6. Компаративна анализа со претходни истражувања Финални заклучоци и препораки...53

Size: px
Start display at page:

Download "6. Компаративна анализа со претходни истражувања Финални заклучоци и препораки...53"

Transcription

1

2 Содржина Толковник на термини...4 Извршно резиме...5 Вовед 8 1. Квантитативно истражување на мислењето на граѓаните во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Методологија Примерок Клучни наоди од квантитативното истражување на мислењетo на граѓаните во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Квантитативно истражување на мислењетo на носителите на одлуки во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Методологија Примерок Клучни наоди од квантитативното истражување за мислењето на носителите на одлуки во врска со правата и стигмата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Квалитативно истражување со носителите на одлуки во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Методологија Примерок Клучни наоди од квалитативното истражување со носителите на одлуки во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Квалитативно истражување на мислењето на граѓанскиот сектор во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Методологија Примерок Клучни наоди од квалитативното истражување на мислењето на граѓанскиот сектор во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Квантитативно истражување на мислењетo на групите изложени на поголем ризик во однос на правата и дискриминацијата поврзани со ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Методологија Примерок Клучни наоди од квантитативното истражување на мислењеto на групите изложени на поголем ризик во однос на правата и дискриминацијата поврзани со ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес Компаративна анализа со претходни истражувања Вовед Општи познавања за ХИВ/СИДА Превентивни програми за ХИВ/СИДА Ставови поврзани со маргинализирани групи Финални заклучоци и препораки Познавања за ХИВ/СИДА Стигма и дискриминација кон лица кои живеат со ХИВ/СИДА и групи изложени на поголем ризик Превентивни програми наменети за групи изложени на поголем ризик Благодарност до организациите и институциите кои соработуваа за реализација на овој проект...55

3

4 Толковник на термини ГФ Глобален фонд ГФАТМ Глобален фонд за СИДА, туберкулоза и маларија ДДСТ Доброволно и доверливо советување и тестирање ЛИД Лица коишто инјектираат дроги МАРП Популации под најголем ризик МСМ Мажи коишто имаат сексуални односи со мажи ЛЖХИВ Лица кои што живеат со ХИВ ГО Граѓански организации СИДА Синдром на стекнат недостаток на имунитет СПИ Сексуално преносливи инфекции СР Сексуални работници/чки СЗО Светска здравствена организација ХИВ Вирус причинител на имунитетски недостаток кај човекот ЦЈЗ Центар за јавно здравје ХЦВ Хепатитис Ц 4

5 Извршно резиме Ова истражување имаше за цел да ги испита познавањето, ставовите и перцепциите на општата популација, носителите на одлуки и припадниците на групите најмногу изложени на ризик во врска со темата ХИВ/СИДА, превентивните програми за ХИВ кои се реализираат на територијата на град Скопје и општина Прилеп и Велес и степенот на стигма и дискриминација со кои се соочуваат групите изложени на поголем ризик и лицата кои живеат со ХИВ. Сознанијата од ова истражување треба да послужат како основа за креирање на соодветни политики и програми кои во иднина ќе придонесат за продолжување на превентивните активности и одржување на ниска преваленца на ХИВ/СИДА во земјата. Со цел да се добие сеопфатна слика за состојбите кои се предмет на овој проект, реализирани се квантитативни истражувања со општа популација, носители на одлуки и групи изложени на поголем ризик, како и квалитативни истражувања со претставници од граѓанските организации и носителите на одлуки кои се вклучени во оваа проблематика. Резултатите од квантитативните истражувања покажуваат дека најниско ниво на познавање на сите начини за пренос на ХИВ има кај општата популација каде целосно познавање имаат 22,0% од испитаниците од Скопје, 20,7% од испитаниците од Прилеп и 19,2% од Велес, потоа се групите изложени на поголем ризик со 45,0% од испитаниците од Скопје, 27,5% од испитаниците од Прилеп и 32,0% од испитаниците од Велес, додека најинформирани се носителите на одлуки со 48,0% од испитаниците во Скопје, 51,3% од испитаниците од Прилеп и 15,0% од испитаниците од Велес. Најчесто испитаниците имаат погрешно убедување дека ХИВ може да се пренесе преку убод од комарец или преку споделување на храна или прибор за јадење со ХИВ инфицирано лице. Свесноста на граѓаните за начинот на пренос на ХИВ е правопропорционална со степенот на образование, граѓаните со повисок степен на образование се поинформирани во однос на оние со понизок степен на образование. Речиси сите испитаници имаат слушнато за барем една од активностите кои се реализираат во рамките на програмите за превенција на ХИВ/СИДА. Притоа општата популација и носителите на одлуки најмногу се запознаени со промотивните активности за превенција на ХИВ/СИДА, одговор кој го дале 70,0% од општата популација и носителите на одлуки во Скопје, како и 84,7% од општата популација во Прилеп и 88,5% од Велес, како и 86,3% од носителите на одлуки од Велес и 92,5% од Прилеп. Освен со промотивните активности, општата популација и носителите на одлуки се исто така во голем дел запознаени со едукациите во училиштата за превенција на ХИВ, одговор кој го дале 54,0% од општата популација и 78,0% од носителите на одлуки во Скопје, како и 88,0% од општата популација од Прилеп и 73,1% од Велес, како и 86,3% од носителите на одлуки во Велес и 92,5% од Прилеп. Групите изложени на поголем ризик во најголем дел се запознаени со доброволното советување и тестирање за ХИВ/СИДА - 88,0% од испитаниците во Скопје, 77,6% од испитаниците од Велес и 75,6% од Прилеп, како и со активностите кои се реализираат на терен - 85,0% од испитаниците од Скопје, 79,6% од Велес и 68,3% од испитаниците од Прилеп. Мал дел од испитаниците од Скопје (13,0% од општата популација, 27,5% од носителите на одлуки) знаат за превентивните активности наменети за групите изложени на поголем ризик, додека пак овој процент кај групите изложени на поголем ризик изнесува 89,0%. Покрај високото ниво на свесност кај групите изложени на поголем ризик за превентивните програми кои им стојат на располагање, дури 86,0% од овие испитаници сметаат дека тоа што се нуди не е доволно, односно дека се потребни повеќе активности во Скопје, бидејќи постојат популации кои не се деклариираат јавно и нови генерации припадници на групите изложени на поголем ризик кои треба поцелосно да се опфатат со што ќе се спречи ширење на ХИВ. Најголем дел од испитаниците од Скопје (64,0% од општата популација, 70,0% од носителите на одлуки и 92,0% од групите изложени на поголем ризик) сметаат дека превентивните активности за ХИВ/СИДА се подостапни во граѓанскиот сектор отколку во јавниот сектор. 5

6 Помал дел или 19,0% од граѓаните на Прилеп, за разлика од 85,0% од носителите на одлуки се запознаени со превентивните активности за ХИВ наменети за групите изложени на поголем ризик, додека во Велес со овие програми се запознаени 37,5% од граѓаните и 71,3% од носителите на одлуки. Најголем дел, како од граѓаните, така и од носителите на одлуки и групите изложени на поголем ризик сметаат дека истите се подостапни во граѓанскиот сектор. Приближно 41,0% од припадниците на групите изложени на поголем ризик од Велес и три четвртини од Прилеп сметаат дека се потребни повеќе активности односно услуги за превенција на ХИВ при што како главни причини се наведуваат бројноста на целните групи 30,8% од испитаниците и поголема информираност и јакнење на јавната свест 33,3% од испитаниците. Најголем дел од испитаниците од Скопје (86,0% од општата популација, 91,0% од носителите на одлуки и 89,0% од групите изложени на поголем ризик), како и испитаниците од Прилеп (93,0% од општата популација, 97,5% од носителите на одлуки и 90,2% од групите изложени на поголем ризик) и Велес (77,0% од општата популација, 92,5% од носителите на одлуки и 75,5% од групите изложени на поголем ризик) сметаат дека општините треба активно да се вклучат во поддршка на програми и активности за превенција на ХИВ/ СИДА кај групите изложени на поголем ризик. Резултатите од истражувањето упатуваат на фактот дека постои висок степен на стигма и дискриминација со кои секојдневно се соочуваат групите изложени на поголем ризик. Имено, само 37,0% од испитаниците од општата популација од Скопје, 17,4% од Прилеп и 23,8% од Велес не би имале проблем да работат со лице кое живее со ХИВ. Дополнително, 53,0% од испитаниците од Скопје, 72,5% од Прилеп и 64,0% од испитаниците од Велес не би купиле овошје или зеленчук доколку продавачот е лице кое живее со ХИВ, додека 45,0% од испитаниците од Скопје, 63,6% од Прилеп и 67,8% од Велес не би дозволиле лице кое е учител или професор по професија, а е ХИВ позитивно да предава во училиште. Паралелно со возраста се зголемува нетолеранцијата кон лицата кои живеат со ХИВ, додека во однос на степенот на образование, лицата со повисок степен на образование покажуваат поголема толеранција. Во поглед на групите најмногу изложени на ризик за ХИВ, голем дел од граѓаните на Скопје, како и од општините Прилеп и Велес, покажуваат нетолеранција кон истите. Половина од граѓаните би комуницирале со лицата, припадници на групите најмногу изложени на ризик за ХИВ со одредена резерва или предрасуда, додека две третини од граѓаните не би сакале вакво лице за пријател, ниту пак би сакале организација која нуди услуги за овие лица во нивна близина. Во споредба со другите групи изложени на поголем ризик, граѓаните покажуваат поголема стигма кон лицата кои инјектираат дрога, но истовремено и најголема свесност за потребата од поголема општествена поддршка и помош за овие лица со што се согласуваат три четвртини од граѓаните. За разлика од општата популација, носителите на одлуки покажуваат поголема толеранција кон припадниците на групите изложени на поголем ризик, особено кон мажите кои имаат секс со мажи. И покрај потолерантниот став на носителите на одлуки, две третини од нив исто како и граѓаните не би сакале организации кои нудат услуги за групите изложени на поголем ризик во нивна близина. Најголем дел или 80,7% од носителите на одлуки од Скопје, 90,0% од Прилеп и 81,3% од Велес сметаат дека лицата кои инјектираат дрога заслужуваат поголема поддршка и помош од општеството. Високиот степен на стигма и дискриминација го потврдува и искуството на групите изложени на поголем ризик како и сознанијата на граѓанските организации, според кои групите изложени на поголем ризик се соочуваат со дискриминација во сите области, при што како најголеми проблеми се истакнуваат дискриминацијата при вработување и на работно место, како и во здравствениот сектор. Причините за дискриминација според граѓанскиот сектор во поглед на здравствениот сектор најчесто се лоцираат во слабата сензитивизација во однос на целните групи и недоволното промовирање на човековите права и еднаков третман на сите луѓе, како и ниското ниво на едуцираност на одреден дел од здравствените работници во поглед на новите достигнувања на медицината и ефектите на антиретровирусна терапија. Резултатите на квалитативните истражувања ни покажуваат дека активностите за пре- 6

7 венција на ХИВ/СИДА наменети за групите изложени на поголем ризик во најголем дел се реализираат од страна на граѓанските организации во соработка со институциите и со други граѓански организации. Граѓанските организации и институциите вклучени во истражувањето изразија позитивни впечатоци од досегашната соработка при реализацијата на превентивните активности. Според граѓанските организации, најголем дел од нивните активности за превенција на ХИВ/СИДА се финансираат преку средствата на Глобален фонд преку Министерството за здравство, а помал дел преку други меѓународни донатори или фондови. Оттука, формирана е заедничка платформа на граѓанските организации кои ги користат средствата на Глобалниот фонд која треба да послужи за изнаоѓање начин како да се обезбеди одржливост на овие превентивни активности по заминување на Глобалниот фонд. Во врска со тој процес, во моментот кога се спроведуваше истражувањето граѓанските организации во соработка со Министерството за здравство ги утврдуваа минималните критериуми односно стандарди кои ќе треба да ги исполнат граѓанските организации кои ќе сакаат да бидат вклучени во регистарот на граѓански организации со кои ќе соработува Министерството за здравство во иднина односно преку кои ќе бидат реализирани превентивните активности на терен по заминувањето на Глобалниот фонд. 7

8 Вовед Ова истражување се спроведува во рамките на проектот Воспоставување модели, механизми и активности за зајакнување на општинските системи за поддршка, поддржан од програмата на Глобалниот фонд за борба против СИДА, туберкулоза и маларија (ГФАТМ), спроведен од Канцеларијата на Светска здравствена организација во Р. Македонија. Целта на истражувањето е да ги испита јавното мислење, познавањето, ставовите и перцепциите на општата популација носителите на одлуки и припадниците на групите кои се најмногу изложени на ризик во врска со темата ХИВ/СИДА, превентивни програми за ХИВ кои се реализираат на територијата на Скопје и општина Прилеп и Велес и степенот на стигма и дискриминација со кои се соочуваат групите изложени на поголем ризик и лицата кои живеат со ХИВ. Како земја со ниска преваленца на ХИВ, превентивните активности во Р. Македонија се фокусирани на популациите кои се најмногу изложени на ризик од ХИВ (мажи кои имаат секс со мажи, лица кои инјектираат дрога, сексуални работници) и се спроведуваат преку развиен систем на граѓанските организации кои имплементираат активности за превенција на ХИВ/СИДА и сексуално преносливи инфекции (СПИ) наменети за клучните популации, вклучувајќи дистрибуција на кондоми и лубриканти, размена на стерилен прибор за инјектирање дрога, доброволно и бесплатно ХИВ тестирање, едукации и слично. Одржливоста на овие активности е доведена во прашање поради завршување на проектот на Глобалниот фонд за одржување на ниска преваленца на ХИВ во Р. Македонија кој ги финансираше овие активности досега, наметнувајќи обврска за изнаоѓање алтернативи за продолжување на истите. Од тука произлегува и целта на истражувањето за добивање на увид во јавното мислење со цел да се утврдат можности за изнаоѓање на адекватен механизам за одржливост на превентивните програми за ХИВ наменети за клучните популации кои се најмногу изложени на ризик, кој би ги вклучил државните институции и локалната самоуправа. Истражувањето за јавното мислење во врска со правата и стигмата поврзано со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес опфаќа четири целни групи: Граѓански сектор, односно сите организации кои се вклучени во превентивните програми за ХИВ наменети за клучни популации на територија на град Скопје, Прилеп и Велес Општа популација Носители на одлуки Групи изложени на поголем ризик Истражувањето се спроведува за секоја целна група посебно со соодветни прашалници и вклучува квалитативна и квантитативна компонента. 8

9

10 1. Квантитативно истражување на мислењето на граѓаните во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес 1.1. МЕТОДОЛОГИЈА Истражувањето за мислењето на граѓаните се спроведуваше според методата интервју лице-в-лице со хартија и пенкало и TAPI (tablet assisted personal interviewing). Интервјуата беа одржани во домовите на испитаниците во рамките на општините каде беше спроведено истражувањето. За потребите на истражувањето беше користен случаен стратификуван примерок. Стратификацијата е направена врз основа на општини и домаќинства во рамките на кои е избран случаен испитаник согласно квотата која му е дадена на анкетарот. Со цел да се добијат корисни информации во однос на предметот на истражување, потребно е испитаниците да имаат барем делумни познавања за ХИВ/СИДА. Од таа причина, во истражувањето беа вклучени само лица кои имаат слушнато за ХИВ/СИДА, имајќи во предвид дека сите прашања од прашалникот вклучуваат познавања за ХИВ/СИДА и превентивните програми ПРИМЕРОК Примерокот за истражувањето за мислењето на граѓаните во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес опфати вкупно 619 испитаници од Скопје во 9 општини, 357 испитаници од Прилеп и 261 испитаник од Велес. Примерокот беше репрезентативен во однос на возраст, пол и националност во рамките на секој град, според податоците од последниот попис од 2002 година. Табела 1-1.Структура на примерокот според општина ОПШТИНА ПРИМЕРОК Скопје 619 Прилеп 357 Велес

11

12

13 мајка на дете 32,2% од испитаниците, за разлика од граѓаните на Прилеп кои се помалку запознаени со овие начини на пренос. Иако поголемиот дел од граѓаните се свесни за барем еден начин на пренос на ХИВ, кај речиси половина од нив се јавуваат и заблуди во однос на начините за пренос. Најголеми заблуди за пренос на ХИВ постојат во однос начинот на пренос на ХИВ преку убод од комарец, имено само 46,0% од испитаниците во Скопје, 39,8% од испитаниците во Прилеп и 47,1% од испитаниците во Велес одговориле дека ХИВ не може да се пренесе на овој начин, додека 22,0% од граѓаните на Скопје, 22,5% од Прилеп и 23,0% од граѓаните на Велес сметаат дека ХИВ се пренесува преку убод од комарец, а останатите не се сигурни дали ХИВ може да се пренесе на овој начин. Исто така постои заблуда кај граѓаните дека ХИВ се пренесува преку споделување на храна и прибор за јадење со ХИВ инфицирано лице, со тоа што 21,0% од испитаниците од Скопје, 21,6% од Прилеп и 36,0% од испитаниците од Велес сметаат дека ХИВ се пренесува на овој начин. Само 22,8% од граѓаните на Скопје, 18,5% од граѓаните на Прилеп и 32,2% од граѓаните на Велес знаат за преваленцата на ХИВ во Македонија, при што 56,8% од испитаниците од Скопје и речиси три четвртини од испитаниците во Прилеп и Велес сметаат дека бројот на луѓе кои живеат со ХИВ во Македонија се движи помеѓу 100 и 500 луѓе. Во однос на сеќавање на изворот на последните информации во врска со ХИВ/СИДА кои ги имаат прочитано или слушнато граѓаните, 63,0% од испитаниците од Скопје, 45,4% од Прилеп и 60,5% од Велес изјавиле дека неодамна прочитале или виделе нешто поврзано со оваа тема и тоа во најголем дел изворот на овие информации биле медиумите, одговор кој го дале 64,3% од испитаниците од Скопје и приближно 90,0% од испитаниците од Прилеп и Велес. Помалку од половина или 43,9% од испитаниците од Скопје и 45,6% од испитаниците од Велес, за разлика од 58,5% од испитаниците од Прилеп знаат каде може да се направи бесплатен ХИВ тест, при што граѓаните на Скопје најчесто ја наведуваат Клиниката за инфективни болести и граѓанската организација ХЕРА, додека граѓаните на Прилеп и Велес најчесто ги наведуваат општата болница и центарот за јавно здравје. Многу мал дел, односно 10% од испитаниците од Скопје, 5,3% од Прилеп и 6,1% од Велес почувствувале потреба да направат ХИВ тест, додека 9% од испитаниците од Скопје, 3,1% од Прилеп и 4,6% од Велес досега имаат направено ХИВ тест. Приближно една половина или 46,0% од граѓаните на Скопје овој тест го направиле во Клиниката за инфективни болести, а 21,0% во граѓанската организација ХЕРА. Иако генерално искуството на граѓаните од Скопје кои се тестирале за ХИВ е позитивно, одговор кој го дале 85,7% од испитаниците, целосно задоволни од информациите и објаснувањата кои ги добиле за време на советувањето се само 45,0% од испитаниците СТИГМА И ДИСКРИМИНАЦИЈА КОН ЛИЦА СО ХИВ И ГРУПИ ИЗЛОЖЕНИ НА ПОГОЛЕМ РИЗИК Целосна слобода во однос на комуникација и интеракција со лица кои живеат со ХИВ покажале 37,0% од испитаниците од Скопје, додека останатите 37,2% би сакале да имаат што помалку контакт со вакви лица, а 25,8% не би сакале воопшто да имаат контакт со лице кое живее со ХИВ. Во Прилеп само 17,4%, додека во Велес 23,8% од граѓаните покажале целосна слободна во однос на комуникација и интеракција со лица кои живеат со ХИВ, a 38,1% од граѓаните на Прилеп и 42,5% од граѓаните на Велес се изјасниле дека би им пречело да имаат секојдневно контакт со вакви лица. Паралелно со возраста инкрементално се зголемува нетолеранцијата кон лицата кои живеат со ХИВ, слично како и со степенот на образование, при што испитаниците со повисок степен на образование покажуваат поголема толеранција кон слободен секојдневен контакт со лица кои живеат со ХИВ. 13

14

15

16

17

18 знаат 48,0% од граѓаните на Велес, за разлика од 13,5% од граѓаните на Прилеп. Повеќе од една четвртина или 28,9% од испитаниците од Скопје знаат за некоја организација односно институција која што работи на превентивни програми за ХИВ/СИДА. Со овие организации се позапознаени помладите на возраст до 24 години 40,3% од испитаниците, како и оние со повисоко образование - 35,3% од испитаниците со завршен факултет. Најмала свесност за организации кои работат на превентивни програми за ХИВ постои во општина Чаир каде само 6,6% знаат за организација која што спроведува превентивни програми за ХИВ. Испитаниците од Скопје кои знаат за некоја организација која што спроведува превентивни активности за ХИВ, најголем дел или 65,0% од нив овие активности ги поврзуваат со граѓанската организација ХЕРА. Во Велес, 44,1% од граѓаните се запознаени со организациите кои спроведуваат активности за превенција на ХИВ, додека во Прилеп само 18,5% од граѓаните се запознаени со овие организации. Позапознаени со овие организации се помладите испитаници, како и испитаниците со повисок степен на образование. Повеќе од две третини, или 66,4% од испитаниците од Скопје сметаат дека активностите кои се преземаат досега за превенција на ХИВ не се доволни и треба да се преземат повеќе активности. Ова мислење повеќе го споделуваат помладите испитаници на возраст од 20 до 24 години 79,2%, како и оние со повисок степен на образование 71,9% од испитаниците кои завршиле факултет и 74,4% од испитаниците кои завршиле магистерски студии или докторат. Во Прилеп и Велес, приближно 60,0% од граѓаните сметаат дека активностите кои досега се преземаат за превенција на ХИВ не се доволни и дека треба да се преземат повеќе. Граѓаните со повисок степен на образование, односно 69,0% од испитаниците кои имаат завршено факултет или магистерски студии, за разлика од 31,5% од граѓаните со завршено основно образование сметаат дека се потребни повеќе активности за превенција на ХИВ. Едукацијата на младите за превенција на ХИВ/СИДА и сексуално и репродуктивно здравје е важно прашање и приближно 90,0% од испитаниците од Скопје, Прилеп и Велес се согласуваат дека истата треба да биде вклучена во образовната програма. Многу мал дел, или само 13,4% од испитаниците од Скопје се запознаени со некоја од превентивните програми за ХИВ/СИДА наменети за некоја од групите изложени на поголем ризик, при што најголема свесност постои за активностите на терен 34,9% од испитаниците кои знаат за овие програми. Во однос на тоа дали истите се достапни за овие групи, 43,4% од нив сметаат дека истите се лесно достапни, додека 63,9% од испитаниците кои знаат за превентивните програми за овие групи сметаат дека истите се подостапни во граѓанскиот сектор. Половина од граѓаните кои сметаат дека овие активности не се доволни, предлагаат повеќе активности за едукација и информирање, како и активности на терен. Од друга страна, поголем процент од граѓаните на Прилеп или 37,5% од испитаниците за разлика од 19,0% од испитаниците од Велес се запознаени со превентивните програми наменети за групите изложени на поголем ризик. Оние граѓани што се запознаени со овие програми, најмногу ги препознаваат доброволното советување и тестирање, едукациите и програмата за размена на стерилни игли и шприцеви за лицата кои инјектираат дрога. Приближно две третини или 64,3% од граѓаните од Прилеп и 61,0% од Велес сметаат дека истите се лесно достапни и тоа во најголем дел во граѓанскиот сектор, одговор кој го дале 64,3% од испитаниците од Прилеп и 56,0% од испитаниците од Велес. Поголем дел од граѓаните и тоа 64,3% од Прилеп и 69,0% од Велес сметаат дека истите не се доволни и предлагаат повеќе активности за едукација и информирање 36,0% од испитаниците, повеќе активности на терен 23,7% од испитаниците, како и повеќе организации, советувалишта и активности за поддршка на групите изложени на поголем ризик 12,3% од испитаниците. Во однос на поддршка за реализација на активности наменети за превенција на ХИВ/СИДА 18

19 кај групи изложени на поголем ризик, мнозинството од граѓаните или приближно 90,0% од испитаниците од Скопје, 86,6% од Прилеп и 78,2% од испитаниците од Велес се изјасниле дека не би имале проблем во нивното соседство или општина да се спроведуваат активности наменети за превенција на ХИВ за групите изложени на поголем ризик. Овој податок треба да се земе со одредена доза на резерва, имајќи во предвид дека на претходно поставените прашања во однос на организации кои работаат со групите изложени на поголем ризик, само една третина од испитаниците од Скопје и една четвртина од испитаниците од Прилеп и Велес се изјасниле дека не би им пречело во нивна непосредна близина да има организации кои нудат услуги за овие групи. Иако најголем дел од граѓаните можеби сметаат дека треба да постојат активности во нивната општина наменети за превенција на ХИВ/СИДА, само мал дел од нив не би имале проблем да биде тоа во нивна близина, напротив, најголемиот дел би сакале да бидат што подалеку од ваквите организации и од претставниците на групите изложени на поголем ризик. Поголем дел од граѓаните или 86,1% од испитаниците на Скопје, 93,0% од испитаниците од Прилеп и 77,0% од испитаниците од Велес сметаат дека општините треба да бидат вклучени во програмите за превенција на ХИВ со повеќе активности. Колку е повисок степенот на образование, до толку повеќе испитаниците се согласуваат дека е потребна поддршка на овие активности од страна на општините. Најважни резултати од активностите за превенција на ХИВ/СИДА треба да бидат намалување на ризикот од ХИВ/СИДА, одговор кој го дале 45,6% од испитаниците од Скопје, 49,6% од Прилеп и 39,5% од Велес, како и овозможување на побезбедна средина за младите, одговор кој го дале 37,3% од испитаниците од Скопје, 36,7% од Прилеп и 41,0% од Велес. 19

20

21 2. Квантитативно истражување на мислењетo на носителите на одлуки во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес 2.1. МЕТОДОЛОГИЈА Истражувањето за мислењето на носителите на одлуки се спроведуваше според методот интервју лице-в-лице со хартија и пенкало и TAPI (tablet assisted personal interviewing). Интервјуата беа одржани на работното место на испитаниците. За истражувањето на оваа целна група беше користен стратификуван примерок, со стратификација направена врз основа на општина и работна позиција ПРИМЕРОК Примерокот за истражувањето за мислењето на носителите на одлуки во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје опфати вкупно 109 испитаници вработени во секторите здравство, образование и локална самоуправа во девет општини. Во Прилеп и Велес примерокот опфати вкупно 160 испитаници вработени во секторите здравство, образование и полиција. Подетален приказ за примерокот е даден во табелата подолу. Табела 2-1. Сектор во кој работат носителите на одлуки и општина СЕКТОР БРОЈ НА ИСПИТАНИЦИ Скопје Прилеп Велес Здравство Образование Локална самоуправа Полиција ВКУПНО

22 2.3. КЛУЧНИ НАОДИ ОД КВАНТИТАТИВНОТО ИСТРАЖУВАЊЕ ЗА МИСЛЕЊЕТО НА НОСИТЕЛИТЕ НА ОДЛУКИ ВО ВРСКА СО ПРАВАТА И СТИГМАТА ПОВРЗАНА СО ГРУПИ ИЗЛОЖЕНИ НА ПОГОЛЕМ РИЗИК И ХИВ/СИДА ВО СКОПЈЕ, ПРИЛЕП И ВЕЛЕС ПОЗНАВАЊА ЗА ХИВ/СИДА Повеќе од половина или 51,4% од носителите на одлуки од Скопје поимот ХИВ/СИДА го поврзуваат со заразна болест. Овaa асоцијација почесто се сретнува кај помладите испитаници, додека една четвртина од постарите испитаници на возраст над 45 години поимот ХИВ/СИДА го поврзуваат со смрт, неизлечлива болест и страв. Носителите на одлуки од Прилеп поимот ХИВ/СИДА најмногу го поврзуваат со заразна болест 43,8% од испитаниците, со вирус и пренослива инфекција 28,8% од испитаниците, како и со страв 10% од испитаниците, додека носителите на одлуки од Велес најмногу го поврзуваат со заразна болест 42,5% од испитаниците, смрт и неизлечлива болест 33,8%, како и вирус и пренослива инфекција 11,3% од испитаниците. Сите носители на одлуки се запознаени со барем еден начин на пренос на ХИВ, при што најчесто се споменува преносот преку сексуален однос 92,7% од испитаниците од Скопје, 100% од испитаниците од Прилеп и 96,2% од испитаниците од Велес. За преносот на ХИВ преку крв се запознаени 69,7% од испитаниците, за пренос од мајка на дете знаат 45,9% од испитаниците, а за преносот преку нестерилизирана опрема за инјектирање знаат 40,4% од испитаниците од Скопје. Носителите на одлуки од Прилеп за разлика од Велес се позапознаени со начините за пренос на ХИВ, имено 98,8% од носителите на одлуки од Прилеп за разлика од 88,8% од Велес знаат за пренос преку споделување на нестерилизирана опрема за инјектирање, додека 90,0% од носителите на одлуки од Прилеп знаат за пренос на ХИВ од мајка на дете, за разлика од 75,0% од испитаниците од Велес. Носителите кои се вработени во здравствениот сектор се поинформирани во однос на различните начини за пренос на ХИВ за разлика од испитаниците кои работат во останатите сектори. Во однос на предрасудите околу начинот на пренос на ХИВ, 47,7% од носителите на одлуки од Скопје, 15,0% од Велес и 51,3% од носителите на одлуки во Прилеп покажуваат целосно познавање за начините на пренос на ХИВ. Повеќе од две третини или 78,0% од испитаниците од Скопје, 52,5% од Велес и 72,5% од Прилеп виделе или пак прочитале нешто неодамна што е поврзано со ХИВ или СИДА, при што поголем дел од нив или 42,0% од испитаниците од Скопје информацијата ја добиле преку медиумите додека 24,7% од нив преку активностите по повод одбележување на денот на СИДА-та. Во Прилеп, 79,3% од носителите на одлуки се информирале преку медиумите, додека 10,3% од одбележување на денот на СИДА-та, за разлика од Велес каде 92,9% се информирале преку медиуми, а 7,1% преку активности на невладиниот сектор СТИГМА И ПРЕДРАСУДИ КОН ЛИЦА ШТО ЖИВЕАТ СО ХИВ/СИДА И ГРУПИ ИЗЛОЖЕНИ НА ПОГОЛЕМ РИЗИК Најголем дел од носителите на одлуки од Скопје или 69,7% не би имале проблем секојдневно да работат со лице кое живее со ХИВ, на 24,0% од нив не би им пречело, но би сакале да имаат што помалку контакт со лице кое живее со ХИВ, додека само 6,4% од испитаниците изјавиле дека не би сакале воопшто да имаат контакт со лице кое живее со ХИВ. За разлика, само 23,8% од носителите на одлуки од Велес и 31,3% од Прилеп изјавиле дека не би имале проблем секојдневно да работат со лица кои живеат со ХИВ, додека 11,3% од носителите на одлуки од Прилеп и 31,3% од Велес изјавиле дека не би сакале да имаат воопшто контакт со такви лица. Во Скопје, најголем проблем да работат со лице кое 22

23

24

25 ПРЕВЕНТИВНИ ПРОГРАМИ ЗА ХИВ/СИДА Во поглед на превентивни програми за ХИВ/СИДА, носителите на одлуки од Скопје се најмногу запознаени со едукација во училиштата за превенција од ХИВ/СИДА 78,0% од испитаниците, промотивните кампањи 70,0% од испитаниците и активности на терен 64,0% од испитаниците. Најмалку запознаени со активностите врзани со едукација во училишта за превенција на ХИВ се носителите на одлуки од општина Бутел 45,5% од испитаниците и Шуто Оризари 60,0% од испитаниците, додека во однос на активности на терен најмалку се запознаени носителите на одлуки од Ѓорче Петров и Кисела Вода 50,0% од испитаниците, како и од општина Бутел 45,5% од испитаниците. Носителите на одлуки од Прилеп и Велес се најмногу запознаени со едукација во училиштата за превенција на ХИВ, 86,3% од испитаниците од Велес и 92,5% од испитаниците од Прилеп, како и промотивните кампањи 95,0% од Велес и 87,5% од Прилеп. Носителите на одлуки од Велес се позапознаени со програмата за размена на стерилни игли и шприцеви 68,8% од испитаниците за разлика од 41,3% од испитаниците од Прилеп, исто како и за супституциската терапија со која се запознаени 80,0% од носителите на одлуки од Велес, за разлика од 60,0% од носителите на одлуки од Прилеп. Поголемиот дел или 64,0% од носителите на одлуки од Скопје познаваат барем една организација или институција која спроведува превентивни програми за ХИВ/СИДА, при што овие активности најмногу се поврзуваат со активностите на граѓанската организација ХЕРА, одговор кој го дале 73,9% од испитаниците кои навеле дека чуле за некоја институција или организација. Приближно 28,0% од носителите на одлуки имале прилика да соработуваат со некоја од институциите или организациите кои спроведуваат превентивни програми за ХИВ/СИДА и тоа најчесто во врска со презентации за превентива и заштита 58,8% од испитаниците. Ваква соработка најмногу оствариле носителите на одлуки од општина Центар - 46,7% од испитаниците и општина Карпош - 57,1% од испитаниците. Приближно три четвртини од носителите на одлуки од Велес и 52,5% од носителите на одлуки од Прилеп се запознаени со организација или институција која што спроведува превентивни програми за ХИВ/СИДА при што овие активности најмногу се поврзуваат со Црвен Крст, одговор кој го дале три четвртини од носителите на одлуки од Прилеп и Велес. Соработка со овие институции или организации оствариле 21,3% од носителите на одлуки од Велес и 27,5% од носителите на одлуки од Прилеп, при што најголем дел од носителите на одлуки од Прилеп или 72,7% соработувале во врска со едукативни работилници за ХИВ, додека приближно 60,0% од носителите на одлуки од Велес соработувале со овие организации во врска со презентација за превентива и заштита од ХИВ и СПИ. Многу мал дел или 15,0% од носителите на одлуки од Скопје, 8,8% од Прилеп и 3,8% од Велес сметаат дека досегашните активности се сосема доволни за превенција на ХИВ, додека останатите сметаат дека активностите кои се преземаат досега за превенција на ХИВ/ СИДА не се доволни и треба да се направи повеќе. Мислењата во однос на познавањата на младите за ХИВ/СИДА и други сексуално преносливи болести се поделени, 48,6% од носителите на одлуки од Скопје, 42,5% од Велес и 55,1% од Прилеп сметаат дека младите се барем делумно запознаени со овие работи. Во однос на општините во Скопје, поголем дел или три четвртини од носителите на одлуки од општина Чаир и Бутел сметаат дека младите не се доволно запознаени со ризиците од незаштитен секс во однос на ХИВ/СИДА/СПИ и сметаат дека треба поинтензивно да се поработи на оваа проблематика. Речиси сите испитаници се согласуваат дека едукацијата за превенција на ХИВ/СИДА и сексуално и репродуктивно здравје треба да биде вклучена во образовната програма. Со превентивните програми за ХИВ/СИДА наменети за некоја од групите изложени на поголем ризик се запознаени 27,5% од носителите на одлуки од Скопје, 71,3% од Велес и 85,0% од Прилеп. Испитаниците од Скопје што слушнале или знаат за некоја од овие програми, најмногу се запознаени со активностите на терен кои се спроведуваат во рамките на превентивните програми, како и едукативни предавања и бесплатни ХИВ тестови наменети за овие групи, додека испитаниците од Прилеп се најмногу запознаени со еду- 25

26 кативните предавања и бесплатното ХИВ тестирање, а испитаниците од Велес се најмногу запознаени со едукативни предавања и програмата за размена на стерилни игли и шприцеви. Според 70,0% од носителите на одлуки од Скопје, 71,9% од Велес и 79,4% од Прилеп кои знаат за овие програми, истите сметаат дека им се повеќе достапни во граѓанскиот сектор. Во однос на активностите наменети за превенција на ХИВ/СИДА кај групите изложени на поголем ризик, 56,7% од испитаниците од Скопје сметаат дека истите не се доволни, при што во најголем дел се предлагаат повеќе активности за едукација и информирање, одговор кој го дале 37,5% од испитаниците. Според 63,2% од носителите на одлуки од Велес и 85,3% од Прилеп активностите кои досега се преземаат за превенција на ХИВ/СИДА кај групите изложени на поголем ризик не се доволни и предлагаат повеќе активности за едукација и информирање на групите изложени на поголем ризик, како и кампања за оваа проблематика. Носителите на одлуки во најголем дел, 97,2% од испитаниците од Скопје, 96,3% од Велес и 82,5% од Прилеп се изјасниле дека не би имале проблем во нивното соседство или општина да се спроведуваат активности наменети за превенција на ХИВ за групите изложени на поголем ризик. Високиот процент на носители на одлуки кои се изјасниле дека не би имале проблем во нивна близина да се спроведуваат активности поврзани со превенција на ХИВ/СИДА треба да се земе со одредена доза на резерва, имајќи во предвид дека на претходно поставените прашања во однос на организации кои работат со групите изложени на поголем ризик, само една третина од испитаниците од Скопје и приближно една четвртина од испитаниците од Прилеп и Велес се изјасниле дека не би им пречело во нивна непосредна близина да има организации кои нудат услуги за овие групи. Иако најголем дел од носителите на одлуки се согласуваат дека треба да постојат активности во нивната општина наменети за превенција на ХИВ/СИДА, само мал дел од нив, не би имале проблем да биде тоа во нивна непосредна близина, напротив, најголемиот дел би сакале да бидат што подалеку од ваквите организации и од претставниците на групите изложени на поголем ризик. Постои согласност кај најголем дел од носителите на одлуки во поглед на поголема вклученост од страна на општините во превентивните програми за ХИВ/СИДА, при што 90,8% од носителите на одлуки од Скопје, 97,5% од носителите на одлуки од Прилеп и 92,5% од носителите на одлуки од Велес сметаат дека општините треба поактивно да се вклучат. Како главни причини за поддршка односно финансирање на активностите поврзани со превенција на ХИВ/СИДА од страна на општините, во Скопје се наведуваат намалување на бројот на заболени и искоренување на болеста, како и подигнување на свеста на граѓаните за заштита од оваа болест. Според 16,7% од испитаниците од општина Кисела Вода и 40,0% од испитаниците од општина Шуто Оризари, општините не треба да подржуваат односно финансираат активности наменети за превенција на ХИВ/СИДА кај групите изложени на поголем ризик. Од друга страна, во Прилеп како главна причина за поддршка на овие активности се наведува подобра превенција од ХИВ, одговор кој го дале 43,8% од испитаниците. Во Велес како главна причина се наведува големата неинформираност кај јавноста во однос на оваа проблематика, одговор кој го дале 42,1% од испитаниците. Најважен резултат од активностите за превенција на ХИВ/СИДА треба да биде намалување на ризикот за пренос на ХИВ кај групите изложени на поголем ризик, одговор кој го дале 53,2% од испитаниците од Скопје, 47,5% од испитаниците од Велес и 67,5% од Прилеп. 26

27

28 3. Квалитативно истражување со носителите на одлуки во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес 3.1. МЕТОДОЛОГИЈА Истражувањето се спроведуваше по пат на длабински интервјуа преку методот лице-в-лице. Интервјуата ги спроведуваа четворица специјалисти за квалитативно истражување кои имаат над седумгодишно работно искуство во оваа област. Интервјуата се спроведуваа врз основа на претходно подготвен Водич за дискусија ПРИМЕРОК Во квалитативното истражување со носителите на одлуки беа вклучени претставници од: Министерство за образование и наука Биро за развој на образование Министерство за здравство Центар за превенција на зависности Кисела Вода Општина Карпош Општина Ѓорче Петров Општина Аеродром Општина Центар Општина Кисела Вода Општина Шуто Оризари Општина Чаир Општина Гази Баба Град Скопје Општина Прилеп Општина Велес Центар за Јавно Здравје Прилеп Центар за Јавно Здравје Велес Центар за социјални работи Прилеп Центар за социјални работи Велес 28

29 3.3. КЛУЧНИ НАОДИ ОД КВАЛИТАТИВНОТО ИСТРАЖУВАЊЕ СО НОСИТЕЛИТЕ НА ОДЛУКИ ВО ОДНОС НА ПРАВАТА И ДИСКРИМИНАЦИЈАТА ПОВРЗАНА СО ГРУПИ ИЗЛОЖЕНИ НА ПОГОЛЕМ РИЗИК И ХИВ/ СИДА ВО СКОПЈЕ, ПРИЛЕП И ВЕЛЕС Секој од интервјуираните носители на одлуки спроведува активности кои на различен начин ја опфаќаат темата превенција од ХИВ/СИДА АКТИВНОСТИ ЗА ПРЕВЕНЦИЈА НА ХИВ/СИДА Министерството за здравство има главна задача да спроведува политики и стратегии кои се дел од националната програма за превенција од ХИВ/СИДА. Министерството освен за реализација на превентивни активности преку повеќе јавни институции е исто така задолжено и за набавка и дистрибуција на бесплатна антиретровирусна терапија за сите пациенти. Центарот за третман и превенција на зависности се занимава со третман на лица кои употребуваат дрога, нивна рехабилитација и ресоцијализација. Активностите на Центарот опфаќаат супституциски третман со метадон и бупренорфин, ХИВ тестирање и советување и едукација за превенција на ХИВ/СИДА и други сексуално преносливи болести. Министерството за образование и наука заедно со Бирото за развој на образованието одлучуваат во однос на обемот и начинот на кој едукацијата за превенција на ХИВ/ СИДА и други сексуално преносливи болести ќе биде опфатена во образовниот систем. Во овој момент, темата ХИВ/СИДА и други сексуално преносливи болести се разработува во предметот Животни вештини, кој е задолжителен за сите ученици од прво одделение основно образование, па с до четврта година средно образование. За таа цел Министерството за образование и наука спроведе обука на стручниот тим и голем број на наставници од сите основни и средни училишта во земјата. Покрај овие активности Министерството за образование дозволува и предавања и презентации од страна на граѓанските организации во основните и средните училишта, но под услов темата која ќе се обработува да не е претходно покриена од предметот животни вештини и присуството на учениците да биде доброволно. Во рамките на секторот за дејности од јавен интерес, локалната самоуправа односно општините спроведуваат повеќе активности за помош на ранливите групи на граѓани, во делот на социјална, здравствена и детска заштита при што се опфатени повеќе целни групи како што се самохрани родители, жртви на семејно насилство, Ромите како маргинализирана група, лицата со посебни потреби и слично. Активностите кои локалната самоуправа ги реализира во голема мера зависат од иницијативата која ја преземаат граѓанските здруженија, како и финансиските можности на општината. Од аспект на активности поврзани со превентивни програми за ХИВ/СИДА, со оглед на фактот што локалната самоуправа нема надлежност врз здравството, туку само врз образованието и aктивностите кои речиси сите општини ги имаат вклучуваат координација помеѓу образовните институции и граѓанскиот сектор за спроведување на едукации и предавања наменети за учениците од основните училишта на тема превенција на ХИВ/СИДА и други сексуално преносливи болести, како и на темата за зависност од дрога која исто така вклучува едукации за превенција на ХИВ. Иако локалната самоуправа има можност и финансиски средства за реализација на одредени активности од социјалната сфера, многу мал дел такви активности се реализираат поврзано со превенција на ХИВ или пак активности наменети за некои од групите изложени на поголем ризик, пред се поради малиот интерес од страна на граѓанските здруженија, што го потенцираат претставниците на повеќе општини. 29

30 Град Скопје реализира повеќе активности во делот на превенција на ХИВ. Меѓу активностите на Градот се: советувалиште за превенција од употреба на дрога, дневен центар за рехабилитација и ресоцијализација на корисници на дрога и нивни семејства, поддршка на дневните центри за намалување на штети кои ги води граѓанската организација ХОПС, СОС инфо-линија за помош од употреба на дроги и превенција од ХИВ/СИДА и сексуално преносливи болести. Сите овие активности се во рамките на Локалната стратегија за дроги на град Скопје. Освен овие активности кои се во рамките на стратегијата, исто така се финансираат проекти и надвор од стратегијата преку јавен повик. Во текот на годините биле имплементирани повеќе проекти како што се промотивни кампањи за заштита од ХИВ/СИДА, предавања во училиштата на тема сексуално и репродуктивно здравје, проект за ромската популација за користење на здравствени услуги со теренско возило итн. Од страна на одделението за меѓународна соработка исто така бил финансиран проект за социјално претпријатие за лица кои живеат со ХИВ. Центрите за јавно здравје во Прилеп и Велес преземаат повеќе активности поврзани со превенција на ХИВ/СИДА кои вклучуваат доброволно советување и тестирање за ХИВ/ СИДА, здравствено-едукативна дејност преку едукација и стручни предавања за младите од основните и средните училишта, како и подигнување на свесноста кај јавноста за оваа проблематика во соработка со граѓанскиот сектор ПОСТОЕЊЕ НА СТИГМА И ДИСКРИМИНАЦИЈА И НАЧИНИ ЗА НАДМИНУВАЊЕ НА ИСТАТА Од Министерството за здравство истакнуваат дека досега не добиле поплаки за дискриминација на било која ризична група во рамките на здравствениот систем. Од Центарот за третман и превенција на зависности од Кисела Вода како најзначаен проблем со кој се соочуваат лицата кои употребуваат дрога во однос на стигмата и дискриминацијата е несензибилноста на некои здравствени работници кон овие лица. Поради специфичноста на работата, персоналот кој работи во Центарот е доста сензибилен, но тоа не е случај со вработените во другите здравствени институции каде некои пациенти не се примени на лекување поради фактот што се на метадонска терапија. За надминување на овој проблем се предлага: едукација на здравствените работници за време на факултетското образование одвојување на специјалноста адиктологија од психијатрија воспоставување на минимум стандарди кои треба да се почитуваат: пациент со психоза да биде прифатен, примен, прегледан со услови кои што важат за сите други пациенти кои што имаат иста болест настојување да се задржи персоналот кој е сензибилен и кој нема отпор кон работата, со адекватно валуирање на нивните работни места обединување на Центарот и Психијатриска болница на иста локација или наполно одвојување на Центарот и водење на автономна политика со цел да се одстранат актуелните предизвици околу кадар и достапност на други оделенија (дежурна служба, ургентно одделение, оделение за детоксификација, оделенија за третман на коморбидни психијатриски состојби). Со цел да се даде придонес кон намалување на стигмата и дискриминацијата на сите маргинализирани групи на граѓани во општеството, Бирото за развој на образованието ја вклучи оваа тема во прирачниците за основно и средно образование според кои се одвива наставата по предметот Животни вештини. 30

31 СОРАБОТКА СО ДРУГИ ИНСТИТУЦИИ И ОРГАНИЗАЦИИ Министерството за здравство соработува со сите граѓанските организации кои на терен ги реализираат активностите за превенција на ХИВ/СИДА. Досегашната соработка со организациите од граѓанскиот сектор се оценува како успешна и професионална. Центарот за третман и превенција од зависности Кисела Вода, има добра соработка со останатите институции, како Клиника за инфективни болести, Министерство за здравство, Министерство за труд и социјална политика, како и со граѓанските организации Црвен Крст, ХЕРА, ХОПС, Доверба и други каде што ги препраќаат пациентите кога имаат потреба од услуги кои што Центарот нема капацитет да ги покрие, како на пример помош при вадење документи, потреба од гинеколог, кожен лекар, посета дома и слично. Во однос на соработката со граѓанскиот сектор, МОН и Бирото за развој на образованието ценат дека досегашната соработка е успешна. Како пример за заедничката успешна соработка се наведува изработката на прирачниците за предметот Животни вештини. Имено, граѓанските организации биле целосно вклучени при креирање на содржината која ќе се разработува на предметот Животни вештини. Општините генерално имаат добра соработка со граѓанските организации во различни области и посочуваат дека е потребна поголема иницијатива од страна на граѓанскиот сектор, како при доставување на предлог проекти за реализација, така и во смисла на подобра комуникација, вклучување и информирање на локалната самоуправа од страна на граѓанскиот сектор кој има активности на територијата на општината. Самите општини посочуваат дека во изминативе години имаат добиено многу малку, а некои општини воошто немаат добиено предлог проект, односно не е покрената никаква иницијатива од страна на граѓанските организации на тема превенција на ХИВ/СИДА. Еден од клучните проблеми кој го имаат општините за реализација на повеќе активности со граѓанскиот сектор е недостатокот на финансии. Сите активности и програми на град Скопје за социјална грижа за ранливи групи на граѓани се реализираат преку соработка со граѓанскиот сектор кој е најблиску до граѓаните. Од град Скопје оваа соработка ја оценуваат како одлична. Во однос на соработката со другите институции, од град Скопје посочуваат на потребата за поголема ангажираност и вклучување на општините со свои социјални програми и барем минимални финансиски средства во активностите за социјална, детска и здравствена заштита меѓу кои е и превенцијата на ХИВ. 31

32

33 4. Квалитативно истражување на мислењето на граѓанскиот сектор во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес 4.1. МЕТОДОЛОГИЈА Истражувањето се спроведуваше по пат на длабински интервјуа преку методот лице-в-лице. Интервјуата ги спроведуваа четворица специјалисти за квалитативно истражување кои имаат над седумгодишно работно искуство во оваа област. Интервјуата се спроведуваа врз основа на претходно подготвен Водич за дискусија ПРИМЕРОК Во ова истражување беа вклучени граѓанските организации кои се секундарни приматели на средства за националната превентивна програма за ХИВ/СИДА, финансиски поддржана од Глобален фонд за борба против ХИВ, туберкулоза и маларија, кои делуваат на територија на град Скопје, Прилеп и Велес: Здружение на граѓани ЕГАЛ Еднаквост за Геј и Лезбејки Црвен крст на Р. Македонија во поглед на активности за град Скопје Здружение ДОВЕРБА за унапредување на превенцијата, третманот и социјалното вклучување на лица кои злоупотребуваат дроги и други психоактивни супстанци Здружение на граѓани ХОПС Опции за здрав живот Скопје Здружение за поддршка на маргинализирани работници СТАР-СТАР Здружение за поддршка на луѓето што живеат со ХИВ ЗАЕДНО ПОСИЛНИ Здружението на граѓани Х.Е.Р.А - Асоцијација за здравствена едукација и истражување Црвен Крст Прилеп Црвен Крст Велес Во рамките на ова истражување беше вклучено и длабинско интерјву со организацијата СОС Рома од Прилеп. 33

34 4.3. КЛУЧНИ НАОДИ ОД КВАЛИТАТИВНОТО ИСТРАЖУВАЊЕ НА МИСЛЕЊЕТО НА ГРАЃАНСКИОТ СЕКТОР ВО ОДНОС НА ПРАВАТА И ДИСКРИМИНАЦИЈАТА ПОВРЗАНА СО ГРУПИ ИЗЛОЖЕНИ НА ПОГОЛЕМ РИЗИК И ХИВ/СИДА ВО СКОПЈЕ, ПРИЛЕП И ВЕЛЕС АКТИВНОСТИ ЗА ПРЕВЕНЦИЈА НА ХИВ/СИДА Сите граѓански организации кои беа вклучени во ова истражување спроведуваат низа активности за превенција на ХИВ/СИДА кои се фокусирани на нивната целна група. Дел од тие активности граѓанските организации ги реализираат самостојно, а дел преку соработка со другите граѓански организации. Еден од најзначајните проекти каде доаѓа до израз успешната соработка меѓу граѓанските организации е работата на теренското комбе за бесплатно тестирање за ХИВ каде се вклучени речиси сите граѓански организации кои ја покриваат темата превенција на ХИВ/СИДА. Оваа активност ја координира граѓанската организација ХЕРА и е наменета за целните групи: МСМ, ЛИД, СР и затвореници, како во Скопје, така и во другите градови, вклучувајќи ги и Прилеп и Велес во соработка со Црвениот Крст. Значењето на оваа активност се согледува во големиот интерес кај целните групи што пак се должи на фактот дека на овој начин услугите на граѓанските организации се достапни на локации и во термин кога им одговара. Од големо значење за превенција на ХИВ/СИДА е работењето на младинските центри Сакам да знам каде голем број на сервиси за сексуално и репродуктивно здравје се достапни на едно место. Покрај овие центри, бесплатното советување и тестирање за ХИВ со брзи тестови е достапно во просториите на неколку од граѓанските организации што ја подобрува достапноста на ДСТ за целните групи и е особено значајно за рано откривање на позитивните случаи. Покрај советувањето пред и после ХИВ тестирање, речиси сите граѓански организации на своите целни групи им овозможуваат советување од психолог, социолог или лице кое има соодветно искуство за информирање, советување и поддршка не само на припадниците на целните групи, туку кога е тоа потребно, и на нивните семејства. Овие советувалишта се особено значајни за новооткриените ХИВ позитивни лица и за зависниците од дрога. Во насока на подостапно информирање на целните групи за различни прашања, некои од граѓанските организации како што се ЕГАЛ и Стар-Стар имаат поставено и информативна линија. Заедничко за речиси сите граѓански организации се активностите во однос на дистрибуција на кондоми, лубриканти и стерилна опрема за инјектирање до целните групи како и организирање на едукативни работилници и обуки за превенција на ХИВ/СИДА. Граѓанските организации во многу случаи овозможуваат правна поддршка за своите целни групи и имаат улога на мост меѓу целните групи и институциите. Борбата на граѓанските организации за правата на нивните целни групи особено доаѓа до израз преку активностите како што е програмата за застапување на ХОПС која опфаќа различни аспекти поврзани со политиката на дроги, регулирањето на сексуалната работа, третманот на корисниците и др., или парламентарното лобирање на ХЕРА за што поголем опфат на превентивните активности кои ги спроведуваат граѓанските организации во рамките на политиките, програмите и буџетите на институциите. Покрај сите овие активности, граѓанските организации реализираат и многу други активности чија цел е превенција на ХИВ или јакнење на свеста на јавноста за проблемот со дискриминацијата на групите изложени на поголем ризик. Во иднина граѓанските организации планираат да продолжат со активностите кои се по- 34

35 кажале значајни и успешни на терен, постепено зголемувајќи го бројот на сервиси за унапредување на сексуално репродуктивното здравје, меѓутоа нивната реализација пред се зависи од достапноста на финансии ПРОБЛЕМИ СО КОИ СЕ СООЧУВААТ ЦЕЛНИТЕ ГРУПИ Заеднички став на граѓанските организации е дека најголем проблем на било која од групите изложени на поголем ризик е стигмата и дискриминацијата со која истите се соочуваат секојдневно. Според нив, на овој проблем целните групи наидуваат не само во секојдневните контакти со околината, туку и при користење на здравствени услуги, при аплицирање за вработување и на многу други места. Граѓанските организации посочуваат бројни примери на дискриминација како што се: голем број нерешени случаи на насилство врз сексуални работници кои се уредно пријавени во полиција одбивање на услуга во здравствените институции за лица корисници на дрога во случај кога здравствениот проблем не е поврзан со нивната зависност користење на двојни ракавици при здравствен преглед на лице кое живее со ХИВ говор на омраза во медиумите во однос на ЛГБТ и МСМ популацијата исмејување и омаловажување од околината Граѓанските организации се согласуваат дека промената на сегашните состојби во однос на стигмата и дискриминацијата на овие групи на граѓани е можна само со поголема едукација. Имено според нив, дискриминацијата во здравствениот систем е резултат на ниското ниво на едуцираност на здравствените работници во однос на новите достигнувања на медицината и ефектите на антиретровирусната терапија. Затоа е многу важно во рамките на образовните програми за здравствените работници да се вклучи темата ХИВ со најнови и ажурирани податоци. Покрај тоа, многу е важно редовно организирање на едукативни тренинзи и обуки за сензитивизација на вработените во сите институции и спроведување на јавни кампањи за промовирање на човековите права и еднаков третман на сите луѓе СОРАБОТКА СО ДРУГИ ОРГАНИЗАЦИИ И ИНСТИТУЦИИ Сите граѓански организации соработуваат меѓу себе и со институциите кои работат на проблематиката на ХИВ и спроведуваат активности за превенција на ХИВ/СИДА. Во принцип граѓанските организации се задоволни од меѓусебната соработка и истата ја оценуваат како пријателска и успешна. Истотака, речиси сите граѓански организации се задоволни од соработката со Министерството за здравство и неговите органи. Неколку организации изразија задоволство од соработката со град Скопје, но посочија дека е потребно и општините во Скопје да го следат нивниот пример и во поголема мера да се вклучат во поддршка на активностите за превенција на ХИВ ФИНАНСИРАЊЕ НА АКТИВНОСТИТЕ Најголем дел од активностите за превенција на ХИВ/СИДА кај популациите изложени на ризик се финансираат преку средствата на Министерството за Здравство, обезбедени преку проект финансиран од Глобалниот Фонд за борба против СИДА, туберкулоза и маларија. Оттука граѓанските организации кои ги користат средствата на Глобалниот фонд формираа платформа за ХИВ која треба да послужи за изнаоѓање на начин како да се обезбеди одржливост на овие превентивни активности по заминување на Глобалниот фонд. Во моментот кога е спроведено истражувањето, граѓанските организации во соработка со Министерството за здравство ги утврдуваа минималните критериуми односно стандарди кои ќе треба да ги исполнат граѓанските организации кои ќе сакаат да бидат вклучени во регистарот на граѓанските организации со кои ќе соработува Министерството за здравство во иднина односно преку кои ќе бидат реализирани превентивните активности на терен по заминувањето на Глобалниот фонд. 35

36

37 5. Квантитативно истражување на мислењетo на групите изложени на поголем ризик во однос на правата и дискриминацијата поврзани со ХИВ/СИДА во Скопје, Прилеп и Велес 5.1. МЕТОДОЛОГИЈА Истражувањето за мислењето на групите изложени на поголем ризик се спроведуваше според методата интервју лице-в-лице со хартија и пенкало и TAPI (tablet assisted personal interview). Интервјуата беа спроведени во периодот година од страна на претставници на граѓанскиот сектор коишто работат со конкретните целни групи. За потребите на ова истражување беше користен намерен примерок. Поради тоа што не постои можност за користење на репрезентативен примерок кај оваа популација туку намерен примерок кој го сочинуваат лица припадници на групите изложени на поголем ризик кои имаат контакт со граѓанските организации, постои голема веројатност истите да се подобро инфомирани во однос на превенција на ХИВ и со тоа резултатите да не одговараат на реалната ситуација во однос на теми како што се користење на соодветна заштита, тестирање за ХИВ и слично ПРИМЕРОК Примерокот за оваа целна група го сочинуваат 130 испитаници од Скопје, припадници на клучните популации со највисок ризик за изложеност на ХИВ (мажи кои имаат секс со мажи, лица кои инјектираат дрога и сексуални работници), како и лица кои живеат со ХИВ и 90 испитаници од Прилеп и Велес, припадници на групите изложени на поголем ризик (мажи кои имаат секс со мажи, лица кои инјектираат дрога и сексуални работници). Табела 5-1. Примерок на групи изложени на поголем ризик според општина ГРУПИ ИЗЛОЖЕНИ НА ПОГОЛЕМ РИЗИК БРОЈ НА ИСПИТАНИЦИ Скопје Прилеп Велес Мажи кои имаат секс со мажи Лица кои инјектираат дрога Сексуални работници Лица кои живеат со ХИВ ВКУПНО

38 5.3. КЛУЧНИ НАОДИ ОД КВАНТИТАТИВНОТО ИСТРАЖУВАЊЕ НА МИСЛЕЊЕTO НА ГРУПИТЕ ИЗЛОЖЕНИ НА ПОГОЛЕМ РИЗИК ВО ОДНОС НА ПРАВАТА И ДИСКРИМИНАЦИЈАТА ПОВРЗАНИ СО ХИВ/ СИДА ВО СКОПЈЕ, ПРИЛЕП И ВЕЛЕС ПОЗНАВАЊА ЗА ХИВ/СИДА Поими кои припадниците на групите изложени на поголем ризик во Скопје најмногу ги поврзуваат со ХИВ/СИДА се опасна и неизлечлива болест, како и зараза, инфекција и вирус. Мажите кои имаат секс со мажи освен со поимите опасна и неизлечлива болест и зараза и инфекција, поимот ХИВ/СИДА го поврзуваат со смрт и загуба, одговор кој го дале 16,3% од испитаниците, како и со секс и сексуално пренослива болест -14,3% од испитаниците. Лицата кои инјектираат дрога овој поим најмногу го поврзуваат со заштита и претпазливост - 20,0% од испитаниците, како и ризично однесување и небезбеден секс - 20,0% од испитаниците. Сексуалните работници, освен со страшна и неизлечлива болест, поимот ХИВ/СИДА го поврзуваат со страв и со тестирање, приближно 14,0% од испитаниците. Припадниците на групите изложени на поголем ризик во Прилеп и Велес, поимот ХИВ/СИДА најмногу го поврзуваат со заразна и пренослива болест, односно 71,4% од општина Велес и 29,3% од општина Прилеп, потоа со смрт и неизлечлива болест 24,5% од општина Велес и 17,1% од општина Прилеп, како и страв 36,6% од испитаниците од општина Прилеп. Мажите кои имаат секс со мажи во општина Велес поимот повеќе го поврзуваат со заразна болест (Велес - 66,7%, Прилеп- 63,6% од испитаниците), како и секс и сексуално пренослива болест (Велес - 22,2%, Прилеп - 18,2% од испитаниците). Лицата кои инјектираат дрога освен со заразна и пренослива болест (Велес - 70,6%, Прилеп -16,7% од испитаниците), повеќе го поврзуваат со смрт и неизлечлива болест, одговор кој го дале 29,4% од испитаниците од Велес и 20,0% од Прилеп. Половина од лицата кои инјектираат дрога од Прилеп поимот ХИВ/СИДА го поврзуваат со страв. Во однос на начините на пренос на ХИВ, речиси сите припадници на групите изложени на поголем ризик од Скопје се запознаени со барем еден од начините на кои се пренесува вирусот. Најголем дел од нив или 93,3% како главен начин за пренос го наведуваат сексуалниот однос со лице кое живее со ХИВ, додека 57,7% се запознаени со начинот на пренос преку крв и 53,3% со пренос од мајка на дете. Најинформирани за начините на пренос на ХИВ се лицата кои инјектираат дрога, додека најмалку информирани се сексуалните работници, освен за начинот на пренос од мајка на дете, одговор кој го дале 69,4% од испитаниците. Припадниците на групите изложени на поголем ризик од Прилеп и Велес најмногу се запознаени со начинот на пренос преку сексуални односи со лице кое живее со ХИВ, одговор кој го дале сите испитаници од Велес и 85,4% од испитаниците од Прилеп, како и пренос преку споделување на нестерилизирана опрема за инјектирање дрога, одговор кој го дале 75,5% од испитаниците од Велес и 82,9% од Прилеп. За преваленцата на ХИВ во Р. Македонија знаат 55,4% од испитаниците од Скопје, 31,7% од испитаниците од Прилеп и 57,1% од испитаниците од Велес. Мнозинството од испитаниците, односно 86,7% од Скопје, 77,6% од Велес и 78,0% од Прилеп можат да се присетат на последниот пат кога слушнале, прочитале или виделе нешто поврзано со ХИВ или СИДА и тоа најчесто преку активностите на граѓанскиот сектор 42,3% од испитаниците од Скопје, 42,1% од испитаниците од Велес и 40,6% од испитаниците од Прилеп, како и преку медиумите - 41,3% од испитаниците од Скопје, 47,4% од испитаниците од Велес и 53,1% од испитаниците од Прилеп. Најголем дел или 92,0% од испитаниците од Скопје сметаат дека ризикот за ХИВ може 38

39 да се намали со користење на кондом при секој сексуален однос, 83,0% од испитаниците сметаат дека лице кое изгледа здраво може да биде ХИВ позитивно, додека 71,0% од нив сметаат дека ризикот за ХИВ може да се намали преку сексуален однос само со еден партнер кој не е инфициран. Според 7% од испитаниците ХИВ може да се пренесе преку убод од комарец, а според 13,0% од испитаниците, ХИВ може да се пренесе преку споделување на храна или прибор за јадење со ХИВ инфицирано лице. Целосно познавање на начините на пренос на ХИВ покажале 45,0% од испитаниците. За разлика од Скопје, кај припадниците на групите изложени на поголем ризик од Прилеп и Велес постојат повеќе предрасуди во однос на начинот на пренос на ХИВ. Според 10,2% од Велес и 34,1% од Прилеп од припадниците на групите изложени на поголем ризик, сметаат дека ХИВ може да се пренесе преку убод од комарец, додека според 28,6% од испитаниците од Велес и 22,0% од Прилеп ХИВ може да се пренесе преку споделување на храна или прибор за јадење со ХИВ инфицирано лице. Целосно познавање за начините на пренос на ХИВ покажале 26,8% од испитаниците од Прилеп и 32,7% од испитаниците од Велес РИЗИЧНО ОДНЕСУВАЊЕ Во однос на ризичното однесување кај овие целни групи, поради малиот и намерен примерок голем дел од кој го сочинуваат испитаници кои се познати и достапни за граѓанските организации, истите може да не ја одразуваат реалната ситуација на популациите. Само 15,4% или 4 од испитаниците од Скопје коишто инјектирале дрога во последниот месец тоа го направиле без стерилен прибор и опрема. Половина од лицата кои инјектираат дрога кои што имале сексуални односи во изминатиот месец не користеле кондом при што седум од вкупно девет испитаника како причина го навеле тоа што имаат постојан партнер со кој се чувствуваат сигурно. Во однос на Прилеп и Велес, 48,0% од лицата кои инјектирале дрога во последниот месец од Велес и 8,3% од лицата од општина Прилеп, не го направиле тоа со стерилна опрема за инјектирање при што најчесто се наведува недостапноста на стерилна опрема за инјектирање како причина зошто не се користи. Анален сексуален однос со повеќе од еден партнер имале 68,4% од испитаниците од Скопје кои се согласиле да одговараат на прашањата поврзани со ризично однесување, при што една третина од нив не користеле кондом. Како најчеста причина која ја навеле седум од вкупно девет испитаника е тоа што се чувствуваат подобро без кондом. Анален сексуален однос во изминативе 6 месеци имале сите испитаници од Велес и 70% од испитаниците од Прилеп, при што 55,6% од испитаниците од Велес и 28,6% од Прилеп не користеле кондом. Како најчеста причина се наведува тоа што се чувствуваат сигурно со својот постојан партнер. Кондом при последната средба со клиент не користеле една четвртина од сексуалните работници од Скопје при што најчесто како причина се наведува тоа што нема каде да се набави во моментот и тоа што подобро се чувствуваат без кондом ХИВ ТЕСТИРАЊЕ Дури 96,7% од испитаниците од Скопје, 95,1% од испитаниците од Прилеп и 87,8% од испитаниците од Велес знаат каде може да се направи бесплатен ХИВ тест. Притоа овие испитаници најчесто го посочуваат теренското тестирање на ХИВ со возило - 42,2% од испитаниците, како и клиниката за инфективни болести - 28,4% од испитаниците, младинскиот центар Сакам да знам - 26,7% од испитаниците и ЕГАЛ - 25,9% од испитаниците, додека испитаниците од Прилеп и Велес најчесто го посочуваат Црвениот Крст 11,6% од општина Велес и 76,9% од општина Прилеп, како и теренско тестирање со ХИВ возило 72,1% од испитаниците од општина Велес и ЕГАЛ - 17,9% од испитаниците од општина 39

40 Прилеп. Најголем дел или повеќе од 90,0% од припадниците на групите изложени на поголем ризик од Скопје почувствувале потреба да направат ХИВ тест, додека 83,0% од нив имаат направено ХИВ тест во последните 12 месеци, при што најголем дел овој тест го имаат направено преку теренското тестирање за ХИВ со возило 42,2% од испитаниците. Во Прилеп 90,2% и Велес 73,5% од испитаниците кои се припадници на некоја од групите изложени на поголем ризик почувствувале потреба да направат ХИВ тест, додека 61,0% од Прилеп и 61,2% од Велес од испитаниците, имаат направено ХИВ тест во последните 12 месеци, при што најголем дел го направиле тоа во теренското возило за тестирање 70,0% од испитаниците од Велес и Црвен Крст 76,0% од Прилеп. Речиси сите испитаници кои се тестирале за ХИВ во некоја од наведените институции или организации во Скопје имале позитивно искуство, додека 12,8% имале некаква забелешка. Приближно 90,0% од испитаниците кои се тестирале за ХИВ се задоволни од љубезноста на персоналот кој работи во институцијата или организацијата каде го извршиле ХИВ тестирањето, како и од дискрецијата на персоналот, додека приближно 85,0% се задоволни од советувањето и информациите кои ги добиле, како и од временскиот рок во кој била обезбедена услугата. Предлози за подобрување на работењето на институцијата или организацијата во која е направено ХИВ тестирањето имаат 40,4% од испитаниците кои имаат направено ХИВ тест во последните 12 месеци. Предлозите најчесто се однесуваат на поголема едукација на кадарот кој што работи таму. Речиси сите испитаници од Прилеп и Велес кои направиле ХИВ тест имале позитивно искуство со ХИВ тестирањето во институцијата или организацијата во која што го направиле, освен еден испитаник кој имал забелешка во однос на тестирањето во теренското возило при што морал да чека на ладно време и дожд. Иако испитаниците се многу задоволни од оваа услуга, приближно една третина или 29,1% имаат предлози за подобрување на работењето на институцијата или организацијата во која е направено ХИВ тестирањето или 40,0% од Велес и 16,0% од Прилеп, при што речиси три четвртини од нив се согласуваат дека оваа услуга треба да е подостапна за припадниците на групите изложени на поголем ризик од Прилеп (63,6%) и Велес (100%) од испитаниците ПРЕВЕНТИВНИ ПРОГРАМИ ЗА ХИВ/СИДА Во однос на превентивните програми за ХИВ/СИДА во Скопје, 88,0% од испитаниците се запознаени со услугата за доброволно советување и тестирање за ХИВ/СИДА, а 85,0% од испитаниците со активностите кои се спроведуваат на терен како што се дистрибуција на кондоми, размена на стерилни игли и сл. Нешто повеќе од половина, или 51,0% од испитаниците слушнале за инфо-линија за превенција на ХИВ/СИДА. Припадниците на групите изложени на поголем ризик се најмалку запознаени со постоење на едукативни активности во училиштата за превенција на ХИВ/СИДА. Лицата кои инјектираат дрога се најзапознаени со превентивните програми за ХИВ/СИДА, за разлика од сексуалните работници кои најмалку се запознаени со превентивните програми за ХИВ/СИДА, 66,7% од нив знаат за активностите на терен, додека 77,8% знаат за ДДСТ. Во однос на превентивните програми за ХИВ/СИДА во Прилеп и Велес, 77,6% од Велес и 75,6% од Прилеп од испитаниците се запознаени со услугата за доброволно советување и тестирање за ХИВ/СИДА, додека 83,7% од Велес и 75,6% од Прилеп од испитаниците се запознаени со размената на стерилни игли и шприцеви. Лицата кои инјектираат дрога од Велес се позапознаени со превентивните програми за ХИВ/СИДА, при што најмногу знаат за супституциска терапија и размена на игли и шприцеви - 100,0% од испитаниците и доброволното советување и тестирање за ХИВ - 91,2% од испитаниците. Во општина Прилеп лицата кои инјектираат дрога исто така се најмногу запознаени со размена на игли и шприцеви - 100,0% од испитаниците, доброволно советување и тестирање за ХИВ/ СИДА - 96,7% и активности на терен 76,7% од испитаниците. Од друга страна, мажите кои имаат секс со мажи од Велес најмногу знаат за едукација во училиштата 57,11% и 40

41 ДДСТ 28,6%, додека во Прилеп најмногу знаат за едукација во училишта 66,7% од испитаниците и активностите на терен како дистрибуција на бесплатни конроми 83,3% од испитаниците. Речиси и да нема испитаник од Скопје кој нема слушнато за некоја од организациите кои спроведуваат активности за превенција на ХИВ. Од оние испитаници кои знаат за некоја организација која што спроведува превентивни активности за ХИВ, најголем дел, односно речиси половина од испитаниците овие активности ги поврзуваат со граѓанските организации ХОПС и ХЕРА, додека повеќе од една третина или 39,4% од испитаниците ги поврзуваат со граѓанската организација Егал. Свесноста за организациите зависи од целната група со која што работат, имено најголемиот дел од сексуалните работници знаат за организациите ХОПС, Стар и ХЕРА. Најголем процент од МСМ испитаниците се запознаени со организацијата Егал и ХЕРА, додека најголем дел од лицата кои инјектираат дрога знаат за организациите ХОПС и Доверба. За организациите кои спроведуваат активности за превенција на ХИВ слушнале приближно три четвртини или 75,5% од припадниците на групите изложени на поголем ризик од Велес и 78,0% од Прилеп, при што најголема свесност постои за Црвен Крст 62,2% од испитаниците од Велес и 93,8% од Прилеп. За активностите на Црвен Крст знаат 75,0% од лицата кои инјектираат дрога од Велес и 100,0% од Прилеп, додека мажите кои имаат секс со мажи најмногу ги поврзуваат овие активности со Егал 71,4% од Велес и 100,0% од Прилеп од испитаниците. Приближно 90,0% од испитаниците кои припаѓаат на некоја од групите изложени на поголем ризик сметаат дека едукација на младите за превенција на ХИВ/СИДА и сексуално и репродуктивно здравје е важно прашање и треба да биде вклучено во образовната програма. Според 76,2% од припадниците на групите изложени на поголем ризик од Скопје услугите за превенција на ХИВ/СИДА наменети за нив се лесно достапни. Една третина од оние испитаници кои што сметаат дека услугите не се лесно достапни за групите изложени на поголем ризик, како причина го наведуваат високиот процент на скриена популација поради која што се потребни повеќе активности на терен. Најголемиот дел од испитаниците, или 92,3% сметаат дека услугите за превенција на ХИВ/СИДА и СПИ за групите изложени на поголем ризик се многу подостапни во граѓанскиот сектор во споредба со јавниот сектор. За разлика од Скопје, во Прилеп 39,0% и Велес 75,5% од припадниците сметаат дека услугите се лесно достапни и тоа најмногу во граѓанскиот сектор, при што половина од испитаниците кои сметаат дека услугите не се лесно достапни сметаат дека треба да се отворат центри и да има повеќе активности и во помалите градови. Многу помал дел или 8,8% од Велес и 20,0% од Прилеп од лицата кои инјектираат дрога сметаат дека услугите за превенција на ХИВ не се лесно достапни, за разлика од мажите кои имаат секс со мажи каде 55,6% од Велес и 90,9% од Прилеп од испитаниците сметаат дека истите услуги не се лесно достапни. Со услугите за превенција на ХИВ/СИДА кои ги нудат граѓанските организации на територија на град Скопје запознаени се 89,2% од испитаниците, при што најголем дел од нив слушнале за услугите за ХИВ тестирање и теренските активности поврзани со дистрибуција на кондоми и стерилна опрема за инјектирање, како и активностите поврзани со едукација и информирање во поглед на превенција на ХИВ и СПИ. Од нив 86,2% сметаат дека се потребни повеќе вакви услуги при што како главни причини се наведуваат фактот што има доста лица кои не сакаат јавно да се декларираат и нови генерации кои треба да се информираат, за да се спречи ширењето на ХИВ и други СПИ како и за поголема и полесна достапност при користење на услугите. 41

42 Табела 5-2. Причини поради кои се потрeбни повеќе услуги за превенција на ХИВ и СПИ од граѓанскиот сектор во Скопје ЗОШТО СМЕТАТЕ ДЕКА СЕ ПОТРЕБНИ ПОВЕЌЕ ВАКВИ УСЛУГИ? % Има скриени популации и нови генерации кои треба да се информираат 25,0% Да се спречи ширењето на ХИВ и други СПИ 21,0% За поголема достапност и повеќе избор при користење на услугите 14,0% Поради бројноста на целните групи 10,0% Поадекватен пристап на граѓанскиот сектор 8,0% Друго 1,0% Не знае/нема одговор 21,0% База на испитаници 100 Три четвртини или 75,6% од испитаниците од Прилеп и 55,1% од Велес се запознаени со услугите за превенција на ХИВ на територијата на нивната општина. Мажите кои имаат секс со мажи повеќе знаат за ДДС, одговор кој го дале сите испитаници од Велес и 66,7% од Прилеп, додека лицата кои инјектираат дрога повеќе знаат за размената на стерилна опрема за инјектирање - 69,6% од испитаниците од Велес и 92,9% од Прилеп. Приближно 41% од припадниците на групите изложени на поголем ризик од Велес и три четвртини од Прилеп сметаат дека се потребни повеќе активности односно услуги за превенција на ХИВ при што како главни причини се наведуваат бројноста на целните групи и поголема информираност и јакнење на јавната свест. Најголем дел од припадниците на групите изложени на поголем ризик односно 89,2% од Скопје, 75,5% од Велес и 90,2% од Прилеп сметаат дека општините треба да ги подржат програмите за превенција на ХИВ/СИДА СТИГМА И ДИСКРИМИНАЦИЈА Повеќе од половина или 50,8% од испитаниците од Скопје се имаат соочено со дискриминација или прекршување на нивните права, додека 16,9% изјавиле дека познаваат некој кој се има соочено со дискриминација. Дури 34,1% од испитаниците го наведуваат здравствениот сектор како место каде има најмногу дискриминација, додека една четвртина од испитаниците се соочува со дискриминација во рамките на семејството. Мажите кои имаат секс со мажи како најчест пример за дискриминација ги наведуваат навредите и омаловажувањето од страна на семејството и околината. Лицата кои инјектираат дрога со најголем проблем се соочуваат при користење на услуги во здравствениот сектор, а сексуалните работници во контактите со околината и со државни институции и органи. Најчести примери за дискриминација во поглед на лицата кои живеат со ХИВ се оние од здравствениот сектор. За надминување на дискриминацијата кон претставниците на групите изложени на поголем ризик, испитаниците предлагаат едукација и сензитивизација на стручните кадри, активности за промена на свеста во поглед на почитување на човековите права преку едукации, информирање и јавни кампањи како и санкционирање на дискриминирачки постапки од страна на надлежните институции. Во однос на стигма и дискриминација кон припадниците на групите изложени на поголем ризик во Прилеп и Велес, 34,7% од испитаниците од Велес и 46,3% од Прилеп се соочиле со дискриминација додека 12,2% од Велес и 12,2% од Прилеп познаваат некој кој се соочил со ваков проблем. Како најчести се цитираат примерите за дискриминација во здравствениот сектор 8,7% од Велес и 45,8% од Прилеп од случаите, дискриминација при вработување или на работно место 30,4% од случаите во Велес и 20,8% во Прилеп. Мажите кои имаат секс со мажи како најчест пример за дискриминација ги наведуваат навредите и омаловажувањето од страна на семејството и околината 100,0% од испитаниците од општина Прилеп и нееднаков третман, дискриминација при вработување и на работно место и физички напад - 33,3% од испитаниците. Лицата кои инјектираат дрога 42

43 со најголем проблем се соочуваат при користење на услуги во здравствениот сектор, одговор што го дале 50,0% од испитаниците од Прилеп и 10,0% од Велес, како и дискриминација при вработување и на работно место 30,0% од Велес и 22,7% од испитаниците од општина Прилеп. Една четвртина од лицата кои инјектираат дрога од Велес се соочиле со нееднаков третман и проблеми порадни нивниот статус како зависник. Припадниците на групите изложени на поголем ризик од Прилеп предлагаат отворање на центар за лекување на зависности 33,3% од испитаниците како и повеќе активности за едукација на општата популација 29,2% од испитанциите. Од дрига страна од општина Велес, припадниците на групите изложени на поголем ризик, во најголем дел предлагат повеќе кампањи и информирање на јавност со цел промена на свест 30,4% од испитаниците, како и повеќе активности за едукацијата на општата популација 26,1% од испитаниците. 43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

Март Opinion research & Communications

Март Opinion research & Communications Март 2014 Opinion research & Communications Метод: Телефонска анкета Примерок: 800 испитаници кои следат македонски спорт стратификуван со репрезентативен опфат на сите етнички заедници, урбани и рурални

More information

а) Сексуално и репродуктивно здравје - Пристап до информации - Лица со оштетен вид и слух - Македонија - Истражувања

а) Сексуално и репродуктивно здравје - Пристап до информации - Лица со оштетен вид и слух - Македонија - Истражувања 1 CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека «Св. Климент Охридски», Скопје 613.88-056.262/.263(497.7)(047.3) ПРИСТАП до информации и услуги за сексуално и репродуктивно

More information

2012 година ХОПС. Програмскиот. NA HOPS za 2012 godina. на ХОПС за PROGRAMSKI IZVE[TAJ. извештај на ХОПС за. година

2012 година ХОПС. Програмскиот. NA HOPS za 2012 godina. на ХОПС за PROGRAMSKI IZVE[TAJ. извештај на ХОПС за. година PROGRAMSKI IZVE[TAJ NA HOPS za 2012 godina извештај на ХОПС за Програмскиот година извештајна за 2012 година извештај на ХОПС за година Програмскиот извештајна за 2012 година извештај на ХОПС за година

More information

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Анализа на наоди од истражување на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Justice and Environment 2013 a Udolni 33, 602 00, Brno, CZ e info@justiceandenvironment.org

More information

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура )

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура ) Инфо ЕНаука.мк е единствениoт интернет пoртал вo Р.Македoнија кoј ги следи и пренесува најактуелните нoвoсти, истражувања и достигнувања во повеќе научни области. Главни цели на порталот се враќање на

More information

Планот за акција е подготвен според Минималниот Основен Пакет за Услуги 1 (МОПУ) за СРЗ при итни и кризни состојби и катастрофи

Планот за акција е подготвен според Минималниот Основен Пакет за Услуги 1 (МОПУ) за СРЗ при итни и кризни состојби и катастрофи Акционен План за за сексуално и репродуктивно здравје при итни и кризни состојби и катастрофи, вклучувајќи ја и тековната мигрантска и бегалска криза во Гевгелија и Куманово Планот за акција е подготвен

More information

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА Врз основа на член 9 став 1а точка 8 и став 1в точка 2 и член 56 став 1 точка 3 од Законот за здравственото осигурување ( Службен весник на РМ бр. 25/2000, 34/2000, 96/2000, 50/2001, 11/2002, 31/2003,

More information

СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ И ЛИЦАТА СО ТЕЛЕСНА ПОПРЕЧЕНОСТ (ИЗВЕШТАЈ ОД ПРОЦЕНКА ЗА ПОТРЕБИ ОД УСЛУГИ)

СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ И ЛИЦАТА СО ТЕЛЕСНА ПОПРЕЧЕНОСТ (ИЗВЕШТАЈ ОД ПРОЦЕНКА ЗА ПОТРЕБИ ОД УСЛУГИ) СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ И ЛИЦАТА СО ТЕЛЕСНА ПОПРЕЧЕНОСТ (ИЗВЕШТАЈ ОД ПРОЦЕНКА ЗА ПОТРЕБИ ОД УСЛУГИ) www.hera.org.mk Издавач: Асоцијација за здравствена едукација и истражување ХЕРА Автор:

More information

Издание на: Асоцијација за здравствена едукација и истражување ХЕРА

Издание на: Асоцијација за здравствена едукација и истражување ХЕРА ИЗВЕШТАЈ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО ЗА МОЖНОСТИТЕ ЗА ИНФОРМИРАНОСТ НА УЧЕНИЦИТЕ ОД ОБЛАСТА НА РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ И НЕГОВАТА ЗАШТИТА ВО УЧИЛИШТАТА Издание на: Асоцијација за здравствена едукација и истражување

More information

Бесплатно издание Интервју Јан Стола

Бесплатно издание Интервју Јан Стола Година IV / Број 6 / мај 2016 година / ISSN 1857-8926 / Бесплатно издание Врата за отворена дебата Тема на бројот: Млади и дроги Интервју: Јан Стола Претседател на меѓународната мрежа Млади во акција за

More information

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година Заштита на личните податоци во Република Македонија Охрид, 27 мај 2014 година 1 1 Правна рамка за заштита на личните податоци 2 Закон за заштита на личните податоци ( Службен весник на Република Македонија

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 06.03.2016 12:00 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

ЗДРАВЈЕТО НА РОМИТЕ И НИВНИОТ ПРИСТАП ДО ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА ОД РОДОВ АСПЕКТ

ЗДРАВЈЕТО НА РОМИТЕ И НИВНИОТ ПРИСТАП ДО ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА ОД РОДОВ АСПЕКТ ЗДРАВЈЕТО НА РОМИТЕ ЗДРАВЈЕТО НА РОМИТЕ И НИВНИОТ ПРИСТАП ДО ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА ОД РОДОВ АСПЕКТ 1 Издава: Фондација Отворено општество Македонија За издавачот: Владимир Милчин, Извршен директор Автори

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 28.02.2015 23:20 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

СТРАТЕШКА РАМКА Х.Е.Р.А. Асоцијација за здравствена едукација и истражување

СТРАТЕШКА РАМКА Х.Е.Р.А. Асоцијација за здравствена едукација и истражување СТРАТЕШКА РАМКА 2014 2017 Х.Е.Р.А. Асоцијација за здравствена едукација и истражување 1 СОДРЖИНА Обраќање на Извршниот Комитет... Х.Е.Р.А. 2009 2013 Досегашни постигнувања... Членство и мрежи... Состојбите

More information

Здружение за акција против насилство и трговија со луѓе ОТВОРЕНА ПОРТА / ЛА СТРАДА МАКЕДОНИЈА

Здружение за акција против насилство и трговија со луѓе ОТВОРЕНА ПОРТА / ЛА СТРАДА МАКЕДОНИЈА Здружение за акција против насилство и трговија со луѓе ОТВОРЕНА ПОРТА / ЛА СТРАДА МАКЕДОНИЈА *Тел 02/2 700 107 *факс 02/2 700 367 *е-mail: lastrada@lastrada.org.mk *www.lastrada.org.mk Годишен извештај

More information

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на ул. Христо Смирненски 16а 1000 Скопје, Македонија www.glasprotivnasilstvo.org.mk coordinator@glasprotivnasilstvo.org.mk ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство врз жените и семејно

More information

БИЛТЕН. за семејно планирање. Почитувани пратенички и пратеници во Собранието на Република Македонија,

БИЛТЕН. за семејно планирање. Почитувани пратенички и пратеници во Собранието на Република Македонија, бр.2 декември, БИЛТЕН за семејно планирање Промоцијата на семејното планирање и обезбедувањето на претпочитаниот метод за контрацепција за жените и за паровите, се клучни за да се осигури благосостојбата

More information

200 Филозофски факултет, Институт за дефектологија

200 Филозофски факултет, Институт за дефектологија 200 Филозофски факултет, Институт за дефектологија Инклузија на учениците со аутистичен спектар на нарушувања Александра Митевска 1, Владимир Трајковски 2 1 Постдипломец на Институт за дефектологија, Филозофски

More information

Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со

Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со луѓе 06 Ноември 2009 Реинтеграцијата на жртвите на трговија

More information

h LLL L A 2 13 a o Сексуално и Репродуктивно здравје Сексуални права Родова еднаквост Право на избор Социјална правда

h LLL L A 2 13 a o Сексуално и Репродуктивно здравје Сексуални права Родова еднаквост Право на избор Социјална правда L o n b e 3 N e t h LL LLL L LL A J 2 13 a o Сексуално и Репродуктивно здравје 3 Сексуални права Родова еднаквост Право на избор Социјална правда ХЕРА Асоцијација за здравствена едукација и истражување

More information

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство врз жените и семејно насилство

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство врз жените и семејно насилство ул. Божидар Аџијата 1/1-6 1000 Скопје, Македонија тел/факс 02/2 772 400 www.glasprotivnasilstvo.org.mk coordinator@glasprotivnasilstvo.org.mk ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство

More information

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници MIOA301-P5-Z2 Министерство за информатичко општество и администрација Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ Овој материјал е изработен од страна на Министерството за информатичко општество и

More information

Издавач: Ромска Организација за Мултикултурна Афирмација РОМА С.О.С. Автор: Институт за Истражување и Анализа на Политики Ромалитико

Издавач: Ромска Организација за Мултикултурна Афирмација РОМА С.О.С. Автор: Институт за Истражување и Анализа на Политики Ромалитико Февруари, 2017 Издавач: Ромска Организација за Мултикултурна Афирмација РОМА С.О.С. Автор: Институт за Истражување и Анализа на Политики Ромалитико Ликовно-графичко обликување: Нита Хаџихамза Гаши Печати:

More information

Структурно програмирање

Структурно програмирање Аудиториски вежби 1 Верзија 1.0, 20 Септември, 2016 Содржина 1. Околини за развој.......................................................... 1 1.1. Околини за развој (Integrated Development Environment

More information

алката што недостасува за активно граѓанство 2/МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА

алката што недостасува за активно граѓанство 2/МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА 2/МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА ИЗВАДОК ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА: алката што недостасува за активно граѓанство ЦЕЛОТО ИСТРАЖУВАЊЕ Е

More information

Придржување кон препораките за ординираниот лек

Придржување кон препораките за ординираниот лек Прилог Придржување кон препораките за ординираниот лек Вклучување на пациентите во решенијата за препишаните лекови и нивна поддршка за придржување кон терапијата Објавено: јануари 2009 год. guidance.nice.org.uk/cg

More information

УПАТСТВО ЗА ПРОЦЕНКА НА ПОВРЗАНОСТА НА СОСТОЈБАТА НА ИНВАЛИДИТЕТ И ЖИВОТНАТА И РАБОТНАТА СРЕДИНА НА ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ

УПАТСТВО ЗА ПРОЦЕНКА НА ПОВРЗАНОСТА НА СОСТОЈБАТА НА ИНВАЛИДИТЕТ И ЖИВОТНАТА И РАБОТНАТА СРЕДИНА НА ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ ЈЗУ ИНСТИТУТ ЗА ЈАВНО ЗДРАВЈЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА- СКОПЈЕ УПАТСТВО ЗА ПРОЦЕНКА НА ПОВРЗАНОСТА НА СОСТОЈБАТА НА ИНВАЛИДИТЕТ И ЖИВОТНАТА И РАБОТНАТА СРЕДИНА НА ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ Скопје, 2015

More information

ПРОЕКТНА ЗАДАЧА ToR 02/2016 ПРАВНИ ЕКСПЕРТИ ЗА ПОДГОТОВКА НА ПРИРАЧНИК ЗА СЛОБОДАТА НА ИЗРАЗУВАЊЕ-ПРАВНИ АСПЕКТИ

ПРОЕКТНА ЗАДАЧА ToR 02/2016 ПРАВНИ ЕКСПЕРТИ ЗА ПОДГОТОВКА НА ПРИРАЧНИК ЗА СЛОБОДАТА НА ИЗРАЗУВАЊЕ-ПРАВНИ АСПЕКТИ Истражувачко новинарство - чувар на демократијата и човековите права ПРОЕКТНА ЗАДАЧА ToR 02/2016 ПРАВНИ ЕКСПЕРТИ ЗА ПОДГОТОВКА НА ПРИРАЧНИК ЗА СЛОБОДАТА НА ИЗРАЗУВАЊЕ-ПРАВНИ АСПЕКТИ 1. ВОВЕД 1.1. Позадина

More information

ОД СИГУРНО СМЕСТУВАЊЕ ДО СОЦИЈАЛНА ИНТЕГРАЦИЈА НА ЖРТВИТЕ ОД ТРГОВИЈА СО ЛУЃЕ

ОД СИГУРНО СМЕСТУВАЊЕ ДО СОЦИЈАЛНА ИНТЕГРАЦИЈА НА ЖРТВИТЕ ОД ТРГОВИЈА СО ЛУЃЕ ОД СИГУРНО СМЕСТУВАЊЕ ДО СОЦИЈАЛНА ИНТЕГРАЦИЈА НА ЖРТВИТЕ ОД ТРГОВИЈА СО ЛУЃЕ Здружение за акција против насилство и трговија со луѓе Отворена Порта Издавач: Здружение за акција против насилство и трговија

More information

Издавач: Национален младински совет на Македонија. За издавачот: Дамјан Николовски, Претседател

Издавач: Национален младински совет на Македонија. За издавачот: Дамјан Николовски, Претседател Скопје 2016 Издавач: Национален младински совет на Македонија За издавачот: Дамјан Николовски, Претседател Автори: Благица Петрова, Исидора Сидоровска, Мартин Алексоски, Мартин Милошевски Уредник и рецензент:

More information

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија Презентира: Верица Костова Што е ревизија http://www.youtube.com/watch?v=rjmgrdjhufs&sns=em Регулирање на внатрешната ревизија Закон за банки Закон за супервизија

More information

ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ 2015

ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ 2015 ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ 2015 РЕСУРСЕН ЦЕНТАР НА РОДИТЕЛИ НА ДЕЦА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ Васко Карангелески бр 33, 1000 Скопје +389 78 449 852, +389 78 449 851 resursen.centar@yahoo.com www.resursencentar.mk Подготвен

More information

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата British Embassy Skopje Проектот е финансиран од Британска Амбасада - Скопје, а спроведен од Здружението за одржлив развој и соработка АЛКА од Скопје. The

More information

Публикација: Анализа за процена на националните програми и мерки за вработување на лицата со попреченост

Публикација: Анализа за процена на националните програми и мерки за вработување на лицата со попреченост А З А З И Е Л Т И Н АНА Л А Н О И Ц А Н А Н А Н Е ПРОЦ А З И К Р Е М И И М А А Т ПРОГР А Ц И Л А Н Е Њ А В У Т О Б А ВР Т С О Н Е Ч Е Р П О П О С Публикација: Анализа за процена на националните програми

More information

views - opinions - dilemmas pogledi - mislewa - dilemi Ljupcho AJDINSKI Љупчо АЈДИНСКИ

views - opinions - dilemmas pogledi - mislewa - dilemi Ljupcho AJDINSKI Љупчо АЈДИНСКИ ПОГЛЕДИ МИСЛЕЊА - ДИЛЕМИ pogledi - mislewa - dilemi views - opinions - dilemmas СОСТОЈБА, ПРОБЛЕМИ И РАЗВОЈ ВО ОБРАЗОВАНИЕТО И ВРАБОТУВАЊЕТО НА ЛИЦАТА СО ИНВАЛИДНОСТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Љупчо АЈДИНСКИ

More information

REVIEW OF SPECIAL EDUCATION PROGRAMS IN JORDAN: CURRENT PRACTICES, CHALLENGES, AND PROSPECTS

REVIEW OF SPECIAL EDUCATION PROGRAMS IN JORDAN: CURRENT PRACTICES, CHALLENGES, AND PROSPECTS ПРЕГЛЕД НА ПРОГРАМИТЕ ЗА СПЕЦИЈАЛНО ОБРАЗОВАНИЕ ВО ЈОРДАН: СЕГАШНИ ПРАКТИКИ, ПРЕДИЗВИЦИ И ПЕРСПЕКТИВИ Хамза МАХМУД СУЛЕЈМАН АЛ ШУРА 1 Азнан ЧЕ АХМАД 2 1 Училиште за едукација, Универзитет Сејнс Малезија

More information

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ Распоред на активности 10.00-11.30 прв блок часови 11.30-11.40 пауза 11.40 13.10 втор блок часови 13.10 13.50 пауза за ручек 13.50 15.20 трет блок часови 15.20 15.30

More information

ПРИСТАП ДО ПРОГРАМИТЕ НА РАДИОДИФУЗЕРИТЕ ЗА ЛИЦАТА СО ОШТЕТЕН ВИД И СЛУХ

ПРИСТАП ДО ПРОГРАМИТЕ НА РАДИОДИФУЗЕРИТЕ ЗА ЛИЦАТА СО ОШТЕТЕН ВИД И СЛУХ ПРИСТАП ДО ПРОГРАМИТЕ НА РАДИОДИФУЗЕРИТЕ ЗА ЛИЦАТА СО ОШТЕТЕН ВИД И СЛУХ ПОТРЕБИ И ПОНУДА М-Р САШО БОГДАНОВСКИ ПРИСТАП ДО ПРОГРАМИТЕ НА РАДИОДИФУЗЕРИТЕ ЗА ЛИЦАТА СО ОШТЕТЕН ВИД И СЛУХ, ПОТРЕБИ И ПОНУДА

More information

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство Кратка биографија ЛИЧНИ ИНФОРМАЦИИ Презиме и име: Контакт адреса: Татјана Димоска Телефон: +389 46 262 147/ 123 (работа) Факс: +389 46 264 215 E-mail: Националност: Македонка Дата на раѓање: 16.10.1974

More information

Годишен извештај Здравствени и сексуални права на припадници на маргинализирани групи (корисници на дрога, лица што живеат со ХИВ, сексуални

Годишен извештај Здравствени и сексуални права на припадници на маргинализирани групи (корисници на дрога, лица што живеат со ХИВ, сексуални Годишен извештај Здравствени и сексуални права на припадници на маргинализирани групи (корисници на дрога, лица што живеат со ХИВ, сексуални работници и ЛГБТИК) 1 Содржина: Резиме 4 I. Здравствени права

More information

THE ASSEMBLY SPONTANEOUS ASSOCIATIONS

THE ASSEMBLY SPONTANEOUS ASSOCIATIONS THE ASSEMBLY SPONTANEOUS ASSOCIATIONS Thieves Laws Mad house Comedy We citizens Theater/ Acting Corruption Money laundering Politic Invalid parliament Very little work Lies Untouchable State body Humor

More information

СОЦИО-ЕКОНОМСКИ ДЕТЕРМИНАНТИ НА ЗДРАВОТО И АКТИВНО СТАРЕЕЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА

СОЦИО-ЕКОНОМСКИ ДЕТЕРМИНАНТИ НА ЗДРАВОТО И АКТИВНО СТАРЕЕЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА Неда МИЛЕВСКА КОСТОВА Снежана ЧИЧЕВАЛИЕВА СОЦИО-ЕКОНОМСКИ ДЕТЕРМИНАНТИ НА ЗДРАВОТО И АКТИВНО СТАРЕЕЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА I Вовед Здравото стареење како концепт о последниве години, стареењето, и особено здравото

More information

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep ABSTRACT

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep   ABSTRACT Тутун / Tobacco, Vol.64, N⁰ 1-6, 46-55, 2014 ISSN 0494-3244 Тутун/Tobacco,Vol.64, N⁰1-6, 62-69, 2014 UDC: 633.71-152.61(497) 2008/2012 633.71-152.61(497.7) 2008/2012 Original Scientific paper DYNAMIC PRESENTATION

More information

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија Славчо Христовски Иницијативи за заштита Птици Растенија Пеперутки Лилјаци Заштитата на сите загрозени видови поединечно е практично невозможна.

More information

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива Трета анализа на пазар за Физички пристап до мрежна инфраструктура (целосен и поделен разврзан пристап) на фиксна локација и четврта анализа на пазар за услуги со широк опсег м-р Марјан Пејовски Сектор

More information

Прирачник за стратешко планирање на комуникациите. Отворена општина задоволни граѓани

Прирачник за стратешко планирање на комуникациите. Отворена општина задоволни граѓани Елена Симоноска Билјана Бејкова Прирачник за стратешко планирање на комуникациите Отворена општина задоволни граѓани ЕЛЕНА СИМОНОСКА БИЛЈАНА БЕЈКОВА ПРИРАЧНИК ЗА СТРАТЕШКО ПЛАНИРАЊЕ НА КОМУНИКАЦИИТЕ: ОТВОРЕНА

More information

Универзитет Св. Климент Охридски- Битола. Факултет за информатички и. комуникациски технологии - Битола. Студиска програма:

Универзитет Св. Климент Охридски- Битола. Факултет за информатички и. комуникациски технологии - Битола. Студиска програма: Универзитет Св. Климент Охридски- Битола Факултет за информатички и комуникациски технологии - Битола Студиска програма: Администрирање со јавни политики Влатко Степаноски ВЛИЈАНИЕТО НА ПРЕТПРИСТАПНИТЕ

More information

РЕФОРМАТА НА ЈАВНАТА АДМИНИСТРАЦИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

РЕФОРМАТА НА ЈАВНАТА АДМИНИСТРАЦИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Проектот ИПА 2 Механизам за граѓанските организации e спроведуван од ЕВРОТИНК, Еко-свест, Реактор и Зенит. Овој проект е финансиран од Европската Унија, ИПА Програма за граѓанско општество и медиуми 2014,

More information

Средно образование природно математичка гимназија Никола Карев Скопје, Р.Македонија

Средно образование природно математичка гимназија Никола Карев Скопје, Р.Македонија Лични податоци Борче Христов Дата на раѓање: 18.12.1978 Место на раѓање: Скопје, Република Македонија Брачна состојба: женет Образование Универзитетско образование дипломиран економист - 2003 година на

More information

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт? ,,Secrecy, being an instrument of conspiracy, ought never to be the system of a regular government. Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ Јавна администрација Штип. Виолета Ничева Тиквешанска

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ Јавна администрација Штип. Виолета Ничева Тиквешанска УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ Јавна администрација Штип Виолета Ничева Тиквешанска Развојот на граѓанското општество во Република Македонија: Финансирањето на граѓанскиот сектор од општинските

More information

Здравствена писменост на пациентите. Доц. Катарина Ставриќ, Центар за семејна медицина, Медицински Факултет Скопје

Здравствена писменост на пациентите. Доц. Катарина Ставриќ, Центар за семејна медицина, Медицински Факултет Скопје Здравствена писменост на пациентите Доц. Катарина Ставриќ, Центар за семејна медицина, Медицински Факултет Скопје Дефиниција Здравствена писменост подразбира капацитети, вештини, знаења, мотивација и доверба

More information

ИСТРАЖУВАЊЕ НА ОПСЕГОТ НА РОДОВО-БАЗИРАНОТО НАСИЛСТВО ВРЗ ЖЕНИТЕ И ДЕВОЈКИТЕ НА ЈАВНИТЕ МЕСТА ВО СКОПЈЕ

ИСТРАЖУВАЊЕ НА ОПСЕГОТ НА РОДОВО-БАЗИРАНОТО НАСИЛСТВО ВРЗ ЖЕНИТЕ И ДЕВОЈКИТЕ НА ЈАВНИТЕ МЕСТА ВО СКОПЈЕ ИСТРАЖУВАЊЕ НА ОПСЕГОТ НА РОДОВО-БАЗИРАНОТО НАСИЛСТВО ВРЗ ЖЕНИТЕ И ДЕВОЈКИТЕ НА ЈАВНИТЕ МЕСТА ВО СКОПЈЕ 2 10 8 25 2 Реактор - Истражување во акција, 2012 Проект поддржан од страна на UN Women и имплементиран

More information

ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА И ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА И ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Институт за јавно здравје на Република Македонија ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПОВРЕДИ НА РАБОТА И ПРОФЕСИОНАЛНИ БОЛЕСТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 2012-2013 Скопје, 2013 ИНСТИТУТ ЗА ЈАВНО ЗДРАВЈЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

More information

ПРАВНИ ПОТРЕБИ И ПРИСТАП ДО ПРАВДА ЗА ЛУЃЕТО КОИ ИНЈЕКТИРААТ ДРОГИ И ЗА СЕКСУАЛНИТЕ РАБОТНИЦИ ВО МАКЕДОНИЈА. Ивица Цековски Вања Димитриевски

ПРАВНИ ПОТРЕБИ И ПРИСТАП ДО ПРАВДА ЗА ЛУЃЕТО КОИ ИНЈЕКТИРААТ ДРОГИ И ЗА СЕКСУАЛНИТЕ РАБОТНИЦИ ВО МАКЕДОНИЈА. Ивица Цековски Вања Димитриевски ПРАВНИ ПОТРЕБИ И ПРИСТАП ДО ПРАВДА ЗА ЛУЃЕТО КОИ ИНЈЕКТИРААТ ДРОГИ И ЗА СЕКСУАЛНИТЕ РАБОТНИЦИ ВО МАКЕДОНИЈА Ивица Цековски Вања Димитриевски ХОПС, 2018 ПРАВНИ ПОТРЕБИ И ПРИСТАП ДО ПРАВДА ЗА ЛУЃЕТО КОИ

More information

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Technical Assistance for Civil Society Organisations Macedonian Office This project is funded by the European Union. Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Датум: 26ти Октомври

More information

Проектот е поддржан од страна на Министерството за надворешни работи на Франција и Регионот Нормандија.

Проектот е поддржан од страна на Министерството за надворешни работи на Франција и Регионот Нормандија. 1 Форумот Европски перспективи за локална демократија е организиран во рамките на Програмата за децентрализирана соработка помеѓу Нормандија и Македонија, координирана од страна на АЛДА (Европската асоцијација

More information

Проект за професионален и кариерен развој на наставниците

Проект за професионален и кариерен развој на наставниците Проект за професионален и кариерен развој на наставниците ОПИС НА РАБОТНИ ЗАДАЧИ за спроведување на физибилити студија за онлајн професионален развој на воспитно-образовниот кадар во основните и средните

More information

ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ. за работата во 2015 година

ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ. за работата во 2015 година ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ за работата во 2015 година Скопје, 2015 година С О Д Р Ж И Н А Визија и мисија...3 Стратешки цели...3 Правен статус...3 Органи...4 Извршно резиме...4 1. Проектни активности...6 1.1 Центар

More information

УНАСМ БИЛТЕН. Улогата на УНАСМ во македонското синдикално движење УНИЈА НА НЕЗАВИСНИ АВТОНОМНИ СИНДИКАТИ НА МАКЕДОНИЈА. Електронски информатор

УНАСМ БИЛТЕН. Улогата на УНАСМ во македонското синдикално движење УНИЈА НА НЕЗАВИСНИ АВТОНОМНИ СИНДИКАТИ НА МАКЕДОНИЈА. Електронски информатор УНИЈА НА НЕЗАВИСНИ АВТОНОМНИ СИНДИКАТИ НА МАКЕДОНИЈА Електронски информатор УНАСМ БИЛТЕН Година 2011, бр.01 ஜ ஜ Декември-Јануари 2010/2011 Улогата на УНАСМ во македонското синдикално движење Содржина:

More information

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато?

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато? Вовед во мрежата nbn 1 Што е тоа австралиска nbn мрежа? 2 Што ќе се случи? 3 Како да се префрлите на мрежата nbn 4 Што друго ќе биде засегнато? 5 Што треба следно да сторите 1 Што е тоа австралиска nbn

More information

Чекорите до Национален младински совет MЛАДИНСКО ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА

Чекорите до Национален младински совет MЛАДИНСКО ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА Чекорите до Национален младински совет MЛАДИНСКО ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА Издавач: Национален младински совет на Македонија www.nms.org.mk info@nms.org.mk За издавачот: Ивана Давидовска, претседател

More information

Издавач: Фондација Oтворено општество-македонија. За издавачот: Фани Каранфилова-Пановска. Уредници: Сузана Пецаковска Споменка Лазаревска

Издавач: Фондација Oтворено општество-македонија. За издавачот: Фани Каранфилова-Пановска. Уредници: Сузана Пецаковска Споменка Лазаревска 2 Издавач: Фондација Oтворено општество-македонија За издавачот: Фани Каранфилова-Пановска Уредници: Сузана Пецаковска Споменка Лазаревска Лектура: Абакус Дизајн и техничка обработка: Бригада дизајн CIP

More information

СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК

СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК Скопје, 2009 Проект за основно образование ПРИРАЧНИК ЗА УЧИЛИШНИTE ТИМОВИ ЗА ПРОФЕСИОНАЛЕН РАЗВОЈ Скопје, 2009 Проект за основно образование

More information

Стратешки план за година на Новинари за човекови права

Стратешки план за година на Новинари за човекови права 1 Стратешки план за 2014-2019 година на Новинари за човекови права 1. Вовед Стратешкиот план на НВО - Новинари за човекови (НЧП), се надоврзува на претходниот. Новиот предлог за СП е резултат на партиципативниот

More information

КОНКУРС. За запишување студенти на факултетите на Универзитетот на Југоисточна Европа во академската 2012/2013 година

КОНКУРС. За запишување студенти на факултетите на Универзитетот на Југоисточна Европа во академската 2012/2013 година КОНКУРС За запишување студенти на факултетите на Универзитетот на Југоисточна Европа во академската 2012/2013 година Врз основа на член 108 од Законот за високото образование (Службен весник на Р. М бр.

More information

Slobodanka LAZOVA-ZDRAVKOVSKA

Slobodanka LAZOVA-ZDRAVKOVSKA ПОГЛЕДИ-МИСЛЕЊА-ДИЛЕМИ ПРОЦЕС НА ДЕИНСТИТУЦИОНАЛИЗАЦИЈА НА ЛИЦАТА СО ИНВАЛИДНОСТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Слободанка ЛАЗОВА-ЗДРАВКОВСКА Член на Национално-координативно тело за еднакви права на лицата со

More information

Европски стандарди за квалитет на превенцијата на дроги: кус водич

Европски стандарди за квалитет на превенцијата на дроги: кус водич European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction Европски стандарди за квалитет на превенцијата на дроги: кус водич Изготвиле Анџелина Брадерхуд и Хери Р. Самнал Центар за јавно здравје, Универзитет

More information

2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА. Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година

2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА. Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година 2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година ОСНОВНИ БАРАЊА ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА Со Законот за безбедност и здравје при

More information

Годишен извештај на Комисијата за заштита од дискриминација за 2015 година

Годишен извештај на Комисијата за заштита од дискриминација за 2015 година Годишен извештај на Комисијата за заштита од дискриминација за 2015 година Март 2016 година СОДРЖИНА ВИЗИЈА... 3 МИСИЈА... 3 ВРЕДНОСТИ И ПРИНЦИПИ... 3 ИЗВРШНО РЕЗИМЕ... 4 ПОСТАПУВАЊЕ ПО ПРЕТСТАВКИ ЗА

More information

КРЕДИБИЛИТЕТОТ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ВО МАКЕДОНИЈА Е ДОВЕДЕН ВО ПРАШАЊЕ

КРЕДИБИЛИТЕТОТ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ВО МАКЕДОНИЈА Е ДОВЕДЕН ВО ПРАШАЊЕ КРЕДИБИЛИТЕТОТ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ВО МАКЕДОНИЈА Е ДОВЕДЕН ВО ПРАШАЊЕ КРЕДИБИЛИТЕТОТ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ВО МАКЕДОНИЈА Е ДОВЕДЕН ВО ПРАШАЊЕ Автори: Зоран Нечев 1 и Христијан Петрушев 2 1 Зоран Нечев е

More information

Отчетност на институциите во Македонија помеѓу заложбите и резултатите!

Отчетност на институциите во Македонија помеѓу заложбите и резултатите! Отчетност на институциите во Македонија помеѓу заложбите и резултатите! Скопје, Македонија декември, 205 Анализа бр. 37 Оваа кратка анализа е дел од проектот: Финансирано од Европската Унија Потпомогнато

More information

КОРУПЦИЈАТА ВО ПОРАНЕШНА ЈУГОСЛОВЕНСКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА:

КОРУПЦИЈАТА ВО ПОРАНЕШНА ЈУГОСЛОВЕНСКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА: КОРУПЦИЈАТА ВО ПОРАНЕШНА ЈУГОСЛОВЕНСКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА: ПОДМИТУВАЊЕТО ИСКУСЕНО ОД НАСЕЛЕНИЕТО Co-financed by the European Commission КАНЦЕЛАРИЈА НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ ЗА ДРОГА И КРИМИНАЛ Виена КОРУПЦИЈАТА

More information

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT Образец бр.2 Назив на органот до кој барањето се поднесува Name of the receiving authority Priemen штембил Stamp of receipt БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR

More information

МЕЃУНАРОДНО СПИСАНИЕ ЗА ОБРАЗОВАНИЕ, ИСТРАЖУВАЊЕ И ОБУКА INTERNATIONAL JOURNAL FOR EDUCATION, RESEARCH AND TRAINING (IJERT)

МЕЃУНАРОДНО СПИСАНИЕ ЗА ОБРАЗОВАНИЕ, ИСТРАЖУВАЊЕ И ОБУКА INTERNATIONAL JOURNAL FOR EDUCATION, RESEARCH AND TRAINING (IJERT) ISSN 1857-9841 (Printed) ISSN 1867-985X (Online) МЕЃУНАРОДНО СПИСАНИЕ ЗА ОБРАЗОВАНИЕ, ИСТРАЖУВАЊЕ И ОБУКА INTERNATIONAL JOURNAL FOR EDUCATION, RESEARCH AND TRAINING (IJERT) ijert.fzf.ukim.edu.mk Волумен

More information

К А Т А Л О Г. mon. monteco СТАНБЕНО ДЕЛОВЕН ОБЈЕКТ Г.П РАСАДНИК. company

К А Т А Л О Г. mon. monteco СТАНБЕНО ДЕЛОВЕН ОБЈЕКТ Г.П РАСАДНИК. company mon monteco company ГТПУ Монтеко Компани ДОО експорт - импорт К А Т А Л О Г СТАНБЕНО ДЕЛОВЕН ОБЈЕКТ Г.П. 3.1 - РАСАДНИК Адреса: ул. Сава Ковачевиќ б.б. - Кисела Вода - Скопје тел. 075/389-918, e-mail:

More information

ТЕРИТОРИЈАЛНА РАЗМЕСТЕНОСТ НА БОШЊАЦИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ТЕРИТОРИЈАЛНА РАЗМЕСТЕНОСТ НА БОШЊАЦИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Географски разгледи (43) 105-115 (2009) Скопје 105 УДК: 324.925.3(497.7:=163.41) 2002 ТЕРИТОРИЈАЛНА РАЗМЕСТЕНОСТ НА БОШЊАЦИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Зеќир РАМЧИЛОВИЌ ПСУ Јахја Кемал, Булевар Александар

More information

Финансиски остварлив план за еднаков пристап до Програмите за рано детство во Република Македонија. фер игра

Финансиски остварлив план за еднаков пристап до Програмите за рано детство во Република Македонија. фер игра Финансиски остварлив план за еднаков пристап до Програмите за рано детство во Република Македонија фер игра CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека Св. Климент Охридски,

More information

ЦИВИКА МОБИЛИТАС МАЛИ АКЦИСКИ ГРАНТОВИ

ЦИВИКА МОБИЛИТАС МАЛИ АКЦИСКИ ГРАНТОВИ ЦИВИКА МОБИЛИТАС МАЛИ АКЦИСКИ ГРАНТОВИ ПОВИК ЗА ПРЕДЛОЗИ Реф. бр. ЦМ-МАК-01 ОБРАЗЕЦ ЗА ПРИЈАВА (се пополнува/поднесува само доколку апликантот е писмено поканет да поднесе пријава) Апликант: Име на акцијата:

More information

ПРЕПОРАКИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА СОСТОЈБАТА

ПРЕПОРАКИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА СОСТОЈБАТА Добро владеење за отвореност и отчетност во политиката и владеењето Автори: Данче Даниловска, Нада Наумовска ПРЕПОРАКИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА СОСТОЈБАТА Отвореност на институциите на судската власт во регионот

More information

Што е ментална болест?

Што е ментална болест? Macedonian Што е ментална болест? (What is mental illness?) Што е ментална болест? Скоро секој петти Австралиец ќе се разболи од ментална болест и повеќето од нас ќе искусат ментални здравствени проблеми

More information

Семејството и заедницата

Семејството и заедницата Практикување на наученото. Прирачник за професионален развој на учителите Фокусно подрачје: Семејството и заедницата За да можат децата да учат и да се развиваат, потребна е цврста соработка на учителите

More information

Концептуален документ за Национални работни групи за РЈА

Концептуален документ за Национални работни групи за РЈА Концептуален документ за Национални работни групи за РЈА На кратко: Што претставуваат Националните работни групи за РЈА (НРГ)? НРГ претставуваат национален консултативен механизам за учество на граѓанското

More information

КАРАКТЕРИСТИКИ НА НАСТАВНИТЕ ПРОГРАМИ ПО МАТЕМАТИКА ЗА ОСНОВНО ОБРАЗОВАНИЕ ( , , )

КАРАКТЕРИСТИКИ НА НАСТАВНИТЕ ПРОГРАМИ ПО МАТЕМАТИКА ЗА ОСНОВНО ОБРАЗОВАНИЕ ( , , ) МАТЕМАТИЧКИ ОМНИБУС, 2 (2017), 107 121 КАРАКТЕРИСТИКИ НА НАСТАВНИТЕ ПРОГРАМИ ПО МАТЕМАТИКА ЗА ОСНОВНО ОБРАЗОВАНИЕ (1996 1998, 2007 2009, 2013 2015) Лидија Кондинска 1 Снежана Ристовска 2 Промените во наставата

More information

Clip media group - Newsletter vol.vii - December

Clip media group - Newsletter vol.vii - December Clip media group - Newsletter vol.vii - December 2017 - www.clip.mk Агрегатор со најмногу линкувани вести од македонски извори. Најголема база на медиуми (портали, телевизии, радија, весници). Единствен

More information

ДА ГИ ОТВОРИМЕ УЧЕБНИЦИТЕ: ОТВОРЕН ПРИСТАП ДО УЧЕБНИЦИТЕ ЗА ОСНОВНО И СРЕДНО ОБРАЗОВАНИЕ

ДА ГИ ОТВОРИМЕ УЧЕБНИЦИТЕ: ОТВОРЕН ПРИСТАП ДО УЧЕБНИЦИТЕ ЗА ОСНОВНО И СРЕДНО ОБРАЗОВАНИЕ Нацрт анализа на законската рамка за образование и можностите за вклучување на отворените образовни ресурси ДА ГИ ОТВОРИМЕ УЧЕБНИЦИТЕ: ОТВОРЕН ПРИСТАП ДО УЧЕБНИЦИТЕ ЗА ОСНОВНО И СРЕДНО ОБРАЗОВАНИЕ Пишува:

More information

ИСИЕ.

ИСИЕ. ИСИЕ www.isie.org.mk ВОСПОСТАВУВАЊЕ НА КРИТЕРИУМИ ЗА КВАЛИТЕТ ВО ОПШТЕСТВЕНИТЕ НАУКИ ВО ФУНКЦИЈА НА СПРЕЧУВАЊЕ НА ОДЛИВОТ НА МОЗОЦИ ОД РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДОКУМЕНТ ЗА КРЕИРАЊЕ НА ПОЛИТИКИ д-р Мишо Докмановиќ

More information

КОНКУРС ЗА ИЗБОР НА НАСТАВНИЦИ ВО СИТЕ НАСТАВНО НАУЧНИ ЗВАЊА И АСИСТЕНТИ - ДОКТОРАНТИ (АСИСТЕНТИ ДОКТОРАНДИ) НА УНИВЕРЗИТЕТОТ МАЈКА ТЕРЕЗА ВО СКОПЈЕ

КОНКУРС ЗА ИЗБОР НА НАСТАВНИЦИ ВО СИТЕ НАСТАВНО НАУЧНИ ЗВАЊА И АСИСТЕНТИ - ДОКТОРАНТИ (АСИСТЕНТИ ДОКТОРАНДИ) НА УНИВЕРЗИТЕТОТ МАЈКА ТЕРЕЗА ВО СКОПЈЕ КОНКУРС ЗА ИЗБОР НА НАСТАВНИЦИ ВО СИТЕ НАСТАВНО НАУЧНИ ЗВАЊА И АСИСТЕНТИ - ДОКТОРАНТИ (АСИСТЕНТИ ДОКТОРАНДИ) НА УНИВЕРЗИТЕТОТ МАЈКА ТЕРЕЗА ВО СКОПЈЕ Врз основа на член 131 од Законот за високото образование

More information

КЛУЧНИ ДВИГАТЕЛИ ВО ПОТРЕБИТЕ ЗА ОПТИМАЛНИ ОДРЕДБИ ЗА ПОСЕБНО ОБРАЗОВАНИЕ: АНГЛИСКА СТУДИЈА

КЛУЧНИ ДВИГАТЕЛИ ВО ПОТРЕБИТЕ ЗА ОПТИМАЛНИ ОДРЕДБИ ЗА ПОСЕБНО ОБРАЗОВАНИЕ: АНГЛИСКА СТУДИЈА ДЕФЕКТОЛОШКА СТРУЧНО-НАУЧНА ПРОБЛЕМАТИКА дефектолошка стручно-научна проблематика special education-professional and scientific issues КЛУЧНИ ДВИГАТЕЛИ ВО ПОТРЕБИТЕ ЗА ОПТИМАЛНИ ОДРЕДБИ ЗА ПОСЕБНО ОБРАЗОВАНИЕ:

More information

ПЕТТИ СОСТАНОК НА ЕКСПЕРТСКАТА ГРУПА НА ENTERPRISE EUROPE NETWORK ЗА СЕДМАТА РАМКОВНА ПРОГРАМА

ПЕТТИ СОСТАНОК НА ЕКСПЕРТСКАТА ГРУПА НА ENTERPRISE EUROPE NETWORK ЗА СЕДМАТА РАМКОВНА ПРОГРАМА ПЕТТИ СОСТАНОК НА ЕКСПЕРТСКАТА ГРУПА НА ENTERPRISE EUROPE NETWORK ЗА СЕДМАТА РАМКОВНА ПРОГРАМА Во организација на Европскиот информативен и иновативен центар во Македонија, дел од Enterprise Europe Network,

More information

Опиоиди во палијативен третман: Сигурно и ефикасно препишување на силни опиоиди за третирање на болка при палијативен третман кај возрасни пациенти

Опиоиди во палијативен третман: Сигурно и ефикасно препишување на силни опиоиди за третирање на болка при палијативен третман кај возрасни пациенти Прилог Опиоиди во палијативен третман: Сигурно и ефикасно препишување на силни опиоиди за третирање на болка при палијативен третман кај возрасни пациенти Објавено: мај 2012 год. guidance.nice.org.uk/cg

More information

1.18. Иницијатива за усвојување Декларација за осуда на говорот на омраза и дискриминација Политики на еднакви можности 25 2.

1.18. Иницијатива за усвојување Декларација за осуда на говорот на омраза и дискриминација Политики на еднакви можности 25 2. Коалиција Сексуални и здравствени права на маргинализираните заедници Извештај за сексуалните и здравствените права на маргинализираните заедници 2011 S копје 2012 1 Содржина: Резиме 4 1.Легислатива и

More information

Мобилност МК Mobility MK

Мобилност МК Mobility MK I S S N 1 8 5 7-8 7 3 X 2 Мобилност МК Mobility MK Г О Д И Н А 43, ЈД У Е Н К И Е М2 В0 Р1 И 6 И З Д А Н И Е 4 2 V O L U M E 2 0 1 5 3, 4 I S S U E D E C E M J U B E N R E 4 2 2 0 1 6 5 Еразмус+ обука

More information

ДОКУМЕНТ ЗА ПОЛИТИКИ ПОГОЛЕМА ПАРТИЦИПАЦИЈА, ПОМАЛА МОЖНОСТ ЗА КОРУПЦИЈА

ДОКУМЕНТ ЗА ПОЛИТИКИ ПОГОЛЕМА ПАРТИЦИПАЦИЈА, ПОМАЛА МОЖНОСТ ЗА КОРУПЦИЈА ДОКУМЕНТ ЗА ПОЛИТИКИ ПОГОЛЕМА ПАРТИЦИПАЦИЈА, ПОМАЛА МОЖНОСТ ЗА КОРУПЦИЈА Скопје, декември 2014 Издавач: Центар за управување со промени www. cup.org.mk info@cup.org.mk Kоординатор на проект: Наталија Шикова

More information

ПРАВДА ЗА ДЕЦАта. Прирачник

ПРАВДА ЗА ДЕЦАта. Прирачник ПРАВДА ЗА ДЕЦАта Прирачник Овој проект е финансиран од Европската Унија Овој проект е конфинансиран и имплементиран од УНИЦЕФ ПРАВДА ЗА ДЕЦАта Прирачник Овој прирачник беше подготвен со техничка поддршка

More information

ТВ МЕДИУМИТЕ- ФОРМАЛНАТА И НЕФОРМАЛНАТА ЕДУКАЦИЈА

ТВ МЕДИУМИТЕ- ФОРМАЛНАТА И НЕФОРМАЛНАТА ЕДУКАЦИЈА ТВ МЕДИУМИТЕ- ФОРМАЛНАТА И НЕФОРМАЛНАТА ЕДУКАЦИЈА СОСТОЈБАТА НА ДЕТСКАТА ТВ ПРОГРАМА Истражувачки тим: Нена Минчев, ИПМР-Скопје Д-р Адријана Булевска Зариќ, ИПМР-Скопје и M&S Financial Consulting Д-р Раде

More information

ТОЛКОВНИК НА ПОИМИ, ТЕРМИНИ И ИМИЊА ОД ОБЛАСТА НА ТУРИЗМОТ (АНГЛИСКО-РУСКО-МАКЕДОНСКИ)

ТОЛКОВНИК НА ПОИМИ, ТЕРМИНИ И ИМИЊА ОД ОБЛАСТА НА ТУРИЗМОТ (АНГЛИСКО-РУСКО-МАКЕДОНСКИ) ТОЛКОВНИК НА ПОИМИ, ТЕРМИНИ И ИМИЊА ОД ОБЛАСТА НА ТУРИЗМОТ (АНГЛИСКО-РУСКО-МАКЕДОНСКИ) Современост, Скопје, 2013 За издавачот: м-р Славчо Ковилоски Рецензенти: проф. д-р Марија Ацковска проф. д-р Толе

More information