Univerzitetska misao. Časopis za nauku, kulturu i umjetnost. Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru GODINA 2014, BROJ 13 (1)

Transcription

1 Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru Univerzitetska misao Časopis za nauku, kulturu i umjetnost GODINA 2014, BROJ 13 (1) Novi Pazar, mart godine

2 UNIVERZITETSKA MISAO Časopis za nauku, kulturu i umjetnost Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Izdavač: Za izdavača: Redakcija: Uređivački odbor: Izdavački savjet: Lektor: Korice: Tiraž: Štampa: Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Suad Bećirović, Rektor IUNP Suad Bećirović, glavni i odgovorni urednik Amela Lukač Zoranić, zamjenik glavnog i odgovornog urednika Edin Korićanin, sekretar redakcije i tehnički urednik Muzafer Saračević, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Bećir Kalač, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Mustafa Fetić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Jahja Fehratović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Elma Elfić-Zukorlić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Fehim Husković, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Aleksandar Ivanović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Samina Dazdarević, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Šefket Krcić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Tarik Obralić, Univerzitet u Travniku Ćamil Sukić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Marija Knežević, Univerzitet Crne Gore Tibor Petreš, University of Szeged Julijana Vučo, Univerzitet u Beogradu, Tomaž Onažić, Univerzitet u Mariboru, Dragana Mašović, Univerzitet u Nišu, Miodrag Jović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Halid Kurtović, Univerzitet u Zenici Sanjin Kodrić, Univerzitet U Sarajevu, Lars Petter Soltvedt, Buskerud University Šemsudin Plojović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Enes Osmančević, Univerzitet u Tuzli Emina Avdić, Univerzitet Cirilo i Metodije Senad Bušatlić, Internacionalni Univerzitet u Sarajevu Adnan Hasanović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Elvis Nokić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru 200 primjeraka GrafiColor, Kraljevo ISSN:

3 Adresa redakcije: Sajt časopisa: Univerzitet u Novom Pazaru Ul. Dimitrija Tucovića bb Novi Pazar Telefon: um@uninp.edu.rs Bibliografska baza: - Repozitorijum NBS - Kobson - Spisak časopisa iz Srbije dostupnih u e-formi - Central and Eastern European Online Library (CEEOL) - University Library of Regensburg 3

4 UNIVERZITETSKA MISAO Časopis za nauku, kulturu i umjetnost Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru SADRŽAJ Mehmed Meta Kombinovani oblici prilagođavanja tražnji u istoj zoni zaposlenosti 5 Dragica Stanković Prednosti predškolske inkluzije i uloga vaspitača u inkluzivnoj praksi 20 Besim Redžepagić Faktori tranzicijskog potencijala sportskog tržišta kantona Šemsudin Plojović Sarajevo 30 Ibro Skenderović Izbor, primjena i korelacija nastavnih metoda u nastavi Mustafa Fetić Prirode i društva u osnovnoj školi 58 Đoko G. Marković Tri raritetna dokaza Štajnerove teoreme 81 Fatima Karišik Kriještorac Specifičnosti otkrivanja i tretmana darovite dece 87 Adela Nikulić Partnerski odnosi i odrastanje predškolske dece 96 Ajla Mujović Muzafer Saračević Primena alata za kolaborativni rad sa dokumentima u Edin Korićanin nastavi i poslovanju 115 Hamza Kamberović Uloga književnosti i historije u borbi za Fahreta Fijuljanin samoidentifikaciju na pismu starosjedilaca sjeverne 135 Amerike Ferid Bulić Primjena zakona o restituciji imovine crkvama i vjerskim zajednicama u odnosu na islamsku zajednicu 145 Kalač Ruždija Mesto i uloga računovodstva u modernom poslovanju 156 Senadin Plojović Istraživanje percepcije o faktorima ulaska u poslovni Enis Ujkanović poduhvat u odnosu na dužinu bavljenja preduzetničkim Senad Bušatlić poslom Ognjen Ridić 177 Binasa Spahović Uticaj bošnjačkih pisaca na društvenopolitičke prilike u doba preporoda 197 Melida Župljanin Savremena škola nove uloge nastavnika i učenika 208 Eldar Šaljić Droge i kriminalitet (metodika otkrivanja i suzbijanja) 223 PRILOG 1: Šefket Krcić, Obrazovanje u integriranoj Europi - Zašto kasne promjene u visokom obrazovanju*? 244 PRILOG 2: Branislava Vasić Rakočević, Život u zalazak sunca Pol Oster, Sanset park, Geopoetika,

5 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Mehmed Meta Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija m.meta@uninp.edu.rs KOMBINOVANI OBLICI PRILAGOĐAVANJA TRAŽNJI U ISTOJ ZONI ZAPOSLENOSTI COMBINED FORMS OF ADJUSTING TO DEMAND IN THE SAME ZONE OF EMPLOYMENT Apstrakt - Troškovi proizvodnje su jedan od osnovnih elemenata poslovnog uspeha preduzeća. U svojoj težnji da smanje troškove poslovanja na objektivno uslovljeni nivo, menadžment proizvodnih preduzeća preduzima vrlo različite organizacione i poslovne zahvate kako u proizvodnji, tako i u drugim segmentima svog poslovanja. Kvalitativno i kvantitativno adaptiranje promenama u postojećoj i potencijalnoj tražnji predstavlja trajni zadatak menadžmenta svih preduzeća. Varijacijama (povećanje ili smanjenje) u tražnji za outputom kojeg proizvode, preduzeća se mogu prilagođavati na različite načine. U okviru instaliranih kapaciteta, ako se tražnja povećava to mogu činiti povećanjem broja mašina koje će biti u funkciji i povećanim korišćenjem varijabilnih inputa kojih aktivirane mašine, koje su dotad držane u rezervi, zahtevaju (kvantitativni model prilagođavanja u okviru iste zone zaposlenosti), povećanim intenzitetom korišćenja postojećih kapaciteta (intenzitetsko prilagođavanja) ili uvođenjem prekovremenog ili rada u više smena (vremenski model prilagođavanja). Ne umanjujući teorijski i praktični značaj primene ovih modela proizvodne adaptacije (intenzitetskog, vremenskog i kvantitativnog oblika prilagođavanja u istoj zoni zaposlenosti) preduzeća u njihovom čistom obliku, u ovom ćemo radu ukazati na troškovne i profitne implikacije kombinovane primene kvantitativnog modela proizvodne adaptacije u okviru iste zone zaposlenosti i intenzitetskog oblika prilagođavanja. To znači da će se u slučaju pada tražnje preduzeće na određenim delovima svojih kapaciteta kvantitativno prilagođavati i isključene 5

6 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: mašine držati u rezervi, a na drugim delovima svojih kapaciteta primenjivati intenzitetski oblik adaptacije. Ključne reči - Alternativno odlučivanje, Kombinovani modeli adaptacije, Dinamika troškova, Iskorišćeni i neiskorišćeni troškovi, Profit. Abstract - Production costs are one of the basic elements of company s business success. In their quest to reduce operating costs to objectively conditioned level, the companies production management undertakes different organizational and business operations both in production and in other segments of their business. Qualitative and quantitative adapting to changes within the existing and the potential demands represents a huge task for the company management. To the variations (increase or decrease) in demand for the output which is produced, companies may adapt in different manners. Within the framework of the installed capacity, if the demand increases this can be done by increasing the number of operating machines and increased use of variable inputs of the activated machines, which until then had been kept in reserve, demand (quantitative adjustment model within the same area of employment), increased intensity of the use of existing capacity (intensive adjustment) or by introduction of overtime or multi-shift work (time-adjustment model). Without diminishing the theoretical and practical importance of application of these models production adaptation (intensive, temporal and quantitative forms of adjustment in the same employment area) of enterprises in their pure form, in this paper we will emphasise the cost and profit implications of the combined use of quantitative models of production adaptation within the same employment zone and intensive forms of adaptation. This means that in the event of a decrease in demand, enterprises in certain parts of their capacity will quantitatively adapt and exclude the machines kept in reserve, and in other parts of their capacity will apply intensive form of adaptation. Key words - Alternative decision-making, combined models of adaptation, costs dynamics, used and unused costs, profit. 6

7 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: UVOD Između količine proizvodnje nekog proizvoda i visine troškova uzrokovanih tom proizvodnjom postoji tesna funkcionalna zavisnost, u smislu da se obim proizvodnje javlja kao vrlo bitna determinanta visine ukupnih troškova poslovanja. Utvrđivanje međuzavisnosti između obima proizvodnje (stepena zaposlenosti, stepena korišćenja kapaciteta) i visine troškova poslovanja čini suštinsku postavku na kojoj se temelje klasične (tradicionalne) teorije troškova. Po mišljenju većine predstavnika tradicionalnih teorija stepen zaposlenosti, odnosno obim proizvodnje je dominantan faktor visine i dinamike troškova. Zastupnici ovih teorija uticaje ostalih faktora dinamike troškova samo verbalno opisuju, bez detaljnog upuštanja u njihovu naučnu i stručnu elaboraciju. U novijoj teoriji dinamike troškova, čiji je utemeljivač i vodeći nosilac nemački ekonomista Erich Gutenberg, prilaz je drugačiji. Osnovna je teza da između ukupne visine troškova i obima proizvodnje nema direktne međuzavisnosti. Troškovi su direktna posledica trošenja proizvodnih inputa i njihova visina je indirektno određena obimom proizvodnje i procesom rada. Predstavnici novije teorije pri razvoju modela analize detaljno razmatraju dinamiku troškova kao rezultantu dejstva brojnih faktora, a ne samo stepena zaposlenosti. Pored obima proizvodnje, predmet njihovog interesovanja je i uticaj promene veličine preduzeća, promene kvaliteta faktora proizvodnje, izmene strukture proizvodnog asortimana i sl. na visinu i strukturu troškova poslovanja. Jedan od načina da preduzeće ostvari veći ili manji obim proizvodnje u okvirima postojećih kapaciteta je intenzitetsko prilagođavanje. Kod ovog oblika proizvodne adaptacije, kapacitet preduzeća ili nekog njegovog organizaciono-tehnološkog dela (pogona, odeljenja i sl.) i vreme trajanja proizvodnje su konstantni, ne menjaju se, dok se intenzitet rada povećava ili smanjuje. Do variranja obima proizvodnje dolazi jedino promenom intenziteta rada. Promena intenziteta proizvodnje sa postojećim kapacitetima i neizmenjenim brojem radnika u istom radnom vremenu, znači promenu produktivnosti rada radnika zaposlenih u tehnološkoj fazi proizvodnje i variranje stepena korišćenja raspoloživih kapaciteta preduzeća. 7

8 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Ekonomski racionalni rezoni nalažu da će preduzeće pristupiti vremenskom prilagođavanju tek pošto iskoristi pozitivne efekte prilagođavanja intenzitetom proizvodnje ili, kao prvoj meri, ako se prilagođavanje intenzitetom iz određenih razloga ne može primeniti. Ako su praktične granice u povećanju obima proizvodnje povećanjem intenziteta dostignute, ili se pak intenzitetsko prilagođavanje rastu tražnje ne želi primeniti zbog izražene progresije troškova, razumljivo je i ekonomski opravdano analizirati mogućnost i efekte primene vremenskog prilagođavanja. Pri vremenskom prilagođavanju vreme korišćenja kapaciteta se menja, dok intenzitet proizvodnje i veličina kapaciteta ostaju konstantni. Preduzeće se vremenski prilagođava tako što pri smanjenju tražnje vreme proizvodnje skraćuje, a pri povećanju tražnje vreme proizvodnje produžava. Za razliku od prilagođavanja po intenzitetu, vremenskim prilagođavanjem [7. str. 212] dolazi do varijacija u vremenu korišćenja pojedinih tehničkih proizvodnih uređaja, dok intenzitet korišćenja ostaje nepromenjen. Kod ovog prilagođavanja, tehnička opremljenost preduzeća se ne menja, jer ne dolazi do nabavke novih mašina ili agregata prilikom povećanja proizvodnje. Ne mora biti pravilo, ali u najvećem broju slučajeva kada je moguće primeniti vremensko prilagođavanje, racionalnije je sa organizaciono-ekonomskog aspekta da ono prethodi reduciranju (pri padu tražnje), odnosno proširenju (pri rastu tražnje) kapaciteta, kao oblicima kvantitativne adaptacije. Pri povećanja tražnje rukovodstvo preduzeća mora najpre težiti da iskoristi sve oblike prilagođavanja postojećih kapaciteta, a to znači da ih i vremenski što potpunije iskoristi, pre no što pristupi proširenju, jer ono mora da računa o dugoročnosti tendencije rasta, imajući u vidu dejstva remanentnosti troškova ukoliko se prošire kapaciteti a rast tražnje bude kratkoročnog karaktera, te dođe do ponovnog smanjenja stepena zaposlenosti [1. str. 212]. Pri opadanju tražnje preduzeće treba, kao i pri njenom rastu, prvo da pristupi vremenskom prilagođavanju, čak i u uslovima pune deljivosti kapaciteta. Ovakav način ponašanja i odlučivanja menadžmenta biće racionalan i razumljiv, jer pad tražnje može biti kratkoročnog karaktera. Tek kada se sa velikom sigurnošću može anticipirati dugoročnost njenog pada pristupa se reduciranju kapaciteta. Postojeće kapacitete preduzeća mogu činiti skupine potpuno istovetnih mašina (istovetne sa aspekta svojih produkcionih sposobnosti, funkcionalnih karakteristika i visine fiksnih troškova kojih 8

9 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: izazivaju) ili skupine različitih delova kapaciteta. Sve ove osobenosti strukture kapaciteta i modela kojeg preduzeće želi primeniti adaptirajući se varijacijama u potražnji (njenom povećanju ili smanjenju) u okviru postojećih kapaciteta imaju svoj odraz na visinu i strukturu troškova, a preko njih i na visinu ukupnog profita preduzeća. KOMPARATIVNI PRISTUP MOGUĆIM OBLICIMA PROIZVODNE ADAPTACIJE Pri izboru oblika prilagođavanja preduzeća promenama tražnje na tržištu primena ekonomskih principa i kriterijuma, posebno principa ekonomičnosti mora biti u punoj meri uvažavana. Na organima koji o izboru modela prilagođavanja odlučuju, stoji obaveza da izaberu i u praksi favorizuju onaj oblik koji obezbeđuje najekonomičniju proizvodnju. Mogućnost alternativnog odlučivanja o ovom problemu zavisi od proizvodno-tehničkih uslova proizvodnje i karakteristika proizvodne opreme koja se koristi. Tehnički uslovi proizvodnje utiču na širinu manevarskog prostora pri alternativnom izboru mogućeg oblika prilagođavanja. Od tehničko-tehnoloških uslova zavisi da li će u praksi biti moguće primeniti sva tri oblika proizvodne adaptacije (intenzitetsko, vremensko i kvantitativno) ili samo neki od njih. Logično je da o praktičnoj primeni nekog metoda adaptacije ne možemo govoriti, ako su njegovom primenom postignute teorijske granice. Kad ovo kažemo mislimo na oblike intenzitetskog i vremenskog prilagođavanja. Ako preduzeće radi optimalnim intenzitetom, tako da bi svako njegovo dalje povećanje dovelo do progresije troškova, ovaj se oblik adaptacije ne bi smeo primenjivati. Isto tako, vremenski se preduzeće rastu tražnje ne može prilagođavati ako već radi u sve tri smene. Kao što karakter tehnološkog procesa determiniše mogućnost primene nekog oblika prilagođavanja (na primer nemogućnost primene vremenskog prilagođavanja zbog nužnosti kontinuiranog odvijanja procesa proizvodnje u većini preduzeća iz grane bazno-hemijske industrije) i tehnička svojstva proizvodne opreme mogu biti limitirajući faktor primene kvantitativnog prilagođavanja. Na primer, kod preduzeća čija proizvodna postrojenja predstavljaju komplekse zaokruženih celina, koja se ne mogu deliti na pojedine tehničke jedinice, oblik kvantitativnog prilagođavanja nije 9

10 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: primenljiv. Jedino se dobrim poznavanjem tehnologije proizvodnje, karakteristika proizvodne opreme i funkcija potrošnje pojedinih mašina i mašinskih agregata može izabrati onaj oblik adaptacije čija će se primena na najbolji način odraziti na visinu troškova poslovanja. U većini savremenih i moderno oblikovanih preduzeća, proces proizvodnje se odvija u više pogona. Tehničko-tehnološke karakteristike proizvodnje po pogonima mogu biti različite. Ova činjenica može imati za posledicu da se jedno isto preduzeće promeni tražnje može prilagoditi uz istovremenu (paralelnu) primenu više oblika. U nekim od svojih delova (pogona, proizvodnih linija ili mašina) preduzeće se može intenzitetom proizvodnje prilagoditi promeni tražnje, u drugim vremenski, a u trećim kvantitativno. Mogućnost kombinovane primene više oblika prilagođavanja zavisi od niza faktora, a menadžment preduzeća treba da uvažavajući sve okolnosti i ograničenja izabere onu kombinaciju koja će obezbediti najekonomičniju proizvodnju. Kombinovana, odnosno paralelna primena više oblika prilagođavanja tražnji je pre pravilo, nego izuzetak. Štaviše, sem u izuzetnim slučajevima ograničene primene nekih oblika prilagođavanja, intenzitetsko, vremensko i kvantitativno prilagođavanje, se u svojim čistim oblicima retko primenjuju. Kao što industrijska preduzeća dva ili više oblika prilagođavanja mogu kombinovano primenjivati, tako i jedan oblik prilagođavanja može lako prerasti u drugi. KOMBINOVANI MODELI PROIZVODNE ADAPTACIJE Mogućnost kombinovane primene kvantitativnog sa intenzitetskim prilagođavanjem razmotrićemo na primeru jednog pogona koji se bavi preradom povrća. Apsolutno fiksni troškovi ovog pogona (amortizacija i osiguranje građevinskih objekata, zagrevanje i osvetljenje poslovnih prostorija, zarade režijskih radnika i rukovodilaca pogona) iznose U pogonu su instalirane tri fizički potpuno odvojene proizvodne linije. Relativno fiksni troškovi prve i druge proizvodne linije su međusobno jednaki i iznose , a treće Kada kažemo relativno fiksni troškovi, onda mislimo na troškove fiksnog karaktera koji se odnose na svaku proizvodnu liniju ponaosob. Radi se 10

11 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: o troškovima amortizacije opreme koja sačinjava proizvodnu liniju, troškovima njenog osiguranja, troškovima tekućeg i investicionog održavanja, kamatama na pozajmljena novčana sredstva i ostalim fiksnim troškovima vezanih za te proizvodne linije. Prosečni varijabilni troškovi proizvodnje na prvim dvema linijama iznose 0,85 /kg. Prosečni varijabilni troškovi proizvodnje na trećoj proizvodnoj liniji (0,80 /kg) su manji od istih na prvim dvema linijama, u prvom redu zbog ušteda na troškovima električne energije). Produkciona sposobnost prve i druge linije iznosi kg, a treće kg. Ako se u ovom pogonu ne može ili ne želi proizvoditi količina od (x 1 + x 2 + x 3 ), recimo zbog kratkoročnog pada konjukture (apstrahujemo mogućnost proizvodnje za zalihe) ili nedostatka potrebne količine osnovne sirovine, postavlja se pitanje uticaja ovako nepotpunog korišćenja kapaciteta na troškove. Pretpostavimo da se radi o tako smanjenom obimu proizvodnje koga nije moguće ostvariti samo kvantitativnim prilagođavanjem. Neka pad tražnje bude takvog intenziteta da zahteva potpuno isključivanje samo jedne proizvodne linije. Sa aspekta uticaja proizvodno-tehničke strukture raspoloživih proizvodnih linija kojima se umanjeni obim proizvodnje (recimo kg) želi realizovati i koji ima uticaja na ukupne troškove, a preko njih i na ukupan profit pogona, razlikujemo dve ekstremne mogućnosti: a) Da se od ukupne količine x a = kg., kg proizvede na prvoj, kg na drugoj, a da se treća mašina isključi; i b) Da se treća linija kapaciteta kg/dan u potpunosti koristi, da se jedna od preostalih dveju linija isključi, a na drugoj se proizvede kg. Između ovih dvaju ekstremnih slučajeva, koji sa aspekta troškova i profita imaju najnepovoljniji (slučaj a), odnosno najpovoljniji uticaj (slučaj b) u praksi se može primeniti i čitav niz drugih kombinacija. Jedno od mogućih rešenja je da se obim proizvodnje x a realizuje stepenom iskorišćenja pogona od 50,34%, pri čemu bi sve linije bile iskorišćene, odnosno neiskorišćene u jednakoj meri. 11

12 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Slučaj a) Dinamiku ukupnih troškova ovog pogona i njihovu visinu na granici svake zone, pri prvoj mogućnosti realizacije obima proizvodnje x a, prikazaćemo na narednom grafikonu: Slika 1: Dinamika troškova kod kombinovanog oblika proizvodne adaptacije Maksimalno iskorišćenje prve, delimično iskorišćenje druge i stavljanje van funkcije treće proizvodne linije ima uticaja na strukturu i visinu troškova. Na ovom obimu proizvodnje visina ukupnih troškova (UT (xa )), ukupnog prihoda (UP (xa )) i ukupnog profita (UPF (xa )) će iznositi: UT (xa ) = UFT + UFTr 1 + UFTr 2 + UFTr 3 + x a PVT = gde upotrebljeni simboli označavaju: UFT ukupne apsolutno fiksne troškove pogona, UFTr 1 relativno fiksne troškove prve proizvodne linije, UFTr 2 relativno fiksne troškove druge proizvodne linije, UFTr 3 relativno fiksne troškove treće proizvodne linije, a PVT prosečne varijabilne troškove proizvodnje na prvoj i drugoj proizvodnoj liniji. 12

13 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Ako je prodajna cena konstantna i iznosi: p = 4,50 /kg ukupan prihod će iznositi: UP (xa ) = x a p = a ukupan profit, kao razlika ukupnog prihoda i ukupnih troškova, na datom obimu proizvodnje: UPF (xa ) = UP (xa ) UT (xa ) = = Na ovom stepenu zaposlenosti ukupni fiksni troškovi su jednaki zbiru apsolutno fiksnih troškova pogona i relativno fiksnih troškova svih proizvodnih linija. Potpuno je samo iskorišćena prva proizvodna linija, te se neiskorišćeni fiksni troškovi javljaju kod apsolutno fiksnih troškova i relativno fiksnih troškova druge i treće proizvodne linije. Važno je napomenuti da je sa aspekta visine kako relativno fiksnih, tako i apsolutno fiksnih troškova sasvim svejedno koja će od raspoloživih linija proizvodnje biti van funkcije, odnosno koja će od njih biti nedovoljno iskorišćena. Izbor proizvodne linije koja će biti manjim intenzitetom korišćena ili stavljena van funkcije utiče samo na strukturu njenih iskorišćenih i neiskorišćenih relativno fiksnih troškova. Kada se odluka o korišćenju jedne od niza raspoloživih mašina donosi primat se daje onoj mašini koja ima niže prosečne varijabilne troškove. Dekomponovanjem fiksnih troškova na neiskorišćene i iskorišćene, ukupni fiksni troškovi se mogu prikazati izrazom: FT = UFT L + UFT N + UFTr 1(N) + UFTr 1(L) + UFTr 2(N) + UFTr 2(L) + UFTr 3(N) + UFTr 3(L) gde FT označava zbir apsolutno fiksnih i relativno fiksnih troškova,,uft N iskorišćene apsolutno fiksne troškove, UFT L neiskorišćene apsolutno fiksne troškove,uftr 1(N) iskorišćene relativno fiksne troškove prve proizvodne linije, UFTr 1(L) neiskorišćene relativno fiksne troškove prve proizvodne linije (ova kategorija troškova je u konkretnom primeru jednaka nuli), UFTr 2(N) 13

14 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: iskorišćene relativno fiksne troškove druge proizvodne linije, UFTr 2(L) neiskorišćene relativno fiksne troškove druge proizvodne linije, UFTr 3(N) iskorišćene relativno fiksne troškove treće proizvodne linije a UFTr 3(L) neiskorišćene relativno fiksne troškove treće proizvodne linije (relativno fiksni troškovi ove proizvodne linije su u celosti neiskorišćeni, pošto ova proizvodna linija nije u funkciji). UFT UFT L = (x 1 + x 2 + x 3 x a ) (x 1 + x 2 + x 3 ) = = a na dijagramu to je interval x a L određen presekom Leerkosten linije (Ax 3 ) sa normalom u tački x a a na dijagramu to je interval BL. UFT UFT N = x a (x 1 + x 2 + x 3 ) = = Neiskorišćeni relativno fiksni troškovi na datom obimu proizvodnje javljaju se u drugoj i trećoj zoni. Njihov iznos u drugoj zoni se kvantitativno izražava na isti način kao i neiskorišćeni i iskorišćeni apsolutno fiksni troškovi, s tim što umesto iznosa apsolutno fiksnih troškova, moguće proizvodnje pogona (x 1 + x 2 + x 3 ) i ostvarene proizvodnje (x a ) treba operisati podacima o iznosu relativno fiksnih troškova ovog sloja proizvodnje (UFTr 2 ) njenom mogučom proizvodnjom (x 2 ) i ostvarenom proizvodnjom na njoj (x a x 1 ), odnosno: a na slici 19 to je veličina DC UFTr 2(L) = ( ) = UFTr 2(N) = = a na dijagramu visina iskorišćenih relativno fiksnih troškova ove linije proizvodnje je data vertikalnim odstojanjem tačke E od D. 14

15 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: I na kraju ukupni neiskorišćeni i iskorišćeni fiksni troškovi, pri datoj kombinaciji korišćenja raspoložive proizvodne opreme iznose: FT L = UFT L + UFTr 1(L) + UFTr 2(L) + UFTr 3(L) = = FT N = UFT N + UFTr 1(N) + UFTr 2(N) + UFTr 3(N) = = Slučaj b) Za ilustraciju ove mogućnosti kombinovanja kvantitativnog sa intenzitetskim prilagođavanjem poslužićemo se narednim grafičkim prikazom: Slika 1: Dinamika troškova kod kombinovanog modela proizvodne adaptacije Pri punom iskorišćenju treće, delimičnom iskorišćenju druge i isključenjem prve proizvodne linije, visina ukupnih troškova, ukupnog prihoda i ukupnog profita na obimu proizvodnje x a će iznositi: 15

16 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: UT (xa ) = UFT + UFTr 3 + UFTr 2 + UFTr 1 + x 3 PVT + (x a x 3 )PVT = gde PVT označava prosečne varijabilne troškove proizvodnje na trećoj proizvodnoj liniji, (x a x 3 ) ostvareni obim proizvodnje na drugoj proizvodnoj liniji, a ostali simboli imaju isto značenje kao i ranije. UP (xa ) = x a p = UPF (xa ) = UP (xa ) UT (xa ) = = Pri ovoj kombinaciji kvantitativnog sa intenzitetskim prilagođavanjem do promene u visini apsolutno fiksnih troškova iskorišćenih i neiskorišćenih kapaciteta ne dolazi, jer nema promena u mogućoj proizvodnji pogona, proizvodnji koja se želi ostvariti i ukupnoj masi apsolutno fiksnih troškova. Međutim, njena primena dovodi do promene u visini iskorišćenih i neiskorišćenih relativno fiksnih troškova. Pošto se radi o nepotpunom iskorišćenju druge proizvodne linije, to će ukupni neiskorišćeni troškovi relativno fiksnog karaktera biti jednaki neiskorišćenim relativno fiksnim troškovima druge proizvodne linije i ukupnim relativno fiksnim troškovima prve proizvodne linije, a iskorišćeni troškovi relativno fiksnog karaktera zbiru iskorišćenih relativno fiksnih troškova druge proizvodne linije i ukupnih relativno fiksnih troškova treće proizvodne linije, odnosno: UFTr (L) = UFTr 2(L) + UFTr 1(L) = (x 3 + x 2 x a ) UFTr 2 x 2 + UFTr 1 = UFTr (N) = UFTr 2(N) + UFTr 3(N) = UFTr 3 + (x a x 3 ) UFTr 2 x 2 = u kojoj UFT L označava neiskorišćene relativno fiksne troškove svih proizvodnih linija, a UFT N ukupne iskorišćene relativno fiksne troškove svih proizvodnih linija. Sabiranjem i jedne i druge kategorije neiskorišćenih, odnosno iskorišćenih fiksnih troškova na obimu proizvodnje x a = dobijamo: FT L = UFT L + UFTr (L) =

17 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: FT N = UFT N + UFTr (N) = U uslovima prolaznog pada tražnje smanjeni obim proizvodnje može biti ostvaren i kombinovanjem kvantitativnog sa vremenskim prilagođavanjem ili u krajnjem slučaju kombinovanjem sva tri oblika. MEĐUSOBNA SUPSTITUCIJA OBLIKA PROIZVODNE ADAPTACIJE TRAŽNJI Kao što preduzeća dva ili više oblika mogu kombinovano primenjivati tako i jedan oblik prilagođavanja može prerasti u drugi. Kako do ovoga dolazi i u kojim slučajevima? Uzećemo za osnovu jedan hipotetičan primer preduzeća u kome nema nikakvih barijera pri primeni bilo kojeg oblika prilagođavanja. Isto tako poći ćemo od pretpostavke da se proizvodni proces angažovanjem svih mašina i ljudskih potencijala sa režimom rada u samo jednoj smeni i intenzitetom proizvodnje ispod objektivno moguće. Rezultat ovakve proizvodne aktivnosti preduzeća biće određeni obim proizvodnje u nekom vremenskom interval. Ako tražnja raste, prvo što treba učiniti prilagođavajući se njenoj promeni je povećanje intenziteta rada. Menadžment preduzeća treba raznovrsnim stimulativnim i organizacionim merama da podstakne povećanje produktivnosti rada radnika u proizvodnoj sferi. Sasvim je razumljivo da se intenzitet rada može povećati samo do određenih granica, zavisno od psihofizičkih sposobnosti radnika, tehničkih svojstava proizvodne opreme i dinamike troškova. Povećanje ove granice povećanim intenzitetom rada ima negativnih ekonomskih i tehničkih posledica. Kvarovi na mašinama će se povećati, a zbog velike zamorenosti radnika javiće se povećani škart, kvalitet finalnih proizvoda će opasti a troškovi po jedinici proizvoda će naglo preći u progresiju. Kada je granica u povećanju obima proizvodnje rastom intenziteta rada postignuta, intenzitetski model prilagođavanja prelazi u vremenski. Povećani obim proizvodnje se u okvirima raspoloživih kapaciteta može povećati uvođenjem prekovremenog rada ili primenom režima rada u više smena. 17

18 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Ako se na tržištu može realizovati obim proizvodnje veći od onog koga je moguće postići optimalnim intenzitetom rada u sve tri smene, preduzeće će biti primorano da ide na proširenje kapaciteta, odnosno na kvantitativni oblik prilagođavanja promenom (okrupnjavanjem) svoje veličine. A ovo znači prerastanje vremenskog u kvantitativni oblik proizvodne adaptacije. Kada se mogućnosti adaptiranja rastu potražnje u okviru postojećih kapaciteta iscrpe u potpunosti preduzeće može primeniti kvantitativni model adaptacije koji se bazira na proširenju postojećih kapaciteta (nabavka i instaliranje novih mašina). Sasvim druge poteze preduzeće preduzima pri prilagođavanju padu tražnje za svojim proizvodom. Smanjenoj tražnji preduzeće se adaptira reduciranjem proizvodnje. Smanjenu proizvodnju u okviru instaliranih kapaciteta može ostvariti smanjenjem intenziteta korišćenja fiksnih faktora proizvodnje (intenzitetski model prilagođavanja), ukidanjem prekovremenog rada i rada u više smena i smanjenjem broja aktivnih mašina u proizvodnji (kvantitativni model adaptacije u istoj zoni zaposlenosti). Odluka o prodaji rezervnih mašina pri padu potražnje, odnosno primena kvantitativnog modela adaptacije napuštanjem postojeće zone zaposlenosti, će biti racionalna samo ako je pad potražnje dugoročnog karaktera. Razumljivo je da u praksi mogu da budu primenjena i druga rešenja ili biti izabrani drugi putevi prerastanja oblika prilagođavanja tražnji. ZAKLJUČAK Varijacijama u intenzitetu rada, vremenu proizvodnje ili promenom broja isključenih i uključenih mašina preduzeće se prilagođava promenama u tražnji. Svi ovi oblici proizvodne adaptacije se odnose na kratki vremenski period, kada preduzeće nije u mogućnosti da menja veličinu svog kapaciteta. Kapacitet proizvodnje, koji je determinisan produkcionom sposobnošću raspoloživih mašina, ostaje isti, niti se povećava nabavkom novih mašina, niti smanjuje prodajom nekih od postojećih mašina. Primena intenzitetskog oblika adaptacije podrazumeva korišćenje svih raspoloživih mašina u datom vremenu proizvodnje manjim ili većim intenzitetom, dok primena vremenskog modela prilagođavanja polazi od toga da se raspoloživa proizvodna oprema koristi istim intenzitetom, dok 18

19 Vol. 13, str. 5-19, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: se vreme proizvodnje produžava ili skraćuje, zavisno od tendencija u kretanju tražnje. Preduzeće se u granicama postojećeg kapaciteta može promeni potražnje prilagođavati i variranjem odnosa između uključenih i isključenih mašina, pri datom vremenu proizvodnje i intenzitetu rada. Sem što preduzeće može primenjivati samo jedan oblik proizvodne adaptacije u granicama raspoloživih kapaciteta, vrlo često se simultano (istovremeno) primenjuju i kombinovani modeli prilagođavanja: intenzitetsko sa vremenskim, intenzitetsko sa kvantitativnim, vremensko sa kvantitativnim ili sva tri oblika istovremeno. Koju je kombinaciju oblika proizvodne adaptacije u konkretnim uslovima moguće primeniti zavisi od karakteristika proizvodne opreme i tehnološkog procesa, a koja će od mogućih kombinacija biti preferirana zavisi od visine troškova i njihovog dejstva na profit preduzeća. LITERATURA 1. Gutenberg E.: Grundlagen der Betriebswirtschaftslehre, Ester Band, Die Produktion, 18. Auflage, Berlin-Heilderberg-New York, l Kolarić, V.: Teorije dinamike troškova, Rad,Beograd, Majcen, Ž.: Troškovi u teoriji i praksi, Informator, Zagreb, Markovski, S.,Troškovi u poslovnom odlučivanju, Informator, Zagreb, Mellerowicz, K.: Kosten und Kostenrechnung, 5. Auflage, Berlin-New York, Meta, M.: Adaptacija tražnji variranjem intenziteta proizvodnje, Časopis za teoriju i praksu društveno-ekonomskog razvoja, Socioeconomika 4/ Meta, M., Bajramović, Dž., Primena modela prelomne tačke pri rešavanju dileme kupiti ili proizvoditi, Ekonomski izazovi : časopis Departmana za ekonomske nauke Internacionalnog Univerziteta u Novom Pazaru ISSN: SG=p I 98.- God. 3, br. 5 (2014), str Perović, D., Teorija troškova, Sarajevo, Horvat, B.: Dinamičan ekonomski razvoj, Evropski centar za mir i razvoj Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija, Beograd 19

20 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / Dragica Stanković Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija dragicastankovic85@gmail.com PREDNOSTI PREDŠKOLSKE INKLUZIJE I ULOGA VASPITAČA U INKLUZIVNOJ PRAKSI BENEFITS OF PRESCHOOL INCLUSION AND THE ROLE OF EDUCATORS IN INCLUSIVE PRACTICE Apstrakt - U radu se polazi od objašnjenja pojma inkluzije, prednostima predškolske inkluzije i uloge vaspitača u inkluzivnoj praksi.uvođenjem inkluzije u predškolske ustanove usmerava se pažnja na izgradnju dečjeg vrtića koji se oblikuju prema potrebama dece i društva u celini.tako oblikovan dečji vrtić uvažava različitost i doprinosi da se svako dete razvija kao osoba koja kritički prosuđuje i zaključuje, gradi svoje stavove i uverenja.uloge vaspitača u inkluzivnim vrtićima postaju kompleksnije, odgovornije i zahtevnije. Ključne reči inkluzija, vaspitač, praksa Abstract - The paper starts by explaining the term inclusion, the benefits of preschool inclusion and the role of educators in inclusive practice. The introduction of inclusion in preschool institutions directs attention to the construction of the kindergartens which are shaped according to the needs of children and society as a whole. Thus formed kindergarten respects diversity and contributes that each child develops into a person who critically evaluates and brings concludions, builds their attitudes and beliefs. The roles of educators in inclusive kindergartens are becoming more complex, more accountable and more demanding. Key words - Inclusion, educator, practice 20

21 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / INKLUZIJA Inkluzija se javlja sa razvojem svesti društva o vrednosti svakog pojedinca kao pokret u okviru socijalnog modela. Inkluzija ne podrazumeva izjednačavanje svih ljudi, već uvažavanje različitosti svakog pojedinca kojem pruža mogućnost odlučivanja o svom životu i preuzimanje odgovornosti. U tome i jeste njena vrednost, jer nam kroz razvoj opšte tolerancije prema individualnim razlikama i potrebama omogućava širenje znanja, bogaćenje iskustava i razvoj čovečnosti. Princip inkluzivnog obrazovanja je princip ljudskih prava i jedan od ključnih međunarodnih principa koji se zasniva se na više UNESCO-vih, UNICEF-ovih i UN deklaracija i izjava (UN 1948, 1966, 1991,1994, UNESCO 1991, 1994, 2000, 2001, UNICEF 2000). Ovaj princip polazi od toga da sva deca imaju pravo na obrazovanje, ni jedno dete ne sme biti zaboravljeno niti isterano iz škole, bez obzira na vrstu onesposobljenja ili posebne potrebe za obrazovnom podrškom ili negom. Inkluzivni pokret u međunarodnom obrazovanju postavlja teške ali ne i nesavladive zahteve pred svaki nacionalni i lokalni obrazovni sistem, kao i pred pojedinačne škole i grupe profesionalnih obrazovnih radnika. Pre svega traži saradnju između redovnog obrazovanja i obrazovanja za posebne potrebe. (Johnsen, 1998, 2000, 2001) ukazuje da princip inkluzije predstavlja jasan raskid sa zvaničnom školskom tradicijom iz prošlog veka, u okviru koje se od učenika očekivalo da se uklope u vrstu obrazovanja koje su škole nudile. Kada je reč o inkluziji treba naglasiti sledeće: Osobe s teškoćama moraju biti ravnopravni državljani naše zemlje, Kao ljudska bića one su samim svojim postojanjem vredne, Osobe s teškoćama imaju osnovna prava i privilegije, Osobama s teškoćama mora se omogućiti pristup širokom spektru u zajednici utemeljenih usluga, da bi se obezbedio njihov optimalni fizički, psihički i društveni razvoj. 21

22 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / Pojam inkluzije je latinskog porekla i znači uključivanje, uključenost, obuhvatanje i podrazumevanje. U pojmovnom smislu reči include (eng.) znači biti delom nečega, biti obuhvaćen celinom, dok je pojam ehclude (engl.) antonim reči iclude i znači ne prilazi, zabraniti ili isterati. (Mišić,1995) Vaspitno-obrazovna inkluzija prema Salamanka izvještaju (UNESCO,1994) jedno je od prava koju sva deca imaju, ali i koja kreira čitav spektar različitih izazova u školskom sistemu koji treba da budu prilagođeni detetu, a ne obrnuto, a koji su, takođe, dovoljno fleksibilni da omoguće zadovoljavanje potreba sve dece uključene u redovan sistem vaspitanja i obrazovanja. Uvođenje inkluzije u u obrazovanje predstavlja veliku šansu da se u toku reforme obrazovanja usmeri pažnja na izgradnju dečjeg vrtića i škole koji se oblikuju prema potrebama dece i društva u celini.tako oblikovan dečji vrtić i škola uvažavaju različitost i doprinose da se svaka individua razvija kao osoba koja kritički prosuđuje i zaključuje, gradi svoje stavove i uverenja. Klasifikacija dece i mladih sa poteškoćama u razvoju varira od zemlje do zemlje. U dokumentu "Strategija obrazovanja i vaspitanja dece i učenika sa smetnjama i teškoćama u razvoju", predložena je klasifikacija funkcionalnih razvojnih poremećaja koja ima 6 kategorija: 1. Oštećenje senzornih funkcija (oštećenje vida, sluha, senzorni poremećaji taktilne osetljivosti, bola, dodira, kretanja i ravnoteže); 2. Poremećaji kognitivnih funkcija intelektualnih, perceptivnih i funkcija pažnje (mentalna zaostalost svih stepena, teškoće u učenju opšte i selektivne po predmetima, govorne disfunkcije, distrakcija pažnje raznog stepena, okulomotorni perceptivni poremećaji i dr.); 3. Poremećaji kontrole mišića (posebno oni koji ometaju ili bitno otežavaju kretanje, neposrednu komunikaciju i komunikaciju deteta sa sredinom kao što su: cerebralna paraliza, ortopedski poremećaji, poremećaji u govornoj artikulaciji, amputacije, dismorfički sindromi, mišićna atonija i sl.); 4. Oštećenja fizičkog zdravlja deteta (metabolički i fiziološki poremećaji kao što su: hipotiroideizam, galaktosemija, fenilketonurija, astma, juvenilni dijabetes, urođene bolesti srca, zavisnost od aparata za održavanja života i sl.); 22

23 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / Emocionalni dečji poremećaji i poremećaji u organizaciji ponašanja (situacioni poremećaji emocija i ponašanja, hiperaktivno i hipoaktivno ponašanje, dečje neuroze, dečje psihoze, autizam, emocionalne promene i promene u ponašanju izazvane oštećenjme nervnog sistema i sl.); 6. Spoljašnji faktori u odnosu na dete koji ometaju njegov razvoj i funkcionisanje u granicama sposobnosti (disfunkcionalne ili haotične porodice, neodgovorno ponašanje roditelja, zlostavljanje dece od strane roditelja, teži oblici materijalnog, socijalnog i kulturnog zaostajanja porodice, psihotični roditelji...). 1 Ova klasifikacija se koristi isključivo sa ciljem da se stvore odgovarajući uslovi za pružanje pomoći i podrške detetu. Navedene kategorije su samo jedan od elemenata koji nam govore o tome kakva i kolika pomoć je potrebna detetu.danas se smatra da je inkluzija cilj ili ideal kome treba težiti, a ne jednom zauvek dostignuto stanje.to je kontinuirani proces koji se stalno razvija i unapređuje (Ostojić, 2009). 2. PREDŠKOLSKI PROGRAMI ZASNOVANI NA MODELU INKLUZIJE (Hrnjica, 2001) ukazuje da je osnovno obeležje predškolskih programa zasnovanih na modelu inkluzije da su koncepcijski i programski razvijeni po meri deteta što znači da treba podsticati sve bitne aspekte razvoja dece s teškoćama i tipične dece. Ovaj autor navodi karakteristike predškolskih ustanova koje su koncepcijski i programski zasnovane na inkluzivnom modelu: 1. Potrebe deteta i stepen očuvanosti njegovih funkcionalnih sposobnosti su osnovni kriterijum za izbor programa namenjenih detetu s teškoćama; 2. Princip dostupnosti predškolskog obrazovanja za svako dete uključujući i dete s teškoćom; 1 "Strategija obrazovanja i vaspitanja dece i učenika sa smetnjama i teškoćama u razvoju" 23

24 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / Kriterijumi za izbor vaspitača u inkluzivnim grupama uključuju njihovu dodatnu osposobljenost za realizaciju inkluzivnih programa, motivisanost i bilo bi poželjno prethodno iskustvo za rad s decom s teškoćama; 4. Roditelji su partneri u donošenju svih bitnih odluka od značaja za uspešan razvoj deteta. U predškolskom periodu to obuhvata: planiranje i izvođenje relevantnih programa za dete, praćenje efekata predškolskog obrazovanja i učešće u donošenju odluke o nastavku obrazovanja (redovna škola, specijalna škola, dnevni boravak,...); 5. Inkluzivni program planira se tako da tipična deca ni na koji način ne budu zanemarena u svom razvoju zbog dodatnih obaveza vaspitača prema deci s teškoćama; 6. Terminologiju treba prilagoditi vrednosnom sistemu sredine. Termin dete koristi se uvek kada nema posebnog razloga voditi računa o razvojnoj teškoći deteta. Izraz dete s posebnom potrebom koristi se kada se dete uključuje u posebne obrazovne, medicinske ili programe psihosocijalne podrške (i u npr. dokumentima kao što su uputstva, instrumenti za procenu i slično). Izraz dete s razvojnom teškoćom (uz oznaku dijagnoze i detaljan opis razvojne teškoće u svim aspektima razvoja deteta) koristi se onda kada se detetu pruža terapijski tretman medicinskog tipa. Inkluzivno obrazovanje istovremeno je i pokazatelj opšte inkluzivnosti jednog društva i pokretač povećanja inkluzivnosti. Jedan od osnovnih ciljeva kvalitetnog inkluzivnog obrazovanja je da utiče sa jedne strane na smanjenje svih formi diskriminacije, a sa druge strane na povećanje socijalne kohezije. Inkluzivno obrazovanje je zasnovano na pravu svakoga ko uči da dobije kvaliteno obrazovanje koje zadovoljava njegove potrebe i obogaćuje život, UNESCO. 3. PREDNOSTI PREDŠKOLSKE INKLUZIJE Jedna od najčešće navođenih prednosti predškolskog uključivanja je pozitivan ishod, kako za decu s teškoćama tako i za tipičnu decu (Odom, 2000; Dunn, 2000, McDonnell i sur., 2003; prema Kucuker i sar., 2006). 24

25 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / Varlier i Vuran (2006) ističu kako mnoga istraživanja pokazuju prednosti uključivanja za decu s teškoćama i za tipičnu decu. Ovi autori naglašavaju da je za decu s teškoćama od posebne važnosti predškolski odgoj i obrazovanje u redovnim uslovima s vršnjacima radi njihove socijalne uključenosti i prihvaćenosti. Postoji direktna povezanost između inkluzivne edukacije i kvaliteta života građana s invaliditetom (Van Hove, 1999; prema Killoran i sar., 2007). Davanje odgovornosti detetu da bira i donosi odluke u inkluzivnim zajednicama utiče na njegov trenutni i kasniji razvoj (Killoran i sar., 2007). Pregledom dostupne literature može se uočiti da su istražene su i navođene različite koristi, odnosno prednosti koje tipična deca imaju u inkluzivnim okruženjima.prednosti inkluzije u predškolskom uzrastu : su povećanje svesti o razvojnim teškoćama pojedinaca, pozitivni stavovi prema osobama s invaliditetom, povećano prihvatanje različitosti i opšti napredak saradničkih veština (Lieber i sar., 1998; Okagaki i sar., 1998; Diamond, Carpernter, 2000; Hestenes, Carroll, 2000). Child Development Center (Quick Notes, Inclusion Resources for Early Childhood Professionals, 1997; prema Cerić, 2007) navodi korist inkluzivnog obrazovanja na predškolskom uzrastu tj. u vrtićima za vaspitače: (1) razvoj mreže profesionalnih službi i društvenih resursa, (2) proširivanje njihovog znanja o teškoćama, (3) razvoj svesti da svi ljudi imaju jedinstvene potrebe, (4) stvaranje sredine koja podstiče razumevanje i fleksibilnost, (5) razumevanje i poštovanje različitosti i (6) razvijanje empatije, ljubaznosti i poštovanja drugih. 25

26 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / VASPITAČI U INLUZIVNOJ PRAKSI U inkluzivnim grupama, uloge vaspitača postaju kompleksnije, odgovornije i zahtevnije. Nova paradigma vaspitno-obrazovne prakse ranog vaspitanja i obrazovanja polazi od individualizacije plana i programa prema razvojnim mogućnostima dece i poštovanju različitosti. Ovako definisana vaspitno-obrazovna praksa u skladu je s teorijsko-filozofskim pristupom inkluzivne prakse. Bredekamp i Copple (1997 ) navode sadržaje kvalitetne vaspitno-obrazovne prakse u programima ranog vaspitanja: prvo, predškolske ustanove treba da deluju kao brižne zajednice dece, roditelja i vaspitača; drugo, prihvatanje prirodnih sposobnosti dece i prihvatanje njihovih različitih mogućnosti moguće je samo unutar brižnih zajednica u kojima možemo povećati razvoj i učenje svakog deteta, i treće, kurikulum u nastajanju, dakle, onaj koji se razvija i menja, treba da bude tako kreiran da reflektuje i odgovara interesima i sposobnostima dece, da podstiče sredinu bogatu raznovrsnim materijalima, omogući dovoljno vremena i inicira izazovna pitanja koja će podsticati dečje mišljenje. Time se menjaju i strategije poučavanja tako da vaspitači imaju dovoljno vremena da individualizuju svoj plan i program, postavljajući okvir razvoja i učenja svakog deteta (Jurčević- Lozančić, 2008). Značajnu podršku za realizaciju inovativnih rešenja uvedenih Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja pruža Projekat DILS Ministarstvu prosvete i nauke : uvođenje inkluzivnog obrazovanja, uvođenje novog modela finansiranja obrazovanja, realizovanje istraživanja neophodnih za uobličavanje nacionalne politike i strategije obrazovanja, pružanje obuka za osnaživanje zaposlenih u sektoru obrazovanja, finansiranje grantova za implementaciju projekata predškolskih ustanova, škola i lokalnih samouprava. Dobiti od uvođenja inkluzivnog obrazovanja za vaspitača i ustanovu su : 2 Poštuju se prava deteta i razvijaju demokratske vrednosti; 2 t.pdf 26

27 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / Razvija se PU/škola kao kvalitetna sredine za učenje za svu decu u kojoj se uvažavaju individualne snage i specifične potrebe svakog deteta; Nastavi kadar i psihološko-pedagoška služba unapređuje svoja profesionalna znanja i praksu; Razvija se timski rad ; Unapređuju se forme i kvalitet saradnje sa porodicom; Proširuje se saradnja sa lokalnom zajednicom i relevantnim institucijama; Unapređuje se sredina za učenje, sredstva za rad, metodologija i sadržaji nastave. Za razvoj inkluzivnih vrtića i obrazovno-vaspitne prakse potrebna je podrška vaspitačima, njihovim potrebama, interesima i željama ; Omogućavati im da uče kako da budu bolji vaspitači; Obezbediti im resurse za rad i podučavanje; Pružiti im potrebnu stručnu i ljudsku podršku.promene koje su utemeljene u zakonu, humanitarnim vrednostima, promišljanju i primeni dobre prakse drugih trebalo bi posmatrati kao izazov za lični i profesionalni razvoj vaspitača, roditelja i drugih odraslih, a ne kao problem ZAKLJUČAK Rezultati brojnih istraživanja u svetu i kod nas su pokazali da je predškolska inkluzija u 21. veku najoptimalnija opcija. Inkluzija ima snažnu zakonsku, racionalnu, moralnu i empirijsku bazu (Bailey i sar., 1998). U budućnosti neće biti potrebno decu s teškoćama posebno označavati niti izdvajati iz opšte populacije, nego će ona u području vaspitanja i obrazovanja ostvarivati sva prava kao i ostali građani (Zovko 1993).Budućnost koju je predviđao ovaj autor za većinu dece s teškoćama je aktuelna praksa. 3 O socijalnoj koheziji, inkluziji, inkluzivnom obrazovanju...dostupno u 27

28 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / Pregledom strane literature može se uočiti značaj spremnosti vaspitača kao stručnjaka koji dominantno nosi realizaciju aktuelne inkluzivne prakse. Ključni činilac u implementaciji inkluzivne prakse je vaspitač. Iz navedenog proizlaze smernice za unapređenje inkluzivne prakse: (1) osnivati studijske programe o radu u inkluzivnim grupama u programima za obrazovanje strukovnih vaspitača(2) sprovoditi kvalitetno profesionalno usavršavanje za rad u inkluzivnim grupama (3) obezbediti više oblika podrške vaspitačima u radu u inkluzivnim grupama, pre svega manji broj dece u inkluzivnim grupama i prilagođavanje prostora i (4) obezbediti stručnu pomoć vaspitačima i personalne asistente i lične pratioce u inkluzivnim grupama. Time bi se uticalo na povećanu samoprocenjenu kompetentnost vaspitača i pozitivnije stavove prema predškolskom uključivanju. 6. LITERATURA 1. Bailey, D.B., McWilliam, R.A., Buysse, V., Wesley, P.W. (1998). Inclusion in the the Context of Competing Values in Early Childhood Education. Early Childhood Research Quarterty, 13(1), Cerić, H. (2007). Kontinum shvatanja o inkluzivnom obrazovanju. Dostupno: 3. Jurčević-Lozančić, A. (2008). Biti različit inkluzivni programi ranog odgoja. U Pedagogija i društvo znanja, 2. međunarodna konferencija u Zadru, studenog, Zagreb: Učiteljski fakultet Sveučilišta u Zagrebu. 4. Killoran, I. Tymon D., Frempong, G. (2007). Disabilities and inclusive practices withn Toronto preschools. International Journal of Inclusive Education, 1(11), Hrnjica Hrnjica, S. (2001). Program integracije djece sa smetnjama u razvoju u redovne grupe predškolskih ustanova u Crnoj Gori inkluzivni model. Dostupno na: 28

29 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: / Hrnjica S., Dete sa razvojnim smetnjama u osnovnoj školi, Učiteljski fakultet, Beograd, Hrnjca S. i grupa autora, Škola po meri deteta, priručnik za rad sa učenicima redovne školeometenim u razvoju, Institut za psihologiju Filozofskog fakulteta, Save the Children UK, Beograd, Varlier, G.,Vuran, S. (2006). The View of Pre-School Teachers about Integration Educational Sciences. Theory&Practice, ucenost.pdf 29

30 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) Besim Redžepagić Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija besim.redzepagic@yahoo.com Šemsudin Plojović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija s.plojovic@uninp.edu.rs FAKTORI TRANZICIJSKOG POTENCIJALA SPORTSKOG TRŽIŠTA KANTONA SARAJEVO TRANSITION POTENTIAL FACTORS OF SPORTS MARKET OF SARAJEVO CANTON Apstrakt - U ovom radu autori ispituju povezanost nezavisnih varijabli motivacijskih i sociodemografskih karakteristika ispitanika, te dostupnosti, blizine i broja sportskih objekata na području kantona Sarajevo sa varijablom aktivnog učešća u sportskim aktivnostima kao indikatora konzumacije komplementarnog sportskog proizvoda. Korištena je standardna regresijska analiza sa step-wize metodom utvrđivanja optimalnog modela predikcije uključivanja u sportske aktivnosti i aktivnog bavljenja njima. Ključne reči - sportski objekat, tržište, menadžment u sportu Abstract - In this paper the authors examine the association of independent variables of motivational and socio-demographic characteristics of respondents, and the availability, proximity and number of sports facilities in the area of Sarajevo Canton with variable active participation in sports activities as indicators of consumption of complementary sports products. Authors are using standard regression analysis with the step-wize method to determine the optimal model to predict involvement in sports activities. Key words - Sports facility, Market, Sports Management 30

31 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) UVOD U ovom radu su autori putem analize podataka prikupljenih na uzorku ispitanika koji predstavljaju opću javnost, nastojali ispitati na koji način je konzumiranje komplementarnog sportskog proizvoda uslovljeno pojedinim socio-demografskim i motivacijskim karakteristikama ispitanika, te samom dostupnošću sportskih usluga, tj. brojem i dostupnošću sportskih objekata u kojima se nude te usluge. Kriterijske ili zavisne varijable konzumiranja komplementarnog sportskog proizvoda definirane su kroz učestalost uključivanja u sportske i rekreacijske aktivnosti kao i vrijeme provedeno u njima. Ovaj niz analiza se odnosi na ispitivanje postavljene hipoteze HG. 1. PREDMET ISTRAŽIVANJA Predmet istraživanja baziran je na analizi tržišta Kantona Sarajevo i to svih njegovih devet općina (Stari grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi grad, Ilidža, Hadžići, Trnovo, Vogošća i Ilijaš) koja se odnosi na ciljne skupine opšte i sportske javnosti. Uži kontekst predmetnog istaživanja zasnovan je na procjeni eknomskih potencijala sportske djelatnosti u okviru tranzicijskih mogućnosti bosanskohercegovačkog društva. U tom smislu analizirani su odnosi između ponuđenog sportskog proizvoda s jedne strane i konzumiranja takvih proizvoda sa druge strane, bez obzira da li se takvi proizvodi nude u formi domaćih, internacinlnih ili individualno rekreativnih sportskih sadržaja. Plojović Š. iznosi zanimljivo stajalište po kojem bi sportski klub u idealnim uslovima trebao da bude organizovan kao akcionarsko društvo kojim bi upravljali akcionari. Ovakvo stajalište obrazlaže vjekovnom ekonomskom praksom koja upućuje na zaključak da se društvena imovina koristi kao svoja, a čuva kao tuđa i da je najprofitabilniji oblik organizovanja kapitala akcionarsko društvo. Na taj način bi menadžment sportskog kluba imao zadatak da klub 31

32 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) ostvaruje prihode od svog poslovanja, a prihodi bi se uglavnom ostvarivali putem: članarina, sponzorstava, iznajmljivanja sportskih objekata, transfera igrača i sl PROBLEM ISTRAŽIVANJA Problem istraživanja odnosi se na procjenu aktuelnih tranzicijskih potencijala sportskih proizvoda zastupljenih na cjelokupnom području Kantona Sarajevo u dijelu ciljnih segmenta opšte i sportske javnosti čiji stavovi i mišljenja imaju veoma važnu ulogu između ponuđene kvalitete sportskog proizvoda i ostvarenog profita na sportskom tržištu. Nadalje, razrada problema posebno je usmjerena na istraživanje segmenta sportske javnosti u kontekstu efikasnog upravljanja procesima marketinga unutar sportskih organizacija Kantona Sarajevo. Poseban problem ovog istraživanja odnosio se relacije konzumiranja komplementarnog sportskog proizvoda sa pojedinim socio-demografskim i motivacijskim karakteristikama ispitanika, te samom dostupnošću sportskih usluga, tj. brojem i dostupnošću sportskih objekata u kojima se nude te usluge 3. CILJ I ZADACI ISTRAŽIVANJA Na osnovu definiranog predmeta i problema istraživanja. istraživanja, ekstrahovani su ciljevi Generalni cilj istraživanja je utvrđivanje povezanosti i uticaja sportskih proizvoda na sportskom tržištu Kantona Sarajevo koji mogu poslužiti kao indikatori procjene ukupnog tranzicijskog potencijala bosanskohercegovačke sportske djelatnosti na osnovu kojih se 1 Plojović Š. (2005) Managing the Reorganization in Sports Clubs, article - component part, Fizička kultura : spisanie na Sojuzot na pedagozite za fizička kultura na Makedonija ISSN: SG=S II God. 33, br. 2 (2005), str

33 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) podiže nivo ekonomskih ulaganja, snaži privredna djelatnost i povećava ukupni nivo društvenog kapitala. Na osnovu metodološko teoretskih, ali i primijenjeno znanstvenih iskustava istraživanjem su većim dijelom objektivizirane mogućnosti sportske djelatnosti koje u tranzicionim uslovima po svojoj funkciji predstavljaju značajan alokator resursa ali i mogući generator ukupnog društvenog kapitala. 6. OSNOVNE HIPOTEZE Istraživanja u ovom radu zasnovana su na slijedećim hipotezama: Generalna hipoteza: HG. Tranzicijski potencijal sportskog tžišta Kantona Sarajevo u domenu komplementarnog sportskog proizvoda (sportsko- rekreativnih sadržaja) uvjetovan je socio-demografskim karakteristikama opće javnosti te blizinom i brojem sportskih objekata na području devet općina Kantona Sarajevo. 7. METODOLOGIJA RADA Za dokazivanje hipoteze HG, potrebne analize su provedene na temelju prethodno utvrđena dva indikatora konzumiranja komplementarnog sportskog pproizvoda, a svaka od njih pojedinačno uključuje: korelacijsku analizu, i standardnu regresijsku analizu sa tri tabele koje uključuju postupak testiranja modela predikcije u cijelosti (prve dvije tabele multiplih korelacija i analize varijance za testiranbje performansi modela u cijelosti a treća se odnosi na značajnost doprinosa pojedinih prediktora moći preikcije). 33

34 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) U narednim korelacijskim i regresijskim analizama kao zavisne ili kriterijske varijable, tj. Indikatori konzumiranja komplementarnog 2 sportskog proizvoda (sportsko-rekreativni sadržaji kojeg nude sportske organizacije) koncipirani su: 1. Učestalost bavljenja sportskim aktivnostima od strane ispitanika analiziranog uzorka opće javnosti (UBSA), 2. Vrijeme koje ispitanici uzorka opće javnosti utroše za bavljenje sportskim aktivnostima (VUSA); Kao nezavisne ili prediktorske varijable uzeti su: A) Varijable koje se odnose na socio-demografske karakteristike ispitanika uzorka opće javnosti: 1. Pripadnost prema mjestu prebivališta- Općina Stari grad, 2.Pripadnost prema mjestu prebivališta- Općina Centar, 3.Pripadnost prema mjestu prebivališta- Općina Novo Sarajevo, 4. Pripadnost prema mjestu prebivališta- Općina Novi grad, 5. Pripadnost prema mjestu prebivališta- Općina Ilidža, 6. Pripadnost prema mjestu prebivališta- Općina Vogošća, 2 Komplementarni sportski proizvodi organizacija u sportu povezani sa osnovnim sportskim proizvodom (programom) i uključujuju aktivnosti na realizaciji dodatnih sportskih programa rekrativnog sadržaja: tenisa,aerobika,bodi bildinga,fitnesa, škola skijanja, škola plivanja i td., Mašala, A., (2002.) Mogućnost i opravdanost tranzicije sportskog podsistema Kantona Sarajevo na konceptu savremenog marketinga, (magistarski rad), Filozofski fakultet Odsjek fizička kultura, Tuzla 34

35 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) 7. Pripadnost prema mjestu prebivališta- Općina Hadžići, 8. Pripadnost prema mjestu prebivališta- Općina Ilijaš, 9. Pripadnost prema mjestu prebivališta- Općina Trnovo, 10. Pol, 11. Godine starosti, 12. Bračno stanje, B) Brojnost i udaljenost sportskih objekata u mjestu prebivališta ispitanika uzorka opće javnosti: 13.Broj sportskih objekata (binarna varijabla sa vrijednosti 0 koja označava da nema i koja označava da ima dovoljno sportskih objekata na području stanovanja), 14. Udaljenost sportskih objekata od mjesta stanovanja-udaljenost do 1000 m (binarna varijabla sa vrijednosti 0 koja označava da sportski objekatni je na opisanoj udaljenosti i koja označava da sportski objekat jeste na opisanoj udaljenosti od mjesta stanovanja), 15. Udaljenost sportskih objekata od mjesta stanovanja- Udaljenost od 1000 do 2000 m, (binarna varijabla sa vrijednosti 0 koja označava da sportski objekatni je na opisanoj udaljenosti i 1 koja označava da sportski objekat jeste na opisanoj udaljenosti od mjesta stanovanja), 16. Udaljenost sportskih objekata od mjesta stanovanja- Udaljenost preko 2000 m (binarna varijabla sa vrijednosti 0 koja označava da sportski objekatni je na opisanoj udaljenosti i 1 koja označava da sportski objekat jeste na opisanoj udaljenosti od mjesta stanovanja); 35

36 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) 8. INSTRUMENTI ISTRAŽIVANJA Osnovni instrumenti prikupljanja podataka jesu anketni upitnici, zapravo dvije forme anketnih upitnika od kojih je jedan namijenjen za prikupljanje podataka na ispitanicima i uposlenicima sportskih organizacija koji predstavljaju tzv. sportsku javnost a drugi je namijenjen za prikupljanje podataka na ispitanicima koji predstavljaju tzv. opću javnost. 9. METODOLOŠKI POSTUPAK ANALIZE STAVOVA OPĆE JAVNOSTI KOJI DETERMINIRAJU GLAVNU HIPOTEZU HG 9.1 Prvi indikator-učestalost bavljenja sportskim aktivnostima ispitanika opće javnosti U narednom dijelu rada je ispitana povezanost nezavisnih varijabli motivacijskih i sociodemografskih karakteristika ispitanika, te dostupnosti, blizine i broja sportskih objekata na području kantona Sarajevo sa varijablom aktivnog učešća u sportskim aktivnostima kao indikatora konzumacije komplementarnog sportskog proizvoda. Korištena je standardna regresijska analiza sa step-wize metodom utvrđivanja optimalnog modela predikcije uključivanja u sportske aktivnosti i aktivnog bavljenja njima. Rezultati korelacijske i regresijske analize su prikazani u narednim tabelama. Varijable koje se odnose na socio-demografske karakteristike ispitanika uzorka opće javnosti: Brojnost i udaljenost sportskih objekata u mjestu prebivališta ispitanika uzorka opće javnosti: 36

37 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) Tabela: 1. Ispitivanje povezanosti varijabli koje se odnose na socio-demografske karakteristike, brojnost i udaljenost sportskih objekata u mjestu prebivališta uzorka ispitanika opće javnosti sa učestalošću bavljenja sportskim aktivnostima Set Prediktor Koeficijent korelacije Razina značajnosti p Stari grad 0,050 0,291 Centar -0,034 0,475 Novo Sarajevo -0,056 0,238 Novi grad 0,067 0,153 Općina Ilidža 0,076 0,106 Vogošća 0,023 0,619 Hadžići -0,078 0,100 Ilijaš 0,001 0,975 Trnovo -0,051 0,277 Socio-demografske karakteristike Pol -0,188 0,000 ** Starost -0,320 0,000 ** Bračni status -0,189 0,000 ** Fitness ,103 Motivacijske karakteristike Imidž 0,119 0,012 * Užitak 0,061 0,193 Profesija 0,320 0,000 ** Društvene 0,029 0,534 37

38 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) aktivnosti Ostalo -0,410 0,000 ** BSO 0,004 0,925 Broj i dostupnost sportskih objekata u području Udaljenost do 1000 m Udaljenost od 1000 do 2000 m Udaljenost preko 2000 m -0,085 0,072-0,016 0,732 0,108 0,022 * * korelacija je statistički značajna na nivou manjem od 5% ** korelacija je statistički značajna na nivou manjem od 1% Iz gornje korelacijske tabele se vidi da je znatan broj prediktora značajno povezan sa aktivnim učešćem u sportskim aktivnostima. Sve socio-demografske karakteristike (pol, godine starosti i bračni status) su značajno ali negativno povezane sa aktivnim bavljenjem sportom i rekreacijom. U prosjeku, muškarci, zatim osobe mlađe životne dobi i neoženjeni/neudati ispitanici se frekventnije uključuju u sportske aktivnosti u odnosu na žene, osobe starije dobi i osobe koje su u braku. Ove sve korelacije su statistički značajne na nivoima daleko manjim od 1%. Kada su u pitanju motivacijske osobine ispitanika da se bave sportskih aktivnostima, utvrđeno je da tri motiva značajno koreliraju sa frekvencijom uključivanja u sportske aktivnosti. Prva dva motiva se odnose na Imidž i Profesiju kao razloge bavljenja sportskim aktivnostima i ove dvije varijable statistički značajno a pozitivno koreliraju sa učestalošću bavljenja sportskim aktivnostima. Korelacije su obje statistički značajne na nivou manjem 38

39 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) od 1% (kada je profesija motiv) i na nivou manjem od 5% (kada je imidž motiv). Dakle, osobe kojima je motiv imidž i izgled ili osobe koje se profesionalno bave sportom u prosjeku se frekventnije uključuju u sportske aktivnosti. Treći razlog je naveden pod ostalo i on negativno korelira sa frekvencijom uključivanja u sportske aktivnosti. Ovaj razlog jeste jedan indikator manjka motivacije i volje za uključivanjem u sportske aktivnosti. Ispitanici koji su kao ostalo naveli razlog uključivanja u sportske aktivnosti u prosjeku manje često se i uključuju u te aktivnosti u odnosu na ispitanike koji nisu to naveli kao razlog bavljenja sportskim aktivnostima. I ova negativna korelacija je statistički značajna na nivou manjem od 1%. Zanimljiv je nalaz analize da je samo udaljenost sportskog objekta od preko 2 km značajno povezana sa posjećivanjima istog. Korelacija ove razdaljine sa frekvencijom bavljenja je pozitivna i značajna na nivou manjem od 5%. Kako god, ova povezanost se može objasniti jakom motivacijom ispitanika da se uopće bave sportom te su spremni preći i veće putne relacije da bi se uključivali u sportske aktivnosti kao komplementarne sportske proizvode. Daljom regresijskom analizom je utvrđeno čak šest statistički značajnih modela predikcije učestalosti bavljenja sportskim aktivnostima ili uključenja u sportske aktivnosti. Prvi model obuhvaća prediktorsku varijablu motiva-ostalo kao razloga bavljenjem tj. nebavljenjem sportskim aktivnostima. Drugi model uključuje prethodni prediktor ali i varijablu profesionalnog motiva bavljenja sportom. Treći model opet uključuje i profesionalni motiv i varijablu zavedenu pod Ostalo ali dodatno i socio-demografsku varijablu starosne dobi. Četvrti model predikcije u svojoj strukturi sadrži sve prediktorske varijable prethodno navedenih modela i dodatno varijablu pola kao socio-demografske karakteristike. 39

40 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) U strukturi petog modela predikcije se nalaze sve prethodne nezavisne varijable i to Motiv- Ostalo, Profesija kao motiv uključenja u sportske aktivnosti, Starosna dob, Pol ali i dodatno varijabla Imidž kao motiv uključivanja u sportske aktivnosti. U šestom modelu predikcije su opet uključene sve navedene prediktorske varijable iz prvih pet modela predikcije s još jednom dodatnom prediktorskom varijablom a to je Općina- Novi Grad. Budući da u korelacijskoj analizi nije utvrđena značajna korelacija ovog novog prediktora sa učestalošću bavljenja sportskim aktivnostima, može se zaključiti da je riječ o tzv. supresor-varijabli koja značajno doprinosi moći predikcije ali samo u kombinaciji sa ostalim prediktorskim varijablama. Ostale općine stanovanja ispitanika nisu ni u značajnoj korelaciji sa učestalošću bavljenja sportskim aktivnostima niti doprinose moći predikcije učestalosti bavljenja sportom. Tabela:2 Prikaz vrijednosti koeficijenta multiple korelacije i multiple determinacije u ispitivanju modela predikcije učestalosti bavljenja sportskim aktivnostima Model R R2 Prilagođeni R2 Std. pogreška parametra 1 0,411 0,169 0,167 1, ,499 0,249 0,246 1, ,545 0,297 0,292 1, ,578 0,334 0,328 1, ,586 0,343 0,335 1, ,592 0,350 0,341 1,307 40

41 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) Iz gornje tabele koeficijenata multiple korelacije i multiple determinacije, može se vidjeti da prediktorska struktura prvog modela objašnjava oko 16,7% a drugog modela 24,6% varijacija među ispitanicima u učestalosti njihovog uključivanja u sportske aktivnosti. Dalje, ovaj procent raste u trećem modelu na 29,2%, u četvrtom na 32,5% a u petom modelu na 33,5%. Najveći procent objašnjenjih varijacija u učestalosti bavljenja sportom je u šestom modelu i iznosi 34,1%. Tabela:3 Rezultati analize varijance u ispitivanju značajnosti modela predikcije učestalosti bavljenja sportskim aktivnostima Model Izvor varijabiliteta Suma kvadrata Stupanj slobode Varijanca F-omjer Razina značajnosti p Regresijski 196, ,082 90,861 0,000 ** 1 Pogreška 964, ,158 Ukupni 1160, Regresijski 289, ,673 74,048 0,000 ** 2 Pogreška 871, ,954 Ukupni 1160, Regresijski 344, ,728 62,524 0,000 ** 3 Pogreška 816, ,835 Ukupni 1160, Regresijski 387, ,899 55,648 0,000 ** Pogreška 773, ,741 41

42 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) Ukupni 1160, Regresijski 397, ,588 46,222 0,000 ** 5 Pogreška 762, ,722 Ukupni 1160, Regresijski 406, ,702 39,661 0,000 ** 6 Pogreška 754, ,707 Ukupni 1160, ** F-omjer je statistički značajan na nivou manjem od 1% Kako se vidi iz tabele gore, svih šest F-omjera su statistički značajni na nivoima daleko manjim od 1%. To znači da svih šest utvrđenih modela predikcije ostvaruju statistički značajno bolje predviđanje vrijednosti učestalosti ili frekvencije uključivanja ispitanika u sportske aktivnosti u odnosu na nasumično generirano pogađanje. Prva prediktorska varijabla koja je u osnovi strukture svih šest modela jeste odgovor Ostalo kao navedeni motiv uključenja ili neuključenja u sportske aktivnosti. U svim modelima u čijem je sastavu, ova nezavisna varijabla ima negativne regresijske koeficijente od kojih su svi redom statistički značajni na nivoima daleko manjim od 1%. Prema prvom modelu predikcije, ispitanici koji navedu Ostalo kao razlog bavljenja sportskim aktivnostima za 1,811 jedinica se manje učestalo bave sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike koji ne navode ovaj odgovor kao motiv bavljenja sportom. U drugom modelu, ispitanici koji pod Ostalo navode razloge uključenja u sportske aktivnosti, za 1,697 jedinica skale se manje često bave sportom,dok prema trećem modelu za 1,515 i četvrtom modelu za 1,411 jedinica se manje često bave sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike koji nisu naveli odgovor Ostalo. Ispitanici koji navode ovaj odgovor se za 42

43 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) 1,365 jedinica manje često bave sportom prema petom modelu a za 1,371 jedinica se manje često bave sportom prema šestom modelu predikcije u odnosu na ispitanike koji nisu navodoli odgovor Ostalo. Druga prediktorska varijabla koja se odnosi na profesionalno bavljenje sportom ulazi u sastav modela predikcije od 2 do 5. Ova prediktorska varijabla u svim modelima ima pozitivne regresijske koeficijente koji su statistički značajni na nivoima daleko manjim od 1%. U prosjeku, ispitanici kojima je sport profesija za 2,273 jedinica se češće uključuju u sportske aktivnosti u odnosu na ispitanike koji se ne bave ovim sportom, a prema drugom modelu predikcije (model 2). Ovi ispitanici se također za 2,101 jedinica (treći model), 2,221 jedinica (četvrti model), 2,274 jedinica (peti model) i 2,272 jedinica (šesti model) na skali učestalosti češće uključuju u sportske aktivnosti u odnosu na ispitanike koji nisu profesionalno sportisti. Treća prediktorska varijabla je Starosna dob koja je uključena u sastav trećeg, četvrtog, petog i šestog modela predikcije. Ova varijabla u sva tri modela ima negativne regresijske koeficijente koji su statistički značajni na nivoima daleko manjim od 1%. Prema trećem modelu predikcije, ako starosna dob ispitanika raste za jednu godinu, učestalost njegovog bavljenja sportom opada za 0,042 jedinice na skali učestalosti, tj. raste za 0,042 jedinice navedene skale ako je za 1 godinu mlađi. Prema četvrtom modelu, ako starosna dob raste za jednu godinu, učestalost uključivanja u sportske asktivnosti opadaju za 0,045 jedinica, a prema petom modelu za 0,044 jedinica na skali učestalosti bavljenja sportskim aktivnostima. Prema šestom modelu predikcije, ako starosna dob raste za jednu godinu, učestalost bavljena sportskim aktivnostima opada za 0,045 jedinica, ili, s druge strane, ako se starosna dob smanjuje za jednu godinu, učestalost bavljenja sportom raste za 0,045 jedinica. Pol je četvrta prediktorska varijabla koja je u sastavu strukture četvrtog, petog i šestog modela predikcije učestalosti uključivanja u sportske aktivnosti. Nnjen regresijski 43

44 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) koeficijent je negativan i statistički značajan na nivoima daleko manjim od 1% u sva tri modela. U sva navedena tri modela predikcije, muški pol je povezan sa frekventnijim učešćem u sportskim aktivnostima. Tako, prema četvrtom modelu predikcije, ako je ispitanik muškog pola, onda je u prosjeku njegovo bavljenje sportskim aktivnostima za 0,762 jedinica češće nego kod ženskih ispitanika. Prema petom modelu muški ispitanici se za 0,781 jedinica češće uključuju u sportske aktivnosti a prema šestom modelu se za 0,787 jedinica češće uključuju u sportske aktivnosti u odnosu na žene. Peta prediktorska varijabla koja se odnosi na Imidž kao motiv učešća u sportskim aktivnostima ulazi u sastav petog i šestig modela predikcije učestalosti bavljenja sportskim aktivnosti. Ova varijabla u oba modela ima pozitivan regresijski koeficijent koji je statistički značajan na nivou manjem od 5%, U prosjeku, prema petom modelu predikcije, ako je imidž navedeni motiv uključivanja u sportske aktivnosti, onda je učestalost stvarnog uključivanja u sportske aktivnosti za 0,668 jedinica na skali češće nego kada se imidž ne navodi kako motiv. Prema šestom modelu predikcije, ispitanici koji navode imidž kao razlog uključivanja u sportske aktivnosti se za 0,644 jedinica češće bave sportskim aktivnosti nego oni ispitanici koji ne navode imidž kao motiv bavljenja sportskim aktivnostima. Varijabla Općina Novi Grad ukazi u sastav samo šestog modela predikcije i njen regresijski koeficijent je pozitivan i statistički značajan na nivou manjem od 5%. Ona je više supresorska nego prediktorska varijabla, ali u strukturi modela predikcije značajno doprinosi prediktivnoj moći samog modela. Nakon odstranjenja efekta ostalih prediktora u modelu, dobija se i njen regresijski koeficijent kao supresor-varijable a na osnovu kojeg se vidi i karakter povezanosti sa zavisnom varijablom učestalosti bavljenja sportskim aktivnostima. Prema šestom modelu predikcije, ispitanici koji nastanjuju područje općine Novi Grad se za 0,432 jedinica bave i uključuju u sportske aktivnosti nego ispitanici iz drugih općina. 44

45 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) Kako se iz ove regresijske anlize vidi, veliki broj prediktorskih varijabli iz gotovo svih klastera značajno je povezano sa učestalošću bavljenja sportskom aktivnošću kao indikatorom konzumiranja komplementarnog sportskog proizvoda. Također, izdvojen je i prilično veliki broj modela predikcije učestalosti bavljenja sportskom aktivnošću kao indikatorom konzumiranja komplementarnog sportskog proizvoda, te se pouzdano može zaključiti da dobijeni nalazi ovih analiza velikim dijelom potvrđuju postavljenu hipotezu HG. 9.2 Drugi indikator-vrijeme koje ispitanici opće javnosti utroše za bavljenje sportskim aktivnostima Narednom korelacijskom i regresijskom analizom sa step-wize metodom, ipitana je povezanost nezavisnih varijabli motivacijskih i socio-demografskih karakteristika, te dostupnosti, blizine i broja sportskih objekata na području kantona Sarajevo sa zavisnom varijablom Vrijeme odvojeno za sportske aktivnosti (VSP) kao indikatorom konzumiranja komplementarnog sportskog proizvoda. Rezultati analize su prikazani u narednim tabelama. Tabela: 4 Ispitivanje povezanosti varijabli koje se odnose na socio-demografske karakteristike, brojnost i udaljenost sportskih objekata u mjestu prebivališta uzorka ispitanika opće javnosti sa vremenom koje ispitanici utroše za bavljenje sportskim aktivnostima Set Prediktor Koeficijent korelacije Razina značajnosti p Općina Stari grad 0,134 0,004 ** 45

46 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) Centar 0,015 0,757 Novo Sarajevo -0,029 0,536 Novi grad 0,046 0,330 Ilidža 0,059 0,215 Vogošća 0,021 0,658 Hadžići -0,079 0,092 Ilijaš -0,079 0,092 Trnovo -0,086 0,069 Socio-demografske karakteristike Pol -0,230 0,000 ** Starost -0,250 0,000 ** Bračni status -0,175 0,000 ** Fitness -0,003 0,952 Imidž 0,118 0,013 * Motivacijske karakteristike Užitak 0,060 0,206 Profesija 0,355 0,000 ** Društvene aktivnosti -0,003 0,952 Ostalo -0,295 0,000 ** BSO -0,022 0,640 Broj i dostupnost sportskih objekata u području Udaljenost do 1000 m Udaljenost od 1000 do 2000 m Udaljenost preko 2000 m -0,173 0,000 ** 0,066 0,164 0,120 0,011 * 46

47 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) * korelacija je statistički značajna na nivou manjem od 5% ** korelacija je statistički značajna na nivou manjem od 1% Iz gornje tabele korelacija se može vidjeti da veliki broj prediktora statistički značajno korelira sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima. Iz klastera varijabli koji se odnose na općine prebivališta, Općina Stari Grad značajno i pozitivno korelira sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima. U prosjeku, ispitanici koji stanuju na području ove općine više vremena provode u sportskim aktivnostima nego ispitanici iz ostalih općina. Iz klastera varijabli koje se odnose na socio-demografske karakteristike, primjetno je da sve tri varijable značajno a negativno koreliraju sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima. Te varijable iz spomenutog klastera su pol, starosna dob i bračni status. Utvrđene korelacije su statistički značajne na nivou manjem od 1%. U prosjeku, ženski pol, bračni status oženjen/udata i starija dob su povezani sa manje vremena provedenim u sportskim aktivnostima, dok muški pol, mlađa dob i bračni status ispitanika neoženjen/neudata su povezani sa više vremena provedenim u sportskim aktivnostima. Kada je u pitanju klaster varijabli motivacijskih karakteristika ispitanika za bavljenjem sportom, varijable koje se odnose na Imidž, Profesiju i Ostale razloge kao motive bavljenja sportom su statistički značajno povezani sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima. Imidž i Profesija su pozitivno povezani sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima (korelacija između Imidža i vremena provedenog u sportskim aktivnostima je statistički značajna na nivou manjem od 5% a korelacija ili povezanost između Profesije kao motiva bavljenja sportom i vremena provedenog u sportskim aktivnostima je statistički značajna na nivou daleko manjem od 1%). U prosjeku, ako ispitanici navode Imidž ili Profesiju kao motive bavljenja sportom, onda značajno više provedu vremena u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike koji ne navode ove 47

48 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) motive kao motive bavljenja sportskim aktivnostima. Odgovor Ostalo kao razlog ili motiv bavljenja sportskim aktivnostima je negativno povezan sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima (korelacija je statistički značajna na nivou daleko manjem od 1%), što znači da ispitanici koji navode ovaj odgovor kao razlog bavljenja sportskim aktivnostima u prosjeku manje vremena i provode u samim sportskim aktivnostima. Kada je u pitanju klaster varijabli broja i udaljenosti sportskih objekata, samo su svije varijable u značajnoj povezanosti sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima. Prva varijabla koje je negativno povezana jeste Udaljenost do 1 km (korelacija je značajna na nivou manjem od 1%). Dakle, ispitanici kod kojih je (što je zanimljivo) sportski objekat udaljen do 1 kilometra u prosjeku manje vremena provode u sportskim aktivnostima. Druga varijabla je udaljenost preko 2 km i ona značajno i pozitivno korelira sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima (korelacija je značajna na nivou manjem od 5%). U prosjeku, ispitanici kod kojih je najbliži sportski objekat udaljen preko 2 kilometra više vremena se bave sportskim aktivnostima u odnosu na ostale ispitanike. Daljom regresijskom analizom je izdvojeno čak osam statistički značajnih modela predikcije vremena provedenog u sportskim aktivnostima. Prvi model u svojoj strukturi uključuje samo prediktorsku varijablu Profesije kao razloga bavljenja sportskim aktivnostima. Drugi model također uključuje prethodno spomenut prediktor ali i varijablu odgovora Ostalo kao motiv uključivanja u sportsk aktivnosti. Treći model predikcije ukključuje varijable Profesije i Ostalog kao razloga bavljenja sportskim aktivnostima i socio-demografsku varijablu Pol, dok četvrti model uključuje sve ove navedene prediktorske varijable sa još dodatnom varijablom Starosne dobi. Peti model uključuje sve prediktorske varijable iz četvrtog modela ali dodatno i varijablu Udaljenost sportskog objekta do 1000 m, dok šesti model predikcije uključuje pored svih 48

49 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) navedenih prediktora iz četvrtog modela i petog modela još dodatno i varijablu općina Ilijaš. Sedmi model je model u kojem su strukturalno prisutni svi navedeni prediktori (Profesija i Ostalo kao razlozi bavljenja sportskom aktivnošću, Pol, Starosna dob, Udaljenost sportskog objekta do 1000 m, općina Ilijaš) sa dodatnom varijablom Općine Trnovo. Osmi model sadrži kompletnu prediktorsku strukturu iz sedmog modela sa još jednim dodatnim prediktorom a to je nezavisna varijabla Imidž kao motiv uključenja u sportske aktivnosti. Tabela:5 Prikaz vrijednosti koeficijenta multiple korelacije i multiple determinacije u ispitivanju modela predikcije utrošenog vremena ispitanika u sportskim aktivnostima Model R R2 Prilagođeni R2 Std. pogreška parametra 1 0,355 0,126 0,124 1, ,443 0,196 0,193 1, ,499 0,249 0,243 0, ,532 0,283 0,277 0, ,547 0,299 0,291 0, ,560 0,314 0,305 0, ,571 0,326 0,316 0, ,578 0,334 0,322 0,930 Kako se vidi iz gornje tabele koeficijenata multiplih korelacija i multiplih determinacija, prediktorska struktura prvog modela dijeli oko 12,6% varijacija među ispitanicima u 49

50 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) vremenu provedenom u sportskim aktivnostima. Struktura drugog modela dijeli oko 19,6% a trećeg oko 24,9% varijacija među ispitanicima u vremenu provedenom u sportskim aktivnostima. Ovaj procenar dijelnjenje varijance iznosi 28,3% u četvrtom modelu, 29,9% u petom modelu i 31,4% u šestom modelu predikcije. Najveći procenti dijeljenje varijacije sa vremenom provedenim u sprortu su utvrđeni u sedmom modelu gdje iznosi 32,6% i u osnom modelu gdje taj procenat doseže vrijednost od 33,4%. Nakon analize varijance za ispitivanje performansi modela predikcije u cijelosti, dobijene su vrijednosti F-omjera za svaki od modela, koje su sve redom statistički značajne na nivoima daleko manjim od 1%. To znači da svi izolovani modeli predikcije ostvaruju statistički značajno bolja predviđanja vrijednosti vremena provedenog u sportskim aktivnostima u odnosu na slučajno generirano pogađanje. Prva prediktorska varijabla koja se odnosi na Profesiju kao razlog bavljenja sportskim aktivnostima ulazi u sastav strukture svih osam izolovanih modela predikcije vremena provedenog u sportskim aktivnostima. Regresijski koeficijent ovog prediktora je pozitivnog predznaka i statistički je značajan na nivou manjem od 1% u svim modelima predikcije. Prema prvom modelu predikcije, ako ispitanici navode da im je profesija razlog uključivanja u sportske aktivnosti, onda u prosjeku ti ispitanici 1,988 sati više provode u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike koji nisu naveli ovaj motiv bavljenja sportskim aktivnostima. Prema drugom modelu predikcije, ispitanici kojima je profesija sport, 1,852 sati više provode u sportskim aktivnostima a prema trećem modelu 1,963 sati više provode u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike koji se ne bave profesionalno sportom. Također, ispitanici koji se bave sportom profesionalno 1,867 sati više prema četvrtom i 1,864 sati više prema petom modelu provedu u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike kojima profesija nije razlog bavljenja sportom. Ove razlike u satima provedenom u sportu u korist ispitanika koji se njime bave iz 50

51 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) profesionalnih razloga iznose 1,889 sati u šestom i 1,850 sati u sedmom modelu predikcije. U osmom modelu predikcije, ispitanici kojima je profesija motiv uključenja u sportske aktivnosti provesu 1,887 sati više u tim aktivnostima u odnosu na ispitanike kojima profesija nije motiv uključenja u sportske aktivnosti. Druga prediktorska varijabla koja je u sastavu drugog, trećeg, četrvrtog, petog, šestog, sedmog i osmog modela predikcije je varijabla Ostalo kao motiv uključenja u sportske aktivnosti. U svim navedenim modelima od 2 do 8, regresijski koeficijenti ove varijable su negativni a statistički značajni na nivoima daleko manjim od 1%. U prosjeku, ako je pod ostalo podveden motiv uključenja u sportske aktivnosti, vrijeme bavljenja samim sportskim aktivnostima je 0,824 sati manje u drugom, 0,750 sati manje u trećem a 0,635 sati manje u četvrtom modelu predikcije u odnosu na situaciju kada nije. Prema četvrtom modelu predikcije, ispitanici koji navode pod Ostalo razloge uključivanja u sportske aktivnosti provode 0,635 sati manje u samim sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike koji ne navode ovaj razlog a prema petom modelu predikcije, ispitanici koji navode odgovor Ostalo provode u prosjeku 0,612 sati manje u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike koji ne navode Ostalo kao navedeni razlog uključivanja u sportske aktivnosti. Prema šestom modelu predikcije ispitanici koji navode Ostalo kao razlog bavljenja sportskim aktivnostima provode 0,641 sati manje a prema sedmom modeli provode 0,651 sati manje u sportskim aktivnostima u poređenju sa ispitanicima koji ne navode ovaj razlog kao motiv uključivanja u sportske aktivnosti. U osmom modelu, ispitanici koji daju odgovor Ostalo kao razlog bavljenja sportskim aktivnostima u prosjeku provedu 0,622 sati manje u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike koji ne navode Ostalo kao razlog bavljenja sportskim aktivnostima. Treća prediktorska varijabla, Pol, ulazi u sastav modela predikcije pod rednim bojevima 3, 4, 5, 6, 7 i 8. Regresijski koeficijenti ove prediktorske varijable u svakom od nabrojanih modela su negativnog predznaka a statistički su značajni na nivoima manjim od 1%. Ako je ispitanik ženskog pola, onda isti provodi 0,628 sati manje (prema modelu 3), 0,675 sati 51

52 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) manje (prema modelu 4) i 0,663 sati manje (prema modelu 5) u sportskim aktivnostima u odnosu na muške ispitanike. Prema šestom modelu, ženski ispitanici provedu 0,688 sati manje u sportskim aktivnostima, a prema sedmom modelu predikcije, ženski ispitanici provedu 0,706 sati manje u sportskim aktivnostima u odnosu na muške ispitanike. U osmom modelu predikcije, ženski ispitanici u prosjeku provedu sati 0,717 manje u sportskim aktivnostima u odnosu na muške ispitanike. Starosna dob kao četvrta prediktorska varijabla ulazi u sastav četvrtog, petog, šestog, sedmog i osmomg izolovanog modela predikcije vremena provedenog u sportskim aktivnostima. U svim navedenim modelima predikcije, regresijski koeficijenti ove nezavisne varijable su negativni a statistički značajni na nivou manjem od 1%. Prema četvrtom modelu predikcije, ako starosna dob raste za jednu godinu, vrijeme provedeno u sportskim aktivnostima opada za 0,025 sati, a prema petom modelu predikcije, porast dobi za jednu godinu je praćeno padom vremena provedenog u sportskim aktivnostima za 0,024 sati. U šestom modelu predikcije, porast vrijednosti starosne dobi je praćen padom vrijednosti vremena provedenog u sportskim aktivnostima za 0,023 sati, a prema sedmom modelu predikcije, porast starosne dobi od jedne godine praćen je padom vrijednosti vremena provedenog u sportskim aktivnostima za 0,022 sati (isto kao i u osmom modelu predikcije). Peta prediktorska varijabla se odnosi na Udaljenost sportskog objekta do 1000 m. Ova varijabla je u sastavu petog, šestog, sedmog i osmog modela predikcije vremena provedenog u sportskim aktivnostima. U svakom od ovih modela, regresijskim koeficijent navedene prediktorske varijable je negativan i statistički značajan na nivou manjem od 1%. U prosjeku, a prema petom modelu predikcije, ako je ispitanicima sportski objekt udaljen do 1000 m, onda oni provedu 0,289 sati manje u sportskim aktivnostima, dok u šestom modelu predikcije ti ispitanici provedu 0,297 sati manje u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike kojima sportski objekat nije na toj udaljenosti od njih. Prema sedmom modelu predikcije, ako je ispitanicima najbliži sportski objekat odaljen na manje od 100 m, 52

53 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) onda ti ispitanici za 0,341 sati manje provode u sportskim aktivnostima a prema osmom modelu za 0,315 sati manje provode u sportskim u odnosu na ispitanike kojima su sportski objekti na drugim udaljenostima. Šesta prediktorska varijabla se odnosi na općinu Ilijaš. Ova varijabla ulazi u sastav šestog, sedmog i osmog modela. Budući da ova prediktorska varijabla ne korelira značajno sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima, sigurno je riječ o supresor-varijabli koja u kombinaciji sa ostalim prediktorima značajno doprinosi prediktivnoj moći nabrojanih modela. U sva tri navedena modela predikcije, varijabla općine Ilijaš kao rezidentne općine ispitanika ima negativne regresijske koeficijente koji su statistički značajni na nivoima manjim od 1%. Prema šestom modelu predikcije, ispitanici koji žive na području spomenute općine sati manje provode u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike iz drugih općina. Također, prema sedmom modelu predikcije ispitanici iz općine Ilijaš provedu 0,504 sati a prema osmom modelu 0,491 sati manje u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike iz drugih općina. Sedma varijabla koja ulazi u sastav sedmog i osmog modela predikcije je općina Trnovo koja je također supresor-varijabla, jer sama ne korelira značajno sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima. u oba navedena modela predikcije, ova nezavisna varijabla ima negativne regresijske koeficijente koji su statistički značajni na nivou manjem od 1%. U prosjeku, prema sedmom modelu predikcije, ispitanici sa područja općine Trnovo za 0,407 sati manje provedu u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike sa drugih općina. Prema osmom modelu predikcije, ispitanici sa područja ove općine provedu za 0,380 sati manje u odnosu na ispitanike sa područja drugih općina. Osma i zadnja prediktorska varijabla jeste Imidž kao motiv uključivanja u sportske aktivnosti i va varijabla ulazi u sastav samo osmog modela predikcije. Imidž kao prediktor ima pozitivan regresijski koeficijent koji je statistički značajan na nivou manjem od 5%. U prosjeku, ispitanici kojima je imidž motiv bavljenja sportskim aktivnostima provode u tim 53

54 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) aktivnostima 0,435 sati više nego ispitanici kojima imidž nije motiv bavljenja sportskim aktivnostima. Budući da je utvrđeno čak devet nezavisnih varijabli, značajno povezanih sa vremenom provedenim u sportskim aktivnostima, zatim dvije supresor-varijable i osam modela predikcije vremena provedenog u sportskim aktivnostima, dakle vrijednosti varijable koja je indikator konzumacije komplementarnog sportskog proizvoda, može se zaključiti da dobijeni nalazi analiza potvrđuju postavljenu hipotezu H4. ZAKLJUČAK Na osnovu dobijenih rezultata provedenih analiza potvrđena je hipoteza Hg koja glasi: Tranzicijski potencijal sportskog tžišta Kantona Sarajevo u domenu komplementarnog sportskog proizvoda (sportsko- rekreativnih sadržaja) uvjetovan je socio-demografskim karakteristikama opće javnosti te blizinom i brojem sportskih objekata na području devet općina Kantona Sarajevo. Hipoteza je potvrđena na osnovu 2 indikatora visoke statistička značajnosti. (Indikatori su: Učestalost bavljenja sportskim aktivnostima ispitanika opće javnosti i Vrijeme koje ispitanici opće javnosti utroše za bavljenje sportskim aktivnostima) Prvi dio provedenih analiza koji se odnosio na učestalost bavljenja sportskim aktivnostima od strane analiziranih ispitanika upućuju na to da se u sportsko-rekreativne sadržaje (koplementarni sportski proizvod) u prosjeku, frekventnije uključuju: muškarci, zatim osobe mlađe životne dobi te osobe koje nemaju bračni status (neoženjeni/neudati), u odnosu na žene, osobe starije dobi i osobe koje su u braku, čija je frekventnost uključivanja manja. Nadalje, rezultati koji su se odnosili na motivacijske osobine ispitanika da se bave sportskih aktivnostima, ukazuju je da postoje dva ključna motiva i to Imidž i Profesija, kao razlog bavljenja sportskim aktivnostima. U tom smislu moguće je zključiti da osobe 54

55 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) kojima je motiv, Imidž i Izgled ili osobe koje se profesionalno bave sportom u prosjeku se više uključuju u sportske aktivnosti. Treći motiv za uključivanje u sportske aktivnosti koji je naveden pod Ostalo predstavlja indikator koji ukazuje na smanjenje motivacije i volje za uključivanjem u sportske aktivnosti. Ispitanici koji su kao Ostalo, naveli razlog uključivanja u sportske aktivnosti u prosjeku manje često se uključuju u sportske aktivnosti u odnosu na ispitanike koji to nisu naveli kao razlog. Zanimljivi su i rezultati analiza koji se odnose na udaljenost sportskog objekta od preko 2 km. Uočeno je da ispitanici koji učestalije konzumiraju sportsko-rekreacijske sadržaje nisu opterećeni razdaljinom sportskih objekta od mjesta stanovanja da bi se uključivali u sportske aktivnosti. To se objašnjava snažnom motivacijom ispitanika da se uopće bave sportom. Kao takvi oni su spremni preći i duže putne relacije da bi konzumirali sportske aktivnosti u svojstvu komplementarnih sportskih proizvoda. Drugi dio provedenih analiza odnosio se na vrijeme koje ispitanici opće javnosti utroše za bavljenje sportskim aktivnostima. Naime uočeno je da ispitanici kojima koji stanuju na području Općine Stari Grad više vremena provode u sportskim aktivnostima nego ispitanici iz ostalih osam općina Kantona Sarajevo. Kao razlozi mogu se navesti motivacijski i infrastrukturni faktori jer Općina Stari Grad raspolaže veoma oskudnim fondom sportskih objekata i terena, pa stanovnici ove općine primorani da svoju potrebu za konzumiranjem sportsko-rekreativnih sadržaja zadovolje u drugim općnama Kantona. Takođe, analizama je utvrđeno da u prosjeku, ženski pol, bračni status (oženjen/udata) i starija životna dob su značajno povezani sa manjim utroškom vremena provedenim u sportskim aktivnostima, dok muški pol, mlađa dob i bračni status ispitanika (neoženjen/neudata) su značajno povezani sa većim utroškom vremena provedenim u sportskim aktivnostima. 55

56 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) Osim toga, ako ispitanici navode Imidž ili Profesiju kao motive bavljenja sportom, onda značajno više provedu vremena u sportskim aktivnostima u odnosu na ispitanike koji ne navode ove motive kao motive bavljenja sportskim aktivnostima. Kada je u pitanju analiza udaljenosti sportskih objekata, u odnosu na vrijeme provedeno u sportskim aktivnostima dolazimo do jednog veoma zanimljivog podatka. Naime, ispitanici kod kojih su sportski objekati udaljeni do 1 kilometra, u prosjeku provode manje vremena u sportskim aktivnostima za razliku od ispitanika kod kojih je najbliži sportski objekat udaljen preko 2 kilometra i koji značajno više vremena provode u sportskim aktivnostima. Za objašnjenje ovakvih pojava mogu se kao razlozi navesti: motivacijski, kulturološki ili infrastrukturni faktori koji uvjetuje potrebu konzumiranje sportsko-rekreaciskih sadržaja opće javnosti. U domenu provedene znanstveno objektizirane, marketing analize, otkriveno je više skupina potencijalnih potrošača (tržište apsolutnih nekorisnika, tržište relativnih nekorisnika, tržište korisnika proizvoda i usluga konkurencije, tržište stvarnih korisnika i td.) koji slično reagiraju na provođenje marketinških aktivnosti. Na osnovu ovakvako kncipiranih istraživanja procjenjuje se ne samo tranzicijski potencijal sportskog tžišta Kantona Sarajevo u domenu komplementarnog sportskog proizvoda (sportskorekreativnih sadržaja), već i potvrđuju naučno zasnovani koncepti marketing analiza iz domena sportskog marketinga. LITERATURA 1. Andreff, W. ( 2001.) The Correlation between Economic Underdevelopment and Sport. European Sport Management Quarterly, 1(4):

57 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : (497.6) 2. Bartoluci, M., (2009.) Ekonomika i menadžment u sportu. Zagreb: Fakultet za fizičku kulturu. 3. Beech, J. & Chadwick, S. (2004.) Sportski menadžment. Mate d.o.o. Zagreb 4. Katwala S (2000.) Democratising Global Sport, The Foreign Policy Centre,London. 5. Plojović Š. (2005) Managing the Reorganization in Sports Clubs, article - component part, Fizička kultura : spisanie na Sojuzot na pedagozite za fizička kultura na Makedonija ISSN: SG=S II God. 33, br. 2 (2005), str Plojović Š. (2008) Statistic aspect on plainning process, article - component part, English, Fizička kultura : spisanie na Sojuzot na pedagozite za fizička kultura na Makedonija ISSN: SG=S II God. 36, br. 1 (2008), str Plojović Š., (2009)Statistika, Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar 8. Redžepagić B., Plojović Š., Ujkanovic E., (2013) Mogućnosti tranzicijskog potencijala BH sporta kao i njegovoguspešnijeg povezivanja sa ukupnom bosanskohercegovačkom turističkom ponudom, Ekonomski izazovi : časopis Departmana za ekonomske nauke Internacionalnog Univerziteta u Novom Pazaru ISSN: SG=p I 98.- God. 2, br. 4 (2013), str Šunje, A. (2002.) Top menadžer, vizionar i strateg, Tirada Sarajevo 10. Šurbatović J. (2009.), Menadžment u sportu u zemljama u tranziciji, Beograd 11. Tomić,M., (2007.) Sportski menadžment. Beograd: Data status Thoma J.E, Chalip L., (1996.) Sport Governance in the Global Community, Morgantown: Fitness Information Technology 57

58 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Ibro Skenderović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija ibro.skenderovic@os-mpecanin.edu.me Mustafa Fetić Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija mustafafetic@gmail.com IZBOR, PRIMJENA I KORELACIJA NASTAVNIH METODA U NASTAVI PRIRODE I DRUŠTVA U OSNOVNOJ ŠKOLI SELECTION, APPLICATION AND CORRELATION OF TEACHING METHODS IN TEACHING SCIENCE IN PRIMARY SCHOOLU Apstrakt - Da bi nastavnik u nastavnoj situaciji, ostvario postavljene ciljeve i zadatke, neophodno je da primijeni odgovarajuće nastavne metode, na pravi način. One su za njega,,načini obrade nastavnog gradiva. On mora biti osposobljen, teorijski i praktično, da od velikog broja nastavnih metoda izabere one najprimjerenije (uzrastu učenika, njihovim predznanjima, individualnim sposobnostima, predmetu, određenoj nastavnoj jedinici i drugim činiocima) i da ih primjeni. Ovaj rad je sastavljen iz tri dijela:teorijskog sastavljenog od više cjelina; Metodološki pristup tj. istraživački dio gdje smo sagledali izbor i primjenu navedenih nastavnih metoda u našim osnovnim školama (mlađi školski uzrast); Rezultati istraživanja i njihov grafički prikaz; Ključne reči nastavne metode, izbor, nastavnik, priroda i društvo 58

59 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Abstract - In order for a teacher in the teaching situation, to achieve set goals and objectives, it is necessary to apply appropriate teaching methods in the right manner. They are for him,, ways of processing the teaching material". He must be trained, theoretically and practically, from a large number of teaching methods to choose the most appropriate (students age, their prior knowledge, individual skills, the subject matter, certain teaching unit and other factors) and to apply them. This paper consists of three parts: theoretical - composed of several units; the methodological approach i.e. the research part where we have analyzed the selection and use of these teaching methods in our primary schools (junior school age); research results and their graphical representation; Key words - teaching methods, selection, teacher, nature and society. UVOD Svaka nastavna metoda vrijedi onoliko koliko vrijedi njena primjena. S. Radonjić U savremenoj praksi nastavnik treba posebnu pažnju da usmjeri na ostvarivanje principa svjesne aktivnosti i usvajanja znanja, vještina, sposobnosti, stavova i oblika ponašanja. Misaona aktivnost učenika u procesu nastave u korelativnoj je vezi sa pravilno odabranim nastavnim metodama. Značajno područje poznavanja prirode predstavljaju nastavne metode kojima se realizuje vaspitnoobrazovni proces iz predmeta poznavanja prirode. 1 1 Radonjić,S.: Nastava poznavanja prirode i ekologije, AP Print, Podgorica, 2010.str

60 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Organizacija nastave poznavanja prirode i društva je izvođenje procesa pedagoške djelatnosti određenim metodama, oblicima rada i oblicima realizacije vaspitnoobrazovne djelatnosti. Za uspjeh u organizaciji nastave poznavanja prirode i društva najvažniji je izbor metoda prema njegovoj gnoseološko-metodološkoj osnovi i prema gradivu određene nastavne jedinice.,,pedagoški sadržaj nastave poznavanja prirode komponovan je od činjenica fenomena, zakonitosti, stanja i drugih egzaktnih, humanističkih i rekreativno-estetskih nastavnih disciplina. Takvoj didaktičkoj sinkretizaciji pedagoškog sadržaja najviše odgovara metodička kombinacija nastavnih metoda rada. Kombinacija metoda je uslov za ostvarenje pedagoškog procesa. 2 Suština kombinacija nastavnih metoda izražena je u pravilnom korišćenju i shvatanju odnosa osnovnih varijanti određenih nastavnih metoda rada. U praksi je taj odnos najčešće sveden na mehaničku podjelu vremena prema odabranim metodama rada za određenu nastavnu situaciju. Kombinovane metode rada zadržavaju sve metodičke i organizaciono-tehničke karakteristike iz samostalne primjene. Time se ne poboljšava nastavna tehnika, samo se skraćuje vrijeme trajanja primjene planiranih metoda. To opterećuje nastavu poznavanja prirode, umjesto da je rastereti i pojednostavi. Da bi nastavnik u nastavnoj situaciji, ostvario postavljene ciljeve i zadatke, neophodno je da primijeni odgovarajuće nastavne metode, na pravi način. One su za njega,,načini obrade nastavnog gradiva 3. On mora biti osposobljen, teorijski i praktično, da od velikog broja nastavnih metoda izabere one najprimjerenije (uzrastu učenika, njihovim predznanjima, individualnim sposobnostima, predmetu, određenoj nastavnoj jedinici i drugim činiocima) i da ih primjeni. Ovaj rad je sastavljen iz tri dijela: Teorijskog sastavljenog od više cjelina; Metodološki pristup tj. istraživački dio gdje smo sagledali izbor i primjenu navedenih nastavnih metoda u našim osnovnim školama (mlađi školski uzrast); Rezultati istraživanja i njihov grafički prikaz; 2 Lekić,Đ: Metodika razredne nastave, Nova prosveta, Beograd, 1991, str Bakovljev,M.: Didaktika, Naučna knjiga, Beograd, 1992, str

61 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 1. POJAM NASTAVNIH METODA Riječ metoda potiče od grčke riječi methodus, što znači način rada na osnovu koga se dolazi do određenog cilja u obrazovno-vaspitnom procesu. Posmatrajući šire, pod nastavnom metodom može se podrazumijevati način teorijske i praktične aktivnosti učenika usmjerenog ka postizanju postavljenog cilja, u procesu ovladavanja obrazovno-vaspitnim sadržajima, i shvatanje pojava koje se proučavaju u prirodi i društvu. Suština metoda rada u nastavi poznavanja drustva zavisi od shvatanja i definicije metoda rada, odnosno metoda i gradiva i odnosa metoda učenika i nastavnika. Različiti autori su različito definisali nastavne metode. Milan Janjušević metode definiše kao: odabrani put ili postupak pomoću koga učenici pod neposrednim i posrednim rukovodstvom nastavnika, stiču i utvrđuju, na što lakši i ekonomičniji način, znanja, umenja, vaspitne vještine i navike i istovremeno razvijaju svoje sposobnosti, izgrađuju svoju ličnost i osposobljavaju se za samostalan život i rad u određenom društvu. 4 Prodanović i Ničković smatraju da su metode u nastavi naučno verifikovani načini i postupci rada nastavnika (stručnjaka) i učenika (učesnika) u nastavnom procesu, kojima se obezbjeđuju optimalni uslovi za racionalnu i efikasnu nastavu, punu realizaciju nastavnikovog odnosno stručnjakovog didaktičkog stvaralaštva, maksimalno ispoljavanje učenikove odnosno učesnikove individualne i kolektivne aktivnosti i kompletan razvoj ličnosti učenika odnosno učesnika. 5 Mladen Vilotijević definiše nastavne metode kao naučno verifikovan način na koji učenici pod rukovodstvom nastavnika, u nastavnom procesu stiču znanja, vještine i navike i razvijaju svoje psihofizičke sposobnosti. 6 Milan Bakovljev ističe da su metode načini obrade nastavnog gradiva. 7 4 Janjušević, M.: Nastavne metode, Nolit, Beograd, 1956, str Prodanović, T. i Ničković, R.: Didaktika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1988, str Vilotijević, M.: Didaktika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1999, str Bakovljev, M.: Didaktika, Naučna knjiga, Beograd,1992,str

62 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Đ.Lekić definiše nastavne metode kao podsticanje nastavnika i učenika u toku nastave da se savlada određeno gradivo i razviju odgovarajuće sposobnosti vaspitanika KLASIFIKACIJA NASTAVNIH METODA KOD DOMAĆIH I STRANIH AUTORA U literaturi ne postoji usaglašen stav kada je u pitanju klasifikacija nastavnih metoda. Različiti kriterijumi uslovljavaju različite klasifikacije. Najjednostavnija klasifikacija nastavnih metoda je klasifikacija koja dijeli metode na metode rada nastavnika i metode rada učenika. U metode rada nastavnika ubrajaju se: nastavnikovo izlaganje, opisivanje, razgovor, objašnjavanje nastavnika. U drugu grupu ubrajaju se : vježbanje, samostalni laboratorijski i praktični radovi. Jedan broj sovjetskih didaktičara nastavne metode s obzirom na izvore znanja dijeli u tri grupe: usmene, očigledne i praktične. 8 Lekić, Đ.: Metodologija pedagoških istraživanja, Misao, Novi Sad, 1985, str

63 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Ova klasifikacija je dosta jednostavna ali je mnogi didaktičari ne prihvataju zbog polaznih stavova pri razvrstavanju. Danilov i Jesipov u svojoj didaktici klasifikuju nastavne metode na osnovu njihove primjene u različitim etapama nastavnog procesa na: metode na prvobitnoj etapi usvajanja znanja, metode na stupnju usavršavanja znanja, umijeća i navika i metode koje se upotrebljavaju pri provjeravanju i ocjenjivanju znanja. Lerner i Skatkin sovjetski didaktičari su izvršili klasifikaciju nastavnih metoda. Osnova klasifikacije je karakteristika misaone aktivnosti učenika sa stanovišta mogućnosti istraživačkog prilaza i postojanja problemske situacije. Oni navode sledeće grupe metoda : metoda objašnjavanja i ilustracije, problemska metoda, problemsko izlaganje, djelimično-istraživačka i istraživačka metoda. Ova klasifikacija je značajna jer pridaje značaj razvijanju stvaralačkih sposobnosti i neophodnosti istraživanja u nastavi. Trnavac i Đorđević u svojoj knjizi prihvataju podjelu koju zastupaju poljski didaktičari. Pri razvrstavanju se polazi od: posmatranja, riječi i praktične djelatnosti. Ova klasifikacija obuhvata tri grupe metoda: metode zasnovane na posmatranju, metode zasnovane na riječima, metode zasnovane na praktičnim aktivnostima učenika. Tihomir Prodanović i Radisav Ničković izlažu u svojoj knjizi sledeću klasifikaciju: verbalno-tekstualne nastavne metode, ilustrativno-demonstrativne i 63

64 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 laboratorijsko-eksperimentalne metode. Svaku od ovih grupa čine po dvije pod grupe u kojima ima više metoda. Milan Janjušević s obzirom na suštinu nastavnog procesa nastavne metode dijeli na dvije grupe: metode za obradu novog gradiva i metode za utvrđivanje gradiva. Metode za obradu novog gradiva s obzirom da postoje tri izvora znanja, dijeli na: metodu žive riječi, metodu čitanja i metodu pokazivanja. Zatim metodu žive riječi dijeli na monološku (nastavnikovo usmeno izlaganje) i dijalošku (metoda razgovora). Pokazivanje dijeli s obzirom na njegov cilj na: pokazivanje radi učenja vještina gledanjem i podražavanjem i gledanje radi sticanja znanja posmatranjem. Metode za utvrđivanje gradiva (vježbanja) mogu se podijeliti na: vježbanje radi ponavljanja gradiva i vježbanje radi primjenjivanja gradiva. Milan Bakovljev prihvata sledeću podjelu nastavnih metoda : metoda pokazivanja, metoda usmenog izlaganja, metoda razgovora, tekst metoda i metoda laboratorijskih i drugih praktičnih radova METODA DEMONSTRACIJE Demonstracija kao nastavna metoda ima punu didaktičku vrijednost ako pored zahtjeva o pravilnom demonstriranju i misaono angažuje učenike. 9 9 Radonjić,S.: Nastava poznavanja prirode i ekologije, AP Print, Podgorica, 2010.str

65 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Metoda demonstracije (riječ demonstratio je latinskog porijekla, a znači pokazivanje, dokazivanje, eksperimentisanje) je takav način nastavnog rada u kome nastavnik demonstrira (pokazuje) predmete, modele, makete, crteže, slike,šeme, a učenici ih posmatraju i tako stiču znanja METODA USMENOG IZLAGANJA Metoda usmenog izlaganja jeste nastavnikovo, a u izvjesnim slučajevima i učenikovo usmeno saopštavanje učenicima informacija METODA RAZGOVORA Kada nastavnik obrađuje neko gradivo u vidu pitanja i učeničkih odgovora, u vidu diskusije, takav oblik nastave naziva se dijaloškom metodom ili metodom razgovora. 11 Znači ova metoda se zasniva na pitanjima i odgovorima, odnosno razgovoru između učenika i nastavnika TEKST METODA Ako se nastava izvodi uz pomoć raznih tekstova, može se reći da se radi tekst metodom.teško je nabrojiti sve ono čime se učitelji koriste da bi im metoda rada sa tekstom bila što uspješnija. To su udžbenici, razne knjige, novine, časopisi, leksikoni, enciklopedije, prospekti, itd. 12 Suština tekst metode je da polaznici sami, ili uz pomoć i zajedno sa nastavnikom, stiču znanja, koristeći kao izvor tog znanja određeni tekst Vilotijević, M.: Didaktika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1999, str Janjušević, M.: Nastavne metode, Nolit, Beograd, 1956, str Radonjić,S.: Nastava poznavanja prirode i ekologije, AP Print, Podgorica, 2010.str Đukanović, R.: Didaktika teme, UNIREKS, Podgorica, 1986, str

66 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/ METODA PRAKTIČNIH I LABORATORIJSKIH RADOVA Metoda praktičnog i laboratorijskog rada je takav način realizacije nastavnog procesa u kome se znanja stiču kroz praktični rad i eksperimentisanje nastavnika i učenika VRSTA NASTAVNIH METODA I NJIHOVA PRIMJENA U NASTAVI POZNAVANJA PRIRODE I DRUŠTVA 3.1. VERBALNO-TEKSTUALNE NASTAVNE METODE Govor i tekst imaju veliku ulogu u procesu saznanja. Zahvaljujući njima, mogu se iskazati znanja o neposrednim pojavama i predmetima kao i o onome što se doživljava DEMONSTRATIVNO-ILUSTRATIVNA NASTAVNA METODA Jedna od specifičnih karakteristika ove metode sastoji se u mogućnosti učenika da posmatra proučavane predmete, pojave i stanja pomoću raznih sredstava ili u samoj prirodi. Demonstraciju predmeta i ogleda nastavnik primjenjuje kada ih je nemoguće neposredno posmatrati. U svim ostalim slučajevima primjenjuje se ilustracija METODE SAMOSTALNOG RADA UČENIKA Nastavne metode koje su zasnovane na očiglednosti i pokazivanju, obogatile su sistem nastavnih metoda, omogućile su kvalitetniju nastavu i bolje povezivanje škole sa životom i stvarnošću. Kroz 14 Vilotijević, M.: Didaktika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1999, str

67 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 samostalni rad učenici poboljšavaju kvalitet znanja, vještina, navika i osposobljavaju se da iste primjenjuju u praksi. 4. IZBOR, PRIMJENA I KORELACIJA NASTAVNIH METODA Ekonomičnost nastave poznavanja prirode i društva ostvaruje se u primjeni nastavnih metoda. Izbor metode neprikladne gradivu, povećava utrošak gradiva. Na uslove izbora nastavnih metoda i nastavnih postupaka utiče više faktora: a) Među najvažnijim faktorima ističe se usaglašenost nastavnih metoda i postupaka sa procesom saznanja. Oni ne smiju kočiti saznajne aktivnosti i samostalnost učenika u radu. Efikasnost primjene jedne nastavne metode verifikuje se ispoljenošću misaone angažovanosti učenika u saznanju; b) Nastavne metode i nastavni postupak biraju se prema prirodi gradiva, tj. metodski postupak treba da proiziđu iz samog gradiva; c) Metod rada u nastavi zavisi od uzrasta učenika. U mlađim razredima osnovne škole mišljenje učenika je konkretno, tj. u slikama. Njihova pažnja je kratkotrajna pa je zato neophodno u toku časa vršiti kombinaciju različitih metoda i postupaka; d) U izboru nastavnih metoda i postupaka trba uvažavati materijalno- tehničke uslove škole i mogućnosti prirodne, društvene sredine. Materijalno-tehnički uslovi škole nebi smjeli biti prepreka izboru racionalnih metoda i postupaka jer nastavnik svojim kreativnim radom s učenicima može da prikupi i izradi vrlo funkcionalna nastavna sredstva i pomagala. 15 Izbor nastavni metoda treba zasnivati na zadacima programa i na preimućstvu nastavnih metoda uzimajući u obzir uzrasta učenika, nivo znanja, vaspitnu vrijednost metoda, tj. koliko ona obezbjeđuju raznovrsnu djelatnost i misaonu angažovanost učenika, odnosno koliko ona doprinosi razvoju saznajnih sposobnosti, praktičnih navika i karakternih osobina učenika. 15 Radonjić,S.: Nastava poznavanja prirode i ekologije, AP Print, Podgorica, 2010.str

68 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Dobar učitelj ne služi se isključivo jednom nastavnom metodom, već primjenjuje različite metode. U tome je prava draž nastave, da se uvijek pristupa času na različite načine. Ako učitelj primjenjuje najčešće jednu ili dvije nastavne metode javlja se monotonija uzrokovana jednoličnim načinom rada. Dosada se javlja kao nepovoljan emocionalni doživljaj zbog zasićenosti u centrima mozga. Ta nepovoljna situacija, uslovljena monotonim radom i korišćenjem istih metoda, može se promijeniti u povoljnu ako nastavnik obogaćuje kombinaciju metoda i smišljene promjene u nastavni proces 5. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA 5.1. PREDMET I PROBLEM ISTRAŽIVANJA Predmet ovog istraživanja je: izbor i primjena nastavnih metoda u nastavnom procesu kada je u pitanju nastava poznavanja prirode i drustva. Problem našeg istraživanja je: nepravilan izbor nastavnih metoda u nastavi poznavanja prirode i društva CILJ I ZADACI ISTRAŽIVANJA Na osnovu postavljenog problema i predmeta istraživanja, izvodimo cilj istraživanja a to je: Utvrditi da li nastavnici poznavanja prirode i društva vrše pravilan izbor i primjenu nastavnih metoda kada je u pitanju obrazovanje i vaspitanje učenika III-eg razreda osnovne škole. Na osnovu ovako definisanog cilja istraživanja proističu sljedeći istraživački zadaci: Ispitati da li nastavnici poznavanja prirode i društva vrše detaljno planiranje primjene nastavnih metoda kada je u pitanju III-i razred; Utvrditi da li nastavnici vrše izbor nastavnih metoda prema nastavnom sadržaju koji se obrađuje u nastavi poznavanja društva; 68

69 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Utvrditi da li nastavnici poznavanja prirode i društva vrše kombinaciju nastavnih metoda u skladu sa uzrastom učenika; Utvrditi da li nastavnici poznavanja prirode i društva vrše kombinaciju nastavnih metoda u skladu sa specifičnostima odjeljenja; Utvrditi da li nastavnici poznavanja prirode i društva vrše izbor i primjenu nastavnih metoda u skladu s prethodnim iskustvima i znanjima učenika; Utvrditi da li opremljenost škola nastavnim i tehničkim sredstvima dozvoljava primjenu adekvatnih nastavnih metoda u nastavi poznavanja prirodei društva; 5.3. ISTRAŽIVAČKE HIPOTEZE Polazeći od definisanog predmeta, cilja i zadatka istraživanja, a pri tome uzimajući u obzir dosadašnja istraživanja, opravdano je postaviti osnovnu hipotezu: - Pretpostavlja se da nastavnici poznavanja prirode i društva djelimično vrše pravilan izbor i primjenu nastavnih metoda kada je u pitanju obrazovanje i vaspitanje učenika III-eg razreda osnovne škole. Podhipoteze: - Pretpostavlja se da nastavnici poznavanja prirode i društva ne vrše detaljno planiranje primjene nastavnih metoda u nastavnom procesu; - Pretpostavlja se da nastavnici poznavanja prirode i društva vrše izbor nastavnih metoda prema sadržaju koji se obrađuje; - Pretpostavlja se da nastavnici poznavanja prirode i društva vrše kombinaciju nastavnih metoda u skladu sa uzrastom učenika; - Pretpostavlja se da nastavnici vrše kombinaciju nastavnih metoda u skladu sa specifičnostima odjeljenja; 69

70 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 - Pretpostavlja se da nastavnici vrše izbor i primjenu nastavnih metoda u skladu sa prethodnim znanjima i iskustvima učenika; - Pretpostavlja se da opremljenost škola nastavnim i tehničkim sredstvima ne dozvoljava izbor i primjenu adekvatnih nastavnih metoda u nastavi poznavanja društva ZNAČAJ I KARAKTER ISTRAŽIVANJA Ovo istraživanje pripada malom (mikro) istraživanju jer se racionalno organizuje i sprovodi u okviru škole, a smisao mu je da unaprijedi vaspitno-obrazovnu praksu OPERACIONALIZACIJA VARIJABLI Nezavisna varijabla: Odnos nastavnika prema izboru i primjeni nastavnih metoda u nastavi poznavanja prirode i društva; Zavisna varijabla: Učenik sa izgrađenim znanjem vještinama i navikama; 5.6. METODA ISTRAŽIVANJA Ovo istraživanje se temelji na utvrđivanju postojećeg stanja i njegovoj analizi. Nijesu unijeti nikakvi novi faktori, niti se mjerilo njihovo dejstvo. Zato je osnovna metoda deskriptivna, jer odgovara karakteru istraživanja i postavljenim ciljevima. 70

71 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/ TEHNIKE I INSTRUMENTI Kao tehnike u ovom postupku primjenjeno je anketiranje i analiza sadržaja odnosno analiza pedagoške literature. U istraživanju je korišćen upitnik kao instrument istraživanja POPULACIJA I UZORAK ISTRAŽIVANJA Populaciju čine profesori razredne nastave škola na teritoriji opštine Rožaje, a uzorak čine profesori razredne nastave koji predaju u 3 osnovne škole. Ovaj uzorak je slucajan. Tabela 1: Struktura uzorka: Mjesto Naziv školske ustanove Broj nastavnika OŠ»Mustafa Pećanin«3 Rožaje OŠ»25 maj«4 OŠ»Bać«3 Ukupno:3 škole PRELIMINARNO (SONDAŽNO) ISTRAŽIVANJE Prije svoje prve upotrebe upitnik će biti isproban na 2 ispitanika (nastavnika), kako bi se provjerile metrijske karakteristike mjernog instrumenta i utvrdila (valjanost, pouzdanost i validnost). 71

72 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/ ORGANIZACIJA I TOK ISTRAŽIVANJA Nakon proučavanja raspoložive pedagoške i metodičke literature, provjere metrijskih karakteristika instrumenta pristupili smo toku istraživanja. Najprije smo obavijestili upravu navedenih škola i uputili ih zajedno sa nastavnicima koji su anketirani, o značaju ovog istrazivanja za nastavu OBRADA PRIKUPLJENIH PODATAKA Poslije sakupljenih podataka pristupilo se obradi istih. Za obradu podataka korišćeni su relativni brojevi i to procenti kao pokazatelji strukture neke pojave. Rezultati istraživanja iznijeti su tekstualno i tabelarno. 6. REZULTATI ISTRAŽIVANJA Rezultate istraživanja dobijene putem upitnika analizirali smo prema postavljenim zadacima istraživanja. Odgovor na pitanje: Detaljno isplaniram nastavne metode koje ću primjenjivati u nastavi poznavanja prirode i društva. Tabela 2: Ponuđeni odgovori Odgovori nastavnika Izraženo u procentima (%) Uvijek 2 20% Ponekad 2 20% Nikad 6 60% Ukupno % 72

73 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Iz tabele 2. se vidi da 20,0% nastavnika poznavanja prirode i drustva uvijek isplanira nastavne metode koje će primjenjivati, njih 20,0% ponekad isplanira primjenu nastavnih metoda, dok njih 60,0% nikad ne planira primjenu nastavnih metoda. Izbor nastavnih metoda isplaniram. Tabela 3: Ponuđeni odgovori Odgovori nastavnika Izraženo u procentima (%) svakodnevno 1 10% Nedeljno 1 10% Mjesečno 8 80% Ukupno % Iz tabele 3. se vidi da 10,0% nastavnika poznavanja prirode i društva svakodnevno planira nastavne metode, njih 10,0% nedeljno planira nastavne metoda dok njih 80,0% nastavnika mjesečno planira nastavne metode koje će primjenjivati na časovima poznavanja društva u IV-om razredu reformisane osnovne škole. 73

74 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 Odgovor na pitanje: Izbor nastavnih metoda vršim prema sadržaju koji obrađujem. Tabela 4: Ponuđeni odgovori Odgovori nastavnika Izraženo u procentima (%) Uvijek 4 40% Ponekad 3 30% Nikad 3 30% Ukupno % Iz tabele 4. se vidi da 40,0% nastavnika poznavanja prirode i društva uvijek planira nastavne metode prema sadržaju koji obrađuje, njih 30,0% ponekad, dok njih 30,0% nastavnika poznavanja društva nikada ne planira nastavne metode prema sadržaju koji obrađuje. Odgovor na pitanje: Kombinaciju nastavnih metoda vršim u skladu sa specifičnostima odjeljenja. Tabela 5: Ponuđeni odgovori Odgovori nastavnika Izraženo u procentima (%) Uvijek 1 10% Ponekad 2 20% Nikad 7 70% Ukupno % Iz tabele 5. se može uočiti da 10,0% nastavnika poznavanja prirode i društva uvijek kombinuje nastavne metode u skladu sa specifičnostima odjeljenja. Njih 20,0% to čini ponekad, dok 70,0% 74

75 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 nastavnika poznavanja prirode i društva nikada ne vrši kombinaciju nastavnih metoda prema specifičnostima odjeljenja u kom realizuje nastavni čas. Odgovor na pitanje: Izbor nastavnih metoda vršim u skladu sa prethodnim znanjima i iskustvima učenika. Tabela 6: Ponuđeni odgovori Odgovori nastavnika Izraženo u procentima (%) Uvijek 2 20% Ponekad 2 20% Nikad 6 60% Ukupno % Iz tabele 6. se vidi da 20,0% nastavnika poznavanja prirode i društva uvijek vrši izbor nastavnih metoda u skladu sa prethodnim znanjima i iskustvima učenika, njih 20,0% to radi ponekad dok njih 60,0% nastavnika vrši izbor nastavnih metoda u skladu sa prethodnim znanjima i iskustvima učenika. Odgovor na pitanje: U nastavi poznavanja prirode i društva najčešće primjenjujem. Tabela 7: Ponuđeni odgovori Odgovori nastavnika Izraženo u procentima (%) metoda razgovora 1 30 metoda demonstracije 2 20% tekst metoda 1 30% metoda usmenog izlaganja 4 10% 75

76 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 metoda slobodne aktivnosti učenika 1 10% Ukupno % Iz tabele 7. se vidi da su najčešće primjenjivane metode u nastavi poznavanja prirode i društva su metoda razgovora i tekst metoda (30%) metoda usmenog izlaganja 10%, metoda demonstracije 20%. Ređe se primjenjuju: metoda slobodnih učeničkih aktivnosti 10%. Iz svega navedenog se može zaključiti da nastavnici poznavanja prirode i društva suvoparno iznose činjenice koje djeca moraju usvojiti bez razumijevanja u cilju reprodukovanja istih. Odgovor na pitanje: Škola i učionica u kojoj radim dozvoljava izbor i primjenu svih nastavnih metoda. Tabela 8: Ponuđeni odgovori Odgovori nastavnika Izraženo u procentima (%) Da 1 10% Djelimično 4 40% Ne 5 50% Ukupno % Iz tabele 8. vidimo da u 10,0% škola i učionica može da se radi i primjenjuju sve nastavne metode u 40,0% djelimično dok u 50,0% nemože da se primljenjuju sve nastavne metode. Većina škola u kojima rade nastavnici koji su anketirani ne raspolaže potrebnim nastavnim i tehničkim sredstvima koja bi omogućila nesmetan izbor i primjenu odgovarajućih nastavnih metoda. Isto tako opremljenost učionica nije odgovarajuća. Ova činjenica nam govori da nastavnik nije jedini uzrok nepravilne primjene nastavnih metoda u nastavi poznavanja prirode i društva. Izbor i primjena adekvatnih nastavnih metoda gotovo je nemoguće bez adekvatnih nastavnih sredstava i uslova za rad. 76

77 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 7. ZAKLJUČAK Da bi se u nastavi poznavanja prirode i društva ostvarili postavljeni ciljevi i zadaci moraju se primijeniti adekvatne nastavne metode na odgovarajući način. Zato nastavnik poznavanja drustva mora znati ne samo gradivo koje obrađuje, već i način kako to znanje uspješno prenijeti na učenike. Pedagoška teorija i praksa su pokazale da nastava poznavanja prirode i društva može biti uspješna samo ako se realizuje primjenom više metoda, od kojih svaka ima određenu namjenu. Svi pokušaji da se pronađe jedna univerzalna metoda nijesu se pokazali uspješni, kao ni nastojanja da se nastava odvija bez osmišljenih postupaka. Metodika poznavanja prirode i društva je definisala metode koje se primjenjuju u nastavi, s čijom raznovrsnošću nastavnik mora biti upoznat. S obzirom da postoji više nastavnih metoda koje nastavnici poznavanja prirode i drustva koriste u svom radu postavlja se pitanje njihovog izbora, jer uspjeh vaspitno-obrazovnog rada u mnogome zavisi od pravilnog izbora nastavnih metoda. Samo ako primijeni adekvatne metode u određenoj nastavnoj situaciji nastavnikov rad daće zadovoljavajuće rezultate. Znači, izbor metoda zavisi od uslova u kojima će se realizovati određeni čas poznavanja prirode i drustva. Pod tim uslovima podrazumijevaju se mnogi činioci. Da bi izvršio pravilan izbor i primjenu metoda nastavnik poznavanja prirode i društva mora da posjeduje temeljno didaktičko-metodičko i pedagoškopsihološko znanje, kako i da uvažava ostale činioce od kojih zavisi primjena nastavnih metoda: nastavni predmet, konkretni nastavni sadržaj, broj učenika u odjeljenju, uzrast učenika, njihova individualna svojstva, prethodna znanja i iskustva i opremljenost škole. LITERATURA 1. Bakovljev,M.: Didaktika, Naučna knjiga, Beograd, Đukanović, R.: Didaktika teme, UNIREKS, Podgorica, Janjušević, M.: Nastavne metode, Nolit, Beograd, Lekić,Đ: Metodika razredne nastave, Nova prosveta, Beograd,

78 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 5. Prodanović, T. i Ničković, R.: Didaktika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, Radonjić,S.: Nastava poznavanja prirode i ekologije, AP Print, Podgorica, Trnavac, N. i Đorđević, J.: Pedagogija, Naučna knjiga, Beograd, Vilotijević, M.: Didaktika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, Skenderović, I., Fetić, M., Uloga ekološkog obrazovanja u zaštiti i unapređenju životne okoline, Ekonomski izazovi : časopis Departmana za ekonomske nauke Internacionalnog Univerziteta u Novom Pazaru ISSN: , God. 3, br. 5 (2014), str Saračević, M., Plojović, Š., Ujković, E., Digitalni repozitorijumi u integraciji sa sistemima za upravljanje edukativnim sadržajima (LCMS), Ekonomski izazovi : časopis Departmana za ekonomske nauke Internacionalnog Univerziteta u Novom Pazaru ISSN: SG=p I 98.- God. 1, br. 1 (2012), str

79 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 PRILOG (upitnik za nastavnike) Poštovani kolega/ inice! U toku je istraživanje na temu:,,izbor, primjena i korelacija nastavnih metoda u nastavi poznavanja prirode i društva u osnovnoj školi.vaši odgovori su od velike važnosti zato Vas molimo da date što iskrenije odgovore jer se nadamo da će rezultati do kojih dođemo unaprijediti vaspitno-obrazovnu praksu. Hvala na saradnji! 1. Detaljno isplaniram nastavne metode koje ću primjenjivati u nastavi poznavanja prirode i društva. a) uvijek b) ponekad c) nikad 2. Izbor nastavnih metoda isplaniram. a) svakodnevno b) nedeljno c) mjesečno 3. Izbor nastavnih metoda vršim prema sadržaju koji obrađujem. a) uvijek b) ponekad c) nikad 4. Kombinaciju nastavnih metoda vršim u skladu sa specifičnostima odjeljenja. a) uvijek b) ponekad 79

80 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3::3/5 c) nikad 5. Izbor nastavnih metoda vršim u skladu sa prethodnim znanjima i iskustvima učenika. a) uvijek b) ponekad c) nikad 6. U nastavi poznavanja prirode i društva najčešće primjenjujem. a) metoda razgovora b) metoda demonstracije c) tekst metoda d) metoda usmenog izlaganja e) metoda slobodne aktivnosti učenika 7. Škola i učionica u kojoj radim dozvoljava izbor i primjenu svih nastavnih metoda. a) da b) djelimično c) ne 80

81 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3:: Đoko G. Marković Univerzitet Crne Gore, Filozofski fakultet, Nikšić djokogm@hotmail.com TRI RARITETNA DOKAZA ŠTAJNEROVE TEOREME THREE RARE EVIDENCE OF STEINER S THEOREM Apstrakt - Ovim radom prikazaćemo jedan raritetni primjer geometrijskog poliformizma [1] u dodatnoj nastavi matematike srednje škole i na fakultetima. Ovakvi i slični dokazni zadaci aktiviziraju i dinamiziraju nastavu matematike i u funkciji su razbijanja formalizma u njoj. Ključne reči - Princip očiglednosti, geometrijski poliformizam, metodičke inovacije, razbijanje formalizma. Abstract - This paper will present a rare example of geometric polyformism in the opitional teaching mathematics in secondary schools and universities. These and similar evidence tasks activate and dynamicize mathematics lectures and their function is breaking away the formalism in it. Key words - principle of intuition, geometric polyformism, methodological innovations, breaking formalism. 1. UVOD Za ime Jakoba Steinera vezuju se i poznate konstrukcije sa ograničenjima, tj. konstrukcije u ravni izvedene samo lenjirom. 81

82 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3:: Kao što se može dokazati Mohr Mascheronijeva teorema, da se svaka geometrijska konstrukcija može izvesti i samo šestarom, isto tako može se dokazati i Štajnerova teorema, da se svaka geometrijska konstrukcija koja se može izvesti lenjirom i šestarom može izvesti kao Štajnerova konstrukcija samo lenjirom. Ove interesantne konstrukcije sa ograničenjima možemo raditi na časovima dodatne nastave u gimnazijama i matematičkoj gimnaziji i na fakultetima. Pored ovih postoji i nepregledno more drugih zanimljivih zadataka koje je moguće rješavati na različite načine, bilo da su oni aritmetički, algebarski ili čisto geometrijski. Taj poliformni geometrijski prilaz pri rješavanju matematičkih i drugih problema omogućava učenicima dinamički pristup u njihovom usvajanju i poimanju pružajući im jasniju sliku ne samo pri račumjevanju tih zadataka, već i sveukupnom sagledavanju beskrajnog lavirinta matematike osvjetljenog spektrom blistavih boja grandioznog geometrijskog mozaika. Štajnerova teorema: Ako su simetrale (kao duži) dva ugla trougla jednake, trougao je jednakokraki. Danas je poznato dvadesetak dokaza ove teoreme, uglavnom indirektnih. Evo tri raritetna dokaza ovoga stava, pri čemu je I indirektni, a II i III direktni. C I DOKAZ: Neka je ABC takav da je AE BF x, pri čemu b a su AE i BF respektivno simetrale uglova BAC i ABC (slika 1). Obilježimo sa P površinu trougla ABC, sa P 1 površinu ABE, A F 2 2 x x Slika 1. 2 E 2 B 82

83 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3:: sa P 2 površinu AEC sa P 3 površinu ABF, i sa P 4 površinu BFC. Obilježimo uglove BAC i ABC P P 1 P. Lako je uočiti da je: 2, tj. cbsin xcsin xbsin 2 2 2cbsin 2 odakle je: cos c b xsin, cos x (1) b c 2 Na sličan način se dobija i P P 3 P4, odakle je: ca sin xcsin xasin, 2 2 pa je: cos 1 1 x 2 a c 2 (2) Pretpostavimo da uglovi i nijesu jednaki. Neka je >, tada je cos < cos, pa je: b pretpostavkom, koju kao netačnu odbacujemo , tj. b a c a c b a Na analogan način pokazujemo da otpada i pretpostavka: II DOKAZ: 2 pa je:, što je u kontradikciji sa, pa ostaje jedino da je. Neka je dat trougao ABC takav da je AE BF, pri čemu su AE i BF redom simetrale uglova BAC i ABC (slika 2). Neka je AG simetrala ugla BAE trougla ABE i BH simetrala ugla ABF trougla ABF. Koristeći se teoremom da simetrala ugla dijeli naspramnu stranicu trougla u odnosu drugih dveju stranica u slučaju trouglova BAE i ABF imamo: 83

84 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3:: BG:GE=BA:AE i AH:HF=AB:BF, a kako je AE=BF, C to je: BG:GE=AH:HF, a odavde na osnovu obrnute Talesove teoreme slijedi da je ABHGFE. Kako je ABFE, zbog Talesove teoreme imamo da je: AF:FC=BE:EC (3). F E Međutim, zbog teoreme o simetrali ugla trougla imamo: H G AF : FC AB : BC BE : EC BA : AC (4) A Slika 2. B Iz (3) i (4) AB:BC = BA:AC BC=AC, što znači da je ABC jednakokraki trougao. III DOKAZ: C Neka je: AB c, BC a, CA b, gdje je AB c, BC a, CA b, pri čemu je (5) AB BC CA a b c 0 (vidi sliku 3). Neophodno je pokazati da iz jednakosti dužine b F a E simetrale AE unutrašnjeg ugla BAC i dužine simetrale BF unutrašnjeg ugla CBA trougla ABC, tj. iz (6) AE BF a b. A Slika 3. B Simetrale unutrašnjih uglova BAC i CBA 84

85 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3:: trougla ABC (7) možemo prezentovati vektorima: AE 1 BF 1 c 0 b0 bc cb 1, bc 1 a 0 c0 ca ac, ca gdje su i skalari, a a 0, b 0, c 0 su ortovi respektivno u smjeru vektora a, b, c. Takođe je lako uočiti da je: 8 AE c pa и BF a qb, pri čemu p i q skalari. Iz (7) i (8) koji određuju vektor AE i uz primjenu formule (5) proističe: c pa cb bc cb pb c pc bc ( c p) b (1 p b) c 0. c pa p a bc b c cb 0 0 Kako su vektori b i c linearno nezavisni to znači da prethodna jednakost važi samo ako su c p i 1 p b 0, tj. ako je: (9) istovremeno 0 1 i b c p c b c. Iz (7) i (9) imamo (10) bc cb AE b c. Na sličan način ponavljajući cio prethodni postupak za vektor BF (ili jednostavnije samo cikličnom zamjenom b c a, tj. b c a ) dobijamo da je: 85

86 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: 371.3:: (11) a c ac ca BF. Koristeći formulu (5) imamo da je 0 ) ( 2 c b a, tj. 0 ) ( ) ( c b c b a a, pa je 0 2 ) ( c c b b a a a, tj. ) ( c b a c b. Analogno dobijamo da je ) ( a c b a c. Sada odredimo kvadrate vektora mdatih sa (10) i (11), tj. dobijamo: (13), ) ( ) )( ( 2 2 c b a c b a c b bc AE (14). ) ( ) )( ( 2 2 a c b a c b a c ca BF Iz (6) BF AE i (13) i (14) sllijedi ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( c b ab a c c b a a c ba c b a c b, tj. 0 ) ( ) ( ) )( ( ) ( ) ( 2 2 c b a a c b a c c b a c c b ab, pa je 0 ) )( )( ( ) )( 2 ( c a b a c c b a b c b a ab, odnosno imamo (15) 0 ) )( ( ) 2 ( ) ( a c c b c c b a ab c b. Kako je izraz u srednjoj zagradi kao zbir pozitivnih vrijednosti pozitivan to znači da je 0 c b, tj. da je c b što je i trebalo dokazati. LITERATURA [1] Đ. G. Marković, Geomtrijski poliformizam, 3 Makarije, Podgorica, [2] Đ. G. Marković, Novi pogledi na metodiku nastave matematike, Makarije, Podgorica, 2008.

87 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : Fatima Karišik Kriještorac Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija fatimakarisik@yahoo.com SPECIFIČNOSTI OTKRIVANJA I TRETMANA DAROVITE DECE SPECIFICS OF DETECTION AND TREATMENT OF GIFTED CHILDREN Apstrakt - Teškoće u socijalnom okruženju vršnjaka uzrokovane specifičnostima strukture ličnosti prepoznatljiva su svojstva kod dece sa visokim kocifijentom inteligencije (nadarene dece). Njih karakterišu postavljanje veoma visokoh kriterijuma kako sebi, tako i onima u okruženju, samostalnost u procenama vrednosti i mišljenju, posebnog osećaja samosvesti, snažnoj motiviranosti i zadovoljstvu u izazovima, te opšte nesaglasje u ponašanju. Nadarena deca su posebno ranjiva na kvalitet vlastitog odrastanja i skromnu podršku koju dobijaju za svoj razvoj, a njihov uzrok treba tražiti u socio-emocionalnim specifičnostima okruženja. U osnovi nesporazuma je njihova osetljivost na neadekvatan vaspitno-obrazovni tretman što je posledica uglavnom naše neadekvatne reakcije na njihove potrebe koje su produkt naših unutrašnjih uverenja koja kreiraju naš odnos prema njima. Istraživanje tretira posebnosti otkrivanja i tretmana darovite dece te njihov odgovor na neadekvatan vaspitno-obrazovni tretman. Isti je koncipiran na način da se, s jedne strane, tretiraju terorijske osnove njihove identifikacije i tretmana, a sa druge, uticaj porodičnog i školskog okruženja u identifikaciji i podršci darovitoj deci. U tretmanu darovite dece, specifični problemi su u neposrednoj vezi sa radom učitelja, odnosno, izostanku njihove podrške razvoju odgovarajućim prgramima, deficitu odgovarajuće stručne literature darovitosti, načinu rada s darovitom decom, brojnosti dece u odeljenjima, oskudne materijalne i didaktičke opreme, i brojne druge. 87

88 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : Ključne reči talenat, darovitost, identifikacija, porodica, škola, sardanja Abstract - Difficulties in the social environment of peers caused by the personality structure specifics are distinctive properties in children with high IQ (gifted children). They are characterized by setting very high standards to themselves and those around them, independence of valuations and opinions, a special sense of self-confidence, strong motivation and satisfaction in challenges and general disagreement in behavior. Gifted children are particularly vulnerable to the quality of their own upbringing and the modest support they receive for their development and their cause must be sought in the socio-emotional environment s specifics. In the fundaments of misunderstanding is their sensitivity to inadequate educational treatment primarily as a consequence of our inadequate response to their needs which are the product of our internal beliefs that create our attitude towards them. The research treats the peculiarities of detection and treatment of gifted children and their response to inadequate educational treatment. The same is designed in such a manner that, on the one hand, treat the basis of their identification and treatment, and on the other, the influence of family and school environment in identification and support of gifted children. In the treatment of gifted children, specific problems are directly related to the work of teachers, that is, their lack of support for the development of appropriate personal challenges, the lack of adequate professional talent literature, mode of work with gifted children, the number of children in classes, scarce material and didactic equipment, and many others.. Key words - talent, giftedness, identification, family, school, cooperation DEFINISANJE SARADNJE PORODICE I ŠKOLE Osnovni ciljevi i zadaci vaspitanja u velikoj meri zavise od dobro organizovane i pedagoški jasno definisane saradnje između porodice i škole. U uslovima dobro organizovanog vaspitnoobrazovnog sistema ne može dolaziti do značajnijeg razmimoilaženja između roditelja i nastavnika, u načinu i metodama vaspitanja, principima i izgrađivanju karakternih društvenih i moralnih normi. (Tutendžešn, 1996, u Mandić, 1980). 88

89 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : Uporedo sa razvojem našeg školskog sistema, sve se više aktuelizovalo pitanje saradnje porodice i škole u pedagoškom radu. Ne možemo reći da su postignuti dobri rezultati na tom polju, pa uzroke za takvo stanje smatra Mandić (1980), možemo tražiti u sledećem: međusobna saradnja škole i porodice nije dovoljno utemeljena, da bi mogla garantovati čvršće međusobne veze, efikasnije pedagoške djelatnosti, i smišljenog uticaja na faktore društvene sredine. (Mandić, 1980: 3). Nadležne institucije i pedagozi, smatra autor nedovoljno su se bavili proučavanjem ovog problema, malo se radilo na edukciji roditelja i pedagoga o zajedničkom radu i saradnji, ova tematika se relativno malo istraživala, i malo je objavljenih radova o njoj. (Mandić, 1980). Isti autor ističe da je periferan odnos i nedovoljno shvaćen društveni i pedagoški značaj saradnje porodice i škole, kao i nepostojanje materijalnih uslova za ozbiljnije organizovanu saradnju uticalo na slabu saradnju porodice i škole u daljem pedagoškom razvoju darovitog deteta. (Mandić, 1980). Ovo su samo neki od razloga, iz kojih proizilazi nedovoljno dobra saradnja između roditelja i škole, koja je samim tim neadekvatna i nedovoljno efikasna. Posledice ovoga su: neshvatanje značaja zajedničke pedagoške akcije, nedovoljna zainteresovanost za međusobne kontakte, nepoverenje, međusobno optuživanje i vidni propusti u vaspitno obrazovnom radu. (Mandić, 1980: 4). Elementarni zadaci koji proizilaze iz saradnje porodice i škole jesu: - Zajedničkim naporom i koordiniranim akcijama raditi na rešavanju svih problema koji se pojavljuju u vezi sa vaspitanjem učenika; - Propagiranje pedagoških znanja (otkriti roditeljima nužnost ovladavanja pedagoškim 'znanjima' i pomoći im da otkriju svoju pedagošku kulturu). - Ovi zadaci određuju sadržaj rada škole sa porodicom, oblike, metode i sredstva njihove saradnje. Svi sadržaji zajedničkog rada porodice i škole treba da su prožeti težnjom da se poboljša vaspitni rad i jednog i drugog vaspitnog faktora. Ovi sadržaji vrlo su raznovrsni jer ne obuhvataju samo nastavni, već i sve druge oblike obrazovno-vaspitnog rada u školi i porodici. ( Potkonjak, 1974: 291). 89

90 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : SPECIFIČNOST OTKRIVANJA I TRETMAN DAROVITE DECE U PORODICI I ŠKOLI Kako se u ovom radu bavimo problematikom darovitosti smatramo da je saradnja porodice i škole kada je u pitanju identifikacija i podsticanje darovitosti kod dece neophodna, i da je treba podići na viši nivo. Da bi smo u našim školama uspešno zadovoljavali potrebe darovite dece, pedagozi, roditelji i nastavnici moraju dati sve od sebe i omogućiti im da se obrazuju na način, koji će na njihovo zadovovoljstvo i dobrobit svih drugih u potpunosti pratiti njihove interese i sposobnosti. (George, 2003 ). Isti autor navodi da je opšte prihvaćena činjenica da su sposobnim pojedincima, u bilo kojem području ljudskog delovanja, potrebna bogata i izazovna iskustva kako bi ostvarili svoje potencijale. (George, 2003: 129). Škole bi trebale imati jasno definisane pravce o zadovoljenju potreba darovitih učenika, sve od načina njihove identifikacije, praćenja njihovog rada i napretka, do obezbedjvanja nastave prilagođene njima, a koja je u skladu sa nacionalnim nastavnim planom i programom. ( George, 2003). Poput Georgea i Dž. Kolvin pokazuje sličan stav prema podsticanju darovitosti koji kaže da niko ne postaje izvanredan bez ičije pomoći, a život onih najuspešnijih upadljivo se odlikuje dragocenom podrškom koju su imali u presudno vreme u svom razvoju. (Kolvin, 1996: 227). Što znači da okolnosti i uslovi ukojima darovita deca, rastu, rade i sazrevaju, u školi ili svom domu, mogu imati presudan uticaj nabudući razvoj darovite dece. Podršku okruženja izdvojićemo kao vrlo bitan faktor u daljem razvoju darovitog deteta. Imali smo primera, da su se neki vrlo uspešni ljudi svojevremeno borili sa siromaštvom, koje za sobom vuče razne nedaće i obeshrabrivanja, ali to nije isto kao nedostatak podrške, koja je zapravo suština daljeg razvoja darovitog deteta. (Kolvin, 1996). Uloga porodice i škole u podsticanju darovitosti kod dece odavno je predmet brojnih istraživanja. U svetu su odavno započeta istraživanja o značaju blagovremene identifikacije darovitosti kod dece, kao i o značaju saradnje porodice i škole u podsticanju njihove kreativnosti i invetivnosti, a da bi identifikacija i podsticanje 90

91 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : darovite dece bilo što uspešnije veoma je važna, konitinuriana saradnja porodice i škole. (Đorđević, 2008). Često roditelji nisu u mogućnosti da svojoj decu koju su drugačija od ostalih pruže potrebnu podršku. Takođe, nisu u stanju da im obezbede adekvatnu intelektualnu i vaspitnu stimulaciju, te iz tih razloga pomoć stručne službe, pedagoga i psihologa je neophodna. Bedeković i Kolak (2008), navode da saradnja porodice i škole predstavlja proces koji podrazumeva niz aktivnosti u kojima roditelji deluju zajedno sa onima koji deluju u školi imajući pritom zajednički cilj-dobrobit učenika. (Bedeković, Kolak, 2008: 13). Bokal, Čad, Valenčić i Zuban (2008), ističu da je kvalitetna saradnja ove dve institucije od ključnog značaja za razvoj darovitog deteta. Roditelji mogu dosta pomoći učitelju svoga deteta, tako što će ga upoznati sa osnovnim karakteristikama, koje su od ključnog značaja za psiho-fizički razvoj deteta. Tako što učitelju predoče neke bitne odlike ličnosti svoga deteta roditelji mu pomažu pri odluci da on učini sve što je u njegovoj moći kako bi obezbedio darovitom detetu potpun razvoj stvaralačkih potencijala. Učitelj kao stručno lice, može biti od velike pomoći roditeljima tako što ih može i treba upoznati sa karakteristikama darovitosti, sa potrebama njihovog deteta koje se znatno drugačije od potreba prosečne dece. (Bokal, Čad, Valenčić, Zuban, 2008). Sličan stav ima i Budimir-Ninković (2008), te ističe da je saradnja porodice i škole u identifikaciji i podsticanju darovitosti kod dece značajna iz nekoliko razloga i to: da bi razmenjivale informacije, znanja i iskustva o svojoj ulozi u procesu osamostaljivanja deteta, motivaciji za usavršavanje učenja, sticanje znanja, razvoj sposobnosti, te istraživanje i proučavanje sadržaja za koje su daroviti učenici posebno zainteresovani. (Budimir-Ninković, 2008: 16-17). Da je saradnja porodice i škole značajna u postupku identifikacije i podsticanja darovitosti kod dece potrvrđuju i analize istraživanja velikog broja eminetnih stručnjaka iz ove oblasti. Rajović (2009), naglašava da da je za celokupnu i sveobuhvatniju identifikaciju i podsticanje darovitosti neophodno osim porodice i škole uključiti i centre za podsticanje talenata i širu društvenu zajednicu. Aktivan angažman porodice i škole podrazumeva kontinuiranu i dobro osmišljenju saradnju u svrhu što kvalitetnijeg i sveobuhvatnijeg stvaranja uslova za podsticanje i razvoj darovitosti kod deteta. (Rajović, 2009). 91

92 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : Proučavajući ovaj oblik podrške Rajović smatra da roditelji i nastavnici/učitelji kao i ostale organizacije treba da omoguće darovitom detetu pristup različitim informacijama, instrumentima i obukama za njihovo korišćenje (teleskop, kompjuter, pribor za snimanje i praćenje različitih pojava i procesa...). (Rajović, 2009: 12). Saradnjom sa školom roditelji će moći da u potpunosti razvijaju različita područja interesovanja deteta, i tako će nastavnike/učitelje upoznati sa karakteristikama svog deteta i na taj način uticaće na podizanje kvaliteta vaspitno-obrazovnog procesa u školi. Poput Rajovića i D. Adžić (2011), navodi da je saradnja veoma nužna i ključna za napredovanje darovitog deteta.učitelji trebaju redovno kontaktirati sa roditeljima deteta, a po potrebi i sa školskim pedagogom i psihologom. Naglasak saradnje treba biti na obostranoj informisanosti o darovitosti i potrebama deteta, kako bi se svaka dalja saradnja usmerila dobrobiti i napredovanju darovitog učenika. (Adžić, 2011: 175). Uzimajući u obzir ovaj aspekt Budimir-Ninković (2008), ističe da saradnja porodice sa školom povoljno utiče na humanizaciju odnosa između nastavnika/učitelja i dece, približava roditelje školi i njenom unutrašnjem funkcionisanju, podstiče napredovanje učenika, motiviše ih na saradnju u rešavanju školskih i vanškolskih pitanja i problema. Takođe, autorka navodi da škola roditeljima treba pružiti praktična uputstva za vaspitno delovanje kod kuće, uključujući roditelje u rad škole. Roditeljima se pruža mogućnost da upoznaju organizaciju i rad škole, nastavnike, te da steknu uvid u aktivnosti, i rezultate rada svoje dece (Budimir-Ninković, 2008, str. 485). Kako darovita deca zahtevaju potpuno drugačiji i za većinu roditelja potpuno nov pristup u vaspitanju i obrazovanju isti autor ističe da je neophodno roditeljima obezbediti značajnu ulogu unutar škole. (Budimir- Ninković, 2008). Zbunjenost roditelja je velika, i potiče od nedostatka adekvatnih informacija o pružanju adekvatnog tretmana koji zahteva ovaj specifični oblik vaspitanja i obrazovanja. Uzimajući u obzir nedostatak informacija i zbunjenost koja se dešava u ovakvim situacijama roditeljima je neophodno pružiti potrebnu podršku i ohrabriti ih. Poput Budimir-Ninković sličan stav imaju i Maksić i Mirkov (2007), pa ističu da se manifestacija talenata i potpuno ostvarivanje kreativnog stvaralačkog potencijala može postići jedino ako roditelji i škola postignu zajednički stav kada je u pitanju 92

93 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : saradnja, jer jedino ako se obe strane maskimalno angažuju i posvete osmišljavanju dobre osnove na kojoj će izgraditi saradnju onda će biti zagarantovan uspeh, i identifikacija i podsticanje darovitih učenika biće veliki izazov za obe strane. (Maksić, Mirkov, 2007, u Budimir-Ninković, 2008). U procesu saradnje porodice i škole, škola bi kao institucija koja se bavi vaspitno-obrazovnim radom trebala biti inicijator saradnje, nastavnici/učitelji bi trebali osmišljavati specifične oblike i vrste rada na kojima bi se temeljila saradnja, jer porodica i škola kao najodgovornije institucije obrazovanja i vaspitanja deteta zauzimaju veoma značajno mesto na svim nivoima proučavanja podsticanja darovitosti kod dece. Uzimajući u obzir mogućnosti saradnje porodice i škole Budimir- Ninković (2008), navodi da je nužno da one razmenjuju informacije, znanja i iskustva o svojoj ulozi u procesu osamostaljivanja deteta, motivaciji za usavršavanje učenja, sticanje znanja, razvoj sposobnosti, te istraživanje i proučavanje sadržaja za koje su daroviti učenici posebno zainteresovani. (Budimir-Ninković, 2008: 486). Proučavajući temeljno i sveobuhvatno potrebu saradnje porodice sa školom u cilju identifikacije i podsticanja darovitosti kod dece ista autorka ističe da je za sagledavanje opšteg sadašnjeg stanja, i njegovo unapređivanje neophodno pristupiti studioznim interdisciplinarnim istraživanjima. (Budimir, Ninković, 2008). U kontekstu toga autorka navodi da je to naročito značajno zbog upoznavanja specifičnosti razvoja darovitih i obezbeđivanje uslova za omogućavanje njihovog napredovanja. (Budimir-Ninković, 2008: 486). U radu sa darovitim učenicima nastavnici/učitelji su u obavezi da prilagode nastavne oblike i metode rada potrebama darovitih, da se neprestano trude da razumeju njihova dešavanja u glavi, te da im stvore uslove u kojima će oni svoju darovitost moći da razvijaju u potpunosti. Poput Budimir-Ninković i Đorđević (1977), navodi da radi potpunijeg razvijanja stvaralačkih potencijala nastavnici/učitelji su dužni da prilagode sadržaje, postupke, metode, sredstva i stil rada različitim nivoima sposobnosti. Treba da upoznaju i shvate svojstva i potrebe darovite dece, njihove težnje i interesovanja, da bi mogli da donose jasne, adekvatne i efikasne odluke u primeni programa i organizovanju vaspitno-obrazovnog rada. (Đorđević, 1977, u Budimir-Ninković, 2008: 487). Kako bi uspešno ostvarili zahteve koje navodi Đorđević (1997), neophodno je saradnju porodice i škole organizovati tako da obuhvata sve najvažnije apekte podsticanja darovitosti kod dece, jer 93

94 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : jedino dobro organizovana i na predhodno navedenim zahtevima izgrađena saradnja može obezbediti potrebne uslove. Kako su nastavnici/učitelji odgovorni za vaspitanje i obrazovanje, saradnja sa roditeljima je utoliko značajnija, jer samo od roditelja mogu dobiti informacije o tome kako se dete ponaša u kući, kakva interesovanja pokazuje i čemu teži. Proučavajući ovaj problem Budimir-Ninković (2008) navodi definiciju koju je dao P. Mandić koji kaže da nastavnici prate rad i razvoj učenika, otkrivaju talente u radu, prikupljaju podatke o talentovanim učenicima, učestvuju u procesima identifikacije talenata, brinu o tome da talentovani pojedinci nađu adekvatno mesto u nastavnom procesu, prate efikasnost preduzetih pedagoških mera nužne za normalno napredovanje talenata. (Mandić, 1995, u Budimir-Ninković, 2008: 488). Dakle, kako bi realizacija podsticanja darovitih učenika bila uspešna, podrška roditelja nastavnicima/učiteljima bi trebala biti neizostavni deo u razvoju i podsticanju darovitosti, jer na stručno postavljenim temeljima, saradnja škole sa porodicom podstiče razumevanje, poverenje, spremnost nastavnika/učitelja da u svakom trenutku roditelju pruži adekvatnu pomoć i podršku. Uzimajući u obzir konstruisanje plana za saradnju porodice sa školom Budimir-Ninković (2008), smatra da bi ovaj oblik podsticanja darovitosti kod deteta trebao biti planski osmišljen, kontinuiran i sa jasno utvrđenim oblicima i zadacima. Znači, cilj saradnje porodice i škole treba darovitim učenicima da omogući zadovoljenje interesovanja i potreba darovitih u procesu obrazovanja i vaspitanja. (Budimir-Ninković, 2008). ZAKLJUČAK Činjenica da je darovitost kapital jedne društvene zajednice nameće veliki zadatak. Shodno tome, neophodno je identifikovati i podsticati darovitost kod dece i omladine. Najvažniju ulogu u identifikaciji i podsticanju darovitosti kod dece naravno imaju porodica i škola. Zato je veoma važno razraditi dobre i temeljne strategije za ranu identifikaciju darovitosti kako bi se kasnije mogla darovitost i podsticati. Da bi se postigli rezultati na ovom polju smatramo da je neophodno edukovati roditelje i nastavnike u tom pogledu jer nažalost, značajan procenat roditelja i nastavnika nisu osposobljeni za delovanje na tom polju. Znanja roditelja o identifikaciji i podsticanju darovitosti kod dece su na minimalnom nivou, što upućuje na alarmantno delovanje društvene zajednice. Kada kažemo delovanje društvene zajdenice mislimo na to, da lokalne bi se samouprave 94

95 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: : trebale pozabaviti ovim problemom i bilo bi neophodno organizovati radionice i predavanja za roditelje, kako bi oni stekli osnovna znanja o prvim znacima darovitosti. Značaj porodice u identifikaciji darovitosti je nezamenljiv, zato što je porodica prva zajednica u kojoj dete ispoljava prve znake darovitosti, koje je veoma važno prepoznati i razvijati ih. Problem neidentifikovanja darovitosti kod dece je veoma značajan i zbog toga je podignut na međunarodni nivo i u njegovo rešavanje uključuju se regionalne, obrazovne i druge ustanove. Kako je škola mesto gde posle porodice dete provodi najviše vremena u njegovo rešavanje uključuju se nastavnici i stručni saradnici, jer ako porodica blagovremeno ne identifikuje znake darovitosti škola može u velikoj meri nadoknaditi propušteno i delovati u smeru podsticanja. LITERATURA 1. Adžić, Dalibor Darovitost i rad sa darovitim učenicima-kako teoriju prenijeti u praksu. Zagreb: Život i škola, br. 25, Agencija za odgoj i obrazovanje, str. 175; 2. Bedeković, Vesna. Kolak, Ante Saradnja roditelja darovitih učenika i škole i potpora lokalne zajednice. Vršac: Viša škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača, str. 13; 3. Budimir-Ninković, Gordana Saradnja porodice i škole u cilju motivacije darovitih učenika. Jagodina: Pedagoški fakultet, str ; 4. Đorđević, Jovan Porodica kao faktor podsticanja darovitosti, Karakteristike darovite dece. Vršac: Zbornik radova, Viša škola strukovnih studija, str. 4-7; 5. George, David Obrazovanje darovitih - kako identificirati i obrazovati darovite i talentirane učenike, Zagreb: Educa, str ; 6. Kolvin, Džef Talenat je precenjen. FSC, Beograd: LAGUNA, str ; 7. Mandić, Petar Saradnja porodice i škole, Sarajevo: Svjetlost, str. 3-9; 8. Rajović, Ranko IQ deteta-briga roditelja, Novi Sad: Abeceda d.o.o., str

96 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Adela Nikulić Univerzitet u Novom Pazaru, Departman za pedagoško psihološke nauke adelakarisik@yahoo.com PARTNERSKI ODNOSI I ODRASTANJE PREDŠKOLSKE DECE PARTNERSHIP RELATIONS AND GROWTH OF PRESCHOOL CHILDREN Abstrakt- Partnerski odnos se ne posmatra kao odnos linearne transmisije od jednog partnera ka drugom, nego je odnos razmene na obostranu korist u kojoj svako dobija isto kao što i pruža. Od dobro organizovanog i pedagoški jasno usmerenog partnerskog odnosa zavisi potpunije shvatanje i praktično ostvarenje osnovnih ciljeva vaspitanja. Sve je više autora koji zagovaraju ostvarivanje partnerskih odnosa ne samo između vaspitača i roditelja već pre svega uspostavljanje partnerskih odnosa sa decom bazirane na poverenju, uvažavanju, poštovanju, biti sa decom na istom zadatku, imati zajednički cilj, odrđena prava i obaveze. Dečji vrtić treba da se koncipira i ostvari kao Životni prostor kao zajednica odraslih i dece, koja ima zajednička područja delovanja, zajedničke razloge i prilike za učenje, zajedničke probleme i zamisli u čijoj je funkciji sticanje znanja i kompetencija. Ključne reči partnerski odnos, porodica, dete, vaspitanje, odrastanje, dečiji vrtić. Abstrakt- Partnership is not regarded as relation between lineral transmission from one partner to the other but as relation of commuting where everyone gets the same he/she offers. From the well organized and pedagogically clearly focused partnership depends more complete understanding and practical realization of the basic education goals. There are more and more authors who advocate realization of partnerships not only between educators and parents but even more establishing partnerships with children based on confidence, appreciation, respect, being with children on the same task, having common goal, certain rights and obligations. Kindergarten should be conceived and achieved as Living space, as a community of adults and children which have common areas of operation, common reasons and opportunities for learning, common problems and ideas whose function is gaining knowledge and competence. Key words - partner relationship, family, child, education, up-bringing, kindergarten. 96

97 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: UVOD U savremenim predškolskim programima preporučuje se uspostavljanje partnerskih odnosa između dece i odraslih, što zahteva da aktivnosti budu usmerene na dete, da se zadovoljavaju potrebe dece i roditelja, njihova interesovanja, da deca imaju veću slobodu izbora, veći stepen odgovornosti, da se u život i rad ustanove uključuju roditelji i članovi lokalne zajednice. Isto tako, zahteva se uspostavljanje odnosa poverenja, uvažavanja, ravnopravnosti, odnosno pratnersta između dece i odraslih. Partnerski odnos se definiše kao odnos između dveju ili više osoba koji proizilazi iz zajedničkih interesa i usmeren je ka zajedničkim ciljevima. Bazira se na razmeni i pozitivnoj međuzavisnosti koja se manifestuje kroz: ravnopravnost, što podrazumeva da su svi učesnici ravnopravni u pogledu prava i obaveza. Komplementarnost podrazumeva uvažavanje različitosti u razvoju, iskustvu, znanju. sposobnostima, preferencijama, a ne nejednakosti. Uvažavanje partnera proističe iz različitosti i uzajamnog dopunjavanja (Pavlović Breneselović, Pavlovski;1997:16). Pretpostavlja se da su u prošlosti, u određenim društvenim uslovima, postajale mogućnosti za partnerske, ravnopravne odnose između dece i odraslih. Danas valja očekivati koreniti preobražaj društva, u kome će podizanje dece vredeti bar toliko koliko proizvodnja materijalnih dobara, čime će biti stvorene kulturno istorijske pretpostavke za ponovo uspostavljanje partnerskih odnosa između odraslih i dece (Marjanović, 1987:40). U osnovi uspešnog ostvarivanja vaspitne funkcije leži uzajamno prihvatanje partnerskog odnosa roditelja i vaspitača. Istraživanja pokazuju da su najuspešniji oni vaspitači koji roditelje smatraju partnerom, odnosno aktivnim učesnikom u procesu vaspitanja dece. Da bi se postigao i dalje negovao partnerski odnos roditelja i vaspitača u vaspitanju dece, značajno je i vreme koje zajedno provede roditelj i vaspitač; roditelj i dete; vaspitač, dete i roditelj; deca i vaspitači. Za uspešnu saradnju je najvažnije da postoji pozitivna motivacija i u roditelju i u vaspitaču. No, prvi korak treba da učini vaspitač, jer ako on ima želju da istinski sarađuje sa roditeljima i ako je on entuzijazista u radu, izazvaće i kod roditelja povratnu reakciju. 97

98 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: RAZLIČITE DEFINICIJE I SHVATANJE PARTNERSKIH ODNOSA Gotovo da nema oblasti i aktera društvenog delanja u okviru kojeg se danas ne koristi termin partnerstvo i partnerski odnosi. Na prvi pogled iznenađujuće, ali u velikom broju radova koji se bave partnerstvom ne postoji definicija partnerstva. Partnerstvo se određuje kao forma ili struktura odnosa koja podrazumeva odnos među jednakima koji su se saglasili oko zajedničkih ciljeva, zajednički odredili svoje uloge i imaju jednako distribuirani autoritet u donošenju odluka (Pavlović Breneselović; 2010:3). U studijama Sande Marijanović i Osnovama programa Modela A, izričito se daje prednost partnerskim odnosima i zajedničkom življenju nad vaspitanjem. Sanda Marjanović tvrdi da u vrtiću i okruženju treba stvoriti uslove za punovredno življenje; što znači mogućnosti za smisleno življenje, pravi život. Vaspitači treba da se trude prvenstveno oko organizacije zajedničkog življenja sa decom i roditeljima. Prema shvatanjima autorke u predškolskoj ustanovi treba da vlada zajedničko življenje, partnerski, ravnopravni odnosi među akterima vaspitno obrazovnog procesa. Dečiji vrtić neminovno mora da predstavlja zajednicu dece i odraslih, a to znači temeljno drugačije zamisliti i ostvariti odnose između odraslih u dečjem vrtiću i odraslih međusobno. Model dečjeg vrtića trebalo bi za svoju paradigmu da uzme -partnerske odnose između svih pojedinaca koji čine predškolsku ustanovu.(marjanović, 1982: ). Sanda Marjanović je znala. Mi ne možemo planirati ono što formira dete... a to su odnosi koje s njim uspostavljamo. I još važnije to niko nikoga ne može naučiti... Najveća je stvar vršiti male analize samoga sebe, unositi autokorekcije, to je ono što može vrlo mnogo da unapređuje vaspitnu delatnost (Graorac, 2010:24). U Programu Modela A govori se o zajedničkom življenju dece i odraslih koje se razmatra sa aspekta autentičnih potreba i razvojnim mogućnosti deteta. Model A uviđa da se između dece i odraslih uspostavljaju novi, ravnopravni, partnerski odnosi, koji vaspitanje čine suvišnim. U modelu A, čak više nego u radovima Sande Marjanović, odrastanje dece i odnos sa odraslima razume se - postpedagoški... To najbolje potvrđuje već navedeno polazište: Ustanova nije prostor za realizaciju programa već mesto življenja dece (OOPP, 2006;28). 98

99 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: U Modelu A predstavljene su i smernice koje utiču na stvaranje partnerskih odnosa. To su: Vaspitač je taj koji treba da obezbeđuje uslove za kvalitetno provođenje vremena, učenje i razvoj dece; predškolski program treba da povećava kvalitet življenja i da garantuje poštovanje prava svakog pojedinca da učestvuje u domenu donošenja odluka o kvalitetu življenja svoje porodice; deca imaju pravo na kvalitet odrastanja i zato je nužno obezbediti uslove da bi se to ostvarilo; roditelji su ravnopravni učesnici koji zajedno sa vaspitačima brinu i odlučuju o kvalitetu života svoje dece; vaspitači i stručni saradnici su najodgovorniji za ostvarivanje kvalitetne saradnje sa porodicom; kvalitet saradnje sa školom uslovljen je kvalitetom i stepenom otvorenosti predškolske ustanove. Partnerski odnosi prema Šonebeku su NOVI odnosi bez vaspitanja, a tako ne misli ni Sanda Marjanović, mada je ona najbliža Šonebeku jer smatra zajedničko življenje bolje od vaspitanja. Vaspitanje je za njega uvek ukalupljivanje deteta, trik, varka, a za Sandu je to obrađivanje dece. Šonebek se zalaže za nove, postpedagoške odnose. Novi odnosi se odvijaju kroz interakciju, dogovor vaspitača i dece, dvosmernu komunikaciju. Partnerski odnos se temelji na demokratskom sistemu odlučivanja i izbora. To podrazumeva: Uspostavljanje partnerskih odnosa između dece i vaspitača Saradničko ponašanje učestalije od takmičarskog Da postoji mogućnost izbora (OOPP Model A, 2006, 35). ŠONEBEKOVO SVATANJE PARTNERSKIH ODNOSA Utemeljivač postpedagogije i osnivač udruženja Prijateljstvo sa decom, Šonebek, smatra da su odnose između odraslih i dece zamenili novi odnosi, koje još naziva amikativnim, prijateljskskim. U novim odnosima sa decom se ne radi samo o dopuštanju i toleranciji veće slobode deci, već o novom kvalitetu u ophođenju sa decom, koji je sadržinski i psihološki drugačiji, jer podrazumeva i drugačijeg odraslog i drugačiji koncept deteta. Prijateljstvo sa decom nisu u pitanju samo deca koja stvarno žive nego u prvom redu odrasli, odrasla deca. Prijateljstvo sa decom je oznaka za određeni način življenja, a reč deca može se u ovom kontekstu na tri načina razumeti: 1. Prijateljstvo sa detetom koje u meni, odraslom čoveku, još postoji, 2. Prijateljstvo sa drugim odraslim ljudima oko mene koji su takođe deca, 3. Prijateljstvo sa decom koja sada žive, kako su ona zakonom definisana (od 0 do 14 godina). Naziv Prijateljstvo sa 99

100 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: decom obraća se ovom detetu i želi uspostaviti mir i prijateljstvo sa detetom u nama samima, detetom u drugim odraslim ljudima i decom koja stvarno postoje( Ursula Šulte, 1983., -prema Graorac, 1995:216). Šonebek je zagovarač novih ili postpedagoških odnosa, bez vaspitanja, koji počivaju na stavu vaspitača: Dete zna najbolje šta je za njega dobro. Ti odnosi se zasnivaju na interakciji, dogovoru vaspitača i dece, dakle, u pitanju je dvosmerna komunikacija. Taj odnos vaspitači doživljavaju kao učenje kroz igru, tj. kao partnerski odnos. Takvi odnosi su i prilike da vaspitači uče od same dece. Kada su u pitanju partnerski odnosi između dece i vaspitača, Šonebek raspravlja o obostranom zadovoljstvu zbog uspostavljanja kvalitetne komunikacije: Svaki odnos može, ali ne mora, da ima veze sa pomaganjem. Kad sam zajedno sa decom, čak i kao nastavnik, odvija se komunikacija. Da li će naš odnos biti od velike pomoći deci i /ili meni, tek će se videti. U svom odnosu sa decom ne primoravam sebe da budem od bilo kakve pomoći. Ukoliko nekom bude od pomoći, to je dar života koji se između nas dogodio, tome se radujem i zahvalan sam. Ja ne želim da instrumentualizujem ovo veličanstveno 'pomaganje' i pretvorim ga u princip... Nikad mi nebi palo na pamet da poželim nešto tako moćno kao što je pomaganje životu. Stvari stoje sasvim obrnuto: Radujem se ako život meni pomogne (prema - Graorac,2007). U srži učenja Šonebeka leži ideja novih, partnerskih odnosa dece i odraslih, na ostvarivanju ravnopravnosti između dece i odraslih, na usmeravanju detetu ali ne u smislu podčinjavanja, kako piše: Ja nisam ničiji sluga nego pripadam samom sebi. Sa detetom ću se dogovarati šta možemo zajedno činiti, bez sluganskog odnosa... Dok pomažem, upućujem ih, nešto im objašnjavam, to činim bez sluganskog odnosa... Tako nešto tretira se samo metodički, kao nekakav trik ili neka varka da bi se deca pridobila ili usmerila ka onome što neko želi da postigne... (Isto). Dakle, Šonebek smatra da je u odnosu sa decom nužno ostvariti kvalitetnu komunikaciju. Šonebekov način mišljenja i življenja NOVIH ODNOSA- komunikacija sa decom bez vaspitanja, smatra se da on previđa postojanje i dejstvo implicitne pedagogije, skrivenog programa. 100

101 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: SHVATANJE PARTNERSKIH ODNOSA U RADOVIMA SANDE MARJANOVIĆ Ključ za rešavanje problema odrastanja Sanda Marjanović nalazi u formuli: dete - partner u svetu odraslih. Ovo rešenje je još veća utopija od koncepta demokratskog vaspitanja i Šonebekovih novih odnosa. Dete može biti partner u svetu odraslih samo ukoliko postoje uslovi za zajedničko delanje i to na onome što predstavlja aktivnost od životnog značaja za obe strane (Graorac, 2011:45). Sanda Marjanović se slaže sa Betelhajmom: Danas, kao i u minulim vremenima, najvažnije, a ujedno i najteži zadatak u odgoju deteta jeste pomoći mu da nađe smisao života ( prema - Graorac, 2011: 455). Iz rasprava Sande Marjanović možemo sagledati da partnerski odnosi nisu mogući u institucionalnom vaspitanju i nedemokratskom društvu, bez obzira na osobine ličnosti i svatanja vaspitača. U novom odnosu ne radi se samo o dopuštanju i toleranciji veće slobode deci, već o novom kvalitetu u ophođenju sa decom, koji je sadržinski i psihološki drugačiji, jer podrazumava i drugačijeg odraslog i drugačiji koncept deteta. Od svega je ipak najznačajniji sam vaspitač, jer vaspitanje je susret između deteta i odraslog čoveka. Kvalitet toga susreta je onaj formativni činilac koji može da nadahne dete da traga za znanjima, da stvara, da preuzme na sebe tuđu zamisao ličnosti kao sopstveni plan i težnju (Marjanović, prema - Graorac, 2011:2). Kulturno istoriski gledano, s razlogom se može tvrditi: uzajamnost odraslih i dece kao osnovni odnos nikada do sada nije ozbiljno doveden u pitanje. Uzajamnost je bitan kvalitet odnosa između dece i odraslih... Pošto ova fundamentalna uzajamnost više ne može da se ostvaruje u savremenoj porodici... Upravo, da bi bila ponovo i bolje uspostavljena, uzajamnost između roditelja i dece morala bi da se odvija na društvenom nivou odnosno u vrtiću!, i to dete je mali partner u svetu odraslih, upleteno u njihov rad i život, isto tako kao što i odrasli uzimaju učešća i utiču na infantilne obrasce aktivnosti (Marjanović,1987:17). 101

102 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Prema svatanjima ove autorke u predškolskoj ustanovi treba da se neguje zajedničko življenje, partnerski i ravnoppravni odnosi među akterima vaspitno- obrazovnog procesa ( dece i odraslih). To su, zapravo, temeljna načela u delu Sande Marjanović, koja su data u Modelu A. Dečiji vrtić neminovno mora da predstavlja zajednicu dece i odraslih, a to znači temeljno drugačije zamisliti i ostvariti odnose između odraslih u dečjem vrtiću i dece, kao i odraslih međusobno. Model dečjeg vrtića trebalo bi za svoju paradigmu da uzme - partnerski odnos između svih pojedinaca koji čine predškolsku ustanovu (Marjanović, 1979:30). Sanda Marjanović je isticala da mi ne možemo planirati ono što formira dete... a to su odnosi koje s njim uspostavljamo... to niko nikoga ne može naučiti. Datkle, onima koji odbacuju vaspitnu delatnost ostaje zajedničko življenje, novi odnosi, prijateljstvo sa decom (Graorac,2011: ). KARAKTERISTIKE PARTNERSKIH ODNOSA Da bi neko bio partner, on mora imati zajedničku potrebu, interes, interesovanje, biti na zajedničkom poslu u zajedničkoj aktivnosti. Ako vaspitač samo zadaje deci šta da rade i samo nadgleda i stoji po strani dok ona to rade, teško da su oni partneri u toj aktivnosti. Da bi bio partner vaspitač mora učestvovovati u aktivnostima sa decom, roditeljima i drugim odraslim (Pavlović Breneselović,Pavlovski, 1997: 34). Ako je dete došlo sa ciljem da se igra, a vaspitač ima za cilj da ga nauči neku pesmicu, i ako to učenje nije organizovano kroz igru, teško da će taj odnos biti partnerski jer će vaspitač morati da zahteva od deteta da učestvuje i da ga stalno opominje. Da bi bio partner, vaspitač mora uvažavati ciljeve, potrebe i interesovanja dece i roditelja (isto.) OTVORENOST VRTIĆA U KONCEPCIJI PARTNERSKOG ODNOSA Predškolska ustanova kao otvoren sistem vaspitanja polazi od nekoliko pretpostavki: 1) Njena otvorenost ka spolja znači : integraciju u realan život predškolska ustanova kao mesto življenja dece; otvorenost ka lokalnoj ѕajednici i roditeljima; povezanost vaspitanja koje se dešava u porodici, vrtiću i lokalnoj zajednici( OOPP Model A;2006:27). 102

103 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Otvorenost dečjeg vrtića prema spolja podrazumeva potpuno novu saradnju sa roditeljima, odnosno porodicom. Ranije je saradnjom između dečijeg vrtića i porodice dominiralo obrazovanje roditelja, njihovo informisanje o deci i dečjoj ustanovi i u nekim oblicima savetodavni rad. Sada se nastoji da roditelji a i drugi odrasli budu neposredni saradnici, partneri vaspitačima i dece u razvijanju kurikuluma, tj. oblikovanju zajedničkog života u dečjem vrtiću. Učešće roditelja se ostvaruje kroz zajedničko planiranje događaja, organizaciju sponjnih kontakata dečjeg vrtića, nabavka odnosno izrada potrebnog materijala, izrada i sprovođenje zamišljenih projekata. Druga odlika otvaranja prema spolja je organizovanje dečjeg vrtića kao mreže različitih mesta za učenje u društvenoj sredini. Ova ideja se ostvaruje kroz eskurzije i posete koje su obezbeđivale deci iskustvo iz prve ruke, kroz brojne socijalne veze sa drugim ljudima i kroz participaciju dece, roditelja i vaspitača u lokalnim događajima. 2) Njena otvorenost ka unutra podrazumeva da je njena struktura (prostor, vreme, organizacija i način grupisanja) dogovorne prirode; podrazumeva specifičnu ulogu vaspitača (prevashodno vaspitač kao partner; posmatrač i pratilac uspešnosti realizacije programa; onaj koji promišlja i vrednuje sopstveni rad; onaj koji stvara prilike za učenje; istraživač)( OOPP Model A;2006:27). Otvorenost predškolske ustanove podrazumeva pre svega da ona bude mesto smisaonog življenja za decu i skup prilika i mogućnosti za njihov celovit lični razvoj. Da bi bila mesto punovrednog življenja sada i ovde, ona treba da bude otvorena prema porodici i lokalnoj sredini, odnosno dečjim iskustvima izvan samog vrtića. To podrazumeva ne samo slobodan pristup roditeljima i drugim odraslima u predškolsku ustanovu i mogućnost da direktno učestvuju u njenom životu, već i smisaono povezivanje i prožimanje životnih sadržaja u te tri sredine (OOPP Modela A, 2006:18). U otvorenom obrazovanju, i čovek i dete i sama obrazovna ustanova posmatraju se kao otvoren sistem. Dete se kao i odrasli posmatra kao konkretno celovito biće, zbog toga se u planiranju vaspitno obrazovnog rada polazi od konkretne dece i konkretnih situacija a ne od izdvojenih, apstraktnih ciljeva i zadataka. 103

104 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: PARTNERSKI ODNOSI SA PORODICOM Roditelji žive sa svojom decom od samog rođenja... Oni prvi upućuju svoju decu u to kako da postanu deo zajednice i da se uključe u društvo... Vaspitači treba roditeljima da prezentuju savete za pojedine životne situacije tipične za malu decu... Zajedničko življenje se ostvaruje i učešćem roditelja u organizaciji života i zajedničkog druženja dece i roditelja... Potrebno je, takođe, informisati roditelje o tome kako deca žive u predškolskoj ustanovi. jedan od oblika saradnje sa porodicom je i zajedničko življenje. (OOPP Modela A, prema Graorac, 2010; ). Ustanova treba da postane centar za razmenu pedagoških, medicinskih, dijetetskih i drugih iskustava između vaspitača i roditelja među sobom, prilika da roditelji upoznaju bolje i objektivnije svoju decu u posebnim uslovima, poredeći je sa vršnjacima i međusobno pomognu jedni drugima u rešavanju vaspitnih problema. Vaspitači i stručni saradnici imaju presudnu ulogu u ostvarivanju kvalitetne saradnje sa porodicom.iniciranje takve saradnje mora poteći od stručnjaka u vrtiću, koji moraju poštovati prava roditelja da imaju svoje stanovište i izgrađen stav da vaspitač i roditelj nisu rivali i suprotstavljeni sistemi, već da su na zajedničkom poslu i sa zajedničkim ciljevima.razvijena strategija saradnje podrazumeva: poznavanje realne situacije deteta i porodice, poznavanje mogućih oblika saradnje i veštine u njihovom realizovanju, načina motivisanja roditelja za saradnju (utvrćivanje potreba, informisanje, nenasilno uključivanje), veština komunikacije (aktivno slušanje, razrešavanje konflikata)(oopp - Model A, 2006, 24). Roditeljima se pruža mogućnost da ponovo prožive svoje detinjstvo. Boraveći u sobi zajedno sa svojim detetom mogu se podsetiti dečijih pesmica, priča, igara. Tako se podižu na nivo svog deteta i bolje ga razumeju. Boraveći u vrtiću, roditelji upoznaju razne strane svoje dece. Vreme provedeno u vrtiću pomaže roditelju da se razbije kao obrazovni i emotivni kordinator svog deteta. Roditelji koji provedu vreme u vrtiću učestvuju u različitim aktivnostima: čišćenju, pripremanju hrane, pripremi igara, razdvajanju dece koja se svađaju i dr. Učešće im pomaže da se osećaju važnim- Ja sam ovde potreban/a! Koristan/na sam. Deca, roditelji i vaspitači treba povremeno da budu organizovani u takvim oblicima druženja u kojima će se deca, roditelji i vaspitači biti obogaćeni zajedničkim doživljajima, na primer - 104

105 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: osmišljavanje i uređivanje sobe, vrtića u kome borave deca, zajednički izlet u prirodi, zajedničko učestvovanje u aktivnostima u vrtiću i sl. Vreme provedeno zajedno daje mogućnost za još bolje međusobno upoznavanje, razumevanje nekih ponašanja, uzajamno zbližavanje, uzajamno sticanje poverenja i usklađivanje vaspitnih postupaka. Veoma značajan trenutak za druženje roditelja i vaspitača sa decom je period adaptacije deteta na vrtić, odnosno na život u kolektivu. Još jedan značajan vid druženja dece, vaspitača i roditelja jeste i zajedničko pripremanje i proslavljanje važnih praznika (Nova godina, 8. mart, prvi dan proleća, letnji vašar, jesenje svečanosti, zimske čarolije, završna priredba...), kroz razne oblike: priredbe, pozorišne predstave, takmičarske igre, posete i sl. Partnerski odnosi između vaspitača i roditelja u dečjem vrtiću istinski doprinose razvoju deteta i njegovoj psihičkoj stabilnosti. Poznajući ovu činjenicu, oni moraju uložiti napore da učine svoju komunikaciju prijatnom i svrsishodnom kako bi se ona u najboljem svetlu odrazila na dete. Potreba deteta da se ove važne osobe u njegovom životu međusobno slažu i uvažavaju je prirodna, jer ono mnogo vremena provodi u vrtiću i ta sredina je za njega skoro jednako važna kao i porodična. Ono tu uspostavlja prve emocionalne veze sa osobama koje nisu članovi porodice i stupa sa njima u prijateljske odnose, kao i konflikte, pronalazi svoje mesto u grupi i očekuje da bude voljeno i prihvaćeno (Stojanović, 2009:35). PARTNERSKI ODNOSI DECE I ODRASLIH Deca se kroz partnerske odnose razvijaju, odrastaju, izgrađuju smisao za uspostavljanje ravnopravnih odnosa i uče kako da misle i usvajaju znanja. Kada je u pitanju razvojni proces učenja, onda su važna dva stanovišta: Deca se razlikuju u razvojnom nivou, iskustvima, sposobnostima i preferencijama, što znači da realizacija partnerskog odnosa podrazumeva individualizaciju u radu sa decom, tj. poznavanje i uvažavanje razvojnog nivoa, karakteristika, potreba i interesovanja pojedinog deteta. Deci treba obezbediti prilike i mogućnosti za učenje uspostavljanja partnerskog odnosa, kao i ispoljavanje i podsticanje pretpostavki koje su u njegovoj osnovi(samostalnost, samopoštovanje, moralna autonomija). Učenje realizacije partnerskog odnosa nije 105

106 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: podučavanje, nego omogućavanje i podsticanje partnerskog odnosa u realnom kontekstu. Najvažniju ulogu u ovom procesu ima interakcija među vršnjacima. U dečjem vrtiću, dete je ravnopravni partner u odnosima sa odraslima. Samim tim dete je punovredna ličnost sa autentičnim potrebama i njegovim pravom na izbor i slobodu. Deca i odrasli zajednički žive u istom prostoru, odatle i pravo da zajednički organizuju i osmišljavaju svoj život... Kvalitetna interakcija ne podrazumeva vaspitača sa bogatim metodičkim znanjem i iskustvom koji će uspešno oblikovati dete, tj. ne podrazumeva odraslog koji zna šta je najbolje za dete nego podrazumeva ono što je suprotno jednom ovakvom gledištu: da sve što je dobro i što treba da se razvije da se već nalazi u samom detetu i da je ono sposobno samo uz malu pomoć odraslog, koji ima podređenu ulogu, da odredi ceo razvojni tok. Ovde se misli na recipročan odnos dete - odrasli, koji imaju zajednički kontekst, koji zajednički žive i organizuju svoj život, koji vode dijalog, da iako odrasla osoba nastupa kao zrelija mora uvažavati mišljenje i viđenje sveta iz ugla svog malog partnera. Kvalitet interakcije je osnova da bi se dogodile i druge promene. Poželjno je proširiti epitet moći i na druge partnere (roditelje, kulturne institucije, volontere, paraprofesionalce koji žele da budu sa decom) (Marinković, 1995:22). U Modelu A se ističe uticaj, uloga, značaj interakcije i zajedničkog življenja i humanog odnosa, kao najvažnijeg formativnog faktora... S obzirom da se bitan deo onoga što će kasnije biti sastavni deo ličnosti prvo javlja kao human odnos među ljudima, deci je nužno obezbediti raznovrsne situacije za izgrađivanje širokog repertoara socijalnih odnosa. Predškolska ustanova treba da stvara prilike za razvoj i učenje dece. Ukoliko predškolska ustanova stvara prilike za razvoj i učenje sve dece, u njoj postoje uslovi za smisaono življenje, odnosno, učeći i razvijajući se, deca smisaono žive. Vaspitač treba da se smisaono približi osobenostima dece koja u grupi borave ( Graorac, 2010; ). ZAŠTO SU VAŽNI ODNOSI SA DECOM I DECE SA SVETOM I PARTNERSKI ODNOSI Dete doživljava svet kroz odnose koje uspostavlja i razvija. Počevši od vezivanja za osobu koja se o njemu brine u najranijem uzrastu, preko odnosa koje dete razvija sa drugim odraslima i decom, odnosi su i polazište i podupirači na koje se oslanja celokupni razvoj i učenje. Dete uči kroz odnose sa ljudima, mestima i stvarima. Deca uče holistički: njihovo fizičko, emocionalno, socijalno, 106

107 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: jezičko, čulno, intelektualno učenje, uzajamno je povezano i odvija se simultano. Deca upoznaju i razumeju svet kroz vlastite aktivnosti u interakciji i komunikaciji sa drugima. Odnosi su osnova i stalni kontekst u kome dete uči kako njegove akcije utiču na reakcije drugih, kako da na siguran način istražuje svoju okolinu, i kako da tumači i konstruktivno se nosi sa širokim spektrom osećanja, misli i iskustva. U Osnovama programa Modela A kaže se Deca uče ono što žive. Kakvu će sliku o sebi, drugima i o svetu da izgrade u dečjem vrtiću, zavisi od toga kakav SVET čini predškolska ustanova(oopp Modela A, 2006;27). Deca uče iz sveta koji ih okružuje i odrasli su modeli za način stupanja u interakciju sa odraslima i drugom decom... Deca uživaju u interakcijama sa drugima kada znaju da su voljena. Ona tada imaju manje potrebe da glume, osećaju se sigurno i ponašaju razumnije. Kroz odnose se izgrađuje poverenje i sigurnost koji su deci neophodni za uspostavljanje smisaonih veza sa drugom decom i odraslima i sa mestima, stvarima i ljudima u njihovoj zajednici. Dete uči ne samo iz onoga što vidi i doživljava oko sebe i iz sopstvenih aktivnosti već i iz načina kako se prema njemu drugi odnose. Da bi se dete osećalo dobro neophodno je da razvije jako osećanje pripadanja i pozitivni identitet. Treba učestvovati u dečjoj igri i aktivnostima. Igrati se zajedno sa detetom koristeći isti materijal na sličan način. Biti mu partner tako što će učestvovati, dozirajući stepen složenosti igre i prateći detetovo vođstvo. Dete predškolskog uzrasta jasno i gotovo neprestano ispoljava potrebu da razume svet koji ga okružuje i da njime ovlada: ono ima ideje o stvarima sa kojima se susreće i tumačenja za pojave i događanja koja je formiralo na osnovu ranijih iskustava. U interakciji sa fizičkom i socijalnom sredinom, praktičnim učešćem u raznovrsnim aktivnostima i oblicima komunikacije sa odraslima, dete postepeno sa opažajno-praktičnog i opažajno-predstavnog prelazi na pojmovni plan, čime se grade osnove za sistem pojmova iz oblasti prirode, društva i kulture (OOPP Modela A, 1997;63). Odnosi dece sa svetom su jako važni, jer kroz te odnose u detetu se razvija osećanje zadovoljstva i ponosa što je član određene društvene zajednice; pomaže detetu da proširi i sredi svoje socijalno 107

108 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: iskustvo i tako formira osnovna znanja o ljudima, njihovim delatnostima i životu i osnovnim društvenim odnosima; podržava, razvija i kultiviše prve pokušaje dece da dublje razumeju i objasne njihovu prirodnu potrebu da sebe vide i dožive u sklopu naše šire društvene stvarnosti, njene prošlosti, sadašnjosti i budućnosti. Decu treba podsticati i ohrabrivati da opisuju svoje napore, ideje, aktivnosti i proizvode. Cilj je da deca sama a ne odrasli ocenjuju svoj rad, da neguju samopoštovanje, da se osećaju dobro usled onoga što su uradila i svojih ideja. Deci treba pokazati da cenimo i uvažavamo ono što su ona uradila tako što ćemo davati specifične i konkretne komentare. Možemo ohrabriti dete da klasifikuje i opiše svoje ideje ili ono što je uradilo, tako što ćemo davati specifične, objektivne komentare dok razgovaramo sa njima. Dete kroz odnose uči da razume svoje potrebe, osećanja i postupke; kako da na siguran način istražuje svoju okolinu; kako da komunicira i stupa u interakcije; kako da bude prihvaćeno i prihvata druge; šta se od njega očekuje i šta ono može da očekuje(oopp Modela A, 2006; 26). Odnosi se ne odvijaju u vakumu i sami po sebi, oni su dinamička i složena mreža povezivanja i povratne sprege kroz akcije i interakcije samo deteta, socijalne sredine i fizičkog okruženja, što zajedno čini kontekst odrastanja deteta. DECA SARADNICI U PREDŠKOLSKIM USTANOVAMA Stav: Deca su za mene punovredne ličnosti, sa svojim interesima, sklonostima, mogućnostima, deca koja imaju svoje ja i čija se ličnost treba poštovati, moguće je da doprinosi uspešnijem radu i ostvarivanju parterskih odnosa. Stoga neki od saveta dobrog vaspitača, kako i na koji način sa decom ostavriti parterske odnose jesu: Sloboda izbora. Deci treba dati slobodu izbora, poštovati uzrasne mogućnosti svakog deteta, šta on može i koliko može jer bez toga naši zahtevi mogu da proizvedu kontraefekat koji se negativno može odrazit na razvoj deteta. Nikad ne kažnjavajte dete. Kazna je lažna, loša, ako se odlučite za kaznu to radite tako što dete sklonite i date mu mogućnost da razmisli o svom postupku, da samo nađe rešenje 108

109 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: takvo da će najpre ono samo biti zadovoljno a s druge strane da svi budemo zadovoljni. Dete se vezuje za vaspitača ali to nije prirodna veza kao sa roditeljima već jedna nametnuta veza. Oni ne trpe kritike od voljenih osoba, on to strašno doživljava, to može negativno uticati na njihov psihički razvoj, jer će on sutra i druga kojeg voli udariti i smatraće da je to normalno i da voljene osobe treba tući i kritikovati. Dete koga voli on sa njim želi da se identifikuje zato onakvo ponašanje kakvo želimo kod dece, moramo mi posedovati, tako se ponašati. Davanje sendvič fidbeka za promenu željenog ponašanja. Dete i kad pogreši treba ga pohvaliti ja znam da ti možeš da budeš bolji, da si dobar drug i da voliš svoje drugare, to se slučajno desilo i znam da se više neće ponovit jer si ti dobar dečak. Dete se treba pohvaliti, istaći mu se ono što je napravio i opet naglasiti da je on dobar i da se to više neće ponoviti. Treba mu pokazati da je voljeno, poštovano. Deca se jedino razlikuju po temperamentu i osobinama koje donose od kuće. Isticati pozitivne strane deteta.u odnosu sa roditeljima uvek treba isticati pozitivne strane deteta ali se negde kroz razgovor treba provući i negativno i saslušati mišljenje roditelja pa zajedno rešiti problem ako postoji. Ono što je najvažnije u odnosu sa decom jeste osluškivati njihove interese, ništa im ne nametati, ne prisiljavati ih, ne sputvati ih, treba im dati slobodu odlučivanja, govora, ponuditi im sadržaje koje njih interesuju i to uvek više sadržaja za koje dijete samo treba da se opredeli. Sa njima se treba igrati, spustiti se na njihov nivo, treba živeti sa njima, biti im drug, partner. Razviti osećaj pripadanja. Svi u vrtiću su uključeni u partnerske odnose sa decom. U vrtiću ne žive samo vaspitači i deca, već i drugi odrasli (kuharice, čistačice, kotlar, majstor, medicinska sestra...), decu treba upoznati sa njima, pokazati im koja je njihova uloga, omogućiti deci da se sa njima druže i sa njima da ostvare prisan odnos. Učenje putem iskustva. Deca najbolje uče iz situacija, na praktičnim primerima. Treba pozvati goste iz okruželja, deca vole goste i prilično se zbliže sa njima a ono što je 109

110 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: najvažnije nauče mnoge stvari. Ljudi iz okruženja se rado odazivaju pozivu i rado bivaju gosti u vrtiću. Treba organizovati i posete raznim institucijama. Biti dobar vaspitač. Osobine koje su poželjne da bi bili dobar vaspitač najčešće su: humanista (human odnos), spreman na promene, prilagodljiv, stručan, spreman na nove odnose, spreman da u svakom trenutku bude dete. PARTNERSKI ODNOSI SA DRUŠTVENOM ZAJEDNICOM Predškolska ustanova se ne doživljava kao jedino mesto u kojem deca mogu da uče. Prema načelima otvorenog vaspitanja deca treba da izađu iz okvira predškolske ustanove, da trgaju za znanjima i iskustvima u širem društvenom okruženju. Zato predškolska ustanova treba da se povezuje i da ostvaruje saradnju sa drugim vaspitno- obrazovnim ustanovama, kulturnim i javnim institucijama, kao i privatnim organizacijama i preduzećima. U tim ustanovama i institucijama odrasli sa kojima se deca predškolskog uzrasta susreću mogu im ponuditi bogate sadržaje i iskustva. Predškolska ustanova neizbežno je upućena na prirodno i društveno okruženje u kome se nalazi. Predškolska ustanova je kao otvoren sistem vaspitanja i sama centar lokalne zajednice. To znači da u nju dolaze ne samo deca i roditelji, nego i drugi predstavnici lokalne zajednice. Predškolska ustanova i njeni programi imaju efekta na razvoj dece samo kad se zajedno sa programom angažuju ne samo deca i roditelji nego i lokalno okruženje. Da bi institucionalno vaspitanje i obrazovanje predškolske dece preraslo u društveno vaspitanje, neophodno je da se predškolske ustanove povežu sa društvenom sredinom, kao i da se šire otvori za uticaje koje društvena sredina nudi. (Graorac, 2011,24.) Predškolska ustanova trebalo bi da bude otvorena prema neposrednoj društvenoj sredini iz koje dete potiče. U tom pogledu roditelji - oni koji su sudbinski zainteresovani za dete - moraju da budu upleteni u vaspitni proces u predškolskoj ustanovi. Ne samo što bi na taj način predškolska ustanova dobila bogatiji, raznovrsniji i življi sadržaj, već bi mogla više doprineti da porodica postane bolje mesto za odrastanje i vaspitanje dece. Predškolska ustanova bi trebalo da bude otvorena i prema drugim ljudima, prema pojavama, događajima, sudbinama, koje se odvijaju u njenoj neposrednoj blizini( Marjanović, 1987:30). 110

111 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Akteri s kojima će predškolska ustanova sarađivati zavise od tipa okruženja, ali u većini slučajeva predškolska ustanova se obraća: roditeljima, osnovnim školama, centrima lokalne zajednice, školama i fakultetima koji školuju bazični stručni kadar koji radi u predškolskim ustanovama, relevantnim ministarstvima, domovima zdravlja, ustanovama kulture, rekreativnim centrima, obližnjim zanatskim centrima, ostalim društvenim institucijama koje se nalaze u okruženju (muzej, pozorište, škola, ambulanta, opština...)(oopp Modela A, 2006:22). Ona podrazumeva i boravak drugih ljudi i dece u predškolsko okruženje. Saradnja sa lokalnim okruženjem nije puko obilaženje lokalnih ustanova. Vrtić, treba da inicira nove oblike saradnje i da snimajući potrebe dece i roditelja nudi nove i adekvatnije modele programa. Od kvaliteta otvorenosti predškolske ustanove zavisiće ne samo njen uticaj na predškolsku decu, nego i uticaj na lokalno okruženje. Roditelji su prva veza sa lokalnom zajednicom. Otvorenost predškolske institucije prema sredini u kojoj živi i radi, podrazumeva i gostovanje književnika, muzičara, glumaca, pesnika, sportista i dr. IMPLICITNA PEDAGOGIJA VASPITAČA I PARTNERSKI ODNOSI Vaspitač ne sme izgubiti iz vida da u vaspitno- obrazovnom radu uvek ima nečeg skrivenog, što još nije uočio ili otkrio. Ako bude samokritičan, njegov rad dobiće sasvim drugačiji smisao, postaće istraživač, a ne predavač - neko ko daje gotova znanja. Implicitna pedagogija (skriveni program) deluje iz ličnosti vaspitača, strukture institucije, potiče od društvenih odnosa u okruženju i globalnog društva. Vaspitač i ustanova kao izvor skrivenog, realnog programa koji formira dete pominju se u Modelu A, smatraju se važnim činiocima koji deluju na razvoj. Međutim, globalizacija i neželjene posledice njenog dejstva na razvoj i mogućnost smislenog življenja u vrtiću, skoro se sasvim previđaju. (Graorac, 2009:95) Profesor Graorac, ističe da vaspitači stvarno znaju više no što piše u bilo kom programu. Stvar je u tome da ih program podstakne da čine ono što najbolje znaju i umeju. Naravno, to može samo otvoren, autentičan program (Graorac, 2010:447). 111

112 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Karakteristike odnosa koje uspostavlja vaspitač uslovljene su u velikoj meri faktorima vezanim za ličnost vaspitača - njegovih osobina, temperamenta, znanja, iskustva. Nekad ono što se zbiva u odnosima između vaspitča i dece doživi toliki razmah da je nemoguće sagledati nepisana pravila i skrivene mehanizme koji te promene oblikuju. Vaspitačima treba pružiti uz efikasna znanja za postizanje sugestivne moći nad decom, i saznanja o dejstvu skrivenih, implicitnih mehanizama, gestova i znakova, odnosno o zamkama njihove velike moći koju ne smeju da zloupotrebe. Postoji nešto unutrašnje što je za osudu, a to je skriveni (implicitni) vaspitni zahtev odraslih koji se nameće detetu: ono ne sme biti takvo kakvo upravo jeste i kao takvo se ne sme voleti. radi se o unutrašnjem stavu po kojem su odrasli ubeđeni da oni znaju šta je za detedobro čak znaju bolje i od deteta samog.kako podvlači Isidor Graorac, sledi da veštinu komunikacije sa decom uopšte ne čini umeće da se vlada ili upravlja.nasuprot tome, autentičnu brigu o deci karakteriše određen unutrašnji stav prema sebi i drugima, zdrava ljudska pamet i otvorenost prema sebi isvetu( id=115) Ono što moju pedagogiju čini implicitnom jeste što imam nedeovoljno iskustva da se u nekim situacijama snađem. Najpre sam se strogo držala principa u grupi i ako oni nigde nisu bili zapisani, mislila sam da ću ako se držim pedagoških normi i načela u radu biti dobar vaspitač. A onda i ja i deca smo bili zbunjeni. Oni nisu znali šta ja od njih tražim a ja nisam znala šta očekujem od njih. Mislila sam da moje koleginice rade savršeno a onda posmatrajući i njihov rad shvatila sam da one rade kako je njima lakše, ne vode računa da li će se neka aktivnost deci dopasti, jesu li ona zainteresovana za to, važno im je da to odrade... ostvaruju sjajne partnerske odnose sa roditeljima... da to samo u njihovoj glavi a kad bi se posmatrala stvarna situacija roditelji su tu samo na roditeljskom sastanku ali ne i u grupi, nisu deo zajedničkog življenja. Moje koleginice ne vole da neko nadgleda njihov način rada. Zašto? Ja jedva čekam da neko bude prisutan u mojoj grupi, uključujem roditelje i tražim njihovo mišljenje, prihvatam njihovu kritiku i svaki dan od roditelja i dece učim. Pisanje dnevnika mi je zaista pomoglo u radu, to je bio moj ispusni ventil, u kojem sam pisala i uspone i padove u radu... Moja pedagogija, moj tradicionalan način rada mi je otežavao rad, gubila sam se a onda sam shvatila da treba da budem autentična, spontana, nenametnjiva, da više nema pravila. radila sam na tome da omogućim deci slobodu, da se dete odgaja u slobodi. 112

113 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: shvatila sam da je važnije da dete to mora učiniti samo, da ono postupa samostalno upravo onako kako ono to želi... Tragala sam za savršenim programima. Zar ima takvih???? Ovo danas moram odradit jer mi je to po planu i ako deca nisu zainteresovana. Tako sam i radila, a kad sam uvidela da to nema svrhe, da tako mućim i sebe i decu stopirala sam sebe. Menjala sam sebe a ne decu, jer je bio problem u meni. Dopustila sam njima da me vode, više me nije bilo briga za program po kojem sam trebala da radim, odradila bi ga ali samo onako kako su to deca zamislila. Ovaj način rada me trenutno ispunjava i mene i decu. Mislim da sam na pravom putu, al vreme će pokazati.( Delovi iz mog dnevnika). LITERATURA 1. Graorac, I. (2010): Metodika predškolskog vaspitanja prilozi modernoj metodici,skripta, Učiteljski fakultet u Prizrenu i Leposaviću, Leposavić 2. Graorac, I. (2010): Mogućnost autentičnog (smislenog) življenja u vrtiću danas, Pedagoška stvarnost br. 5-6, Novi Sad 3. Graorac, I. (2007): Pogled iza kulisa: Amikacija (Postpedagogija) i Marija Montesori, Pedagoška stvarnost, br. 3-4, Novi Sad 4. Graaorac, I. (1995): Vaspitanje i komunikacija, Matica Srpska, Novi Sad. 5. Graorac, I. (2009): Zajedničko življenje u vrtiću prema modelu A, Načela i sugestije za planiranje i samoevaluaciju, Leposavić Novi Sad. 6. Graorac, I. (2011): Društveni odnosi, ljubav i obrazovanje (Shvatanje A. Marjanović), (pukopisodlomak iz većeg rada) 7. Prijateljstvo sa decom /Amication/ / Ursula Šulte // Detinjstvo. - 3/4 (1983), str prema Graorac, 1995:216) 8. Marinković, S. (1995): Neki pokušaji transformacije dečjeg vrtića u otvoreni sistem vaspitanja, IRA, Beograd 9. Marjanović, S.(1987): Predškolsko dete, Odabrane rasprave, Savez pedagoških društava Jugoslavije, Beograd 10. Marjanović, A. (1979): Šta je to društveno vaspitanje male dece?, Predškolsko dete, br. 3-4, Beograd 113

114 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Pedagogija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Marjanović, A. (1987): Protivrečna pitanja javnog vaspitanja predškolske dece, PD (1-4) OOPP - Model A, Prosvetni pregled, Beograd, Pavlović Breneselović, D. (2010): Partnerstvo u obrazovanju, Andragoške studije br.2, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet. 15. Pavlović Breneselović, D. Dete i odnosi, (rukopis). 16. Pavlović Breneselović, Pavlovska, (1997): Partnesrki odnos u vaspitanju, Institut za pedagogiju i andragogiju, Beograd 17.Stojanović, B. (2009): Kvalitet komunikacije vaspitač-roditelj kao pretpostavka uspešnog vaspitnog rada u vrtiću, Inovacije u nastavi - časopis za savremenu nastavu, Jagodina 114

115 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 AJLA MUJOVIĆ Art Computers ajlamujovic@live.com MUZAFER SARAČEVIĆ Univerzitet u Novom Pazaru, Departman za računarske nauke muzafers@gmail.com EDIN KORIĆANIN Univerzitet u Novom Pazaru, Departman za računarske nauke edinkoricanin@uninp.edu.rs HAMZA KAMBEROVIĆ Univerzitet u Novom Pazaru, Departman za računarske nauke hamza.kamberovic@uninp.edu.rs PRIMENA ALATA ZA KOLABORATIVNI RAD SA DOKUMENTIMA U NASTAVI I POSLOVANJU APPLICATION OF TOOLS FOR COLLABORATIVE WORK WITH DOCUMENTS IN TEACHING AND BUSINESS Apstrakt - Ovaj rad se bavi alatima za kolaborativan rad sa dokumentima. Kolaboracijom sa raznim korisnicima iz udaljenih delova sveta se poveća i komunikacija i ostvaruju se bolji rezultati, kako u učenju tako i u radu. Mogućnosti koje alati za kolaborativan rad sa dokumentima nude su ogromne. U radu su predstavljeni sledeći alati za kolaborativan rad sa dokumentima i to Google 115

116 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 Docs, Zoho, Vyew, Wiggio i TeamViewer. Sprovedeno je i istraživanje koje se odnosi na ispitivanje uključenosti alata za kolaborativni rad sa dokumentima u cilju povećavanja nivoa saradnje i efikasnijeg izvršenja zadataka. Ključne reči alati, dokumenta, kolaboracija, Google Docs, Zoho, Vyew, Wiggio, TeamViewer Abstract - This paper addresses tools for collaborative work with documents. By collaboration with various users from remote parts of the world, increases the communication and better results are achieved, both in learning and at work. Options that tools for collaborative work with documents offer are enormous. The paper presents the following tools for collaborative work with documents: Google Docs, Zoho, Vyew, Wiggio and TeamViewer. Research was conducted for testing inclusion of tools for collaborative work with documents in order to increase the level of cooperation and effective tasks execution. Key words - tools, documents, collaboration, Google Docs, Zoho, Vyew, Wiggio, TeamViewer UVOD Ubrzan razoj informaciono-komunikacionih tehnologija omogućio je učenje i rad na daljinu. Studenti i zaposleni sada mogu učiti i raditi od kući ili nekog drugog mesta bez obzira na to što su udaljeni hiljadama kilometara od svojih fakulteta i radnih mesta. Sve ovo je podržano raznim alatima koji nude rad u realnom vremenu bez obzira na geografsku udaljenost. Korisnici više nisu ograničeni ni vremenski ni prostorno. Kolaboracijom sa raznim korisnicima iz udaljenih delova sveta se povećava komunikacija i ostvaruju se bolji rezultati, kako u učenju tako i u radu. Ovaj oblik kolaboracije podržan kompjuterima je omogućio okruženje za kolaboraciju gde zajednički rad dva ili više pojedinca je produktivniji, efikasniji i brži. U cilju ostvarivanja ovakvog oblika kolaboracije, koriste se razni alati i servisi. Komunikacija se odvija u realnom vremenu. Deljenje datoteka na mreži je potreba u svetu gde se sa različitih mesta, u različito vreme i sa različitih uređaja pristupa sopstvenim i tuđim podacima. Ovim se omogućava upravljanje informacijama, datotekama i projektima. Ono što je najbitnije, datotekama se mogu dodeliti dozvole za pristupo, te se time povećava nivo sigurnosti. 116

117 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 KOLABORATIVNI SOFTVER Kolaborativni softver ili Groupware je aplikativni softver dizajniran da podrži interakciju između ljudi koji zajedno rade na rešavanju zajedničkih problema. Jedna od prvih definicija kolaborativnog softvera jeste namerni postupci grupe ljudi plus potreban softver da ih podrži u ostvarivanju tih namera [1]. Namena kolaborativnog softver je da se transformiše način na koji se dokumenti i bogati mediji dele sa drugima kako bi se omogućila efikasnija timska saradnja. Saradnja, sa aspekta informacionih tehnologija, ima nekoliko definicija. Razumevanje razlike u ljudskim interakcijama je neophodno da se obezbede odgovarajuće tehnologije koje se koriste da zadovolje potrebe interakcije. Saradnja zahteva pojedinace koji rade zajedno na koordiniran način, ka ostvarivanju zajedničkog cilja. Kolaborativni softver olakšava timova koji rade zajedno uprkos geografskoj udaljenosti pružajući alate za komunikaciju, saradnju i rešavanje problema. Pored toga, kolaborativni softver može da podrži funkcije upravljanja projektima, kao što su dodela zadataka, upravljanje vremenskim rokovima i zajednički kalendar. Kolaborativni softver je širok pojam koji se u velikoj meri poklapa s Kompjuterski podržanim kooperativanim radom (Computer-supported cooperative work - CSCW). Neki autori tvrde da su su ta dva pojma ekvivalentni. Prema Carstensen i Schmidt grupni rad (engl. Groupware) je deo CSCW2]. Autori tvrde da CSCW, a time i groupware, se odnosi na način "kako kolaborativne aktivnosti i njihova koordinacija može biti podržana putem računarskih sistema". Softverski proizvodi, kao što su , kalendar, chat, wiki i označavanje (engl. bookmarking) pripadaju ovoj kategoriji, kada god se koriste za rad u grupi, a više opšti termin društveni softver se odnosi na sisteme koji se koriste van radnog mesta, na primer, online dating usluge i sajtovi za društveno umrežavanje kao što su Twitter i Facebook. Prema Metkalfovom zakonu 1, za ovu vrstu softvera važi da što više ljudi koristi nešto, taj softver postaje vredniji. Upotreba kolaborativnog softvera u radnom prostoru stvara zajedničko radno okruženje (Collaborative Working Environment - CVE). Kolaborativno radno okruženje podržava ljude u njihovom individualnom i kooperativnom radu i time dajući novu klase profesionalaca, e- profesionalace, koji mogu da rade zajedno bez obzira na geografsku lokaciju. Konačno, kolaborativni softver se odnosi na pojam kolaborativni sistem rada, koji su zamišljeni kao bilo koji 1 Vrednost telekomunikacione mreže proporcionalan je kvadratu broja (njenih) korisnika. 117

118 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 oblik ljudske organizacije koja se pojavljuje u bilo kom trenutku u kom se saradnja odvija, bilo da je formalna ili neformalna, namerna ili nenamerna [ HYPERLINK \l "Bey02" 3 ]. Dok se groupware ili kolaborativni softver odnosi na kolaborativni rad podržan kompjuterskim tehnološkim elementima, kolaborativni sistem rada postaje korisno analitičko sredstvo za razumevanje u ponašanju i organizacionim varijablama koje su povezane sa širokim konceptom CSCW4]. Razvojom kolaborativnog softver i njegovim prelaskom na Internetu, dat je doprinos razvoju Web 2.0 sa nizom zajedničkih karakteristika koje su prvobitno zamišljene za unutar korporativne mreže. Ovo uključuje funkcije kao što su deljenje dokumenata (uključujući uređivanje grupa), zajednički kalendar i instant dopisivanje, web konferencije itd. Proučavanje kompjuterski podržane kolaboracije obuhvata proučavanje kolaborativnog softvera i društvenog fenomena povezanog sa njim. GROUPWARE I NIVO KOLABORACIJE Groupware može biti podeljen u tri kategorije u zavisnosti od nivoa kolaboracije: Komunikacija se može posmatrati kao nestrukturirana razmena informacija. Telefonski poziv ili IM Chat diskusija su primeri za to. Konferencija se odnosi na interaktivni rad ka ostvarivanju zajedničkog cilja. Brainstorming 2 ili glasanje su primeri za to. Koordinacija se odnosi na složen međuzavistan rad ka ostvarivanju zajedničkog cilj. 2 Brainstorming je jedna od tehnika koje zahtevaju aktivno učešće samih učesnika i time pridonose, ako ne većoj produktivnosti, onda bar većoj zanimljivosti samog treninga ili radnog sastanka. Njome se podstiče grupna kreativnost i generiše veliki broj različitih ideja koje predstavljaju rešenje problema. 118

119 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 KOLABORATIVNI SOFTVER I LJUDSKA INTERAKCIJA Namena kolaborativnog softver ili groupware je da se transformiše način na koji se dokumenti i bogati mediji dele da bi se omogućila efikasnija timska saradnja. Postoje tri osnovna načina na koji ljudi komuniciraju: konverzacija ili razgovor, transakcija i kolaboracija. Konverzacijska interakcija je razmena informacija između dva ili više učesnika čija je primarna svrha interakcije otkriće i izgradnju odnosa. Ne postoji centralni entitet oko koga se vrti interakcija, već je razmena informacija slobodna bez ikakvih definisanih ograničenja. Komunikacione tehnologije, kao što su telefoni, instant poruke i su uglavnom dovoljni za konverzacijsku interakciju. Transakciona interakcija podrazumeva razmenu transakcionih entiteta gde glavni zadatak transakcionog entiteta je da promeni odnos između učesnika. Transakcioni entitet je u relativno stabilnoj formi i ograničava ili definiše novu vezu. Jedan učesnik razmenjuje novac za robu i postaje kupac. Transakcione interakcije najefikasnije obrađuju transakcioni sistema koji upravljaju stanjem i beleže zapise za trajno skladištenje. U kolaborativnoj interakciji glavna funkcija odnosa učesnika je da promeni entitet saradnje (tj. obrnuta transakcija). Entitet kolaboracije je u relativno nestabilnoj formi. Primeri uključuju razvoj ideje, stvaranje dizajna i ostvarenje zajedničkog cilja. Dakle, prave tehnologije za kolaboraciju isporučuju funkcionalnost za mnoge učesnike kako bi povećale zajedničku isporuku. Snimanje ili upravljanje dokumentima, diskusijama, istorijom revizije, i drugi mehanizmi dizajnirani da zabeleže napore mnogih u upravljanju sadržaja okruženja su tipični za kolaboracione tehnologije. Kolaboracija u obrazovanju predstavlja dva ili više pojedinaca koji dobrovoljno donose svoja znanja i iskustva zajedno putem interakcije ka ostvarivanju zajedničkog cilja u najboljem interesu potreba učenika za poboljšanje njihovog obrazovnog uspeha. 119

120 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 Kolaborativni softver treba da podrži pojedince koji čine tim i olakša interakcije između njih tokom procesa odlučivanja. Mnogi od današnjih timova su sastavljeni od članova iz celog sveta, sa nekim članovima koji koriste svoj drugi ili treći jezik u komunikaciji sa grupom. Ova situacija pruža kulturne, kao i jezičke izazove za bilo koji softver koji podržava kolaborativni rad. Softver takođe treba da podrži vođstvo tima, uloge i odgovornosti. Brainstorming se smatra načelom saradnje. Kolaborativni softver obezbeđuje oblasti koji podržavaju grupno uređivanje dokumenta od strane više korisnika, kao što su virtuelne bele table, zatim razmena ideja putem raznih alata za komunikaciju. Proširenje groupware-a je kolaborativni mediji, softver koji omogućava da nekoliko korisnika istovremeno kreiraju i upravljaju informacijama na sajtu. Kolaborativni modeli medija uključuju wiki i Slashdot modele. Neki sajtovi sa javno dostupnim sadržajem na osnovu kolaborativni softver su: WikiWikiWeb 3, Wikipedia 4 and Everything2 5. Ovi alati se mogu podeliti na : kolaborativni alati zasnovani na webu, softverski kolaborativni alati. Pored ovih alata, nedavno je izvršeno proširivanje korporativne upotrebe SecondLife-a i drugih virtuelnih svetova s ciljem da se razvije nova generacija softvera za 3D prezentaciju podataka. Neki softveri (3D Topiscape 6 ) rade potpuno nezavisno od virtuelnih svetova. Ti softveri koriste 3D podršku da podrže korisnika u kreiranju koncepta, planiranju, organizovanju, razvoju i ostvarivanju. Softvera posebno dizajniran da pomogne u kolaboraciji prilikom korišćenja virtuelnih svetova za poslovnu platformu je kolaborativno upravljanje znanjem (Collaborative Knowledge Management - CKM) koji premošćuje jaz i može se istovremeno koristiti u SecondLife i na internetu. Shodno oblasti za koju su namenjeni, kolaborativni softver možemo podeliti u:

121 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 Alati za upravljanje znanjem, Alati za kreiranje znanja, Alati za deljenje informacija, Kolaborativni alati za upravljanje projektima. Kolaborativni alati za upravljanje projektima (engl. Collaborative project management tools CPMT) su veoma slični kolaborativnim alatim za menadžment (koordinaciju) osim što CMT može samo olakšati i upravljati određenom skupinom aktivnosti za deo većeg projekta ili zadatka, dok CPMT pokriva sve detaljnije aspekte aktivnosti kolaboracije i upravljanja celokupnog projekta i njegovih srodnih područja znanja. Još jedna velika razlika je u tome što CMT mogu uključivati društveni softver, sistem za upravljanje dokumentima (engl. Document Management System - DMS) i objedinjenu komunikaciju (engl. Unified Communication - UC), dok CPMT uglavnom smatra poslovne ili korporativnih ciljeva povezane s nekom vrstom društvenih granica i najčešće ih koriste za upravljanje projektima. ALATI ZA KOLABORATIVAN RAD SA DOKUMENTIMA Alati za kolaborativan rad sa dokumentima omogućvaju da više ljudi rade zajendo na jednom dokumentu ili datoteci u cilju postizanja konačne verzije. To je dakle softver koji omogućava rad timova na jednom dokumentu u isto vreme sa različitih kompjuterskih terminala ili mobilnih uređaja. U današnjem vremenu alati za kolaborativan rad sa dokumentima i fajlovima omogućavaju ljidima sa različitih lokacija da sarađuju primenom Interneta ili cloud compuputing-a 7. Alati za kolaborativan rad sa dokumentima u opštem smislu se jednostavno odnose kolaborativno uređivanje dokumenata i većina ljudi kada govori o alatima za kolaborativan rad sa dokumentima misli na način na koji ljudi rade zajedno na elektronskoj verziji dokumenta preko kompjuterskih terminala sa različitih lokacija u svetu. U poslednjih nekoliko godina tržište je doživelo brz razvoj alata za kolaborativni rad sa dokumentima. Primitivni oblici alata za kolaborativan rad sa dokumenatima su 7 Računarstvo u oblaku (engl. Cloud computing) je tehnologija koja obezbeđuje fleksibilan, od lokacije nezavisan pristup računarskim resursima koji se brzo i neprimetno alociraju i dealociraju prema potražnji. 121

122 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 bili -ovi, gde bi komentari bili napisani u sadržaju sa dokumentom u prilogu. Problem je bio što to nije bilo document-centric rešenje (tj. komentari i diskusije oko tog dokumenta bili su odvojeni od samog dokumenta). Document-centric kolaboracija je novi pristup gde ljudi zajedno rade na projektima putem mreže, a dokument i njegov sadržaj u središtu procesa. Neki od alata za kolaborativan rad sa dokumentima koji su korišćeni u većim preduzećima i obrazovnim ustanovama bili su kritikovani zbog odvajanja dokumenata i komentara koji se odnose na taj dokument. Ovi sistemi obezbeđuju korisnika sa document-centric kolaborativnim iskustvom jer omogućavaju korisnicima da označe dokument i dodaju u sam sadržaj određene komentare, održavajući kompletnu istoriju bilo kakvih izmena i skladištenja svih komentara i aktivnosti vezane oko dokumenta. Iz ovog razloga, veći broj firmi i obrazovnih ustanova manje koriste a sve više alate za kolaborativni rad sa dokumentima. Ove nove inovacije su moguće samo zbog razvoja cloud computing, pri čemu softver i aplikacije su obezbeđene na Internetu ili "oblaku". Nova rešenja za kolaborativan rad sa dokumenatima sve više koriste cloud, sa fajlovima postavljenim na cloud čime se omogućava kolaborativan rad i njihovo prelgedavanje. Prvi HTML5 Online tekst procesor, najavljen na CeBIT je među poslednjim dostignućima. Kolaborativno uređivanje je praksa skupine koja proizvodi dela zajedno kroz pojedinačne doprinose. Učinkoviti izbori u skupini svesti, učestvovanje i koordinacija su kritične za uspešnu saradnju pisanja ishoda [5]. Kolaborativno pisanje je pisanje koje obavlja više od jedne osobe; oni mogu da razgovaraju o tome šta će da pišu pre nego što počnu i da razgovaraju o tome šta su oni napisali nakon završetka svake radne verzije koju su napisali [6]. Pisanje može biti organizovano tako što se svakom članu tima dodelju zadatak šta će da piše i koji deo da obuhvati. Pisanje je planirano, napisano i pregledano, a više od jedne osobe je uključeno u najmanje jednom od ovih koraka. Razgovori o strukturi i kontekstu tog dokumenta uključuju celu grupu

123 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 Većina analitičara se slaže da najbolji cloud alati za kolaboraciju: Koriste komentarisanje u realnom vremenu i funkcije ćaskanja da poboljšaju brzinu isporuke projekta. Indikatori prisustva identifikuju kada su ostali učesnici bili aktivni i vršili izmene na dokumentima u vlasništvu drugog korisnika. Dozvoljavaju korisnicima da podese dozvole i upravljaju profilnim aktivnostima drugih korisnika. Dozvoljavaju korisnicima da podese lične povratne informacije i obaveštenja u kako bi bili u toku sa najnovijim aktivnostima neke datoteke ili korisnika. Dozvoljavaju korisnicima da sarađuju i dele fajlove sa korisnicima izvan radnog okruženja. Pridržavaju se sigurnosti firme i obrazovne ustanove i usklađenosti frejmvorka. Obezbeđuju pun pristup fajlovima i dokumentima koje se dele u okviru i izvan organizacije. Smanjuju zaobilazna rešenja za razmenu i kolaboraciju na velikim datotekama. Alati za kolaborativni rad sa dokumentima se mogu podeliti u dve kategorije: one zasnovane na web-u i one sa samostalnim programima. U daljem delu rada biće analizirani sledeći alati za kolaborativni rad sa dokumentima: Google Docs, Zoho, Vywe, Wiggio, TeamViewer. Google Docs 9 je besplatan, kancelarijski paket zasnovan na webu koji nudi Google u okviru svoje usluge Google Drive. To je nekada bio servis za skladištenje, ali ga je zamenio Google Drive. Google Docs su web bazirani Office alati, koji se kreiraju i uređuju online i ujedno omogućavaju

124 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 saradnju korisnika na istom dokumentu u realnom vremenu. Pored poznatih aplikacije za obradu teksta, tabela, prezentacija i crteža, Google nam nudi mogućnost online deljenja bilo kog dokumenta, 1 Gb besplatnog prostora za postavljanje i čuvanje dokumenata. Interfejs je jednostavan i lak za upotrebu i podseća na verziju Office-a Svim dokumentima se može pristupiti sa bilo kojeg računara koji ima internet konekciju i pretraživač. Aplikacije uključene u Google Docs su [7] su dokumenti (engl. Docs), proračunske tablice (engl. Spreadsheets), prezentacije (engl. Presentation), forme (engl. Forms), crtanje (engl. Drawings) i tabele (engl. Tables). Zoho 10 je online kancelarijski paket zasnovan na webu koji sadrži aplikacije za obradu teksta, tabelarne proračune, prezentacije, baze podataka, beleške, wiki, upravljanje odnosima sa klijentima (engl. Customer Relationship Management - CRM)[8], za upravljanje projektima, fakturisanje i druge aplikacije razvijene od strane Zoho korporacije ( ranije AdventNet Inc ). Zoho je lansiran godine i od tada se neprekidno širi napreduje. Zoho koristi open Application Programming Interfejs za sledeće proizvode: Writer, Sheet, Show, Creator, Meeting i Planner. Pored navedenih tu su i mnogi drugi alati i to Reports, Projects, BugTracker, Invoice, Chat, Mail, Recruit, People, Books, Docs, Survey, Valt, Sites, Support i Wiki. Svaki od navedenih alat, osim što omogućava kreiranje raznih tipova fajlova, nudi visok stepen kolaboracije. Za pristup Zoho servisu potreban je Google ili Yahoo nalog. Sistem Zoho pokriva širok spektra zahteva uz postizanje dovoljne snage svakog programa. Poseban adut je odlična saradnja između programa. Zoho Mail deluje kao likovna varijacija poznatih online interfejsa. Raspoloživi prostor je praktično neograničen, a jedini limiti su maksimalna veličina od 10 MB po poruci i 12 MB po prilogu. Ukoliko korisnik raspolaže sa više Zoho naloga, može ih integrisati u interfejs onog kojeg je proglasio glavnim, pa im direktno pristupati bez dodatnog prijavljivanja ili preusmeravanja. Takođe se mogu napraviti i posebni folderi, čak i na više nivoa. Postojeće poruke se podrazumevano otvaraju na novoj kartici, ali ukoliko se klikne na naslov u spisku, biće prikazana i u oknu za pregled na dnu prozora. Slanje priloga uz poruku, se možete učiniti šaljući datoteku sa svog diska, ali postoji i opcija da se izabere dokument iz online skladišta. Ova opcija, zasad jedinstvena među sličnim sistemima, predstavlja prvi primer kontekstualne integracije [ 9 ]

125 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 Vyew 11 je besplatan online alat za saradnju i web konferencije koji ima širok spektar primene i koristi se za rad u grupama. Vyew je alat za kolaborativni rad i deljenje desktopa korisničkog računara sa ostalim članovima Vyew-a koje su pozvani i dozvoljeno im je da učestvuju u sesiji. Vyew nudi određeni broj alata koji omogućavaju crtanje i podvlačenje teksta na ekranu, deljenje fajlova(slika, dokumenata itd.), chat i podršku za do 20 učesnika na sastanku. Kada je reč o radu u grupama, Vyew nudi sledeće mogućnosti: održavanje prezentacije (engl. Host Presentations), pregled dokumenata (engl. Review Documents), sinhroni i asinhroni rad (engl. Work synchronously and asynchronously), crtanje i komentarisanje dokumenata, komunikacija (putem besplatne telekonferencije, VoIP, Webcam i Chat), deljenje Desktop-a, Instant Screen Capture i ugradnja svoje sobe za sastanke u web sajt, blog, HTML e-pošte, itd. Vyew nudi mnoge mogućnosti. Neke od tih mogućnosti su prezentovanje prezentacija uživo uz pomoć raznih oblika sinhrone komunikacije. Zatim tu je pregledavanje dokumenata, čime svi učesnici daju svoje pregloge, bilo u pitanju da su tekstulne ili glasovne beleške. Za pregledavanje dokumenata korisnici mogu koristi dva oblika komunikacije i to, sinhronu i asinhronu komunikaciju. Zatim tu je i podučavanje gde instruktori mogu postavljati materijal za kurs u obliku prezentacije u realnom vremenu, a studenti mogu da se sastaju online i sarađuju u realnom vremenu ili mogu da rade odvojeno u bilo koje vreme. Studenti mogu da kopiraju instruktorovu Vyew Sobu, a instruktro može da ide u bilo koju dupliranu Vyew sobu i da posmatraju diskusiju između studenata. Wiggio 12 je besplatni online alat koji olakšava rad u grupama. Korisnici mogu da hostuju virtuelne sastanke i konferencijske pozive, da kreiraju listu obaveza i dodeljuju zadatke, da šalju , tekstualne, glasovne poruke i video, da upravljaju događajima na zajedničkom kalendaru, da anketiraju članove svoje grupe u realnom vremenu, da postavljaju i upravljaju fajlovima u zajedničkoj datoteci. Alat Wiggio nudi Desire2Learn

126 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 TeamViewer 13 je alat za daljinsku kontrolu, deljenje desktopa, online sastanke, web konferencije i prenos podataka između korisničkih računara. Alat je dostupan za Microsoft Windows, OS X, Linux, ios, Androdi, windows RT i Windows Phone operativne sisteme. Iako je glavni fokus alata na daljinsko upravljanje računarima, uključene su i funkcije kolaboracije i prezentovanja. TeamViewer se može koristiti bez naknad za nekomercijalne korisnike, a dostupne su Business, Premium i Corporate verzije. TeamViewer je proizvod istoimene nemačke kompanije koja je osnovana godine. TeamViewer se može instalirati ili pokrenuti bez instalacije. Za povezivanje sa drugim računarom, TeamViewer mora biti pokrenut na oba računara. Nakon instalacije ili direktnog pokretanja, automatski se stvara ID i lozinka. TeamViewer je dostupan na 30 jezika. TeamViewer je jednostavan i praktičan, a istovremeno izuzetno moćan alat za kontrolu računara na daljinu. Iako je prvenstveno namenjen za poslovnu primenu, dostupan je i kao besplatna verzija za privatne korisnike, naravno uz izvesna ograničenja. Glavna odlika Teamviewera, podrška na daljinu, tokom godina se nije menjala, a svaka nova verzija donosila je nešto novo, kao i unapređenje već postojećih mogućnosti [10]. Kada je u pitanju daljnisko upravljanje, nije potrebna bilo kakva instalacija. Pristup udaljenim računarima je dostupan 24/7 i korisnicima se pružena mogućnost pristupa podacima i aplikacijama bila kada bilo gde. Korisnicima je omogućeno da pružaju tehničku podršku mobilnim uređajima povezujući se na ipad, iphone, ipod Touch i Android uređaje. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA U ovom poglavlju je odrađeno istraživanje koje se odnosi na ispitivanje uključenosti alata za kolaborativni rad sa dokumentima u cilju povećavanja nivoa saradnje i efikasnijeg izvršenja zadataka. Ispitivanje je sprovedeno na Univerzitetu u Novom Pazaru i u firmi Art Computer. Osnovna namena istraživanja je: da se utvrditi da li primenom alata za kolaborativni rad sa dokumentima se postiže efikasniji učinak kod zaposlenih, da li se u u ustanovama mogu primeniti alati za kolaborativni rad sa dokumentima u toku rada i ispitati mogućnosti za implementaciju alata

127 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 za kolaborativni rad sa dokumentima u radno okruženje s ciljem povećanja efikasnosti i produktivnosti rada. Širi problem istraživanja se odnosi na pitanje da li se može stvoriti model radnog okruženja u koji će se konstantno koristiti alati za kolaborativni rad sa dokumentima, tako da značajno utiče na efikasnost i produktivnost rada bilo da je to obrazovna ili neka druga ustanova. Uži problem istraživanja se odnosi na pitanje da li već postojeći način rada doprinosi unapređivanju efikasnosti i produktivnosti u radu i rešavanju realnih problema, povećanju motivisanosti u samom procesu primene alata za kolaborativni rad sa dokumentima. Predmet istraživanja je uključenost uključenosti alata za kolaborativni rad sa dokumentima u cilju povećavanja saradnje, efiksanosti kao i pozitivnim efektima na sam proces rada i izvršenja zadataka. Teorijsko određenje ima za cilj da predstavi osnovne pojmove u okviru problema koji se istražuje ( pojam primene alata za kolaborativni rad sa dokumentima, mogućnosti koje alati za kolaborativni rad sa dokumentima nude, kao i prednosti i nedostaci korišćenja alata za kolaborativni rad sa dokumentima). Osnovni cilj ovog istraživanja je da na osnovu teorijskih razmatranja i primene savremenih metoda i alata u procesu izvršavanja datih zadataka, ukaže na statistički značajne mogućnosti podizanja nivoa efikasnosti procesa izvršavanja zadataka i samog rada. Sekundarni cilj ovog istraživanja služi da se ispita i utvrdi u kojoj meri rad uz primenu alata za kolaborativni rad sa dokuementima utiče na razvoj intelektualnih veština i sposobnosti zaposlenih. Zadaci istraživanja su utvrđivanje stepena poznavanja i upućenosti zaposlenih u mogućnosti primene alata za kolaborativni rad sa dokumentima. Zadatak je i prepoznati faktore koji podržavaju da se uz tradicionalan način izvršavanja zadataka uvede i primena alata za kolaborativni rad sa dokumentima kao dodatni način izvršavanja zadataka. Glavna istraživačka varijabla je prihvatanje savremenih alata u procesu rada, kao i spremnost zaposlenih da te iste metode aktivno primenjuju u svom radu. Ova opšta varijabla je ispitivana preko sledećih posebnih varijabli: zainteresovanost zaposlenih za alate za kolaborativni rad sa dokuementima i dodatno angažovanje u cilju poboljšanja postignuća, procena informatičke pismenosti i osposobljenost za korišćenje alata za kolaborativni rad sa dokumentima. 127

128 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 Kao sredinske varijable se navode okruženje na fakultetu, na poslu i kod kuće (posedovanje računara i pristupa Internetu) a kao psihološke navedene su motivacija za rad, tipovi ličnosti i zadovoljstvo postignućem.generalna hipoteza istraživanja je da primena alata za kolaborativni rad sa dokumentima u procesu rada ima značajan uticaj na efikasnost celokupnog procesa. Konkretno ovde se se uključuju zaposleni sa dve institucije. Podhipoteze istraživanja su da ovakav način doprinosi: većem stepenu razvoja intelektualnih sposobnosti i veština zaposlenih, povećanju motivacije zaposlenih u cilju lakšeg i boljeg izvršavanja zadataka. U istraživanju se primenjuje anketiranje kojim utvrđujemo stepen poznavanja i upućenosti zaposlenih mogućnostima alata za kolaborativni rad sa dokumentima, prikupljanje mišljenja o prednostima i nedostacima postojeće organizacije rad, i prikupljeni su stavovi o mogućim ishodima primene i implementacije alata za kolaborativni rad sa dokumentima u toku rada u cilju povećanja efikasnosti i produktivnosti u radu. Uzorak u ovom istraživanju čine zaposleni sa Internacionalnog Univerziteta u Novom Pazaru i Art Computers. REZULTATI ISTRAŽIVANJA Od ukupnog broja anketiranih zaposlenih, 48% anketirani poznaje pojam alati za kolaborativni rad sa dokumentima i primenjivali su ih u praksi, 34% anketiranih je čulo za pojam i zna značenje, 14% poznaje pojam teorijski i zna pratične primere primene i 4% su delimično upoznati. Grafikon 1 - Rezultati anketiranja zaposlenih o poznavanju pojma alati za kolaborativni rad sa dokumentima 128

129 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 Na osnovu anketiranja dolazimo do rezultata da 44% anketiranih je koristilo alate za kolaborativni rad sa dokumentima u praksi, 30 % smatra da se često koriste 24 % smatra da se alati za kolaborativni rad sa dokumentima koriste ponekad i 2% smatra da se koriste retko. Grafikon 2 - Primena alata za kolaborativani rad sa dokumentima u praksi Zanimljiv podatak je da 52% studenata je imalo iskustva sa alatom TeamViewer, 40% sa alatom Google Docs, 4% sa alatom Zoho, dok je 4% njih odabralo ostalo. Grafikon 3 - Alat koji su ispitanici koristili Od ukupnog broja ispitanih 40% ispitanika je koristilo alate za kolaborativni rad sa dokumentima za edukaciju, 30 % za poslovne svrhe, 20% za lične svrhe i 10% za ostalo. 129

130 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 Grafikon 4 - Primena alata za određenu svrhu Od ukupnog broja ispitanika, po 40% smatra da su obrazovanje i ekonomija najpogodnije oblasti za primenu alata za kolaborativni rad sa dokumentima, dok ostalih 20% se opredelilo za ostalo. Grafikon 5 - Oblast najpogodnija za primenu alata za kolaborativni rad sa dokumentima Kao najveću prednost primene alata za kolaborativni rad sa dokumentima 40 % nalazi da je povećanje produktivnosti najpogodnije, a kao nedostatke 60% navodi neophodnost pristupa računaru i Internetu. Grafikon 6 - Prednosti primene alata za kolaborativni rad sa dokumentima 130

131 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 Grafikon 7 - Nedostaci primene alata za kolaborativni rad sa dokumentima Na grafiku 8 je prikazano da je 58% ispitanika veoma zadovoljna radnim okruženjem podržanima alatima za kolaborativni rad sa dokumentima, dok je samo 2% nezadovoljno. Grafikon 8 - Rezultati anketiranja zaposlenih o zadovoljnošću radnog okruženja podržanim alatima za kolaborativni rad sa dokumentima Da primenom alata za kolaborativni rad se mogu ostvariti bolji rezultati u izvršenja zadatka govori podatak gde je 90% odgovorilo potvrdno, dok 4% njih ne zna da li bi mogli da se ostvare bolji 131

132 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 rezultati. Mali procenat njih, tačnije65% smatra da se ne mogu ostvariti bolji rezultati u procesu izvršenja zadatka. Grafikon 9 - Rezultati anketiranja o mišljenu zaposlenih o rezultatima procesu izvršenja zadatka Kada je u pitanju nivo zaštite i sigurnost podataka sa kojima se radi, mišljenje zaposlenih. Naime njih 42% smatra da je nivo zaštite i sigurnost podataka visok, 40% da je nivo zaštite i sigurnost podataka vrlo visok, 14% da je nivo zaštite i sigurnost podataka srednji dok 2% smatra da je nivo zaštite i sigurnost podataka nizak i isti broj procenata smatra da je nivo zaštite i sigurnost podataka veoma nizak. Grafikon 10 - Nivo zaštite i sigurnost podataka 132

133 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 ZAKLJUČAK Pojam kolаborаcijа je mnogo širi od pojаma komunikаcije jer predstаvljа nаčin nа koji ljudi rade zаjedno. Kolаborаcijom se smаtrа zаjednički rаd ljudi u okviru timovа koji se formirаju za izvršenje različitih zаdаtаkа, projekаt itd. I upravo je i to svrha i cilj alata za kolaborativni rad sa dokumentima. Formirajući različite grupe, stvara se potpuno novo kolaborativno okruženje u kojem članovi te grupe funkcionišu nesmetano, u cilju izvršenja svojih zadataka i drugih aktivnosti. Danas su pristuna razna softverska rešenja za asinhrone i sinhrone tipove kolaboracije. Cilj ovih softverskih rešenja jeste da u procesu rada poveća stepen kolaboracije i time omogući što bolje izvšravanje svih aktivnost. Alati za komunikaciju omogućavaju razmenu poruka, fajlova, podataka i drugih dokumenata u cilju olakšanog deljenja informacija, alati za konferencije omogućavaju interaktivan rad usmeren ka zajedničkom LITERATURA [1] Peter Johnson-Lenz and Trudy Johnson-Lenz, "Rhythms, Boundaries, and Containers:Creative Dynamics of Asynchronous Group Life," The International Journal of Man Machine Studies, pp , April [2] Peter H. Carstensen and Kjeld Schmidt, "Computer Supported Cooperative Work:," Center for Tele-Information, Maj [Online]. HYPERLINK " [3] Michael M. Beyerlein, Susan Freedman, Craig McGee, and Linda Moran, Beyond Teams: Building the Collaborative Organization., [4] Paul Wilson, Computer Supported Cooperative Work: An Introduction., [5] Paul Benjamin Lowry, Aaron Mosiah Curtis, and Michelle Rene Lowry, "A Taxonomy of Collaborative Writing to Improve Empirical Research, Writing Practice, and Tool Development," Journal of Business Communication, vol. 41, no. 1, pp ,

134 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :004.4'2 [6] A. and Dillon, "How Collaborative is Collaborative Writing? An Analysis of the Production of Two Technical Reports.," pp , [7] (2014, Maj) Agencija B online. [Online]. HYPERLINK " [8] Esther Schindler. (2014, Maj) [Online]. HYPERLINK " [9] (2014, Maj) PC Press. [Online]. HYPERLINK " [10] Marko TODOROVIĆ. (2014, Maj) Svet kompjutera. [Online]. HYPERLINK "

135 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) Fahreta Fijuljanin Univerzitet u Novom Pazaru, Departman za filološke nauke fahretaf@hotmail.com ULOGA KNJIŽEVNOSTI I HISTORIJE U BORBI ZA SAMOIDENTIFIKACIJU NA PISMU STAROSJEDILACA SJEVERNE AMERIKE ROLE OF LITERATURE AND HISTORY IN THE FIGHT FOR SELF-IDENTIFICATION THROUGH INDIGENOUS NORTH AMERICAN WRITINGS Abstrakt- Kada govorimo o pismu starosjedilaca Sjeverne Amerike, književni i historijski koncept zauzima značajnu ulogu i skoro središnji dio u potrazi za samoidentifikacijom starosjedilaca. Upravo su romani, pripovjetke i pjesme nosili glavno breme u potvrđivanju, a nekad i ostvarivanju identiteta, samoidentiteta i samoidentifikacije. Stereotipi o sebi sa kojim su se suočavali Indijanci te njihova borba sa tim stereotipima je glavno pitanje ovog rada. Ključne reči književni okvir, stereotip, starosedeoci, identiet, Abstrakt- When we discuss the indigenous North American writings, literary and historical concept occupies an important, almost a central part and role in the quest for self-identification of indigenous people. Novels, short stories and poems are the ones that carried the main burden of ratification of identity, self-identity and self-identification. Autostereotyping, which the 'Indians' were confronted with, and their struggle with these stereotypes is the main issue of this paper. Key words - literary context, stereotype, indigenous, identity. ULOGA KNJIŽEVNOSTI U STVARANJU HISTORIJE Polazeći od one prve, grubo naučene u školskim klupama rečenice da je historija učiteljica života i da nas ona podučava ljudskoj povijesti, događajima i likovima iz prošlosti, ne možemo a da se ne 135

136 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) zapitamo koliko su, ustvari, te gomile ispisanih riječi, događaja, likova stvarni, a koliko su, zapravo, interpretacija jedne individue ili grupe individua pod istim ideološkim ili političkim okriljem. Budući da se prošlost odigrala negdje izvan domašaja naše čulne percepcije, te da nam je samo tekstualno pristupačna, sumnjičavi postmodernizam i novi historicizam preispituju činjenice istorije u širem kulturnom kontekstu. Ondje gdje se istorija gubi i nestaje, tvrde oni, tu književnost počinje i otvara nam nove vidike i poglede na život, svijet i čovjeka. Na taj način književnost može predstavljati svojevrsno sagledavanje historijskih događaja iz različitih perceptivnih uglova pa nam kao takvai otvara put ka različitim tumačenjima i studijama svakog pisma.irski književnik, C.S. Luis, opisujući ovu umjetnost riječi, kaže: Književnost ne samo da opisuje realnost već je i obogaćuje. Ona nadograđuje sve neophodne sposobnosti koje život nameće i zahteva i na taj način poji naše živote koji su se pretvorili u pustinjsku suvoću. 1 Odakle bolje saznati istinu o jednom narodu ako ne iz njihove književnosti, iz redova umjetnika pisane riječi koji doživljavaju sudbinu svojih predaka i prenose je s koljena na koljeno služeći se emocijama, prikazanim simbolima i znacima koje nas uvode u novi svijet, svijet borbe za opstanak i preporod. Historija starosjedilaca bilo kog kontinenta je u manjoj ili većoj mjeri pisana od strane njenih kolonizatora pa je takva sudbina snašla i povijest starosjedilaca Sjeverne Amerike. Želeći da dođemo do izvornih saznanja o ljudskoj povijesti starosjedilaca Sjeverne Amerike, najprije moramo, ili u najmanju ruku pokušati, razjasniti samo pitanje 'starosjedilačke književnosti', šta ona podrazumijeva, njenu formu i suštinu. Iako su mnogi teoretičari ''uokvirili'' taj pojam kazujući da je to književnost koja predstavlja sve 'Indijance' zanemarujući njihove korijene i plemena na koja su se dijelili, vrijedna pomena je definicija Hopi pjesnikinje Vendi Rouz ( Wendy Rose) koja kada govori o starosjedilačkoj književnosti ističe: 1 Literature adds to reality, it does not simply describe it. It enriches the necessary competencies that daily life requires and provides; and in this respect, it irrigates the deserts that our lives have already become. C. S. Lewis. (n.d.). BrainyQuote.com. Retrieved January 4, 2014, from BrainyQuote.com Website: by F.F. 136

137 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) Ako imate na umu bilo kakvu ideju o tome šta bi indijanska književnost trebalo da bude, ja predlažem da je razmotrite. Ako se vaša ideja zasniva na djelima čiji su autori indijanskog porijekla, molim razmotrite činjenicu da su ta djela uglavnom birana u skladu sa stereotipima urednika. Ako se vaša ideja zasniva na solidnom akademskom predznanju o plemenskim književnostima, sjetite se da najveći broj nas ne govori maternjim jezikom, da nijesmo odrasli na zemlji naših predaka, te da nemamo druge knjiže-vne tradicije do one koju smo stekli u učionici. Ako se vaša ideja zasniva na razmatranju određenih tema ili likova, zapazićete da ne postoji određeni žanr indijanska književnost, jer mi smo svi drugačiji. Postoji samo književnost koju piše narod koji je indijanski i koji je, prema tome, prožima svojim životom, baš kao što vi radite. 2 Pitanje književnosti starosjedilaca Sjeverne Amerike je uobličena u formi termina. Kao estetski vid jezičke tvorevine, kada opisujemo književnost, svrstavamo je prema periodu u kome je pisana ili jeziku na kome je napisana pa se tako engleska književnost odnosi na književnost koja je uglavnom pisana na engleskom jeziku. Međutim, šta se desilo sa književnošću starosjedilaca Sjeverne Amerike? Vendi Rous jezikom bunta dovodi u pitanje sam jezik pisanja i priznavanje postojanja indijanskosti' Indijanaca. Budući da prastanovnika ima duž američkog kontinenta, od arktičke Kanade i Aljaske do Ognjene zemlje u Čileu i Argentini, i da se međusobno razlikuju po narečjima, kulturi, izgledu, običajima i tradiciji, shodno tome i ne postoji univerzalni jezik starosjedilaca Sjeverne Amerike. No, jedno im je nesumnjivo zajedničko, a to je da su oni, kako se često kaže, djeca prirode, prirode koja ih je stvorila i koja im pruža neophodno, a zauzvrat traži ljubav i 2 If you have an idea in mind of what Indian lit is, I suggest that you reconsider. If your idea is based on the Indian-authored works you have read, consider the fact that it is often chosen according to editors stereotypes. If your idea is based on a solid academic background about tribal literatures, consider that many of us do not speak our native language, were not raised on our ancestral land, and have no literary tradition other than what we received in some classroom. If your idea is based on the observation of certain themes or images, consider that there is no genre of Indian literature because we are all different. There is only literature that is written by people who are Indian and who, therefore, infuse their work with their own lives the same way that you do. Citirano u Kenneth Lincoln, Native American Renaissance, Berkley: University of California Press, 1983, pp

138 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) poštovanje. Bogata mitologija američkih starosjedilaca nam svjedoči o tome koliko oni poštuju zemlju, ne smatraju je ničijim vlasništvom već samo bogatstvom koje im je dato da ga koriste ali samo u onoj mjeri koliko im je potrebno za život. Upravo iz mnogobrojnosti naroda i jezika kojima govore ti narodi proističe i značaj simbola i znakova u razumijevanju njihovih književnosti. Znakovi, bilo pisani ili usmeno prenošeni igrali su, i danas igraju, najvažniju ulogu u sporazumijevanju među plemenima. Znakom i označenim mi zalazimo i u polje semiotike a kojom su se u velikoj mjeri služili pripadnici raznih plemena pri susretima i trgovini. Danas o ovom fenomenu lingvistike možemo naširoko govoriti jer se njime služe skoro svi autori u svojim pismima. Koristeći razne semioze, oni kreiraju jedan sasvim novi vid književnog alata i na taj način predstavljaju svoju borbu za ravnopravnost misli i djela kroz najrazličitije likove u svojim djelima. Koliko je bilo bitno postojanje raznih plemena, a uz to i jezika i kultura, toliko je značajno spomenuti postojanje i raznih načina prenošenja književnosti. Svako pleme je imalo priču za sebe, ritual za sebe, vjerovanja za sebe pa se tako i književnost razlikovala od plemena do plemena i tradicija jednog plemena nije ništa značila za susedno pleme i obrnuto. Međutim, jedna istina ih je sve vezivala. Njihova sudbina. Njihov nestanak. Njihova borba. Ona tužna istina o nestajanju naroda ih je vezivala u jedan čvrsti čvor kojeg domoroci nisu dali odmotavati sve do 60tih i 70tih godina kada se konačno počeo čuti njihov glas koji je i dalje bio nečujan i koji danas, dolazi do nas preko književnika, mladih i hrabrih vjesnika sudbine tog naroda. Da bismo razumeli šta postmoderna era može pružiti književnosti starosjedilaca i njihovu uzajamnu korist od moderne ideologije, moramo duboko zaći u karakteristike te književnosti, od sadržine urođeničkog jezika, od njihovih ciljeva i svrhe. Budući da je urođenička književnost ujedno i borba sa opstanak, borba za preživljavanjem kako bića tako i duha, mora biti posmatrana drugačije od svih ostalih, drugačije po svom temelju i razvitku. U svojini starosjedilaca Sjeverne Amerike, književnost je ključni faktor u nacionalnom i kulturološkom opstanku jer upravo ona čuva i prenosi znanje i praksu na mlađe generacije. Sve do 1960tih i 1970tih, bili su prozivani jedino na sudskim i pravnim postupcima i jedino se tada moglo čuti za njih. Smatrana centrom svijeta, Evropa i njeni stanovnici su starosjedioce posmatrali uvijek kao one druge, druge po važnosti i značaju, druge po pravu na život. 138

139 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) Naseljavanjem Amerike, Evropljani su nametali svoja nasleđa, kulturna, vjerska i ekonomska ne ostavljajući urođenicima pravo na svoj jezik, na svoju kulturu, pravo na sebe. Nebeski narod, kakvi su bili Evropljani, smatrali su sve ostale primitivnim, divljacima, đavoljskim narodom i imali su za misiju izvesti taj i takav narod na pravi put, onaj utabani put kulture za koji su jedino oni znali i spoznali. Rađa se novo pitanje a to je pitanje opšte kulture i njene definicije kao privatne svojine jednog od naroda Evrope. Ko kreira kulturu i ko postavlja aršine prema kojima se mjeri nivo civilizovanosti pojedinca i naroda? Treba li od postojećeg naroda stvoriti narod po mjeri onog drugog, stvoriti neki novi narod koji bi bio izmišljen, maska, nepostojeći jer je izgrađen po nečijim pravilima? Taj novi narod, to su trebali biti starosjedioci tzv.indijanci, ali i kao takvi, ne bi bili dovoljno dobri Evropi jer bi uvijek, i kao takvi, ostali biti oni drugi, kako ih Džerald Vizenor i naziva commemoration of absence zapisana praznina. HISTORIJSKI KONCEPT KAO SUŠTINSKI IZVOR PISANJA O STAROSJEDIOCIMA Da bismo razumjeli koncept starosjedilačke borbe za samoidentifikacijom, moramo pomenuti i historijsku i političku pozadinu pisanja o Indijancima. Na tom putu, historiografija igra bitnu ulogu u stvaranju jedne opšte slike o starosjediocima. Nauka koja se bavi pisanjem historije, a ne historijom, nam ukazuje na različite interpretacije prošlosti počevši od poznate priče o Kolumbu koji je, kako historičari navode, 'otkrio' Ameriku. Historija se ne može promijeniti, ali se način na koji se interpretira u značajnoj mjeri može prilagoditi raznim kulturnim i ličnim stanovištima autora. Upravo je i historija starosjedilaca Sjeverne Amerike posledica takvog preokreta i nikada nijedna historijska figura nije bila predmet analiziranja, reanaliziranja i pogriješnog shvatanja nego štо su to bili starosjedilački narod.uzmimo primjer opisa historije starosjedilaca iz 19. vijeka koja ima jednu anglocentričnu perspektivu. Pisci iz tog vremena govore o Americi i starosjediocima iz perspektive bijelog Amerikanca, često slaveći svoje osvajanje Zapada sa dozom nacionalnog samouvjerenja kao karakteristike tog perioda. Nama poznata historija starosjedilaca Amerike počinje te slavne 1492.godinekada Kolumbo u potrazi za Indijom nailazi na zemlju za koju vjeruje da je Indija po rijeci Ind, i od tada u evropskoj 139

140 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) svijesti počinje da postoji termin Indijanac. Nailazi na narod koji ne govori njegovim jezikom, jezikom Evrope. U to vrijeme kolonizacije, taj narod nije imao svoju pisanu tradiciju kojom bi opovrgli i negirali karakeristiku koja im je pripisana indijanskost. Činjenica da nisu govorili jezikom kolonizatora i zbog pripisane im indijankosti, oni su bili vijekovima nečujni i na taj način omogućili da se Evropljani nametnu prostorno, geografski, kulturno i religijski. Kako je katolička crkva vršila veliki uticaj među svojim sljedbenicima, šireći priču o Drugom dolasku i da se on neće desiti ukoliko postoje ljudi koji nisu hrišćani, započet je proces pokrštavanja varvara. Prihvatanje hrišćanstva je tada bilo pitanje života ili smrti. Nakon toga, starosjedioci postaju alat u rukama vojske, misionara, antropologa i drugih kulturnih i političkih asimilatora. Progonom sa sopstvene zemlje, potčinjavanjem vojnim silama i uništavanjem novim bolestima, starosjedioci na svojoj zemlji postaju narod koji ne postoji. Čak i dvadeset i prvom vijeku, njihova prisustnost je moguća samo uz pripisanu im osobinu indijanskosti koja će biti vidljiva kroz mit o sjevernoameričkom progresu. Budući da su prozvani narodom koji nestaje, pokrenuta je akcija spašavanja nostalgičnih momenata putem fotografija za koje bio zadužen Edvard Kurtis (Edward S.Curtis) kojem je bilo plaćeno oko dolara za kolekciju od 1500 fotografija Indijanaca. Kako je medijska tehnologija napredovala, išlo se ka tome da se indijanski trenuci i priče sačuvaju filmskim ostavrenjima i američkim realističnim romanima kao što je Poslednji Mohikanac (The Last of the Mohicans) autora Džejmsa Fenimora Kupera (James Fenimore Cooper).Idući od činjenice da je američka kultura i historija relativno mlada, njena historijska mašta i mitologija najintezivnije se razvijala početkom dvadesetog vijeka gdje imamo filmove poznatog američkog glumca Džona Vejna (John Wayne) koji je tumačio likove kauboja u raznim borbama sa divljacima koji su napadali doseljenike. Slijedi period 60tih godina gdje opet imamo jedno nostalgično sjećanje na idilični suživot sa prirodom pa sve do panindijanske kulture gdje je Indijanac samo muzejna figura. Od 1492.godine pa sve do danas, starosjedilac je prepoznat samo kao Indijanac i svaka njegova pojava u savremenoj formi, sa univerzitetskom diplomom, TV-om, mobilnim telefonom je forma anahronizma. Savremeni svijet funkcionišena temeljima moći, ponajviše one političke, i stoga pravo na sopstveni identitet postaje pitanje politike države. Stvaranje ovakvih slika o identitetu starosjedilaca uzrokuje pojavu kompleksa koji prerasta u stereotip, stereotip koji bi se mogao definisati kao autostereotip. 140

141 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) Uspješan Indijanac gubi svoj osjećaj za identitetom upravo zbog pridjeva ''uspješan'' jer kao takav on postaje neindijanac kako objašnjava Tomas King: i, puf!, nisi više Indijanac. Odeš u vojsku i, abrakadbra, nijesi više Indijanac. Postaneš sveštenik ili advokat i, presto, nema više Indijanca. Legislativna magija. [...] Hokus-pokus! Indijanci. Sad ih vidiš. Sad ih ne vidiš. 3 O književnosti starosjedilaca Amerike smo mogli saznavati isključivo iz ugla Evrope, iz te jednostrane perspektive koja nam je nudila samo jedno, sliku degradiranog ili egzotičnog ali vazda drugog Indijanca. Na taj način su stvarali ogromnu dihotomiju između onog što su mi i onog što su oni, odvajanje i predrasude prema svakom onom ko nije mi. Da li je bitna boja kože u stvaranju predrasuda ili je bitan stav i ubjeđenje? U to vrijeme, to tiho vrijeme u kome su Evropljani određivali sudbinu starosjedilaca Sjeverne Amerike, i kako Robert K.Berkhoferiznosi, postojali su nivoi viđenja starosjedilaca i to: 1. Deskripcija 2. Interpretacija 3. Manipulacija 4 3 Get a degree and, poof, you re no longer an Indian. Serve in a military and, abracadabra, you re no longer an Indian. Become a clergyman or a lawyer and, presto, no more Indian. Legislative magic. [ ] Hocus-pocus! Indian. Now you see them. Now you don t. Thomas King, The Truth about Stories, Toronto: Anansi, 2003, p

142 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) Čovjek ne ispituje svoje osobine niti postojanje, svoj identitet sve dok mu onaj različiti ne ukaže na razlike. Tu počinje borba sa samim sobom. Tu počinje spoznavanje istine a to je da starosjedeoci jesu istina, a Indijanci su izmišljotina bjelaca koja je postala jedan obični stereotip. Ustvari, oni su bili narod sa drugačijim kulturnim naslijeđem. I to je bilo dovoljno, to što su drugačiji. Oni su sretni i nasmijani, bez tragičnog shvatanja života, bez životne drame niti pada jer za njih nije postojala hijerarhija.postojao je krug, krug života kojim oni idu jedni za drugima. Linkoln (Lincoln) ih opisuje kao one koji se grohotno smiju među sobom i krevelje bijelcima.smijeh im služi kao egzorcizam bola, preusmjeravanje patnje, da bi se ujedinici protiv zajedničkog neprijatelja kulturnog neznanja. Egocentrična kultura u kojoj se čovjek nalazi u centru svega, gdje je Bog na vrhu a ispod njega se nalaze potčinjeni njemu, i na drugoj strani ekosistematični univerzum i povezanost životnog lanca bile su razlike koje se nisu mogle premostiti. Starosjedilačka cirkularnost koja je neprogresivna smatrana je drugačijom u odnosu na progresivnost bijelih ljudi. U to vrijeme, drugačije je označavalo nazadnost u osvajačkoj svijesti bijelih ljudi. Cirkularnost domorodačke civilizacije prikazana je usmenim predanjem koje se prenosilo sa koljena na koljeno gdje imamo određeno generacijsko kruženje. Usmene priče su bili nosioci rane starosjedilačke književnosti jer bez pripovjedanja nema ni ljudi, nema ni Indijanaca. To je predstavljalo jedini način za opstanak njihove kulturne misli i duha. Njihova oralna književnost se svaki put rađala ispočetka na američkom kontinentu i kao takva uvijek je služila kao polazna tačka za analiziranje cjelokupne književnosti koja je nastala od usmene. Njihovo pripovijedanje kreira postojanje, prepričava se i kruži poput sunca u svojoj osi, a u samom centru je priroda kao centar kosmosa. Njegovatelji koncepta kreacije, koncepta u kojem ništa nije stvoreno jer se ponovno stvara u tom velikom krugu koji nema niti kraja niti početka i u kome je sve što je kružnog oblika sveto jer drugi oblici i ne postoje. 4 Robert K.Berkhofoer, The History of the American Indians, New York: Johnson Reprint Company, 1979, p

143 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) Potraga za samoidentifikacijom je glavna tema koja se prepliće kroz pisma i književnosti svih pisaca koji potiču od starosjedilaca Sjeverne Amerike. Dugi niz godina se djeca, bilo čistokrvni starosjedeoci ili mješanci, odvode daleko od svojih domova i bivaju civilizovani, tj. bivaju pročišćeni od svakog djelića tradicionalnog starosjedilačkog identiteta. Nakon civilizovanja bivaju poslani u internatske škole gde je jedna od takvih, primjera radi nosila moto Kill the Indian, save the man Ubij Indijanca, spasi čovjeka. Djeci tada nije bilo dozvoljeno govoriti svojim maternjim jezikom, nositi svoju odjeću i vjerovati u svoga boga, oduzeta su im prava da budu ono što svojim rođenjem jesu, oduzeto im je njihovo ja. Silom su pokušali ih asimilirati u svoje oblike i forme, i tako stvorili generacije između dva svijeta, između starog svijeta kojem više nisu pripadali jer nisu znali svoj jezik, kulturu i tradiciju i svijeta u kojem nisu mogli biti ništa više od običnih imigranata, uvijek stranaca, vječito u potrazi za prihvatanjem od strane drugih. Opisujući takvu situaciju, Kajova pisac Šerman Aleksi kaže: Probudio sam se jednog dana u rezervatu kao Indijanac, a onda kad sam se probudio negdje na putu ka Rirdanu, bio sam manje Indijanac. Kada sam stigao u Rirdan, postao samo još, još, još manje Indijanac. 5 Krajnji cilj upoznavanja sa književnošću starosjedilaca pronalazimo u njihovom vapaju za našim učestvovanjem u njihovom, ali i sopstvenom, kreiranju identetita. Kajova autor, N.Skot Momadej, pokušava prodrijeti u suštinu samoidentifikacije kada kaže: Mi smo ono što zamislimo. Naša egzistencija sadržana je u načinu na koji sebe zamišljamo. Naša sudbina zavisi od naše mogućnosti da zamislimo ko smo, šta 5 I woke up on the reservation as an Indian, and somewhere on the road to Reardan, I became something less than Indian. And once I arrived at Reardan, I became something less than less than less than Indian. Sherman Alexie, The Absolutely True Diary of a Half- Time Indian, New York: Hachette, 2007, p

144 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: /.87(7).09 94(=81/=82)(7) smo, i, makar, da smo. Najveća nesreća koja može da nas zadesi jeste da sebe [uvijek iznova] ne zamišljamo. 6 LITERATURA 1. Alexie, Sherman, The Absolutely True Diary of a Half-Time Indian, New York: Hachette, Berkhofoer, Robert K., The History of the American Indians, New York: Johnson Reprint Company, King, Thomas, The Truth about Stories, Toronto: Anansi, Lincoln, Kenneth, Native American Renaissance, Berkley: University of California Press, Momaday, N. S., The Man Made of Words, New York: St. Martin s, by F.F. 6 We are what we imagine. Our very existence consists in our imagination of ourselves. Our best destiny is to imagine, at least, completely, who and what, and that we are. The great tragedy that can befall us is to go unimagined. N. S. Momaday, The Man Made of Words, New York: St. Martin s, 1997, p

145 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) FERID BULIĆ Univerzitet u Novom Pazaru, Departman za pravne nauke ferid.bulic@uninp.edu.rs PRIMJENA ZAKONA O RESTITUCIJI IMOVINE CRKVAMA I VJERSKIM ZAJEDNICAMA U ODNOSU NA ISLAMSKU ZAJEDNICU APPLICATION OF THE LAW ON PROPERTY RESTITUTION TO CHURCHES AND RELIGIOUS COMMUNITIES IN THE CASE OF THE ISLAMIC COMMUNITY Apstrakt - Restitucija u Srbiji na osnovu Zakona o restituciji crkvama i vjerskim zajednicama, prema svim podacima iz prethodnih godina, se na određene subjekte adekvatno primjenjuje, a u pogledu Islamske zajednice lagano zamire. Međutim, neka pitanja i problemi i dalje ostaju otvorena i bez njihovog adekvatnog rješavanja nije moguće kompletirati pomenuti proces. Tu, prije svega, mislimo na uspostavu pravne države, okončanje višedecenijske nepravde, te poštovanje prava svih građana jednako pravnim tretmanom od strane sistema. Ključne riječi - restitucija, vakuf, Islamska zajednica Abstract - According to all the data from previous years, the restitution in Serbia on the basis of the Law on Restitution of churches and religious communities, to certain subjects has been properly applied but in regard of the Islamic community it is slowly vanishing. However, some questions and 145

146 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) problems remain open and without their adequate solution it is not possible to complete the whole procedure. Here, first of all, we consider establishment of the rule of law, ending decades of injustice, and respect for the rights of all the citizens on equal legal treatment by the system. Keywords - restitution, Waqf, the Islamic community 1. UVODNA RAZMATRANJA Vrijeme u kom živimo je period razvoja demokratizacije društva u Srbiji. U ovom trenutku država stremi evro-atlantskim integracijama, te u tom pravcu zakonodavni državni organi u Srbiji od 05. oktobra godine pa do danas pokušava da standardizuje naše nacionalno zakonodavstvo sa evropskim standardima. Svakako da je zakonodavni okvir pravilo ponašanja koje se odnosi na sve građane te u skladu sa istim, građani iz okvira zakonodavnih propisa ostvaruju svoja prava i obaveze. Obaveze države, koje su u postupku pridruživanja uniji su ogromne, posebno u pravcu poštovanja ljudskih prava, što nužno proizvodi standardizaciju prava prema društvu koje nije na tom stupnju društvene svijesti niti razvoja. Idealna pravna država je ona u kojoj se država kao cjelina temelji na vladavini zakona i prava gdje vlast podliježe nezavisnom pravosuđu. Novi koncept, nakon završetka drugog svjetskog rata je međunarodnim sporazumima odredio podložnost države i njenog pravnog ustrojstva općim vrijednostima naročito prava, ljudskih prava i slobode pojedinaca. Kriterijumi za prijem novih članica u EU su Pravni i to: Pravna država i harmonizacija svih zakona sa zakonima EU i Politički: stabilne institucije-demokratski poredak i poštovanje ljudskih i manjinskih prava. Obzirom na navedene uslovnosti i obaveze koje predstoje Srbiji a i svim građanima, neophodno je teorijski postaviti problem koji se odnosi na restituciju imovine Crkvama i vjerskim zajednicama sa posebnim osvrtom na vakufsku imovinu. Zbog sve prisutnijeg problema - najprije kod oduzimanja takve imovine, a danas zbog nedostatka primjene zakona, te potpune destrukcije sistema - zaustavljen je u dobrom dijelu koncept na kome se zasnivaju moderna društva. Zapravo u oskudnom smislu je bilo govora u Srbiji o ovoj temi prije, u toku i poslije donošenja najprije Zakona o crkvama i vjerskim zajednice te Zakona o restituciji imovine crkvama i vjerskim zajednicama. 146

147 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) Danas je ovaj problem bačen u senku, iako do njegove potpune primjene i implementacije nije došlo u pravom smislu, dijelom zbog donošenja zakona koji se odnosi na generalnu restituciju imovine koja je u periodu od godine u kontekstu različitih zakonskih osnova oduzimana širom stare ex Jugoslavije. U sklopu tih svjetskih procesa za reformom društva Srbija je ostvarila mali napredak u pogledu zakonskih rješenja i njihove primjene bez obzira na zvaničnu politiku. U sklopu navedenog trebamo posmatrati da li su postojeća zakonska rješenja adekvatna stupnju razvoja društva, njihovoj uslovljenosti političkim i ekonomskim stanjem te volji realne primjene zakona na sva građane ili su zakoni samo maska za pristupanje evropskoj porodici naroda. Argumentaciju za istraživanje restitucije imovine pronalazimo u činjenici da do danas ni jedan metar kvadratni nije vraćen Islamskoj zajednici, a sa druge strane vrlo jasno preciziran Šerijatski okvir se veže za vakufsku imovinu, a to je da je vakuf trajno dobro i da se kao takav ne smije otuđiti, uzurpirati, do Sudnjeg dana. Iz mnogobrojnih primjera zaključujemo da Islamsko pravo, Pozitivno zakonodavstvo u Srbiji jasno, i utemeljeno standardizuju poštovanje prava svakog građanina, a sa druge strane u praksi ne postoji takva odrednica niti volja. 2. ISTORIJSKI OSVRT NA ZAKONODAVSTVA O VAKUFIMA Odmah po donošenju hatišerifa iz godine u Srbiji se postavilo pitanje vakufa. Vlast Srbije zauzela je stav da ima slobodu odlučivanja te u da u tom pogledu ona donosi nekoliko odlika o tome kako će se postupati sa vakufima. Iz tih odluka može da se izvede nekoliko načela: 1. Džamije koje rade imaju pravo na prihode od svoje vakufske imovine; 2. Ostali vakufi pripadaju praviteljstvu srpskom kao imovina bez gospodara zaostavša; 3. Praviteljstvo tu imovinu ustupa na korišćenje crkvama, školama i opštinama za potrebe njihove. Odmah po konačnom iseljenju Turaka sa ovih prostora Srbija donosi zakon o vakufskim zemljama od godine. Ukazom Knjeza Mihaila Obrenovića od godine zvanično je priznata sloboda ispovijedanja islama, pri tome je muslimanskoj opštini (džematu) u Beogradu predata na korišćenje Bajrakli džamija, 1 pri 1 Bajrakli džamija je jedna od najstarijih građevina u Beogradu, podignuta je godine. Danas je jedina aktivna džamija na području Beograda, izuzev što su u planu realizacije izgradnja novih džamija i mesdžida. 147

148 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) čemu su za njeno održavanje i izdržavanje njenih službenika određena stalna sredstva. Zakonom o uređenju oslobođenih predjela od godine potvrđena je sloboda ispovijedanja islama. Na osnovu Ustava od godine (čl. 31., ) i navedenog zakona organizuje se Islamska zajednica Srbije na čelu sa muftijom, čije je sjedište u Nišu. Ona upravlja vjerskim poslovima u duhu islama i svojom imovinom i vakufima u smislu odredaba zadužbinskih povelja i propisa šerijatskog prava pod vrhovnim nadzorom države. Poslije balkanskih ratova godine Srbija ponovo priznaje islamskoj zajednici pravo da upravlja svojim vjerskim i vakufskim poslovima u duhu propisa šerijata. To se vidi iz čl. 79 i 81. Uredbe o uređenju oslobođenih oblasti od godine i Uredbe o izmjeni i dopuni uredbe o uređenju sudova i sudskom postupku u prisajedinjenim oblastima stare Srbije od godine. Iza navedena dva rata pitanje vakufa izbija čak i na međunarodni plan, tako se čl. 39. Berlinskog ugovora od godine govori o obrazovanju tursko-srpske komisije koja bi u roku od tri godine raspravila, pored ostalog, sva sporna pitanja koja se na vakufe odnosi. 2 Carigradski ugovor od godine u svome čl. 7., postavio je nekoliko pravila u odnosu na vakufe: 1. Da će vakufi biti poštovani; 2. da će vakufima upravljati islamske vjerske opštine prema šerijatskim propisima; 3. Da Turska može prodati vakufe koji su namijenjeni ustanovama koje se u Turskoj nalaze; 4. Da se režim vakufa može mijenjati samo uz prethodnu i pravednu naknadu; 5. Da će država davati pomoć vjerskim i dobrotvornim ustanovama muslimanskim, ako one ne bi imale dovoljno prihoda poslije ukidanja desetinskih vakufa; 6. Da će se svi sporovi oko tumačenja i primjene ovih odredaba rješavati putem arbitraže u Hagu. 3 U staroj Jugoslaviji pitanje vakufa ponovo je izbilo na međunarodni plan. Država Srba, Hrvata i Slovenaca obvezala se članom 10. Sen-Žermenskog ugovora od godine, ''da pruži zaštitu džamijama, grobljima i drugim vjerskim ustanovama muslimanskim. Daće se sve potrebne olakšice vjerskim zadužbinama (vakufima) i vjerskim i dobrotvornim muslimanskim ustanovama''. 4 Preživjela je niz varvarskih napada, poslednji takav primjer je njeno spaljivanje nakon nemira na Kosovu i Metohiji 17. marta godine. 2 Begović, M., Vakufi u Jugoslaviji, Beograd, godine, str Ibid, str Ovaj ugovor je ratifikovan privremenim zakonom od godine 148

149 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) Godine donijet je Zakon o islamskoj vjerskoj zajednici koji uspostavlja jedinstvenu upravu i režim nad vakufima na prostoru cijele tadašnje Jugoslavije. Islamskoj vjerskoj zajednici "priznaje se pravo da samostalno upravlja i uređuje svoje verske, versko-prosvetne i vakufske poslove." 5 Godine izvršene su izvjesne izmjene i dopune u Zakonu i Ustavu islamske vjerske zajednice, ali uprava vakufa ostala je uglavnom istovjetna. U Republici Srbiji na snazi je Zakon o crkvama i vjerskim zajednicama. On predviđa dosta široku autonomnost islamske zajednice: ''Crkve i vjerske zajednice su nezavisne od države i jednake pred zakonom. Crkve i vjerske zajednice su slobodne i autonomne u određivanju svog vjerskog identiteta. Crkve i vjerske zajednice imaju pravo da samostalno uređuju i sprovode svoj poredak i organizaciju i da samostalno obavljaju svoje unutrašnje i javne poslove." 6 Ovaj Zakon smo citirali na ovom mjestu iz razloga što je istim uspostavljen kontinuitet islamskoj vjerskoj zajednici pravnog subjektiviteta sa Zakonom o islamskoj vjerskoj zajednici iz godine, te razlozi cjelishodnosti nam nalažu da tako postupimo. Takvo rješenje predviđeno je sljedećom odredbom: ''Islamskoj zajednici se priznaje kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Zakona o islamskoj vjerskoj zajednici Kraljevine Jugoslavije ("Službene novine Kraljevine Jugoslavije", broj 29/1930)." 7 Nova Jugoslavija postavlja jedno od osnovnih načela odvajanja crkve od države. Vjerskim zajednicama priznaje se pravo da samostalno uređuju i slobodno vrše svoje vjerske poslove. Takvo stanje je evidentno kroz sve ustave stare-nove Jugoslavije. Međutim, ovdje ne želimo ići dublje u analizu Ustava koji su bili na snazi, već ćemo spomenuti odredbu ustava iz godine: ''Republika Srbija je svjetovna država. Crkve i vjerske zajednice su odvojene od države. Nijedna religija ne može se uspostaviti kao državna ili obavezna." 8 5 Čl 1. Zakona o islamskoj vjerskoj zajednici od godine. 6 Čl. 6. Zakona o crkvama i vjerskim zajednicama. 7 Čl. 15. Zakona o crkvama i vjerskim zajednicama. 8 Ustav Republike Srbije iz godine. 149

150 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) 3. ODREDBA ZAKONA O RESTITUCIJI IMOVINE CRKVAMA I VERSKIM ZAJEDNICAMA 9 "Ovim zakonom uređuju se uslovi, način i postupak vraćanja imovine koja je na teritoriji Republike Srbije oduzeta od crkava i vjerskih zajednica, kao i od njihovih zadužbina i društava (u daljem tekstu: crkve i vjerske zajednice), primjenom propisa o agrarnoj reformi, nacionalizaciji, sekvestraciji i drugih propisa koji su doneseni i primjenjivani u periodu od godine, kao i svim drugim aktima kojima je vršeno oduzimanje te imovine, bez tržišne naknade." 10 Zakon o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i vjerskim zajednicama sadrži odredbe o predmetu i načelima restitucije, obveznicima i korisnicima restitucije, pravnom položaju trećih lica: vlasnika, zakupaca, hipotekarnih povjerilaca, titulara službenosti, o oblicima restitucije, naturalnoj restituciji, izuzecima od restitucije, novčanom obeštećenju u gotovini i putem obveznica, podnošenju zahtjeva i proceduri restitucije, direkciji za restiticiju, izvršenju rješenja o restituciji, donošenju podzakonskih akata i prelaznom zakonskom režimu. Zakon uređuje samo dio restitucije, onu koja se tiče jedne kategorije subjekata: crkava i vjerskih zajednica, njihovih zadužbina i društava, čija je deproprijetacija (razvlašćivanje) izvršena primjenom propisa o agrarnoj reformi, nacionalizaciji, sekvestraciji i drugih propisa koji su doneseni i primjenjivani u periodu od godine, kao i svim drugim aktima kojima je na teritoriji Republike Srbije vršeno oduzimanje imovine bez isplate tržišne naknade. Agrarna reforma, kao mjera kojom se, od strane države, vrši preraspodjela zemljišnog vlasništva kako podjelom velikih posjeda tako i oduzimanjem zemlje od imućnijih zemljoposjednika i dodjelom siromašnim seljacima, poznata je od antičke Grčke. U socijalističkoj Jugoslaviji agrarna reforma imala je nacionalizatorski karakter jer je njome, pored podjele zemlje seljacima, isto tako 9 Zakon objavljen u "Službenom glasniku RS", br. 46/2006 od 2. juna godine. Stupio na snagu 10. juna godine, a primjenjuje se od 1. oktobra godine. Zahtjevi za vraćanje imovine, odnosno isplatu naknade, mogu se podnositi ovim zakonom obrazovanoj Direkciji za restituciju do 30. septembra godine. Zakon je zabranio od 1. maja godine bilo kakvo raspolaganje predmetnom imovinom. 10 Član 1, Zakon o restituciji imovine crkvama i verskim zajednicama, Službeni Glasnik RS, br. 46/

151 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) zemlja dijeljena državnim poljoprivrednim dobrima, ustanovama, državnim preduzećima i zadrugama. 11 Zakonom o agrarnoj reformi i kolonizaciji ("Službeni list DFJ", br. 64/1945 potom noveliran više puta), donijetim "s ciljem dodjeljivanja zemlje zemljoradnicima koji nemaju zemlje ili je nemaju dovoljno" (član 1), izvršeno je oduzimanje (eksproprijacija) zemljišnih posjeda od brojnih kategorija vlasnika, između ostalog i od crkava, manastira, vjerskih ustanova i svih vrsta zadužbina svjetovnih i vjerskih (član Z. tačka v). Zemlja je, bez ikakve naknade, sa dotadašnjih vlasnika prešla u ruke države sa svim zgradama i postrojenjima na njoj i cjelokupnim živim i mrtvim poljoprivrednim inventarom. Zakon je predvidio da će se od postojećih posjeda pojedinih bogomolja, manastira i vjerskih ustanova oduzeti samo višak preko 10 hektara njihove ukupne površine njiva, bašti, vinograda, voćnjaka, utrina i šuma, s tim što će se vjerskim ustanovama (crkvama, manastirima, crkvenim vlastima) većeg značaja ili veće historijske vrijednosti, od dotadašnjeg njihovog posjeda ostaviti do 30 hektara obradive zemlje i do 30 hektara šume (član 8.3 ARIK). I pored ovog ustupka, voluminoznost oduzimanja imovine od crkava i vjerskih zajednica potvrđuje činjenica da je njihova imovina bila na trećem mjestu po veličini udjela u obrazovanju zemljišnog fonda agrarne reforme i kolonizacije. I nacionalizacijom 1946., i godine pogođena je imovina crkava i vjerskih zajednica. Vjerske organizacije koje su bile osnivači privatnih preduzeća, trgovinskih radnji, hotela, sanatorijuma, bolnica i liječilišta, ostale su bez te imovine donošenjem Zakona o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća iz sa novelom godine. Zakonom o nacionalizaciji najamnih zgrada i građevinskog zemljišta iz godine, izvršeno je oduzimanje i podržavljenje stambenih i poslovnih zgrada, stanova i poslovnih prostorija iznad dozvoljenog zakonskog maksimuma, kao i cjelokupnog izgrađenog i neizgrađenog građevinskog zemljišta u gradovima i naseljima gradskog karaktera. Kako je u članu 3. toga zakona predviđeno da u svojini građansko-pravnih lica mogu ostati poslovne zgrade i poslovne prostorije koje isključivo služe njihovoj dozvoljenoj djelatnosti, izuzetak je u odnosu na konfesionalne organizacije sadržan u članu 11. toga zakona, koji predviđa da se njegove odredbe ne odnose "na 11 U Srbiji, zajedno sa Kosovom i Vojvodinom, ha je podijeljeno seljacima (agrarnim interesentima, unutrašnjim i spoljnim kolonistima), a ha je ostalo u državnom poljoprivrednom fondu i podijeljeno je državnim poljoprivrednim dobrima, ustanovama, državnim preduzećima i seljačkim radnim zadrugama. 151

152 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) zgrade i prostorije, koje služe vjerskim zajednicama za vršenje njihove vjerske djelatnosti, kao što su u našem slučaju medrese (vjerske škole), džamije, itd. Sekvestracijom imovina nije bila neposredno podržavljena, već je privremeno oduzimana i stavljana pod prinudnu upravu nadležnog državnog organa, s tim što je, docnije, u mnogim slučajevima ipak prevođena u državnu svojinu. Pravo na restituciju po Zakonu o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i vjerskim zajednicama imaju sve crkve i vjerske zajednice bez obzira na osnov oduzimanja, pa i onda kada je oduzimanje izvršeno bez bilo kakvog pravnog osnova, samo na osnovu rješenja ili drugog akta državnog organa, uz ispunjenje tri osnovna uslova: 1) da je imovina (nepokretnost ili dobro od kulturno historijskog značaja) oduzeta crkvi ili vjerskoj zajednici poslije godine, 2) da je oduzimanje izvršeno od strane države, na osnovu tada važećih propisa ili drugih akata državnih organa i 3) da je oduzimanje izvršeno bez naknade ili dodjele druge nepokretnosti. Zakon o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i vjerskim zajednicama uređuje rekadenciju svojine oduzete nakon godine, a ne odnosi se na pitanja niti rješava zahtjeve povodom agrarne reforme sprovođene u Kraljevini Jugoslaviji godine VRAĆENA IMOVINA U SRBIJI DO KRAJA GODINE Analizom restitucije imovine koja je vraćena crkvama i vjerskim zajednicama te Islamskoj zajednici na osnovu raspoloživih javnih podataka sa sajta Agencije za povraćaj imovine zaključno sa 12 Prilikom sprovođenja "kraljevske agrarne reforme" godine, odnos prema crkvenim posjedima se mijenjao. Prvobitno su crkveni posjedi bili podvrgnuti rigoroznoj eksproprijaciji, tako su, naprimer, na području Agrarne direkcije Zagreb, sva crkvena dobra preko 20 katastarskih jutara stavljena pod udar agrarne reforme. Međutim, kasnije je sve više bila prisutna tendencija da se crkvama i drugim vjerskim zajednicama ostavi što više zemlje, tako da su se posle godine crkve i katedrale mogle pojaviti i kao agrarni interesenti sa pravom da im se dodijeli zemlja, a država je nadoknadu za otkup crkvenih zemljišta povećala za 10%. Zakonom o uređenju agrarnih odnosa u ranijim pokrajinama Srbije i Crne Gore od 3. decembra godine predviđeno je da se starim vjerskim i nacionalnim ustanovama i kulturno-historijskim spomenicima može ostaviti maksimum od 50 hektara za njihovo održavanje. Inače, po propisima o predratnoj agrarnoj reformi bilo je predviđeno da će od strane države vlasnicima za oduzetu zemlju biti isplaćena odšteta u obveznicama plativim u rokovima od 20, 30, pa i 43 godine, zavisno od vremena, područja i veličine posjeda koji se oduzima, sa kamatom od 4,5% godišnje. 152

153 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) godine su poražavajući jer odslikavaju sliku neprimjene zakona, selektivne primjene zakona kao i namjernog opstruiranja povraćaja imovine Islamskoj zajednici. Do 31. decembra godine je rješenjima Agencije za restituciju, crkvama i vjerskim zajednicama vraćeno ha, 59 a i 89 m 2 zemljišta i to jedan dio se odnosi na poljoprivredno, drugi dio na šume i šumsko zemljište kao i na građevinsko zemljište. Također je vjerskim zajednicama vraćen veliki broj objekata i to: m 2 stambenih objekata m 2 poslovnih objekata m 2 kombinovanih stambeno-poslovnih objekata U toku samo godine Agencija je crkvama i vjerskim zajednicama vratila i to: ha, 79 a i 22 m 2 zemljišta, m 2 objekata: jedan dio poslovnih, te dio stambenih objekata. 5. RESTITUCIJA USLOV ZA NAPREDAK SRBIJE PREMA EU Nakon što je gotovo pola vijeka trajanja oduzimanja imovine u staroj Jugoslaviji došao trenutak za povraćaj, vrlo mali broj autora se bavio ovom problematikom. Ovom temom pod naslovom "Vakufi u Jugoslaviji", se bavio na jedinstven način Mehmed Begović godine. Kasnije se gotovo niko nije, izuzev određenih radova objavljenih u naučnim časopisima, usudio da napiše detaljniju studiju o ovoj problematici. Restitucija, osim što ispravlja višedecenijsku nepravdu koju je država učinila prema svojim građanima, u pravom smislu riječi predstavlja jedan od ključnih sistematskih zakona. Bez postojanja Zakona o restituciji imovine crkvama i vjerskim zajednicama i opšteg zakona o restituciji u Srbiji nema raskida sa prethodnim sistemom, što se može i uvidjeti iz izvještaja Evropske komisije koja restituciju ubraja među deset glavnih uslova za brži napredak Srbije ka članstvu Evropske unije Vidi: Godišnji izveštaj Evropske komisije o napretku Srbije u godini 153

154 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) ZAKLJUČAK Islamska zajednica je nosilac društvenog preporoda na današnjem stupnju razvoja koji se karakteriše visokim stepenom beznađa, ljudske izgubljenosti, te je veoma potreban jedan renesansni duhovni postupak. Mišljenja smo da je islamska zajednica jedina sposobna institucija koja ovo može učiniti, te da s obzirom na tu činjenicu su potrebna značajna finansijska sredstva. Najbolji način na koji se imaju obezbediti ova sredstva svakako su vakufi. Nakon toliko godina osporavanja, oduzimanja, tlačenja i nepravednog postupanja sa vakufskom imovinom napokon se pojavio tračak nade u bolje stanje u ovoj državi po ovom pitanju. Zakon o crkvama i vjerskim zajednicama jeste donijet, ali se isti ne poštuje od institucija one države koja ga je donijela. Zakon o restituciji imovine crkvama i vjerskim zajednicama je veoma značajan pravni akt koji za ovu državu znači puno, u tom smislu da se makar djelimično izvrši povraćaj imovine koja je nepravedno oduzeta. Riječ je o lex specialis zakonu, čije odredbe su dosta dobre, i bile su dijelom predmet dublje analize ovog rada. Posebno želimo istaći u vezi imena vakufa koji se kod nas tretiraju kao zadužbine, iz razloga što je vakuf kao institucija znatno šireg opsega. Prema tome, država u saradnji sa Islamskom zajednicom mora poraditi na rješavanju ovog pitanja, na što širem pravnom definisanju ove itekako značajne institucije. LITERATURA 1. Begović, M., Vakufi u Jugoslaviji, Beograd godine 2. Halilović, N., Vakuf i ljudska prava, Glasnik Rijaseta Islamske zajednice u BiH. 3. Hamzabegović, S., Dokazivanje, Bihać godina 4. Hrvačić, E., Vakuf trajno dobro, Sarajevo Karčić, F., Međunarodnopravno regulisanje vakufskih pitanja u Jugoslavenskim zemljama, Anali GHB, IX-X, 1983, str

155 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Prirodne nauke / podoblast: Matematika Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: :347.23(497.11) :[2-735:347.23(497.16) 6. Mašović, S., Značaj i uloga vakufa u razvoju islamske doktrine i danas, Anali Gazi Husrevbegove biblioteke, knjiga IX-X, Sarajevo Međedović, S., Stvarno pravo, Novi Pazar godina 8. Muftić, T., Rječnik arapskog jezika, II dio, Sarajevo Stanković, O., Orlić, M., Stvarno pravo, 9. izdanje 10. Stanković, O., Vodinelić, V., Uvod u građansko pravo, Beograd, 2007 godine 11. Stanojević, O., Rimsko pravo, Beograd godine 12. Stojanović, D., Antić, O., Uvod u građansko pravo, Beograd, godine Propisi korišćeni pri izradi rada 1. Zakon o crkvama i vjerskim zajednicama, Sl. Glasnik RS, br. 36/2006''. 2. Zakon o islamskoj vjerskoj zajednici Kraljevine Jugoslavije, Službene novine Kraljevine Jugoslavije, broj 29/ Zakon o zadužbinama, fondacijama i fondovima, Sl. Glasnik SRS, br. 59/ Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, Službeni list DFJ, br. 64/45 i Službeni list FNRJ, br. 16/ Zakona o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća, Službeni list FNRJ, br. 98/1946, 35/ Zakona o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i vjerskim zajednicama, Službeni glasnik RS, br. 46/ Zakonom o nacionalizaciji najamnih zgrada i građevinskog zemljišta, Službeni list FNRJ, br. 52/

156 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Kalač Ruždija Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija ad-is@t-com.me MESTO I ULOGA RAČUNOVODSTVA U MODERNOM POSLOVANJU PLACE AND ROLE OF ACCOUNTING IN THE MODERN BUSINESS Apstrakt - Računovodstveni izvještaji su osnova za donošenje dobrih i pravovremenih odluka kako unutar određenog ekonomskog entiteta tako i od strane ostalih korisnika računovodstvenih informacija. Osnovna svrha finansijskih izvještaja je da njihovim korisnicima pruže pouzdanu osnovu za procjenu finansijskog položaja, profitabilnosti, visinu sopstvenog kapitala i sticanje i korišćenje gotovine. Cilj istraživanja je da dokažem da koherentnost računovodstvenog informacionog sistema sa brojnim interesentima razvrstanim na interne i eksterne korisnike, i analiza finansijskih izveštaja pored toga što obezbeđuju sistematsku i hronološku evidenciju oni omogućuju da finansijsko izvještavanje pruži relevantne i pouzdane informacije o finansijskom položaju, uspješnosti, posebno tokovima gotovine koje stvara preduzeće. To će menadžerima i ostalim stejkholderima biti od koristi prilikom usaglašavanja ekonomskih odluka što sa svoje strane doprinosi da računovodstveni informacioni sistem po principu povratne sprege, nužno uspostavlja dvosmjeran odnos sa korisnicima finansijskih izvještaja. Ključne reči Računovodstvo, preduzeće, menadžment, zaposleni. Abstract - Accounting reports are the basis for making good and timely decisions both within a particular economic entity and by other users of accounting information. The main purpose of financial statements is to provide their customers a reliable basis for assessing the financial 156

157 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: position, profitability, the amount of own capital and the acquisition and use of cash. The research objective is to prove that the coherence of accounting information system with a number of interested parties categorized into internal and external users, and analysis of financial statements in addition to providing a systematic and chronological records they allow financial reporting to provide relevant and reliable information about the financial position, performance, especially cash flows generated by the company. To managers and other stakeholders it will be of use in adjusting economic decisions which in turn contributes to the accounting information system based on the principle of feedback, necessarily establishes a two-way relationship with the users of the financial statements. Key words - Accounting, enterprises, management, employment. UVOD Danas se u skoro svakoj oblasti uveliko osjeća potreba za informacijama iz prve ruke. Preduzeće kao organizacioni skup ljudi, predstavlja bazični ekonomski subjekat koji ostvaruje određene ciljeve i zadatke u sistemu društvene reprodukcije. Preduzeće je izrazito kompleksan i, pre svega, dinamičan i otvoren poslovni sistem u kom se nastoji postići efikasnost, uspešnost, pravednost, integritet, te unutrašnji i vanjski interes za trajno postojanje i razvoj. Da bi se preduzećem moglo upravljati, kao i da bi se ono razvijalo potrebne su informacije. Upravljenje podacima i informacijama pretstavlja krucijalan problem sa kojima se suočavaju oragnizacije, u uslovima sve prisutnijih globalnih procesa na svim nivoima. Osnovni zadatak računovodstva, kao uslužne funkcije neophodne za upravljanje preduzećem, je prikupljanje i obrada podataka finansijske prirode te prezentiranje tako dobivenih informacija zainteresovanim korisnicaima. Finansijski izveštaji pružaju informacije o finansijskom položaju, uspešnosti i promenama u finansijskom položaju preduzeća. Računovodstveni izvještaji su osnova za donošenje dobrih i pravovremenih odluka kako unutar određenog ekonomskog entiteta tako i od strane ostalih korisnika računovodstvenih informacija. Upravo od kvaliteta finansiijskih izveštaja u značajnoj meri zavisiće i uspostavaljanje fer 157

158 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: konkurencije na finansijkim tržištima kao i obezbeđenje potrebne sigurnosti poverilaca i potencijalnih investitora. U tom smislu primarni cilj računovodstva je da obezbedi potpuno razumijevanje prirode računovodstvenih izveštaja, i da obezbedi povezivanje donosioca odluka sa ekonomskim aktivnostima. Polazeći od pretpostavke da su dobra ograničena a želje bezgranične, neophodno je da ekonomsko proučavanje i računovodstvo kao njegov instrument doprinesu da se ograničena sredstva upotrebljavaju na najbolji način kako bi se proizvele korisne robe i iste raspodelile na najbolji način različitim ljudima. Savremeno računovodstvo je čvrsto povezano sa privredom kojoj se kontinuirano prilagođava i iz koje je zapravo i proizašlo. Da bi se uspešno mogli koristiti podaci iz računovodstva preduzeća, moraju se, osim ekonomske teorije, poznavati i načela i metode računovodstva. Iz te zajedničke međuzavisnosti razvile su se ekonomska i računovodstvena teorija i praksa. Da bi se izbegle pogrešne poslovne odluke, upravljanje mora da se bazira na realnim i objektivnim tj. istinskim informacijama sadržanim u finansijskim izveštajima. Sam proces sastavljanja finansijskih izveštaja izvanredno je složen pa je za proveru njihove realnosti odnosno saglasnosti sa racunovodstvenim standardima i zakonskim propisima potreban angažman posebnih profesionalaca - nezavisnih revizora. Da bi se obezbedila pouzdanost i kredibilitet finansijskih informacija neophodno je izvršti reviziju finansijskih izveštaja. 1. MESTO RAČUNOVODSTVA U PREDUZEĆU 1.1. SAVREMENO SHVATANJE SUŠTINE PREDUZEĆA Preduzeće se definiše kao pravno lice koje obavlja privrednu delatnost radi sticanja dohotka, odnosno dobiti. U ekonomsko-pravnom smislu možemo ga definisati i kao privredno-pravni entitet, koji raspolaže resursima za obavljanje poslovnih aktivnosti u cilju ostvarivanja zadovoljavajuće dobiti da bi se ostalo u poslu u dugom roku. 1 1 Mikerević,D., Finansijski menadžement, Ekonomski fakultet, Banja Luka 2005,str

159 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Preduzeće je kompleksan, dinamičan i otvoren poslovni sistem u kom se nastoji postići efikasnost, uspešnost, pravednost, integritet, te unutrašnji i spoljni interes za trajno postojanje i razvoj. 2 Karekteristike preduzeća kao sistema naročito su značajne u savremenim tržišnim uslovima privređivanja. Dinamičnost podrazumeva to da se preduzeće neprestano menja i razvija, jer je razvoj neophodan uslov opstanka. U samom poslovanju postoji dosta neizvesnosti, što sa svoje strane otežava upravljanje preduzećem. Preduzeće posluje u okruženju koje se neprestano menja, te promene deluju na preduzeće, ali i preduzeće svojim poslovanjem utiče na promene u okruženju Preduzeće je kao osnovna ekonomska ćelija društva, uvek imalo određene ciljeve kao svoje esencijalno obeležje. Ciljevi preduzeća pretstavljaju smisao njegovog osnivanja i funkcionisanja. Neki autori stavljaju akcenat na stanje ili rezultat koje treba ostvariti, drugi na aktivnosti (akcije) koje dovode do željenog, ciljnog stanje i/ili rezultata. 3 U okviru različitih podela, neki autori ističu posebnu vaznost podele na ekonomske i društvene ciljeve preduzeća. U okviru ekonomskih ciljeva preduzeća autori ističu da se kao poslovni cilj u smislu poslovne filozofije glavnog strateškog značaja, može smatrati efikasan rast i razvoj preduzeća. Ovi ciljevi pretstavljaju istovremeno i dugoročne, što je na kraju i društveni cilj. Na ostvarivanje ovih ciljeva utiču tri faktora i to: mogućnosti, ciljevi i instrumenti. Odnos između ovih faktora mora se posmatrati sa stanovišta realne pozicije preduzeća na tržištu i u okruženju. Naravno, prisustvo pluralizma ciljeva i interesa, neophodnost prioriteta, realnosti, jasne definisanosti, fleksibilnosti merljivih ciljeva, usklađenosti sa uslovima privređivanja i motivaciona uloga ciljeva, predstavljaju osnovne karekteristike ciljeva savremenog korporativnog preduzeća. 4 Definišući savremeno preduzeće kao sintezu između menadžmenta, rada i kapitala i uzevši da se ciljna funkcija iskazuje kao maksimiziranje neke funkcije, tj. promenljive (dobiti, veličine, 2 Mikerević,D., Isto,str.18 3 Malinić,S.,Upravljačko računovodstvo i obračun troškova i učinaka, Ekonomski fakultet Kragujevac, Kragujevac,2005. str.21 4 Malinić,S.,Isto,.str

160 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: vrednosti, društvenog blagostanja) ili minimiziranje određene funkcije ili promenljive (rizik, trošak), postavlja se pitanje izbora funkcija koje imaju prioritet. Različite interesne grupe (stejkholderi) postavljaju različite zahteve preduzeću. Zato se neretko govori o sistemu ciljeva umesto o pojedinačnim ciljevima. No, bez obzira na različite poglede, sva pažnja preduzeća (menadžmenta, zaposlenih, akcionara, države i dr) usredsređena je na finansijski rezultat (dobitak) i akumuliranje dobitka koji jasno odražava stav preduzeća prema budućnosti. Polazeći od činjenice da u uslovima tržišnog okruženja preduzeće mora zadovoljiti očekivanja različitih interesnih grupa, problem koji se nameće menadžerima jeste kako uskladiti svoje i legitimne interese ostalih stejkholdera ili grupa stejkholdera kako ih dovesti u harmoniju i izbeći ozbiljnije sukobe interesa preduzeća i stejkholdera. Zato ciljna funkcija mora biti jasna, merljiva, konzistentna i mora voditi donošenju jasnih odluka. Ona mora biti konzistentna održavanju, zdravlju i maksimiziranju vrednosti preduzeća. Stoga, ciljna funkcija ne sme stvarati dodatne troškove koji anuliraju koristi za preduzeće i negativno utiču na društvo. Dakle, da bi se osiguralo da preduzeće obezbedi opstanak na tržištu i sigurnu budućnost, poslovanjem i razvojem preduzeća je potrebno upravljati. U tom procesu preuzeće se angažuje na sledećim aktivnostima: - finansijskim, - investicionim i - operativnim. Sve ove aktivnosti predstavlaju poslovne događaje, koji utiču na finansijski položaj preduzeća. Obavljanjem ovih aktivnosti preduzeće se nastoji uklopiti u okruženje u kom deluje. Naravno, za efikano upravljanje (menadžment) preduzećem, pored ličnih sposobnosti i intuicije menadžera, neophodna je i adekvatna informaciona podrška. Samo upravljanje, predstavlja kontunuiran proces, u kojem se odvijaju različite aktivnsti. Suština posla nosioca upravljanja (menadžera), jeste da donose odluke i preuzimaju takve akcije kojima se 160

161 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: ostvaruju ekonomske performanse (finansijski rezultati, proizvode odgovarajuće proizvode ili vrše usluge), upravlja određenim poslom, drugim menadžerima i zaposlenima INFORMACIJE KAO PRETPOSTVKA UPRAVLJANJA Proces upravljanja, u praktičnom smislu značenja, ostvaruje se kontinuiranim donošenjem poslovnih odluka i kontrolom nad sprovođenjem odluka. Sama poslovna odluka uslovljena je pored namere i cilja koji se želi postići, i raspoloživim informacijama i procenom sadašnjeg stanja i budućeg poslovanja. U današnim uslovima privređivanja, proces upravljanja je nezamisliv bez informacija. Donošenje odluka, na bazi znanja, informacija i egzaktnih podataka obezbeđuje uspešnu realizaciju upravljačkih aktivnosti. Naravno, pri tome je bitno istaći da intuicija i iskustvo takođe imaju važno mesto u procesu upravljnaja. Kada je reč o informacijama koje su potrebne u procesu upravljnaja, možemo slobodno istaći, da su računovodstvene inforamcije jedne od najvažnijih i da upravo najveći deo informacija neophodnih za upravljanje nastaje u računovodstvu. Na takav zaključak navodi i polazna pretpostavka, da se osnovna finansijska ograničenja pri uravnoteženom rastu i razvoju preduzeća mogu spoznati preko finansijskih izveštaja. Naime, finansijski izveštaji omogućavaju da se spoznaju dva osnovna kriterijuma dobrog upravljanja sigurnost i efikasnost upravljanja mjerena rentabilnošću. Zbog toga računovodstveni informacioni sistem (podsistem) svojom kvantitativnom osnovom (bazom podataka) čini glavni dio ukupnog (poslovnog, integralnog) informacionog sistema preduzeća PODELA RAČUNOVODSTVA SA ASPEKTA POSLOVANJA Računovodstvo kao proces usmereno, je pre svega, na finansijsko računovodstvo čiji su finalni prozvod finansijski izveštaji. No, posmatrano sa aspekta korisnika računovodstvo ima interne i eksterne zadatke. Prvi interni zadatak računovodstva jeste dokumentovanost i kontrola. Računovodstvo ovu svoju ulogu ostvaruje putem vrednovanja, obrade i prenosa informacija i nadzora nad privrednim procesima u preduzeću. Drugi interni zadatak jeste obezbeđivanje informacione osnove za planiranje stanja imovine i rentabiliteta.eksterni zadaci računovodstva su 161

162 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: vezani za polaganje računa ostalim korisnicima računovodstvenih informacija. Ti zadaci su konstituisani na bazi zakonskih propisa, a delimično i na dobrovoljnoj osnovi. Prema tome obuhvata li svu imovinu i procese preduzeća ili samo jedan njihov deo, ili pak pojedine delove preduzeća sa aspekta poslovanja, razlikujemo: - finansijsko računovodstvo, - računovodstvo troškova i - upravljačko računovodstvo. U okviru svakog od ovih delova računovodstva obavljaju se sasvim određeni zadaci u obimu i na način kojim se pokriva ukupno poslovanje. Informacije finansijskog računovodstva obezbeđuju opšti pregled finansijskog stanja i poslovanja preduzeća. One direktno pružaju podatke o profitabilnosti i likvidnosti preduzeća. Ove informacije predstavljau pregled prošlih ostvarenja i tekućeg finansijskog stanja. Finansijske izvještaje koriste ulagači, vladini organi, vlasnici i drugi korisnici. Upravljačko računovodstvo je usmereno na interno izveštavanje. Upravljačko računovodstvo vrednuje, procenjuje i oblikuje finansijske i nefinansijske informacije koje pomažu menadžerima da donose odluke kojima će ispuniti ciljeve organizacije. 5 Računovodstvo troškova obuhvata deo upravljačkog računovodstva i deo finansijskog računovodstva i u tom kontekstu računovodstvo troškova opisuje se kao računovodstveni sistem koji osigurava kvantitativne informacije manadžerima za planiranje i kontrolu (upravljačko računovodstvo) i utvrđuje troškove proizvoda (deo finansijkog računovodstva). 5 Horngren Charles, Foster George, Datar Srikant M., Osnove troškovnog Računovodstva-upravljački aspekt, Udrženje računovođa i revizora Federacije BIH, Sarajevo,2002,str.3 162

163 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: RAČUNOVODSTVO I KORPORATIVNO UPRAVLJANJE 2.1. KORPORACIJA KAO NAJRASPROSTRANJENIJI OBLIK ORGANIZOVANJA POSLOVANJA Razumevanje celine problema računovodstvenog izveštavanja različitih pravnih formi preduzeća podrazumeva i poznavanje njihovog oblika i karakteristika, kriterijuma podele preduzeća i izbora pravne forme kao i uslovljenosti strukture kapitala. Zakonodavstva zemalja u regionu poznaju prevashodno tri oblika preduzeća i to: inokosna, društva lica i društva kapitala. Ovi oblici preduzeća razlikuju se uglavnom prema načinu pribavljanja osnovnog kapitala i garancije za dugove. Kada je reč o pravnoj formi društva kapitala ona se u zemljama regiona pojavljuje u dva oblika, i to: društvo sa ograničenom odgovornošću i akcionarsko društvo. Kod oba oblika organizovanja kapital pribavljaju ortaci, odnosno akcionari, s tom razlikom, što u odnosu na društvo lica, za dugove ne garantuju ulagači kapitala već samo društvo. Dakle, društvo kapitala predstavlja takav poslovni oblik koji je pravno odvojen od vlasnika.vlasnička odgovornost je ograničena visinom njegovog ili njihovih uloga. Usled razdvajanja institucije vlasništva od organizacije, ne postoji lična odgovornost ortaka. Kapital se može prikupiti u ime društva bez izlaganja vlasnika neograničenoj ogovornosti. Za razliku od društva sa ograničenom odgovornošću, kod akcionarskog društva ulozi su obezbeđeni od mnoštva ulagača. Vlasništvo se dokazuje deonicama, sa svakom deonicom deoničar poseduje deo preduzeća, u meri koliko je to sadržano u ukupnom broju deonica u prometu. Pretpostavka za funkcionisanje pravne forme akcionasrkog društva je mobilnost akcija. Pod korporacijom se podrazumeva lice ili telo koje ima ovlašćenja da istupa kao posebno lice i koje se po pravima i obavezama razlikuje od lica koji su je formirali 6 Njena svrha je sjedinjavanje, grupisanje poslovnih interesa i predstavlja najčešći oblik poslovnog udruživanja. 6 A Dictionary of Acconting (1999) Oxforod: Oxforod University Press 163

164 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Veoma važan aspekt jeste i egzistiranje korporacije-odvojeno od svojih vlasnika. Akcionari čije se vlasništvo ogleda u posedu akcija ne kontrolišu direktno poslovanje korporacije. Život korporacije nije ograničen životom vlasnika. Takođe se kao prednost ističe lakša transformacija vlasništva, tj.prenosa akcija, naročito kod preduzeća čijim se akcijama trguje na berzama, te mogućnost prikuplanja većih iznosa kapitala, pogotovu kada su u pitanju velika i srednja preduzeća. Zbog svojih prednosti korporativni način organizovanja je postao najrasprostranjeniji u savremenom svetu. Jedna od bitnih karakrestika jesu i striktna pravila izveštavanja, posebno za preduzeća čijim se akcijama trguje na berzama, što podrazumeva transparentnost poslovanja i razvojnih planova. U savremenim uslovima privređivanja, veliki biznis praktično je jedino moguće organizovati kao korporaciju. U tom smislu korporativno upravljanje predstavlja sistem za upravljanje i kontrolu privrednih društava. Prema rezultatima empirijskih istraživanja, kompanije koje se pridržavaju korporativnog upravljanja obično ostvaruju bolje rezultate od kompanija koje to ne čine ULOGA RAČUNOVODSTVA U KORPORATIVNOM UPRAVLJANJU Računovodstveni informacioni sistem (podsistem) svojom kvantitativnom osnovom (bazom podataka) čini glavni dio ukupnog (poslovnog, integralnog) informacionog sistema preduzeća. Rezultati računovodstvenog informacionog sistema su računovodstveni podaci, pokazatelji i informacije koji su sadržani u poslovnim knjigama i računovodstvenim izveštajima. U savremenim uslovima privređivanja upravljenje podacima i informacijama predstavlja izuzetno složen problem sa kojim se suočavaju preduzeća, jer savremene tržišne uslove karekterišu česte promene i veliki obim poslovnih transakcija. Današnje računovodstvo je usmereno na krajnju potrebu donosilaca odluka koji koriste računovodstvene informacije, bez obzira da li se oni koji su odgovorni za donošenje odluka nalaze u datom poslu u preduzeću ili su izvan njega. 7 Korisnicima se obezbeđuju informacije putem računovodstvenog izveštavanja. Samo računovodstveno izvještavanje je nastalo kao direktan odgovor na potrebe korisnika za 7 Gray J.S., Needles,Jr.E., Finansijsko računovodstvo-opšti pristup, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, str.3 164

165 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: informacijama. S obzirom na to da se krug korisnika i njihovih potreba za informacijama stalno širi, neophodno je i stalno prilagođavanje i poboljšavanje računovodstvenog izveštavanja. Stoga, računovodstvena profesija ima veoma važnu ulogu u ispunjavanju ciljeva Principa korporativnog upravljanja OECD-a (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj) koje su prihvatile sve važne političke, ekonomske, monetarne i računovodstvene organizacije. Na lokalnom, nacionalnom nivou Principe treba prihvatiti i razvijati u akcionarskim društvima s ciljem povećanja njihove efikasnosti i razvoja društva u celini. U državama članicama OECD-a korporativno upravljanje predstavlja osnovni instrument za povećanje efikasnosti kompanija. Početkom devedesetih o njemu se govori kao o pravilima igre za odnose između akcionara i menadžmenta, a prvu definiciju OECD usvaja 1992.god. i prema njoj korporativno upravljanje je sistem upravljanja i kontrole akcionarskih društava kojim se utvrdjuju i raspoređuju prava i odgovornosti među različitim članovima akcionarskog društva kao sto su akcionari, uprava, ostali poverioci (finansijske institucije, država, zaposleni, dobavljači); zatim, sastavljaju se pravila i postupci za donošenje odluka o događajima u društvima i, na kraju, utvrđuje struktura kroz koju se postižu ciljevi akcionarskog društva, definišu sredstva kojima se ciljevi ispunjavaju i sprovodi kontrola. Svesna važnosti odgovornog i etički utemeljenog ponašanja poslovnih subjekata u okviru privrednog sistema, svjetske korporacije usvojile su djelimično na vlastitu inicijativu, a i po preporuci Organizacije za ekonomsku suradnju i razvoj (OECD) etički kodeks u poslovanju kojim su se obvezala na poštovanje načela etike u svim svojim poslovnim odnosima te su prihvatile obvezu delovanja u skladu s načelima odgovornosti, istinitosti, efikasnostii, transparentnosti, kvaliteta, postupanja u dobroj veri, te poštovanja dobrih poslovnih običaja prema poslovnim partnerima, poslovnom i društvenom okruženju i vlastitim zaposlenima. Kodeks korporativnog upravljanja (Corporate Governance Codex), definiše sledeća osnovna načela: - transparentnost poslovanja, 165

166 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: jasno razrađene procedure za rad nadzornog odbora, uprave i drugih organa i struktura koje donose važne odluke, - izbegavanje sukoba interesa, - efikasna interna kontrola, - efikasan sistem odgovornosti Na osnovu prethodnog moglo bi se zaključiti da korporativno upravljanje ima sledeće ciljeve: zaštita investitora, prvenstveno akcionara, stabilizacija i razvoj finansijskih i tržišta kapitala, stabilan razvoj ekonomije i društva u celini. Upravo racunovodstvena profesija ima vaznu ulogu u ispunjavanju svih tih ciljeva zbog čega je veoma važno utvrditi poziciju računovodstvene profesije u Principima korporativnog upravljanja OECD-a. Važnost računovodsvne profesije ogleda se u sledećim činjenicama: racunovođe su deo menadzmenta koji definise i implementira računovodstvene politike, priznaju merenja i obelodanjuju finansijske izveštaje kompanije, obavljaju eksternu reviziju s ciljem zaštite interesa akcionara, realizuju sistem internih kontrola i internu reviziju kompanije i, na kraju, učestvuju u definisanju ciljeva kompanije pri izradi biznis planova. Poverenje u ekonomsko merenje i finansijsko izveštavanje o finansijskom položaju i uspešnosti preduzeća, osnova je nastanka modernog načina privređivanja i razvoja tržišta kapitala. Pri čemu presudan značaja ima razvijena računovodstvena profesija. Odluke velikog broja pojedinaca, ali i značajnog broja instutucija o investiranju u preduzeće, čije se hartije od vrednosti kotiraju na berzi, prepostavlja široko poverenje u finansijske inforamcije o tim preduzećima, koje obezbeđuju računovođe 8 8 Novićević, B. Finansijsko izveštavanje u funkciji unapređenja poslovnog ambijenta u Crnoj Gori, Bečići, Zbornik radova sa VI Kongresa računovođa i revizora Crne Gore, god, str

167 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: KORPORATIVNO UPRAVLJANJE I FINANSIJSKO IZVEŠTAVANJE Po završetku poslovne godine preduzeća su u obavezi da posle knjiženja svih poslovnih promena zaključuju poslovne knjige, kako bi se utvrdilo konačno stanje koje služi za sastavljanje finansijskih izveštaja. Finansijski izveštaji pružaju informacije o finansijskom položaju, uspešnosti i promenama u finansijskom položaju preduzeća. Polazeći od pretpostavke da je finansijsko izveštavanje rezultat potreba brojnih interesenata, bilo internih bilo eksternih, problematika vezana za pouzdanost, razumljivost i uporedivost finansijskih izveštaja dobija sve više na značaju. Upravo od kvaliteta finansiijskih izveštaja u značajnoj meri zavisiće i uspostavaljanje fer konkurencije na finansijkim tržištima kao i obezbeđenje potrebne sigurnosti poverilaca i potencijalnih investitora. Polazna pretpostvaka, da savremena korporacija podrazumeva razdvojenost funkcija vlasnika i upravljanja te da je upravljanje prepušteno menadžmentu, jer vlasnici nemaju znanja ni mogućnosti da svakodnevno donose poslovne odluke pa zato upravljanje prepuštaju osobama koje su za to obučene, ima za posledicu pojavu informacione simetrije. Interes vlasnika je ograničena na vrednost njihovog kapitala i isplatu dividendi dok ostali stejkholderi imaju drugačije interese. Naime, na prioritete poslovne politike preduzeća, koji su po prirodi stvari osnova za izbor strategije za nastup na ciljnom tržištu, utiču pojedinačni ciljevi i zahtevi glavnih stejkholdera, koji se mogu svrstati u četiri grupe. U prvom redu to su akcionari, zatim menadžeri, potom zaposleni i na kraju privreda. Predmet interesovanja prve grupe stejkholdera, tj. akcionara, predstavlja tržišna stopa prinosa na njihove investicije, zatim, tržišna vrednost njihove investicije, kao i stabilnost dividendi. Menadžeri u prvi plan stavljaju rast prodaje, rast aktive i stabilnost dobiti. Zaposleni akcentiraju procentualno povećanje plata, stabilnost zaposlenosti, rastojanje da porast plate prati porast dobiti preduzeća. Prioritet poslednje grupe stejkholdera, tj. privrede, jeste zaradjivačka sposobnost, odnosno rentabilnost u poredjenju sa angažovanim kapitalom. Dakle model korporatvnog upravljanja je vrlo složen i uključuje mnogo zainteresovanih strana. Dobro korporatvno upravljanje nije odgovornost 167

168 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: jednog lica ili jednog tela, već podrazmeva podelu nadležnosti između nekoliko ineresenata, a ispunajavnje dužnosti svakog od njih vodi ka efektivnom i efikasnom korporativnom upravljanju 9. Upravo najznačajniji tok informacija između učesnika u procesu krporativnog upravljanja ostvaruje se kroz objavljivanje finansijskih izveštaja preduzeća. Informacije o finansijskom položaju i uspešnosti poslovnih entiteta koje se prezentiraju u finansijskim izveštajima preduzeća oduvek su imale veliki značaj za korisnike, budući da su one osnova za donošenje odluka o alokaciji resursa. Sa sigurnošću se može tvrditi da taj značaj nikada nije bio veći nego danas. Finansijskim izveštajima integralno su obuhvaćene sve poslovne aktivnosti korporacije. Javni interes je glavna smernica i računovodstva i finansijskog izveštavanja o stanju korporacije. Investitori, kreditori, vlada i vladine agencije, državni fiskalni organi, poslovni partneri, zaposleni, menadžment poslovnih sistema direktni su predstavnici javnog interesa, dok je javnost u najširem smislu reči njegov indirektni predstavnik Naravno, finansijski izveštaji ne predstavljaju nužno i savršenu sliku stanja, ali u svakom slučaju predstavljaju najbolji pokušaj predstavljanja stanja korporacije. 3. GLOBALNA HARMONIZACIJA IZVEŠTAVANJA I POTREBA ZA REVIZIJOM FINANSIJSKIH IZVEŠTAJA U savremanim uslovima poslovanja informacije o finansijskom položaju i uspešnosti poslovnih entiteta koje se prezentiraju u njihovim finansijskim izveštajima su osnova za donošenje odluka o alokaciji resursa. Vrlo često investitori, poverioci ili neki drugi korisnici koji se nalaze u jednoj državi, imaju potrebe da se upoznaju sa stanjem određenog poslovnog entiteta koji se nalazi u drugoj državi, međutim bivaju suočeni sa suštinskim i formalnim razlikama u finansijkomračunovodstvenom izveštavanju različitih nacionlanih ekonomija. 9 Andrić, M, Finansijsko izveštavanje u funkciji unapređenja poslovnog ambijenta u Crnoj Gori, Bečići, Zbornik radova sa VI Kongresa računovođa i revizora Crne Gore, str

169 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Sama problematika koja se odnosi na pouzadnost, razumljivost i uporedivost finansijskih izveštaja danas ima prvorazredan značaj. Zbog toga se danas u svetu vrši harmonizacija finansijskih izveštaja. Dakle, kao nužnost se nameće potreba za povećanjem kvaliteta finansijskih izveštaja i njihova harmonizacija ukoliko se želi uspostvljanje fer konkurencije na finansijksim tržištima, kao i obezbeđenje sigurnosti poverilaca i potencijalnih investitora. Na taj način harmonizacija obezbeđuje takvo finansijko izveštavanje koje donosiocima odluka pruža finansijske izveštaje koji sadrže iste inforamcije koje prevazilaze okvire nacionalih eknomija. Zato je u današnjim uslovima privređivanja aktivnost nacionalnih i međunarodnih računovodstvenih institucija na planu izgradnje i uspostvaljanja računovodstvenih načela i standarda, postala prioritetna aktivnost nacionalnih i međunarodnih računovodstvenih institucija. Rukovodeći se potrebom harmonizacije računovodstvenih standarda, 1973 godine je formiran Komitet za međunarodne računovodstvene standarde (IASC). Glavni moto ove organizacije jeste da su uporedivi finansijski izveštaji neophodana uslov za slobodan i normalan protok kapitala prema najefiksanjim korisnicima, po najnižim troškovima. 10 O značaju ujednačenja informacija koje su obeladanjene u njima govori i činjenica da su u aktivnostima donošenja računovodstvenih standrad i standarda finansikog izveštavnje pored IASC-a uključene i druge institucije, međunardne profesiobnalne računovodstvene organizacije, pre svih Međunarodni savez računovođa (IFAC) zatim, Komsija EU, OECD i Svetska banka. Ove organizacije i instutucije razvile su Međunarodne računovodstvene standarde i Međunarodne standarde finansijskog iveštavanja kao osnovne instrumente harmonizacije. Doprinos Saveta Evrpoe ogleda se u usvojenim i preporučenim Direktivama, koje predstavljaju minimum zajedničkih zahtjeva za sve države Evopske unije koji se implementiraju u nacionalno zakonodavstvo. Za oblast finansijkog izveštavanja značajne su: IV direktiva EU, čiji je cilj ujednačavanje finansijskog izveštavanja na nivou pojedinačnih godišnjih izveštaja, i VII direktiva EU, koja se primenjuje kod konsolidovanja finansijskih izveštaja na nivou grupe preduzeća finanansijsko izveštavanje 11 Andrić, M. Finansijsko izveštavanje u funkciji unapređenja poslovnog ambijenta u Crnoj Gori, Bečići, Zbornik radova sa VI Kongresa računovođa i revizora Crne Gore, 2011.god 169

170 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: FINANSIJSKA REVIZIJA U FUNKCIJI POBOLJŠANJA INFORMATIVNIH MOGUĆNOSTI FINANSIJSKIH IZVEŠTAJA Povezanost računovodastavnog informacionog sistema sa menadžmentom i izvršnim strukturama preduzeća, te sa eksternim korisnicima računovodsatvnih izveštaja, jasno ukazuje na ulogu i značaj računovodstvenog informacionog sistema u konstitusisnaju i realizaciji ciljeva preduzeća, izboru odgovarajućih strategija, uspostavljanju adekvatne organizacione strukture preduzeća i računovodstvene funkcije i, naročito, u utvrđivanju finansijskog položaja i uspešnosti poslovanja i profitabilniosti preduzeća. Sveopšta ekonomska globalizacija i ubrzani tehnološki razvoj nameću potrebu eliminisanja jaza između očekivanja od finansijsko računovodstvenog izveštavanja i onog što oni stvarno pružaju korisnicima. Zadatak, vrhovnog menadžemnta jeste polaganje računa o stanju; uspehu i promenama u finansijskom položaju preduzeća, donošenje pojedinačnih finansijsko poslovnih odluka, sistematsko upravljačka kontorla poslovno finasijskog procesa u preduzeću. Njegova uloga se svodi na kreiranje eksternih finanasijko računovodstvenih informacija, pri čemu su bilans stanja, bilans uspeha i izveštaj o gotovnskom toku najvažniji proizvod računovodtsva. Kako su finansijski izveštaji usmereni prema eksternim korisnicima, postavlja se pitanje odgovornosti za istinito i pošteno informisanje o preduzeću. Naime, zbog mogućnosti sukoba ineresa pojedinih menadžera, koji moraju da pripreme finansijske izveštaje i eksternih korisnika, kao što su ulagači, ili kreditori koju ulažu u preduzeće, ili im pozajmljuju novac, radi povećanja pouzdanosti i verodostojnosti izveštaja, njihovu reviziju vrše nezavisni revizori. Teorijom i praksom revizije u svetu se bavi veliki broj pojedinaca i asocijacija koje su od nacionalnog i međunarodnog značaja. Komitet za osnovne koncepte revizije Američkog Instituta ovlašćenih javnih računovođa definisao je reviziju kao.. sistematski proces nepristrasnog prikupljanja i vrednovanja dokaza o nekim tvrdnjama koje se odnose na ekonomske aktivnosti i događaje. Revizija ima za cilj utvrđivanje stepena korekspodentnosti između datih tvrdnji i nekog 170

171 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: prethodno definisanog kriterijuma, kao i saopštavanje rezultata tih upoređivanja zainteresovanim korisnicima. 12 Dakle, revizija obuhvata sistematsko prikupljanje i vrednovanje dokaza kao osnov za određivanje da li finansijski izveštaji odgovaraju ustanovljenim kriterijumima koji su sadržani u računovodstvenim standardima Zadatak revizije finansijskih izveštaja je ispitivanje realnosti bilansa, odnosno provera da li su ovi "istiniti i objektivni". Ukoliko to jesu, onda se u tim izveštajima prikazanim ekonomskim velicinama može verovati. Kada govorimo o tome ko su korisnici revizorskih izveštaja koji se objavljuju zajedno sa finansijiskim izveštajima preduzeća, onda treba poći od njene uloge. Uloga revizije sastoji se uglavnom u sledećem: - zaštita ineresa vlasnika kapitala; - stvaranje realne i objektivne informacione podloge za upravljanje i - pomoć u pibavljanju dodatnog kapitala smanjenjem rizika ulaganja. Dakle, korisnici finansijskih informacija mogu se posmatrati kao interni (menadžment, računovođe, interni revizori) ili eksterni (vlasnici, investitori, poslovni partneri, analitičari). Mišljenje nezavisnog revizora omogućuje i internim i eksternim korisnicima polazne podatke za donošenje razumnih i logičnih odluka. Imajući ovo u vidu, možemo i razloge zbog kojih nam je potrebna revizija grupisati u dve skupine. To si interni i eksterni. U skupinu internih razloga ističe se da revizor treba da upozori na ono što nije u redu u poslovanju klijenta i u njegovom računovodstvenom sistemu i na taj način obezbedi pretpostavke za kvalitetnije poslovanje u budućnosti. U tom smislu on je na određeni način i savetnik klijenta. Revizija pomaže u minimiziranju pristrasnosti, putem nadgledanja finansijskih informacija koje daje mendžemnt. Pri čemu zadatak revizije nije da daje svoju interpretaciju finansijskih izveštaja, već da poveća sigurnost da je ono što je dato u finansijskim izveštajima istinita i objektivna realnost datog preduzeća. 12 M.Andrić, B. Krsmanović, D.Jakšić, Revizija, Subotica, god,str

172 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: U skupinu eksternih razloga koji nameću potrebu za revizijom ističu se : a) konflikt interesa; b) posledice; c) udaljenost i d) kompleksnost. a) Između menadžmenta preduzeća i korisnika izveštaja postoji potencijalni konflikt interesa. Vlasnici preduzeća na osnovu uvida u finansijske izveštaje ne donose samo odluku o alokaciji kapitala, već i o sudbini menadžmenta. Zato je za menadžment bitno da ih finansijski izveštaji predstave u što boljem svetlu. Menadžment ima mogućnost uticaja na formiranje izveštaja u skladu sa svojim interesima. Naprimer, kod menadžmenta je često prisutan optimizam u pogledu naplate potraživanja, što može značajno uticati na realnost i objektivnost finansijskih izveštaja. Zato je potrebna revizija koja stvara poverenje i omogućava korisnicima da veruju u ono što je zapisano u izveštajima. b) Korisnici finasijskih izveštaja (vlasnici preduzeća, investirori, kreditori, poslovni partneri i drugi) donose odluke o nastavku svojih finansijskih odnosa sa preduzećem na osnovu saznanja iz finansijskih izveštaja. Ove odluke imaju značajne ekonomske posledice na njihove donosioce. c) Kada je reč o pitanju udaljenosti, podrazuvea se da su korisnci fiansikih izveštaja vrlo često izvan preduzeća i da nemaju mogućnost uvida u poslovanje klijenta i negove računovodstvene evidencije. Čak i kada korisnik računovodstvenih informacija ima sposobnost da samostalno donese zaključke o kvalitetu dobijenih informacija on može biti sprečen da to uradi zbog ograničenja koja postoje u formi udaljenosti. Razlozi za udaljenost mogu biti fizičke, pravne ili vremenskotroškovne prirode. U svakom od ovih slučajeva korisnik informacija je sprečen da izvrši direktno vrednovanje kvaliteta dobijenih informacija. Ono što preostaje je verovanje u kvalitet prezentovanih informacija od strane revizora d) U savremnim uslovima privređivanja susrećemo se složenošću (kompleksnošću), poslovanja. Korisnicima informacija je teško, ponekad čak i nemoguće, da sami procene kvalitet dobijenih 172

173 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: informacija. Vrednovanje verodostojnosti informacija zahtijeva viši nivo stručnosti od onoga koji poseduje prosečan korisnik finansijskih informacija. Upravo zbog toga je potreban revizor. Nezavisni, odnosno eksterni revizori, uz ovo, pregledaju celokupnu postavku preduzeca, njegovu organizaciju, ispituju računovodstvene politike, sisteme internih kontrola i valjanost svih evidencija kojima se dokumentuju ekonomski događaji. Jednom rečju, pod lupu revizora stavlja se celokupna arhitektura poslovnih procesa, regulativa preduzeca kao i njegovo ponašanje. Plodovi koje daje revizorsko ispitivanje su nalazi o valjanosti produkovanja finansijskih informacija otuda i o kredibilitetu koji treba pokloniti tvrdnjama iskazanim u racunovodstvenim izveštajima. Zbog svega toga revizija ima značajnu funkciju jer: a) Obezbeđuje nezavisnu i eksternu proveru računovodstvenih informacija b) Stimuliše menadžere da više pažnje posvete efikasnosti računovodstvenog sistema i kvalitetu računovodstvenih informacija jer su svesni činjenice da će biti izvršena eksterna provera. Imajući u vidu činjenicu da računovodstvene tj. finansijske informacije relativno brzo zastarevaju, reviziju finansijskih izveštaja je neophodno vršti svake godine. Ova potreba je izražena tim više, znajući da je revizija pretpostvaka dobrog funkcionisanja finansijskog tržišta, kao i da berze zahtevaju revidovane izveštaje svih preduzeća čije hartije od vrednsoti se kotiraju na tržištu. Na taj način dolazi do izražaja uloga revizije kao pomoći u pribavljanju dodatnog kapitala. Revizija povećava kredibilitet računovodstvenih informacija i korisnici nakon izvršene ravizije stiču više poverenja u informacije koje nameravaju da koriste. Bez toga funkcionisanje tržište hartija od vrednosti na zadovoljavajući način je praktično nemoguće. Finansijski izveštaji postaju finansijski izveštaji u pravom smislu te reči tek kada to svojim potpisom i izveštajem potvrdi ovlašćeni revizor. Revizija stvara poverenje, koje zajedno sa slobodom raspologanja informacijama čini pretpostavku tržišnog privređivanja. Revizija štiti interes vlasnika kapitala, pomaže u pribavljanju dodatanog kapitala i osigurava realne i objektivne informacije za upravljanje. Zato se ističe njena uloga kao važne pretpostavke preduzetništva. 173

174 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: ZAKLJUČAK U savremenim uslovima privređivanja poslovanje preduzeća izloženo je brojnim promenama. Da bi se osigurao opstanak preduzeća na tržištu, kao i njegov razvoj, ono se mora neprestano prilagođavati raznim promenama, pri čemu proces prilagođavanja promenama na tržištu treba biti kontrolisan i usmeravan. Poslovanje u uslovima globalizacije privrede se obavlja u uslovima ograničenih resursa - prirodni resursi, kao što su rudno bogatstvo, energetski izvori i zemlja (obradive površine) i radna snaga su ograničeni. Upravljanje poslovanjem nije moguće bez odgovarjuće informacione podloge. Finansijski izveštaji kao finalni produkt računovodstvenog procesa, sadrže značajan deo informacija koje predstavljaju podlogu upravljanju. Najveći deo informacija potrebnih za proces upravljanja nastaje u računovodstvu. Računovodstveni informacioni sistem (podsistem) svojom kvantitativnom osnovom (bazom podataka) čini glavni dio ukupnog (poslovnog, integralnog) informacionog sistema preduzeća. Finansijski izveštaji su osnovno sredstvo prenosa važnih računovodstvenih podataka do njihovih korisnika. Finansijski izveštaj čini set propisanih obrazaca, u kojima obveznik, prema daje prikaz svog finansijskog položaja i poslovnih promena u izveštajnoj godini. Osnovni finansijski izveštaji su bilans stanja, bilans uspeha, izveštaj o novčanom toku, izveštaj o promenama na kapitalu i napomene uz finansijske izveštaje. Korisnici informacija koje su sadržane u finansijskim izveštajima su sadašnji i potencijalni vlasnici, poverioci, kreditori, dobavljači, kupci, zaposleni, državni organi i šira javnost. Da bi se osiguralo da finansijski izveštaji budu razumljivi njihovim korisnicima i da bi se obezbedile smernice za finansijsko računovodstvo i pripremu izveštaja, izrađen je set Opšteprihvaćenih računovodstvenih načela (GAAP-Generally Accepted Accounting Principles) koji sadrže kriterije, pravila i procedure, a uopšteno se nazivaju računovodstvenim standardima. Primena Međunarodnih računovodstvenih standarda će omogućiti uporedivost finansijskih izveštaja 174

175 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: poslovnih subjekata sa drugim poslovnim subjektima u zemlji i inostranstvu, a isto tako i efikasnije funkcionisanje finansijskih tržišta.. Odgovornost za sastavljanje ovih izveštaja, otuda i za njihov kvalitet nosi menadžment preduzeca. Sam proces sastavljanja finansijskih izveštaja izvanredno je složen pa je za proveru njihove realnosti odnosno saglasnosti sa racunovodstvenim standardima i zakonskim propisima potreban angažman posebnih profesionalaca - nezavisnih revizora. Da bi se obezbedila pouzdanost i kredibilitet finansijskih informacija neophodno je izvršti reviziju finansijskih izveštaja. LITERATURA 1. A Dictionary of Acconting (1999) Oxforod: Oxforod University Press 2. Andrić M., KrsmanovićB., Jakšić D. (2004). Revizija, Subotica 3. Andrić M. (2011). Finansijsko izveštavanje u funkciji unapređenja poslovnog ambijenta u Crnoj Gori, Bečići, Zbornik radova sa VI Kongresa računovođa i revizora Crne Gore 4. Horngren Charles, Foster George, Datar Srikant M., (2002). Osnove troškovnog Računovodstva-upravljački aspekt, Udrženje računovođa i revizora Federacije BIH, Sarajevo 5. Gray J.S., Needles,Jr.E., E.,Belverd, (2001). Finansijsko računovodstvo-opšti pristup, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka 6. Katarina Ž., Lajoš Ž. (2000). Analiza finansijskig izveštaja, Masmedia, Zagreb 7. Mikerević D, (2005). Finansijski menadžement, Ekonomski fakultet, Banja Luka 8. Malinić S, (2005). Upravljačko računovodstvo i obračun troškova i učinaka, Ekonomski fakultet Kragujevac, Kragujevac 9. Novićević B, (2011). Finansijsko izveštavanje u funkciji unapređenja poslovnog ambijenta u Crnoj Gori, Bečići, Zbornik radova sa VI Kongresa računovođa i revizora Crne Gore 175

176 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Ekonomija Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: Kalač, B., Ćatović, A., Plojović, S., Strategijska kontrola i revizija biznisa u malim i srednjim preduzećima, Ekonomski izazovi : časopis Departmana za ekonomske nauke Internacionalnog Univerziteta u Novom Pazaru ISSN: SG=p I 98.- God. 2, br. 4. (2013), str Kalač, B., Ćatović, A., Organizaciona (korporativna) kultura i moć menadžmenta - međusobne paralele, Ekonomski izazovi : časopis Departmana za ekonomske nauke Internacionalnog Univerziteta u Novom Pazaru ISSN: SG=p I 98.- God. 2, br. 3 (2013), str Plojović S., Plojović Š., Ujkanović E.., Bušatlić S., The possibility of improving resource management in enterprises using information and communication technologies, UNITE JOURNAL (ISSN: ) University journal of Information Technology and Economics, Scientific journal of the University of Novi Pazar, VOL.1 (NO.1), June 2014, p

177 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Senadin Plojović Tehnički fakultet Mihajlo Pupin Zrenjanin, Srbija senadinplojovic@gmail.com Enis Ujkanović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija e.ujkanovic@uninp.edu.rs Senad Bušatlić International University of Sarajevo, Sarajevo, Bosna i Hercegovina sbusatlic@ius.edu.ba Ognjen Ridić International University of Sarajevo, Sarajevo, Bosna i Hercegovina oggi.ridic@gmail.com ISTRAŽIVANJE PERCEPCIJE O FAKTORIMA ULASKA U POSLOVNI PODUHVAT U ODNOSU NA DUŽINU BAVLJENJA PREDUZETNIČKIM POSLOM PERCEPTION OF THE FACTORS OF ENTERING INTO A BUSINESS VENTURE IN RELATION TO THE LENGTH OF ENTREPRENEURIAL BUSINESS 177

178 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Apstrakt - Brojne naučne analize, zasnovane na zvaničnim statističkim podacima objavljenim u regionu i širom sveta ukazuju na činjenicu da se izuzetno povećava procenat neuspešnih organizacija različitog sadržaja biznisa i modela organizacije koje posluju sa teškocima, koje se gase i prestaju sa radom. Upravo zato ovo istraživanje ima za cilj da analizira uticaj različitih faktora na način privređivanja, konkretno preduzetništva. U radu autori ukazuju na povezanost percepcije o ključnim faktorima u otpočinjanju preduzetničkog poduhvata i dužine bavljenja privatnim poslom. Takođe se u radu ukazuje na to koji su faktori o najveće važnosti za otpočinjanje provatnog posla, koja je ulaga državne podrške i koja su znanja još potrebna preduzetnicima. Ključne reči - preduzetnik, otpočinjanje posla, faktor. Abstract - Numerous scientific analyses, based on official statistics published in the region and around the world point to the fact that there is extreme increase in the percentage of unsuccessful organizations with different business content and organization models that do business with difficulties, that are being closed down and stopped working. That is why this study aims to analyze the impact of various factors on the manner of doing business, namely entrepreneurship. The authors point to the connection between the perceptions of the key factors in starting entrepreneurial venture and the length of dealing with private business. Also, the paper suggests the factors of greatest importance for starting own business, what is the role of the state support and which knowledge entrepreneurs still need. Key words - entrepreneur, starting business, factor. 1. UVOD Izvršene brojne naučne analize, zasnovane na zvaničnim statističkim podacima objavljenim u regionu i širom sveta ukazuju na činjenicu da se izuzetno povećava procenat neuspešnih organizacija različitog sadržaja poslovanja i modela organizacije koje posluju sa teškocima, koje se gase i prestaju sa radom. Pre par decenija procenat neuspešnih u odnosu na uspešne firme bio je znatno manji. Iz navedenog se može izvesti nesporan zaključak da je uspeh u preduzetničkom 178

179 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) biznisu danas neupoređivo teže ostvariti nego pre par decenija. Brojni stečajevi odnosno brojna odustajanja od pokrenutog biznisa sumorna se činjenica i naše i svetske realne privredne stvarnosti. Tako na primer američke statistike iznose podatak da u toj zemlji od 10 pokrenutih firmi, 9 njih ne dočeka prvih pet godina uspešnog poslovanja. A potom, od onih 10% koje prežive prvih pet godina, opet 9/10 (devet desetina) ne dočeka sledečih pet godina. Razloga za brojne stečajeve ili odustajanja od preduzetničkog biznisa ima više, pri čemu se dominantno nameću tri činioca: - Proces seljenja kapitala iz domicilnih zemalja biznisa na nova isplatljivija područja, - Zaoštravanje tržišne konkurencije na nacionalnom i planetarnom nivou, i - Nedostatak inventivnih ideja u umu mnogih preduzetnika. Stoga je evidentno veliki deo investicionog kapitala, programa poslovanja i tehnologija zadnjih decenija iz SAD, Japana, Zapadne Evrope i drugih ekonomskih najrazvijenjih područja sveta prebačen u Kinu, indiju, Tursku, Brazil, zemlje Jugoistočne Azije i druga planetarna područja koja su skoro do juče bila ekonomski nerazvijena. Procesu navedenih seljanja doprineli su sinergetski određeni institucionalni i ekonomski činioci. Sa jedne strane reč je o strogim ekološkim, poreskim, i drugim zakonima i pratećim propisama donetim krajem prošlog veka u zemljama Zapadne hemisfere koji su poskupeli poslovanje i pogoršali uslove privređivanja vlasnika biznisa u navedenim zemljama. Sa druge strane, zemlje u razvoju su postale privlačan prostor za ulaganje kapitala jer nude jeftinu radnu snagu, tolerantne ekološke propise i druge beneficije u cilju privlačenja kapitala i tehnologija iz razvijenog sveta. Ne treba posebno isticati da su navedene interakcije pospešile proces globalizacije, koju se za mnoge naročito samostalne preduzetnike u razvijenim zemljama sveta, a posebno u Evropi, pokazao kao poguban. 2. METODOLOŠKI OKVIR RADA Predmet ovog empirijskog istraživanja predstavljaju preduzetnici novopazarskog kraja (Novi paar, Tutin i Sjenica). Istraživanje ima za cilj da pokaže strukturu ispitanika i prikaže njihova mišljenja o faktorima od značaja za pokretanja i uspešno vođenje preduzetničkog poduhata, da istakne probleme sa kojima se susreću i načine na koje oni te iste probleme prevazilaze. Uzorak ispitanika čine preduzetnici sa navedenog prostora koji su ujedno i valasnici i direktori u svojim firmama. 179

180 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Istraživanje je sprovedeno putem anketnog upitnika koji je sastavljen od 30 pitanja. Međutim za potrebe ovog rada izdvajamo samo pitanja koja su vezana za otpočinjanje privatnog posla i koreliramo u odnosu na odgovor na pitanje o dužini bavljenja provatnim poslom.[1] Odgovori su obrađeni deskriptivnom statistikom, to jest alatima deskriptivne statistike, a za pitanja je urađena i korelacija u odnosu na dužinu preduzetničkog staža ispitanika kako bi autori došli do boljeg prikaza dobijenih rezultata. 3. O POTREBAMA ZA OVAKVIM ISTRAŽIVANJEM Preduzetništvo je relativno novi izraz u našem regionu. Međutim, može se reći da je upšotreba ove reči u svakodnevnom jeziku postala deo pomodarstva a da se preduzetništvo kao komponenta društva mnogo kompleksnije razvoja i to sa mnogim problemima. [2] upravo to potvrđuju Živković i ostali [3] koji u svom radu iznose i to da oko 45% Evropsljna želi da ima svoj privatni posao u odnosu na 67% Amerikanaca, dok je istovremeno samo 4,5% Evropljana u zadenje tri godnie proalo da započne privatni posao u odnosu na Ameriku gde je čak 13% Amerikanaca pokušala da započne privatni posao u zadnje tri godine. Činjenica je da se permanentno povećava obim i diverzifikacija ponude svih proizvoda i usluga na savremenom tržištu. U tržišni prostor se permanentno ubacaju novi učesnici u ponudi brojnih i veoma raznovrstih proizvoda i usluga. Za tzv. domaće preduzetnike posebno su neprijatni konkurenti sa Istoka, koji na tržištu nude sve kvalitetnije i jeftinije proizvode. [4] Navedno, po prirodnom toku stvari, dovodi do zaoštravanja konkurencije i do ispadanja iz igre tržišnih ušesnika, čija je ponuda prevaziđena ili su sa svojom ponudom inferiorni po nekim, za kupce relevantnim, određenjima. Evidentan je i nedostatak inventivnih ideja u kreiranju tržišne ponude kod brojnih, preduzetnika i preduzetničkih firmi. Največi broj njih bazira svoj rad na tradicionalnim i u mnogim domenima prevaziđenim znanjima i tehnologijama. Pritom u ponudbenom nastupu večina kopira ono što i drugi već rade. Nesporna je, nažalost činjenica da znatan broj mediokritetnih tržišnih učesnika nema originalan tržišni nastup i program ponude, koji će masovnije privući njihove kupce. [5] Večina imitira tržišne lidere na terenu ponude koji pokrivaju, a na kom polju su lideri ionako superiorniji po bitnim ponudbenim određenjima. Znatan broj, posebno samostalnih preduzetnika koristi u svom 180

181 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) tržišnom nastupu kliširane pristupe u kreiranju instrumenata marketinga koju si bili tržišno aktuelni pre nekoliko decenija. Iz navedenog može izvući zaključak da je i nauka o preduzetničkom biznisu koja se na većini univerzita razvija na utabanim i/ili apstraktnim stazama takođe odgovorna za stanje preduzetničkog biznisa na realnom tržištu. Posredno, a možda i neposredno kliširano prezentirana nauka u biznisu (ekonomija, menadžment, marketing i dr) nesumnjivo je odgovorna za veliki broj tržišnih neuspjeha, koje doživljavaju samostalni preduzetnici i samostalne preduzetničke firme u ambijentu globalizacije. [6] Imajući u vidu da je cilj rada proučavanje iznalaženje novih pristupa i modela kao i novih strategija u tržišnom poslovanju preduzetničkih organizacija u ambijentu globalizacije društva i tržišta, nameće se logičan zaključak da su odabrana tema i sadržaj planiranih istraživanja i značajni i aktuelni. Rezultati istraživanja navedeno će nesumnjivo biti relevantan doprinos razvoju nauke o preduzetničkom biznisu u ambijentu globalizacije. 4. REZULTATI ISTRAŽIVANJA 4.1. OCENA POMOĆI DRŽAVE RAZVOJU PREDUZETNIŠTVA Prvo pitanje koje analizirimo je putanje kojetretira državnu pomoć preduzetnicima i dobili smo sledeće rezulate: Tabela 1. Ocena pomoći države u razvoju preduzetništva Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent loše 7 11,7 11,7 11,7 zadovoljavajuće 9 15,0 15,0 26,7 dobro 12 20,0 20,0 46,7 vrlo dobro 15 25,0 25,0 71,7 181

182 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) odlično 17 28,3 28,3 100,0 Total ,0 100,0 Ocena pomoći države u razvoju preduzetništva 28% 12% 15% loše zadovoljavajuće dobro vrlo dobro 25% 20% odlično Grafikon 1 Ocena pomoći države razvoju preduzetništva Ukoliko pažnju usmerimo na grafikon videćemo da je na krajnjoj levoj strani ose x odgovor loše dok je na krajnjoj desnoj strani odgovor Odlično takođe vidimo da rafikon ukazuje na desnu distribuciju to jest na to da je većina odgovora na desnoj strani uptnika što bi u ovom slučaju značilo da su ispitani preduzetnici u većini slučajeva zadovoljni državnom pomoći preduzetnicima. Lako je u kumulativnoj seriji uočiti da odgovori loše, zadovoljavajuće i dobro zauzimaju zbirno, tj. Kumulativno svega 46,7%, dok odgovori Vrlo dobro i odlično su odgovori koje je dalo 32 ispitanika od ukupno 60 ili 53,7% ispitanih preduzetnika. Država ima brojne programe pomoći preduzetnicima, ti programi pre svega tretiraju pokretanje preduzetničkog poduhvata i oni se tiču jeftinih kredita za otpočinjanje posla, kao i davanje donacije za otpočinjane posla, osim njih država ima i programe za dodatno zapošljavanje kao i prorame koji 182

183 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) se odnose na pomoć izvoznicima u podsticaju izvoza i radu na dobijanju potrebnih sertifikata. Ako uvidimo brojnost i raznovrsnost programa koje država ima u oblasti podrške preduzetnicima možemo zaključiti da je potpuno opravdano pozitivno raspoloženje koje ovi preduzetnici imaju prema ovim programima i državnom pomoći preduzetnicima u celini. Crosstabulation 1: Dužina bavljenja privatnim poslom * Ocjena pomoći države u razvoju preduzetništva Kod ispitanika sa dužinom radnog staža do jedne godine preovlađuje ocena državne pomoći odgovorom Loše. Ovakva ocena je vrlo verovatno zato što mnogi prorami državne pomoći zahtevaju određene parametre kako bi upšte mogli preduzetnici da se prijave, tipa vremena od registracije, finansijskih izveštaja, plaćenih poreza, broja zaspoelnih što se loše utiče na one koji su tek počeli da obavljaju svoju poslovnu aktivnost. Oni koji se bave preduzetničkim spolovima od 1-5 godina državnu pomoć preduzetnicima ocenjuju ocenom vrlo dovro i odlično. Iz istog razloga koji smo i pre naveli ovo je grupa predueztnika na koju je usmerena najveća pažnja držve pa ovakvi odgovori i ne čude. 183

184 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Među onima koji su preduzetnici između 6-10 godina staža takođe preovlađuju odgovori da državnu pomoć osenjuju kao vrlo dobru i odličnu. Slično stanje je i sa onima koji posluju godina i onima koji imaju više od 15 godina u preduzetničkom stažu svi oni veoma visokim ocenama ocenjuju državnu pomoć NAJVEĆE SMETNJE U RAZVOJU PRIVATNOG BIZNISA Drugo pitanje u upiniku pokazuje koje su to najveće smetnje razvoju preduzetništva ili razvoju privatnog biznisa sa kojima su se preduzetnici sreli, ili koje su uočili. Dobili smo sledeće rezultate: Tabela 2. Najveće smetnje u razvoju privatnog biznisa Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Nelojalna konkurencija 12 20,0 20,0 20,0 Manjkavost proizvoda i usluga 18 30,0 30,0 50,0 Nedostatak novca 13 21,7 21,7 71,7 Podeljenost ekonomskog prostora 17 28,3 28,3 100,0 Total ,0 100,0 184

185 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Najveće smetnje u razvoju privatnog biznisa 28% 20% Nelojalna konkurencija 22% 30% Manjkavost proizvoda i usluga Grafikon 2. - Najveće smetnje u razvoju privatnog biznisa Uočava se da je manjkavost proizvoda i usluga najveća smetnja daljem razvoju biznisa. Za taj odgovor se opredelilo 18 ispitanika ili 30% od ukupnog broja ispitanih.u nefomalnom razgovoru sa ispitanicima dolazi se do odgovra da su se opredelili za ovaj odgovor pre svega jer je za razvoj proizvoda i spremnost da se odgvori izazovima konkurencije, posebno ako se radi o velikim međunarodnim korporacijama potreban je novac. To jest potrebna su sredstva za razvoj tehnike i tehnologije. Konsantno unapređivanje je zahtev koji postavlja moderno tržište pred naše preduzetnike. A mi u vremenu u kome živimo u vremenu tranzicije i ekonomske krize najčešće nismo u stanju odvojiti novac za uanpređemnja procesa proizvodnje ili pružanja usluga tako da su naši proizvodu u odnosu na proizvode koje ima konkurencija manjkavi to jest imaju manji kost benefit racio. Podeljenost ekonomskog prostora kao ključnu prepreku razvoju biznisa odabralo je 17 ispitanika ili 28,3% ispitanih. U razgovoru sa ispitanicima dolazi se do odgovora da oni smatraju podeljenost ekonoskog prostora nedostatkom er se u različitim ekonomskim prostorima postavljaju različiti normativi za proizvode, vreme transporta robe je duže, etikete su prenatrpane različitim prevodima. Jednom rečju sužava se tržište a naši proizvodi imaju dodatno opterećenje u vidu taksi, carina i ostalih dažbina a o usporavanju transporta da i ne pričamo. 185

186 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Kao treću po intenzitetu smetnju u razvoju biznisa preduzetnici su odabrali nedostatak novca, ovo pitanje je namerno postavljeno kao trik pitanje, jer je nedostatk novca posledica delovanja nekih drugih faktora u preduzeću a ne uzrok ali je ovo postavljeno da se vidi koliko su reduzetnici spremni za ozbiljno planiranje i da li su u sposobnosti da odrede šta je uzrok a šta posledica u izradi preduzetničkih strategija. Ukoliko kažemo da se za ovaj odgovor opredelilo 13 ispianika ili 21,3% ukupnog broja ispitanih onda možemo reći da su to oni kojima treba posebna obuka u oblasti poslovnog planiranja i kreiranja poslovne ili preduzetničke strategije. Nelojalnu konkurenciju kao ključnu smetnju razvoju vidi 12 ispitanika ili 20% od ukupnog broja ispitanih. Pitanje nelojalne konkurencije je sve prisutnije u javnosti i o tome se mnogo govori međutim borba protiv ove pojave je veoma komplikovana. Prvo veoma je teško definisati koje sve oblike ponašanja privrednih subjekata možemo smatrati nelojalnom konkurencijom. Možemo reći da nelojalna konkurencija predstavlja svaki oblik neravnopravne primene pravila ili predstavlja mogućnost za izbegavanje određenih zakonskih rešenja. Kako živimo u društvu koje konstantno menja svoja zakonska rešenja pre svega u cilju usklađivanja naših zakonskih akata sa EU to u tim procesima ostavljamo prostora za pojavu nelojalne konkurencije i za njeno širenje. Smatram da možemo reći da treba da kreatori poslovnog okruženja pažnju usmere na širenje ekonomskog prostora i podsticaje u unapređenje procesa proizvodnje. 186

187 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Crosstabulation 2: Dužina bavljenja privatnim poslom * Najveće smetnje u razvoju privatnog biznisa Preduzetnici - početnici koji imaju manje od jedne godine preduzetničkog staža kao najveću smetnju privatnog biznisa vide manjkavost proizvoda i usluga. Ovakav odgovor je i za očekivati jer su oni u poslu i potrebno im je vreme da bi standardizovali procese proizvodnje i pružanja usluga. Takođe, preduzetnici koji imaju od1-5 godina preduzetničkog staža, takođe smatraju da je najveća smetnja razvoju privatnog biznisa manjkavost proizvoda i usluga. Smatrama da se i ovde može navesti isti razlog koji je opredelio ovaj odgovor i kod grupe koja ima manje od jedne godine preduzetničkog staža. Oni koji imaju od 6-10 godina preduzetničkog staža kao najveću smetnju razvoju biznisa vide podeljenost ekonomskog prostora. Gledaući ovaj odgovor sa aspekta životnog ciklusa kompanije može se reći da su ovo već odrasle kompanije koje imaju razvijene procese proizvodnje i pružanja usluga i da im ključni problem predstavlja plasman proizvoda i usluga i upravo zato oni kao problem ističu podeljenost ekonomskog prostora. 187

188 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Oni sa preduzetničkim stažom od godina radnog staža kao najveće smetnje preduzetništvu ističu nelojalnu konkurenciju i nedostatak novca. Ovo su najčešće kompanije koje su već relativno dugo vremena na tržištu sa formiranim brendovima i tržišnom pozicijom. Upavo iz ovih razloga su te kompanije na udaru nelojalne konkurencije ali i kako prate stalne trendove tehnike i tehnologije pate od hroničnog nedostatka novca. Dok oni koji posluju 15 i više godina kao ključnu komponentu ističu podelenost ekonomskog prostora NAJVEĆE ŠANSE ZA OSTVARENJE POSLOVNOG USPEHA Treće pitanje upitnika je bilo usmereno na šanse za ostvarenje poslovnog uspeha. Odgovori su predstavljeni u tabeli i grafikonu koji slede. Tabela 3. Najveće šanse za ostvarenje poslovnog uspeha Freque Percent Valid Cumulative ncy Percent Percent Vlastiti potencijal, sposobnosti i veštine 7 11,7 11,7 11,7 Ostvarene poslovne i prijateljske veze 15 25,0 25,0 36,7 Sreća i životne okolnosti 10 16,7 16,7 53,3 Privatni život i podrška porodice 7 11,7 11,7 65,0 Stalno praćenje događaja na poslu i izvan njega 11 18,3 18,3 83,3 Kvalitetan proizvod/usluga i poverenje kupaca 10 16,7 16,7 100,0 Total ,0 100,0 188

189 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Najveće šanse za ostvarenje poslovnog 11% uspeha 17% 18% 12% 17% 25% Vlastiti potencijal, sposobnosti i veštine Ostvarene poslovne i prijateljske veze Grafikon 3. - Najveće šanse za ostvarenje poslovnog uspeha Na osnovu dobijenih podataka možemo uvideti da je najveći broj ispitanika, čak njih 15 ili 25% od ukupnog broja ispitanih preduzetnika pod utiskom da im je najveća šansa za poslovnih uspeh u sticanju i ostvarivanju poslovnih i prijateljskih veza. U neformalom razvoru došao sam do pojašnjenja odgovorana ovo pitanje. Prijateljskei poslovne veze su u poslovanju na prostoru koji tretira ovo istraživanje veomna bitne, kako zbog prijava na tendere i različite konkurse tako i zbog konstantnog poslovanja i odbrane od nelojalne konkurencije. Ukoliko govorimo o tenderima i konkursima na koje apliciraju firme tu je veoma veliki značaj poslovnih veza u našem okruženju, ako ne zato što želimo da odluka bude u našu korist ono makar treba da iskoritsimo te poslovne veze da bi obzebedili pravednost postupka. Stalno praćenje događaja na poslu i izvan njega kao najveću šansu za uspeh vidi 11 ispitanika ili 18,3% od ukupnog broja ispitanih preduzetnika. Šansu u okviru kvalitettnog proizvoda i sreće i životnih okolnosti za uspeh u poslu podjednako vidi po 10 ispitanika ili po 16.3% od ispitanih preduzetnika. Podjednak broj ispitanika se odlučio za vlastiti potencijal, sposobnosti i veštine, kao i za provatan život i podršku porodice kao ključne faktore postizanja uspeha, i to po 7 ispitanika ili 11,7%. Ovaj odgovor pokazujekoliko malo preduzenika smatra da je suštinski kvalitet, koji odražava poznavanje 189

190 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) posla od značaja za poslovni uspeh. I ne samo da ga ne smatraju ključnom šansom za uspeh. Već se za sopstveni potencijal znanja i veštine kao šansu uspeha kao opciju opredelilo najmanje ispitanika. Crosstabulation 3: Dužina bavljenja privatnim poslom * Najveće šanse za ostvarenje poslovnog uspeha Kada su uzme u obzir dužina bavljena preduzetničkim poslovima oni koji su početnici smatraju dasu najveće šanse za ostvarivanje poslovnog uspeha vlastiti potencijal, sposobnosti i veštine, kao i ostvarene poslovne i prijateljske veze. Ispitanici sa preduzetničkim stažom od 1-5 godina smatraju da je najveća šansa za ostvarenje poslovnog uspeha u ostvarivanju poslovnih i prijateljskih veza. A istog mišljenja su ino koji imaju 6-10 godina preduzetničkog staža. Oni vode firme sa relativno velikim iskustvom i vrlo verovatno frme u razvoju tako da se mogu oslanjati na poslovne veze jer se njihovi poslovni saradnici nadaju da će im tržišni udeo rasti tako da su im potrebni i uvek su im na raspolaganju tim povodom. Kvalitetan proizvod ili uslugu kao ključnu šansu poslovnog uspeha vide preduzetnici sa preduzetničkim stažom godina. 190

191 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Dok oni sa predzetnički stažom sa 15 i više godina ključnu šansu za ostvarenje poslovnog uspeha vide u stalnom paćenju događaja na poslu i izvan njega ZNANJA I VEŠTINE POTREBNE ZA USPJEH PREDUZETNIKA Četvrto pitanje u upiniku je bilo vezano za znanja i veštine potrebne za uspeh preduzetnika. Dobili smo sledeće rezultate: Tabela 4. Znanja i veštine potrebne za uspjeh preduzetnika Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Stručno znanje 12 20,0 20,0 20,0 Komunikacijske sposobnosti 12 20,0 20,0 40,0 Poznanstva, snalažljivost, sreća 5 8,3 8,3 48,3 Volja i rad 8 13,3 13,3 61,7 Moralnost 11 18,3 18,3 80,0 Tehnička mogućnost 6 10,0 10,0 90,0 Stranačka pripadnost 3 5,0 5,0 95,0 Ne znam 3 5,0 5,0 100,0 Total ,0 100,0 191

192 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Znanja i veštine potrebne za uspjeh preduzetnika 10% 5% 5% 20% Stručno znanje 18% 20% Komunikacijske sposobnosti 13% 9% Grafikon 4. - Znanja i veštine potrebne za uspeh preduzetnika Kada se tiče znanja i veština potrebnih za uspeh preduzetnika vidimo da je na prvom mestu stručno znanje sa komunikacijskim sposobnostima, čak ta dva odgovora odnose 40% od ukupnog broja odgovora, podjednakim intenzitetom od po 20% svaki. Ukoliko uzmemo u obzir odogovore na porethodno pitanje i odgovore na ovo pitanje vidimo da je u prethosnom pitanju veoma mali broj ispitanika, to jest njih 10,3% dalo odgovor da vidi šansu u vlastitom znanju i potencijalima, a da se u odgovorima na ovoi pitanje dolazi do toga da čak njih 20% to smatra ključnom stavkom za uspeh. Ovo se može objasniti samo time da su preduzetnici uvereni da su već uložili sve što su imali od svojih znanja i sposobnosti u posao i da se više nema šta dati ili da inovacije koje još nisu uneli u posao nisu neka velika šansa za dodatni uspeh ali su neophodne da bi se uopšte postigao pozitivan bilans poslovanja. Ukoliko imamo u obzir definisanje uzorka, to jest klasifikovanje ispitanika gde smo definisali naše preduzetnike kao osobe u kojima je spojena funkcija vlasništva i upravljanja nezavisno na veličinu privredenog društva veoma je lako razumeti zašto njih čak 20% smatra da su komunakcijske sposobnosti od ključnog značaja za uspeh uh poslovanju. Komunikacijskim kanalima preduzetnik ostvaruje komuniakciju sa spoljačnjim i unutrašnjim okružennje i njegova koordinacija sa svim zainteresovanim stranama zavisi od njegovih komunikacijskih sposobnosti. 192

193 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Za moralnost kao neophodni faktor uspeha se opredelilo 11 ispitanika ili 11,3% od ukupnog broja ispitanih preduzetnika. Ovaj odogovor mi je veoma znalajan je vidimo da skoro četvrtima preduzetnika smatra da je moralnost najbitniji faktor uspeha. Smatram da se ovde misli na moralnost kao odliku koja dugoročno treba da odlikuje firmu, kao pravno lice koje ima odgovorno ponašanje prema kupcima, dobavljačima zaposlenima, akcionarima itd. Tako da moralnost ovde možemo definisati kao društveno odgovorno ponašanje. Izuzetna volja i rad su presudni faktor za uspeh biznisa za 8 ispitanika ili 13,3% ispitanih. Smatram da je i ovo veoma bitno istaći jerse često kod potencijalnih preduzetnika javlja streotip preduzetnika koji po ceo dan odmara dok kompanija rada sama od sebe, upravo zato smatram da je važno istaći ovaj odogovor ispitanih preduzetnika koji je usmeren ka isticanju volje za radom kao faktora uspeha. Tehničke mogućnosti kao kljulčni faktor uspeha vidi 6 ispitanika ili 10% od ukupnog broja ispitanih. Pod tehničkim mogućnostima se podrazumevaju infrastrukturni uslovi koje obezbeđuje šira zajednica ali i sami tehnički usalovi u preduzeću koije obezbeđuje samo preduzeće. Ovo smatram veoma bitnim za isticanje jer ovaj odgovor pokazuje da je veoma bitnmo ulagati u poboljšanje infrastrukture kako na makronivuo zajednice, tako i na mikro nivuo preduzeća. Za stranačku pripadnost kao ključni faktor uspeha se opredelilo 3 ispitanika ili5% ispitanih dok je isto toliko broj rekao da se ne može odrediti o ključnom faktoru uspeha. 193

194 Vol. 13, str , 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Menadžment Datum prijema rada: Datum prihvatanja rada: UDK: (497.11) Crosstabulation 4. Dužina bavljenja privatnim poslom * Znanja i veštine potrebne za uspjeh preduzetnika Kada se tiče znanja i veština potrebnih za uspeh preduzetnika preduzetnici sa manje od jedne godine preduzetničkog staža nisu mogli da se u većini odrede ni za jednu od ponuđenih opcija. Preduzetnici sa 1-5 godina radnog staža vide moralnost kao ključnu stavku u uspehu preduzetnika. Dok oni sa 6-10 godina radnog staža kao ključne komponente za uspeh preduzetnika vide komunikacijske sposobnosti, volju i rad kao i imoralnost. Preduzetnici sa stažom od godina kao ključnu komponentu uspeha vide moralnost u poslovanju dok oni sa više od 16 godina preduzeničkog staža kao osnovnu komponentu predueztničkog uspeha ističu stručno znanje. 194