03/2018. Kosovar Centre for Security Studies

Transcription

1 ИЗВЕШТАЈ ОД KCSS 03/2018 Kosovar Centre for Security Studies НЕИСТРАЖЕНА ВРСКА: ПРАШАЊАТА НА РАДИКАЛИЗАМ И НАСИЛЕН ЕКСТРЕМИЗАМ ВО МАКЕДОНИЈА МАРТ 2018

2 Овој извештај е подготвен благодарение на финансиската поддршка од Балканскиот фонд за демократија, проект на Германскиот маршалов фонд на САД. Издава: Косовскиот центар за безбедносни студии Автори: Флориан Ќехала и Скендер Пертеши Проектна поддршка: Вес Келменди и Шарлота Лахналахти Внатрешен рецезент: Рудин Јакупи и Џејкоб Филипс Надворешен рецезент: Гарентина Краја Сите права се задржани од Косовскиот центар за безбедносни студии. Правата на интелектуална сопственост се заштитени со Законот бр. 04/L-065 за авторски права и сродни права и Законот бр. 05/L-047 за измена и дополнување на Законот бр. 04/L-065 за авторски права и сродни права. Ниеден дел од оваа публикација не смее да се копира, да се складира во автоматизиран систем, или да се пренесува во каква било форма или со какви било средства, електронски, механички или други средства, без претходно одобрение од издавачот. Мислењата изразени во оваа публикација не ги претставуваат мислењата на Балканскиот фонд за демократија, Германскиот маршалов фонд на САД, или нивните партнери.

3 Kosovar Centre for Security Studies Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија

4 извештај од KCSS Содржина Белешки за авторите...5 Список кратенки...6 Резиме...7 Клучни наоди... 7 Методологија Контекст на насилен екстремизам во Македонија Верскиот живот во Македонија Мал дел екстремизам: Македонски странски борци Државата Македонија наспроти радикализација и екстремизам Институционална подготвеност и реакција кон екстремизам и тероризам Политика на идентитет и радикализација Радикализација и контра-радикализација: случаите со Смилковци и Куманово Двигатели на радикализација и екстремизам во Македонија Сегрегација и недоверба во државниот систем Глобален џихад Традиционалните верници создаваат отпорност: контрастот помеѓу Скопје и Тетово Солидарност со муслиманските браќа Влијание од пријатели, роднини и поврзаност со Косово Интернет радикализација Наместо заклучок: кои се факторите на отпорност против радикализацијата и екстремизмот во Македонија? Библиографија

5 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија Белешки за авторите Д-р Флориан Ќехаја е извршен директор на КЦБС и еден од соосновачите на КЦБС. Автор е на неколку научни и политички публикации во областа на безбедноста. Работи како меѓународен консултант за безбедносни прашања и соработува со водечки меѓународни владини и невладини организации. Неодамна започна да ја координира билатералната поддршка на норвешкото Министерство за одбрана во Министерството за косовските органи за безбедност. Исто така е надворешен советник за БПНЕ на директорот на Програмата за градење мир и човекови права на Универзитетот Колумбија. Флоријан Ќехаја има завршено постдокторски студии на Универзитетот Колумбија (SIPA) како стипендист на Фулбрајт програмата и е доктор на науки за безбедносни студии на Факултетот за општествени науки при Универзитетот во Љубљана. Докторска теза му била Развој на безбедносниот сектор и проблемот со локалната сопственост: sлучајот со Косово.Освен тоа, има завршено постдипломски студии на Универзитетот во Сасекс (Обединетото Кралство) по современи европски студии (магистер по општествени науки) како OSI/Чивнинг стипендист, а додипломските студии по право ги завршил на Универзитетот во Приштина. Неодамна е објавена неговата книга Меѓународна или локална сопственост? Развој на безбедносниот сектор по независноста на Косово од страна на Вестфалиа Прес (2017). Скендер Пертеши има завршено Меѓународни односи и дипломатија на Колеџот Универзум. Работи како истражувач во КЦБС и во моментов ја води програмата на КЦБС за борба против и спречување на насилен екстремизам. Скендер е автор и ко-автор на бројни истражувачки извештаи поврзани со безбедносни прашања, како: Интегритетот во безбедносниот сектор на Косово, ризици и закани за националната безбедност, спречување и борба против насилен екстремизам и тероризам, и реформирање на безбедносниот сектор. Има работено и како помлад/постар соработник и консултант за меѓународни и локални организации во области поврзани со безбедноста, како: Финската фондација Church Aid Хелсинки, RUSI Институтот, Меѓународната организација за миграција (IOM), ОБСЕ и други организации. 5

6 извештај од KCSS Список кратенки АР ДУИ ИЗК ИВЗ БПТ БПНЕ СБ ИДИС КЦБС ОВК НВО ОНА ДПА УБК ВМРО-ДПМНЕ Агенција за разузнавање Демократска унија за интеграција Исламската заедница на Косово Исламската заедница на Македонија Борба против тероризам Борба против насилен екстремизам Странски борци Исламска држава Косовскиот центар за безбедносни студии Ослободителна војска на Косово Невладини организации Ослободителна народна армија Демократска партија на Албанците Управа за безбедност и контраразузнавање Демократска партија на македонското национално единство 6

7 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија Резиме Насилниот екстремизам и радикализмот во Македонија се во сржта на сложената загатка од една поголема сложувалка на градење држава и социјална кохезија. Иако поединечните двигатели на насилниот екстремизам во Македонија се конзистентни со наодите од кое било друго место, оваа студија разоткрива структурни двигатели вкоренети конкретно во македонскиот контекст кои придонеле кон долгорочните последици кои го пробивале патот за радикализацијата. Како последица, огромниот број општествени и меѓуетнички проблеми довеле до религионизација на дел од општеството и затворање на етнички групи во нивни сопствен посебен идентитет, со тоа што некои присвоиле поконзервативна национална или верска идеологија. Развојот на радикализацијата и екстремизмот се случил под површината, во контекст на нееднакви внатрешни политики и оспорена меѓународна политичка позиција на земјата во однос на прашањето со името. Во одредени периоди имало случаи кога претходната владејачка партија на Македонија давала погрешна слика за присуството на верски екстремизам за да го продлабочи етничкиот раскол во земјата. Со новата влада од средината на 2017 година, земјата зазема појасна и посеопфатна позиција во однос на прашањето. Генерално, има видливи обиди за соодветно вложување конкретно во спречувањето на насилниот екстремизам и во подобрување на меѓуетничките односи во земјата. Клучни наоди Структурни и политички двигатели Првите и најважните елементи на радикализација и насилен екстремизам во Македонија биле поттикнати од група нелегални имами кои се вратиле од Блискиот исток. Овие поединци донеле високо-конзервативна идеологија, поинаква од основната верзија на исламот, со користење на говор на омраза и повремено повикување на употреба на сила; Дополнителни двигатели на радикализација се појавиле со брзиот раст на НВО од Блискиот исток кои дошле под знамето на хуманитарноста, посебно за време на војната во Косово и конфликтот во 2001 година во Македонија. Некои НВО успешно ја рашириле радикалната и екстремистичката идеологија, посебно во Скопје и Куманово. До неодамна, функционирале без никакви пречки и биле предизвикувани само до одредени граници; 7

8 извештај од KCSS Иако новите политички услови во Македонија отвораат поголеми можности за граѓаните и во однос на меѓуетничките односи, долгорочните последици од владејачката ВМРО-ДПМНЕ се сè уште присутни. За време на нивното владеење, Албанците честопати биле маргинализирани, поради што многу поединци барале алтернативни излези кои вклучувале и учество во радикални групи. Имамитеекстремисти ја искористиле неповолната положба на албанската заедница во Македонија и ја комбинирале со генерички верска нарација. Со ова се поддржало регрутирањето на млади лица во радикална и насилна идеологија која повикува на поддршка на ИД и други терористички организации; Меѓу лицата кои беа интервјуирани преовладува ставот дека претходната владејачка партија (ВРМО-ДПМНЕ) се обидувала да одржи тензична меѓуетничка ситуација за да предизвика страв со цел да ја задржи својата политичка доминација во македонската политика. Смилковци (случајот Монструм) честопати се наведува како случај со кој се потхранува нарацијата на верскиот екстремизам, како и убиството на невини бегалци Пакистанци (2002 година) ладнокрвно убиени за да се импресионира меѓународната заедница преку сликата на борба против исламски фундаментализам по нападите на 11 септември во САД; Дебатата околу прашањето со идентитетот во Македонија влијае на голем број заедници. Доведе до тоа Албанците да се свртат кон својот идентитет и дополнително да се оддалечат од етничките Македонци, реакција, како што ја дефинираа голем дел од испитаниците, кон арогантноста на идентитетот на Македонците; Има пораст на религионизацијата кај етничките Албанци во Македонија, во споредба со Косово, а посебно со Албанија. Верски и поединечни двигатели Иако нема официјални податоци, проценето е дека има 156 странски борци од Македонија кои отпатувале во Сирија и Ирак. Некои од нив загинале, дел од нив се вратиле а за останатите се верува дека се во Сирија; Клучните активисти и регрутери со екстремистичка и терористичка идеологија се Реџеп Мемиши и Шукри Алиу, и двајцата влијателни имами во Македонија. И двајцата имаат прифатено насилна форма на фундаменталистичка исламска идеологија и предводат создавање на младински групи кои се собираат во исламски центри (jamaats) или парацентри (para-jamaats). Голем дел од мажите активни во тие мрежи заминале во Сирија и Ирак. Останатите продолжуваат да ја шират фундаменталистичката идеологија преку содржини на интернет; 8

9 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија Како дел од ненамерните последици се појави криза во легитимноста на Исламската заедница во Македонија (ИВЗ) посебно во Скопје и Куманово, се создадоа парацентри (para-jamaats), посебно кај оние поделени во таканаречени конзервативни верници и радикални групи; Зголемената религионизација на населението и расцепкувањето на Исламската заедница предизвика појава на таканаречени конзервативни верници, дефинирани како Салафи. Иако овие конзервативни верници во исламот претставуваат предизвик за секуларното уредување на земјата, извештајот не можеше да воспостави директна врска меѓу нив и насилните екстремистички групи; Се верува дека радикализираните поединци од Македонија се луѓе кои имаат лични мотиви и преземаат нови улоги како протагонисти. Овие мотиви се поврзани со личен хуманитарен повод, заштита на Сунитските муслимани во Сирија, желба за лидерство и лично его; Таканаречениот случај со Абдулаху е најважниот случај вклучен во нарацијата на ИД на социјалните медиуми и на верските настани за регрутирање странски борци во Македонија. Случајот се фокусира на саможртвувањето на имам за заедницата (ummah) и за муслиманското братство. Нема доволно свесност кај граѓаните на Македонија за опасноста од радикализација. Има сè поголема несигурност каде е границата меѓу традиционалното практикување на исламот и поконзервативното практикување. Постои страв меѓу населението поради оваа несигурност; Во последно време, радикализацијата преку интернет сè повеќе служи како средство за регрутирање во Македонија. На Фејсбук, Јутјуб и Телеграм се поставуваат насилни содржини. Главната нарација содржи повик за џихад, повик за напад на активистите Евреи и Шиити; поддршка за терористички напади на Западот, како и повици за поддршка на уапсените имами, комбинирани со известувања од бојните полиња на ИД. Методологија За целта на овој извештај применивме низа техники за собирање квалитативни податоци. Тимот претежно работеше врз основа на претходното искуство и извештаите од истражувањата на КЦБС за радикализација и насилен екстремизам. Овој пристап обезбеди ефективни средства за триангулација и потврда на наодите. Поголем дел од собраните податоци се споменати во извештајот со исклучок на неколку интервјуа спроведени под услов на анонимност. За да ги заштитиме идентитетите на испитаниците им дадовме кодирани називи. Освен тоа, некои 9

10 извештај од KCSS од наодите вклучени во текстот се обезбедени од поткажувачи и истите не се цитирани или споменати. Методите за собирање податоци се следниве: Тимот на КЦБС ја анализираше постојната правна и политичка рамка за спречување и борба против насилен екстремизам во Македонија. Тимот исто така се повикува и на извештаи од пошироката академска и политичка литература; За целите на оваа процена, истражувачкиот тим спроведе 20 интервјуа лице в лице со различни засегнати страни. Повеќето интервјуа беа со Исламската заедница во Македонија (ИВЗ). Тука спаѓаат и оние под покровителство на ИВЗ и оние што се сметаат за конзервативни. Интервјуата со верската заедница и граѓанскиот сектор се спроведоа и во градски и во рурални средини. Тимот главно се фокусираше на интервјуа и разговори во неколку рурални локации. Исто така се спроведоа интервјуа со поширок спектар на политички партии во Македонија, и од албанската заедница; Имавме три фокус групи со претставници од заедницата. Една фокус група беше организирана во Куманово, а другата во Скопје. Во фокус групите имаше 25 учесници. Поради поврзаноста меѓу Косово и Македонија, организиравме фокус група со 11 учесници во Генерал Јанковиќ, град во близина на границата меѓу Косово и Македонија погоден од насилен екстремизам; КЦБС создаде база на податоци на екстремистички страници на Фејсбук, Телеграм и Јутјуб во Косово, Албанија и Македонија. Оваа база на податоци произлезе од значаен проект во периодот Извештајот покажува дека интернет страниците и профилите кои споделуваат пропаганда на екстремистички групи на интернет се многу активни во Македонија; Процената на ризици се заснова на извештаите од КЦБС, како и на поединечни придонеси: Извештај за анализа на причините и последиците од вклученоста на косовските граѓани како странски борци во Сирија и Ирак (2015 година); Ставот на граѓаните против радикализмот и насилниот екстремизам (2016); Зад Горње Маоче и Ошве: Радикализацијата во земјите од Западен Балкан (2016) и Нови бојни полиња: Активности на социјалните мрежи од страна на екстремистичките групи во Косово, Албанија и Македонија (2017). Примарната цел на овој извештај е да се провери до кој степен радикализацијата и насилниот екстремизам се поврзани со практикување на исламот. Имајќи го ова предвид, извештајот не го квалификува овој вид на екстремизам како главен безбедносен предизвик во Македонија поради присуството на други форми на екстремизам, како што е национализмот. Како што се објаснува во заклучоците од извештајот, верскиот екстремизам честопати е во тесна поврзаност со национализмот. 10

11 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија 1. Контекст на насилен екстремизам во Македонија Првите знаци на насилен екстремизам и радикализација во Македонија датираат од раните 90-ти и се тесно поврзани со ненадејниот прилив на невладини организации финансирани од Голфските земји и враќањето на млади имами од Блискиот исток. Оваа нова генерација на имами обучени во Блискиот исток имаат дипломирано на не-ханафитски исламски школи. Овие организации и поединци своите заложби ги фокусирале на будење на скриен идентитет и повторно воспоставување на заборавените муслимански заедници на Балканот преку парична помош, а дел од овие заложби одат рака под рака со распространување на различни исламски традиции несвојствени за регионот. 1 На голем дел од овие поединци им влијаеле верските практики од Саудиска Арабија, Катар и Египет, имено пофундаменталистичко толкување на исламот преку што се обиделе да ја сменат природата на верските практики во Македонија кои коегзистирале со секуларната држава. Најрадикалните имами вклучуваат поединци кои се вратиле од Египет откако посетувале радикални исламски школи. 2 Најчестите забележани средства се потпомагање на печатници, хуманитарни активности и верско образование претежно поддржани со финансирање од Саудиска Арабија и Катар. Ваквите активности поддржале религионизација, посебно ширењето на поконзервативна исламистичка идеологија. Приливот на ваквите организации кулминирал во 1999 година за време на Косовската војна кога стотици илјади бегалци од Косово побарале засолниште во Македонија. Во овој контекст, ширењето на конзервативен ислам во Македонија се камуфлирал под знамето на хуманитарната помош. Набргу, се појавила борба за моќ меѓу македонската Исламска верска заедница (ИВЗ), нејзиниот пристап заснован на традиционален ислам 3 и учењето на Ханафи школата од една страна, и од друга страна имамите кои ги поставиле 1 Гезим Крашниќи, Забранетото овошје : исламот и политиката на идентитет во Косово и Македонија, стр. 3; Valery Perry Иницијатива за спречување/борба против насилен екстремизам во Југоисточна Европа, стр Шпенд Курсани Извештај за причините и последиците од вклученост на косовските граѓани како странски борци во Сирија и Ирак. 3 Има несогласувања околу начинот на кој се толкува традиционалниот и нетрадиционалниот ислам во различни кругови. Упатувањето кон традиционален ислам во овој извештај не го подразбира практикувањето на исламот низ вековите во Македонија. Тука претежно е опфатена Ханафи школата. 11

12 извештај од KCSS своите темели со градење на џамии со сомнителни фондови и обезбедување помош за ранливи заедници 4 во период на внатрешна нестабилност. 5 Таканаречениот исламски елемент враќање кон корените честопати формулиран како Салафи се развивал од 1999 до 2004 година воспоставувајќи посилни врски со верските проповедници и ефективна контрола во некои клучни џамии. Иако таканаречените Салафи во Македонија не се сметаат за екстремисти, целта на нивните ритуали е да ја променат верската практика со промовирање на анти-секуларно чувство и предизвикување на националните и традиционалните вредности. Сепак, точно е дека повеќето поединци кои подлежат на екстремистички и терористички групи во Европа биле изложени на некаков облик на Салафизам. Најопасните сегменти се оние кои ја оправдуваат примената на сила како средство за остварување на целите. Активностите на овие групи довеле до фрагментација на исламската заедница во Македонија, веќе маргинализирана албанска заедница која барала политичко место и идентитет во рамките на границите на христијанско-православна држава со словенска доминација. Две контроверзни лица се во центарот на потеклото на насилниот екстремизам во Македонија и во земјите во кои се зборува албански јазик во регионот: Реџеп Мемиши и Шукри Алиум, и двајцата категоризирани како носители на такфири идеологијата 6 во регионот идеологија која подразбира примена на сила како средство за остварување на целите. 7 Мемиши, Алиу и нивната група успеале да ја рашират идеологијата во para-jaamats 8 со проширување на своето влијание и надвор од Македонија, посебно во Косовските области покрај границата со Македонија. 9 Историјатот и образовната траекторија на двајцата укажува дека нивната идеологија е усвоена во Блискиот исток со цел да се рашири оваа посебна нишка на исламот во регионот. На пример, во текот на 90-те, Алиу студирал во Сирија, продолжил во Медина во Саудиска Арабија од каде што бил наводно избркан поради неговото радикално Такфир 4 Гезим Крашниќи, Забранетото овошје : исламот и политиката на идентитет во Косово и Македонија,. 5 Јоанис Кагиоглидис, Верско образование и спречување на исламската радикализација во Албанија, Британија, Франција и ПЈРМ, стр За повеќе информации за такфири идеологијата погледнете го извештајот на КЦБС: Шпенд Курсани Извештај за причините и последиците од вклученоста на косовските граѓани како странски борци во Сирија и Ирак (Report inquiring into causes and consequences of Kosovo citizens involvement as foreign fighters in Syria and Iraq). 7 Ibid. 8 Para-jaamats се збиралишта на млади лица кои практикуваат конзевративни исламски ритуали, надвор од џамиите и не подлежат на Исламската заедница. 9 Шпенд Курсани Извештај за причините и последиците од вклученоста на косовските граѓани како странски борци во Сирија и Ирак. 12

13 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија гледиште. 10 Потоа заминал за Египет каде што се движел во Такфири кругови, со што ја зајакнал поврзаноста со оваа радикална идеологија. По неговото враќање во Македонија, работел во Гази Баба 11, од каде што многу поединци стануваат странски борци. И развојот на Мемиши бил сличен. Работел во џамијата Јаја Паша во Скопје. Своите верски студии ги започнал во Медина на почетокот на 2000-те, и слично како и Алиу, бил избркан од универзитетот и ја напуштил Саудиска Арабија поради неговата радикална Такфир идеологија. Потоа заминал на студии во Египет и се приклучил во Такфири круговите во периодот меѓу 2004 и 2006 година, период во кој се судрил со други имами од Македонија и од територии на кои се зборува албански јазик 12 (вклучувајќи ги и оние кои се нарекуваат Салафи). Го оспорувал нивното познавање на исламот затоа што не ја прифатиле такфири идеологијата. 13 Голем дел од овие суптилни разлики може да се видат во дебатите меѓу Реџеп Мемиши и други конзервативни имами од Македонија. На пример, при една дискусија за учеството на муслиманите на избори, поддржувачите на Алиу и Мемиши 14 ја критикувале секуларната држава со тоа што оние кои учествувале во процесот на гласање ги нарекле ќафир. Од друга страна, таканаречените конзервативци веруваат дека муслиманите треба да се прилагодат на државата и да не бојкотираат доколку нивните права не се злоупотребени и покрај нивната желба да живеат во чиста исламска држава. Овие ставови се индикатор за разликата меѓу традиционалните исламски верници и конзервативните салафи верници во Македонија. Влијанието на овие лица се проширило и надвор од Македонија. Го искористиле недостатокот од соработка меѓу Косово и Македонија за да го прошират своето влијание во Косово. И Мемиши и Алиу држеле предавање во Косово, најчесто во општините Качаник, Генерал Јанковиќ, Витина и Гнилане. Не е случајно тоа што најголем дел од странските борци од Косово се од овие општини, вклучително и најистакнатите членови на ИД од Косово: Лавдрим Мухаџери и Ридван Хаѓифи, и двајцата инспирирани од Мемиши, Алиу и други насилни екстремисти. Како резултат на нивните активности, Мемиши и Алиу биле ставени на список на забрана со што им се забранил влез во Косово. Иако оваа мерка во Косово била донесена во 2011 година и за тоа било известено Министерството за внатрешни работи во Македонија, македонските власти не проследиле слична мерка поради сложените односи меѓу Косово и Македонија за време на владеењето на ВМРО-ДПМНЕ Ibid. 11 Интервју со Г, политички активист од Скопје, 5 јули Скопје, Македонија 12 Упатувањето кон територии на кои се зборува албански јазик не треба да се гледа од политичка перспектива туку од јазична. Не треба да се извлече политичка конотација од тука. 13 Интервју со А, имам од Косово, 22 август Митровица, Косово 14 Dispozita e votimeve Rexhep MEMISHI пристапено на: watch?v=csafh7ixo1a 15 Интервју со Е, виш службеник во владата на Косово, 12 јули Приштина, Косово 13

14 извештај од KCSS 1.1 Верскиот живот во Македонија Македонија е земја со околу жители. Овој податок не е прецизен поради контроверзноста со пописот на населението. 16 Врз основа на расположливите податоци, земјата е мултиетничка земја со следниов состав: Словенски Македонци 64,2%, Албанци 25,2%, Турци 3,9%, Роми 2,7% и други 4,3%. 17 Поголемиот дел од граѓаните се православни христијани (64,7%), по нив следат муслиманите (33,3%) и други (2%). Нема јасни податоци за верските следбеници во земјата, нов врз основа на општото набљудување Македонија е една од најрелигиозните земји во регионот, посебно во споредба со Косово и Албанија. Најдобар индикатор за процена на нивото на религиозност може да се најде за време на Рамадан. Во Македонија, поголемиот дел муслимани постат а останатите ги почитуваат оние кои постат со тоа што се воздржуваат од јадење и пиење во текот на денот како знак на солидарност. Од друга страна, постои силно верско чувство кај македонското мнозинство, а за време на владеењето на ВМРО врските помеѓу државата и православната црква биле засилени. Генерално, верското чувство е силно и кај православните Македонци и кај муслиманските Албанци. 18 Поголем дел од муслиманските верници во Македонија се Албанци (85%), по што следат Турците и други (15%). 19 Официјалната репрезентативна инстутиција на муслиманските верници во Македонија е Исламската верска заедница во Македонија (ИВЗ). Оваа институција е одговорна за верскиот живот на територијата на Македонија. Институцијата се состои од: собрание, локални муфтии, Факултет за исламски науки, медреса, хуманитарна организација и други институции кои се директно под надзор на институцијата. Се смета дека ИВЗ не е транспарентна, и е со автократски изборен процес и немобилна. 20 Сегашниот раководител на ИВЗ бил избран и се наоѓа на таа функција од 1993 година. Меѓу верниците се смета дека го контролира процесот на донесување одлуки за политиките на институцијата, како што се финансиска контрола, избор на имами и друг персонал и одбива реформи. 21 Поголем дел од заедницата го критикува за нетолеранција кон различни гледишта и одбивањето да отвори можност за реформи во ИВЗ. 22 Можно е апсолутистичкото владеење на ИВЗ да придонело кон уште една ненамерна последица: собирањето во para-jamaats, посебно оние на кои се 16 Повеќе информации Macedonia Повеќе информации 18 Интервју со Ж, политички аналитичар, 10 септември Скопје, Македонија. 19 Интервју со висок претставник на ИВЗ во Македонија, 11 јули Скопје, Македонија. 20 Интервју со Њ, историчар, 11 септември Скопје, Македонија. 21 Ibid. 22 Собирање податоци од фокус групата организирана во Куманово одржана на 12 ноември

15 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија проповедаат конзервативни како и радикални исламистички гледишта како алтернативен излез од матичната неприлагодлива ИВЗ. Дел од испитаниците и учесниците во фокус групите сметаат дека Исламската заедница во Македонија нема кредибилитет да ги претставува несекуларните муслимани, па оттука не мора да ги следат предлозите и правилата изнесени од ИВЗ. 23 Како резултат на недоволно доверба во ИВЗ, поради што многумина одбиваат да комуницираат со институцијата, постои несогласување и фрагментација меѓу таканаречените конзервативни и умерени верници, фактор кој е видлив во џамиите. 24 Овие несогласувања довеле до функционирање на незаконски џамии, во кои дел од младото муслиманско население ја практикува својата вера надвор од опсегот на ИВЗ. Според претставниците на ИВЗ, активностите на имамите во незаконските џамии шират радикализација и насилни екстремистички идеологии. 25 Се верува дека незаконските џамии се активни во околината на Скопје (посебно во Чаир и Сарај) и во регионот на Куманово. 26 Според претставниците на ИВЗ во Македонија, овие места се незаконски и не треба да се дозволи да функционираат како џамиии или да го организираат исламскиот верски живот. Исто така, има бројни медиумски средства во Македонија кои редовно пренесуваат говори на конзервативни имами. Освен тоа, други имами кои поддржуваат радикални ставови но тоа го прават под радарот и ефективно ги користат социјалните медиуми за ширење на својата порака. 27 Иако во извештајот се наведува дека незаконските џамиии и само-прогласените имами практикуваат и проповедаат религија на порадикален и конзервативен начин, тоа не подразбира говор на омраза и поттикнување на примена на сила. Според испитаниците од поширокиот општествен спектар, ова повеќе прикажува плурализам во практикување на исламот, при што верниците ги избираат своите имами од поширокиот избор, посебно во време на интернет и растечкиот антагонизам кон ИВЗ. 28 Овие нелегални џамии се смета дека се споредни производи на конфликтите и споровите меѓу Исламската заедница на Македонија и одметнатите имами кои учеле на Блискиот исток и со себе донеле спротивна практика на исламот. Сепак, оваа децентрализација на верскиот пазар и збирот на активности на овие ново-воспоставени џамии надвор од надлежноста на ИВЗ довеле до поголема религионизација и претставуваат предизвик за традиционалното практикување на исламот, 23 Интервју со С, активист на граѓанското општество (Kryetar I tifozeve dhe punon ne komunen e Cairit) 24 Интервју со Ѕ, имам. 20 јули Тетово, Македонија. 25 Интервју со висок претставник на ИВЗ во Македонија, 11 јули Скопје. Македонија. 26 Ibid 27 Заклучок на КЦБС од следење на платформата на социјалните медиуми 28 Собирање податоци од фокус групата организирана во Скопје, 2 октомври

16 извештај од KCSS кое во голема мера коегзистирало со секуларната држава. Тука, од секуларна перспектива практикувањето конзервативен ислам е главна разлика меѓу ИВЗ и незаконските џамии. Генерално, ИВЗ не само што не успеала да прерасне во единствен глас на муслиманските верници, туку институцијата била и слаба во реакцијата за пораст на насилниот екстремизам. Според испитаниците, ИВЗ доцна реагирала во спречување на учеството на македонските граѓани во конфликтите во Сирија и Ирак. Во почетокот на конфликтите, ИВЗ изразила солидарност кон сириските опозициски сили кои се бореа против режимот на Асад. Дополнително на тоа, во 2013 година се обратила кон муслиманските следбеници со повик за поддршка на заложбите на сирискиот народ за слобода и обезбедување хуманитарна помош за сириските граѓани и бегалци во џамиите во Македонија. 29 Иако немало директен повик за македонските граѓани да учествуваат во конфликтот, можно е повиците индиректно да влијаеле на поединци активно да се вклучат во борбите во Сирија и Ирак Мал дел екстремизам: Македонски странски борци Како резултат на заплетканост, умесност и недоволно средства за пристап до податоци, тешко е да се процени реалниот број Македонци кои заминале за Сирија и Ирак како странски борци (СБ). 31 Врз основа на извештај од институтот за истражување Аналитика во Македонија, од средината на 2016 година има 110 странски борци од Македонија, вклучително 25 странски борци од Македонија кои биле убиени во борбата со ИД, 86 се вратиле, 3 жени и три семејства. 32 Статистиката обезбедена од македонските службеници е поголема, со процена од вкупно 156 граѓани кои заминале во Сирија и Ирак. Странските борци од Македонија, повеќето од кои се приклучиле кон ИД и ал-нусра, биле во видеа на интернет и на снимките се гледа како ги уништуваат своите пасоши и се откажуваат од својата националност, а видеата се користеле како средства за радикализирање преку интернет пропаганда, 33 која се одвивала со силен интензитет поради недоволно координирана заложба за цензурирање на локалните екстремистички сајтови. Според испитаниците, радикализацијата е посебно очигледна во 29 Интервју со Д, имам од Скопје, 12 септември Скопје, Македонија. 30 Интервју со К, имам од Скопје, 13 септември Скопје, Македонија 31 The Soufan Group Foreign Fighters: An Updated Assessment of the Flow of Foreign Fighters into Syria and Iraq. p, Калтрина Селими и Филип Стојковски. Напорите на Македонија за спротивставување на насилниот екстремизам: поглед на граѓанското општество. стр Vesë Kelmendi and Shpat Balaj New Battlegroups: Extremist Groups Activity on Social Networks in Kosovo, Albania and FYROM. 16

17 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија околината на Скопје, вклучително Чаир и Гази Баба, заедници во кои Албанците се слабо интегрирани во македонскиот државен систем. 34. Иако македонската ИВЗ уште оддамна истакнува дека има докази за имами кои проповедаат радикализирани пораки и охрабруваат поединци да се приклучат кон џихад, Владата реагираше проактивно дури во 2015 година за да ги врати џамиите повторно под контрола на ИВЗ. 35 Ова доведе до издавање на 35 налози и десетици апсења спроведени од македонската полиција. 36 Пред тоа, иако имамите охрабрувале собирање средства за хуманитарни цели за време на војната во Сирија, официјално нема повикувања за џихад или за учество во конфликтот. Генерално, бројот на македонски странски борци опаднал веројатно како резултат на апсење на клучните регрутери на ИД, намалување на контролираните територии на ИД во Сирија и Ирак, силната гранична контрола од турска страна и веројатно, а и најзагрижувачки, поради повиците од лидерите на ИД да се оперира во земјите каде што живеат поддржувачите. Македонските странски борци и понатаму се осудувани за терористички активности надвор од земјата, а во земјата сè уште се шират радикализирани идеи и материјали и најверојатно истите се шират во тајност за да се избегнат новите безбедносни мерки. 37 Со различен пристап до меѓународни бази на податоци за СБ и осомничени, Македонија во основа има пристапено кон појавата со борба преку спроведување на законот, но нема преземено посериозни превентивни и предвремени мерки. 38 Неодамна се прифати значењето на вклученоста на заедницата и граѓанското општество, но македонските власти немаат донесено инклузивни мерки за соочување со оваа појава во нејзината мултидимензионална комплексност. 34 Valery Perry Initiative to Prevent/Counter Violent Extremism in South East Europe, p Интервју со висок претставник на ИВЗ во Македонија, јули Скопје. Македонија. 36 Valery Perry Initiative to Prevent/Counter Violent Extremism in South East Europe, p Калтрина Селими и Филип Стојковски. Напорите на Македонија за спротивставување на насилниот екстремизам: поглед на граѓанското општество. стр Ibid, стр

18 извештај од KCSS 2. Државата Македонија наспроти радикализација и екстремизам 2.1 Институционална подготвеност и реакција кон екстремизам и тероризам Македонија е дел од иницијативата на ЕУ за борба против тероризмот во Западен Балкан во рамките на која БПНЕ е висок приоритет. 39 Секторот за меѓународна и регионална политичкобезбедносна соработка во рамките на Министерството за надворешни работи е надлежно за соработка во БПНЕ на регионално ниво. Од правен контекст на БПНЕ во Македонија, македонскиот Кривичен законик од 1996 година вклучува одредби за тероризам, санкции за загрозување на уставниот систем и безбедноста, криминална поврзаност, финансирање тероризам и меѓународен тероризам. 40 Засега, за терористички активности се предвидени 4-15 години затвор, во зависност од делото. Во македонскиот контекст, Канцеларијата на јавниот обвинител води истраги за терористички дела и други форми на кривични дела поврзани со тероризам, 41 а Министерството за внатрешни работи е одговорно за спроведување на законот за БПНЕ, иако тоа е само помал аспект во рамките на поголема стратегија за БПТ. Освен тоа, во 2003 и 2004 година биле донесени нови истражни мерки за потешки случаи за собирање докази, следење на комуникација, системи за влегување во компјутери, тајно набљудување, општо следење и аудио и визуелно снимање лица. 42 Управата за безбедност и контраразузнавање (УБК) е агенција за внатрешно разузнавање на земјата, која ги мапира и следи радикализираните македонски граѓани, додека Агенцијата за разузнавање (АР) е агенција за надворешно разузнавање на Македонија, со задача да собира информации и податоци надвор од границите на Македонија. Од независноста на Македонија, а посебно за време на владеење на ВМРО-ДПМНЕ, улогата на агенцијата за разузнавање е прилично контроверзна. Приказните што излегоа во јавност и наводите за вклученост на агенциите за разузнавање во зачувување па дури и зајакнување на политичката позиција на Груевски и 39 Ibid, стр Фехми Агца и Никола Дацев Меѓународна соработка за законот за борба против тероризам: хармонизација на законите за борба против тероризам во Турција и Макеоднија, стр Ioannis Kagioglidis Religious education and the prevention of Islamic radicalization Albania, Britain, France and FYROM, p Ibid, p

19 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија неговата партија ја искомплицира улогата на овие агенции како независна страна во борба против закани, вклучително и насилен екстремизам и тероризам. 43 Законот за спречување на перење пари и други приноси од казниво дело од 2004 година, и Националната стратегија за борба против перење пари и финансирање тероризам од 2005 година се насочени кон справување со изворите на финансирањето тероризам, иако нема некои позначителни заложби да се обезбеди нивно спроведување. 44 Во септември 2014 година биле донесени измени и дополнувања кон законот со што се вклучиле одредби за затворска казна од минимум 5 години за странски воени и паравоени сили, или регрутирање, обука или транспорт на борци. Дополнително, им се забранува патување надвор од државата на поединци кои се под сомневање дека контактираат со странски екстремистички групи. Националната стратегија за борба против тероризам била донесена во март 2016 година, во која е наведена и БПНЕ, со што се покажа сериозен обид за создавање политика во македонски контекст. Генерално, иднината на националната стратегија останува нејасна со недефиниран контекст за следење, имплементација и координација. 45 Направени се позитивни чекори со назначување координатори одговорни за спречување насилен екстремизам. Првата конкретна активност во БПНЕ/БПТ била преземена во август 2015 година со полициска операција наречена Ќелија која доведе до затворање на 11 поединци (по која следат други операции). 46 При оваа операција бил уапсен главниот регрутер за ИДИС, Реџеп Мемиши. Операциите Ќелија ја прикажуваат разноликоста на профили и поединци уапсени и осудени согласно новото законодавство, со што се истакнува дека нема конечен и единствен профил на странски борци од Македонија. Четворица се осудени Политика на идентитет и радикализација Идентитетот останува централно прашање во Македонија, кое ја обликува внатрешната политичка и меѓуетничка динамика. Кризата со идентитетот во Македонија создала последици на радикализам, при што двете заедници, етничките Македонци и етничките Албанци, се зариле во своите идентитети. Зголемувањето на етничката оддалеченост преку етно-национализам и религија предизвикало сложен соживот кој довел до појава на радикални ставови кај некои 43 За повеќе информации 44 Фехми Агца и Никола Дацев Меѓународна соработка за законот за борба против тероризам: хармонизација на законите за борба против тероризам во Турција и Макеоднија, стр Valery Perry Initiative to Prevent/Counter Violent Extremism in South East Europe, p За повеќе информации 47 За повеќе информации 19

20 извештај од KCSS групи или поединци. Од гледна точка на албанската заедница, политиката на отворена врата кон различните исламски школи во некои населби, посебно во Скопје и Куманово, има за цел да ја оправда религионизацијата и верскиот конзерватизам како реакција кон, како што некои испитаници рекоа, арогантноста на идентитетот на македонското мнозинство. 48 Како резултат, сеопфатната нарација не ја класифицира етничката оддалеченост врз основа на различни јазици или култури туку како резултат на комбиниран етнички и верски идентитет. Главната разлика меѓу Македонците и Албанците може да се најде во начинот на обликување на идентитетот. Изминатата деценија македонската политичка елита инвестираше во таканаречениот проект Скопје 2014 кој се состои од изградба на национален идентитет преку непрекината нарација на предисториска Македонија до денес како начин да се зацврсти македонскиот национален идентитет кој честопати се оспорува. 49 Ова не доведува само до продлабочување на спорот меѓу Грција и Македонија оттука и политичката стагнација на земјата туку и ги подгреа тензиите со етничката албанска заедница, која се најде исклучена од нарацијата и покрај нејзиното значително присуство. Македонската елита се обиде да го намали немирот кај албанската заедница со аргументот дека борбата за зајакнување на македонскиот идентитет не е насочен против Албанците. На пример, поранешниот премиер на Македонија, Груевски, ги повика Албанците на разбирање, со тоа што изјави дека Албанците се безбедни во однос на нивниот идентитет затоа што е поконсолидиран од македонскиот. 50 Повикот на Груевски сепак не помогна во промена на нарацијата меѓу албанската политичка и верска елита, како и меѓу обичниот народ. Политиката на идентитет на македонската политичка елита предизвика нова нарација кај албанската заедница. На пример, претставниците на Исламската заедница во Македонија, вклучително и значителен број имами, веруваат дека исламот го зачува албанскиот идентитет во Македонија. 51 Нивниот аргумент е дека контекстот на политиката на идентитет во Македонија не би им овозможила на христијанските Албанци, католици или православни, да преживеат, бидејќи би биле предмет на асимилација како што е случајот со бројни албански православни семејства. 52 Ваквата дискусија претставува нова нарација во Македонија со што се исклучува и е спротивна на претходната нарација на Албанската политичка елита во Македонија. Арбен Џафери, еден од најистакнатите албански интелектуалци во Македонија и поранешен претседател на албанската политичка партија (ДПА), верувал дека секуларноста е клучна за зачувување на албанскиот идентитет. 48 Интервју со Њ, политички аналитичар од Скопје, 11 септември Скопје, Македонија. Исто така, ова беше честопати споменувано од интервјуираните лица како и од граѓаните кои учествуваа во фокус групите. 49 За повеќе информации project-building 50 За повеќе: 51 Интервју со висок претставник на ИВЗ во Македонија, јули Скопје. Македонија. 52 Ibid, 20

21 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија Аргументот на Џафери бил... Албанците создадоа свој национален идентитет врз основа на етничка припадност и традиција со кои не се исклучија другите заедници, а јазикот претставува основен елемент на идентитет, а не религијата. 53 Нарацијата идентитет заснован на јазик и култура која се претворила во идентитет заснован на јазик, култура како и ислам неодамна е забележана кај некои политички и интелектуални кругови. Членовите на Демократската унија за интеграции (ДУИ) најголемата албанска политичка партија како и албанската политичка партија ПДП се состојат од елити кои претежно имаат врски со поранешното Национално движење на Косово (ЛПК), кое се сметало за политичко крило на она што прерасна во Косовска ослободителна војска (ОВК) и Ослободителна народна армија (ОНА). Членовите на оваа група идеолошки се поврзани со секуларниот и националниот идентитет претходно мотивиран од комунистички лидери, посебно Енвер Хоџа, чие безмилосно диктаторство ја направи Албанија единствена атеистичка држава на светот во 1967 година. 54 Нарацијата негувана од сегашната политичка елита не е толку силна колку претходната имајќи го предвид поголемиот дел од мислењата на пошироките албански политички и општествени маси. Иако не е целосно документирано, новото политичко движење на Албанците во Македонија Беса, потврди дека албанскиот идентитет е вкоренет во албанскиот јазик и култура, но тврди дека исламскиот идентитет на Албанците во Македонија е незаменлив дел од националниот идентитет на заедницата. 55 Иако Беса оствари политички придобивки како резултат на разочарувањето на албанската заедница од ДУИ поради наводите за корупција и лошото управување, тука е и аргументот за промената во идентитетот. Иако ваквата промена во идентитетот нема директно влијание на радикализацијата, сепак во рамките на албанската заедница предизвика дебата за идентитетот. Како резултат на ова, аргументот дека албанскиот идентитет е консолидиран 56 повеќе нема значење кај одредени групи и кај младите во Македонија, со што тие може да станат склони кон оддалечување од својот локален идентитет и да се замислат како дел од поголема категорија идентитет кој го надминува националниот контекст. Ваквата промена, иако не е единствена одредница, може да е катализатор за оваа категорија граѓани да се приклучат кон странски конфликти во Блискиот исток или да придонесат кон развој на радикализација во својата матична земја. Оваа парадигма на промена во идентитетот кај дел од членовите на албанската заедница во Македонија ја промени перцепцијата на тоа како тие гледаат на својот идентитет во споредба со други заедници во кои се зборува албанскиот јазик во Косово и Албанија. Идентитетот е 53 Arbën Xhaferi Vepra Kauza Shqiptarenë Maqedoni02(Книга-Албанската кауза во Македонија 02), p James Pettifer Kosova Liberation Army: Underground War to Balkan Insurgency Интервју со Њ, политички аналитичар од Скопје, 11 септември Скопје, Македонија 56 Mehmet Kraja Kosova, identitet pa shtet (Косово, идентитет без држава). 21

22 извештај од KCSS тема која жестоко се дискутира од страна на Албанците во Македонија, сепак импликации за радикализација поради оваа тема може да се најдат само кај неколку поединци кои се оддалечиле од традицоналната нарација на етнички идентитет и се приближиле кон верски екстремизам. Ваквата промена и нејзините импликации треба да послужат како приказна за претпазливост на политичките елити во регионот и на други претприемачи со идентитет затоа што ги менуваат политичките идентитети и националните нарации. Гатката со идентитетот меѓу етничките Албанци во Македонија исто така се гледа и во контекстот на образовниот систем. Дел од соговорниците истакнаа дека традиционално имало подобри услови за учење во мадрасите отколку во секуларните училишта по албански јазик. 57 Иако состојбата со албанските училишта е значително подобрена изминативе 15 години, поради трагите од ограничените албански училишта за време на социјалистичка Југославија како и настаните кои доведоа до затворање на Тетовскиот Универзитет во 1995 година, голем број поединци побарале верско образование во земјата а посебно во странство, имено во Блискиот исток и Турција. 58 Со цел да се прикаже тешката состојба на училиштата на албански јазик, имам, кој исто така бил професор во училиште во околината на Скопје, ја објаснил разликата меѓу условите во секуларно училиште и мадраса. 59 Ова прашање во голема мера е поврзано со финансиски средства и лошо управување, како резултат на ограничени владини финансии за училишните системи во споредба со финансирањето за мадраса и исламски курсеви кои главно се финансирани од донатори. Фактот што владата распределувала ограничени средства за секуларни училишта а не го сопрела приливот на пари за верски училишни системи дел од кои и потхрануваат радикализација и екстремизам - укажува на последица од државна активност која може да доведе до, намерно или ненамерно, стимулирање на радикализација и зголемена религионизација 60 кај албанската заедница во Македонија. 57 За време на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, како и во време на социјалистичка Југославија состојбата на училиштата на албански јазик во Македонија била полоша отколку во Косово. Од друга страна, имало подобри услови и мотивација за учење во медреси и ислам. Единствената промена е тоа што учењето се сменило од турски/арапски во босански/српски во најголема мера затоа што муфтијата од Сараево го водел исламскиот школски систем во Југославија. Ова било дел и од стратегијата на властите во Скопје за де-албанизација. За повеќе информации Гезим Красниќи Забранетото овошје : ислам и политика на идентитет во Косово и Македонија. 58 Интервју со Ж, политички аналитичар, 10 септември Скопје. Македонија. 59 Интервју со П, имам во Западна Македонија. 13 септември Македонија. 60 Интервју со политички активист во Македонија. 12 јули Скопје. Македонија. 22

23 Неистражена врска: прашањата на радикализам и насилен екстремизам во Македонија 2.3 Радикализација и контра-радикализација: случаите со Смилковци и Куманово Во Македонија има изобилство од теории на заговор. Тие се дел од секој разговор со службеник или обичен граѓанин, и во голема мера ова е последица од 10-годишното владеење на ВМРО-ДПМНЕ и оставнината од параноја и прислушкување поврзано со социјалистичка Југославија. Според некои чинители од Исламската заедница, исламската радикализација и екстремизам биле охрабрени, или во помека верзија игнорирани од македонските државни власти по домашната пресметка, посебно на ВМРО ДПМНЕ, подобро да го позиционираат својот конзервативен став меѓу своите избирачи. 61 Некои испитаници отидоа дотаму што изјавија дека некои од порадикалните имами биле поддржувани од македонските служби за спроведување на законот 62, изјави кои не би можеле да се потврдат независно, но беа премногу присутни во нарацијата на клучни учесници. 63 Ваквите изјави може да се делумно поддржани и од албанските политички партии кои како доказ за таквите тврдења ја наведуваат неактивноста на македонските власти во спроведување на законот за спречување на насилен екстремизам и радикализација. 64 Случајот со Смилковци се смета за еден од најконтроверзните случаи споменати од повеќето соговорници. За потсетување, 5 етнички Македонци сите млади - беа најдени мртви кај езерото Смилковци во 2012 година. Наводното убиство поттикна меѓуетнички тензии откако властите навестија дека убиствата биле етнички мотивиран напад и македонската полиција изврши рација во населбите со албански заедници и уапси 6 етнички Албанци. Сите беа осудени на доживотна казна затвор, и истата пресуда беше потврдена и во процесот на апелација. 65 Амнести САД 66 извести за лошиот третман на затворениците од убиството кај Смилковско езеро, а Хелшинскиот комитет за човекови права 67 изрази сомнеж во обвинителството и улогата на медиумите во подгревање на меѓуетничките и меѓуверските тензии со користење на емотивен јазик. Последново е индикативно за клевета предводена од државата со директно 61 Интервју со Д, имам во Скопје. 12 септември Скопје. Македонија. Ова исто така беше истакнато на двете фокус групи организирани во Скопје и Куманово. 62 Интервју со политички активист во Македонија. 12 јули Скопје. Македонија; Ова исто така произлегува и од двете фокус групи. 63 Собирање податоци од фокус групата организирана во Куманово, одржана на 12 ноември Од интервјуа со претставници на албанските политички партии во Македонија. 65 За повеќе информации 66 За повеќе 67 За повеќе информации Godishen_Izvestaj English_.pdf 23