции или потврди за учество во финансиската актива на фондот. Така собраните средства тие ги инвстираат на финансискиот пазар во хартии од вредност, создавајќи диверзифицирано инвестициско портфолио. Нивните основни карактеристики се: инвестирање, реинвестирање, посредување или трговија со хартии од вредност, пласмани во портфолио хартии од вредност, менаџмент раководство. 2 Брокерско-дилерските институции се специјализирани посредници чијашто основна задача е трговијата со хартии од вредност. Тие, во суштина, најмногу се занимаваат со шпекулативни работи со долгорочните хартии од вредност. Значи, овие институционални инвеститори заработуваат, така што најпрвин купуваат хартии од вредност по определен курс (т.н. курс на преземање), а подоцна нив ги продаваат по повисок курс. Во тоа се состои суштината на шпекулативните работи. Оттука, слободно може да се каже дека брокерско-дилерските институции, всушност, се директна релација меѓу имателите на долгорочни хартии од вредност и инвеститорите. Тука се вбројуваат: брокерите, дилерите, маклерите или, со заедничко име мешетарите. Во минатото, кога бил застапен традиционалниот модел на пазарна економија, банкарските институции ја имале главната улога во трансферот на капитал. Имено, слободно може да се констатира дека до половината на седумдесеттите години на минатиот век банките биле основните носители на финансиското посредување меѓу штедачите и инвеститорите. Но, подоцна, со имплементацијата на еден нов модел на пазарна економија, започнал процесот на постепено истиснување на улогата на банките од сите оние функции и активности што дотогаш биле карактеристични само за нив. За ова тврдење карактеристичен е примерот за користење на можностите со директна емисија на долгорочни обврзници, како и караткорочни хартии од вредност од страна 2 Д-р Витанова, Финансиски пазари и институции, Економски факултет, Прилеп, 2003, стр

11 на големите компании. На еден ваков начин постепено започнал да се намалува интензитетот на посредничката функција на банкарските институции (интермедијацијата). Ова особено важи за работата на банките со нивните корпорациски клиенти и кредитите што им ги одобруваат. Како резултат на вишокот финансиски средства, банките започнале со поинтензивно кредитирање на малите, средни фирми, како и на граѓаните, како физички лица. Ваквите промени во функциите на банкарските институции имплицирале низа промени во нивните организациски структури, пред сè, на широките мрежи експозитури и филијали. Овде особено е битно да се напомене брзиот развој на пензиските и инвестициските фондови, коишто започнале да привлекуваат голем дел од заштедите на населението со овие нови финансиски механизми, а со тоа битно се менуваат каналите на движење на капиталот. Ваквите финансиски институции (конкуренти на традиционалните банки) се карактеризираат со помали оперативни трошоци, помала мрежа на експозитурите и филијалите и примена на нови информациски технологии. Како последица на сето тоа, во банките започнале процесите на преструктуирањето за проширување на делокругот на деловните активности и приближување кон финансиските пазари. Имено, банките започнале постепено да гo прошируваат нивниот делокруг на работење, бидејќи депозитно-кредитните активности имале тенденција на намалување. Тие, најпрвин, се инволвирале во сегментот на инвестициското банкарство, односно сè повеќе се вклучувале во работењето со хартиите од вредност. На ваков начин, пак, комерцијалните банки започнале да наликуваат на универзални банки. Оттука се доаѓа до дилемата: како, врз основа на кои показатели, да се следи обемот на работење и целокупните активности на банката? Во периодот кога банките се занимавале само со нивните традиционални активности, големината на активата, како и на депозитите била основен барометар за вреднување на активностите на банкарските институции. Значи, улогата на input и во банкарството ја имаат депозитите и капиталот. Со нивната трансформација и комбинација се добива output от во облик на кредити и инвестиции во хартии од вредност. Но, сè повеќе сме сведоци дека во постојните изменети и многу посовремени услови на работење банкарските институции на голема врата се вклучуваат во досега небанкарските подрачја и со тоа постепено преминуваат во универзални финансиски институции. Во ваков случај, пак, височината на активата и депозитите не може да се искористи како мерка за мерење на вкупните банкарски активности. Затоа, како индикатори за вреднување на обемот на работење на банките можат да послужат следниве: бројот на вработени, височината на доходот што банките 11

12 го остваруваат од билансните и вонбилансните активности и слично. Доколку се тргне од височината на реализираниот доход, тогаш може да се каже дека долгорочно банките имаат тенденција на раст, но нивниот раст е многу побавен и помал во споредба со збирниот раст на институциите од финансискиот сектор. Оттука може да извлече заклучок дека институционалните инвеститори имаат тренд на побрз раст, отколку банкарските институции. За банкарските институции е карактеристично опаѓањето на обемот на депозитно-кредитните активности, порастот на инвестирачката функција, како и воопшто на вонбилансните активности. Силните трансформациски процеси, настанати во финансиската структура, се карактеристични за периодот на осумедесеттите и деведеститте години на минатиот век. Постојат повеќе фактори што влијаеле врз развојот на современото банкарство, но според ова истражување најзначајни се следниве: - дерегулацијата. Банките во минатото биле подложни на една многу ригорозна регулација, преку најразлични законски прописи со коишто се дефинирале нивните активности. Причини за тоа има повеќе, а една од нив е тоа што државните органи сe плашеле за стабилноста на банкарскиот сектор. Имајќи го предвид фактот дека банките се институции што се занимаваат со особено ризични активности, преку законските прописи се настојувало да се спречи нивното претерано навлегување во ризичните пласмани. Значи, одделни типови на финансиски институции имаат овластувања да работат само врз точно дефинирани сегменти на финансиските пазари. Исто така, уште една значајна причина за силната државна регулација е и настојувањето да се заштитат паричните средства на јавноста што им се доверени на чување на банкарските институции. Сето тоа, пак, упатува на заклучокот дека регулацијата е неопходна за обезбедување целокупна стабилност на финансискиот систем, меѓутоа таа треба да се лимитира во оние граници што нема да го лимитираат работењето на банките со нови финансиски инструменти и нивното учество на повеќе сегменти од финансиските пазари. Имено, основниот движечки генератор на промените во финансискиот систем започнува со процесот на силното радикално намалување на државната регулација во однос на банките и другите финансиски институции. Во оној момент кога е започната интензивната дерегулација на финансискиот систем, на институционален план, се случуваат енормни промени. На тој начин биле формирани институционалните услови за деловно и сопственичко преструктуирање на финансиските институции, и тоа во согласност со проценките за нивното оптимално вклопување во целината на 12

13 интегралниот финансиски пазар. Во таа слисла, банките биле ослободени од стегите на законските прописи. Исто така, притоа биле укинати и постојните прописи со кои што биле дефинирани тесниот делокруг на активности на финансиските институции, така што на банките веќе им биле одобрени и голем број небанкарски активности, што претходно им биле забранети, на пример, брокерските услуги и инвестициското банкарство (слика 2). Дерегулацијата имала многу силни импликации врз начинот на функционирање на финансискиот систем и финансиските институции. Исто така, таа довела и до засилување на конкуренцијата меѓу самите банки, но и меѓу банките и другите финансиски институции (слика 1). Банкарството од состојба на ограничена конкуренција сега се наоѓа во состојба на зголемено ривалство. 3 Слика 1 Небанкарски конкуренти на современа банка На слика 1 се прикажани небанкарските конкуренти на одделна современа банка, како што се: пензиските и осигурителните фондови, инвестициските фондови, брокерскодилерските компании, кредитните задруги, финансиските компании, финансиските конгломерати итн. Сите овие конкуренти сè поинтензивно навлегуваат во делокругот на банкарските активности. 3 Jordi Kanals, Universal banking, University Press, Oxford, 1997, str

14 Слика 2 Услуги што ги нуди одделна современа банка На оваа слика е прикажан спектарот активности на современите банкарски институции. Покрај традиционалните депозитно-кредитни активности и платниот промет, од сликата може да се заклучи дека тие сè повеќе се присутни и во делот на осигурувањето, брокерските работи, инвестициската функција и слично; - конкуренцијата. Cилната конкуренција и борбата за опстанок на пазарот во развиените пазарни економии на банките, како императив, им ја наметна профитабилноста. Во банкарскиот сектор и другите финансиски институции се повеќе започнува да се применуваат софистицирани видови на маркетинг што дотогаш биле карактеристични само за индустријата и трговијата. Со помош на електронската пропаганда за креирање имиџ, во комбинација со инструментите на маркетинг миксот, во значителна мера, се влијаело врз привлекувањето средства во банкарските институции и иновирањето дополнителни банкарски активности. Конкуренцијата, како еден од факторите за трансформацијата на традиционалните банки, главно, има два појавни облика и тоа ценовната конкуренција и производната конкуренција. Ценовната конкуренција е изразена во обезбедувањето поволни каматни стапки за комитентите на финансиските институции. Поточно, од една страна, процесот на дерегулација на финансискиот систем, а од друга страна, пак, зголемената кокуренција меѓу банките и другите финансиски институции резултира, пред сè, со опаѓање на 14

15 каматните стапки и каматните маржи. Производната конкуренција е изразена преку конципирањето нови производи и услуги, и тоа исто како и производната дифиренцијација во индустријата и трговијата. Банките и другите финансиски институции, преку новите производи и услуги, настојуваат да ги задоволат пошироките потреби на своите клиенти, да креираат побарувачка за новите дотогаш непознати производи и услуги, да го подобрат квалитетот на своите производи, како и да го зголемат нивото на задоволство кај своите комитенти. Така, на пример, единствена конкуренција на банките во процесите на мобилизација на финансиските средства од населението им биле штедилниците. Меѓутоа, со појавата на инвестициските фондови биле понудени поволни финансиски инструменти, што се карактеризираат со поволни стапки на принос, а тоа, од своја страна, влијаело врз намалувањето на депозитната база на банките. Како резултат на тоа, пак, банките ги воведуваат тн. каматоносни трансакциски депозити, како што се, на пример, договорните налози за повлекување парични средства, депозитните сметки на пазарот на пари и сл. Со воведувањето нови видови банкарски производи и услуги постепено доаѓа и до формирање нови трендови во банкарството и воопшто во целкупната финансиска структура. Некои од новите позначајни финансиски производи се тн. финансиски деривати: фјучерсите, форвардите, опциите, своповите и репортот, преку коишто се реализира пазарното осигурување од ризикот. Со развојот на финансиските деривати се создава и нов сегмент на финансиските пазари или тоа е пазарот на финасиски деривати што станува нивен интегрален дел. Исто така, производната конкуренција подразбира и појава на хибридни хартии од вредност и нови пазари за нив. - глобализацијата. Овој процес е логична последица од процесите на дерегулација и зголемена конкуренција. Поимот глобализација означува поврзување на одделните национални пазари во единствен меѓународен пазар. 4 Основната движечка сила на овој тренд е брзиот развој на информациската и комуникациската технологија, што овозможуваат финансиските услуги да станат достапни на светскиот пазар за многу кратко време и со осетно ниски трошоци. Овој процес е започнат во 60. години на минатиот век, а својот интензивен развој го доживува во почетокот на 90. години на 20. век со примената на дигиталната технологија во оперативното работење. Својот врв тоа го достигнува кон крајот на 20. и почетокот на овој век, и тоа преку примената на 4 Петревски Г., Управување со банките, Економски факултет, Скопје, 2008, стр.31 15

16 мултимедијалните комуникации, односно со овозможувањето спроведување на деловните активности од различни места односно: канцеларија, од дома, од автомобил и тоа во кој било момент и на кое било место. Притоа сите овие трансакции се посигурни, поефтини, стандардизирани, кодирани и без посредник. Покрај наведените предности што ги донесе глобализацијата, како појава во светскиот финансиски систем, исто така постојат и некои недостатоци. Имено, глобализацијата ја зголемува меѓузависноста меѓу земјите. Со оглед на нестабилноста на глобално ниво, оваа зависност носи и определени ризици. 5 Така, на пример, една од заедничките карактеристики на неодамнешните финансиски кризи во светот беше брзото ширење на овие шокови, преку финансиските системи на одделните држави. Кризите, предизвикани од промените во глобалните очекувања, за релативно краток период предизвикуваат значајни промени во цените на акциите и другите видови на имот, и тоа само на националните, туку и на меѓународните пазари. Финансиската меѓузависност не само што со себе носи пренесување на кризата од една во друга држава, туку таа создава и глобална паника. За развиените земји корисностите од глобализацијата се повеќе од очигледни, имајќи го предвид фактот дека нивните финансиски институции ги собираат плодовите од можноста за диверзификација на портфолиото на глобално ниво. Меѓутоа, за земјите во развој тоа значи наметнато прифаќање на дерегулацијата и либерализацијата коишто пак, можат да предизвикаат шпекулативни финансиски текови, а тоа од своја страна би имало негативни импликации врз финансискиот и економскиот систем во целина; - консолидацијата. Со глобализацијата, зголемената конкуренција и воведувањето на новите технологии сè поизразена е тенденцијата за создавање големи глобални банкарски институции. Во последниве неколку децении, банките се изложени на голема конкуренција од повеќе страни, и тоа: од другите банки, небанкарските посредници, пазарот на капитал и од странство. На овој конкурентски притисок банките рагираат на неколку начини, односно: ја прошируваат понудата на услуги преку зголемување на обемот на работење, како и преку географска експанзија, ширење надвор од националните граници. 6 Како логична последица на сето ова се наметнува консолидацијата, односно процесот на окрупнување на банките што се 5 Jovic Z, Parabankarski i nekreditni poslovi, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2008, str Петрески Г, Управување со банките, оп. цит., стр

17 реализира преку фузија (merger) или аквизицја (acquisition) на банките. Фузијата или спојувањето на банките е таков процес на сопственичка интеграција кога две или повеќе банкарски институции, со приближно еднаква големина, се припојуваат во ново правно лице. Од друга страна, аквизицијата е сопственичко преземање на помали банки од страна на поголеми и финансиски посилни банки, при што помалата банка престанува да постои како правно лице. Основните причини што ги имплицираат процесите на консолидација се: постигнување поголем обем на работење, остварување економија на обем, проширување на пристапот до нови финансиски пазари, проширување на асортиманот на финансиските услуги што се нудат, намалување на трошоците, зголемување на пазарната моќ, диверзификација на ризикот, проширување на географската застапеност и сл. Најчесто користен метод за промена на сопственичката структура во банкарскиот сектор е купувањето на мнозинскиот пакет акции на мала банка од страна на поголема банка. Со промените во сопственоста доаѓа и до соодветни промени во менаџментот, во начинот на организација, деловната политика итн. Основното прашање при проектирањето на секој процес на спојување или преземање на банките е: дали со тоа ќе се постигне само зголемување на обемот и диверзификација на работењето или, истовремено, ќе се зголеми и профитабилноста во работењето, изразена преку приносот по акција или преку пазарната вредност на акциите? Тоа значи дека е потребно да се согледаат синергетските ефекти, т.е дали вкупната вредност на новата банкарска институција е поголема од збирот на вредностите на двете банки што влегуваат во интеграција; - информациската технологија. Воведувањето и сè пошироката примена на информациско-комуникациската технологија има значајно влијание врз современото, т.е пазарно ориентираното банкарско работење. Со масовното користење на информациската технологија енормно се зголемени брзината и точноста на финансиските трансакции, а тоа влијае врз создавањето флексибилни финансиски структури и флексибилни финансиски институции. 7 Преку достигувањата на новите информациски технологии сè повеќе се унапредедуваат процесите во работењето: зголемена е ефикасноста, се поедноставува и забрзува практичната работа, сe намалуваат трошоците, а се зголемува продуктивноста на вработените и има значителна 7 Jovic Z, Parabankarski i nekreditni poslovi, op.cit., str

18 заштеда на времето на клиентите. Со помош на современите телекомуникациски и компјутерски системи се овозможува моментално пренесување на информациите и обработка на податоците. На таков начин, всушност се овозможува брза евалуација на кредитната способност на компаниите којашто можат да ја вршат не само банките, туку и другите финансиски институции (пред се институционалните инвеститори и инвестициските банки), како и специјализираните рејтинг агенции. Неодамнешните испитувања и искуството покажуваат дека банките со заостаната информациска технологија и тн. неквалитетни услуги годишно губат 2% од пазарот, за разлика од банките што го следат развојот на информациската технологија, па имаат годишен раст од 6%. Исто така, еден од благодетите на технолошката револуција е и електронското банкарство. Со неговата примена, преку компјутерските и телекомуникациските системи, се врши моментален пренос на податоци и трансфер на пари меѓу банките и клиентите, како и меѓу одделните огранизациски делови на банките и централниот компјутерски систем. Електронското банкарство изврши огромно влијание и врз технологијата на работењето, како и врз огранзациската структура на банкарските институции. Имено, сè повеќе се намалува бројот на потребните експозитури и филијали на банките, бидејќи со електронското банкарство се воспоставува директна врска меѓу комитентот и банката. Доколку се земат предвид високите трошоци на современата информациска технологија, тогаш можат да се разберат процесите на спојување и преземање односно намалување на бројот на банките. Меѓутоа, интернетот е оној што е главен носител на идниот развој на банките. Имено, сè позачестена е појавата на тн. виртуелни банки кои што ги извршуваат сите банкарски работи со клиентите исклучиво преку интернет. Интернет-банките немаат свои филијалии и, на таков начин, споредено со банките што имаат, реализираат конкурентска предност, првенствено со нивото на трошоците. Сè повеќе преовладуваат мислењата дека банките што работат со население (retail banking) во иднина ќе бидат комбинација на банки со мрежа на филијали и виртуелни банки. Овој тип банки ќе функционира преку WAP (Wirelwss Application Protocol) на мобилните телефони. Филијалите, во тој случај, повеќе ќе се користат за советодавни услуги. Брзиот подем и сè поголемата примена на интернетот доведе до раст на конкурентскиот притисок врз сите финансиски институции. Поточно, примената на информациската технологија предизвика и промени во релациите меѓу банките и корисниците на нивните услуги. Оттука, повеќе нема да биде карактеристична поврзаноста на клиентите само за една 18

19 банка. Во иднина сè повеќе ќе се забележува конкуренцијата меѓу банките и другите финансиски институции (осигурителните компании, инвестициските фондови, пензиските фондови), а не само нивната меѓусебна конкуренција во рамките на банкарскиот сектор. 19

20 2. Регулација и организација на банкарските институции Имајќи ги предвид енормно големиот број операции што ги извршуваат банкарските институции, ризиците што ги преземаат и нивното значење за економијата, може да се каже дека работењето на банките е под целосна регулација од страна на државата. Имено, во сите земји банкарските институции се едни од најрегулираните подрачја, односно тие се соочуваат со многу повеќе ограничувања, во споредба со другите трговски друштва. Можеби причината за ваквата поставеност кон нив се наоѓа во фактот што тие се финансиски посредници коишто во делокругот на своето работење постојано преземаат ризици. Од друга страна, пак, доколку се земе предвид фактот дека банките се најзначајните и најголемите финансиски институции, што со најголем процент учествуваат во вкупните средства на финансискиот сектор, сама по себе се наметнува потребата за регулација на нивните ризични активности. Интересот на државата е да обезбеди дисциплина, сигурност и стабилност на целокупниот економски и монетарен систем, од една, како и благосостојба и безбедност на заштедите на граѓаните, од друга страна. Значи, се доаѓа до констатацијата дека државните реулаторни органи во својот домен ги имаат конституирано неопходните правила, прописи, закони, мерки и казни, пред сè, со една единствена цел: да се спречи секоја можност за неразумно однесување на банкарските институции и нивно инволвирање во премногу ризични и економски неоправдани инвестиции и проекти. Но, не треба да се заборави основната функција на банките, а тоа е мобилизацијата на слободните финансиски средства од населението и нивниот пласман во облик на кредити. Секој чин на одобрување кредит за банките, сам по себе, претставува ризична активност, бидејќи секогаш постои можност кредитот да не биде вратен. Основниот проблем што се наметнува е како да се воспостави оптимално ниво на регулација, при што банките нема да бидат спречени во извршувањето на своите секојдневни ризични активности и пласмани, но во истовреме да бидат заштитени интересите на граѓаните и да се зачува стабилноста на финансискиот систем. Основната причина за регулацијата е обезбедувањето сигурност и стабилност на финансискиот систем, бидејќи банките заземаат централно место во него. Со оглед на специфичноста на нивното работење, тие лесно можат да западнат во потешкотии при работењето. На пример, доколку една банка ја загуби довербата од пошироката јавност, тогаш може да се случи масовно повлекување на заштедите од таа банка или 20

21 појава позната како навалица во банките. 8 Банките се ранливи институции, така што потешкотиите во работењето на една банка лесно и брзо можат да се пренесат на останатите банки или врз другите финансиски институции. Познати се низа примери кога пропаста (банкротот), на една банка предизвикува паника кај штедачите, кои масовно ги повлекуваат своите штедни влогови. Со оглед на фактот дека банките се главните ностители на ликвидноста во економијата, кризата лесно ги зафаќа и другите финансиски институции, односно економијата во целина. Во едни вакви околности, пак, централните банки помагаат на тој начин што им позајмуваат средства на неликвидните банките. Меѓутоа, ова не треба да се сфати како грижа на централните банки за секоја поединечна банка. Имено, државата не треба да гарантира за нивната сигурност, туку таа настојува да ја одржи стабилноста на целокупниот банкарски систем. Регулаторните власти мора да водат сметка и за тн. системски ризик којшто претставува опасност од пренесување на загубите од една банка на целиот банкарски сектор или, пошироко, во банкарските системи на другите земји. Како последица на процесите на глобализација, финансиските пазари и институции тесно се поврзани, па затоа финансиските кризи за кратко време се пренесуваат низ целиот свет. Најнов ваков случај беше хипотекарната криза во САД. Друга битна причина за регулацијата, којашто тесно е поврзана со одржувањето на стабилноста на банкарскиот систем, е спречувањето поголеми економски нарушувања. Состојбата на банкарскиот систем во голема мера, ја диктира и состојбата во економијата, а причини за тоа има неколку. Имено, банките се носители на платниот промет, па пропаѓањето на една или повеќе банки доведува до отежнување на плаќањата меѓу луѓето, компаниите и другите институции. Натаму, депозитите по видување се дел од паричната маса, така што пропаста на банките и загубата на депозитите би довела до редуцирање на количеството пари во оптек. Во однос на кредитните активности, пак, банките се тие коишто одобруваат кредити, така што секој застој во нивното работење многу негативно би се одразил врз стопанството. Оттука може да се донесе заклучок дека банкарскиот сектор е двигател на економијата и токму затоа државните власти настојуваат да ги превенираат евентуалните нарушувања кај него. 8 Петревски Г., Управување со банките, оп.цит., стр.49 21

22 Обезбедувањето стабилост на монетарниот систем е уште една причина за регулацијата на банките, бидејќи тие се дел од трансмисискиот механизам на монетарната политика. Самиот процес на конципирање и спроведување монетарна политика е во надлежност на централната банка. Преку оваа политика се регулира количеството пари во оптек и, на тој начин, се одржува ценовната стабилност. Банките се дел од преносниот механизам на монетарната политика. Всушност, не само што депозитите кај банките се дел од паричната маса, туку тие имаат способност да создаваат дополнителни количества пари. Од друга страна, движењето на паричната маса предизвикува значајни ефекти врз номиналните и реалните варијбили (цените, производството, невработеноста, увозот и извозот). Грижата за штедните влогови на населението и компаниите е јавен интерес на секоја земја. Помалите штедни влогови потекнуваат од граѓаните коишто не можат директно да вложуваат на финансиските пазари. Во споредба со покрупните инвеститори и акционерите, штедачите не можат будно да ги следат активностите на банките, те. не можат да следат во кои сè ризични активности се вложуваат нивните депонирани парични средства, односно тие немаат контрола врз работењето на банката. Покрај тоа, населението не секогаш располага со соодветни информации со коишто ќе може да направи една реална слика за финансиската состојба на определена банка. Најчесто применувани видови регулација на банкарските институции се следниве: дозвола за основање банка. Регулативата на банкарскиот сектор може да се забележи уште при самиот процес на пристапување кон него. За разлика од сите останати дејности, влезот во банкарската индустрија бара исполнување на поголем број строги барања и предуслови. Банка може да основа секое правно или физичко лице коешто, најнапред, мора да добие дозвола за основање од централната банка. Согласно член 3 од важечкиот Закон за банки: банката се основа како акционерско друштво со седиште во Република Македонија, што добила дозвола од Народната банка на РМ да извршува банкарски работи. 9 Исто така, со овој закон се пропишува и височината на капиталот потребен за основање банка ( евра за основање банка којашто ќе извршува работи само на домашниот пазар, или 9 Закон за банки, Службен весник на Република Македонија, бр.63/

23 евра за основање банка којашто ќе може да работи и на странските пазари). Проценката дали се исполнети сите услови за основање на банката е во надлежност на гувернерот на НБРМ; дозволени финансиски активности. Со посебни законски прописи се регулира кои сè финансиски активности можат, а кои не можат да ги извршуваат банките. Така, на пример, кај нас во Р.Македонија, со Законот за банките е пропишано дека строго се забранува директно инволвирање во индустриски и други нефинански дејности; oграничување на изложеноста на ризиците. Oвој облик на регулација се применува за да се спречи ангажирањето на банките во многу ризичните активности; Народната банка на Република Македонија го пропишува начинот на определување, раководење и оценка на ризициите преку: o утврдување критериуми за класификација на активните билансни и вонбилансни ставки, заради оценка на нивото на кредитниот ризик со којшто се соочува банката; o пропишување лимити за изложеноста на банката според курсниот ризик и начинот на раководење со него; o пропишување методологијата за определување, оценка и раководење со ликвидносниот ризик, ризикот на земјата и други ризици со коишто се соочува банката; 10 исто така, со Законот за банките се пропишува дека тие се должни да издвојуваат посебни резерви за обезбедување од загуби, како резултат на некои ризични билансни или вонбилансни активности. Друг начин за лимитирање на изложеноста кон ризиците е и огранчувањето на кредитната изложеност кон поединечен субјект, што не смее да надмине 25% од гарантниот капитал на банката; осигурување на депозитите. За да се заштитат интересите на населението постојат институции коишто донесуваат прописи за осигурување на депозитите. Касичен пример за тоа се фондовите за осигурување на депозитите. Во Република Македонија Фондот за осигурување на депозитите постои уште од 1997 год. Негова основна дејност е да ја одржува стабилноста и довербата на јавноста во финансискиот систем на земјата, и тоа преку осигурување на депозитите на физичките лица. Конкретно, Фондот ги обезбедува: денарските и девизните депозити на физичките лица 10 Закон за банки, Службен весник на Република Македонија, бр.63/

24 во банките, како и нивните девизни приливи во странство. Според Законот за изменување на Законот за Фондот за осигурување на депозити ("Службен весник на РМ" бр. 43/2002), целосно се обештетуваат депозитите до евра, а депозитите од до евра се обештетуваат во височина од 90%. Со самото тоа што државата презема мерки за заштита на интересите на граѓаните, со конституирањето посебни институции за таа намена, пак, се зајакнува довербата во целокупниот банкарски систем; дозвола за спојување и преземање банки. Oваa дозвола претставува уште еден облик на регулација од страна на монетарните власти. И во случаите на спојување на две или повеќе банки, превземањето на банки или, пак, поделба најпрвин е потребно да се добие дозвола. Но, притоа, дали ќе биде донесена позитивна или негативна одлука зависи од оценката на ефектите што ќе ги предизвика бараната статусна промена не само врз конкретната банка, туку и врз банкарскот сектор; заштита на потрошувачите. Заштитата на интересите на потрошувачите е регулирна со посебни прописи. Комитентите имаат право да бидат целосно информирани за сите трошоци и услови проврзани со кредитирањето; уште еден облик за заштита на интересите на населението е и тоа што државата презема интервентни мерки за да го олесни пристапот на граѓаните до определени видови на кредити, на пример: земјоделските, хипотекарските, студентските и слично. Покрај ова, со регулаторните одредби се забранува секаков вид дискриминација во постапките за одобрување кредити (расна, верска, полова). Други облици на регулација. За да ја контролира паричната маса ЦБ применува определени инструменти со коишто ја ограничува способноста на банките да создаваат пари. Најчесто користени инструменти во регулацијата на паричната маса во оптек се: задолжителната резерва, операциите на отворен пазар, регулацијата на ликвидноста на банките итн. Сите овие инструменти имаат свои карактеристики што се објаснуваат за да се елаборираат тие особености. Имено, задолжителната резерва спаѓа во групата квантитативни инструменти на монетарната политика. Со овој инструмент, централната банка може да ја регулира ликвидносната позиција на банките, како и нивниот кредитен потенцијал. Неговата суштина се состои во тоа што банките се должни да издвојуваат парични средства на 24

25 посебна сметка кај централната банка. Монетарните власти ја определуваат височината на стапката на задолжителната резерва, како и основицата за нејзина пресметка. Најчесто, како основица, се користи просечната состојба на депозити во определен временски период. Овој квантитативен инструмент го редуцира нивото на расположливи ликвидни средства, особено на депозитите по видување. Со зголемувањето на стапката на задолжителната резерва, при определен обем на финансиски потенцијал на банките, се намалува нивниот депозитен и кредитен потенцијал. Овде важи и обратниот случај, односно со намалувањето на стапката на задолжителната резерва, пак, депозитниот и кредитниот потенцијал се зголемува. За да се согледа влијанието на задолжителната резерва врз работењето на банката особено значајни се: височината и структурата на стапката на задолжителна резерва; и обемот и структурата на изворите на средствата на коишто тие се применуваат. Операциите на отворен пазар се уште еден инструмент што се користи за монетарна регулација во развиените пазарни економии. Суштината на овој тип регулација се состои во директно купување и продавање хартии од вредност од страна на централните банки. Во ситуација кога ЦБ се јавува во улога на купувач на хартии од вредност, тогаш таа врши емисија на пари (кога количеството на пари е помало од потребното), додека кога продава, пак, врши повлекување на определена парична маса од оптек (кога количеството на пари е поголемо од потребното). Банкарските институции можат да имаат најразлична организациска структура. Таа е определена од повеќе фактори, на пример: видот на активностите што ги извршува, самата големина на банката, типот на стратегијата којашто ја применува и сл. Помалите банки имаат помалку разгранета организациска структура, пред сè, поради видот на активностите што ги извршуваат, за разлика од големите банки коишто, обично, имаат поширока организациска мрежа. Исто така, поголем број филијали имаат оние банки што со својата стратегија повеќе се ориентирале кон работење со населението, додека банките што работат само со покрупни компании можат да имаат помал број филијали. Во продолжение на овој магистерски труд се разгледува организациската структура на Прокредит банка а.д Скопје, за конкретно, одблиску и подетално да се елаборираат повиталните организациски делови. Притоа е важно да се напомене дека оваа банка се вбројува во групата средни банки во Р. Македонија. 25

26 26

27 Генералното собрание на акционери е највисокиот орган во управувчката структура на банките. Согласно Законот за банките, ова собрание е потребно да се состанува најмалку еднаш годишно, и тоа во првата половина на тековната година кога се разгледуваат финансиските извештаи за претходната година. Позначајни функции на собранието на банката се: донесување на статутот на банката, дефинирање на деловната политика, дефинирање на финансиските и развојните планови, анализа на годишните извештаи за работењето, тоа ја усвојува годишната сметка и финансиските извештаи на банката, анализа на извештаите од интерната и екстерната ревизија, назначување членови во одборот за ревизија и надзорниот одбор, одлуки поврзани со статусните промени во банката, решавање за распоредување на остварената добивка или за покривање на загубите итн. Надзорниот одбор- се состанува најмалку еднаш месечно и може да има од 5 до 9 членови. Притоа, најмалку една четвртина од нив мора да бидат независни членови. Основната функција на надзорниот одбор е да врши надзор врз работењето на управниот одбор, како и да го надгледува спроведувањето на политиките за вршење на финансиските активности. Тој е обврзан да обезбеди стабилност во управувањето со банката, како и навремено известување на Народната банка. Исто така, надзорниот одбор назначува и разрешува членови на управниот одбор и одборот за управувње со ризиците, ја одобрува деловната политика на банката, ги разгледува извештаите за работењето на одборот за ревизија, одборот за управување со ризиците и управниот одбор, ги одобрува финансиските планови на банката, ги одобрува политиките за управување со ризиците на банката, ги одобрува програмите и плановите за работа и друго. Управен одбор. Овој одбор го сочинува менаџментот на банката. Тој ги врши следниве активности: секојдневно управување со банката, нејзино застапување, ги изготвува деловната политика, финансиските и развојните планови на банката, изготвува годишен извештај за работењето на банката, го донесува етичкиот кодекс на банката, ги спроведува одлуките од собранието и надзорниот одбор итн. Според Законот за банките, управниот одбор може да има од два до седум членови. Притоа, за да можат да бидат дел од него, членовите треба да поседуваат шест години работно искуство во областа на финансиите или три години искуство како лица со посебни права и одговорности во банката. 27

28 Одбор за ревизија. Ревизијата е независна, објективна и консултативна активност, дизајнирана за да оствари дополнителна вредност и да ги подобри целокупните оперативни процеси во банката. Таа и помага на банката да ги постигне своите цели преку поставување системски и дисциплиниран пристап во проценувањето и подобрување на ефикасноста на управувањето со ризикот, контролата и процесот на корпорациското управување. Според новиот закон, одборот за ревизија се состои од пет до девет членови, при што еден од членовите е екстерен независен овластен ревизор. Обврските на овој одбор се следниве: ги разгледува финансиските извештаи на банката и се грижи за нивната точност и транспарентност, ја следи и оценува работата на секторот за внатрешна ревизија, донесува сметководствени политики на банката итн. Одбор за управување со ризиците. Управувањето со ризикот е избор на оние ризици што бизнисот треба да ги преземе и оние што треба да се избегнат или ублажат, па потоа следи акција тие да се избегнат или ризикот да се намали. Ризиците можат да се управуваат со менување или на природата на последиците, или на веројатноста дека таа последица ќе се случи. Членови на одборот за управување со ризиците се раководните лица на банката топ менаџментот. Ваков одбор за првпат бил воведен со Законот за банките од 2000 год. Тој има задача да ги утврдува политиките и стратегиите за управувањето со ризиците, потоа да дефинира кое е прифатливото ниво на ризик, да ги разгледува извештаите за изложеноста на одделните видови ризици, да предлага мерки за заштита од нив. Оддел за финансиска контрола. Основни процеси и задачи од делокругот на овој оддел се следниве: извршување и контрола на целиот процес на плаќањата, следење и анализа на буџетот на секоја филијала одделно, анализа на профитабилноста на филијалите на месечно ниво, анализа на финансиските показатели (ROE, ROI, cost/income ratio). Сектор за ликвидност. Основната задача на секторот за ликвидност е управувањето со ликвидноста на банката. Ликвидноста се состои во способнаста на банката да ги исполни своите обврски во периодите на нивното втасување. Областите на управување, во овој случај, се: управување со ликвидноста во денари. Тоа се прави преку следење на жиросметката во НБРМ, односно се следи исполнувањето на задолжителната 28

29 резерва, се вршат трансакции со краткорочни хартии од вредност на примарниот и секундарниот пазар, операции на меѓубанкарскиот пазар на пари; управување со ликвидноста во девизи, односно следење на салдата на nostro сметките, пласирање на вишокот средства во странски и домашни банки; ОСР управување (open currency position) е разликата меѓу паричните средства и обврските во девизи. Главните трансакции што влијаат врз ОСР се: купувањето и продавањето странски валути со клиенти, како и купувањето и продавањето на меѓубанкарскиот пазар; управување со готовината или следење на ликвидноста во готовина на банката. Сектор за кредитирање. Во рамките на овој сектор се дизајнираат различните видови кредитни производи, и тоа диференцирани според целните групи. Секторот за кредитирање задолжително ја објавува листата со условите за кредитирање, при што се специфицираат роковите, цените и начините за обезбедување на секој тип кредитен производ. Сектор за корпорациски клиенти. Целта на овој сектор е да воспостави, одржува и развива стабилни, сигурни односи со постојните и новите корпорациски клиенти, нудејќи им ги сите видови услуги на банката. Во групата корпорациски клиенти се вбројуваат клиентите со годишен turn over поголем од евра. Активностите на овој сектор се: придобивање клиенти, грижа за корисниците, вкрстена продажба, кредитен процес, договори за соработка, специјални понуди, преференцијални каматни стапки и специјални кредитни линии. *** Банкарските институции спаѓаат во групата традиционални финансиски институции, чијашто основна функција е мобилизација и алокација на финансиските средства. Меѓутоа, во последниве две децении голем број фактори влијаеле врз промената на филозофијата на работење на традиционално ориентираните банки. Оваа филозофија за ориентирање кон потребите и желбите на клиентите, всушност, банките веќе ја имаат прифатено како императив. За измените што се настанати во основните постулати на работењето, особено силно влијание имала конкуренцијата не само меѓу самите банки, туку и меѓу нив и останатите банкарски институции. Основниот движечки генератор на промените во функционирањето на банкарските институции започнува со процесот на силното радикално намалување на државната регулација кон 29

30 нив, но и кон сите останати финансиски институции. Натаму, современите тенденции во развојот на банките се резултат на процесот на глобализацијата во комбинација со брзиот развој на информациската и комуникациската технологија, што овозможува финансиските услуги да станат достапни на светскиот пазар за многу кратко време и со ниски трошоци. И, последниот, но не и помалку битен фактор на современото банкарство е консолидацијата, односно процесот на окрупнување на банките поради остварување економија на обемот, односно поради проширување на пристапот кон новите финансиски пазари, проширување на асортиманот на финансиските услуги поради намалување на трошоците, зголемување на пазарната моќ, диверзификација на ризикот, проширување на географската застапеност и слично. Државните регулаторни органи, преку конституирањето низа закони, прописи и правила, настојуваат да обезбедат дисциплина во целокупниот економски и монетарен систем во којшто банките нема да бидат спречени во реализацијата на нивните ризични активности, а истовремено ќе се обезбеди благосостојба и безбедност на заштедите на граѓаните. За да може да се постигне успех во реализацијата на старите и новите банкарски производи/услуги е неопходна добра организациска поставеност и солидна структура. 30

31 ВТОР ДЕЛ: ПОЛИТИКИ НА ВЛОЖУВАЊА КАЈ БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ 1. Улогата на банкарските институции на пазарот на капитал Покрај основните традиционални активности: мобилизирање депозити и нивна алокација во кредитни пласмани, банките еден дел од слободните средства ги инвестираат во хартии од вредност. Овие активности ја претставуваат инвестициската функција на банките. Постојат повеќе причини поради коишто банките се определуваат еден дел од своите средства да ги држат во хартии од вредност заради намалување на изложеноста на каматниот и кредитниот ризик, остварување дополнителни приходи, обезбедување на ликвидноста итн. Банките се активни учесници на примарниот и секундарниот финансиски пазар, работејќи во свое име и за своја сметка, во свое име, а за туѓа сметка или во туѓо име и за туѓа сметка. Исто така, тие нудат различни дополнителни услуги, поврзани со работењето со хартиите од вредност. На примарниот пазар банките се главните играчи при издавањето државни хартии од вредност. Во тој случај, тие се јавуваат во улога на основни дилери што учествуваат на аукциите на државни хартии од вредност, а потоа ним им ги продаваат на други инвеститори. Банките можат да се занимаваат и со инвестициско банкарство, при што им помагаат на приватните издавачи успешно и брзо да ги продадат новоиздадените хартии од вредност. Кога станува збор за учеството на секундарниот пазар, пак, банките се јавуваат во улога на брокери и дилери. На пазарот на капитал се одвиваат две спротивни движења. Имено, од една страна, на овој пазар дефицитарните економски субјекти настојуваат да дојдат до неопходниот капитал за реализација на нивните тековни и развојни цели; а од друга страна, инвеститорите го пласираат својот капитал во различни финансиски инструменти, раководени од желбата да остварат максимален принос со минимален ризик. На овој пазар имателите на слободни парични средства, при нивното пласирање на долг рок, преферираат рентабилност, за разлика од пазарот на пари каде што се преферира ликвидност. Одлуките со коишто се соочуваат инвеститорите се многу сложени, со оглед на тоа што постојат голем број различни финансиски инструменти во коишто тие можат да ги вложуваат своите слободни парични средства. Учесници на пазарот на капитал, главно, се следниве: 31

32 инвеститорите (сопствениците на слободните финансиски средства); корисниците на капиталот; посредниците (банки и други финансиски посредници) и државата. Пазарот на капитал во себе ги инкорпорира: пазарот на долгорочни хартии од вредност, пазарот на долгорочни инвестициски средства и пазарот на хипотекарни кредити. 11 Пазарот на долгорочни хартии од вредност може да биде организиран какo: емисиски пазар (примарен), секундарен пазар, трет и четврт пазар. На примарниот пазар се врши првото издавање, односно емисија на долгорочни хартии од вредност, додека на секундарниот, третиот и четвртиот пазар се тргува со веќе издадените хартии. Банкарските институции можат да земаат активно учество на примарниот и секундарниот пазар на капитал, да извршуваат активности како брокери или дилери и други останати услуги, поврзани со работењето со хартии од вредност. Активностите на пазарот на капитал, најчесто, се спроведуваат преку засебни сегменти од организациската структура на банкарските институции. Како што веќе беше споменато, банките се едни од учесниците на примарниот пазар на капитал, каде што се врши првата емисија-пласманот на долгорочните хартии од вредност. Тие се јавуваат во улога на дилери, и тоа на таков начин што учествуваат во аукциите на државните хартии од вредност и откупуваат дел од нив. Вака купените хартии од вредност, натаму, банките можат да се определат да ги чуваат во своето портфолио или да ги продадат на одделни други заинтересирани инвеститори. Покрај оваа улога, на пазарот на капитал банките можат да вршат активности поврзани со гарантирање или потпишување нови изданија на хартии од вредност. Ова, пак, се вбројува во доменот на активностите на инвестициските банки коишто на ваков начин им помагаат на компаниите да ги продадат хартиите од вредност на пазарот. Во развиените пазарни економии компаниите, најчесто, мобилизираат капитал со посредство на банкарските институции. Тие им помагаат на компаниите да го добијат потребниот износ на средства, така што ги откупуваат хартиите од вредност коишто ги пласирале-емитувале компаниите за да дојдат до потребниот капитал. 11 Витанова Г., Финансиски пазари и институции, Економски факултет, Прилеп, 2003, стр. 72,73 32

33 Значи, банките земаат активно учество во целиот процес, така што во почетокот дејствуваат советодавно за тоа кои хартии од вредност да бидат издадени (сопственички-акции или должнички-обврзници), при дефинирањето на износот на емисијата, пак, ги извршуваат работите во подготовката на емисијата, гарантирањето на емисијата, пласманот, дистрибуцијата до сопствениците на капитал-инвеститорите и нејзината продажба на секундарниот пазар. Процесот на гарантирање на емисијата има две фази: првата фаза се состои во преземање на емитуваните хартии од вредност од банката (или конзорциумот на банки), при што емитентот-издавачот добива готови пари; додека во втората фаза се врши продажба на тие хартии на други заинтересирани инвеститори. Во минатото, обично, банките биле ангажирани или во едната, или во другата фаза. Но, денес, банките обезбедуваат комплетни услуги и целосно се инволвирани во целокупниот процес на емисијата на хартии од вредност. Имено, тие им овозможуваат советодавни услуги на комитентите, ја гарантираат емисијата и вршат конечно воведување на емитираните вредносни хартии на различни видови секундарни пазари. Во случај кога компаниите сами го организираат целокупниот процес на емисијата, постои ризик да не успеат да ја продадат целата количина хартии од вредност или, пак, процесот на продавање да биде пролонгиран. Резултатот од сето тоа би бил негативен: прво, фирмите нема да можат да ги добијат вкупно потребните парични средства или, пак, на крај, би успеале да ги добијат, но подоцна. Меѓутоа, интермедијацијата на инвестициските банки ги елиминира ваквите недостатоци. Емисијата на хартии од вредност којашто ја организира и презема одделна банкарска институција е поскапа и со себе повлекува дополнителни трошоци, бидејќи банката (со откупот на хартиите од вредност) презема голем дел од ризикот. Доколку дојде до ситуација да опадне цената на откупените вредносни хартии, тогаш банката ќе се соочи со загуба. Затоа, банките особено се претпазливи при изборот кои хартии од вредност да ги откупат и под какви услови. Каква ќе биде корелацијата меѓу банката и компанијата-емитент, всушност, зависи од повеќе фактори. Имено, доколку станува збор за реномирана компанија, чиишто хартии од вредност би предизвикале поголема побарувачка и повисока цена, тогаш банките не само што ќе понудат многу поволни услови за гарантирање на емисијата, туку ќе се јави и конкуренција меѓу повеќе банки, особено кај онаа што од нив би ја презеле. Притоа, најдобриот гарант може да се избере по пат на лицитација, односно да се избере онаа банка којашто ќе понуди најповолни услови за откуп на емисијата. Во ваков случај, пак, компанијата 33

34 треба јавно да го објави одржувањето на лицитацијата, да го прецизира датумот и времето кога ќе ги отвори и разгледа пристигнатите понуди. Меѓутоа, лицитацијата не се користи толку често. Поточно, најчесто, изборот на гарант за емисијата на хартии од вредност се врши преку преговори. Во инвестициските банки има посебен организациски дел што извршува одделни активности околу анализирањето на бонитетот на потенцијалните комитенти. Како база на податоци врз основа на коишто ќе се врши оваа оценка, се земаат следниве: интерната евиденција на самиот комитент, податоците добиени од акционерите, потоа оние од банките што претходно го кредитирале комитентот, од некои конкурентски фирми и слично. Според познатите познавачи на оваа проблематика, Norton i Zwick, постојат пет области што инвестициската банка посебно ги анализира пред да донесе одлука дали ќе ја откупи понудената емисија на својот коминтент, а тие се: 1. податоците за дејноста што ја врши комитентот; односно анализа на главните трендови во таа дејност, анализа на неговите главни конкуренти и неговата пазарна позиција; 2. општи податоци за работењето на емитентот; т.е. искористеноста на капацитетот, кои се неговите главни производи и услуги, опис на главните сектори и одделенија како и кои се неговите купувачи и добавувачи итн; 3. oдносите меѓу менаџментот и вработените; 4. разгледување на финансиските податоци или, поточно, анализа на финансиските извештаи од работењето, анализа на состојбата на залихите, побарувањата, анализа на проекциите за финансиските резултати, разгледување на позначајните договори, анализа на рентабилноста на инвестицијата којашто ќе биде финансирана со средствата од емисијата; и 5. анализирање на истражувачко-развојните активности на компанијата и нејзините планови. 12 Откако инвестициската банка ќе ги провери сите овие елементи таа донесува одлука дали ќе ја преземе емисијата и, доколку се определи да ја преземе, тогаш дали тоа ќе може да го спроведе сама или ќе биде потребно да се формира конзорциум на банки. Или, генерално, откако ќе бидат дефинирани сите услови, следува потпишување 12 Трпески Љ., Пари и банкарство,economy press, Скопје, 2003, стр

35 договор помеѓу банката и компанијата. Во основа постојат четири типови договори за гаранција, а тие се: - првиот тип е оној во којшто членовите на конзорциумот даваат цврста обврска да ја откупат целата емисија, меѓутоа не според дадената цена; - вториот тип е оној договор во којшто банките преземаат обврска на сè или ништо, односно даваат согласност да ја откупат емисијата според дадената цена, но под услов целата емисија да се продаде во рок од еден месец; - третиот тип договор е stand by обврска, според којашто банките се обврзуваат да ја откупат и продадат целата емисија според претходно утврдената цена, што нема да биде откупена од постојните акционери; - четвртиот тип договор е кога банките договараат дека ќе вложат максимални напори да успее емисијата. Значи, тие не преземаат обврска дека ќе ја откупат целата емисија, ниту пак преземаат обврска за цената. Овој тип договор носи најмал ризик за банките, бидејќи тие единствено преземаат обврска да вложат максимални напори да ги продадат издадените хартии од вредност според најдобрата можна цена. 13 Меѓутоа, пред да се пристапи кон потпишување кој било од овие договори, т.е. пред да се пристапи кон емисија на хартиите од вредност е потребно да се добие одобрение од Комисијата за издавање хартии од вредност. Овој орган има обврска да направи проценка на бонитетот на емитентот и, на таков начин, да спречи да се пласираат хартии од вредност на неликвидни и непрофитабилни компании. Со тоа државната Комисија за хартии од вредност настојува да ги заштити оние инвеститори што сакаат да вложуваат, но немаат доволно познавања да го оценат бонитетот на компаниите-емитенти. Во периодот додека се чека дозволата од Комисијата, банката спроведува активности за изнаоѓање инвеститори што ќе ги откупат хартиите од вредност. Особено битен момент во целиот овој процес е определувањето на цената. Доколку таа е превисока, тогаш постои опасност банката да не биде во можност да ја продаде емисијата. Затоа, пак, Комисијата за издавање хартии од вредност дозволува еден дел од неа да може да го откупи инвестициската банка за да се стабилизира цената. 13 Ibid, стр

36 Банките се активни учесници и на секундарниот пазар на хартии од вредност, каде што работат, главно, како брокери и дилери. Така, кога извршуваат брокерски активности, банките посредуваат меѓу продавачите и купувачите на хартии од вредност, а за извршената услуга наплаќаат определен надоместок во облик на брокерска провизија. Од друга страна, работејќи како дилери, банките работат во свое име и за своја сметка, при што купуваат хартии од вредност што подоцна ги продаваат за да заработат на разликата меѓу куповните и продажните цени. Овде особено е интересно да се спомене податокот дека кај нас, во Република Македонија, половината од трансакциите што се извршуваат на берзата за хартии од вредност отпаѓаат на банките, при што тие најчесто се јавуваат во улога на брокери. Покрај активностите што се поврзани со хартиите од вредност, поголемите банки ја извршуваат и улогата на поддржувачи на пазарот. Во развиените пазарни економии како поддржувачи на пазарот се јавуваат и финансиските институции. Банките, заедно со финансиските институции, спроведуваат операции на купување или продавање определени хартии од вредност или, пак, девизи, со што партиципираат во контролата и одржувањето на нивниот износ или цена. Во Република Македонија постојат четири банки што имаат склучено договори како банки поддржувачи на девизниот пазар (Комерцијална банка А.Д Скопје, Стопанска банка А.Д Скопје, НЛБ Тутунска банка А.Д Скопје и Инвест банка А.Д Скопје). Банката-поддржувач има обврска, на барање на Народна Банка или на барање на друга банка-поддржувач, да котира куповен и продажен курс на еврото, по што се обврзува дека ќе ги реализира потребниот обем на трансакциите според курсевите што ги котирала. Покрај ова, банките се поддржувачи и на пазарот на хартии од вредност. Тие се обврзани, во секој момент, да имаат залиха на хартии од вредност што ќе се нудат за продажба според објавената продажна цена или, пак, имаат обврска да купат хартии од ведност според дефинираната куповна цена. Интересот на банките да учествуваат во еден ваков вид активности се состои во разликите меѓу куповните и продажните цени. Кај нас се регистрирани единаесет банки коишто се поддржувачи на меѓубанкарскиот пазар на депозити. 36

37 2. Анализа на структурата на портфолиото на банкарските институции Во процесите на развојот на економијата и финансиското посредување, банките постепено ја менуваат композицијата на својата актива и пасива. Главно, овие промени се случуваат во две насоки така што сé позабележителен е трендот на опаѓање на учеството на трансакциските и орочени депозити и зголемувањето на тн. недепозитни извори на средства на страната на пасивата; додека на страната на активата, покрај основниот банкарски производ-кредитот, тие имаат широк спектар на финансиски инструменти во составот на своето портфолио. Значи, банките имаат можност за алтернативно пласирање на својот потенцијал со оперирање на пазарот на хартии од вредност. Одовде, само по себе, се наметнува прашањето: кои се причините поради коишто банките вкупните парични средства не ги пласираат во вид на кредити, туку еден дел од нив ги вложуваат во различни видови хартии од вредност? Имено, постојат повеќе причини поради коишто банките еден дел од мобилизираните финансиски средства ги пласираат во хартии од вредност, а некои од нив се следниве: остварување дополнителни приходи, обезбедување на ликвидноста, намалување на изложеноста на каматниот и кредитниот ризик и др. Во услови на рецесија, кога е намалено нивото на економската активност, банките се соочуваат со намалена побарувачка за кредити. Притоа, за да остварат дополнителен приход во вид на капитална добивка и камата, банките еден дел од слободните парични средсва се определуваат да ги вложат во хартии од вредност. Кога банките се соочени со ситуација на итна потреба од ликвидни средства, тие можат да ги обезбедат преку продажба на вредносните хартии на секундарниот пазар. Ова е уште една од причините, бидејќи кредитите немаат карактер на ликвидни средства. Хартиите од вредност, што ги држи банката во своето портфолио, можат да послужат како обезбедување кога таа позајмува од други банки или од централната банка. Вложувањето во хартии од вредност тесно е поврзано со управувањето со кредитниот и каматниот ризик. Имено, банките можат да се определат да инвестираат во хартии од вредност поради диверзификација на кредитниот ризик. Но, доколку инвестирањето во определени хартии е поврзано со некои даночни ослободувања, тогаш банките се мотивирани да ги искористат овие даночни околности. 37

38 Со политиката на вложување кај банкарските институции се определени целите што треба да се остварат преку управувањето со инвестициското портфолио, како и насоките и процедурите што треба да се следат при нејзиното извршување. Значи, политиката на инвестирање треба да овозможи реализирање на најголем можен принос во однос на прифатливиот ризик, и тоа во согласност со барањата и склоностите на акционерите. Формулацијата на оваа политика е во надлежност на врвното раководство на банката. Со неа, пак, треба да бидат дефинирани сите услови и состојбата во окружувањето во коешто ќе се спроведува инвестициската политика. Таа, притоа, мора да биде многу флексибилна за да овозможи приспособување на инвестициските цели кон промените во окружувањето. Вложувањето во хартии од вредност за поголем број банки претставува секундарна употреба на расположливите финансиски средства. Ова особено е карактеристично за малите банки коишто инвестираат само во државни хартии од вредност и ги чуваат сé до нивните рокови на втасување. Откако, банкарските институции ќе издвојат средства за задолжителната резерва, еден дел од расположливиот финансиски потенцијал го инвестираат во хартии од вредност со кратки рокови на втасување преку коишто ја обезбедуваат својата ликвидност. За разлика од нив, поголемите банки се однесуваат проактивно при инвестирањето во хартии од вредност. Поточно, тие применуваат активни стратегии за управување со протфолиото на хартии од вредност и настојуваат да остварат максимални приходи. Ова значи дека големите банки многу често тргуваат со хартиите од вредност (не секогаш ги чуваат сé до роковите на нивното втасување), главно, за да профитираат на разликите во цени. На страната на активата во билансот на состојбата на банката е прикажана употребата на мобилизираните финансиски средства. Притоа целокупното потфолио на банката може да се групира во неколку глобални групи на пласмани, и тоа: готовина и средства кај централната банка, краткорочни финансиски инструменти, хартии од вредност, финансиски средства со коишто се тргува, кредити, недвижности (згради и опрема), гудвил и останати пласмани. Секоја од овие групи пласмани има свои специфичности, што се елаборирани натаму во текстот. Готовина и средства кај централната банка. Оваа позиција во активата на билансот вклучува три групи ликвидни средства што заедно ги сочинуваат тн. средства на примарната ликвидност, а такви се: 38

39 1. банкноти и ковани пари што се чуваат во трезорот на банката, 2. депозити кај централната банка, што се користат за исполнување на задолжителната резерва врз просечна основа, потоа за одржување на минималната ликвидност на банката, кореспондентската сметка во девизи за плаќања во платниот промет, 3. ликвидни средства во процес на собирање (средства во платниот промет). Овие средства се дозначени на сметката на банката, но тие сè уште не се евидентирани како нејзини средства. Краткорочните финансиски инструменти се состојат од каматоносни краткорочни пласмани, како што се, на пример, пласманите на пазарот на пари, хартиите од вредност купени со истовремен договор за нивна повторна продажба (обратна репо операција), благајничките и државните записи, како и други видови краткорочни ликвидни финансиски инструменти. Сите овие споменати хартии од вредност претставуваат извори на секундарна ликвидност, бидејќи тие во многу краток рок можат да се претворат во примарни пари. Хартиите од вредност се однесуваат на определен вид должнички хартии од вредност што банката ги поседува, можат да бидат со кој било рок на втасување (краткорочни или долгорочни) и се вреднуваат според пазарна вредност или според вредноста што банката ја платила за нив, плус или минус прилагодувањето за амортизацијата до рокот на втасување. За да се зголеми атрактивноста на банките да инвестираат во државни хартии од вредност, најчесто, на каматата на одделни државни хартии банките не плаќаат данок. Должничките хартии од вредност банките мораат да ги класифицираат како: 1. хартии од вредност што се чуваат до рокот на нивното втасување (hold to maturity HTM), 2. расположливи за продажба (available for sale AFS), 3. хартии од вредност за тргување (trading securities). HTM хартиите од вредност се евидентираат во билансот на банката според оригиналната цена, прилагдена за амортизацијата на хартијата од вредност, сé до номиналната вредност во рокот на нејзиното втасување. AFS се евидентираат според пазарната вредност и секоја добивка или загуба, како резултат на промената на 39

40 пазарната цена, мора да се евидентира како дебитна или кредитна ставка во капиталот на банката. Меѓутоа, добивката или загубата не се вклучува во билансот на успех. Финансиските средства со коишто се тргува во себе ги вклучуваат кои било од претходно наведените хартии од вредност за коишто постои длабок и ликвиден пазар и коишто претежно се купуваат за потоа да се репродадат во релативно кратки временски периоди, и тоа со намера да се профитира од краткорочните промени во цените. Овие средства мора да се евидентираат според пазарната цена, а секоја добивка или загуба, како резултат на пазарните промени во цената, мора да се евидентира како загуба или добивка во билансот на успех. Кредитите се примарни финансиски инструменти на банкарските институции преку коишто тие остваруваат најголем процент од приходите. Поимот кредит потекнува од латинскиот збор credere, што (во превод) значи да се верува, доверба. Кредитот може да се дефинира како должничко доверителски однос во којшто имателот на слободните финансиски средства ги преотстапува на користење на корисникот за определен временски период, под определени договорени услови. За возврат, пак, кредиторот наплатува определен износ на камата од должникот. Во теоријата постојат најразлични поделби на кредитите, во зависност од одделните критериуми според коишто се класифицираат, и тоа: според крајниот корисник на кредитот, тие можат да се поделат на кредити за деловните субјекти и кредити за населението; според должината на должничко-доверителскиот однос, тие се групираат како краткорочни, среднорочни и долгорочни; во зависност од тоа дали кредитите се обезбедени или не, тие се делат на обезбедени кредити (хипотекарски кредити, кредити врз основа на подвижен залог) и необезбедени кредити (најчесто, тоа се потрошувачките кредити); и уште една поделба на кредитите е онаа којашто може да се направи во зависност од видот на каматната стапка, при што тие се групираат како кредити со фиксна каматна стапка, а такви се оние кај кошто во текот на целиот период каматата останува непроменета; и кредити со варијабилна каматна стапка кај коишто каматата не е постојана, туку може да се менува во зависност од движењата на пазарните каматни стапки. 40

41 Лизингот се состои од одобрени салда од страна на банката за средствата што се дадени на лизинг, а коишто се во директна или индиректна сопственост на банката. Резервациите за потенцијални загуби се контра ставка во активата (негативен пласман) на банката и претставуваат противставка за резервите, т.е. за делот на оценетите лоши пласмани на банката. Банката издвојува резервации за да ги апсорбира потенцијалните идни загуби. Издвојувањето резервации претставува неготовински расход за којшто се намалува доходот на банката Врз основа на елаборираните позиции на активата на банкарските институции табеларно е прикажеме една типична структура на активта на една средна банка, што работи во развена пазарна економија (табела 1) Табела 1 Типична структура на актива на средна банка Кредитни пласмани 60% Пласмани во хартии од вредност 27% Ликвидна актива 3% Готовина 6% Останата актива 4% Вкупна актива 100% Според податоците од табелата се забележува дека во структурата на активата на банките нормално со најголем процент се застапени кредитните пласмани, со учество од 60%, а натаму следуваат вложувањата во хартии од вредност, со учество од 27%, готовината со 6% и ликвидната актива со 3%. Тргнувајќи од оваа поедноставена шема на активата, може да са изведе идеалната структура на портфолиото на деловните банки (како што е прикажано во табела 2). Табела 2 Идеална структура на активата на банката 1/3 кредитно портфолио 1/3 портфолио хартии од вредност 1/3 портфолио резерви и останата фиксна актива 41

42 Оваа идеална структура на активата бара пропорционално еднаква застапеност на кредитите, хартиите од вредност и портфолиото на резерви и останатата фиксна актива. Во продолжение на овој магистерски труд накракто ќе ги елаборираме хартиите од вредност кои што најчесто се застапени во портфолиото на банките, како и нивните основни карактеристики. Државните обврзници се должнички хартии од вредност коишто се издаваат од страна на државните власти, со посредство на министерството за финансии. Тие се вбројуваат во групата безризични или нискоризични пласмани бидејќи за нивната исплата гарантира државата. Државните обврзници можат да бидат краткорочни со рокови на втасување 1,3,6 или 12 месеци, или долгорочни со рок на втасување подолг од една година. Нивната основна намена е финансирање на државниот буџет, т.е. покривање на буџетскиот дефицит. Државните обврзници носат принос во облик на камата којашто може да се исплаќа на полугодишна или на годишна основа. Овој тип на хартии од вредност се продаваат по пат на аукции и лицитации на коишто учествуваат банките, осигурителните компании, пензиските фондови и други финансиски институции. Заинтересираните инвеститори поднесуваат понуди во коишто го наведуваат износот на обврзниците што се заинтересирани да го откупат, како и цената што се подготвени да ја платат. Имателите на обврзниците можат да ги чуваат нив до роковите на нивното втасување или, пак, доколку имаат потреба од ликвидни средства, можат да ги продадат на секундарниот пазар. Кај нас, во Република Македонија, врз основа на прифатената терминологија, државните обврзници се делат на две основни групи: континуирани и структурни. Од групата на структурни државни обврзници досега се издадени 4 видови: - структурни обврзници за денационализација, - структурни обврзници за старо девизно штедење, - структурни обврзници за приватизација на Стопанска банка, - структурни обврзници за селективни кредити. Континуирани државни обврзници за првпат се издадени во 2005 год. Тие се класични обврзници за прибирање на потребните финансиски средства, а не за надоместување определени физички или правни лица. 42

43 Државните записи спаѓаат во групата дисконтни хартии од вредност, што не носат принос во вид на камата, туку се продаваат по цена што е пониска од номиналната вредност, а приносот е разликата меѓу куповната и номиналната цена. Овој вид хартии од вредност ги издава централната власт и затоа тие се сметаат за нискоризични хартии од вредност. Нивните рокови на втасување се движат од 3-12 месеци, но најчести се оние со рокови на втасување од 3 месеца. Карактеристично е тоа што банките голем дел од нивните средства насочуваат токму во овој вид хартии од вредност. Нивната продажба се врши по пат на акуции при што заинтересираните можат да достават два вида понуди: конкурентски и неконкурентски. Кај конкурентските понуди банките го наведуваат износот на хартиите од вредност што сакаат да го купат, како и бараната стапка на принос; додека кај неконкурентските понуди се наведува само износот на државните записи. Благајничките записи се краткорочни хартии од вредност коишто ги издаваат централната банка или деловните банки. Преку благајничките записи монетарните власти настојуваат да ја регулираат количината пари во оптек, па оттука секоја нова емисија значи намалување на паричната маса. Нивната продажба се врши по пат на аукции на коишто можат да учестуваат само банките. Деловните банки вршат емисија на благајнички записи за да приберат средства што ќе ги користат за одржување на ликвидноста. Голем дел од своето портфолио банките го инвестираат токму во овој вид хартии од вредност. Основните елементи што ја дефинираат оваа хартија од вредност се следниве: - име и седиште на издавачот, - име и седиште на купувачот, - ознака дека е благајнички запис, - номинална вредност, - место и датум на издавање, - ознака за серијата и контролен број, - посебни права што произлегуваат од записот (ако се предвидени) и - потпис на овластеното лице и печат на издавачот. Комерцијалните записи се краткорочни неосигурени хартии од вредност што се издадени од страна на оние компании што се со висок бонитет. Деловниот субјект којшто издава ваков запис се обврзува дека, по истекот на однапред утврдениот рок, на имателот ќе му ја исплати главнината заедно со износот на каматата. Продажбата на 43

44 комерцијалните записи може да се врши или преку институцијата-емитент или преку дилери што купуваат определен износ на записи, а потоа им ги продаваат на други заинтересирани инвеститори. Комерцијалните записи се примамливи како инструменти за прибирање парични средства, главно, поради следниве причини: - каматните стапки на комерцијалните записи се пониски, во споредба со каматите на банкарските кредити; - издавањето комерцијални записи е поедноставно и поекономично, за разлика од емисијата на акции или долгорочни обврзници. Акциите, како финансиски инструменти се вбројуваат во групата сопственички преносливи хартии од вредност коишто претставуваат неделив и идеален дел од главнината на акционерското друштво или командитното друштво со акции. Постојат повеќе различни поделби на акциите, и тоа врз основа на различни критериуми, но меѓу нив најчести се следниве: oбични и приоритетни акции, во зависност од содржината на правата што ги располагаат сопствениците. Обичните акции претставуваат сопственички удел во акционерското друштво и носат право на глас во донесувањето на одлуките на акционерското собрание. На имателите тие им обезбедуваат право на исплата на дивиденда, по измирувањето на обврските што имаат приоритет за исплата. Исто така, тие обезбедуваат и право на дел од ликвидациската маса на друштвото. За разлика од нив, приоритетните акции носат определен загарантиран фиксен износ на дивиденда со приоритет во исплатата пред сите други видови акции и не носат право на глас. Постојат неколку видови приоритетни акции, и тоа: кумулативни, партиципативни, отповикливи и неотповикливи, заменливи или конвертибилни приоритетни акции итн. Веќе беше споменато дека приносот од акциите е искажан преку дивидендата. Но, исто така, имателите на овој вид хартии од вредност можат да остварат дополнителен приход врз основа на капитална добивка во случај кога пазарните цени се повисоки од цената според којашто се купени. Во продолжение е даден краток 44

45 приказ (табела 3) за целокупниот принос што може да го реализира определен сопственик на акции: Табела 3 Принос од акции Износ во евра Почетно вложување Дивиденда 30 Моментална пазарна цена Принос за инвеститорот 230 Добивка (профит) = дивиденда + камата + профит од капитал + заработувачка од промената на курсот. Корпорациските обврзници претставуваат должнички хартии од вредност коишто ги издаваат деловните субјекти со рокови на достасување подолги од една година. Овој вид обврзници се карактеризира со повисоки приноси и повисоки ризици во споредба со државните обврзници, бидејќи за нив не гарантира државата. Корпорациските обврзници можат да се емитуваат во домашна или странска валута, на домашниот или меѓународните пазари. Видот на обврзницата што ќе ја емитува одделен деловен субјект најмногу зависи од неговата структура на капиталот, од условите што владеат на пазарот на капитал и од одлуката на менаџментот. 14 Овој вид корпорациски должнички инструменти може да се подели врз основа на различни критериуми (на пример, според начинот и степенот на обезбеденост, се разликуваат осигурени и неосигурени обврзници). Осигурени корпорациски обврзници се оние хартии од вредност за коишто издавачот заложува определен вид имот како колатерал. Доколку износот на главнината и каматата не бидат платени во рокот на втасувањето, доверителот го зема колатералот во своја сопственост. Постојат неколку видови осигурени обврзници, и тоа: - хипотекарни обврзници. Овој вид на обврзници се обезбедени со хипотека на земјиште или градежни објеки коишто се во сопственост на деловниот субјект. 14 Оџаклиеска Д., Пазарот на капитал во функција на ефикасен портфолио менаџмент, докторска дисертација,економски факултет, Прилеп, 2010, стр

46 Притоа, доколку емитентот не е во можност да ги исплати втасаните обврски врз основа на корпорациските обврзници, кредиторот има право да ги наплати побарувањата со активирање на хипотеката; - корпоративни обврзници осигурени со опрема. Овие обврзници се емитираат за да се финансира набавка на опрема, при што предметот на набавката се заложува како колатерал; - обврзници со гаранција. Тие се осигурени обврзници со гаранции издадени од банки или други финансиски институции. Неосигурени обврзници се оние обврзници коишто не се колатерализирани со конкретен имот, т.е. тие се неосигурени, ако должникот банкротира, а нема конкретен имот со којшто кредиторите би ги задоволиле своите побарувања. 15 Основен показател за способноста на емитентот да генерира приходи е износот на доходот пред каматите и оданочувањето. Деривативни финансиски инструменти. Покрај веќе споменатите хартии од вредност, слободните парични средства банките можат да ги вложуваат и во деривативни финансиски инструменти. Нивната вредност се изведува од вредноста на некоја друга хартија којашто се наоѓа во нивната основа. Дериватите претставуваат финансиски инструменти со коишто се предвидува трансфер на определена актива на или пред утврдениот датум во иднина, според однапред утврдена цена. Вредноста на овие инструменти се менува како резултат на промената на една или повеќе пазарни променливи, како што се: каматните стапки, девизните курсеви, цените на хартиите од вредност, индексите на цените и кредитните индекси. 16 Тие можат да бидат краткорочни, со рокови на втасување пократки од една година, и долгорочни, со рок на втасување над една година. Овие финансиски инструменти се многу ефикасен начин за зголемување на стапката на принос и минимизирање на ризикот при управувањето со портфолиото на банките. Тие сé повеќе се застапени на финансиските пазари, но и во активата на банките, бидејќи преку нив можат успешно да ги контролираат и минимизираат ризиците од промената на каматните стапки, ризиците од промената на цените на хартиите од вредност, ризиците од промената на девизните курсеви и сл. Со дривативните финансиски инструменти се тргува на официјалниот и неофицијалниот 15 Петковски М., Финансиски пазари и институции, Економски факултет, Скопје, 2004, стр Оџаклиеска Д., Пазарот на капитал во функција на ефикасен портфолио менаџмент, оп. цит., стр

47 финансиски пазар. Натаму ќе бидат разгледани некои позначајни деривативни финансиски инстументи, како што се: форвардите, фјучерсите, опциите и своповите. Имено, форвард деривативните хартии од вредност се договори за купопродажба на определена хартија од вредност по според однапред дефинирани цени, при што испораката и исплатата ќе бидат извршени во определен ден. Со овие хартии од вредност не се тргува на берза. Овде може да се напомене дека не постојат стандардизирани форвард договори. При склучувањето на ваков вид договори условите индивидуално се дефинирани од страна на купувачот и продавачот. Најзастапени форвард договори се оние форвард договори со каматни стапки. Овие договори подразбираат идна продажба на определен износ на некој должнички финансиски инструмент. Притоа е потребно да се определи датумот кога треба да се изврши продажбата како и цената, односно каматната стапка според којашто ќе биде испорачана хартијата од вредност. Фјучерси. Овој вид хартија од вредност е произлезен од договорот според којшто продавачот на определена хартија од вредност се обврзува дека ќе ја преотстапи неа на купувачот на определен ден и според утврдена цена којашто купувачот ќе ја плати на денот на испораката. Значи, на денот на склучувањето на договорот не се врши физички пренос на предметот на договорот, ниту пак плаќање. Поточно, се прави само уплата на определен износ на маржа што служи како гаранција дека двете договорни страни ќе ги исполнат своите обврски. Според тоа, во табела 4 се наведени некои основни разлики меѓу форвардите и фјучерсите. Табела 4 Разлики меѓу форвардите и фјучерсите ФОРВАРД Приватен договор меѓу две страни Нестандарден договор Дефиниран еден определен датум за испорака ФЈУЧЕРС Се тргува на секундарен пазар- берза Стандардизиран договор Испорака предвидена во определен месец Опции. Опциите се изведени финансиски инструменти според коишто купувачот има право, но не е обврзан да ја купи или продаде определената хартија од вредност според однапред утврдената цена на определениот датум. Основниот предуслов за да се стекне 47

48 право на купување или продажба на опциите е однапред да се определи цената, односно премијата. Височината на премијата зависи од рејтингот на емитентот на акции, височината на цената на акцијата, рокот на втасување и др. Продавачот добива премија, како награда, за тоа што ја продал опцијата и со тоа презел обврска безусловно, уште на привиот повик, да му ги испорача на купувачот хартиите од вредност коишто се предмет на договорот. Опциските договори, коишто на купувачот му даваат право да купи определена хартија од вредност според договорената цена, се нарекуваат куповни или call опции. Во овој случај купувачот го прифаќа договорот, бидејќи очекува раст на цената на хартијата. Продажните опции (или како што уште се нарекуваат put опции) на купувачот му даваат право да продаде определен износ хартии од вредност според определената цена, пред рокот на нивното втасување. Притоа купувачот очекува опаѓање на цената. Своповите претставуваат таков вид договори во коишто двете страни се согласни да извршат размена на паричните текови во определен временски период во иднина. Овие се уште еден вид деривативни финансиски инструменти коишто често наоѓаат примена во арбитражата, шпекулациите и хеџинг операциите. Меѓутоа, она според кое што тие се издвојуваат од останатите деривативни инструменти, е фактот што со нив не се тргува на берза, туку двете заинтересирани страни се договараат меѓусебно, а евентуално и со посредство на инвестициски банки. Постојат различни видови своп договори, а најпознати се каматниот и валутниот своп. Каматниот своп (interest swap) претставува таков вид финансиски деривативен инструмент со којшто две страни склучуваат договор за замена на нивните каматни плаќања, што се засметани врз основа на определен номинален износ. Постојат повеќе различни видови каматни свопови, меѓу кои најпознат е основниот каматен своп, што уште се нарекува обична ванила. Поради големиот број можности коишто ги нудат, овие свопови за кратко време нашле огромна практична примена, особено поради фактот што тие можат лесно да се прилагодат на потребите на клиентите. Банкарските институции овој своп, најчесто, го употребуваат за заштита од каматни ризици. Валутниот своп (currency swap) е договор за замена на паричните приливи коишто се изразени во две различни валути. Меѓу двете договорни страни, најчесто, посредува одделна банка. Овој вид своп трансакција вообичаено, се користи во случаите кога едната страна има вишок на определена валута, а недостиг од друга. Суштината се 48

49 состои во следново: едната валута се разменува за друга и, по определен временски период, ќе се спроведе обратен тек на паричните приливи, т.е ќе се врати износот на валутата што бил добиен во почетокот. Овој деривативен финансиски инструмент, најчесто, се користи за заштита од девизен ризик. *** Традиционалната депозитно-кредитна стратегија веќе не е доволна за банките да можат да опстанат на современиот финансиски пазар и да остваруваат приходи. Значи деловните банки мора да применуваат и одделни стратегии за инвестирање, паралелно со стратегиите за кредитните пласмани. Преку изборот на соодветни стратегии за инвестирање, пак, банките ќе можат да ја одржуваат профитабилноста, ликвидноста и сигурноста на вкупната актива. Инвестициските банки инвестираат во хартии од вредност многу поголем дел од расположливиот финансиски потенцијал, додека кај деловните банки овој износ е помал. Активата од билансот на состојбата на банката ги презентира позициите во коишто се насочени мобилизираните финансиски средства. Притоа, целокупното потфолио на банката може да се групира во неколку глобални групи на пласмани, и тоа: готовина и средства кај централната банка, краткорочни финансиски инструменти, хартии од вредност, финансиски средства со коишто се тргува, кредити, недвижности, гудвил, останати пласмани. Со комбининрање на инвестициските цели, што банките настојуват да ги остварат и нивната аверзија кон ризикот, тие најчесто се определуваат да вложат во обврзници на државата, благајнички и комерцијални записи, корпорациски обврзници, деривативни финансиски инструменти и слично. 49

50 ТРЕТ ДЕЛ: СТРАТЕГИИ ЗА ИНВЕСТИРАЊЕ ВО ХАРТИИ ОД ВРЕДНОСТ 1. Утврдување на приносите и ризиците при инвестирањето Деловните банки во делокругот на своето работење еден дел од слободниот расположлив финансиски потенцијал го инвестираат во најразлични видови хартии од вредност. Како профитни институции, банките при креирањето на инвестициското портфолио настојуваат да го максимизираат приносот што го носат хартиите при определено прифатливо ниво на ризик. Притоа, кај нив секогаш е присутна дилемата: дали да се инвестира во хартии од вредност што носат повисоко ниво на ризик, а со тоа и повисоки приноси или да се купат хартии што се нископрофитабилни и со помал ризик? Имајќи го предвид фактот дека банките водат конзерватива инвестициска политика, тие во најголем број случаи инвестираат во нискоризични хартии од вредност што носат пониски приходи. Банките настојуваат да воспостават една оптимална структура на протфолиото на хартии од вредност, бидејќи на тој начин можат да го одржуваат неопходниот степен на ликвидност, да остварат принос и да ги минимизираат ризиците од вложувањата. Во литературата се среќаваат голем број примери што укажуваат на тоа дека оние банки коишто во составот на својата актива поседуваат адекватна структура на хартии од вредност, многу полесно ја одржуваат својата ликвидност. Неоспорен е фактот дека приносите што банките ги остваруваат врз основа на вложувањата во хартиите од вредност се помали споредено со каматните приходи врз основа на одобрени кредитни производи. Оттука, јасно произлегува заклучокот дека, при алокацијата на мобилизираниот капитал, најголемиот дел банките него го насочуваат во попрофитабилните пласмани за нив-кредитите. Банкарските институции со вложувањето на еден дел од слободниот финансиски потенцијал во сигурни хартии од вредност всушност, вршат оптимизација на нивниот кредитен потенцијал и определен задоволителен квалитет на својата актива. На ваков начин, пак, преку диверзификацијата на вложувањата се ограничуваат ризиците што произлегуваат од банкарското работење. Во теоријата и праксата се среќаваат ставовите дека, преку пласманите во хартии од вредност, особено во обврзниците, банките вршат оптимизација на нивната вкупна актива. 50

51 Кога се споредуваат различните финансиски инструменти, често пати се користат изразите имплицирана каматна стапка или принос. Тоа е мерка за профитабилноста на инвестициските инструменти. Инвеститорите своите одлуки ги засноваат на тоа колку принос ќе донесе определена хартија од вредност, во споредба со другите производи на пазарот. 17 Тоа е прикажано на следната табела. Табела 5 Однос на ризикот и приносот на хартиите од вредност Принос Ризик Висок принос Низок принос Висок ризик Правило Постои можност Низок ризик Не е можно Правило Значи, банките инвестираат во хартии од вредност за остварување принос, но при определено прифатливо ниво на ризици. Неоспорен е фактот дека за постоењето правопропорционални односи меѓу ризикот и приносот, односно доколку банките би инвестирале во хартии од вредност коишто носат повисоко ниво на принос, тоа од своја страна ќе значи дека се изложени и на поголема неизвесност од неговото остварување. Овде важи и обратниот случај, т.е. нискоризичните хартии од вредност се поврзани со пониските приноси (табела 5). При спроведувањето на инвестициската функција банкарските институции ги анализираат нивото на принос и ризикот што го носи секоја поединечна хартија од вредност, но и на портфолиото во целина. Притоа, средствата се насочуваат кон купување такви хартии од вредност што ќе носат највисок принос, но при определено ниво на ризик. Во претходниот дел веќе беше споменато дека различните типови финансиски инструменти се карактеризираат со различни видови приноси. Имено, некои хартии од вредност носат принос во вид на камата, што се засметува на основата и се исплаќа на последниот ден од рокот на втасување, други пак содржат периодични купони и периодична исплата на каматата, трети се дисконтните инструменти што, сами по себе, не носат определен износ на камата, туку тие се продаваат според цените што се пониски од номиналната вредност. Од овие причини, но и поради различниот даночен третман, приносите што ги носат различните хартии од вредност директно не се 17 Kozul N, Kriva prinosa, Bankarstvo, vol 39, br.5-6, 2010, str

52 споредливи. Во продолжение на овој истражувачки сегмент се разгледани начините за утврдување на приносот кај различните типови хартии од вредност. Сите тие поединечно се анализирани натаму. Дисконтни инструменти или што уште се нарекуваат дисконтни хартии од вредност (discount yields). Основната карактеристика на овој вид финансиски инструменти се состои во тоа што тие се купуваат според цени пониски од нивните номинални вредности, а тоа значи со дисконт, додека номиналниот износ се исплаќа на датумот на втасувањето. Значи, тие не носат принос во вид на камата, ами приносот се крие во дисконтната цена на хартијата од вредност. Во тој контекст, тука се вбројуваат државните записи, комерцијалните записи, банкарските акцепти, репо операциите итн. На пример, доколку се претпостави дисконтна хартија од вредност што има номинална вредност од евра и втасува за една година. Ако оваа хартија од вредност може да се купи по дисконтна вредност од 900 евра, тогаш по една година ќе се наплати нејзината номинална вредност и ќе се оствари принос од 100 евра. Ова е само еден многу поедноставен пример за да ја прикажеме суштината на дисконтниот принос. Меѓутоа, кога треба да се добие вистинскиот податок за тоа колку изнесува дисконтната стапка, тогаш е потребно да се знаат износот на номиналната вредност, куповната вредност (или вредноста според којашто ќе се набави хартијата), но и преостанатиот временски период до втасувањето. Кога ќе бидат познати сите овие параметри, пак, дисконтната стапка може да се пресметаме според следнава формула: FV-P 360 DR 18 = x FV n каде DR- дисконтна стапка FV номинална вредност P куповна вредност N бројот на деновите до рокот на втасувањето. 18 Петрески Г., Управување со банките, оп.цит., стр

53 Пресметката на дисконтната стапка може да се искористи за меѓусебна споредба на неколку дисконтни хартии од вредност. Поточно, ова значи дека, доколку инвеститорот треба да избере меѓу неколку дисконтни хартии од вредност, тоа може да го направи преку споредба на нивните дисконтни приноси. Меѓутоа, овде мора да нагласи дека оваа стапка не може да се споредува со купонската стапка на хартиите од вредност, коишто носaт принос во облик на камата. Купонската стапка на дисконтните хартии од вредност може да се пресмета на следниов начин: FV P 365 CER 19 = x P n CER купонска стапка на дисконтните хартии од вредност. Доколку, пак, се тргне од претпоставката дека инвеститорот повторно ќе ги инвестира средствата според истите услови, тогаш може да се пресмета и ефективната стапка на приносот, односно CER EAR 20 = [ ] 365/n - 1 ЕAR ефективната стапка на приносот N На пример, дванаесетмесечен комерцијален запис, со номинална вредност од евра, се продава според дисконтна вредност од 970 евра, остануваат уште 180 дена до втасувањето, т.е.: DR = x = 0.06 = 6% Петрески Г., Управување со банките, Економски факултет, Скопје, 2008, стр Исто, стр

54 CER = x = = 6.28% EAR = = 6.29% Хартии од вредност коишто носат принос во вид на камата (yields on interest bearing securities). Каматоносните хартии од вредност се карактеризираат со еднократна исплата на договорениот износ на камата, и тоа на последниот ден од нивното втасување. Купонски обврзници. Овој вид обврзници носат принос според неколку основи, и тоа од периодичните исплати на камата, приносите врз основа на реинвестирањето на овие парични приливи, како и приходите врз основа на капитална добивка. Сите овие приноси на купонските обврзници заедно се искажуваат и како приноси до втасувањето. На пример, купонска обврзница со номинален износ од 1000 евра, може да носи купонска исплата од 100 евра годишно, во временски период од 10 години, така што по истекот на рокот се исплатува и номиналниот износ. Овие различни видови хартии од вредност се разликуваат според временскиот распоред на исплатата. Дисконтните и хартиите од вредност коишто носат принос во облик на камата се карактеризираат според тоа што исплатата на приносот се врши на денот на нивното втасување. Од друга страна, кај купонските или обичните обврзници исплатата се врши во редовни временски интервали, до рокот на втасување. Прашањето коешто овде се наметнува е: како да се донесе одлуката која хартија од вредност носи најголем принос? За да може да се донесе оваа одлука, покрај гореспоменатите начини за утврдување на процентот на приносот, неопходно е да се квантифицираат и сите оделни ризици што се поврзани со определената хартија од вредност. На крај, со компарирање на приносите од една и нивото на ризик, од друга страна, ќе може да се донесе одлука во која хартија од вредност да бидат насочени вложувањата. Ризици кај хартиите од вредност. Вложувањата во хартиите од вредност до определен степен се сметаат за релативно сигурни пласмани. Ова особено се однесува 54

55 на државните обврзници, како и на останатите хартии од вредност што ги издаваат државните органи. Меѓутоа, сепак, и кај нив постои определено ниво на ризик што нив ги прави повеќе или помалку сигурни. Банките, при спроведувањето на инвестициската функција, најчесто, се соочуваат со следниве ризици: - ликвидносен ризик Постојат неколку основни причини поради коишто банките еден дел од расположливите средства ги инвестираат во хартии од вредност. Една од тие причини е остварувањето дополнителни приходи врз основа на камати или капитална добивка. Натаму, следна причина е одржувањето определен степен на ликвидност. Значи, инвестирањето на банките во хартии од вредност, само по себе, не значи дека тие на таков начин се грижат за својата ликвидност, бидејќи хартиите од вредност сами за себе немаат карактер на ликвидни средства. Меѓутоа, во случаите кога банките имаат итни и зголемени потреби од ликвидни средства, тогаш тоа ќе можат да го остварат преку едноставно продавање на хартиите од вредност што се во составот на нивното портфолио. Од своја страна, пак, ова наметнува постоење на ликвиден секундарен пазар за соодветните хартии од вредност. Ликвидносниот ризик претставува ризик од неможност банката да ги продаде хартиите од вредност и да ја одржи својата ликвидносна позиција. Во ваков случај банката може да биде принудена да ги понуди хартиите од вредност по нешто пониски цени сé со цел да го обезбеди потребниот износ на парични средства. Овој ризик, најчесто, се среќава кај хартиите од вредност коишто се издадени од компании што помалку се познати, како и кај помалите емисии на хартии од вредност. - каматен ризик. Цената за користење на кредитните и причните средства, преку механизмите на финансиските пазари, е изразена со каматната стапка. Големината на оваа цена е во тесна корелација со стапката на корисноста на средствата во однос на времето на нивното користење. Приходите врз основа на камати и банкарски провизии се најзначајниот извор на приход за банките, така што нивното учество достигнува и до 80% од вкупно остварените приходи. Променливоста на каматната стапка може да биде и причина за лошо управување во банките, особено во нестабилни економски услови. Каматниот ризик, всушност, претставува ризик од можна промена на нивото на активните каматни стапки што за банката може да значи намалување на нивото на приходите и остварување неочекувани загуби. 55

56 Некои од позначајните фактори што влијаат врз ризикот од каматни стапки се следниве: големината на банката, меѓубанкарската конкуренција, актуелната состојба на структурата на пласманите, пласманите во хартии од вредност, некаматоносната актива, рочната трансформација на средствата, позицијата на пазарот на пари итн. Од сите овие споменати фактори рочната трансформација на средствата се издвојува како фактор што има поинтензивно влијание врз каматните стапки. Имено, банкарските институции, со процесот на рочната трансформација на средствата, всушност, еден дел од краткорочно мобилизираните средства ги користат во пласманите на долг рок. На ваков начин банката е изложена и на ликвидносен, но и на ризик од промена на каматните стапки. Поточно, ако дојде до ситуација на раст на каматните стапки кои што банката ги плаќа на краткорочните извори на средства, тогаш (поради рочната трансформација) банките се принудени долгорочните пласмани да ги финансираат со поскапи извори на средства. Покрај ова, инфлацијата има многу големо влијание врз височината на каматната стапка. Прилогадувањето на каматните стапки на инфлацијата може да се врши на два начина: ex ante и ex post. Ex ante прилагодувањето на каматните стапки се прави така што се земаат предвид очекувањата за промените во нивото на цените. Додека, пак, ex post е реалната каматна стапка којашто е пресметана врз основа на остварената стапка на инфлација. За полесно да може да се согледа изложеноста на банката на ризикот од промена на каматните стапки, најпрвин треба да се направи поделба на билансот на банката врз основа на рочноста, т.е. да се направи поделба според роковите на втасување, и тоа на повеќе временски периоди. Натаму за секој од нив поединечно треба да се разгледаат разликите во втасувањето на активата и пасивата. Во праксата постојат неколку методи со помош на коишто се утврдува сензитивноста на банката на промената на нивото на каматните стапки, како што е пресметката на GEP сензитивноста на каматните стапки. Со калкулациите кај овој метод се пресметува разликата меѓу каматно чувствителната 56

57 актива и каматно чувствителната пасива. Притоа гапот е позитивен кога каматно чувствителната актива е поголема од каматно чувствителната пасива, и обратно кога каматно чувствителната пасива е поголема од каматно чувствителната актива, јазот е негативен. Постојат и други начини за мерење на изложеноста на банката на каматниот ризик, како што се, на пример, различните компјутерски модели за симулација на приходите во зададени економски услови, ARBL моделот за мерење на каматниот ризик, DURATION моделот итн. Кога банките инвестираат во хартии од вредност, всушност, очекуваат да остварат определен принос. Притоа тука особено е битно да се напомене дека банкарските институции ќе го реализираат планираното ниво на приходи, но под услов да не се променат пазарните каматни стапки до денот на втасувањето на хартијата од вредност. Ова не е реална претпоставка, бидејќи со промената на пазарните каматни стапки ќе се промени приходот од инвестирањето во хартии од вредност. Кога станува збор за каматниот ризик при инвестирањето во хартии од вредност многу е битно да се потенцира дека при тоа се интегрирани два вида ризика: ценовен ризик, кога променетите каматни стапки предизвикуваат промена на пазарните цени на хартиите од вредност; и ризик на реинвестирање, ако промената на каматните стапки се одрази врз повторното инвестирање на остварените приходи. Постоењето на ценовниот ризик може да се објасни со обратнопропорционалната врска којашто постои меѓу пазарните цени и каматните стапки. Имено, кога каматните стапки се намалуваат, доаѓа до раст на цените на хартиите од вредност, и обратно, кога каматните стапки се зголемуваат, цените се намалуваат. Меѓутоа, промената на пазарните цени со себе носи и можност за остварување капитални добивки или загуби. На пример, ако се претпостави случај кога одделна банка во составот на своето портфолио има државна обврзница, а притоа, дојде до намалување на пазарните каматни стапки, тогаш цената на обврзницата ќе се зголеми. Значи, банката доколку се определи да ја продаде оваа хатрија од вредност, тогаш ќе оствари дополнителен принос врз основа на капиталната добивка (зашто пазарната цена е поголема). Но, доколку банката сака повторно да ги реинвестира овие средства, во тој случај, поради намалените каматни стапки, таа ќе остварува пониски приноси. 57

58 Врската меѓу каматните стапки и цените на обврзниците е асиметрична и неправолиниска. Тоа значи дека: при пад на каматите, цените на обврзниците се зголемуваат во поголем процент, во споредба со промената на цените кога каматните стапки се зголемуваат. Каматниот ризик кај обврзниците зависи од нивните рокови на втасување. Ова, пак, значи дека долгорочните обврзници се повеќе чувствителни на промените на каматните стапки, отколку краткорочните. Оттука следи објаснувањето: ако на пазарот дојде до раст на каматните стапки, тогаш претходно издадените обврзници ќе носат помал износ на принос, т.е. нивните цени ќе се намалуваат, бидејќи на финансискиот пазар веќе се издаваат нови обврзници коишто се карактеризираат со повисоки камати; - кредитен ризик. Овој вид ризик (поврзан со инвестирањето во хартии од вредност) претставува неизвесност дали издавачот (емитентот) на хартиите од вредност ќе биде во можност да изврши исплата на основниот долг и договорениот износ на каматата на денот на втасувањето. Кредитниот ризик тесно е поврзан и зависен од голем број интерни и екстерни фактори, како што се: одлуките и стратегиите на раководството на издавачот на хартиите од вредност, состојбата со ликвидносната позиција, профитабилноста (интерните фактори); актуелната економска состојба (екстерните фактори). Интензитетот на кредитниот ризик е во тесна корелација и со стапката на принос на хартиите од вредност. Тоа, всушност, значи дека хартиите од вредност коишто носат поголем принос, истовремено, се изложени на поголем кредитен ризик, за разлика од оние хартии од вредност за коишто се карактеристични ниските приноси. Како потврда за ова тврдење служи и фактот што државните хартии од вредност се сметаат за нискоризични пласмани, бидејќи за нив гарантира државата, но следствено на тоа носат и помали приноси. Пред донесувањето на одлуката за инвестирање во хартии од вредност банките вршат анализа на изложеноста на кредитниот ризик. Притоа, главно, се прават најразновидни пресметки и анализи на профитабилноста, ликвидноста, степенот на задолженоста на емитентот, но исто така тие можат и да ги искористат оценките за нивото на кредитниот ризик коишто ги објавуваат рејтинг агенциите. Fitch, Standard and poors, Moody s се едни од најпознатите светски рејтинг агенции. Во продолжение табеларно се прикажани категориите на кредитниот ризик според Standard and poors (табела 6). 58

59 Табела 6 Категории на кредитен ризик Standard and poors Категории на кредитен ризик "Standard and poors" Ознака ААА АА А ВВВ ВВ В ССС СС С Опис на рангот Највисок квалитет, првокласни обврзници Висок ранг, нешто помал квалитет Висок среден ранг, можни идни проблеми Среден ранг Низок среден ранг, одделни спекулативни својства Високошпекулативни обврзници со лош кавалитет Низок квалитет, веројатно не исполнување на обврските Низок квалитет, лоши изгледи Обврзници што не се отплаќаат DDD Издавачите се банкротирани 21 DD D При управувањето со кредитниот ризик, поврзан со вложувањата во хартии од вредност, банките многу често користат определени хеџинг операции на промптните и терминските пазари. Имено, фјучерсите се такви договори коишто претставуваат обврска за купување или продавање определени хартии од вредност во определен временски период и според определена цена. Каматниот своп е финансиски дериват со којшто две страни се договараат за меѓусебна замена на каматните плаќања, пресметани врз основа на однапред утврден износ, во определен временски период. Опциите се финансиски инструменти што на имателот му обезбедуваат право 21 Петрески Г, Управување со банките, оп.цит., стр

60 да купи или продаде определена хартија од вредност во определен период според однапред дефинирана цена; - р изи к од инфлација. Банкарските институции, при креирањето на портфолиото на хартии од вредност и донесувањето на одлуките каде да се инвестираат средствата, особено внимание посветуваат и на постоењето на ризикот од инфлација. Во услови на инфлација доаѓа до раст на општото ниво на цените и опаѓање на куповната моќ на парите. Токму затоа банките особено се внимателни на овие состојби и настојуваат да ја зачуваат куповната моќ на инвестираните средства во хартии од вредност. Тоа подразбира корекција на нивото на каматната стапка за определеното очекувано ниво на инфлација. Притоа, доколку стапката на инфлација е висока и динамична, тогаш и номиналните каматни стапки ќе бидат исто така високи, и обратно, во периодите на стабилно и ниско ниво на инфлација и номиналните каматни стапки ќе бидат пониски. 60

61 2. Пасивни стратегии за инвестирање Во современите пазарни услови на стопанисување депозитно-кредитните работи веќе се покажуваат како недоволни за опстанокот на банките и остварувањето задоволително ниво на профит. Улогата на портфолиото на хартии од вредност во составот на активата на банкарските институции бележи константен раст. Токму поради оваа причина тие, покрај стратегиите за кредитирањето, конципираат и соодветни инвестициски стратегии за да го остварат посакуваното ниво на профитабилност, задоволителна ликвидност и секако сигурност на целокупното портфолио на активата. Овде особено е значајно да се напомене разликата меѓу инвестирањето во хартии од вредност на инвестициските банки и инвестирањето на деловите банки. Основната дејност на инвестициските банки е пласман на мобилизираните средства во најразлични хартии од вредност, додека деловните банки пласираат помал дел од средствата во хартии од вредност, и тоа со различни рокови на втасување. Раководството на банките, при донесувањето одлуки за инвестирање во хартии од вредност, детално ги анализира одделните ризици и приноси поврзани со хартииите коишто се нудат на финансиските пазари. Притоа клучно е прашањето за роковите на нивното втасување. Банките во овој случај се соочени со дилемата: дали средствата да се насочат кон краткорочни пласмани што ќе ја гарантираат ликвидносната позиција или кон долгорочните хартии од вредност коишто, од своја страна ќе обезбедат повисоко ниво на приноси, или пак да прават комбинации, т.е. дел да инвестираат во краткорочни, а дел во долгорочни хартии од вредност? Освен овие, се јавуваат и голем број останати прашања што ја наметнуваат потребата за конципирање соодветни политики за инвестирање на банките во хартии од вредност. Во тој контекст може да се напомене дека банкарските институции имаат на располагање широк спектар на стратегии за инвестирање во хартии од вредност. Изборот на најповолните и најсоодветните стратегии тесно е поврзан со прифатливото ниво на ризик и со целите што треба да се остварат. Во основата на секоја од стратегиите за инвестирање е дефинирањето на две основни прашања; а тие се: определување на максималниот прифатлив рок на втасување на хартиите од вредност. Најчесто банките ги избегнуваат инвестирањата во хартии од вредност со долги рокови на втасување. Причини за таквиот однос има 61

62 неколку, односно: природата на нивните обврски, промените и општата состојба во економијата, како и состојбата и движењата на каматните стапки. Колку е подолг рокот на втасувањето, толку повеќе банките се изложени на неизвесност и ризик. Во тој временски период може да дојде до влошување на финансиската состојба на емитентот и со тоа да се наруши квалитетот на издадените хартии. Исто така, можат да се случат и промени во нивото на каматните стапки, а со тоа банките да бидат изложени на кредитниот ризик. Токму затоа, банките имаат аверзија кон хартиите од вредност со подолги рокови на втасување; прилагодување на рокот на втасување според промените во окружувањето и целите на инвестициското портфолио. Постојаното следење на идните движења на каматните стапки е неминовно за да може навреме да се реагира и да се извршат неопходните прилагодувања во структурата на инвестициското портфолио. Според теоретските елаборации, во основа, стратегиите за инвестирање во хартии од вредност се делат на: пасивни и активни. Така, банките што се определуваат да инвестираат во хартии од вредност за да ги чуваат во своето портфолио сé до нивното втасување и очекуваат да остварат приноси врз основа на камати, всушност, применуваат пасивна стратегија. Значи, основното обележје на оваа стратегија е тоа што со купените хартии од вредност не се тргува на финансиските пазари. Ова особено е типично за помалите банки, каде што инвестициската функција не е доволно равиена, бидејќи тие немаат ресури за менаџирање со протфолиото на хартии од вредност. Во ваков случај, пак, менаџерскиот тим на банките треба да биде особено внимателен при диверзификацијата и креирањето на портфолиото на хартии од вредност и се определува средствата да ги насочи кон квалитетни хартии од вредност. Значи, портфолиото на банката, во овој случај, ќе биде составено од хартии од вредност што имаат релативно висок кредитен рејтинг и многу мала можност за загуба. Најкарактеристични пасивни стратегии за инвестирање се: стратегијата на скалеста рочност и 62

63 стратегијата на разделена рочност. Натаму ќе бидат елаборирани карактеристиките на овие две стратегии поединечно. Пасивна стратегија на скалеста рочност. Овде станува збор за многу едноставна стратегија за инвестирање според којашто банката, најнапред, треба да го утврди максмално прифатливиот рок на втасување на хартиите. Со користењето на оваа стратегја инвестирањето на вкупно расположливите средства се прави во еднакви проценти, и тоа до максималниот рок на втасување. Ова најдобро може да се разбере преку еден практичен пример. Имено, банката X спаѓа во групата мали банки и има на располагање евра за инвестирање во хартии од вредност. Раководството на оваа банка се определува да инвестира во хартии од вредност со рокови на втасување од една до максимум 5 години. Со примената на стратегијата на скалеста рочност банката вкупно расположливите средства ќе ги подели на 5 еднакви делови (20%). Искажано ова во вредности би значело дека: банката ќе инвестира во хартии од вредност со рок на втасување од една година, во вкупен износ од евра, други евра ќе бидат насочени кон хартиите од вредност што втасуваат по две години, натаму евра ќе се инвестираат во хартиите од вредност со рок на втасување по три години и, на таков начин, сé до максимално прифатливиот рок на втасување т.е. сé до вложувањата во хартии од вредност што ќе втасуваат по 5 години. Натаму, пак, кога ќе втасаат првите хартии од вредност (во примерот по една година), тогаш банката расположливите средства ќе ги насочи кон хартиите од вредност со дефинираниот максимален рок (во примерот, рок на втасување по 5 години). Кога ќе втасаат вторите хартии од вредност (во примерот, во втората година) банката повторно ќе ги инвестира во хартии од вредност со максимален рок на втасување (слика 4). Основни предности на оваа стратегија се следниве: стратегијата на скалеста рочност е многу едноставна за употреба; има ниски транскациски трошоци; со нејзиното користење се одржува проектираната структура на портфолиото на хартии од вредност, бидејќи со втасувањето на една хартија од вредност се врши инвестирање во нова и токму затоа инвестирањето потсетува на скала; 63

64 за нејзината примена не се потребни посебни познавања, ниту пак ангажирање дополнителни човечки ресурси; се остварува просечен принос; овозможува одржување задоволителна ликвидност. Недостаток на стратегијата на скалеста рочност е тоа што: Слика 4 не обезбедува максимален приход од инвестицијата. Стратегија на скалеста рочност Години на доспевање Стратегија на разделена рочност. Покрај стратегијата на скалеста рочност, во групата пасивни стратегии спаѓа и стратегијата на разделена рочност. Оваа стратегија подразбира инвестирање на банките во краткорочни и долгорочни хартии од вредност, без инвестирање во среднорочни хартии. Поточно, кога банките се определуваат за примена на пасивната стратегија на разделена рочност, тогаш тие еден дел од слободните финансиски средства (најчесто, една третина или една половина) го вложуваат во хартии од вредност со кратки рокови на втасување, додека остатокот го користат за купување долгорочни хартии (слика 5). Со краткорочните хартии од вредност банките имаат намера да ја одржуваат својата ликвидносна позиција, додека со долгорочните тие остваруваат дополнителни приноси во облик на камата и на тој начин ги зголемуваат своите приходи. Во литературата оваа стратегија може да се сретне и под називот Barbell, бидејќи таа овозможува одржување на ликвидноста, од 64

65 една страна, но и постигнување на целите во поглед на реализацијата на дополнителните приходи, од друга страна. Натаму е даден пример за стратегија на разделена рочност. Имено, банката Y се определува за примена на стратегијата на разделена рочност. Таа располага со вкупно расположливи средства за инвестирање во износ од евра. Менаџерскиот тим на банката се определува евра (50%) да инвестира во краткорочни хартии од вредност со рокови на втасување до 3 години, додека останатата половина да ги инвестира во хартии од вредност со рокови на втасување од 6 до 10 години. По втасувањето на хартијата од вредност по првата година, банката ќе го реинвестира нејзиниот износ во хартијата од вредност со најдолг рок на втасување од краткорочните, а тоа во примерот би значело дека банката ќе инвестира во оние хартии што втасуваат во третата година. Истото ќе се случи и со хартијата од вредност којашто ќе втаса во втората година, т.е. нејзините средства ќе бидат реинвестирани во хартијата која втасува следната (третата) година. Иста ќе биде и ситуацијата и со долгорочните хартии од вредност. Според вредносните искажувања, тоа подразбира дека банката евра ќе ги инвестира во хартии од вредност што имаат рок на втасување 6 години; евра во хартии кои втасуваат по 7 години итн, сé до вложувањето на последните евра во хартии од вредност што втасуваат по 10 год. Во петтата година, т.е. кога ќе втасаат првите хартии од вредност (од долгорочните), тогаш втасаните средства банката ќе ги реинвестира во хартиите од вредност што ќе втасаат во десеттата година, односно, во шестата година ќе втасаат други хартии од вредност што повторно ќе се вложат во оној вид вредносни хартии што втасуваат во десеттата година итн. 65

66 Слика 5 Стратегија на разделена рочност (50% на краток рок) (50% на долг рок) години на втасување Како што може да се забележи, од примерите кај стратегијата на разделена рочност се инвестира или на краток, или на долг рок, но секогаш на последниот ден од втасувањето. Во оној момент кога ќе биде достигнат среден рок на втасување, тогаш се врши продажба на хартиите од вредност на секундарниот пазар и одново ќе се вложува во хартии со најдолг рок (каков што беше прикажан во примерот, т.е. 10 години) Врз основа на сé она што веќе претходно беше елаборирано, може да се донесе генерален заклучок дека и стратегијата на разделена рочност е едноставна за примена и не е поврзана со високи трансакциски трошоци. 66

67 3. Активни стратегии за инвестирање Примената на активните стратегии за инвестирање на банките во портфолио на хартии од вредност е својствена за поголемите банки, затоа што овој вид стратегија бара ангажирање стручен персонал и примена на определени технички ресурси. Во основа, овие стратегии се однесуваат на перманентна ревизија на структурата на портфолиото на хартии од вредност и нивно постојано купување или продажба за да се реализираат што е можно повисоки приноси (заработувачка од капитална добивка, повисоки приноси од камата и сл.). Овие чести промени во композицијата на инвестициското портфолио настануваат како последица на промените на финансиските пазари, како и на општите услови во економијата во целост. Најкарактеристично за активните стратегии (или како што уште се нарекуваат агресивни стратегии) е предвидувањето на движењата на каматните стапки заради максимизација на вкупните приноси. Оттука произлегува и нивната основна слабост: поради погрешни прогнози и предвидувања банките се изложени на опасност да претрпат големи загуби. Активните стратегии во литературата можат да се сретнат во два појавни облика, и тоа: стратегии на кривата на приносите и стратегии на замена на хартии од вредност 22. Секој од овие два облика има свои карактеристики, што се објаснети натаму во текстот. Стратегии на кривата на приносите. Називот на овој тип активни стратегии произлегува од тоа што банкарските институции со нивната примена тежнеат да ги искористат поволните движења во нивото на каматните стапки, односно нивните одлуки се засновани на состојбата и проекциите на кривата на приносите. Пред да биде елабориран начинот на којшто функционираат овој тип стратегии, накратко ќе биде објаснета кривата на приносите. Имено, меѓусебната поврзаност меѓу роковите на втасување на хартиите од вредност и нивните приноси, на графички начин се презентира преку кривата на приносите. Со неа се искажува промената на стапката на приносот на една иста хартија од вредност во зависност од рокот на втасување. За конституирање на кривата на приносите на 22 Петрески Г, Управување со банките, оп.цит., стр

68 хоризонатлната оска се прикажува рокот на втасување на хартиите од вредност, додека на вертикалната оска нивниот принос. Кривата може да се сретне во три форми: растечка, опаѓачка и рамна, во зависност од фазата во којашто се наоѓа економијата (слика 6). Слика 6 68

69 Така, кривата на приносите е растечка во услови кога економијата е во рецесија и каматните стапки се ниски. Но, натаму кога веќе економијата ќе започне да се движи кон експанзија, се очекува раст на каматите. Кривата на приносите има опаѓачки облик, тогаш кога деловниот циклус е во експанзија и каматните стапки се високи. Меѓутоа, по експанзијата, следува фаза на рецесија и намалување на каматните стапки. Во стратегиите коишто се засновуваат на кривата на приносите позначајни се следниве: стратегијата на префрлање од краткорочни во долгорочни хартии од вредност, и обратно, како и стратегијата купи сега-прoдај подоцна Суштината на стратегијата за префрлање на каматните стапки се состои во следново: доколку се претпостави дека економијата се наоѓа во фаза на рецесија, а кривата на приносите има позитивна косина, тогаш логично е банките да инвестираат во хартии од вредност коишто имаат кратки рокови на втасување. Во иднина, пак, следејќи ја кривата на приносите, се очекува да има раст на каматните стапки, па оттука, банките, водени од желбата за максимизација на вкупните приноси, расположливите средства од втасаните краткорочни хартии од вредност ќе ги пренасочат во хартии од вредност со подолги рокови на втасување. Втората стратегија, купи сега-продај подоцна, исто така, може да се објасни со помош на еден практичен пример, и тоа ако повторно се претпостави дека кривата на приносите има позитивна косина, што покажува дека економијата се наоѓа во фаза на рецесија, тогаш се тргнува од претпоставката дека банките имаат очекувања каматните стапки да бидат стабилни во идниот период. Во тој случај, менаџментот на банката се определува да ги пласира расположливите финансиски средства на долг рок. Во меѓувреме банките ќе остваруваат приноси врз основа на камати. Бидејќи каматните стапки не се промениле пред рокот на втасување, банките се определуваат да ги продадат хартиите од вредност, при што ќе реализираат капитални добивки. Со оваа стратегија тие ќе постигнат максимизирање на профитот. Како што веќе претходно беше споменато, друг вид агресивна стратегија за инвестирање во портфолио на вредносни хартии е и стратегијата на замена на еден финансиски инструмент за друг. Причините за ваквата замена можат да бидат 69

70 различни, на пример, повисокиот принос, помалиот ризик, поповолните рокови на втасување или искористувањето на одделни даночни поволности итн. Суштината на оваа стратегија е прикажана со следниот пример. Имено, ако банката Б во составот на своето протфолио на хартии од вредност има определен износ на обврзници, тогаш на финансискиот пазар се издаваат нови обврзници коишто носат повисоки пазарни каматни стапки, а цените на претходно издадените се пониски, таа има можност да ја примени стратегијата на замена, односно да ги продаде хартиите што ги има во составот на својата актива додека пак средствата повторно да ги вложи во новоиздадените обврзници што носат повисок принос. Меѓутоа, самата продажба на старите обврзници за банката ќе значи остварување капитална загуба. Оваа загуба може да предизвика реакции кај акционерите на банката, бидејќи тие секако се заинтересирани за реализација на максимални приноси. Овде се поставува прашањето: дали да се примени овој тип активна стратегија или ништо да не се преземе? За да може да се донесе правилна одлука е потребно да се согледаат кои се позитивните, а кои се негативните аспекти од продажбата на старата обврзница и купувањето нова. Негативните аспекти се капиталната загуба што би се реализирала веднаш и ниските каматни приходи коишто банката би ги остварувала од старата обврзница. Придобивките, пак, се следниве: банката со направената капитална загуба ќе има право за намалување на основата за пресметка на данокот на добивка (и тоа за износот на капиталната загуба, ќе се намали основата) и повисоките купонски приноси ќе се добијат во идниот период. За целите на компарацијата потребно е паричните приливи од старата и новата обврзница да бидат сведени на нето сегашната вредност, па на еден таков начин да се сумираат ефектите и да се види што е поповолно за банката. Доколку, при тоа, се добие позитивна разлика во корист на приливите од новата обврзница, тогаш раководството на банката ќе донесе одлука за примена на оваа стратегија за инвестирање и покрај тоа што во моментот за банката тоа би значело загуба, но во иднина таа ќе биде компензирана со повисоките купонски приноси. За користењето на оваа стратегија има и многу други примери на своп трансакции (ценовен своп, купонски своп, даночен своп) кога банките тргуваат со финансиските инструменти на пазарот за да искористат определени поволности. Така, доколку на пазарот се продава некој финансиски инструмент, чијашто цена е пониска од неговата реална вредност, банката може да се определи да продаде некоја 70

71 од хартиите од вредност што ги има во своето инвестициско портфолио, а средствата да ги пренасочи, односно да ги пласира во потценетата хартија. Подоцна, кога истата таа хартија ќе ја добие својата реална вредност, банката ќе може неа да ја продаде и да оствари принос врз основа на капитална добивка. Ваквиот вид стратегија се среќава (според називот) кај ценовниот своп. Класичен пример за купонски своп беше претходно елаборираниот случај со банката Б, кога таа продава хартии што носат пониски купонски приноси, за да инвестира во нови коишто гарантираат повисоки приноси. 71

72 4. Оптимизација на структурата на портфолиото на банкарските институции Во изминатиот период, со зголемувањето на конкуренцијата меѓу банките и небанкарските институции, сé повеќе се потенцираше и значењето на портфолиото на хартии од вредност во составот на активата на банките. Банкарските институции, исто како и сите останати деловни субјекти, имаат за цел остварување максимален профит под определено прифатливо ниво на ризик. За да можат да го обезбедат својот опстанок, раст и развој, во вакви конкурентски услови на стопанисување, банките мораат постојано да вршат оптимизација на страната на пасивата (услогласувајќи ги депозитните и недепозитните извори на средства), а на страната на активата тоа го вршат преку кредитните пласмани и пласманите во инвестициското портфолио. Одовде може да се извлече заклучок дека тие мора да дефинираат стратегии за тоа колкав процент од мобилизираните финансиски средства ќе биде насочен во кредитните производи, а колку од тие средства ќе се искористат за инвестирање во хартии од вредност на финансиските пазари. Овде уште еднаш би требало да се потенцира важноста на разликата меѓу инвестициските банки и инвестициската функција на деловните банки. Имено, инвестициските банки се специјализирани за финансиски трансакции со различни хартии од вредност на финансиските пазари, а за разлика од нив, пак, деловните банки пласираат помал износ на средства во нивното инвестициско портфолио. Најчесто, тие ги инвестираат во хартии од вредност само слободните парични средства. Генерално, постојат две основни причини поради коишто банките вложуваат во портфолио на хартии од вредност, а тие се поголемата профитабилност и одржувањето определено ниво на ликвидност. Слободните парични средства што банките ги пласирале на финансиските пазари ќе ја зголемат нивната профитабилност. Од друга страна, пак, во случај на недоволна ликвидност, тие ќе можат лесно да ги продадат и да дојдат до потребните ликвидни средства. Кредитните пласмани за банките подразбираат поголеми приноси, наместо пласманите во хартии од вредност, па поради тоа е јасно зошто тие повеќе се ориентирани кон својата кредитна функција. Процесот на формирање инвестициско порфолио е под директно влијание на три основни фактора: системските услови, расположливоста со човечки ресурси и постоењето на меѓубанкарската конкуренција. Системските услови бараат постоење на голем број пазарни хартии од вредност, како и развиен финансиски систем со 72

73 финансиски институции. Поседувањето стручен тим, кој ќе тргува со хартиите од вредност, е уште еден од условите за добро менаџирање со инвестициското портфолио. И, на крај, меѓубанкарската конкуренција, од своја страна, придонесува за развојот на инвестициските пазари, како и за зголемување на довербата во хартиите од вредност. Но, и државата има определено влијание врз структурата и квалитетот на портфолиото на хартии од вредност. Тоа, пред сé, се однесува на мерките на фискалната политика со коишто делумно или целосно се ослободува приносот од даночни оптоварувања. За оптимизацијата на структурата на портфолиото во банкарските институции особено голема важност имаат и неговите перформанси, односно: диверзификацијата, рочноста, квалитетот на хартиите, приносот што го обезбедуваат, можноста за тргување на секундарните пазари и слично. Со диверзификацијата на портфолиото се постигнува распределба и редуцирање на потенцијалните ризици. Тоа подразбира инвестирање во поголем број хартии од вредност што се однесуваат на различни дејности (различни стопански области) за да се минимизира ризикот од вложувањата. Целокупниот ризик на инвестициското портфолио може да се разграничи на два дела, и тоа: несистематски и систематски (пазарен) ризик. Првиот може да се елиминира преку диферзификација, додека, пак, систематскиот ризик е последица на движењата и промените на финансиските пазари, односно нивното влијание врз цените на хартиите од вредност. Сето тоа директно се одразува на: состојбата во економијата, движењето на каматните стапки, нивото на инфлацијата, војните (конфликтите) што системски влијаат врз деловните субјекти итн. Значи, со зголемувањето на бројот на хартиите во портфолиото може да се намали несистематскиот ризик. Од друга страна систематскиот ризик донекаде може да се редуцира со инвестирањето во хартии од вредност на меѓународните финансиски пазари (преку меѓународната диверзификација). Но, овој ризик нема да може целосно да се елиминира, бидејќи портфолиото постојано ќе биде под влијание на пазарните промени. Со меѓународната диверзификација банките ќе можат да остваруваат поголеми приноси, бидејќи ќе имаат можност да инвестираат во областите коишто не се достапни на домашниот пазар, но исто така ќе можат да заработуваат и од разликата во девизните курсеви на различните финансиски пазари. Менаџментот на банката, пред да инвестира во одделни хартии од вредност, треба да поседува податоци за бонитетот на емитентот, потоа за потенцијалните ризици, да ги компарира приносите врз основа на принципот на нето сегашна вредност 73

74 и дури потоа да донесе одлука на каков начин ќе се изврши диферзификацијата на ризиците. Исто така и роковите на втасување на хартиите од вредност се битен дел од оптимизирањето на портфолиото. Со купувањето краткорочни хартии од вредност менаџментот настојува да ја одржи ликвидноста и да го намали ризикот, додека со долгорочните хартии може да се постигне принос што е сличен со оној од кредитните пласмани. Квалитетни хартии од вредност се оние хартии коишто обезбедуваат редовна наплата на придохите и сигурно враќање на вложените средства. Пред сé, квалитетот на хартиите зависи од нивниот емитент. Затоа, оние хартии што ги издава државата спаѓаат во групата најсигурни пласмани, но тие носат помали приноси. Затоа, банките, пред секое купување на определена хартија од вредност, е потребно да обезбедат податоци за бонитетот и кредитниот рејтинг на нивниот емитент. За управување со структурата на портфолиото на хартии од вредност огромна примена наоѓаат и некои статистички методи и показатели. Поточно, со примената на ефикасен и ажурен информациски систем банките полесно ќе можат да направат селекција во кои хартии од вредност да инвестираат за да остваруваат максимални приходи, под определено прифатливо ниво на ризици. Во продолжение, на кратко, се прави осврт на некои позначајни статистички методи што наоѓаат примена во квантификацијата на ризикот и оптимизацијата на структурата на портфолиото на банкарските институции, а такви се: дистрибуцијата на веројатноста е показател за веројатноста од случување определен набљудуван резултат од вложувањето во одделен финансиски инструмент. На пример, доколку банката треба да се определи меѓу две алтернативи за инвестирање, таа ќе може (со статистички анализи) да утврди колкав е приносот, а колкав е ризикот од секоја алтернатива. За нејзина пресметка најнапред е потребно да се определат централната тенденција, односно очекуваната стапка на принос, како и отстапувањето од централната тенденција, т.е. дека од ризикот ќе се разлизира стапката на принос. Овие статистички податоци можат да бидат прикажани на хистограм, каде што на апцисата се распоредуваат стапките на принос, додека на ординатата веројатноста за нивното остварување. На ваков начин многу полесно ќе може да се избере меѓу двете понудени алтернативи, бидејќи ќе бидат познати стапките на принос, односно степенот на сигурност за нивното реализирање; 74

75 варијансата и стандардната девијација се статистички коефициенти коишто ги покажуваат можностите за отстапувањето од очекуваните стапки на принос. Така, колку е поголема нивната вредност, толку ќе биде поголем и ризикот од инвестирањето; коваријансата и коефициентот на корелација. Имено, коваријансата е статистички метод со којшто се пресметува колкава е меѓузависноста на приносите на некои хартии од вредност, додека коефициентот на корелација го покажува степенот со којшто приносот на одделните хартии од вредност се движи паралелно нагоре или надолу. Притоа, кога коефициентот е +1, тоа значи дека приносите на набљудуваните хартии од вредност се движат во иста насока линеарно во комплетна хармонија, но ако коефициентот е -1, тоа значи дека зголемувањето на приносот на една хартија е поврзано со намалување на приносот на друга хартија од вредност и, на крај, 0 коефициент на корелација ќе значи дека промените на набљудуваните приноси се одвиваат независно. Оттука, ризикот на портфолиото на хартиите од вредност ќе биде помал, доколку коефициентот на корелација е помал од +1. *** Банкарските институции, при управувањето со портфолиото на хартии од вредност користат активни или пасивни стратегии за инвестирање и управување со портфолиото на хартии од вредност. Изборот на стратегијата, пред сé, зависи од нивото на ризик што менаџментот на банката е подготвен да го прифати. Многу често во праксата се среќава и комбинација на активната и пасивната портфолио стратегија. Така, доколку банката настојува да оствари повисоко ниво на приходи, таа ќе биде подготвена и на прифаќање поголем ризик, и обратно, ако банката има аверзија кон ризиците, тогаш таа ќе го формира своето портфолио на хартии од вредност преку нискоризични пласмани. Пасивната стратегија во формирањето на инвестициското портфолио подразбира купување висококвалитетни и нискоризични хартии од вредност коишто банките ќе ги чуваат во структурата на својата актива сé до рокови на втасување. Одовде лесно може да се заклучи дека банката со овие хартии нема да 75

76 тргува на финансиските пазари и ќе остварува приноси само врз основа на договорената камата. Со самото тоа што банката инвестира во хартии што имаат висок рејтинг таа, всушност, се заштитува од кредитниот ризик, но не може да ги избегне другите пазарни ризици. Помалите банки го комонираат своето инвестициско портфолио со примена на пасивната стратегија, а само еден мал дел од расположливите финансиски средства го инвестираат во хартии од вредност што се наменети за тргување. Ова сосема е оправдано за нив, особено ако се има предвид фактот дека тие не располагаат со соодветни човечки и технички ресурси за да можат да ја применуваат активната стратегија. Овие банки не се подготвени да го преземат товарот на поризичните пласмани. За разлика од нив, кај поголемите банки се применува активната стратегија за инвестирање во хартии од вредност. Тие настојуваат да остварат максимален принос врз основа на разликите во цените на хартиите од вредност, па поради тоа најголем дел од протфолиото им е наменето за тргување на финансискиот пазар. Во помалите банки најголем дел од портфолиото се формира врз основа на пасивните стратегии за инвестирање, за разлика од оние поголеми банки кај коишто постои развиена активна стратегија. Оптимизацијата на обемот и структурата на портфолиото на хартии од вредност овозможува одржување на неопходниот степен на ликвидност, ограничување на ризикот и создавање дополнителни приходи. 76

77 ЧЕТВРТ ДЕЛ: МЕРКИ ЗА ОПТИМИЗАЦИЈА НА СТРУКТУРАТА НА ПОРТФОЛИОТО НА БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 1. Осврт врз банкарскиот систем во Република Македонија Актуелната структура на банкарскиот систем на Р.Македонија се изградуваше уште од 1945 год. низ постојани трансформации што го менува неговиот лик, и тоа едни менувајќи ја само формата, а други и суштината во извршувањето на банкарската функција. Меѓутоа, сите овие трансформациски процеси беа логична последица на промените во вкупните економски и политички односи. Р.Македонија го наследи банкарскиот систем од поранешната СФРЈ, во сопственост на државата и со структура што одговараше на тогашната планска економија. Монетарното осамостојување на Р.Македонија беше извршено во согласност со донесувањето на законските акти од областа на монетарната и девизната политика на 26 април 1992 година. Со тој чин беа поставени и темелите на банкарскиот систем на Македонија. Сепак, преструктурирањето на македонскиот банкарски систем започна релативно доцна, односно дури во 1995 година, преку отписот на старото девизно штедење, побарувањата и обврските во однос на странските кредити, како и санацијата на најголемата македонска банка - Стопанска банка - Скопје. Како резултат на петдеценискиот развој, денес банкарскиот систем на Р.Македонија има универзален карактер и него го сочинуваат: Народна банка на Република Македонија, комерцијални банки, Македонска банка за поддршка на развојот (МБПР), Поштенска банка, штедилниците, Фондот за осигурување на депозити, како и законите и подзаконските акти од областа на банкарството. НБРМ или како што уште се нарекува банка над банките e самостојна и независна емисиска институција во чиишто рамки е одговорноста за стабилноста на валутата, конципирањето и спроведувањето на монетарната политика, како и одржувањето на ликвидноста за плаќањата кон земјата и странство. 77

78 Со конституирањето на НБРМ се воспоставија услови за развивање нови односи во областа на банкарскиот систем, засновани на следниве начела 23 : изградба на нова сеопфатна регулатива за банкарскиот систем од основањето, работењето и управувањето со банките и штедилниците, па сé до постапката за нивна санација и ликвидација; изедначување на условите за основање банка, без разлика на статусот на основачот (правно или физичко лице), неговото потекло (домашно или странско лице) и видот на сопственоста; приспособување на функциите на банките кон условите на пазарната економија, па во таа смисла и давањето можност да вршат работи и во платниот промет во земјата и странство; обезбедување сигурност и заштита на штедните влогови. Основната цел на овие начела беше создавање здрав банкарски систем, како предуслов за враќaње на довербата кај граѓаните. Комерцијалните банки се битни чинители во функционирањето на банкарскиот систем во земјата. Македонскиот Закон за банките ја дефинира банката како правно лице со дозвола од гувернерот на Народната банка на Р.Македонија основано, во согласност со одредбите на овој закон, основна нивна дејност да биде прибирањето депозити и други повратни извори на средства од јавноста и одобрувањето кредити, во свое име и за своја сметка. 24 Значи, според законската регулатива, банките се институции што се занимаваат со прибирање депозити и давање кредити. Меѓутоа, проблемот со законската регулатива и дефинирањето на овие институции е во тоа што банките извршуваат голем број небанкарски активности, што не се опфатени во законските решенија. Така, според функционалниот пристап, дефинирањето на банките и нивното разграничување од небанкарските институции се врши врз основа на услугите што им ги нудат на клиентите. Имено, како банки во ваков случај би се дефинирале оние финансиски посредници што нудат банкарски услуги, додека другите финансиски посредници би се дефинирале според нивните услуги. На пример, осигурителните друштва се финансиски институции што се занимаваат со осигурување имот и лица, 23 Трпевски Љ., Пари и банкарство, Еconomy press, Скопје 2003, стр Закон за банките, Службен весник на Република Македонија, бр.63/

79 потоа со животно осигурување итн; инвестициски фондови се оние посредници што прибираат финансиски средства и нив ги инвестираат на пазарот на капитал итн. Оттука, основните структурни карактеристики на банкарскиот систем на Р.Македонија можат да бидат анализирани од неколку аспекти, и тоа: големината на банкарските институции, сопственичката структура и регионалната структура. Големината на банкарските институции може да се анализира според неколку критериуми, односно: А. од аспект на вкупната актива, во банките РM се делат на три групи: големи, средни и мали банки. Графикон 1. Концентрација на банкарскиот систем според големината на вкупната актива состојби заклучно со и год. Извор: НБРМ Во графиконот 1 е направена споредба на концентрацијата на банкарскиот систем според големината на вкупната актива, при што се земени предвид состојбите заклучно со и год. Според тоа, на крајот од 2011 година банкарскиот систем на Р.Македонија го сочинуваат седумнаесет банки и осум штедилници. Споредбено со претходните години, пак, бројот на банките се намалува, главно, поради нивната консолидација. 79

80 Консолидацијата настанува, пред сé, кај помалите банки за да го издржат притисокот наметнат од големите банки, додека кај големите е присутен трендот на преземање од страна на одделни странски финансиски групации. Една од главните структурни карактеристики на банкарскиот систем во Р.Македонија е високата концентрација, што е изразена преку доминацијата на големите банки. Така, петте најголеми банки зафаќаат над 75% од сите сегменти на работењето на банките; Б. анализа на банкарските институции од аспект на капиталната моќ, односно вкупниот износ на сопствени средства со коишто располагаат банкарските институции. Во тој контекст, големината на банкарските институции може да се согледа и од аспект на капиталната моќ. Графикон 2. Концентрација на банкарскиот систем според капиталната моќ, / Извор: НБРМ Во овој графички приказ е направена споредба на концентрацијата на банкарскиот систем според капиталната моќ, при што се земени предвид состојбите заклучно со и год. 80

81 Сопственичката структура на банкарскиот систем на Р.Македонија Сопственичката структура на банкарскиот систем во земјата е прикажана на следниот графикон. Графикон 3. Структурно учество на банките, според видот на сопственост Извор: НБРМ Според податоците што се прикажани во претходниот графикон, се гледа дека 88% од банките во Р.Македонија се во сопственост на странски акционери, а незначителни 7% во сопственост на државата и само 5% припаѓаат на домашните акционери. Во таа смисла може да се напомене дека на год, од вкупно седумнаесет банки, тринаесет биле во доминантна сопственост на странски акционери. Странските вложувања во банкарскиот сектор во 2011 год. биле двојно поголеми, во споредба со 2010, а причината за тоа се вложувањата врз основа на докапитализацијата на три банки од страна на нивните странски акционери. Специјализираните институции, за разлика од банките, се одликуваат со универзален карактер и особено се специфични во поглед на нивната основна цел. Имено, Македонската банка за поддршка на развојот е развојна банка што има за цел да го поддржува и стимулира развојот на македонското стопанство, и тоа во согласност со стратегиските политики, целите и приоритетите на Р.Македонија. Таа претставува акционерско друштво во кое што државата е единствен акционер. 81

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 06.03.2016 12:00 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 28.02.2015 23:20 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

ИЗВЕШТАЈ И ПОДАТОЦИ со состојба година објавен на година

ИЗВЕШТАЈ И ПОДАТОЦИ со состојба година објавен на година Врз основа на Одлуката на Народна банка на Република Македонија за објавување извештаи и податоци од страна на Банката (Службен весник бр.134/2007), Комерцијална банка АД Скопје објавува: СОДРЖИНА: 1.

More information

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година Заштита на личните податоци во Република Македонија Охрид, 27 мај 2014 година 1 1 Правна рамка за заштита на личните податоци 2 Закон за заштита на личните податоци ( Службен весник на Република Македонија

More information

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија Презентира: Верица Костова Што е ревизија http://www.youtube.com/watch?v=rjmgrdjhufs&sns=em Регулирање на внатрешната ревизија Закон за банки Закон за супервизија

More information

ПЕРСПЕКТИВИ ЗА РАЗВОЈ НА ПАЗАРОТ НА КАПИТАЛ ВО ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН

ПЕРСПЕКТИВИ ЗА РАЗВОЈ НА ПАЗАРОТ НА КАПИТАЛ ВО ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет Прилеп ПЕРСПЕКТИВИ ЗА РАЗВОЈ НА ПАЗАРОТ НА КАПИТАЛ ВО ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН -МАГИСТЕРСКИ ТРУД- Кандидат: Ивана Мирческа,

More information

СВЕТСКАТА ЕКОНОМСКА КРИЗА И НЕЈЗИНОТО ВЛИЈАНИЕ НА ПАЗАРОТ НА КАПИТАЛ СОГЛЕДАНО ПРЕКУ ИНВЕСТИЦИСКИТЕ ФОНДОВИ. К. Мишева

СВЕТСКАТА ЕКОНОМСКА КРИЗА И НЕЈЗИНОТО ВЛИЈАНИЕ НА ПАЗАРОТ НА КАПИТАЛ СОГЛЕДАНО ПРЕКУ ИНВЕСТИЦИСКИТЕ ФОНДОВИ. К. Мишева СВЕТСКАТА ЕКОНОМСКА КРИЗА И НЕЈЗИНОТО ВЛИЈАНИЕ НА ПАЗАРОТ НА КАПИТАЛ СОГЛЕДАНО ПРЕКУ ИНВЕСТИЦИСКИТЕ ФОНДОВИ К. Мишева Универзитет Гоце Делчев, Кристина, kristina.miseva@ugd.edu.mk Во претходната деценија

More information

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива Трета анализа на пазар за Физички пристап до мрежна инфраструктура (целосен и поделен разврзан пристап) на фиксна локација и четврта анализа на пазар за услуги со широк опсег м-р Марјан Пејовски Сектор

More information

Март Opinion research & Communications

Март Opinion research & Communications Март 2014 Opinion research & Communications Метод: Телефонска анкета Примерок: 800 испитаници кои следат македонски спорт стратификуван со репрезентативен опфат на сите етнички заедници, урбани и рурални

More information

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА Врз основа на член 9 став 1а точка 8 и став 1в точка 2 и член 56 став 1 точка 3 од Законот за здравственото осигурување ( Службен весник на РМ бр. 25/2000, 34/2000, 96/2000, 50/2001, 11/2002, 31/2003,

More information

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура )

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура ) Инфо ЕНаука.мк е единствениoт интернет пoртал вo Р.Македoнија кoј ги следи и пренесува најактуелните нoвoсти, истражувања и достигнувања во повеќе научни области. Главни цели на порталот се враќање на

More information

АНКЕТА ЗА КРЕДИТНАТА АКТИВНОСТ

АНКЕТА ЗА КРЕДИТНАТА АКТИВНОСТ НАРОДНА БАНКА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА АНКЕТА ЗА КРЕДИТНАТА АКТИВНОСТ ПРВ КВАРТАЛ, ГОДИНА април година Содржина 1. Резиме на резултатите од Анкетата...2 2. Кредити на претпријатијата...3 a. Услови за рање

More information

Можностите за развој на новиот финансиски производ-факторинг во Република Македонија

Можностите за развој на новиот финансиски производ-факторинг во Република Македонија Ирена ЛЕКОСКА 1 УДК 339.178.3 (497.7) Можностите за развој на новиот финансиски производ-факторинг во Република Македонија Апстракт Потребата на стопанските субјекти за современи форми за финансирање,

More information

П Р О С П Е К Т. Друштво за проектирање, производство и монтажа на челични конструкции и опрема, увоз-извоз ФАКОМ АД - Скопје (ФАКОМ АД - Скопје)

П Р О С П Е К Т. Друштво за проектирање, производство и монтажа на челични конструкции и опрема, увоз-извоз ФАКОМ АД - Скопје (ФАКОМ АД - Скопје) П Р О С П Е К Т За котација на обични акции на Официјалниот пазар потсегмент Задолжителна котација на Македонската берза на хартии од вредност АД Скопје Друштво за проектирање, производство и монтажа на

More information

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep ABSTRACT

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep   ABSTRACT Тутун / Tobacco, Vol.64, N⁰ 1-6, 46-55, 2014 ISSN 0494-3244 Тутун/Tobacco,Vol.64, N⁰1-6, 62-69, 2014 UDC: 633.71-152.61(497) 2008/2012 633.71-152.61(497.7) 2008/2012 Original Scientific paper DYNAMIC PRESENTATION

More information

Содржина. Вовед. Заклучок

Содржина. Вовед. Заклучок Содржина Вовед I. Карактеристики на ХАЛКБАНК...5 1. Местото и улогата на ХАЛКБАНК во банкарството во Р.Македонија...5 2. Банкарски работи...6 3. Кредитни работи...14 II. Кредитите, како банкарски производи...23

More information

1. Општи методолошки појаснувања за екстерните статистики

1. Општи методолошки појаснувања за екстерните статистики 1. Општи методолошки појаснувања за екстерните статистики Екстерните статистики претставуваат сублимат од повеќе одделни статистички истражувања за прибирање, обработка и објавување податоци за состојбата

More information

Структурно програмирање

Структурно програмирање Аудиториски вежби 1 Верзија 1.0, 20 Септември, 2016 Содржина 1. Околини за развој.......................................................... 1 1.1. Околини за развој (Integrated Development Environment

More information

Извештај за работењето на Одборот за ревизија на Охридска Банка во 2012 година колективно и од аспект на поединечните членови

Извештај за работењето на Одборот за ревизија на Охридска Банка во 2012 година колективно и од аспект на поединечните членови C2 Извештај за работењето на Одборот за ревизија на Охридска Банка во 2012 година колективно и од аспект на поединечните членови Јануари 2013 1 Одборот за ревизија на Охридска банка АД Охрид, согласно

More information

АНКЕТА ЗА КРЕДИТНАТА АКТИВНОСТ

АНКЕТА ЗА КРЕДИТНАТА АКТИВНОСТ Народна банка на Република Македонија АНКЕТА ЗА КРЕДИТНАТА АКТИВНОСТ, година АНКЕТА ЗА КРЕДИТНАТА АКТИВНОСТ, година Имајќи го предвид значењето на кредитите за функционирањето на целокупната економија,

More information

МЕТОДОЛОШКИ ОБЈАСНУВАЊА Монетарна статистика и статистика на каматните стапки

МЕТОДОЛОШКИ ОБЈАСНУВАЊА Монетарна статистика и статистика на каматните стапки Народна банка на Република Македонија Дирекција за статистика МЕТОДОЛОШКИ ОБЈАСНУВАЊА Монетарна статистика и статистика на каматните стапки ноември 2007 година (ревидирано aвгуст 2013 година) СОДРЖИНА

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Значењето на е-crm за остварување на конкурентска предност на компаниите

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Значењето на е-crm за остварување на конкурентска предност на компаниите МАГИСТЕРСКИ ТРУД Значењето на е-crm за остварување на Кандидат Вршкоска Лидија Ментор Проф.Д-р.Маргарита Јанеска Прилеп, јуни, 2014 Содржина Вовед... 4 1.Предмет, цели и методологија на истражување...

More information

ПРОЦЕС НА ПРОМЕНИ ВО МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЈАТА И СТРУКТУРАТА

ПРОЦЕС НА ПРОМЕНИ ВО МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЈАТА И СТРУКТУРАТА ПРОЦЕС НА ПРОМЕНИ ВО МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЈАТА И СТРУКТУРАТА Апстракт Организациската промена е компонента на современото претпријатие,бидејќи се смета дека процесот на промените го подобрува работниот систем.при

More information

Оценка на оперативните и финансиските перформанси на компаниите, со посебен осврт на ризичноста од вложувањата во хартии од вредност

Оценка на оперативните и финансиските перформанси на компаниите, со посебен осврт на ризичноста од вложувањата во хартии од вредност УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ - ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ Студиска програма ФИНАНСИСКО ИЗВЕСТУВАЊЕ И РЕВИЗИЈА Ивана Ивановска Рунтева Магистерски труд Оценка на оперативните и финансиските перформанси на компаниите,

More information

Последни трендови и предизвици на финансиските пазари во РМ

Последни трендови и предизвици на финансиските пазари во РМ Последни трендови и предизвици на финансиските пазари во РМ м-р Маја Кадиевска Војновиќ вицегувернер Народна банка на Република Македонија 18 февруари 216 Содржина 1. Значење на развојот на финансиските

More information

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ Македонска берза АД Скопје www.mse.com.mk www.bestnet.com.mk УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА МОДУЛОТ ФУНДАМЕНТАЛНА АНАЛИЗА Март 2010 Содржина 1. ВОВЕД... 3 1.1. ШТО ПРЕТСТАВУВА ФУНДАМЕНТАЛНАТА АНАЛИЗА НА АКЦИИ...

More information

ИЗВЕШТАЈ ЗА ПАРИЧНИ ТЕКОВИ CASH - FLOW STATEMENT

ИЗВЕШТАЈ ЗА ПАРИЧНИ ТЕКОВИ CASH - FLOW STATEMENT ИЗВЕШТАЈ ЗА ПАРИЧНИ ТЕКОВИ Д-р Оливера Ѓоргиева-Трајковска 1, Марина Кралева Клампфер 2 Економски факултет, Универзитет "Гоце Делчев", Штип Краток извадок Големата важност на паричните средства го прават

More information

ДЕЛОВНА ПОЛИТИКА, РАЗВОЕН И ФИНАНСИСКИ ПЛАН. на Стопанска банка а.д. Битола за период година. Март, 2015 година

ДЕЛОВНА ПОЛИТИКА, РАЗВОЕН И ФИНАНСИСКИ ПЛАН. на Стопанска банка а.д. Битола за период година. Март, 2015 година ДЕЛОВНА ПОЛИТИКА, РАЗВОЕН И ФИНАНСИСКИ ПЛАН на Стопанска банка а.д. Битола за период 2015-2019 година Март, 2015 година СОДРЖИНА Деловна политика, развоен и финансиски план на Стопанска банка а.д. Битола

More information

УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА

УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА Универзитет Св.Климент Охридски - Битола Економски факултет Прилеп Република Македонија УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ ВО БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА БАНКИТЕ ВО МАКЕДОНИЈА - Магистерска работа -

More information

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Универзитет Св. Климент Охридски - Битола. Економски факултет - Прилеп. Магистерски труд

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Универзитет Св. Климент Охридски - Битола. Економски факултет - Прилеп. Магистерски труд РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Економски факултет - Прилеп Магистерски труд Интерна ревизија на јавниот сектор во Р. Македонија, со посебен осврт на ревизијата на финансиските

More information

МЕТОД ЗА АНАЛИЗА НА МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВСКА СОСТОЈБА

МЕТОД ЗА АНАЛИЗА НА МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВСКА СОСТОЈБА Journal of Agricultural, Food and Environmental Sciences UDC: 339.56:634.11 :33.22(47.7) МЕТОД ЗА АНАЛИЗА НА МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВСКА СОСТОЈБА 1 Ана Симоновска, 1 Драган Ѓошевски, 1 Марина Нацка, 1 Ненад

More information

Методи на финансиска анализа

Методи на финансиска анализа Универзитет Гоце Делчев - Штип, Економски факултет М-р Оливера Ѓоргиева-Трајковска Методи на финансиска анализа Abstract From the standpoint of investors in a company, predicting the future is actually

More information

И З В Е Ш Т А Ј ЗА РАБОТЕЊЕТО НА ГРАВЕ ОСИГУРУВАЊЕ А.Д. СКОПЈЕ ВО 2009 ГОДИНА

И З В Е Ш Т А Ј ЗА РАБОТЕЊЕТО НА ГРАВЕ ОСИГУРУВАЊЕ А.Д. СКОПЈЕ ВО 2009 ГОДИНА АКЦИОНЕРСКО ДРУШТВО ЗА ОСИГУРУВАЊЕ ГРАВЕ СКОПЈЕ И З В Е Ш Т А Ј ЗА РАБОТЕЊЕТО НА ГРАВЕ ОСИГУРУВАЊЕ А.Д. СКОПЈЕ ВО 2009 ГОДИНА С О Д Р Ж И Н А 1. ВОВЕДНИ ЗАБЕЛЕШКИ (НАПОМЕНИ) 2. ФИНАНСИСКА ПОЛОЖБА И ФИНАНСИСКА

More information

КОРПОРАТИВЕН МЕЃУНАРОДЕН СЛАВЈАНСКИ УНИВЕРЗИТЕТ Г.Р.Державин - Свети Николе - Р.Македонија З Б О Р Н И К. на научни трудови

КОРПОРАТИВЕН МЕЃУНАРОДЕН СЛАВЈАНСКИ УНИВЕРЗИТЕТ Г.Р.Державин - Свети Николе - Р.Македонија З Б О Р Н И К. на научни трудови КОРПОРАТИВЕН МЕЃУНАРОДЕН СЛАВЈАНСКИ УНИВЕРЗИТЕТ Г.Р.Державин - Свети Николе - Р.Македонија З Б О Р Н И К на научни трудови ТРЕТА МЕЃУНАРОДНА НАУЧНА КОНФЕРЕНЦИЈА «МЕЃУНАРОДЕН ДИЈАЛОГ: ИСТОК - ЗАПАД» (КУЛТУРА,

More information

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство Кратка биографија ЛИЧНИ ИНФОРМАЦИИ Презиме и име: Контакт адреса: Татјана Димоска Телефон: +389 46 262 147/ 123 (работа) Факс: +389 46 264 215 E-mail: Националност: Македонка Дата на раѓање: 16.10.1974

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД ИЗБОР НА СМЕТКОВОДСТВЕНИТЕ ПОЛИТИКИ ВО ФУНКЦИЈА НА ОСТВАРУВАЊЕ НА ДЕЛОВНИТЕ ЦЕЛИ

МАГИСТЕРСКИ ТРУД ИЗБОР НА СМЕТКОВОДСТВЕНИТЕ ПОЛИТИКИ ВО ФУНКЦИЈА НА ОСТВАРУВАЊЕ НА ДЕЛОВНИТЕ ЦЕЛИ МАГИСТЕРСКИ ТРУД ИЗБОР НА СМЕТКОВОДСТВЕНИТЕ ПОЛИТИКИ ВО ФУНКЦИЈА НА ОСТВАРУВАЊЕ НА ДЕЛОВНИТЕ ЦЕЛИ Кандидат: Елена Степановска 09/11 Ментор: Проф. д-р Гордана Витанова Прилеп, 2015 СОДРЖИНА Вовед... 3 I

More information

ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ. за работењето на Стопанска банка а.д. Битола. за 2016 година

ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ. за работењето на Стопанска банка а.д. Битола. за 2016 година ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ за работењето на Стопанска банка а.д. Битола за 2016 година Битола, 2017 година Содржина 1. Макроекономско окружување... 3 2. Биланс на состојба... 4 2.1 Пласмани... 5 2.2 Извори на средства...

More information

ПРОГРАМА НА МЕРКИ И АКТИВНОСТИ НА ДЕЛОВНАТА ПОЛИТИКА И ФИНАНСИСКИ ПЛАН НА КОМЕРЦИЈАЛНА БАНКА АД СКОПЈЕ ЗА 2012 ГОДИНА

ПРОГРАМА НА МЕРКИ И АКТИВНОСТИ НА ДЕЛОВНАТА ПОЛИТИКА И ФИНАНСИСКИ ПЛАН НА КОМЕРЦИЈАЛНА БАНКА АД СКОПЈЕ ЗА 2012 ГОДИНА ПРОГРАМА НА МЕРКИ И АКТИВНОСТИ НА ДЕЛОВНАТА ПОЛИТИКА И ФИНАНСИСКИ ПЛАН НА КОМЕРЦИЈАЛНА БАНКА АД СКОПЈЕ ЗА 2012 ГОДИНА Скопје, февруари 2012 год. СОДРЖИНА: ИЗЈАВА ЗА ПОЛИТИКАТА НА КОМЕРЦИЈАЛНА БАНКА АД

More information

Годишен Извештај 2007

Годишен Извештај 2007 Годишен Извештај 2007 4 Годишен Извештај 2007 Годишен Извештај 2007 5 Содржина Историја...7 Филијали и експозитури...9 Извештај на Главен извршен директор...16 Органи на Банката...19 Макроекономски движења...20

More information

И з в е ш т а ј за состојбите во капитално финансираното пензиско осигурување во 2013 година

И з в е ш т а ј за состојбите во капитално финансираното пензиско осигурување во 2013 година Агенција за супервизија на капитално финансирано пензиско осигурување (МАПАС) И з в е ш т а ј за состојбите во капитално финансираното пензиско осигурување во 2013 година Скопје, април 2014 година Содржина

More information

СТРУКТУРНИ ПРОМЕНИ И ТРАНСФОРМАЦИИ НА СТОПАНСКИОТ СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

СТРУКТУРНИ ПРОМЕНИ И ТРАНСФОРМАЦИИ НА СТОПАНСКИОТ СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Географски разгледи (44-45) 97-108 (2011) 97 УДК: 330.341.4(497.7) 1991/2006 СТРУКТУРНИ ПРОМЕНИ И ТРАНСФОРМАЦИИ НА СТОПАНСКИОТ СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Дејан ИЛИЕВ Институт за географија, ПМФ Гази

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Штип. Грозда Костадинова

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Штип. Грозда Костадинова УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Штип Грозда Костадинова ПРИМЕНА НА ФИНАНСИСКИТЕ ПОКАЗАТЕЛИ ЗА АНАЛИЗА НА РАБОТЕЊЕТО НА КОМПАНИИТЕ - СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА ПОКАЗАТЕЛИТЕ ЗА ЛИКВИДНОСТ

More information

Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015. Проф. д-р Сашо Кожухаров

Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015. Проф. д-р Сашо Кожухаров Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015 Проф. д-р Сашо Кожухаров Детерминирање на менаџирањето на ризикот Процес на менаџирање на ризикот Одлучување и донесување одлуки Системи за поддржувањето

More information

С О Д Р Ж И Н А. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари. Стр.

С О Д Р Ж И Н А. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари.  Стр. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари www.slvesnik.com.mk contact@slvesnik.com.mk С О Д Р Ж И Н А Стр. 225. Одлука за давање согласност на Одлуката за припојување на Јавната

More information

СМЕТКОВОДСТВЕНО-УПРАВУВАЧКИ ПРЕДИЗВИЦИ НА СТРАТЕГИСКИТЕ ТЕХНИКИ НА МЕНАЏЕРСКОТО СМЕТКОВОДСТВО. - докторска дисертација -

СМЕТКОВОДСТВЕНО-УПРАВУВАЧКИ ПРЕДИЗВИЦИ НА СТРАТЕГИСКИТЕ ТЕХНИКИ НА МЕНАЏЕРСКОТО СМЕТКОВОДСТВО. - докторска дисертација - УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП м-р Татјана Спасеска СМЕТКОВОДСТВЕНО-УПРАВУВАЧКИ ПРЕДИЗВИЦИ НА СТРАТЕГИСКИТЕ ТЕХНИКИ НА МЕНАЏЕРСКОТО СМЕТКОВОДСТВО - докторска дисертација

More information

UNIVERZITETSKI BILTEN

UNIVERZITETSKI BILTEN Univerzitet " Goce Del~ev" - [tip UNIVERZITETSKI BILTEN Áðîj 47, 1 oktomvri 2010 godina oktomvri 2010 godina [tip С О Д Р Ж И Н А РЕФЕРАТ за избор на еден наставник во насловно звање доцент за наставно

More information

2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА. Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година

2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА. Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година 2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година ОСНОВНИ БАРАЊА ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА Со Законот за безбедност и здравје при

More information

Доцент д-р Јанка Димитрова МОНОГРАФИЈА. МАКЕДОНСКИОТ ПАЗАР НА КАПИТАЛ состојби и перспективи

Доцент д-р Јанка Димитрова МОНОГРАФИЈА. МАКЕДОНСКИОТ ПАЗАР НА КАПИТАЛ состојби и перспективи Доцент д-р Јанка Димитрова МОНОГРАФИЈА МАКЕДОНСКИОТ ПАЗАР НА КАПИТАЛ состојби и перспективи Штип, 2015 1 2 Доцент д-р Јанка Димитрова МОНОГРАФИЈА МАКЕДОНСКИОТ ПАЗАР НА КАПИТАЛ состојби и перспективи 3

More information

Финансиската анализа како методолошки инструмент за оценка на финансиската стабилност и успешност на компаниите

Финансиската анализа како методолошки инструмент за оценка на финансиската стабилност и успешност на компаниите Финансиската анализа како методолошки инструмент за оценка на финансиската 1 С О Д Р Ж И Н А Вовед...3 1. Потреби и цели на финансиската анализа...5 2. Методи на финансиската анализа...9 2.1. Хоризонтална

More information

Финансиски извештаи за годината што завршува на 31 декември 2013 УНИКА АД Скопје

Финансиски извештаи за годината што завршува на 31 декември 2013 УНИКА АД Скопје Финансиски извештаи за годината што завршува на 31 декември 2013 УНИКА АД Скопје СОДРЖИНА ИЗВЕШТАЈ НА НЕЗАВИСНИОТ РЕВИЗОР ФИНАНСИСКИ ИЗВЕШТАИ 1. ИЗВЕШТАЈ ЗА СЕОПФАТНА ДОБИВКА (БИЛАНС НА УСПЕХ) 13 2 ИЗВЕШТАЈ

More information

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА СИСТЕМОТ ЗА ЕЛЕКТРОНСКО БАНКАРСТВО КОРПОРАТИВНО

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА СИСТЕМОТ ЗА ЕЛЕКТРОНСКО БАНКАРСТВО КОРПОРАТИВНО УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА СИСТЕМОТ ЗА ЕЛЕКТРОНСКО БАНКАРСТВО КОРПОРАТИВНО Содржина: - Најава на системот...2 1. Сметки...3 2. Провизии...5 3. Курсна листа...5 4. Плаќања...6 НАЈАВА НА СИСТЕМОТ По добивањето

More information

ОБЛИЦИ НА ФИНАНСИРАЊЕ НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВО РАЗЛИЧНИ ФАЗИ ОД НИВНИОТ РАЗВОЈ

ОБЛИЦИ НА ФИНАНСИРАЊЕ НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВО РАЗЛИЧНИ ФАЗИ ОД НИВНИОТ РАЗВОЈ РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет Прилеп ОБЛИЦИ НА ФИНАНСИРАЊЕ НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВО РАЗЛИЧНИ ФАЗИ ОД НИВНИОТ РАЗВОЈ -магистерски

More information

МОДЕЛИРАЊЕ И ЕВАЛУАЦИЈА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА СИСТЕМИТЕ НА БИЗНИС ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО КОМПАНИИТЕ

МОДЕЛИРАЊЕ И ЕВАЛУАЦИЈА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА СИСТЕМИТЕ НА БИЗНИС ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО КОМПАНИИТЕ Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Економски факултет - Прилеп Дејан Здравески, м-р. МОДЕЛИРАЊЕ И ЕВАЛУАЦИЈА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА СИСТЕМИТЕ НА БИЗНИС ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО КОМПАНИИТЕ - ДОКТОРСКА ДИСЕРТАЦИЈА

More information

ПРАВА НА ИМАТЕЛИТЕ НА АКЦИИ СО ПОСЕБНО ВНИМАНИЕ НА ПРАВАТА ШТО ГИ НУДАТ ПРИОРИТЕТНИТЕ АКЦИИ И НИВНА ЗАШТИТА

ПРАВА НА ИМАТЕЛИТЕ НА АКЦИИ СО ПОСЕБНО ВНИМАНИЕ НА ПРАВАТА ШТО ГИ НУДАТ ПРИОРИТЕТНИТЕ АКЦИИ И НИВНА ЗАШТИТА ПРАВА НА ИМАТЕЛИТЕ НА АКЦИИ СО ПОСЕБНО ВНИМАНИЕ НА ПРАВАТА ШТО ГИ НУДАТ ПРИОРИТЕТНИТЕ АКЦИИ И НИВНА ЗАШТИТА Автор: м-р Валентина Доревска Септември, 2014 година Според Законот, акцијата е сопственичка

More information

Имплементација на модели за вреднување на акциите на пазарот на капитал -магистерски труд-

Имплементација на модели за вреднување на акциите на пазарот на капитал -магистерски труд- РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп Имплементација на модели за вреднување на акциите на пазарот на капитал -магистерски труд- Кандидат: Момировски

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАЛКУЛТЕТ Економија на ЕУ Штип Стаменка Џорлева МЕЃУНАРОДНО ДВИЖЕЊЕ НА КАПИТАЛОТ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ КОН СТРАНСКИТЕ ДИРЕКНИ ИНВЕСТИЦИИ - ГЛОБАЛНО И ВО Р.МАКЕДОНИЈА МАГИСТЕРСКИ

More information

1. Извештај на независните ревизори Финансиски извештаи Белешки кон финансиските извештаи 31 декември

1. Извештај на независните ревизори Финансиски извештаи Белешки кон финансиските извештаи 31 декември member of 2 Инвестбанка АД Скопје годишен извештај 2008 СОДРЖИНА 1. Про фил на Бан ка та 5 2. Обра ќа ње на Претседателот на Управен одбор 11 Деловни Активности 17 1. Цели и опкружување 18 2. Финансиски

More information

Статистички извештај за поштенските активности во Република Македонија во 2010 година

Статистички извештај за поштенските активности во Република Македонија во 2010 година Статистички извештај за поштенските активности во Република Македонија во 2010 година Скопје, декември 2011 година Содржина: 1. Вовед...3 2. Регулација на пазарот на поштенски услуги...4 3. Поштенски услуги...6

More information

ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЧИЈА ОСНОВНА ДЕЈНОСТ Е ИНЖЕНЕРИНГ

ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЧИЈА ОСНОВНА ДЕЈНОСТ Е ИНЖЕНЕРИНГ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Игор Трајковски, дипл.ел.инг. NETRA ltd. Telecommunication engineering, Скопје Проф.д-р. Атанас Илиев, дипл.ел.инг. ФЕИТ, Скопје ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА

More information

Годишен Извештај. за работењето на Охридска Банка АД Скопје во 2013 год

Годишен Извештај. за работењето на Охридска Банка АД Скопје во 2013 год Годишен Извештај за работењето на Охридска Банка АД Скопје во 2013 год Февруари 2014 ОКРУЖУВАЊЕ МАКРОЕКОНОМСКО ОКРУЖУВАЊЕ Показателите за реалниот сектор со третиот кваратал од 2013 упатуваат на позасилено

More information

Коисмение.Штозначиме.

Коисмение.Штозначиме. Коисмение.Штозначиме. Исто како стоките и податоците, така GW ги движи и луѓето кои доаѓаат во контакт со портокаловата мрежа, внатрешно или надворешно. Ние се движиме напред со нашите клиенти, со напреден

More information

МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН

МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН У Н И В Е Р З И Т Е Т С В. К Л И М Е Н Т О Х Р И Д С К И Е К О Н О М С К И Ф А К У Л Т Е Т П Р И Л Е П МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН

More information

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници MIOA301-P5-Z2 Министерство за информатичко општество и администрација Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ Овој материјал е изработен од страна на Министерството за информатичко општество и

More information

Штип. Кристина Анчевска

Штип. Кристина Анчевска УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ - ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА - Менаџмент Штип Кристина Анчевска ВЛИЈАНИЕТО НА МЕНАЏМЕНТ КОНТРОЛАТА ВРЗ УСПЕШНОСТА НА РАБОТЕЊЕТО НА КОМПАНИИТЕ (со посебен осврт на текстилната дејност

More information

Интерна ревизија на побарувањата од купувачите кај деловните субјекти во Република Македонија

Интерна ревизија на побарувањата од купувачите кај деловните субјекти во Република Македонија РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет Прилеп Магистерски труд на тема: Интерна ревизија на побарувањата од купувачите кај деловните субјекти во Република Македонија

More information

Безбедност на платниот систем со посебен осврт на платниот систем во Република Македонија

Безбедност на платниот систем со посебен осврт на платниот систем во Република Македонија УНИВЕРЗИТЕТ Св. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА Е К О Н О М С К И Ф А К У Л Т Е Т - П Р И Л Е П МАГИСТЕРСКИ ТРУД ТЕМА : Безбедност на платниот систем со посебен осврт на платниот систем во Република Македонија

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп МАГИСТЕРСКИ ТРУД ТЕМА: "ВНАТРЕШНА РЕВИЗИЈА НА ЈАВНИОТ СЕКТОР ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА" МЕНТОР: Проф. Д-р Пеце Николовски КАНДИДАТ: Ѓоршеска

More information

Годиштен извештај 2011 Macedonia. Годишен извештај 2011

Годиштен извештај 2011 Macedonia. Годишен извештај 2011 Годиштен извештај 2011 Macedonia Годишен извештај 2011 2 годишен извешта ј 2011 Основни податоци ЕУР 000 МКД 000 Промена 2011 2010* 2011 2010 МКД Биланс на состојба Вкупни средства 217,548 201,098 13,380,260

More information

И з в е ш т а ј за состојбите во капитално финансираното пензиско осигурување во 2008 година

И з в е ш т а ј за состојбите во капитално финансираното пензиско осигурување во 2008 година Агенција за супервизија на капитално финансирано пензиско осигурување И з в е ш т а ј за состојбите во капитално финансираното пензиско осигурување во 2008 година Скопје, април 2009 година Содржина Вовед

More information

Oдржливост на дефицитот на тековната сметка и можноста за. криза на билансот на плаќање во РМ

Oдржливост на дефицитот на тековната сметка и можноста за. криза на билансот на плаќање во РМ Oдржливост на дефицитот на тековната сметка и можноста за криза на билансот на плаќање во РМ Вовед Се почесто е во научните кругови и јавноста се актуелизира прашањето за големината на дефицитот во тековната

More information

ФАКТОРИ КОИ ВЛИЈААТ НА ОДЛУКИТЕ ЗА ЦЕНИТЕ КАЈ ПРОИЗВОДИТЕ ЗА ЛИЧНА И ПРОИЗВОДНА ПОТРОШУВАЧКА

ФАКТОРИ КОИ ВЛИЈААТ НА ОДЛУКИТЕ ЗА ЦЕНИТЕ КАЈ ПРОИЗВОДИТЕ ЗА ЛИЧНА И ПРОИЗВОДНА ПОТРОШУВАЧКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп ФАКТОРИ КОИ ВЛИЈААТ НА ОДЛУКИТЕ ЗА ЦЕНИТЕ КАЈ ПРОИЗВОДИТЕ ЗА ЛИЧНА И ПРОИЗВОДНА ПОТРОШУВАЧКА - МАГИСТЕРСКИ ТРУД

More information

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT Образец бр.2 Назив на органот до кој барањето се поднесува Name of the receiving authority Priemen штембил Stamp of receipt БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR

More information

ОРГАНИ И ИНСТИТУЦИИ НАДЛЕЖНИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ НА ПЕРЕЊЕ ПАРИ

ОРГАНИ И ИНСТИТУЦИИ НАДЛЕЖНИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ НА ПЕРЕЊЕ ПАРИ ОРГАНИ И ИНСТИТУЦИИ НАДЛЕЖНИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ НА ПЕРЕЊЕ ПАРИ Автор: м-р Снежана Лековска Септември, 2014 г ВОВЕД На почеток од секоја дискусија за комплексна тема како што е перењето пари, секогаш е корисно

More information

КАРАКТЕРОТ НА МЕНАЏМЕНТОТ

КАРАКТЕРОТ НА МЕНАЏМЕНТОТ м-р Весна Гроздановска UDK/UDK 005 КАРАКТЕРОТ НА МЕНАЏМЕНТОТ ВОВЕД Менаџментот е создавање и одржување на систем. Компаниите зависат од можностите на менаџерите да постават визија на организацијата и да

More information

Управување со ризиците кај пензиските фондови во Република Македонија

Управување со ризиците кај пензиските фондови во Република Македонија МАГИСТЕРСКИ ТРУД Управување со ризиците кај пензиските фондови во Република Кандидат, Горан Наумов, бр.на дос. 40/10 Ментор, Проф.д-р Гордана Витанова Прилеп, јуни 2015 год. Содржина Вовед... 3 1.Пензискиот

More information

НЕРАМНОМЕРНАТА РАСПРЕДЕЛБА НА ДОХОДОТ ВО ЕРА НА ГЛОБАЛИЗАЦИЈА

НЕРАМНОМЕРНАТА РАСПРЕДЕЛБА НА ДОХОДОТ ВО ЕРА НА ГЛОБАЛИЗАЦИЈА НЕРАМНОМЕРНАТА РАСПРЕДЕЛБА НА ДОХОДОТ ВО ЕРА НА ГЛОБАЛИЗАЦИЈА М-р Влатко Пачешкоски 1, д-р Емилија Митева-Кацарски Abstract With the development of technology and the growing interdependence in the conduct

More information

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија Славчо Христовски Иницијативи за заштита Птици Растенија Пеперутки Лилјаци Заштитата на сите загрозени видови поединечно е практично невозможна.

More information

КОСМО ИНОВАТИВЕН ЦЕНТАР

КОСМО ИНОВАТИВЕН ЦЕНТАР КОСМО ИНОВАТИВЕН ЦЕНТАР бул. Јане Сандански бр.113, 1000 Скопје фах.+389 2 244 8240 тел.+389 2 244 8077 contact@cosmoinnovate.com.mk ЦЕНОВНИК НА ОБУКИ ЗА 2011/2012 ГОДИНА Со овие обуки кандидатите ги надополнуваат

More information

ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА НАД РАБОТАТА НА БЕЗБЕДНОСНИТЕ И РАЗУЗНАВАЧКИ СЛУЖБИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА НАД РАБОТАТА НА БЕЗБЕДНОСНИТЕ И РАЗУЗНАВАЧКИ СЛУЖБИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА НАД РАБОТАТА НА БЕЗБЕДНОСНИТЕ И РАЗУЗНАВАЧКИ СЛУЖБИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Автор: М-р Теодора Христовска Јануари, 2016 ВОВЕД Модерните држави, за време на процесот на обезбедување

More information

Елена К. Ангелевска-Скепароска МАРКЕТИНГ ИСТРАЖУВАЊЕ НА ТУРИСТИЧКИОТ ПРОИЗВОД-ОСНОВА ЗА МАКСИМИЗИРАЊЕ НА ФИНАНСИСКИТЕ ЕФЕКТИ.

Елена К. Ангелевска-Скепароска МАРКЕТИНГ ИСТРАЖУВАЊЕ НА ТУРИСТИЧКИОТ ПРОИЗВОД-ОСНОВА ЗА МАКСИМИЗИРАЊЕ НА ФИНАНСИСКИТЕ ЕФЕКТИ. УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ БИТОЛА ФАКУЛТЕТ ЗА ТУРИЗАМ И УГОСТИТЕЛСТВО ОХРИД Елена К. Ангелевска-Скепароска МАРКЕТИНГ ИСТРАЖУВАЊЕ НА ТУРИСТИЧКИОТ ПРОИЗВОД-ОСНОВА ЗА МАКСИМИЗИРАЊЕ НА ФИНАНСИСКИТЕ ЕФЕКТИ

More information

МКА -2000/Македонска мрежа на евалуатори МКА-2000 Здружение на менаџмент консултанти. ММЕ македонска мрежа на евалуатори

МКА -2000/Македонска мрежа на евалуатори МКА-2000 Здружение на менаџмент консултанти. ММЕ македонска мрежа на евалуатори МКА-2000 Здружение на менаџмент консултанти ММЕ македонска мрежа на евалуатори 02.12.2014 Скопје Содржина ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПРОЕКТОТ ЗНАЧЕЊЕ НА ЕВАЛУАЦИЈАТА ВО РЕАЛИЗИРАЊЕ НА НАЦИОНАЛНИ И ЕУ ПОЛИТИКИ ОБЕМОТ

More information

РЕДИЗАЈНИРАЊЕ НА МЕЃУНАРОДНАТА ФИНАНСИСКА АРХИТЕКТУРА ЗА ИЗГРАДБА НА СТАБИЛЕН ЕКОНОМСКИ СИСТЕМ

РЕДИЗАЈНИРАЊЕ НА МЕЃУНАРОДНАТА ФИНАНСИСКА АРХИТЕКТУРА ЗА ИЗГРАДБА НА СТАБИЛЕН ЕКОНОМСКИ СИСТЕМ РЕДИЗАЈНИРАЊЕ НА МЕЃУНАРОДНАТА ФИНАНСИСКА АРХИТЕКТУРА ЗА ИЗГРАДБА НА СТАБИЛЕН ЕКОНОМСКИ СИСТЕМ Spire Lazaroski, M.Sc. Faculty of Economics - Prilep University St. Kliment Ohridski - Bitola Republic of

More information

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ Македонска берза АД Скопје www.mse.com.mk www.bestnet.com.mk УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА МОДУЛОТ МОЕ ПОРТФОЛИО Ноември 2009 Содржина 1. ВОВЕД... 3 1.1. ШТО ВИ НУДИ МОДУЛОТ МОЕ ПОРТФОЛИО... 3 2. ПРВАТА СТРАНИЦА...

More information

Доцент д-р Јанка Димитрова Универзитет Гоце Делчев, Економски факултет Штип

Доцент д-р Јанка Димитрова Универзитет Гоце Делчев, Економски факултет Штип ОДГОВОРНОСТА НА СМЕТКОВОДИТЕЛИТЕ, МЕНАЏМЕНТОТ И РЕВИЗОРИТЕ ЗА ВЕРОДОСТОЈНОСТА, КВАЛИТЕТОТ И КРЕДИБИЛИТЕТОТ НА ФИНАНСИСКИТЕ ИЗВЕШТАИ RENSPONSIBILITY OF ACCOUNTANTS, MANAGEMENT AND AUDITORS FOR THE RELIABILITY,

More information

Ф а б р и ч е н п л и н с к и у р е д

Ф а б р и ч е н п л и н с к и у р е д Ф а б р и ч е н п л и н с к и у р е д Вовед Возилата GREAT WALL со бензински мотори можат да бидат дополнително опремени со фабрички гасен уред со течно вбризгување на горивото (Liquid Propane Injection

More information

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато?

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато? Вовед во мрежата nbn 1 Што е тоа австралиска nbn мрежа? 2 Што ќе се случи? 3 Како да се префрлите на мрежата nbn 4 Што друго ќе биде засегнато? 5 Што треба следно да сторите 1 Што е тоа австралиска nbn

More information

1. Општи методолошки појаснувања за екстерните статистики

1. Општи методолошки појаснувања за екстерните статистики 1. Општи методолошки појаснувања за екстерните статистики Екстерните статистики претставуваат сублимат од повеќе одделни статистички истражувања за прибирање, обработка и објавување податоци за состојбата

More information

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Економски Факултет - Прилеп МАГИСТЕРСКИ ТРУД

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Економски Факултет - Прилеп МАГИСТЕРСКИ ТРУД РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет "Св. Климент Охридски" - Битола Економски Факултет - Прилеп МАГИСТЕРСКИ ТРУД Маркетинг истражување во функција на донесување одлуки за избор на канали на дистрибуција на

More information

Универзитет Свети Климент Охридски Битола. Економски Факултет Прилеп

Универзитет Свети Климент Охридски Битола. Економски Факултет Прилеп Универзитет Свети Климент Охридски Битола Економски Факултет Прилеп Компаративна анализа на политиките за привлекување на странски директни инвестиции во земјите на Западен Балкан - Магистерски Труд Ментор:

More information

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп КВАЛИТЕТ НА УСЛУГИТЕ ЗА МОБИЛНА ТЕЛЕФОНИЈА И МОБИЛЕН МАРКЕТИНГ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА -магистерски труд - Кандидат:

More information

Основи и развој на. Основи и развој на е-влада

Основи и развој на. Основи и развој на е-влада Основи и развој на е-влада Основи и развој на е-влада 1 Издавачи: УСАИД/Проект за е-влада Министерство за информатичко општество Фондација Метаморфозис За издавачите: Елена Стаматоска, директор на УСАИД/Проект

More information

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ Распоред на активности 10.00-11.30 прв блок часови 11.30-11.40 пауза 11.40 13.10 втор блок часови 13.10 13.50 пауза за ручек 13.50 15.20 трет блок часови 15.20 15.30

More information

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Technical Assistance for Civil Society Organisations Macedonian Office This project is funded by the European Union. Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Датум: 26ти Октомври

More information

ИМИЏОТ НА ПРОИЗВОДИТЕ И НЕГОВОТО ВЛИЈАНИЕ ВРЗ ОДЛУКАТА ЗА КУПУВАЊЕ КАЈ КУПУВАЧИТЕ

ИМИЏОТ НА ПРОИЗВОДИТЕ И НЕГОВОТО ВЛИЈАНИЕ ВРЗ ОДЛУКАТА ЗА КУПУВАЊЕ КАЈ КУПУВАЧИТЕ РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Економски факултет-прилеп -МАГИСТЕРСКИ ТРУД- ИМИЏОТ НА ПРОИЗВОДИТЕ И НЕГОВОТО ВЛИЈАНИЕ ВРЗ ОДЛУКАТА ЗА КУПУВАЊЕ КАЈ КУПУВАЧИТЕ Кандидат: Димитар

More information

УНИВЕРЗИТЕТ СВ.КИРИЛ И МЕТОДИЈ во СКОПЈЕ Економски факултет - Скопје САШО ЌОСЕВ АГРАРНА ПОЛИТИКА

УНИВЕРЗИТЕТ СВ.КИРИЛ И МЕТОДИЈ во СКОПЈЕ Економски факултет - Скопје САШО ЌОСЕВ АГРАРНА ПОЛИТИКА УНИВЕРЗИТЕТ СВ.КИРИЛ И МЕТОДИЈ во СКОПЈЕ Економски факултет - Скопје САШО ЌОСЕВ АГРАРНА ПОЛИТИКА Скопје, 2015 Издавач: Универзитет Св. Кирил и Методиј во Скопје Ректор: Проф. д-р Велимир Стојковски Рецензенти:

More information

ОСОБЕНОСТИ НА АКТИВНОТО И НЕАКТИВНОТО ПОМЛАДО НАСЕЛЕНИЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПОСТОЈНИ СОСТОЈБИ И ПРЕДИЗВИЦИ

ОСОБЕНОСТИ НА АКТИВНОТО И НЕАКТИВНОТО ПОМЛАДО НАСЕЛЕНИЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПОСТОЈНИ СОСТОЈБИ И ПРЕДИЗВИЦИ И З В Е Ш Т А Ј Наслов на проектот: ОСОБЕНОСТИ НА АКТИВНОТО И НЕАКТИВНОТО ПОМЛАДО НАСЕЛЕНИЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПОСТОЈНИ СОСТОЈБИ И ПРЕДИЗВИЦИ, Носител: Економски институт-скопје Раководители: д-р

More information

М А Г И С Т Е Р С К И

М А Г И С Т Е Р С К И УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП М А Г И С Т Е Р С К И Т Р У Д ДЕТЕРМИНАНТИ ЗА РАЗВОЈ НА ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Ментор Проф. д-р Марјан Ангелески

More information

П Р О С П Е К Т. Акционерско друштво фабрика за чоколади, вафли и бомбони АД ЕВРОПА- Скопје ул.808 бр.8 Скопје

П Р О С П Е К Т. Акционерско друштво фабрика за чоколади, вафли и бомбони АД ЕВРОПА- Скопје ул.808 бр.8 Скопје П Р О С П Е К Т Акционерско друштво фабрика за чоколади, вафли и бомбони АД ЕВРОПА- Скопје ул.808 бр.8 Скопје www.evropa.com.mk Котација на акциите на АД ЕВРОПА - Скопје на Официјалниот пазар на Македонската

More information

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт? ,,Secrecy, being an instrument of conspiracy, ought never to be the system of a regular government. Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

More information

УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП ЕТИЧКИ НОРМИ ВО ПРОЦЕС НА ИЗГОТВУВАЊЕ И ПРЕЗЕНТИРАЊЕ НА ФИНАНСИСКИТЕ ИЗВЕШТАИ

УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП ЕТИЧКИ НОРМИ ВО ПРОЦЕС НА ИЗГОТВУВАЊЕ И ПРЕЗЕНТИРАЊЕ НА ФИНАНСИСКИТЕ ИЗВЕШТАИ УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП ТЕМА НА МАГИСТЕРСКИ ТРУД: ЕТИЧКИ НОРМИ ВО ПРОЦЕС НА ИЗГОТВУВАЊЕ И ПРЕЗЕНТИРАЊЕ НА ФИНАНСИСКИТЕ ИЗВЕШТАИ КАНДИДАТ: Дипл.ек. ЗОРАН ВАСИЛЕСКИ

More information