Република Македонија Министерство за образование и наука

Transcription

1 Република Македонија Министерство за образование и наука Национална Стратегија за вмрежување, соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри Скопје, октомври 2013 година

2 СОДРЖИНА 1. Вовед Основи на Стратегијата Дефиниции и поими: Одлив на мозоци, прилив на мозоци и размена на мозоци Фактори кои влијаат врз одливот на мозоци Фактори на буткање (одбивање) Фактори на влечење (привлекување) Последици на одливот на мозоци Состојба во Република Македонија Миграциони појави во Република Македонија Миграционен профил на Република Македонија Консултативен процес со целните групи Сумарна споредба на причините за заминување во странство на младите високо образовани лица Консултативна група на студенти Консултативна група на професори на високо-образовни институции во Македонија Консултативна група на претставници на приватниот сектор Консултативна група на студенти кои дел од своето образование го завршиле во странство и се вратиле во Република Македонија Постоечки студии кои се обраќаат на проблемот на одлив на мозоци Потенцијалната интелектуална емиграција од Република Македонија Развој на политики за намалување на одливот на мозоци во Македонија: Проблеми и предизвици Прилив на мозоци: од концепт во вистински прилив Научната дијаспора од Република Македонија Вработливоста на студентите и проблемот со одливот на мозоци во Република Македонија Споредба на некои од резултатите на анализите Миграциона политика на Република Македонија...33 Национална стратегија за вмрежување, соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри

3 4. Искуства со политики врзани за одлив на мозоци од други земји Државни политики како одговор на одливот на мозоци Албанија Хрватска Србија Литванија Велика Британија Швајцарија Италија Индија Кина Кореа Искуства на други земји Стратегија за вмрежување,соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри Визија Начела и претпоставки на Стратегијата за вмрежување,соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри Процес на дефинирање на Целите на Стратегијата за вмрежување,соработка и намалување на високо образовани и стручни кадри Стратешки цели Мерки на стратегијата Акционен план ( ) за спроведување на Стратегијата Основни принципи за спроведување на Стратегијата за вмрежување,соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри Основни принципи за следење и оценка на спроведувањето на Стратегијата за вмрежување,соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри Национална стратегија за вмрежување, соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри

4 Табела со кратенки Кратенка БДП ДКП ДЗСРМ ИОМ ИИТ МИТ МНР МОН МРТВ ОЕЦД РМ САД СНСФ ТОКТЕН УНДП УНМИК ФИТ WB EDIF Полно име Бруто домашен производ Дипломатско-конзулрани претставништва на Република Македонија Државен Завод за статистика на Република Македонија Меѓународна организација за миграции Италијанскиот институт за технологија Инстут за технологија на Масачусетс Министерство за надворешни работи на Република Македонија Министерство за образование и наука на Република Македонија Македонска радио-телевизија Организација за економска соработка и развој Република Македонија Соединети Американски Држави Швајцарската национална фондација за наука Мрежа за трансфер на знаење преку иселеници Програма за развој на Обединети Нации Административна мисија на Обединетите Нации за Косово Фонд на иновации и технолошки развој Фонд за развој на претпријатијата и иновациите на западен Балкан Национална стратегија за вмрежување, соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри

5 1. Вовед Во последните неколку децении меѓународните миграции во светски рамки забележуваат континуиран пораст, а денес нивниот обем е поголем од било кога. Причините за овој пораст се повеќеслојни: разлики во социо-економската развиеност и во нивото на животниот стандард меѓу одделни земји, општествено-економската трансформација на политичките системи во одредени земји, политичката нестабилност во одделни региони во светот и друго. Статистичките податоци покажуваат дека околу 200 милиони лица живеат надвор од земјата во која се родени, или земјата на државјанство, што претставува повеќе од 3% 1 од вкупното население во светот. За преселничките движења во Република Македонија во подолг временски период карактеристична е доминантна застапеност на иселувањата во странство, односно емиграција, пред се во европските и прекуокеанските земји. И покрај промените во структурните карактеристики на мигрантите, правците на движење и должината на нивниот престој, емиграционите движења во Република Македонија во странство имаат тенденција на постојан пораст. Соодветно, емиграционите движења се издвоија како еден од најзначајните општествено-економски процеси како за XX-от, така со несмален интензитет и за првата деценија на XXI-от век. Последиците и импликациите од емиграцијата се многубројни и мошне сложени, а се манифестираат најсилно врз демографскиот и економскиот развој. Тенденцијата кон пораст на емиграцијата на високостручни кадри, како и научен подмладок од одделни факултети, имплицира промени во квалитетот на работната сила и намалување на нивото на човечкиот капитал, а со тоа и негативни ефекти во областа на економскиот развој на земјата и научноистражувачката дејност. Дополнително на тоа, евидентна е и појавата на феноменот на потенцијална миграција - појава која во последната деценија во Република Македонија достигнува загрижувачки димензии. Се поголем е бројот на млади високообразовани лица, како и студенти на последните години од факултетите на техничките и природните науки кои размислуваат или планираат да заминат во странство. 1 Извор: Национална стратегија за вмрежување,соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри // Работна верзија 1

6 Вовед 2 Емиграцијата на високостручни кадри заедно со потенцијална интелектуална емиграција се идентификува како brain drain или одлив на мозоци, при што неколку независни студии во текот на последните две децении ја имаат документирано оваа појава во Република Македонија: според последните податоци од Светска Банка, надвор од Македонија живеат и работат повеќе 29,1% од високо-образованите поединци, а вкупниот процент на иселеници изнесува 21,9% 2. Во услови на континуиран пораст на оваа појава, ова прашање се наметнува со голема важност заради бројните негативни последици и импликации со долгорочно дејство, кои ги надминуваат краткорочните и недоволно изразени позитивни развојни ефекти. Имајќи ги предвид, обемот и динамиката на емиграционите движења во последната деценија, големата потенцијална емиграција (посебно интелектуалната емиграција), како и нивните последици и импликации врз социо-економскиот и демографскиот развој на земјата, Владата на Република Македонија и Министерството за образование и наука ја согледаа потребата од конципирање на сеопфатна Стратегија за вмрежување,соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри. Со неа се опфатени повеќе аспекти на појавата на одливот на мозоци и се дадени предлог мерки за негово ефектуирање во прилив на мозоци (brain gain) односно размена на мозоци (brain circulation) преку мерки за искористување на развојните потенцијали на високо образованите поединци кои живеат во странство и поддршка на привремената емиграција и циркулацијата на работната сила. 2 Migration and Remittances Factbook, World Bank [2011].

7 2. Основи на Стратегијата 2.1. Дефиниции и поими: Одлив на мозоци, прилив на мозоци и размена на мозоци Изразот Brain Drain односно одлив на мозоци е употребен за првпат во Велика Британија во периодот на повоена Европа ( ), за да го означи феноменот на иселување на голем број на инженери и научници во САД, бидејќи таму ги привлекле поповолни услови за работа и живот. Појавата на емигрирање (иселување) на голема група на лица со технички знаења, вештини и искуства исто така може да се нарече и описно: бегство на човечкиот капитал. Причините обично вклучуваат два аспекти кои соодветно се поврзани со земјите (локациите) и со поединците кои емигрираат. Во однос на земјите, причините се најчесто поврзани со општествената средина во која недостасуваат можности, постои политичка нестабилност, владее економска депресија, присутни се здравствени ризици, итн, додека во земјите-домаќини: постојат развиени и бројни можности, политичка стабилност и слобода, развиена економија, подобри услови за живот, итн.). Во однос на индивидуалните причини, најсилни се постоењето на семејни врски и влијание (роднини во странство) и лични преференци: желба за истражување на нови можности, амбиции за подобрување на професионалниот пат/кариера, итн. Иако поимот одлив на мозоци првично имал потесно значење, тоа е проширено во: заминување на образовани или стручни лица од една земја или економски сектор во друга земја или сектор, обично за подобри плати или услови за живот 3. Одливот на мозоци се смета за економски трошок на појдовната средина (земја), бидејќи иселениците со нив неповратно изнесуваат дел од вредноста на нивната обука спонзорирана локално од страна на државата каде се стекнале со своето образование. Обратно од одливот на мозоци, поимот прилив на мозоци означува спротивна ситуација во која многу обучени и талентирани поединци бараат влез во одредена земја, односно деловен сектор (многу често ова е една од причини со големо влијание врз одливот на мозоци во земјите од каде поединците заминуваат). Прекуокеанските земји, како САД, Канада, Австралија и Нов Зеланд, а во последно време и поголемите земји во Европската Унија (Германија, Британија и Франција) имаат државни програми за 3 Brain drain - Definition and More", Free Merriam-Webster Dictionary, 2010, web: MW-b. Национална стратегија за вмрежување,соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри // Работна верзија 3

8 Вовед 4 поттикнување на интелектуалната миграција односно доселувањето на високо образовани поединци од земјите во развој. Од концептуална гледна точка, интелектуалната емиграција не е нужно во сите случаи одлив на мозоци. Тоа е така во ситуации кога во целните земји, квалификуваните емигранти добиваат работни места кои одговараат на нивнините професионални искуства, вештини и знаења. Во спротивен случај, односно во случај тие да добијат работни места кои се на пониско ниво од тоа што тие го можат, знаат и умеат, станува збор за brain waste односно загуба на мозоци. Тоа е злоупотреба или губење на интелектуалниот потенцијал, бидејќи за разлика од искуството и вештините на работниците, знаењето и искуството стекнато при стручна работа се губи многу брзо доколку не се практикува редовно. Во таков случај, земјата извор го губи неповратно својот потенцијал, а земјата цел не добива тоа што би можела да го добие од тие лица. Некои истражувања во нашето соседство покажуваат дека токму тоа се случува (60 отсто од албанските интелектуалци во странство не работат во својата професија) 4. Циркулација на мозоци е поим кој ја опишува појавата на престои во странство на млади луѓе (било како дел од нивното образование или како дел од нивниот професионален ангажман), поврзано со нивно враќање и вработување во матичната земја по завршувањето на образованието. Овие лица се во најдобра позиција да профитираат заради нивното образование и квалитетно искуство, но истовремено тие се инцијатори и катализатори на промените односно полови на развојот во матичната земја Фактори кои влијаат врз одливот на мозоци Достапните студии покажуваат една голема разновидноста на фактори кои влијаат врз иселувањето на високо квалификувани професионалци, при што е тешко е да се опфатат одделните мигрантски текови под заедничка еднозначна теорија. Сепак, постојат пошироки шеми на објаснување кои идентификуваат две групи на стимулативни фактори: push - односно фактори на буткање (одбивање), pull - фактори на влечење (привлекување), кои се длабоко испреплетени во одлуките за емигрирање донесени од страна на поединците. 4 From Brain Drain to Brain Gain: Mobilising Albania s Skilled Diaspora. Centre for Social and Economic Studies // Development Research Centre on Migration, Globalisation and Poverty, University of Sussex, UK

9 Вовед Фактори на буткање (одбивање) Истражувањата покажуваат дека главен фактор во одливот на мозоци е одбивната природа на образовните, економските односно интелектуалните услови во земјите на потекло (извори). Ова ги вклучува ниските плати, недостаток н а можности за соодветна напредна обука и развој на кариерата; тешкотии да се стане целосно квалификувана академски кредибилна личност; недостаток на слобода во истражувањата, ресурси за истражувања, како и ниски можности за напредување во кариерата; изолација од меѓународни академски дебати; и / или перцепција дека условите нема да се подобрат. Дополнително, не сите образовани професионалци кои емигрираат (или имаат намера да емигрираат) се во потрага на образовни, економски или интелектуална можности; понекогаш тие мораат да ги напуштат своите земји како резултат на политичка нестабилност Фактори на влечење (привлекување) Недостигот на квалификувани професионалци во развиените економии е исто така клучен елемент во поттикнувањето на нивото и степенот на одливот на мозоци од земјите во развој. Технолошката револуција во развиените земји резултираше со огромен раст во одредени индустрии и со тоа, со брзо растечка побарувачка за високо квалификувани професионалци. Како последица на овој непредвиден раст на побарувачката, во многу развиени земји се чувствува значителен недостиг на квалификувани луѓе во брзо растечките индустрии. Дополнителен фактор е демографската состојба во развиените земји. Многу од овие земји имаат население кое постепено старее и на тој начин се соочуваат со недостиг на понуда на пазарот на труд во некои сектори на економијата. Поради овие причини, овие земји се обидуваат да регрутира поединци од земјите во развој, и со примена на голем број на атрактивни програми за визи и дозволи за работа, се свртеа кон земјите во развој за задоволување на нивната потреба од работна сила. Два дополнителни фактори на привлекување во развиените земји треба да бидат споменати: постоење на емиграциони мрежи кои ја олеснуваат емиграцијата и прилагодување кон новата средина, како и постоење на безбеден и социјално стабилен општествен систем кој придонесува за очекување на посигурна и постабилна сегашност и иднина на емигрантите Последици на одливот на мозоци

10 Вовед 6 Во пракса, одливот на мозоци вклучува позитивни и негативни последици за двете земји истовремено. Земјите на дестинација, кои се главно развиени земји, имаат повеќе корист отколку загуби. Миграцијата на квалификувани луѓе им овозможува да вработат високо квалификувани специјалисти со финансиска заштеда заради тоа што дел од образованието и обуката на овие професионалци е платено од страна на земјите извор. Со тоа е можно одржување на компаративна предност во напредокот на науката и технологија. Негативните ефекти, како промена на етничкиот и религиозниот состав на населението, односно проблемите кои се јавуваат со прилагодувањето на доселениците на локалната култура на живеење се со помало значење. Во случај на поединци кои не завршиле со своето образование (или необучен човечки капитал), извозот на образовните услуги (преку увоз на странски студенти) е голем извор на приход за многу земји од развиениот свет. Ова не само што го квалификува образованието како еден од најдобро продаваните извозни артикли, туку и во високо развиени земји се доживува како прилив на мозоци (заради можноста на овие студенти да останат и да работат по завршувањето на студиите) или како размена на мозоци (заради фактот што како резултат на оваа отвореност кон странските студенти се создадени голем број на работни места, директно и индиректно). Во земјите извор, на краток (па и на подолг) рок можат да бидат евидентирани ограничени позитивни ефекти за платниот биланс на земјата, кој се подобрува со средствата кои иселениците ги праќаат на своите потесни или пошироки семејства во матичната земја. Овие средства кои доаѓаат од надвор, ја подобруваат финансиската состојба на земјата, имаат позитивно влијание на економскиот развој и ја поттикнуваат локалната потрошувачка. Сепак, одливот на мозоци во основа има деструктивно дејство врз економијата и стопанството на земјата извор. Намалувањето на интелектуалниот потенцијал на една земја има директно негативно влијание врз економскиот раст и благосостојбата на една земја, бидејќи во секоја средина е потребно постоењето на една основна група на високо образовани поединци кои ги придвижуваат основните текови на економијата и ги предизвикуваат основните развојни случувања. Дополнително на тоа, ако најдобро обучените професионалци заминуваат од нивната земја, потенцијалните инвеститори може да добијат негативен впечаток за земјата. Тоа значи дека странските инвеститори може да почнат да се прашуваат дали земја која се соочува со одлив на професионалци е добра локација за нивните инвестиции, и дали е тоа знак на неизвесна економска и политичка иднина на земјата. Конечно, со емиграција на квалификувани професионалци земјата извор ги губи на долг рок, не само сегашните, туку и идните генерации на човечкиот капитал, бидејќи е многу веројатно професионалци кои емигрираат да ја напуштат земјата со нивните

11 Вовед 7 семејства. Особено со нивните деца за кои постои висока веројатност да станат образовани и квалификувани професионалци во иднина. Ова идна група на професионалци е исто така загуба за економијата на земјата извор. Истовремено, одливот на мозоци има негативно влијание и врз формирањето и постоењето на истражувачки тимови. Во многу истражувачки институции, спроведување на проектите се врши во тимови, при што секој член покрива одреден сегмент според областа на надлежност, но истовремено квалификуваните поединци ги пренесуваат своите знаења и вештини директно или индиректно на другите членови на тимот. Иселувањето на дел од експертите вклучени во тимската работа може да доведе до неуспех на проектот, разградување на тимовите и загуба во смисла на дополнителни вештини кои би биле индиректно пренесени на другите поединци во тимот. Високиот обем на одливот на мозоци и желбата да емигрираат која постои меѓу голем број на млади луѓе на универзитети и истражувачки институции во целата земја има исто така негативно влијае на долгорочната мотивација на истражувачите. Имајќи во вид дека за една личност ангажирана во истражувачка работа придобивките се можни само во подолг период, одливот на мозоци ги отргнува поединците од истражувачката работа и ги охрабрува да размислуваат на кратки стази (гледајќи на факултетите или истражувачките ангажмани како отскочна даска за скок во странство). На овој начин, во многу истражувачки институции, сериозно се троши истражувачката меморија за работата во текот на претходните години и не постои соодветен пренос на искуства и знаења од една на друга генерација. Проблемот се манифестира двојно. Од една страна, многу е тешко да се регистрираат поединостите за спроведените истражувања и да бидат достапни на сите, но истовремено постои старосен јаз помеѓу ангажираните поединци во истражувачките институции, кои се или многу искусни и возрасни, или млади студенти - почетници, при што пренесувањата на искуства и знаења оди тешко.

12 3. Состојба во Република Македонија 3.1. Миграциони појави во Република Македонија За преселничките движења од Република Македонија во странство во подолг временски период карактеристична е доминантна застапеност на иселувањата. Промените во обемот и карактерот на емиграцијата, од 1945 година до денес, соодветствуваат на фазите на општествено-економскиот развој на земјата и промените во миграционите политики на земјите на прием. Притоа се издвојуваат четири периоди 5 : Првиот период, од 1945 до почетокот на шеесеттите години, се одликува со интензивни иселувања на лица од турска националност, а релативно помал е бројот на останатите граѓани кои заминале од земјата. Вториот период, година, коинцидира со интензивирањето на економската емиграција - привременото вработување во странство и трајните преселувања во прекуокеанските земји. Во третиот период, година, доаѓа до намалување на вработувањата во странство, поинтензивно враќање на работниците мигранти, обединување на семејствата на оние кои останале, саморепродукција на миграциониот контингент и постепено трансформирање на привремениот престој во траен. Временскиот интервал од осамостојувањето на Република Македонија до денес, се издвојува како посебен период во којшто е забележан најголем иселенички бран од започнувањето на економската емиграција во шеесеттите години на минатиот век. Во периодот по 2000-та година се забележува емиграција на високообразованите кадри со огромен интензитет, посебно на оние од техничките струки 6, при што постои континуирана насоченост на мигрантите од одделни делови од земјата кон исти земји на прием, што укажува на постоењето на миграциони врски кои дополнително го поддржуваат овој процес. Вкупниот број наши граѓани кои денес престојуваат во странство е мошне голем и може да се процени на над лица, што претставува речиси 22% од вкупното население во 2010 година 7, при што, проценката на Светска Банка е дека надвор од Македонија живеат и работат повеќе од 29% од високообразованите поединци (29,1%). 5 Резолуција за миграционата политика на РМ , декември 2008 година. 6 Резолуција за миграционата политика на РМ , декември 2008 година. 7 Migration and Remittances Factbook, World Bank [2011]. Национална стратегија за вмрежување,соработка и намалување на одливот на високо образовани и стручни кадри // Работна верзија 8

13 Состојби во Република Македонија 9 Во услови на потенцирано трансформирање на привремениот престој во трајни преселувања, како и интензивирање на иселувањата во поново време, јасно е дека Република Македонија трајно губи значителен дел од своето високо образовано население. Интелектуалната емиграција од Република Македонија или одливот на мозоци во европските и прекуокеанските земји и денес се одвива со релативно голем интензитет. Ваквата констатација би можела да се потврди со расположливите (иако нецелосни) податоци од домашни и странски извори користени во текот на подготовката на Резолуција за миграционата политика на РМ , односно при подготовката на Миграциониот профил на Република Македонија за Податоците за преселничките движења во странство, од административни и статистички извори, во основа може да се оценат како некомплетни. Со последниот попис на населението беа опфатени само лицата кои престојуваат во странство до една година, додека пак во редовното статистичко истражување за доселените и отселените лица на Државниот завод за статистика, пак, мошне мал е опфатот на граѓаните коишто ја напуштаат земјата, бидејќи најголем дел од нив не ја пријавуваат оваа промена. 8 Вкупната емиграција од Република Македонија, а со тоа посебно одливот на мозоци се одвива под влијание на бројни и разновидни фактори: промени во социоекономскиот развој на земјата, невработеноста, непочитувањето на трудот, потценувањето на стручноста и ограничените можности за промоција во професијата, воспоставените миграциони врски, како и поволните промени во имиграционите политики на земјите на прием како фактор кој не смее да се потцени. Имајќи ги во вид проценките за намалување на населението во високо развиените земји (според Обединетите Нации, населението во Европа ќе се намали од 728 милиони во 2010 на околу 600 милиони во 2050 година 9 ), овој фактор ќе добива уште повеќе на значење во следниот период. Од посебна важност е феноменот на таканаречената потенцијална миграција - појава која во последната деценија во Република Македонија достигнува загрижувачки димензии. Се поголем е бројот на млади високо-образовани лица, како и студенти на последните години од прв циклус на студии кои размислуваат или планираат да заминат во странство. Истовремено, согледувањата од неколку истражувања на миграциите во Република Македонија покажуваат дека ловот на таленти денес има централно место во политиките на многу развиени економии при што 10 : 8 Ова истражување се базира на пријавите - одјавите за доселеното - отселеното лице кои се добиваат од подрачните единици на Министерството за внатрешни работи. Тоа се спроведува согласно Законот за државна статистика ( Службен весник на Република Македонија, бр. 54/1997 и 22/2007), како и Законот за пријавување на живеалиштето и престојувалиштето на граѓаните и Законот за движење и престој на странците ( Службен весник на Република Македонија, бр. 36/1992, 12/1993, 43/2000 и 66/2007), односно новиот Закон за странците: Резолуција за миграционата политика на РМ , декември 2008 година. 9 The next 100 years. George Friedman. Doubleday Презентација: Научната дијаспора од Република Македонија. Универзитет Св. Кирил и Методиј, Економски институт - Скопје, ä-ð Âåðèöà àíåñêà

14 Состојби во Република Македонија 10 во последната деценија од минатиот век 5 милиони високо образовани лица мигрирале од помалку развиените во развиените земји; научниците и талентите најчесто имигрираат во развиените земји преку вториот и третиот циклус на терцијарно образование; во 2007 година 18% од работната сила во САД со универзитетско образование во областа на природните науки и инженерството се имигранти; околу 30% од бизнисите започнати во силиконската долина помеѓу година биле основани од имигранти од Кина и Индија; и конечно САД привлекува најголем број на вешти имигранти и студенти или 32% од вкупниот број на странски студенти во земјите на ОЕЦД. Последиците и импликациите од интелектуалната емиграција односно одливот на мозоци се многубројни и мошне сложени, а особено значаен е нивниот одраз врз демографскиот и економскиот развој. Емиграцијата во странство со тек на време стана интегрален дел на развојот на населението во Република Македонија 11, при што се зголемува нејзиното непосредно и посредно влијание врз забрзувањето на процесот на демографско стареење. Тенденцијата кон пораст на емиграцијата на високостручни кадри, како и научен подмладок од одделни факултети, имплицира промени во квалитетот на работната сила, и намалување на нивото на човечкиот капитал, а со тоа и негативни ефекти во областа на социоекономскиот развој на земјата и научноистражувачката дејност. Во услови на огромна потенцијална интелектуална емиграција прашањето на одливот на мозоци треба да се смета како загрижувачко, и покрај тоа што влијанието на економската емиграција врз социоекономскиот развој на Република Македонија може краткорочно да биде позитивна. Сепак, на долг рок, негативните последици и импликации имаат многу посилно дејство Миграционен профил на Република Македонија 12 Имајќи во вид дека меѓународните миграции може да имаат значајно влијание врз една земја, како врз развојот на населението, така и врз севкупниот социјален и економски развој, нивното континуирано проучување е мошне важно за националното планирање на демографскиот и социо-економскиот развој. Од тој аспект, Миграциониот профил на Република Македонија на годишно ниво претставува исклучително важна алатка за согледување на миграционите текови, нивна анализа и основа за планирање на идните активности. 11 Во периодот во странство се родени повеќе од деца или речиси едногодишен обем на живородени деца во земјата во последните години: Резолуција за миграционата политика на РМ , декември 2008 година. 12 Миграционен профил на Република Македонија за Меѓуминистерска група надлежна за креирање на миграционата политика. Јуни 2011.

15 Состојби во Република Македонија 11 Република Македонија е традиционално емиграционо подрачје од кое преселеничките движења во странство со променлив обем и интензитет траат повеќе од еден век, а се следат во помал или поголем обем од формирањето на Република Македонија во 1945 година. Податоците од Министерството за надворешни работи за дијаспората се прикажани во следнава табела: Прекуокеански земји Бројност (проценка на ДКП) Австралија САД Канада Нов Зеланд Вкупно: Бројност (статистички извори) (Австралиско биро за статистика, 2006) (Попис во САД, 2002) (Канадска статистика, 2006) 807 (Попис во Нов Зеланд, 2006; Родени во РМ) Европски земји Бројност (проценка на ДКП) Бројност (статистички извори) Италија (ISTAT, Италијански институт за статистика, заклучно со г.) Германија (Германска статистика, 2006) Швајцарија (Швајцарска статистика, 2010) Шведска (Шведска статистика, 2006) Холандија (Хол. Орг. за соработка со емигранти ЛИЗЕ) (ДЗСРМ 1994) Австрија (Австриска статистика, 2002) Франција (Проценка на француската дипломатија 2005) Белгија (Попис во Белгија, 2007) Данска

16 Состојби во Република Македонија 12 (Данска статистика 2009) Англија (Нема официјални податоци) Други 13 Вкупно: Норвешка, Чешка и Полска (по 2.000), Русија (1.000), Луксембург 356 (Стат-Биро 2001 г.), а Исланд, Финска и Шпанија по околу 200

17 Состојби во Република Македонија 13 Соседни земји (Македонско национално/јазичко малцинство) 14 Бугарија Грција Албанија Србија Гора, Косово Хрватска Словенија Според земјата Минимум Максимум Попис 1956: Попис 2001: Попис 1925: Попис Само проценка МНР проценка : Попис 1991: Попис : УНМИК 2004: Попис 1991: Попис 2001: Попис 2002: Б и Х Попис 1991: Црна Гора Романија Попис 2003: Попис 2002: Турција / Консултативен процес со целните групи Во рамките на процесот на подготовка на овој документ, а врз основа на проектната задача на МОН, беше спроведен процес на средби со четири консултативни групи како претставници на чинителите во процесот. Како група која е директно изложена и најчувствителна на предизивиците за заминување од Република Македонија, првата 14 Koлумните минимално-максимално се изведени согласно проценки за бројот на населението, природниот прираст во соодветната држава, како и настанатите миграции во Грција, Албанија, Бугарија, Македонија и делот на Гора на Косово од 1912, 1924, 1949, 1954 и 1999 година. 15 Во 1965 г бројот на декларирани Македонци во Бугарија изнесува 8.750, во 1975 нема декларирани Македонци, во Time Almanac 2010, powered by Encyclopedia Britannica, Countries of the World Greece, November, 2009, стр Се однесува на деветте села во 17 Се однесува на деветте села во областа Мала Преспа и с. Врбник (округ Билишта). Со овој попис не беа опфатени македонските етнички населени места од областите Голо Брдо, Гора и Поградец, како и поголемите градови во Албанија (Елбасан, Тирана, Драч, Кукс). 18 Едновремено, констатирана е бројка од лица кои зборуваат македонски јазик.

18 Состојби во Република Македонија 14 група беше група на студенти од последните години на студии во првиот циклус на универзитетско образование во Република Македонија. Втората група ја сочинува претставници на приватниот сектор како група која најсилно ги трпи последиците од недостатокот на квалитетни високо-образувани поединци и квалитетен кадар во земјата (посебно во секторите: информациска и комуникациска технологија, производниот и секторот на консултантски услуги). Третата група беше составена од претставници на академската средина односно професори и декани на универзитетите во РМ. Одливот на мозоци има големо влијание врз нивната работа, но истовремено ова е група која има значајна задача во процесот на негово намалување и тренсформација во прилив на мозоци. Последната и четврта група ја сочинуваа студенти кои дел од своето образование го завршиле во странство и се вратиле во Република Македонија. Целта на овие средби со консултативните групи беше да се идентификува и осознае мислењето на поединечните целни групи по прашањето на одливот на мозоци и последиците од него, да се добие слика за индивидуланите гледишта кои овие целни групи ги имаат на актелните состојби, проблемите кои постојат и причините поради кои процесот на одлив на мозоци се одвива со засилено темпо, но и да се добијат предлози кои ќе бидат вклучени во процесот на креирање на политиката за намалување на одливот на мозоци. Овие согледувања од одржаните консултативни средби беа основа за изготвувањето на мерките од оваа Стратегија и во текот на нејзината подготовка во голема мерка се вложуваше напор очекувањата и предложените решенија во рамките на консултативните групи да го најдат своето место во предложените активности Сумарна споредба на причините за заминување во странство на младите високо образовани лица Доколку ги сумираме одговорите во четирите консултативни групи (врз основа на сумарниот приказ во Табелите) вкупниот резултат е следниот: Најважните причини за заминување во странство, односно тоа што ги привлекува младите високо образовани лица во странските земји е: 1. поголемите плати во странство; 2. подобри услови за работа; 3. подобро организирана средина воопшто. Најважни причини за заминување во странство (односно тоа што ги привлекува во странските земји) на младите високо образовани лица се: Консултативна група - Консултативна група - Консултативна група -

19 Состојби во Република Македонија 15 Студенти Професори Компании 1 поголемите плати во странство 2 подобри можности за напредок во кариерата подобри услови за работа подобро организирана средина воопшто поголемите плати во странство Подобро организирана средина воопшто 3 подобри услови за работа поголемите плати во странство 4 подобро организирана подобри можности за средина воопшто напредок во кариерата подобри можности за напредок во кариерата подобри услови за работа 5 подобри услови за професионален развој во нивната област на специјалност подобра понуда за работа во нивната област на специјалност подобри услови за професионален развој во нивната област на специјалност Најважните причини за бегање од Македонија во странство, односно тоа што ги одбива младите високо образовани лица од домашната средина е: 1. ниските плати; 2. економска нестабилност и неизвесност, како и 3. малку можности за напредок во кариерата и ограничени можности за работа во нивната област на специјалност. Најважни причини за бегање од Македонија во странство (односно тоа што ги одбива од домашната средина) на младите високо образовани лица се: студенти Професори компании 1 ниските плати ниските плати економска нестабилност и неизвеснос 2 економска нестабилност и неизвесност ограничени можности за работа во нивната област малку можности за напредок во кариерата 3 малку можности за напредок во кариерата на специјалност економска нестабилност и неизвесност ниските плати 4 политички притисок оддалеченост од важните истражувачки центри и напредокот 5 недостаток од финансиски средства и можности за започнување на свој бизнис недостаток од финансиски средства и можности за започнување на свој бизнис ограничени можности за работа во нивната област на специјалност

20 Состојби во Република Македонија Консултативна група на студенти во Република Македонија Врз основа на одржаната консултативна група со присуство на студенти од завршните години на студии на универзитетите во земјава, може сумарно да се заклучи следното: Најважните причини за заминување во странство на младите високо образовани лица се (односно тоа што ги привлекува во странските земји): 1. поголемите плати во странство 2. подобри можности за напредок во кариерата 3. подобри услови за работа 4. подобро организирана средина воопшто 5. подобри услови за професионален развој во нивната област на специјалност Најважните причини за бегање од Македонија во странство на младите високо образовани лица се (односно тоа што ги одбива од домашната средина): 1. ниските плати 2. економска нестабилност и неизвесност 3. малку можности за напредок во кариерата 4. политички притисок 5. недостаток од финансиски сретства и можности за започнување на свој бизнис Врзано за размислувањата на студентите за потребни активности за да се постигне намалување на одливот на мозоци и повисоко ниво на враќање односно да се воспостави корисна соработка со лицата со високи квалификации од странство, се издвоија следниве аргументи/предлози: Инвестирање во нови производствени капацитети и развојни компании, како и во научно-истражувачката дејност би ја зголемила потребата од стручни кадри, со што би се зголемиле платите и би се намалил одливот на мозоци. Враќање на поединците од Македонија кои живеат и работат во странство би било корисно само доколку тие се вклучат во образовните, научните или деловните процеси во Македонија, со што овие сегменти од општеството би се издигнале на ниво кое е споредливо зо развиените пазари. Државата би требало да има слух и да ги субвенционира институциите или компаниите кои ќе ангажираат вработат вакви лица. Сериозни реформи во процесите на вработување и отстранување на влијанијата од роднинско-пријателска или политичка страна, би придонеле за порелаксиран пристап кон вработувањето и можност за издигнување на меритократски процеси во кои подобрите би ги добивале работните места. Медиумска кампања за претставување на вистинската слика на пазарот на труд на развиените пазари, но и подигнување на самодовербата на младите и истакнување на

21 Состојби во Република Македонија 17 можноста ако се потрудат и инвестираат во себе и заедницата ќе биде најдобро за сите. Да се понуди соработка со вистинските квалитетни личности кои докажале дека се сериозни и успешни во своето образовно остварување. Така ќе се покажат сериозните намери и квалитет кои нашата држава го поседува. И секој човек, посебно со потекло од Македонија, ќе сака да соработува со успешни себеостварени луѓе. Би требало на лицата кои се заминати од Македонија да им се понудат подобри услови за соработка, поголема сериозност и попримамливи проекти. Стипендиите кои ги доделува државата за студирање во странство да се користат во насока на подобрување на целиот општествен систем во земјата преку овозможување (и обврзување) на студентите активно да се вклучат во реформи и да работат на конкретно однапред познато работно место или да им се гарантира ангажман како консултатни. Редефинирање на улогата на иселениците и јавната свест за неа, односно препознавање и ценење на нивниот труд и напор преку оддавање на почести Консултативна група на професори на високо-образовни институции во Македонија Врз основа на одржаната консултативна група со присуство на претставници на високо-образовните инситуции во Македонија, може сумарно да се заклучи следното: Најважните причини за заминување во странство на младите високо образовани лица се (односно тоа што ги привлекува во странските земји): 1. подобри услови за работа 2. подобро организирана средина воопшто 3. поголемите плати во странство 4. подобри можности за напредок во кариерата 5. подобра понуда за работа во нивната област на специјалност Најважните причини за бегање од Македонија во странство на младите високо образовани лица се (односно тоа што ги одбива од домашната средина): 1. ниските плати 2. ограничени можности за работа во нивната област на специјалност 3. економска нестабилност и неизвесност 4. оддалеченост од важните истражувачки центри и напредокот 5. недостаток од финансиски сретства и можности за започнување на свој бизнис Истовремено, претставниците на научната и високо-образовната заедница во Македонија сметаат дека најважните причини за заминување на научниот кадар од Македонија се: недостатокот на услови и опрема за работа, како и незадоволство од

22 Состојби во Република Македонија 18 условите за научна работа во Македонија, подобрите професионални можности во странство и ниските плати во Македонија. На македонските високо-образовни институции не се превземаат посебни мерки за спречување на одливот на мозоци односно за обезбедување на прилив на мозоци. Напротив, кај неколку позитивни случаи на поединци кои се вратиле од странство и биле ангажирани на универзитетите, присутно е разочарување и повторно емигрирање, а кај дел односно кај тие што сеуште работат е присутно сериозно размислување и планирање за повторно емигрирање. Најголем дел од Универзитетите се вклучени во програми за научна соработка со меѓународни универзитети, имаат капацитет за продлабочување на соработката и сметаат дека тоа е одличен начин да се надгради образовниот систем во Македонија. Она што посебно им е потешкотија на факултетите е како да обезбедат средства за унапредување на асистентите во професори, заради тоа што според Законот за високо образование асистентските работни позиции нема во иднина да постојат во организацијата на факултетите. Генерално во размислувањето на претставниците на оваа консултативна група преовлада пристапот дека треба да се размислува за мерки за превенција на одливот на мозоци (треба паралелно да се работи и на факторите на привлекување -фактори кои ги привлекуваат младите надвор од Македонија- и факторите на буткање-фактори кои ги бркаат младите од Македонија), кои ќе се спроведуваат паралалено со мерки за поттикнувањето на приливот на мозоци. Во основа, потребен е силен и континуиран економски раст од 6-8% кој ќе придонесе за генерирање на голем број квалитетни работни места, а дополнителен број на квалитетни работни места, посебно за потенцијалната интелектуалната емиграција, би креирало формирањето на повеќе центри на извонредност и финансирањето на спин-оф компании. Тоа што е интересно е фактот што беше констатирано дека за голем дел од научните институти важи дека се затворени за луѓе од надвор (без разлика дали се од Македонија или од странство, а по потекло од Македонија), дека се скептични на готови кадри кои доаѓаат од надвор од сопствената институција и дека тоа мора да се промени доколку се сака и очекува успех на мерките за поттикнување на приливот на мозоци. Во однос на претставниците на интелектуалната емиграција која работи на регулирани пазари (доктори, правници итн) беше истакнато дека најдобар начин е да се воспостави соработка со оие кои работат во академски средини имајќи притоа предвид дека тие би биле заинтересирани за соработка, што можеби не би бил случај со вработени во приватиот сектор. Како голема потешкотија во привлекувањето на млади образовни кадри односно поттикнувањето на приливот на мозоци беше истакнато непостоењето на меритократски систем на ангажирање и напредување во македонските институции, без разлика дали се од јавниот, образовниот или приватниот сегмент. Тоа, заедно со несигурното економско

23 Состојби во Република Македонија 19 опкружување е сериозен буткачки фактор кој мора во најитно време да се надмине и понатаму да се размислува за следни мерки Консултативна група на претставници на приватниот сектор Врз основа на одржаната консултативна група со учество на претставници од приватниот сектор од секторите каде се чувствува најголемиот притисок за одлив на мозоци и кои се најзагрозени од недостатокот на квалитетен кадар во земјата, може сумарно да се заклучи следното. Најважните причини за заминување во странство на младите високо образовани лица се (односно тоа што ги привлекува во странските земји): 1. поголемите плати во странство; 2. подобро организирана средина воопшто; 3. подобри можности за напредок во кариерата; 4. подобри услови за работа, и 5. подобри услови за професионален развој во нивната област на специјалност. Најважните причини за бегање од Македонија во странство на младите високо образовани лица се (односно тоа што ги одбива од домашната средина): 1. економска нестабилност и неизвесност; 2. малку можности за напредок во кариерата; 3. ниските плати, и 4. ограничени можности за работа во нивната област на специјалност. Компаниите сметаат дека во македонските институции и компании не се превземаат посебни мерки за спречување на одливот на мозоци (на пр. преку обезбедување школарини, финансиски стимулации, субвенции за стан итн), но истото е случај и со нив, односно само мал дел од компаниите превземаат соодветни активности за професионален развој на вработените, додека дел смета дека превземените мерките кои се однесуваат на мотивирање на вработените (финансиски бенефит и награда, подобри услови за работа, креирање на позитивна работна атмосвера, етичко однесување во компанијата, можност за учење и усовршување и сл.) се доволно. Дел од компаниите сметаат дека заради малиот пазар и големиот број на невработени искуството покажува и дека немало потреба од такви мерки; пристојна и редовна плата, слобода за работно време, работа од дома по потреба, отсуства по потреба, можноста за напредок во кариера и дошколување, би требало според нив да се доволно. Многу компании користат мерки за целосно исцрпување на вработените, прекумерна работа што негативно влијае на мотивацијата и лојалноста кон фирмата. Во ниту една од присутните компании не се превземаат посебни мерки за привлекување на иселени лица кои би биле заинтересирани за враќање во Македонија и локален ангажман. Компаниите се согласија дека ваквите мерки не се секогаш соодветни за нивните организации и воглавно немаат слушнато за такви активности во други

24 Состојби во Република Македонија 20 организации. Дел од нив сметаат дека Македонија сеуште не е спремна за такви мерки и напори, пред се поради фактот дека нашата сопствена базична егзистенција не е покриена. Политика за привлекување на иселени лица сметаат дека е дел од државната политика, и доколку на државно ниво се смета дека е тоа важно потребно е да се обезбедат стимулации за фирмите за вработување на такви лица. Најголемиот дел од присутните не можеше да посочи некоја значителна иницијатива односно проект во Македонија или во регионот која може да се искористи како поттик за други иницијативи од областа на прилив на мозоци, што укажува на ниска јавна препознаеност на појавата и активностите на тој план. Фокусирањето на странски инвестиции е една од можните иницијативи кои би придонеле за привлекување на високо образовани лица од странство, посебно во областа на информатичката технологија. Во текот на разговорот беше констатирано дека иселените лица, образовани во некоја развиена земја со добро образование, би биле добар ресурс за домашните компании и биле мотиватор за оние кои планираат да останат. Но предуслов да се вратат е да им се понудат добри услови за работа. Имајќи во вид дека наши луѓе со успешна во кариера во странство ретко инвестираат во бизниси во земјата, спроведувањето на еден посебен проект кој би им понудил на успешни наши луѓе од странство да дојдат и работа во нашите фирми, било привремено, било како ментори, било за постојано би зголемил интерес и на нашите потенцијални иселеници да останат во земјата. Нивното познавање на пазарите и начинот на работа во успешни фирми би бил голем поттик за нашите фирми. Промената на лидерските вредности и вредностите во Македонската национална култура е тоа што е потребно и она што евентуално може да произлезе од проектот на дијаспората Македонија 2025 и други слични настани и активности. Сепак и за двете да успеат неопходен е нов вид на Лидерство и вредности Консултативна група со студенти кои дел од своето образование го завршиле во странство и се вратиле во Република Македонија Во дискусијата учествуваа девет учесници на возраст помеѓу 21 и 30 години. Седум имаат завршени магистерски студии во странство, еден е сеуште на додипломски студии во чии рамки остварил едносеместрална посета на странски факултет, а еден завршил додипломски студии во странство. Тројца од учесниците студирале технички науки, двајца политички науки, двајца социјални науки, еден филолошки науки и еден уметник. Најважните мотиви за студирање во странство на младите Во поглед на мотивацијата за студирање во странство, учесниците се согласуваат околу три теми: квалитетот на студии кој странските универзитети го имаат, разочараноста и недовербата кон квалитетот на домашните универзитети како и целокупното ново искуство на студирање во странска држава (интеркултурност, нови начини на стекнување на знаења, нови професори). Дел од учесниците како мотивирачки

25 Состојби во Република Македонија 21 фактори за студирање во странство спомнаа поспецифични фактори, како што се: немање кадар и образовна програма на домашните универзитети во нивното поле од интерес; непостоење на постдипломски студии во областа во која би сакале да напредуваат; непостоење на интердисциплинарни студии. Создавањето мрежа на контакти од различни земји е уште еден од мотивите за студирање во странство. И како последен од низата на специфични фактори е спомнат игнорирачкиот однос кој домашната средината го има кон трудот и успесите на студентите, што не е случај во странство. Најважните причини за враќање во Република Македонија Како една од причините за враќање во Македонија по завршувањето на студиите е наведена финансиската криза и политичките промени во некои земји во Eвропа кои го отежнале процесот за добивање работна виза по завршувањето на студиите. Понатаму, спомнати се тешкотиите за финансирање на сопствените студии во странство по завршувањето на стипендираниот престој. Како позитивен фактор кој го споменуваат повеќе учесници како релевантен, се семејството и пријателите кои ги имаат тука и чија близина е од големо значење за учесниците. Меѓу причините за враќање во Македонија еден учесник споделува дека во периодот на одлука му била понудена работа во Скопје. Овој развој на настаните сериозно влијаел на неговата одлука. Планови за напуштање на Република Македонија Општиот впечаток од дискусијата на тема останување или одење од Македонија е дека напуштањето на земјата не е приоритет на никој од учесниците. Сите се изјаснија дека доколку можат да си ги остварат потребите за соодветно образование и работа тука не планираат да си одат од Македонија. Значаен беше ентузијазмот и вербата кај учесниците дека ситуацијата во земјата се подобрува. Оваа состојба за нив претставува предизвик зашто се гледаат себеси како некој кој може да придонесе за напредокот на земјата. Исто така, беше споделено мислење дека одговорноста за лошата состојба во земјата, како и нејзиното подобрување не лежи само на страната на државата, туку и секој поединец носи лична одговорност за општествените текови. Со ова се мислеше на пасивното незадоволство на младите наместо активно ангажирање за поттикнување на позитивни промени. На прашањето каде би одбрале да живеат, во Македонија или странство, доколку и на двете места им е понудена подеднакво привлечна работа, повеќето одговорија дека би одбрале да останат тука. Но, за некоја година, доколку не се променат социјално-економските и политичките услови во земјава, би одбрале да отидат во странство заради поквалитетен живот на своите деца. Дел од учесниците изразија загриженост дека нивните идеи и аспирации нема да добијат простор и внимание и дека нивните идни проекти или бизниси ќе зависат од други луѓе и институции, а воедно ќе бараат голема саможртва и многу вложена енергија.